Wpt 04 2014

WP POMPEN JAARGANG 6 – NUMMER 4 – SEPTEMBER 2014 - PRIJS €17,50

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Hybride systemen: Duur of duurzaam?

Interview Green Iglo Energie 2014 Warmtepompen Innovatieroute Bodemenergiesystemen Open versus gesloten

Minimaal 50% minder CO2-uitstoot door halvering van het gasverbruik met de Daikin Intergas Hybride

Saskia en Wim van Soest stapten over naar het nieuwe verwarmen

“We genieten nu van warmte, zonder aardgas te verspillen” Voor inspirere nde verhalen van gebruikers, de Daikin Inte rgas Hybride en ander pro ductnieuws Ecobouw (A0 30) Energiebeurs (E086)

Saskia en Wim van Soest hechten veel waarde aan comfort in huis, maar vinden het ook belangrijk om bewust om te gaan met het milieu. Niet voor niets stapten ze over op het nieuwe verwarmen met de Daikin Intergas Hybride.

Een verwarmingssysteem dat de warmte voor een groot deel uit de buitenlucht haalt, ook als het buiten vriest. “Zelfs de meest zuinige cv-ketel verbruikt nog onnodig veel gas, een fossiele brandstof die zorgt voor veel CO 2 -uitstoot.

Met de Daikin Intergas Hybride verbruiken wij nu minder dan de helft aan aardgas, omdat de warmtepomp het meeste werk doet en de cv-ketel alleen bijspringt als het echt nodig is. Wij genieten nu van het comfort en de warmte die we gewend waren met onze oude cv-ketel, maar dan zonder aardgas te verspillen. En dat is een heel prettig idee.” Kijk voor het hele verhaal op daikin.nl/ervaringen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

Pragmatisme Precies een jaar geleden concludeerde ik op deze plek dat “Nederland het in Europees verband niet eens zo heel slecht doet” als het om warmtepompen gaat. In een jaar tijd kan er veel veranderen. Mede dankzij de stilgevallen nieuwbouwsector zijn we inmiddels verworden tot de ‘Rode-lantaarndrager van de Europese warmtepompmarkt’. In absolute aantallen lijkt het mee te vallen; in 2013 werden in Nederland meer dan 31.000 nieuwe systemen in gebruik genomen. Maar gezien het feit dat de toename van het aantal nieuwe warmtepompinstallaties in heel Europa met een paar procent is gegroeid, valt een groeiafname van 15 procent akelig op.

De (bouw)crisis die de Nederlandse klimaatsector hard raakt, zal nog een tijd na-ijlen. Bouwbedrijven en installateurs zien lichtpuntjes aan het eind van de tunnel, de woningmarkt stabiliseert en een verlaging van de EPC-norm helpt bij de verduurzaming van het woningbestand. Het vergt alleen meer geduld dan een paar jaar geleden collectief werd gehoopt.

Daar komt specifiek voor de Nederlandse warmtepompsector een ander probleem bij: veel eindgebruikers raken in een paniekstuip bij de gedachte dat hun woning moet worden verwarmd zonder dat daar het vertrouwde blauwe gasvlammetje aan te pas komt. Hier doet zich een mooie vergelijking voor met de auto-industrie. Begin jaren ‘90 van de vorige eeuw werd er volop geëxperimenteerd met elektrisch aangedreven voertuigen, maar het grote publiek was ongeïnteresseerd of keek er meewarrig naar: elektrisch rijden was ‘suf’, gaf een beperkte actieradius en auto’s ‘horen nu eenmaal op benzine of diesel te rijden’. Dat beeld is inmiddels flink aan het verschuiven, met dank aan Toyota dat in 1997 de hybride Prius introduceerde.

Aan die auto zijn talloze onaardige kwalificaties op te hangen (hij is lelijk, traag en suf), hybride-haters betwijfelen de duurzaamheid van auto-accu’s, en Toyota wordt - net als vrijwel elke andere autofabrikant - beschuldigd van het voorspiegelen van onrealistische verbruiks- en CO2-gegevens. Feit is echter wel dat er wereldwijd inmiddels 3,5 miljoen Priussen zijn verkocht, dat andere fabrikanten in het voetspoor van Toyota zijn getreden en dat ook allelectric rijden inmiddels niet langer als een bijzonder vreemde hobby van doorgedraaide milieufreaks wordt beschouwd.

Daar kunnen we wat van leren. Als de term ‘hybride’ over een paar jaar net zo bekend is onder woningeigenaren die voor de keuze van een nieuwe klimaatinstallatie staan, als nu onder (lease)bestuurders die een andere auto zoeken, kan er een mooie slag mee worden geslagen. Op de lange termijn zal verduurzaming links- of rechtsom altijd uitmonden in een ‘all-electric’maatschapij. Maar om de overgang van fossiel naar duurzaam voor een brede doelgroep behapbaar, begrijpelijk en acceptabel te maken, kan het geen kwaad om die warmtepomp ook in combinatie met dat blauwe gasvlammetje aan te bieden.

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 088-5840978 / 06-26865263 Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (Agentschap NL), Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL), Peter Wagener (DHPA) Uitgever Ruud Bakker Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 115,00, buitenland € 120,00 en los nummer € 17,50; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing.

Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2014 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

JAARGANG 6 – NUMMER 4 – 2014

INHOUD

38 Verder in dit nummer:

14

THEMA: HYBRIDE Met de term ‘hybride’ wordt meestal gedoeld op auto’s die zowel op benzine als op elektrische energie kunnen rijden. Toch maakt de combinatie ‘fossiel plus elektra’ ook een opmars door in warmtepompland. Opmerkelijk daarbij is dat ook bekende gasketelfabrikanten zoals Nefit en Intergas tegenwoordig hybride installaties leveren, waarbij een hr-ketel en warmtepomp gebroederlijk samenwerken.

12

Marktcijfers

20

Hybride projecten

34

Interview Green Igloo

22

ENERGIE 2014 Van 7 tot 9 oktober vindt in de Brabanthallen in Den Bosch de jaarlijkse Energie-vakbeurs plaats. Bedrijven en organisaties presenteren er producten en diensten met betrekking tot energielevering, energiemanagement en energiebesparing. Ook verschillende warmtepompleveranciers zijn op de beursvloer vertegenwoordigd. Bovendien organiseert Vakblad Warmtepompen tijdens de beurs zijjn derde editie van de succesvolle Warmtepompen Innovatieroute.

40

BODEMSYSTEMEN: OPEN VERSUS GESLOTEN

9 Rubrieken: 06 42 44 46

Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

In 2009 stelde de Technische Commissie Bodem (TCB) in een advies aan het toenmalige VROM “gesloten systemen niet als duurzaam voor de bodem” te zien. Deze mening was gebaseerd op de destijds bij de Commissie beschikbare kennis en een interpretatie van beschikbare feiten. Vijf jaar later blijkt dit standpunt nog steeds op allerlei beleidsniveaus te worden herhaald. Hoog tijd dus om een nieuw pad in te slaan.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 5

NIEUWS

Villa in Rijsenhout krijgt BioClina-aardcollector Navos Klimaattechniek heeft een horizontale aardcollector met een oppervlak van 2 x 640 m2 geleverd voor een villa in Rijsenhout. De collectoren zijn volgens het Tichelmann-systeem aangesloten om een gelijke weerstand over het volledige veld te bereiken. De aardwarmtematten zijn aangebracht op 1,30 meter onder het maaiveld. De grondwaterstand op deze locatie ligt 0,60 meter onder het maaiveld. De matten zijn per groep van 4 x 16 m2 = 64 m2 op een verdelerput met vijf groepen aangesloten. In totaal zijn er vier verdelerputten geïnstalleerd. Direct achter het aardcollectorveld wordt de villa gebouwd, die verwarmd en gekoeld zal worden met een stralingssysteem van BioClina.

De door Clina geproduceerde polypropyleen capillaire klimaatmatten worden niet alleen in gebouwen als verwarmings- en/of koelsystemen toegepast; al sinds 2002 worden ze met succes

ook als warmtebron van brine/waterwarmtepompen ingezet. De matten worden daarbij als ‘horizontale compact absorber’ in de grond op een diepte van 1,10 m tot 1,30 m gelegd.

Een homogeen vochtige bodem geeft op die diepte, afhankelijk van het jaargetijde, een warmteaanbod van ongeveer 10°C, en is een ideale warmteleverancier voor een warmtepomp.

Nibe-kandidaten scoren ‘ver bovengemiddeld’ bij Bodem-examen Conform het ‘Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen’ moet elke partij die actief is op het gebied van ontwerp, installatie, beheer en/of onderhoud van bodemenergiesystemen vanaf 1 oktober 2014 beschikken over een officiële erkenning van overheidsinstantie Bodem+.

Voor het verkrijgen van deze erkenning althans ten aanzien van het bovengrondse deel van bodemenergiesystemen - moet worden voldaan aan de algemene kwali-

teitscriteria zoals vastgelegd in de BRL’s 6000-00 en 6000-21. In het kader van het verwerven van de vereiste certificering en erkenning door Energie+ hebben negen medewerkers van Nibe onlangs het CITOexamen ‘Ontwerpen van individuele en kleine warmtepompsystemen voor woningen’ afgelegd. Met een slagingspercentage van 100 procent scoorden de Nibe-medewerkers ver boven het landelijk gemiddelde.

6 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Adviezen over duurzaam verbouwen In het rapport ‘Geld verdienen met duurzaamheid’ vinden MKB-bouwbedrijven en -installateurs adviezen die omzetverhogend kunnen werken in de markt voor het duurzaam verbouwen van koopwoningen. In het rapport zijn ook 27 tools opgenomen waarmee ondernemers een marktgericht aanbod kunnen doen bij projecten waarbij één individuele woning duurzaam wordt gerenoveerd.

Volgens Marjet Rutten, van het actieteam dat als onderdeel van de Aktieagenda Bouw de glossy heeft samengesteld, moet daarbij worden gedacht aan franchiseformules, samenwerkingsconcepten, offertetools, opleidingen en andere producten en diensten die het MKB ondersteunen. Het rapport is gratis te downloaden via www.actieagendabouw. nl/bouwglossy-geld-verdienen-duurzaamheid-gratisdownloadbaar

Vereniging BodemenergieNL heeft het initiatief genomen om een Gebruikersplatform Bodemenergie op te richten.

Zoals bekend functioneren bodemenergiesystemen niet altijd even optimaal, en van een onwetende eindgebruiker kan niet worden verwacht dat hij de problemen die in de beheerfase naar boven komen de baas kan. Onder het motto ‘een gewaarschuwde eindgebruiker telt voor twee’ wil BodemenergieNL met het Gebruikersplatform teleurstellingen bij eindgebruikers voorkomen. Door ervaringen met elkaar te delen en van elkaar te leren, kunnen er kwalitatief betere systemen worden gerealiseerd. Daarnaast is het van belang dat de eindgebruikers toegang krijgen tot relevante

informatie en kennis, zodat ze beter worden geïnformeerd over het duurzaam beheer en onderhoud van de installaties. Om tot een verdere invulling van de activiteiten van het Gebruikersplatform te komen wordt op dit moment een enquête gehouden onder een aantal eindgebruikers van bodemenergiesystemen om hun wensen en behoeften in kaart te brengen. Tijdens een netwerkbijeenkomst, die op 25 november 2014 te Breda zal plaatsvinden, worden de resultaten bekendgemaakt.

(Potentiële) gebruikers van een bodemenergiesysteem die de bijeenkomst willen bijwonen, kunnen zich aanmelden via de website: www.gebruikersplatformbodemenergie.nl

Enquête Uneto-Vni: ‘Installateurs steeds optimistischer over markt’ Steeds meer installateurs zien lichtpuntjes in de markt, en vooral installateurs die actief zijn in de woning- en utiliteitsbouw zijn positiever gestemd dan voorheen. Dat blijkt uit de conjunctuurenquête van Uneto-Vni, onder ruim 450 aangesloten leden. Een derde van de installateurs in de woningbouw verwacht in het derde kwartaal van dit jaar een toename van de orderportefeuille van minimaal 2,5 procent. Vooral de verwachtingen voor renovatie- en onderhoudswerkzaamheden zijn positief. Het beeld in de utiliteitssector is vergelijkbaar: de gemiddelde orderportefeuille in de installatiebranche is er toegenomen van 5,1 maanden in het tweede tot 5,3 maanden in het derde kwartaal. Ook het aantal offerteaanvragen neemt licht toe. Ondernemers zijn daarbij weliswaar nog altijd terughoudend bij het aannemen van nieuwe medewerkers, maar ook op dat vlak lijkt er sprake van kentering. Een derde van de respondenten verwacht in het derde kwartaal meer technisch personeel in te lenen.

Ruim een vijfde van de ondervraagde ondernemers verwacht een toename van het aantal monteurs in loondienst. Ondanks deze positieve ontwikkelingen vertalen een laag volume en een groot aanbod zich nog steeds in extreem lage prijzen. Ten opzichte van het tweede kwartaal is op dat vlak geen verbetering genoteerd.

De lucht geeft ons energie Ervaar die energie vanuit een zweefvliegtuig

Verkrijgbaar vanaf € 1.956,– bruto.

Nu met 10% extra beurskorting!

Dutch Heatpump Solutions

Doordachte warmtepompsystemen voor iedereen

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 7

NIEUWS

Gebruikersplatform Bodemenergie van start

NIEUW

BUITENLUCHT IS GRATIS De NIBE F2040 is speciaal ontworpen voor strenge Scandinavische winters, waarbij de temperatuur kan dalen tot -20°C. De NIBE F2040 houdt uw huis ook koel, zelfs in hete, droge zomers.

Doordat de NIBE F2040 met vrijwel elk fabricaat cv-ketel kan worden gecombineerd (hybride systeem), kan bijna altijd een comfortabele installatie worden samengesteld.

DĂĄt biedt volop kansen op verduurzaming op de renovatiemarkt, waar maatwerk vereist is.

Kijk voor meer informatie over onze lucht/water warmtepompen op www.nibenl.nl

NIBE™ F2040 | LUCHT/WATER WARMTEPOMP 9 &58& 5*4 %2*& #5*4&/5/*43 ,! ,! &/ ,!

9 /34"--"4*& 80/%&2 &2,&//*/( .0(&-*+,

9 0028*&/ 6"/ */6&24&2 (&34552%& $0.12&3302

9 "3$"%&0134&--*/( 404 345,3 .0(&-*+,

9 ""( (&-5*%3/*6&"5

9 0&1"3#""2 */ .0/06"-&/4& 0134&--*/( 404 &&/ #5*4&/4&.1&2"4552 6"/ :

9 *434&,&/%& 0134&--*/(3.0(&-*+,)&%&/ %"/,8*+ #&3$)&*%&/ "'.&4*/(&/

/&2(*&4&$)/*&, /&2(*&7&( 034&2)054 034#53

034&2)054 &-&'00/

777 /*#&/- /-

Nieuwe website Wolf Energiesystemen Wolf Energiesystemen heeft een compleet nieuwe website gelanceerd. Naast een volledig nieuw ontwerp is de website responsief uitgevoerd. Daardoor is de website geoptimaliseerd voor weergave op smartphones en. tablets. De website biedt meer informatie, die ook sneller gevonden kan worden, bijvoorbeeld montage- en bedieningshandleidingen. Voor de CFL (plafondunit) en CKL HR-WTW-units is een selectietool opgenomen waarmee de units in detail berekend kunnen worden. De website (www.wolf-energiesystemen.nl) zal continu worden uitgebreid en geactualiseerd, aldus Wolf.

Onder adviseurs in de werktuigbouwkundige sector scoort Mitsubishi Electric/Alklima het hoogste tevredenheidscijfer. Cv-ketelfabrikant Nefit heeft voor het tweede jaar op rij de hoogste klanttevredenheid onder W-installateurs, op de voet gevolgd door leidingsystemenfabrikant Henco. Dit blijkt uit de Marketing Score Card Klanttevredenheid Installatie, het jaarlijkse klanttevredenheidsonderzoek van BouwKennis.

Onder installateurs is daarbij van twaalf belangrijke aspecten de tevredenheid gemeten, onder adviseurs van elf. Daarnaast is ook een algemeen tevredenheidscijfer per merk gevraagd.

De top vijf volgens adviseurs die werkzaam zijn in de W-installatie bevat in 2014 twee nieuwe gezichten ten opzichte van vorig jaar: AL-KO (luchtbehandeling) en Mitsubishi Electric/Alklima. Laatstgenoemde noteert de hoogste tevredenheid onder adviseurs terwijl AL-KO de nummer twee positie pakt. In de afgelopen twee jaar wisselden Jaga en Geberit elkaar af op de koppositie, nu bevinden ze zich respectievelijk op positie drie en vier. Viega maakt de top vijf dit jaar compleet.

Aanzienlijke groei in inzet bodemenergie In het afgelopen jaar is het gebruik van bodemenergie met 814 TJ toegenomen, zodat de teller eind 2013 op een totaal eindgebruik van 4150 TJ stond. Daarmee groeit, volgens de voorlopige cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek, de toepassing van bodemenergie in 2013 met ca. 19%. Hoewel bodemenergie nog maar een beperkt aandeel levert in het totaal van de hernieuwbare energie in Nederland, is deze groei van 19% ‘vermeden verbruik van fossiele energie’ in één jaar tijd aanzienlijk te noemen. In 2013 maakte hernieuwbare energie 4,5% uit van het totale Nederlandse energiegebruik. Dat is evenveel als in 2012. Volgens afspraken moet het Nederlands aandeel van hernieuwbare energie in 2020 naar 14 procent.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 9

NIEUWS

Alklima scoort hoogste tevredenheidscijfer

NIEUWS

Strengere eisen aan oude kolencentrales

Unica ontvangt als eerste wko-erkenning Bodem+

Minister Kamp van Economische zaken heeft bekendgemaakt dat er strengere eisen worden gesteld aan kolencentrales.

Het gaat daarbij om rendementseisen, waar niet aan kan worden voldaan door de oude centrales die in de jaren ’80 in gebruik zijn genomen. De maatregel maakt deel uit van de zogenaamde ‘kolendeal’ uit het Energieakkoord. Die houdt in dat in 2016 drie oude kolencentrales sluiten, en in 2017 nog twee andere. In ruil voor deze sluiting zal per 1 januari 2016 de kolenbelasting worden afgeschaft. De Zeeuwse kolencentrale Delta heeft aangegeven bezwaar te gaan maken tegen sluiting. Een woordvoerder van milieuvereniging Natuur & Milieu geeft echter aan ervan uit te gaan dat ook Delta in 2016 dichtgaat: “Als dat niet gebeurt, betekent dat ook dat de kolenbelasting nog niet van tafel gaat”.

Bedrijven die zich bezighouden met wko’s zijn vanaf 1 oktober 2014 verplicht om een Bodem+ erkenning te hebben. Nadat Unica in mei 2014 als eerste bedrijf in Nederland gecertificeerd werd voor het ontwerp, de realisatie en het beheer van deze bodemenergiesystemen, heeft het bedrijf nu ook als eerste de overheidserkenning van Bodem+ ontvangen. Jan-Maarten Elias, directeur Unica Ecopower: “Deze erkenning is voor ons een belangrijke stap in het verder professionaliseren van onze integrale dienstverlening op het gebied van bodemenergiesystemen. Hij vormt de afsluiting van een lang, bestuurlijk traject op overheidsniveau rondom het Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen, dat sinds 2010 bestaat en sinds 2013 van kracht is. Daarnaast zien we dit als het begin van een belangrijke professionaliseringsslag in onze bedrijfstak. Het is een signaal voor opdrachtgevers en eindgebruikers dat nieuwe én bestaande bodemenergiesystemen zeer rendabel en betrouwbaar kunnen draaien en kunnen voldoen aan duurzaamheidsambities.”

ECN: “dilemma rond inzet fossiele energie” Als Nederlanders de vraag krijgen hoe de CO2-uitstoot moet worden gereduceerd, kiezen ze voor energiebesparing in combinatie met de opwekking van groene stroom. Dit blijkt uit onderzoek van Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN), Ecofys en de Universiteit van Utrecht. Deze opvatting staat echter haaks op de inzet van fossiele bronnen met CO2-opslag, wat een essentieel onderdeel vormt voor het behalen van de doelstellingen uit het Energieakkoord. De ondervraagden moesten bij dit onderzoek een oordeel vellen over zeven CO2-reducerende opties, en vervolgens vier opties kie-

zen. Acht van de tien respondenten kozen daarbij voor de optie om energie te besparen via isolatie en zuinige apparaten, en daarbij zelf groene energie op te wekken via zonnepanelen, zonneboilers en warmtepompen. Deze variant scoorde met een zeven ook het hoogste rapportcijfer. Iets minder respondenten kozen voor energiebesparing in de industrie (82 procent) en windenergie (77 procent), opties die iets meer dan een 6,5 als rapportcijfer kregen. De omzetting van kolen en gas in elektriciteit, gecombineerd met ondergrondse CO2-opslag, wordt niet als een goede optie beschouwt om de

10 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

CO2-uitstoot terug te dringen. Slechts 12 procent van de respondent koos hiervoor; een op de tien vonden hem ronduit ‘onacceptabel’. Kernenergie scoort uiteindelijk het slechtst: een kwart van de ondervraagden wees deze optie resoluut van de hand. Volgens ECN zijn de uitkomsten van het onderzoek opmerkelijk: aan de mensen is gevraagd te kiezen op basis van heldere en gebalanceerde informatie over de gevolgen van alle verschillende opties. Deze feitelijke, door de ondervraagden vertrouwde informatie over de gevolgen van hun keuzes, bleek bepalend voor hun keuzegedrag.

NIEUWS

BSRIA ‘Omzet warmtepompen stijgt wereldwijd’ Het aantal warmtepompen dat wereldwijd is geïnstalleerd is in 2013 met 7,2 procent gegroeid, aldus de Building Services Research and Information Association (BSRIA). Alles bij elkaar opgeteld hebben fabrikanten twee miljoen nieuwe warmtepompen verkocht. De stijging in verkoop wordt verklaard door het herstel van de Europese markt, en door de toename van warmwaterwarmtepompen in de Verenigde Staten. De verkoop van warmtepompboilers groeide in 2013 met 26,5 procent, maar die groei vond hoofdzakelijk buiten Europa plaats. ‘Gewone’ lucht/water-warmtepompen noteerden in hetzelfde jaar een groei van 15,6 procent. Van grondgebonden warmtepompen werden in de Verenigde Staten en China 5 procent meer apparaten verkocht, terwijl de verkoop van dit type systeem met 1 procent daalde in Europa. Hoewel de industrie meer warmtepompen verkocht dan in 2012, daalde de omzet met 6,9 procent. De BSRIA verklaart dit door een terugloop in de verkoop van warmtepompen met grote vermogens – die een hogere verkoopprijs hebben.

De totaaloplossingen van Samsung klimaatbeheersing Warmtepompen

WTW balansventilatie

Airconditioning

‘Verlenging btw-verlaging helpt herstel installatiebranche’ Uneto-Vni stelt “blij te zijn” met de aangekondigde verlenging van de lage btw voor onderhouds- en renovatiewerkzaamheden tot 1 juli volgend jaar. De installateurskoepel verwacht dat de verlenging bijdraagt aan verder herstel in de installatiebranche, doordat hij veel woningbezitters en woningcorporaties over de streep kan trekken om energiebesparende maatregelen te nemen. Zo zullen consumenten worden aangespoord om onder andere te investeren in zonnepanelen, een zuinigere cv-ketel of een warmtepomp. Volgens Uneto draagt de lage btw overigens ook bij aan woningverbeteringen die ouderen in staat stellen om langer zelfstandig te blijven wonen. Een eerdere verlaging van de btw leverde bij ruim driekwart van de installateurs extra omzet en opdrachten op. De gemiddelde omzetstijging bedroeg tussen de 20.000 en 50.000 euro.

Gebouwbeheersystemen

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 11

Groei in Europese warmtepompverkoop Nederlandse markt blijft achter

Bij de jaarlijkse zomerpersborrel van de European Heat Pump Association worden steevast de marktcijfers over het afgelopen jaar gepresenteerd. Na een tamelijk zwak 2012 is de verkoop van warmtepompsystemen in Europa het afgelopen kalenderjaar weer gegroeid. Nederland valt daarbij echter aardig uit de toon.

TEKST: BAS ROESTENBERG Ieder jaar opnieuw verzamelt de EHPA de marktcijfers van 21 Europese landen, om ze te bundelen in een lijvig rapport (‘European Heat Pump market and statistics report’). Het rapport over kalenderjaar 2013 wordt binnenkort verwacht. Onlangs werden de belangrijkste data echter al gepresenteerd aan de Europese pers. Het algemene beeld stemt tot redelijke tevredenheid, aldus de EHPA. Het aantal in Europa verkochte warmtepompsystemen is met drie procent gegroeid, van 750.436 in 2012 tot 771.074 in 2013 (zie tabel 1). Daar vallen alle typen systemen onder (water/water-, lucht/water-, lucht/lucht- en ventilatieluchtwarmtepompen), met uitzondering van apparaten die alleen kunnen koelen (airco’s).

Volgens de EHPA zijn er drie belangrijke trends te onderscheiden: t -VDIU JT OPH BMUJKE IFU CFMBOHSJKLTUF bronsysteem. t 5BQXBUFS XBSNUFQPNQFO XBBSCJK EF warmtepomp wordt gecombineerd met een ingebouwd of los aangesloten buffervat) vormen het snelst groeiende segment in Europa. t %F QPQVMBSJUFJU WBO XBSNUFQPNQFO met grote vermogens, toegepast in commercieel of industrieel vastgoed, of voor stadsverwarming, groeit nog steeds. Meestal worden deze warmtepompen aangesloten op een bodembron, al neemt ook het aantal lucht-systemen met een groter vermogen toe.

VERSCHILLEN Als de individuele landendata onder de loep worden genomen, valt op dat er behoorlijke verschillen zijn. Van de 21 landen tonen er 15 een positieve trend.

In vier van deze landen – Portugal, Spanje, Zweden en Finland – was in 2012 sprake van een verkoopdaling die in 2013 is omgebogen. Opvallend daarbij is de positie van Portugal: de Portugese warmtepompsector kende in 2012 een dramatisch jaar waarin de verkoop met bijna 40 procent kelderde, terwijl in 2013 ruim 15 procent groei werd genoteerd. Van de elf landen die in 2012 al groeicijfers aanleverden, weten Slowakije en Polen voor het tweede jaar op rij een groei van meer dan 10 procent te bewerkstelligen. “Bij al die data moet wel een aantekening worden HFNBBLUw WFSUFMU 5IPNBT /PXBL TFcretaris-generaal van de EHPA. “Het gaat om percentages, en een paar procent groei in een grote nationale markt kan in ecologisch opzicht een veel groter effect hebben dan een forse groei in een kleine markt. In aantallen warmtepompen en in de hoeveelheid ‘vermeden fossiel gebruik’ zet de beperkte groei in de Zweedse markt bijvoorbeeld meer zoden aan de dijk dan de bijna 20 procent groei die de Poolse warmtepompmarkt laat zien.�

BELEMMERINGEN 5JKEFOT EF QSFTFOUBUJF WBO EF &VSPQFTF cijfers stipte Nowak fijntjes aan dat ontwikkelingen in de klimaatsector sterk samenhangen met de ontwikkelingen in

12 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

De cover van het rapport over 2012, uitgebracht in 2013. Het rapport over kalenderjaar 2013 wordt binnenkort verwacht.

EU verkoop

Installed base

2005

446.037

1.015.607

2006

509.794

1.525.401

2007

589.118

2.114.519

2008

804.457

2.918.976

2009

734.282

3.644.998

2010

800.388

4.437.530

2011

808.591

5.237.003

2012

750.436

5.979.042

2013

771.074

6.742.446

Tabel 1. Europese warmtepompmarkt: verkoop en installed base 2005 – 2013

Geplaatst in 2013

Totaal eind 2013

Woningbouw

18.653

14.302

101.066

Utiliteit*

17.982

16.890

117.331

Totaal

36.635

31.192

218.397

MARKTCIJFERS

Geplaatst in 2012

(* Inclusief kassen en stallen) Tabel 2. Nederlandse warmtepompmarkt

de bouw. “Hoewel de vooruitzichten in de bouwsector nog altijd sober zijn, weet de warmtepompmarkt groei te bewerkstelligen. Een snelle conclusie zou kunnen luiden dat strengere regelgeving voor nieuwe woningen zorgt voor een marktverschuiving richting de warmtepomp. Daar staat echter tegen-

NEDERLAND Zoals gezegd, valt de Nederlandse markt uit de toon. Vier landen kenden in 2013 een daling in het aantal verkochte systemen ten opzichte van 2012: Italië, Groot-Brittannië, Noorwegen en Nederland, en Nederland springt daar met stip tussenuit, dankzij

“Ondanks sobere vooruitzichten in de bouwsector weet de warmtepompmarkt groei te bewerkstelligen” over dat warmtepompen een relatief hoge initiële investering vergen en dat hoge elektriciteitsprijzen een negatieve invloed hebben op de TCO (Total Cost of Ownership -red.) van een warmtepomp. Dat soort aspecten belemmert de marktgroei. Bovendien geeft de overheid in de meeste Europese landen te weinig ondersteuning aan warmtepomptechnologie – ondanks de overduidelijke voordelen die toepassing ervan biedt.”

Om die voordelen te onderbouwen: de 6,7 miljoen warmtepompen in Europa hebben volgens de EHPA een gezamenlijk vermogen van bijna 224 GW. Met deze ‘installed base’ wordt 99 TWh aan ‘finaal gebruikte’ energie bespaard, en 47 Twh aan primaire energie.

De warmtepompen die in 2013 in de Europese gebouwde omgeving waren te vinden, hebben in totaal 20 megaton aan CO2-uitstoot voorkomen.

een krimp van ongeveer 15 procent.

Peter Wagener, voorzitter van de Dutch Heat Pump Association (DHPA) dat de CBS-cijfers voor het rapport heeft aangeleverd, wijt dit aan de beroerde situatie in de woningmarkt. “Renovatie in de bestaande bouw begint mondjesmaat wat aan te trekken, maar voor de verkoop van warmtepompen is de nieuwbouwsector veel belangrijker. Het aantal gebouwde woningen is gehalveerd, 2013 was een meer dan dramatisch jaar.” Volgens Wagener zit de Nederlandse bouwsector “op de bodem” en ondervinden met name leveranciers en installateurs van klimaatinstallaties daar de gevolgen van. Van de EPC-verlaging die op 1 januari 2015 plaatsvindt, verwacht hij op korte termijn geen effect: “De vergunningverlening voor woningen die een EPC van 0,4 moeten krijgen, komt pas over een paar maanden op gang. Het effect voor de

Thomas Nowak, secretaris-generaal van de EHPA, geeft uitleg over de meest recente Europese marktdata.

Het aantal in Europa verkochte warmtepompsystemen is met drie procent gegroeid (beeld: Bundesverband Wärmepumpe).

verkoop van warmtepompen gaan we daardoor pas in 2016 zien. Ik verwacht dan ook dat de Nederlandse warmtepompmarkt in 2015 niet echt zal aantrekken. We doen ons uiterste best om de situatie te keren. Zo zijn we als DHPA bijvoorbeeld in gesprek met Uneto-Vni om de informatievoorziening rond warmtepompen te verbeteren. Tegelijkertijd moeten we wel een eerlijk verhaal blijven vertellen: ook het komend jaar zal lastig zijn.”

RELATIVERING De Nederlandse ‘rode cijfers’ vallen weliswaar op in negatieve zin, maar er is ook enige relativering bij mogelijk. Zo stelt het Nederlands Platform Warmtepompen (NPW) dat het aantal warmtepompen in Nederland “aanzienlijk is toegenomen”. Feitelijk is daar niet op af te dingen.

Om de cijfers van het CBS ter hand te nemen (zie tabel 2): in 2013 was het aantal nieuwe warmtepompinstallaties dat in gebruik werd genomen (31.192) behoorlijk lager dan wat in 2012 werd gerealiseerd (36.635). Tegelijkertijd kan worden geconcludeerd dat het totaal aantal in gebruik zijnde warmtepominstallaties wel degelijk is gegroeid, met ongeveer 13,5%, waardoor er nu in totaal 218.397 warmtepompen in bedrijf zijn in Nederland. “We zien dat ondanks de crisis in de bouw de inzet van warmtepompen in 2013 sterk is toegenomen. Daarmee wordt de tendens van voorgaande jaren onveranderd voortgezet en wordt Nederland dankzij de inzet van warmtepompen steeds duurzamer”, zo stelt het NPW. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 13

THEMA: HYBRIDE

Beginnerscursus: hybride warmtepompsystemen Met de term ‘hybride’ wordt meestal gedoeld op auto’s die zowel op benzine als op elektrische energie kunnen rijden. Toch maakt de combinatie ‘fossiel plus elektra’ ook een opmars door in warmtepompland. Opmerkelijk daarbij is dat bekende gasketelfabrikanten zoals Nefit en Intergas tegenwoordig hybride installaties leveren, waarbij een hr-ketel en warmtepomp gebroederlijk samenwerken.

TEKST: BAS ROESTENBERG Volgens het woordenboek Van Dale betekent het zelfstandig naamwoord hybride ‘bastaard of kruising’. Hoewel dat niet bijzonder sympathiek klinkt, dekt het wel de lading, ook als het om warmtepompen gaat. Net als bij hybride auto’s maakt een hybride warmtepompsysteem gebruik van twee energiebronnen: fossiele brandstof en elektra. Het fossiele deel bestaat uit een hr-ketel, het elektrisch aangedreven deel doorgaans uit een lucht/waterwarmtewarmtepomp. De warmtepomp neemt daarbij het grootste deel van de ruimteverwarming voor zijn rekening, in het geval van een lucht/water-systeem door gebruik van de buitenlucht (al dan niet gemengd met afgezogen ventilatielucht) als bronsysteem. Behalve combinaties van een hr-ketel en een lucht/water-warmtepomp is het overigens ook mogelijk om een hybride systeem te hebben met een bodemgebonden warmtepomp, al is dat niet erg gangbaar.

hybride systeem springt de hr-ketel in die situatie bij, zodat het rendementsverlies wordt beperkt. Hybride systemen worden in dat kader voorzien van een intelligent regelsysteem,dat ervoor zorgt dat het gasketeldeel automatisch bijspringt als dat energetisch of energiekostentechnisch efficiënt is. In de meeste gevallen wordt het gasketelgedeelte ook ingezet voor het maken van warm tapwater. Bijkomend voordeel van een hybride systeem ten opzichte van een ‘stand-alone’ hr-ketel is dat het warmtepompdeel in de zomer kan worden gebruikt voor koeling.

REGELSYSTEEM Een belangrijk voordeel van het toevoegen van een hr-ketel aan een lucht/water-warmtepomp is gerelateerd aan het rendement bij verwarming in de winter. Als de buitenlucht als bronsysteem voor een warmtepomp wordt gebruikt, schiet bij een winterse buitentemperatuur (op of onder het vriespunt) het rendement van de installatie omlaag. In een 14 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

AFWEGING Hoewel de hybride gasketel/warmtepomp-combinatie met name in commercieel vastgoed (kantoorgebouwen) wordt toegepast, wordt er ook steeds vaker voor gekozen in de woningbouw.

Naast bedrijven als Itho Daalderop (een van de ‘pioniers’ bij deze technologie) en Techneco zijn de afgelopen jaren ook hybride systemen op de markt gezet door bekende ketelfabrikanten als Nefit en Vaillant. Bij de term ‘hybride’ wordt bijna automatisch gedacht aan één apparaat waarin twee systemen zijn samengevoegd. In verreweg de meeste gevallen gaat het echter om een warmtepomp die naast een bestaande gasketel wordt geplaatst.

De systeemkeuze (hr-ketel, warmtepomp, of een combinatie daarvan) hangt zeker in de woningbouw veelal samen met een weging tussen de investeringskosten en de besparing op energiekosten die kan worden gerealiseerd. Aspecten die daarbij een rol spelen zijn onder andere de kosten van een gasaansluiting, het energetisch rendement in een gegeven situatie, de bepaling van een acceptabele terugverdientijd en de initiële aanschaf- en installatiekosten. Op de volgende pagina’s vindt u een opinierend artikel over de kosten van een hybride systeem, en een aantal marktreacties daarop. WP

THEMA: HYBRID Opinie

Hybride: te duur?

De hybride-warmteopwekking van lucht/water-warmtepomp en hr-ketel geeft in woningen een aardige energiebesparing, maar vaak wegen de extra installatiekosten en dubbele investering bij vervanging niet op tegen het kostenvoordeel.

En dat is jammer, want het is een beproefde en betrouwbare techniek. Waarom lukt het airco-producenten wel om gunstige geprijsde warmtepompen op de markt te brengen?

TEKST: RICHARD MOOI ‘Hybride’ is tegenwoordig het toverwoord bij ketelfabrikanten. Niet verwonderlijk, want een hybridesysteem geeft een gasgestookte warmteopwekker een extra gunstig energielabel.

Haalt de huidige hr-ketel zonder toevoeging al een groen A-label, bij een combinatie met een zonneboiler of luchtwater-warmtepomp komt er opeens een triple A-label uit de bus rollen. Dat is een leuke ondersteuning van marketingactiviteiten, en het past ook bij de zoektocht naar alternatieven voor de alsmaar leger rakende gasbel in

Groningen en de gaskraan van de wispelturige Poetin. Een hybride-opstelling van warmtepomp en hr-ketel is natuurlijk niet nieuw. In utiliteitsgebouwen wordt hier al vaak voor gekozen. Een ‘bivalente opstelling’ heet dat in vaktermen. De warmtepomp krijgt alleen op extreem koude dagen hulp van de gasketel. En ook voor woningbouw is het geen gekke gedachte. Bovendien kan het altijd lastige warmtapwater beter door de hr-ketel worden gemaakt. Een gewone warmtepomp met bodembron creëert zo’n hoge temperatuur al snel

met een matig rendement, en een luchtwater-warmtepomp heeft er helemaal moeite mee. Bovendien bespaart een hybride systeem ook nog de kosten van een tapwaterboiler uit. Kortom, het lijkt een winwin-situatie. Maar is dat ook zo?

DRIE MILLE Als je kijkt naar de huidige prijsverhouding tussen hr-ketel en lucht/waterwarmtepomp zijn de verhoudingen compleet zoek. Een hr-ketel met royaal warmwater (CW5) van een a-merk vind

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 15

THEMA: HYBRID De Techneco Elga, een hybride warmtepomp die samenwerkt met een bestaande hr-ketel.

je zonder moeite al te voor minder dan 1000 euro, inclusief BTW. Een aanvullende lucht/water-warmtepomp kost minstens 3000 euro. Daar komen dan nog installatiekosten bij. Als daarbij koudemiddel naar de buiten-unit gaat, moet soms een extra monteur met Fgassencertificaat een autorit naar de eindgebruiker maken. De totale uitkomst van het rekensommetje stemt niet vrolijk. Er lijken in het gehele proces nogal wat kostprijsopdrijvingen plaats te vinden, die op zijn minst merkwaardig zijn. Want waarom moet een kaal lucht/water-warmtepompsysteem minstens drie mille kosten? Het is allemaal heel simpele, maar superbetrouwbare techniek, het zijn beproefde componenten uit de aircobranche. Sterker nog, meestal is de buitenunit gewoon een airco-buitendeel. Een airco van een a-merk staat wel voor minder dan 1000 euro op de prijslijsten van de importeur.

Dan hebben we het niet over Chinese containerimport, maar om a-merken van Koreaanse of Japanse origine.

BOTTLENECK Het moet toch ook mogelijk zijn om een gunstig geprijsde lucht/waterwarmtepomp als aanvulling op een hrketel voor dezelfde verkoopprijs als een

hr-ketel te kunnen aanbieden? Pas dan kan het een succesvolle combinatie worden. Ook marketing manager Jan Blom van Nefit noemde in een persbericht van de installatievakbeurs VSK dit als mogelijke bottleneck. “De vraag is nu of de consument bereid is meer te betalen voor nieuwe duurzame systemen.” De oplossing zou kunnen komen uit een verregaande integratie, waarbij in ieder geval de installatiekosten nauwelijks stijgen. De ketelvervanging is dan een mooi marketingmoment om zo’n systeem naar voren te schuiven.

Bijna geen extra installatiekosten, en opeens een mooie, zuinige oplossing voor woningen. Tot nu toe lijken fabrikanten niets te zien in een all-in-oneapparaat. Alleen Itho Daalderop speelt hierop in, en dat is meteen ook zo’n beetje de meest succesvolle fabrikant van een hybride-verwarmingsysteem in de woningbouw. De HP Cube bestaat weliswaar uit twee modules, maar oogt als één toestel.

WEINIG INTEGRATIES Het was teleurstellend dat op de laatste editie van de installatievakbeurs VSK weinig andere integraties dan die van Itho Daalderop waren te ontdekken. Intergas en Daikin gaan wel gezamenlijk de markt op met de Altherma Hybride, waarbij de gasketel en binnenunit samen zijn gevoegd, met nog wel een losse buitenunit. Een Duitse fabrikant doet daarnaast een dappere poging om geen buitendeel te hoeven plaatsen. Naast de hr-ketel komt dan de warmtepomp te staan, met daarnaast nog een extra luchtbox. De productfoto toont een prachtige kelder in een Duitse woning. Maar, beste verkoopafde-

ling: In Nederland staat de verwarmingsinstallatie meestal op een krappe zolder, waar de ketel moet concurreren met extra opslagruimte voor de kampeerspullen, iets minder modieuze jurkjes en de winterjassen. Gelukkig zijn er ook toeleveranciers die aan oplossingen daarvoor werken. Zo maakt de schoorsteen van Next Climate Support een einde aan de buitenopstelling van de verdamper. Al eerder verraste dit Nederlandse bedrijf de markt met een soort kleine dakkapel voor de buitenunit.

AIRCO-HEATER Nog een voorbeeld van hoe het wel kan en moet. Op de Veluwe adverteert een koeltechnisch installatiebedrijf met een split-airco om mee te koelen én verwarmen. compleet geïnstalleerd vanaf 1499 euro. Een iets grotere unit hangt netjes aan de wand voor 1799 euro. Niks onbekend Chinees merk, gewoon een Toshiba-systeem met respectievelijk 3,2 en 3,6 kW verwarmingsvermogen. Soortgelijke acties zie je ook wel met airco’s van Daikin, Mitsubishi (Electric dan wel Heavy) of Panasonic.

Het koeltechnisch bedrijf spoort consumenten meteen aan om er mee te gaan verwarmen, want in dezelfde folder die huis-aan-huis werd verspreid staat ook nog keurig het verwarmingsvermogen bij -10 graden vermeld (respectievelijk 2 en 2,3 kW). En zie daar: een nieuw verwarmingsconcept voor de extreem goed geïsoleerde passiefhuizen is geboren. Gewoon een airco-heater laten installeren in een passiefhuis, waarin de warmteverliezen zelfs voor een royale vrijstaande woning beperkt blijven tot 1,5 a 2 kW. Zo’n splitsysteem als hier-

Een split-airco om mee te koelen én verwarmen: een nieuw verwarmingsconcept voor passiefhuizen?

16 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

CONCLUSIE De tijd lijkt rijp voor een verregaande integratie van hr-ketel en warmtepomp, in ieder geval de compressor en condensor, tot één toestel. En liefst ook nog de verdamper erbij. De installatiekosten stijgen dan nauwelijks, het onderhoudscontract blijft hetzelfde en doordat het standaardcomponenten zijn, moet de prijs consumentvriendelijk

Discussieer mee!

Op de website van vakblad Warmtepompen (www.vakbladwarmtepompen.nl) vindt u een poll, waarvan het onderwerp regelmatig wisselt. De vraag waarover u momenteel uw mening kunt geven luidt ‘Hybride systemen hebben de toekomst’. Inhoudelijk reageren? Gebruik de knop ‘Redactie’, bovenaan de homepage van de website.

kunnen worden. In ieder geval moet het zo prijsvriendelijk zijn dat er sprake is van een leuke terugverdientijd. Slaagt de warmtepompbranche hier niet in, en blijft men peperdure en afzonderlijke systemen de markt in duwen, dan wordt bij een hybride-ketel gewoon een zonneboiler, douchewater-wtw of rookgaskoeler toegevoegd, in plaats van een warmtepomp. WP

EI

N TRANS

PO INCL

Dé vakbeurs voor de installatie- en sanitairbranche

USIE

F

*

P

RT

* K L

LONEND? Feit is dat de nu gebouwde Nederlandse passiefhuizen vooral een gasketel hebben, omdat het energiegebruik zo gering is dat een warmtepomp nooit uit kan. In België worden passiefhuizen vaak zonder verwarmingssysteem opgeleverd, en dan verschijnt er een scala aan oplossingen. Zelfs een elektrisch kacheltje van de bouwmarkt of een afvoerloos gelhaardje passeren de revue.

In ons land kiezen de ontwikkelaars voor een robuuster systeem bestaande uit een gasketel. Ze redeneren dat het

voor die paar honderd kuub gas per jaar niet lonend is om een warmtepomp te installeren, zeker als een passiefhuis de zomernachtventilatie maximaal benut en er nauwelijks koelbehoefte is. Nu alle huizen in ons land sowieso steeds beter worden geïsoleerd, is de terugverdientijd van toevoegingen waarvan het prijskaartje minstens 3000 euro vermeldt (en dat doen ze allemaal) steeds minder rendabel. Je moet als bewoner wel een erg groen hart hebben om toch tot aanschaf van een hybride-systeem over te gaan. En minstens een niet te stuiten overredingskracht als marketeer bezitten.

LEI

N

Installatie Vakbeurs Hardenberg 9, 10 en 11 september 2014

BEURS BEZOEKEN? GRATIS ENTREEBEWIJS AANVRAGEN: Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

WWW.EVENEMENTENHAL.NL/INSTALLATIE-HB

CODE: 6140001826

Installatie Vakbeurs Venray 4, 5 en 6 november 2014 ONDERDEEL VAN:

Een unieke combinatie van vier vakbeurzen die gezamenlijk de brede bouwkolom bereiken!

Installatie Vakbeurs Gorinchem 27, 28 en 29 januari 2015

VOOR MEER INFORMATIE: WWW.EVENEMENTENHAL.NL

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 17

THEMA: HYBRID

boven beschreven heeft voldoende vermogen en de binnenunit kan mooi in de woonkamer worden geplaatst. Via het gebalanceerde ventilatiesysteem – verplicht onderdeel van het passiefhuis - verspreidt de warmte zich door de gehele woning. Eventueel kan dit worden aangevuld met een elektrische designradiator of vloerverwarming in de badkamer. Zou dit de toekomst zijn, als het om warmtepomptechniek in de woningbouw gaat?

Opinie

Reacties op ‘Hybride: te duur?’

Een ronde langs verschillende marktpartijen leert dat het opiniestuk over de benodigde investeringen voor een hybride systeem nogal wat losmaakt. In het kader van ‘hoor en wederhoor’ en om verschillende posities in de discussie aan bod te laten komen, is een aantal experts om een inhoudelijke reactie gevraagd.

TEKST: BAS ROESTENBERG REACTIE PIETER VAN ALPHEN, DIRECTEUR TECHNECO ENERGIESYSTEMEN: “De hybride warmtepomp-oplossing is nog niet doorgebroken. Hoe we dat voor elkaar kunnen krijgen, blijft een lastig vraagstuk. Zonder extra maatregelen of stijging in energietarieven kom je daar niet uit. De beste parallel is te trekken met de auto-industrie. De Toyota Prius is de afgelopen jaren ondersteund met structureel overheidsbeleid om de meerkosten van deze auto maatschappelijk aanvaardbaar te maken.

Met name door belastingmaatregelen werd de hybride auto een belangrijk onderdeel van het straatbeeld. Met het energieakkoord in de hand pleit ik analoog daaraan voor structurele belastingmaatregelen die onder andere de hybride verwarmingssystemen in de gebouwde omgeving stimuleren.

Het besparingspotentieel van deze systemen ligt tussen de 20 en 30 procent van de energierekening voor verwarming. Op basis van deze cijfers is eenvoudig te berekenen wanneer zo’n investering van drie tot vier duizend euro (incl. BTW en installatiekosten) hout snijdt. De grote gasverbruiker heeft het apparaat sneller terugverdiend dan de kleine gasverbruiker. Warmtepompen met een jaar-COP van vijf en rendementen van 10 tot 20 procent op jaar-

basis zijn goed mogelijk. Maar het zijn juist de grotere gasverbruikers die in de regel minder interesse tonen in energiebesparende maatregelen. Het voordeel van de Techneco Elga is dat dit toestel naast bijna elke bestaande of nieuwe gasketel inpasbaar is. Leveranciers en de beschikbare producten hebben deze doelgroep nog niet weten te verleiden en het verschil tussen de gasen elektriciteitsprijs is niet groot genoeg om de propositie aantrekkelijker te maken. Het is belangrijk dat deze boodschap in Den Haag aankomt, en dat politici en beleidsmakers het potentieel van dit soort oplossingen in de gebouwde omgeving begrijpen.”

Techneco Energiesystemen levert onder andere de Elga, een hybride warmtepomp die samenwerkt met een (eventeel bestaande) hr-ketel.

REACTIE ARCO KNOESTER, SALES MANAGER ITHO DAALDEROP: “In de transitie naar een all electric gebouwde omgeving ziet Itho Daalderop met name in de bestaande woningvoorraad grootschalige toepassingsmogelijkheden voor hybride lucht/waterwarmtepompen. Alleen al vanwege capaciteitsbeperkingen is het niet reëel om te veronderstellen dat de transitie

18 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

naar een all electric gebouwde omgeving in 30 jaar gerealiseerd wordt. Het is, voor zowel de aannemerij als de gevelindustrie, onmogelijk om de bestaande woningvoorraad binnen deze termijn te transformeren tot het niveau dat voor het succesvol toepassen van stand alone warmtepompen vereist is. Door de aanwezigheid van een keteldeel, dat dienst doet als ‘peakshaver’, zijn er minder bouwkundige randvoorwaarden voor een hybride installatie dan bij stand alone toepassingen, waardoor het inzetbereik vele malen groter is.

Een hybride lucht/water-warmtepomp biedt de mogelijkheid om circa 35 procent op het gebouwgebonden (verwarmen en tapwater) gasverbruik te besparen, en als het tapwater gebufferd wordt is dit percentage nog aanzienlijk groter.

Natuurlijk staat hier een toename aan elektraverbruik tegenover, maar elektra kan duurzaam (onder andere door middel van pv) worden opgewekt. Per saldo levert dit dus een reductie van minimaal 35 procent in uitstoot van fossiele brandstoffen op. Itho Daalderop herkent zichzelf niet in de in het artikel gestelde meerprijzen. Bovendien zal een groeiend marktvolume resulteren in een verdere reductie van de kostprijs, wat zich weer vertaalt in een kortere terugverdientijd. Gezien (recente) geo-politieke ontwikkelingen is het bovendien raad-

Itho Daalderop heeft de HP Case Cube ontwikkeld, een hybride systeem bestaande uit een hr-ketel (Base Cube) en een warmtepomp (HP (Cool) Base Cube).

REACTIE PETER WAGENER, VOORZITTER VAN DE DUTCH HEATPUMP ASSOCIATION: “In dit artikel wordt de focus op de initiele investering voor een hybride systeem gelegd. Als je je analyse daarop basseert, lijkt het in financieel opzicht niet aantrekkelijk om van een hr-ketel over te stappen op een duurzaam hybride systeem. Dit is echter een veel te beperkt blikveld. Een klimaatinstallatie wordt doorgaans aangeschaft voor gebruik gedurende een langere periode.

De levensduur van een hr-ketel is om en nabij de vijftien jaar. Als je de energiekosten van een ‘stand alone’ hr-ketel voor die periode vergelijkt met die van een hybride warmtepomsysteem, zie je dat de totale kosten – aanschaf + elektra + gas – min of meer vergelijkbaar

zijn, en dus is een hybride systeem per saldo niet duurder. Tijdens die vijftien jaar heeft de eindgebruiker bovendien bijgedragen aan het terugdringen van fossiele energiegebruik – en daarmee aan CO2-uitstoot. Met betrekking tot die hogere investeringskosten voor en hybride systeem geldt bovendien dat ze lager zullen worden als de afzet groeit, en kun je ook nog beargumenteren dat verduurzaming altijd investeringen vergt: of het nu om warmtepomptechnologie, pv-panelen of windenergie gaat. Duurzame investeringen kunnen bovendien bijdragen aan een waardevermeerdering van vastgoed; een woning met een beter energielabel kan aantrekkelijker zijn voor toekomstige kopers.

Overigens wordt in het artikel ook neerbuigend geschreven over warmtepomptechnologie. Lucht/water-warmtepompen, zeker die van gerenommeerde fabrikanten, zijn technologische hoogstandjes. Ze zijn inmiddels zo ver doorontwikkeld dat ze ook bij relatief lage buitentemperaturen nog een heel behoorlijke COP halen. Het resultaat in een hybride opstelling is dat

de inzet van de gasketel voor bijverwarming in de winter tot een minimum wordt beperkt. Ook wordt in het artikel gesteld dat de buitenunit van een lucht/water-warmtepomp meestal “gewoon een airco-buitendeel” is. Verschillende lucht/water-warmtepompen van bekende fabrikanten, zoals bijvoorbeeld de Zubadan van Mitsubishi Electric, zijn echter wel degelijk voorzien van een buitendeel dat speciaal is toegerust voor warmtepomptechnologie; er wordt een ander type verdamper gebruikt dan bij een ‘gewone airco’. De technologische ontwikkeling en productkwaliteit van een moderne lucht/ water-warmtepomp verklaart voor een deel de relatief hoge aanschafprijs.

Maar nogmaals: naast die initiële investering moeten ook de energiekosten gedurende de vijftien – of meer – gebruiksjaren worden meegerekend.

De Dutch Heat Pump Association (DHPA) behartigt de belangen van de Nederlandse warmtepompindustrie en zet zich in voor de bevordering van toepassing van warmtepompen in de gebouwde omgeving. WP

Hydrotop - de spil in klimaatneutrale en energienotaloze woningen De integrale warmtepompunit vereist na het intakelen nog maar een minimale hoeveelheid installatiewerk.

Aan de buitenzijde steekt de luchtinlaat circa 15 cm boven het dak uit.

In het dak valt de hydrotop bijna niet op, zeker niet als hij door zonnepanelen wordt omringd.

Dutch Heatpump Solutions

Doordachte warmtepompsystemen voor iedereen

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 19

THEMA: HYBRIDE

zaam om ook andere aspecten mee te wegen dan alleen terugverdientijden.”

PROJECT

Hybride project:

Daikin Intergas Hybride in Zeeuws-Vlaanderen Toen de eigenaren van een vrijstaande woning in het Zeeuwse Hoek twee jaar geleden pv-panelen op het dak lieten plaatsen, gaven ze aan ook interesse te hebben in een warmtepomp. In samenspraak met de installateur werd besloten daar even mee te wachten, omdat er interessante ontwikkelingen gaande waren.

Driekwart jaar geleden werd het pand, als een van de eerste in Nederland, voorzien van een Daikin Intergas Hybride.

TEKST: BAS ROESTENBERG Volgens Daniël Lodders, algemeen directeur van Saman Groep, het bedrijf dat zowel de pv-panelen als de warmtepomp installeerde, is voor de Daikin Intergas Hybride gekozen “omdat het binnendeel relatief compact en het

Daikin Intergas Hybride De Daikin Intergas Hybride bestaat uit een warmtepomp van Daikin met een vermogen van 5 kW (alleen verwarmen) of 8 kW (twee versies: alleen verwarmen, of verwarmen en koelen) en een hr-ketel van Intergas met een vermogen van 32 kW. Volgens Daikin zorgt deze combinatie minimaal voor een halvering van het gasgebruik en de CO2-uitstoot ten opzichte van een stand-alone hr-ketel.

buitendeel relatief stil” is. Het pand leende zich niet voor een all-electric systeem, omdat dat teveel aanpassingen zou vergen: “Zowel op de bovenals benedenverdieping zijn standaardradiatoren aanwezig. Die zijn weliswaar overgedimensioneerd en geschikt voor laagtemperatuurverwarming, maar bij lage buitentemperaturen zou het lastig worden om dit pand efficiënt warm te krijgen met een stand-alone warmtepomp”.

SPAARGELD De eigenaren van het pand ervaren het gebruik van het hybride systeem tot nu toe als zeer positief. “Ze gaan erg bewust met de installatie om en zijn kritisch op hun energiegebruik. We hebben het afgelopen jaar waardevolle feedback van ze gekregen die we kunnen gebruiken bij andere projecten.

Dit pand in Hoek was ons eerste hybride warmtepompproject. Inmiddels hebben we dit systeem op nog zo’n tien andere plaatsen geïnstalleerd, en daar komen er nog meer bij.” Op de vraag waarom eindgebruikers voor een hybride systeem kiezen in plaats van een qua initiële investering toch aanzienlijk goedkopere gasketel, noemt Lodders verschillende argumenten.

“Het gaat bij deze nieuwe technologie vaak om ‘early adopters’ die een paar jaar geleden ook als eerste hun dak vol pv-panelen legden. Mensen willen graag een duurzaam en comfortabel

20 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

verwarmd huis en zijn ook vaak geïnteresseerd in de techniek erachter. Bovendien levert het tegenwoordig nauwelijks wat op om spaargeld op de bank te zetten; door het te gebruiken voor de installatie van een duurzaam systeem geef je je spaargeld een functie. Op de lange termijn verdient dat zich uiteindelijk ook weer terug.”

Binnenkort gaat Saman Groep opnieuw aan de slag bij het huis: er worden nog negen pv-panelen (2250 Wattpiek) aan de zeventien bestaande panelen (4250 Wattpiek) op het dak toegevoegd, zodat het elektrisch deel van de Daikin Intergas Hybride volledig duurzaam van energie wordt voorzien en het huis qua elektrische energie volledig zelfvoorzienend wordt. WP

HP Cool Cube in Den Bosch Tot 2011 bood het Carolus-terrein in Den Bosch plaats aan het Jeroen Bosch-ziekenhuis. Doordat het ziekenhuis naar een nieuwe locatie vertrok en de oude gebouwen werden gesloopt, kwam het terrein vrij voor woningbouw. Er verrijst inmiddels een woonwijk waarvan de huizen duurzaam worden verwarmd en gekoeld met behulp van de hybride HP Cool Cube van Itho Daalderop.

TEKST: BAS ROESTENBERG circuits worden gemaakt voor de hoogen laagtemperatuurverwarming. Als dat niet goed gebeurt, levert dat klachten op. Die zijn dan echter te wijten aan de installateur, niet aan het systeem.”

Nieuwbouw Carolus-terrein. Beeldmateriaal: Mulleners+Mulleners Architecten, Amsterdam.

Op het Carolus-terrein worden 72 woningen gebouwd; van stadswoningen tot herenhuizen en halfvrijstaande of vrijstaande villa’s. Het project verloopt gefaseerd en inmiddels is ongeveer de helft opgeleverd. Daarbij heeft de crisis voor wat vertraging gezorgd; de woningen worden pas gebouwd nadat ze zijn verkocht, en de verkoop liep de afgelopen jaren niet op schema. Toch is inmiddels voor alle woningen een contract getekend, zodat het project de komende tijd kan worden voltooid.

ERVAREN INSTALLATEUR Alle woningen worden voorzien van de hybride lucht/water-warmtepomp van Itho Daalderop. Dit systeem bestaat uit een combinatie van een warmtepomp (HP Cool Cube), die in deze versie zowel kan verwarmen als koelen, en een HR-ketel (Base Cube). De villa’s in het project krijgen het CW6-label, door de HR-ketel te combineren met een loadboiler, de overige woningen het CW5label. Jan-Hein van Heugten is als directeur van installatiebedrijf Eurobad betrokken bij het project en heeft inmiddels veel ervaring opgedaan met de hybride systemen van Itho Daalder-

op: “We installeren deze systemen nu ongeveer drie jaar. In 2012, direct na de introductie, zijn een paar exemplaren retour gestuurd wegens kinderziektes, maar dat aantal was in feite marginaal.

Sindsdien hebben we geen enkele klacht meer gehad, terwijl we gemiddeld toch zo’n honderd van deze apparaten per jaar plaatsen.“ GESCHEIDEN CIRCUITS Het komt bij andere projecten overigens weleens voor dat gebruikers niet tevreden zijn, vertelt Van Heugten, maar dat heeft niets te maken met de kwaliteit van het apparaat: “Het gasketeldeel van de installatie maakt warmtapwater en ondersteunt de warmtepomp bij extreem koude periodes.

Bovendien wordt de ruimteverwarming in de badkamer volledig door het gasketeldeel geleverd. Laagtemperatuurverwarming is een ‘traag’ systeem en eindgebruikers vinden het oncomfortabel als ze in een koude badkamer moeten douchen. Om die ruimte - anders dan de rest van de woning – primair door het keteldeel (Base Cube) en niet door het warmtepompdeel (HP Cube) te verwarmen, moeten er gescheiden

BEUGEL In installatietechnisch opzicht noemt Van Heugten de hybride Cubes “prima systemen zonder ingewikkeld meerwerk”.

Het enige punt om rekening mee te houden, is het gewicht. Doordat de combinatie zwaarder is dan een standalone gasketel, dient het toestel aan een stevige wand te hangen. Sommige installateurs staan hier niet bij stil. “Maar op zich is een gipswand ook geen probleem; Itho Daalderop heeft een speciaal frame ontworpen waarop het toestel wordt geplaatst”, aldus Van Heugten. WP

Itho Daalderop HP Cool Cube De HP Cube werd in 2012 geïntroduceerd en is in twee versies verkrijgbaar: voor verwarming (HP Cube) en voor verwarming en topkoeling (HP Cool Cube). Het systeem bestaat uit een warmtepomp met een nominaal vermogen van 2,5 kW en een HR-ketel met een nominaal tapwatervermogen (80 °C / 60 °C) van 6,7 - 35,5 kW.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 21

PROJECT

Hybride project:

ENERGIE 2014

Energie 2014:

‘Volledig CO2-neutraal’ Van 7 tot 9 oktober vindt in de Brabanthallen in Den Bosch de jaarlijkse Energievakbeurs plaats. Verdeeld over verschillende subsectoren worden producten en diensten gepresenteerd met betrekking tot energielevering, energiemanagement en energiebesparing. Ook de warmtepompindustrie is uiteraard op de beurs vertegenwoordigd.

TEKST: BAS ROESTENBERG Naast een beursvloer met ruim 160 exposanten biedt Energie 2014 een uitgebreid inhoudelijk programma met discussies en workshops. Parallel aan Energie 2014 vindt een congres over Energielabels plaats en bovendien wordt de de derde editie van de Warmtepompen Innovatieroute georganiseerd.

In dit themadeel van vakblad Warmtepompen vindt u alle informatie overzichtelijk op een rij: t 1BHJOB U N 6JUOFFNCBSF CFVSTplattegrond, met aan de achterzijde de beursdeelnemers met bijbehorend hal- en standnummer t 1BHJOB U N 8BSNUFQPNQFO Innovatieroute t 1BHJOB 4FMFDUJF VJU IFU JOIPVEFMJKke programma van Energie 2014 t 1BHJOB *OGPSNBUJF PWFS IFU WP Nationaal Energielabel Congres

Volledig CO -neutraal’ 2

Gezien de thema’s van Energie 2014 is het eigenlijk logisch dat de beurs zo klimaatneutraal mogelijk wordt georganiseerd.

Volgens Robin Koek, eigenaar van One2green – het advies- en installatiebureau waar de organisatie van de beurs mee samenwerkt – is de CO2-uitstoot van de vakbeurs Energie inmiddels nauwkeurig in kaart gebracht. “Omdat we het al vier keer eerder hebben gedaan, weten we heel goed hoeveel CO2-uitstoot de beurs met zich meebrengt en waar die uitstoot vandaan komt. Daarbij kijken we naar een aantal factoren, zoals het directe elektra- en gasverbruik, de hoeveelheid papier en afval en het transport rond zo’n evenement, maar ook naar het aantal bezoekers en exposanten dat met de auto komt.“ Laatstgenoemde categorie blijkt overigens de grootste factor van belang te zijn. “Ruim 80 procent van de totale CO2-uitstoot van de beurs is afkomstig van personenvervoer�, aldus Koek.

Hoewel de mogelijkheden om met het openbaar vervoer naar de beurs te komen steeds toegankelijker ĂŠn aangeraden worden door de organisatie van de vakbeurs, blijft het genoemde percentage al jaren nagenoeg gelijk. Dat maakt het lastig om als beurs voor directe CO2-reductie te zorgen, reden om in ieder geval de uitstoot volledig te compenseren. Koek: “Wij berekenen de CO2-uitstoot in aantallen per duizend kilogram, en gaan vervolgens op zoek naar projecten waar diezelfde hoeveelheid juist bespaard wordt.â€? Als voorbeeld noemt Koek een papierfabriek die het restmateriaal, pulp, omzet in energie die de fabriek zelf weer gebruikt. De kosten die nodig zijn om zo’n project mogelijk te maken, worden betaald door de vakbeurs Energie. Vorig jaar werd op die manier zo’n 150.000 kilogram CO2 (de totale uitstoot van Energie 2013) gecompenseerd.

22 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Dit is de volledige deelnemerslijst van Energie 2014, met alle exposanten die zich tot 1 september 2014 hebben ingeschreven. Voor de meest actuele deelnemersgegevens kunt u de beurswebsite (www.energievakbeurs.nl) raadplegen.

Bedrijfsnaam Hal/Standnummer Academy NL 01.C012 Airview Luchtbehandeling B.V. 01.D081 Alectryon B.V. 02.A030 AL-KO Luchttechniek B.V. 01.D096 ALUSTA Natuurlijke Ventilatietechniek B.V. 01.G035 Anode Energie 02.B030 Atechpro 01.F062 Atlas Copco Compressors Nederland 01.B070 Avf Water 01.B066 AWB 01.B061 B&B Humidification BV 01.F040 Betec Controls B.V. 01.A065 Bijvoet Energie 01.G054, 01.G054 BINK Software B.V. 01.C046 Biomassatechniek 01.G064 Bosch & Van Rijn 01.E041 Bosta B.V. 01.E102 Brinck Meettechniek 01.D037 Brink Climate Systems B.V. 01.C024, 01.C024 BUILDINGLABEL 02.A028 BVS 01.A086 BWT Nederland B.V. 01.B086 Celdex B.V. 01.D013 C-Idea Energyfloor 01.E085 ClimaRad BV 01.D102 Coateq bv 01.A007 Condair B.V. 01.C081 Cumulus Nederland B.V. 01.D086 Daikin Airconditioning Netherlands B.V. 01.E086 Dalkia B.V. 01.C106 Delto BV 02.B031 Dreizler Benelux B.V. 01.A089 Drowa Isolatie 01.D093 Dru Verwarming BV 01.B024 Duco Ventilation & Sun Control 01.A040 Dutch Heatpump Solutions 01.C049 Eco Ketelservice Verhuur B.V. 01.B092 Eisma Bouwmedia b.v.

02.C025 Elco Burners BV 01.B079 Electro Drive B.V. 01.E109 Energeia Energy Tracker 01.E093 Energie besparen doen wij zo!

01.A027 Energiemissie B.V. 02.D015 Energiewacht 01.F087 Energy 2020 01.D025 Energy Technology Services (E.T.S.) 01.A103 ESCo Nederland BV, onderdeel van QING Sustainable 01.E027 Essent Energie MKB 01.E040

Bedrijfsnaam Hal/Standnummer F&B Specialisten in Energie en milieu 02.A018 F&H Crone B.V. 01.F052 FedEC Federatie van Energieconsultants 02.A008 Fortes Import Installatie Agenturen 01.B047 GALMET SP. Z O.O. SP. K 01.C059 Gascon Engineering B.V. 01.B046 Gasengineering 01.B071 GEA Heat Exchangers 01.C087 GEBO 01.F055 Geo Holland BV 01.A041 Geothermica B.V. 01.A049 Getec Benelux BV 01.A081 Geveke Besturingstechniek 01.C080 GPE Technical Services B.V 01.B080 Green Igloo, powered by Orcon & Thercon 01.E080 HCMF BV 01.E037 Heatex 01.C058 Honeywell B.V. 02.D021 Huismerk Energie N.V. 02.B010 Hydreco B.V. 01.B041 IBK Groep B.V. 01.G040 INNAX Gebouw & Omgeving B.V. 01.D092 Intergas Verwarming B.V. 01.D066 Inventum B.V. 01.B060 I-Real BV 02.A022 IsoBouw Systems B.V. 01.A060 Isolatiebedrijf Pluimers B.V. 01.F080 Isolatiewerken Linssen Best BV 01.G055 Isoplus Benelux 01.F097 Isoprofs BV 01.F103 ISSO Kennisinstituut voor de installatiesector 01.C046 ista Nederland B.V 01.C054 Itho Daalderop B.V. 01.G039 Jaga Konvektco Nederland BV 01.B018 Jenbacher BV 01.A072 Jupiter Vloerverwarming Benelux BV 01.A041 Kamstrup b.v.

02.B021 Kara Energy Systems B.V. 01.F046 KDS Lekkage Management 01.A071 Kingspan Tarec Industrial Insulation 01.E098 Koston Nederland B.V. 01.E046 KSB Nederland B.V. 01.D110 KTC, Karsten Technical Components 01.D071 kWh People 02.A002 LAMTEC / RĂ–SSEL 01.C092 LEDSgoGREENER - Connectica Green Force BV 01.F059 Lek / Habo Groep B.V. 01.D080 Less Energy BV 01.E036

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 23

ENERGIE 2014

Deelnemerslijst

ENERGIE 2014

ENERGIE 2014

Bedrijfsnaam Hal/Standnummer Liander N.V. Meetbedrijf 02.C010 Lightway Nederland 01.C032 Lubron Waterbehandeling B.V. 01.A092 Luminaid 01.F081 Merosch BV 02.D018 MKB Energie Info 01.G086 Monarch Nederland B.V. 01.B079 MRC Transmark 01.A080 MuoviTech Benelux 01.G078 Natufog 01.A031 Navos Klimaattechniek B.V. 01.F026 Nedelko B.V. 01.E071 NHU media 02.D016 NIBE Energietechniek B.V. 01.C068 One2green B.V. 02.C029 Open Universiteit - Vakgroep Natuurwetenschappen 02.C017 Optimair Climate Systems B.V. 01.F051 OptiVolt Systems 01.F036 Peutz B.V. 02.C021 Poujoulat bv 01.G077 Priva B.V. 02.B011 Proenvis GmbH & Co. KG 01.A069 Raedthuys Groep 01.D054 Raster Products B.V. 02.D011 Recticel Insulation 01.A016 Rijksdienst voor Ondernemend Nederland 01.E068 Rofianda Consultancy B.V. 01.D101 Rosenberg klimaattechniek 01.E097 Saia Burgess Controls 02.D023 Saint-Gobain Isover 01.C027 Samenwerkend Isolatie Bedrijf 01.A055 Sdu Uitgevers 02.D030 Sensor BV 01.B033 Socomec B.V. 02.C030 Solatube 01.B040 Sortimo Nederland B.V. 01.E026 Spirax-Sarco Netherlands B.V. 01.A068 Spirotech B.V. 01.B050 Stichting Certificatie Inspectie en Onderhoud Stookinstallaties (SCIOS) 01.A086 Stichting PassiefBouwen.nl 01.C004 Stoomplatform 01.A103 Subvention | Zienergie 02.B032 Sun Solutions B.V. 02.B022 Talen Vastgoedonderhoud 01.C014 Techem Energy Services B.V. 01.C036 Termokomfort Europe B.V. 01.F069 Testo B.V. 01.D063 Thermaflex Isolatie B.V. 01.E056 Thermatras BV 01.B093 Thermeta 01.B079 Tonzon B.V. 01.B003 Total Energy Solutions B.V. 01.D070

26 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Bedrijfsnaam Tremco Illbruck B.V TROX Nederland B.V. TTA Publishers Tubro Filter- en Luchttechniek Vaillant Group Netherlands B.V.

Hal/Standnummer 01.A015 01.D087 01.G094 02.G057 01.B061, 01.B067 Van Beek 02.B011 Viessmann Nederland B.V. 01.A085 Vitotherm B.V. 01.C086 VVM Vereniging van Milieuprofessionals 01.C040 Warp Systems vloer&wand verwarming&koeling 01.F030 Watts Industries Netherlands B.V. 01.C100 Webeasy 02.D031 Weijers Waalwijk 01.B034 Wes Wood Drying & Energy Systems B.V. 01.F047 Wilo Nederland B.V. 01.E089 Wolf Energiesystemen 01.C041 Xylem Water Solutions Nederland B.V. 01.D059 Zantingh b.v.

01.B079

ENERGIE 2014

Warmtepompen Innovatieroute In anderhalf uur volledig bijgepraat!

De toepassing van een warmtepomp biedt grote voordelen. Het systeem zorgt voor een comfortabel binnenklimaat, is zeer milieuvriendelijk en leidt tot een verlaging van de energierekening. Doordat in januari 2015 de wettelijke EPC-norm voor nieuwbouwwoningen wordt verlaagd naar 0,4 komt de warmtepomp nog beter in zicht als duurzame vervanger van - of aanvulling op - de hr-ketel. Het is van groot belang dat architecten, adviseurs, installateurs en andere betrokkenen op de hoogte zijn van de laatste ontwikkelingen rond de warmtepomp.

Tijdens de vakbeurs Energie 2014 organiseert vakblad Warmtepompen voor de derde keer de gratis Warmtepompen Innovatieroute. Tijdens de route worden architecten, installatie-adviseurs en andere ge誰nteresseerden in korte tijd ge誰nformeerd over de nieuwste ontwikkelingen.

De eerste twee edities van deze route, die plaatsvonden tijdens de installatievakbeurs VSK, leidden tot zeer enthousiaste reacties van deelnemers.

HOE WERKT HET? Tijdens Energie 2014 worden de deelnemers aan de Warmtepompen Innovatieroute 2014 in groepen van maximaal tien personen langs een aantal warmte-

pomp-stands geleid. De route voert u langs vijf experts die u steeds in 15 minuten bijpraten over actuele ontwikkelingen rond de toepassing van warmtepompen. Inclusief een korte introductie duurt de route anderhalf uur.

Standhouders die tijdens de route worden bezocht zijn Daikin, Green Igloo, NIBE, GEBO en Dutch Heatpump Solutions.

De Wamtepompen Innovatieroute vindt plaats op woensdag 8 oktober om 14.30 en donderdag 9 oktober om 11.00. Deelnemers kunnen bij hun inschrijving aangeven naar welk tijdstip hun voorkeur uitgaat. Deelname aan de route is volledig gratis!

INSCHRIJVEN Deelname aan de Innovatieroute Energie 2014 van vakblad Warmtepompen is volledig gratis. U hoeft zich er alleen maar even voor aan te melden. Dit is tot donderdag 2 oktober 2014 mogelijk. Hierbij kunt u uw voorkeur voor een specifieke tijd aangeven. Na aanmelding ontvangt u een bevestiging en praktische informatie.

Let wel op: het aantal plaatsen is beperkt!

Om u gratis in te schrijven voor de Warmtepompen Innovatieroute, gaat u naar: www.vakbladwarmtepompen.nl/ innovatieroute

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 27

ENERGIE 2014

Advertorial: deelnemer Warmtepompen Innovatieroute 2014

Daikin:

‘Het nieuwe verwarmen’ Er wordt veel gesproken over duurzaamheid. Privé doen we aan afval scheiding, gebruiken we spaarlampen, letten we op energielabels wanneer we nieuwe producten aanschaffen en gebruiken we duurzaam opgewekte stroom. Steeds vaker wekken we deze zelfs op met zonnepanelen.

Terecht nemen steeds meer mensen en organisaties hun verantwoordelijkheid als het gaat om het milieu en onze toekomst. Ook Daikin. Daikin is meer dan een fabrikant van producten voor een aangenaam en gezond binnenklimaat.

Daikin brengt een duurzame beweging op gang.

Daarom maakt Daikin zich druk dat wanneer het buiten koud wordt, we in Nederland massaal de gasvlam aan steken! Dat is vreemd... Los van het feit dat beschikbaarheid en het massaal winnen van deze grondstof op dit moment veel negatieve aandacht heeft, moeten we met deze schaarse grondstof spaarzaam omgaan.

INGEBURGERD De nieuwste, meest zuinige hr-ketel van dit moment verspilt nog steeds aardgas, terwijl dat niet hoeft! De cv-ketel is

echter in Nederland zo ingeburgerd dat de consument, maar ook vastgoedontwikkelaars, zich er niet van bewust zijn dat er alternatieven bestaan. Daarom introduceert Daikin het nieuwe verwarmen, met als groot voordeel dat u de gasconsumptie meer dan halveert en hiermee uw CO2-uitstoot tot een minimum beperkt - en dat terwijl er niet aan comfort wordt ingeleverd.

WARMTEPOMPTECHNOLOGIE Aan het vertrouwde van de meest gekozen, meest efficiënte hr-cv-ketel van Intergas, heeft Daikin de duurzaamheid van warmtepomptechnologie toegevoegd.

Technologie die zich ruimschoots heeft bewezen in de bijna 100 jaar dat Daikin als bevlogen marktleider deze duurzame technologie reeds aanbiedt.

Zo levert u ook bij niet-gemiddelde omstandigheden niet in aan comfort en

28 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

heeft u altijd die capaciteit die u nodig heeft, omdat de cv-ketel bijspringt bij de duurzame warmtepomp wanneer dit nodig is. De twee werken op een unieke wijze met elkaar samen.

Maak kennis met de drijvende kracht richting een steeds beter klimaat. En ervaar de duurzame innovaties, zoals het hergebruik van energie, die Daikin tijdens de energieroute laat zien.

Meer informatie: www.daikin.nl

ENERGIE 2014

Advertorial: deelnemer Warmtepompen Innovatieroute 2014

Green Igloo:

‘Bewust duurzaam’ Gratis energie uit de lucht en van de zon. Verwarmen zonder fossiele brandstoffen. Meer dan de helft minder CO2-uitstoten. Jaarlijks geen energienota meer ontvangen? En toch genieten van een comfortabel binnenklimaat, zomer en winter? Orcon en Thercon realiseren dit samen, met het Green Igloo-concept.

Met Green Igloo voorzien wij gebouwen en woningen van een geïntegreerde ‘duurzame’ klimaatoplossing, waarbij sterk rekening gehouden wordt met de positieve eigenschappen van een ‘iglo’; denk aan goede isolatie en kierdichtheid!

Het concept is gebaseerd op de ‘all electric’-basis voor de toekomst. Met behulp van zonnecollectoren en/of PV-panelen worden woningen en/of kantoren snel en eenvoudig energieneutraal gemaakt.

EINDGEBRUIKER CENTRAAL In het ‘Green Igloo’-concept denken wij niet meer vanuit de producten ventilatie, verwarming, koeling en warm tapwater maar vanuit oplossingsgericht duurzaam voor de eindgebruiker. De producten worden gebundeld tot één systeem met een gemeenschappelijk doel: energie besparen om de stijgende woonlasten en huisvestigingskostenin de hand te houden.

ENERGIE MONITOR Met de Energie Monitor van GreenIglo ziet u online hoeveel energie u gebruikt en opwekt. Op de website www. greenigloo.nl kunt u live de prestaties van de Fujitsu-warmtepompen met de sensorgestuurde ventilatiesystemen van Orcon in ons kantoorpand volgen. Uniek is dat u dagelijks kunt zien hoeveel het kantoorpand aan energie gebruikt en hoeveel energie de PV-panelen opwekken. De Energie Monitor laat duidelijk zien dat het uiteindelijke doel van de ‘Green Igloo’-aanpak energieneutraal is.

ventilatiesysteem van ORCON. Het magazijn wordt met een minimum gebruik op een aangename temperatuur gehouden met behulp van een Waterstage lucht/water-warmtepomp in combinatie met vloerverwarming. De meeste ruimtes zijn voorzien van kanaalinbouw AircoHeaters met Comodair-luchtverdeelroosters. Op het dak zorgen PV-panelen voor het opwekken van de benodigde energie voor eigen gebruik en voor het opladen van elektrische auto’s. De EPC van dit pand is 0,30!

Meer informatie: www.greenigloo.nl

REFERENTIEPAND Ons nieuwe pand in Veenendaal is een perfect voorbeeld van een modern energiezuinig kantoorgebouw. Het pand heeft een dikke isolatieschil en wordt verwarmd, gekoeld en geventileerd met een FUJITSU Airstage lucht/lucht-warmtepompsysteem in combinatie met een WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 29

ENERGIE 2014

Advertorial: deelnemer Warmtepompen Innovatieroute 2014

NIBE:

‘Veel productnieuws‘ Met de NIBE AIRLINE biedt NIBE de breedste range lucht/water-warmtepompen in de markt! Tijdens Energie 2014 zal dan ook uitgebreid aandacht worden besteed aan dit productassortiment. Daarnaast kunt u kennismaken met de nieuwe modulerende water/water-warmtepompen uit de series F1155 en F1255 in vermogens van 1,5 tot 6 kW. U ziet: een bezoek aan stand C068 in hal 1 is beslist de moeite waard!

AIRLINE: TOT â‚Ź 400,- VOORDEEL Met de series F2030, F2040 en F2300 ĂŠn de elf combinatiepakketten van de serie NIBE SPLIT loopt de vermogensrange van de NIBE AIRLINE uiteen van 5 tot 22 kW. Daarmee kunt u voldoen aan de verwarmingsbehoefte van kleine, middelgrote en grote woningen, appartementen, utiliteitsgebouwen en zelfs zwembaden. U vindt op de NIBEstand onder meer de populaire F2040, die met vrijwel elk fabricaat cv-ketel kan worden gecombineerd in een hybride systeem. Zo kunt u bijna altijd een comfortabele installatie op maat samenstellen en dĂĄt biedt volop kansen op de vervangings- ĂŠn de nieuwbouwmarkt.

KENMERKEN t ,FV[F VJU ESJF CVJUFOVOJUT L8 12 kW en 16 kW; t 7PPS[JFO WBO JOWFSUFS HFTUVVSEF compressor;

t -BBH HFMVJETOJWFBV t #FTDIFJEFO BGNFUJOHFO VJUTUFLFOEF opstellingsmogelijkheden; t *OTUBMMBUJF [POEFS 45&, FSLFOOJOH NPgelijk; t $BTDBEFPQTUFMMJOH UPU TUVLT mogelijk; t 5PFQBTCBBS JO NPOPWBMFOUF PQTUFMMJOH tot een buitentemperatuur van -20C. KLEINERE VERMOGENS Door uitbreiding van de series F1155 en F1255 is NIBE momenteel de enige A-merk leverancier in Nederland en BelgiĂŤ die een modulerende water/water-warmtepomp in vermogens van 1,5 tot 6 kW aanbiedt. Beide types bevatten een warmtepomp, een elektrisch element, circulatiepompen en een regeling met display, de F1255 bevat boWFOEJFO FFO 374 CPJMFS WBO MJUFS Beide types zijn te combineren met diverse producten en accessoires, actieve

30 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

koeling en verwarmingssystemen met verschillende toevoertemperaturen.

Modulerende warmtepompen presteren – zonder elektrische piekbelasting – het hele jaar door optimaal, hetgeen resulteert in een zeer hoge SCOP. Doordat ze zich automatisch aanpassen aan de energiebehoefte van een gebouw, zijn ze onder andere uitstekend toepasbaar in nieuwbouwwoningen waarbij de warmtevraag op termijn onbekend is, bijvoorbeeld omdat de bewoner de woning op termijn wil vergroten. Binnenkort volgt van beide types ook een versie met passieve koeling.

Meer informatie: www.nibenl.nl

Een greep uit het inhoudelijke aanbod Behalve voor exposanten is Energie 2014 ook een podium voor inhoudelijke kennisdeling. Een uitgebreid programma met sprekers en discussieonderwerpen vindt u op www.vakbladwarmtepompen.nl/beursactiviteiten.

DINSDAG 7 OKTOBER 10.00-11.00 Beursopening met aansluitend debat 11.00-12.00 Bekendmaking win naar ‘Spirit of Innova tion Award 2014’ 13.30-14.00 Energieneutraal in de Praktijk 14.00-14.30 Groene groei en duurzame bouw 14.30-15.00 Best prcatice verduur zaming woningen Enschede 15.00-16.30 Gasontwikkelingen in Nederland en Europa

WOENSDAG 8 OKTOBER 10.00-10.30 Hoe dragen innovaties bij aan het Energieakkoord?

10.30-11.00 Start-up in energiebe sparing & verduurzaming 12.45-13.15 Energieneutraal in de praktijk 14.30-16.15 Warmtepompen Innovatieroute DONDERDAG 9 OKTOBER 10.15-12.30 Industrial Morning 11.00-12.45 Warmtepompen Innovatieroute 11.15-11.45 Energieneutraal in de Praktijk 13.00-14.00 Groot energiedebat

TOONAANGEVEND IN ENERGIE UIT DE BODEM! GEO-ENERGIE-SYSTEMEN

" $ "

" !

"

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 31

ENERGIE 2014

Beursprogramma

ENERGIE 2014

Nationaal Energielabel Congres:

Waar liggen kansen?

Er is veel verandering gaande rond het Energielabel. Per 1 juli 2014 is het label voor bestaande utiliteitsgebouwen aangepast, en onlangs is het vernieuwde energielabel voor woningen goedgekeurd door de Tweede Kamer, zodat het nu ter goedkeuring bij de Europese Commissie in Brussel ligt. Het gaat om veranderingen die vragen oproepen, maar ook marktkansen geven. Tijdens Energie 2014 vindt het Nationaal Energielabel Congres plaats, waarop een en ander uitgebreid wordt besproken.

In het Energieakkoord voor duurzame groei is met alle betrokken partijen afgesproken dat een eenvoudig en betaalbaar energielabel een belangrijke rol speelt bij het behalen van de energiebesparingsdoelstellingen in de gebouwde omgeving. Daarom is de afspraak gemaakt dat het vernieuwde energielabel voor woningen vanaf 2015 beschikbaar zal zijn. Als dat inderdaad lukt, kunnen particuliere eigenaren van een woning vanaf volgend jaar zelf een energielabel opstellen via internet. Een onafhankelijke deskundige kan op afstand meekijken en eventueel overleggen met de eigenaar. Na goedkeuring wordt het energielabel voor de betreffende woning vervolgens geregistreerd in de landelijke database.

doorgevoerd met betrekking tot het energielabel voor bestaande en nieuwe utiliteitsgebouwen. Het Energielabel voor bestaande (minder energiezuinige) utiliteitsgebouwen is aangepast aan de EPBD-recast. Voor nieuwbouw-utiliteitsgebouwen en zeer energiezuinige utiliteitsgebouwen kan voor het opstellen van het energielabel gebruik worden gemaakt van de zogenaamde energieprestatiecoëfficiënt (EPC). Er moet daarbij worden nagegaan of alle energiebesparende maatregelen die zijn aangenomen in de EPC-berekening daadwerkelijk zijn aangebracht in het gebouw. Ook voor nieuwbouwwoningen geldt een zogenaamde energieprestatiecoëfficiënt. Er zijn bovendien

NADER VOORSCHRIFT Een wijziging die voor de huursector geldt, is dat er per 1 januari 2015 een Energieprestatiecertificaat wordt opgesteld op basis van het zogenaamde Nader Voorschrift (NEN 7120). Het opnameprotocol is daarbij afgestemd op dat Nader Voorschrift. Samen met de marktpartijen is er voor nieuwbouwwoningen een opleverprotocol opgesteld.

In dit opleverprotocol wordt nagegaan of alle energiebesparende maatregelen die bij de aanvraag van de omgevingsvergunning zijn aangehouden aanwezig zijn bij oplevering en van de woning.

Ook wordt nagegaan of deze maatregelen kwalitatief goed zijn uitgevoerd.

ENERGIELABEL EN EPC Per 1 juli 2014 zijn er veranderingen 32 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ontwikkelingen in de kwaliteitsborging van deskundigen, en er is een boetesystematiek ontwikkeld om de nieuwe regels te handhaven.

De veranderingen rond het energielabel zijn van belang voor verschillende marktpartijen. Tijdens het Nationaal Energielabel-congres dat plaatsvindt tijdens Energie 2014, wordt inzicht en overzicht in de nieuwe regels en mogelijke marktkansen gegeven.

Het Nationaal Energielabel Congres vindt plaats gedurende de Vakbeurs Energie 2014, op woensdag 8 oktober van 9.30-13.00 uur. De deelnamekosten bedragen € 50,- excl BTW. Aanmelden via www.energievakbeurs.nl

Energiezuinig Betrouwbaar <]ÔZ` ek

?ff^ ^\bnXc`ÔZ\\i[\ _pYi`[\ vermogensregeling met Als uitvinder van de inverter geregelde compressor ^\c`abjkiffdk\Z_e`\b \e q\\i voor de airconditioner heeft TOSHIBA zijn inspirerende \]ÔZ` ek\ bfl[\d`[[\cZfdgi\jj`\ voorsprong altijd weten te behouden. De combinatie

ZER IIR LSSK KIO[EPM½GIIVHI L]FVMHI ZIVQSKIRWVIKIPMRK QIX KIPMNOWXVSSQXIGLRMIO IR HI ^IIV IJ½GMtRXI OSYHIQMHHIPGSQTVIWWMI HSSV QMHHIP ZER HI X[MR VSXEV] XIGLRMIO QEEOX HI 837,-&% GSQTVIWWSV EPW OPSTTIRH LEVX ZER LIX OSYHIQMHHIPGMVGYMX XSX IIR SRKItZIREEVHI IR LSSKWX FIXVSY[FEVI ZSSVPSTIV ST LIX KIFMIH ZER IRIVgiebesparing en de daarmee samenhangende CO2 reductie.

toshiba-airconditioner.nl

Interview:

Madelon Voorhoeve,

directeur Orcon en Thercon Madelon Voorhoeve, eigenaar en directeur van Orcon en Thercon, opende eerder dit jaar haar nieuwe bedrijfspand, dat als voorbeeldproject dient voor Green Igloo. Met dit concept is het volgens haar ‘haalbaar en betaalbaar’ om zowel in de woningbouw als utiliteit op energie-nul uit te komen. “Een randvoorwaarde is wel dat leveranciers en installateurs hun diensten vanuit een andere mindset aanbieden”, aldus Voorhoeve.

TEKST: BAS ROESTENBERG KUN JE UITLEGGEN WAAROM JE PRODUCTGROEPEN ONDER VERSCHILLENDE NAMEN - THERCON EN ORCON – OP DE MARKT ZET? “Tot 2009 bestond het bedrijf uit een holding met twee vestigingen: een in Nederland en een in België. Beide voeren twee productgroepen; ventilatie en airconditioning. In Nederland is de ven-

tilatiepoot altijd sterker geweest dan in België, en in België gold het omgekeerde. Een paar jaar geleden besloten we om er twee takken van sport van te maken, onder de noemers Orcon en Thercon. Technische ontwikkelingen vergen steeds meer verdieping in je productspecialismen, en het is beter als medewerkers zich op één specialisme

34 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

kunnen focussen. Bovendien hebben installateurs hun eigen, specifieke ‘dna’ dat op ventilatie of juist op airconditioning c.q. warmtepompen is gericht.

Daarom is het goed dat we ventilatie onder de vlag Orcon en airconditioning c.q. warmtepompen onder de vlag Fujitsu positioneren.”

EERDER DIT JAAR INTRODUCEERDE JE HET GREEN IGLOO-CONCEPT. WAAR STAAT DAT VOOR? “In de woningbouw zien we goede energiebesparende mogelijkheden door de ventilatieproducten van Orcon te combineren met de lucht/waterwarmtepompen van Fujitsu. Als je naar EPC-berekeningen kijkt, zie je dat goede isolatie inmiddels de standaard is.

De volgende stap is goede ventilatie, en wil je je huis ook nog duurzaam verwarmen - of in de zomer middels convectoren koelen - dan voeg je de lucht/ water-warmtepomp van Fujitsu toe. In de utiliteit zie je vooral lucht/lucht-systemen; oplossingen met een ventilatieluchtbehandelingskast met een dx-batterij, waar je een condensing-unit voor kunt plaatsen om het energetisch interessanter te maken. Door ook nog pvpanelen of een zonneboiler toe te voegen, krijg je een totaalsysteem dat richting een EPC van 0 gaat. Green Igloo staat voor het streven naar ‘energieneutraal en comfort’ in een totaalconcept. Wij denken binnen Green Igloo niet meer vanuit de producten ventilatie, verwarming, koeling en warm tapwater, maar vanuit ‘oplossingsgericht duurzaam’. De producten worden gebundeld tot één systeem met een gemeenschappelijk doel voor ogen: het leveren van een duurzame klimaatoplossing met een unieke comfortbeleving. Het concept is gebaseerd op de ‘all-electric’ basis voor de toekomst.

INTERVIEW

OP WELKE MARKTEN RICHT JE JE? “De ventilatiesystemen van Orcon leveren we voor ongeveer 70 procent in de woningbouw, en voor 30 procent in de utiliteit. Een kwart van alles wat Orcon maakt, wordt geëxporteerd naar landen als Japan, België, Zweden, Duitsland, Groot-Brittannië en Spanje. Vanuit Orcon is ook de tak voor airco en warmtepompen ontstaan. We hadden al het exclusieve distributeurschap van General in de Benelux, en voeren sinds januari 2012 ook het merk Fujitsu. Begin dit jaar hebben we afscheid genomen van General en focussen we ons op Fujitsu in Nederland. Dat is een sterk merk, dat we samen met de groothandel Plieger / ThermoNoord dragen. Fujitsu is als merk voor 90 procent gericht op de utiliteit. Daar zien we grote kansen, vooral met de VRF-lijn. Wie installeert er tegenwoordig immers nog een gasketel in zijn kantoorgebouw?”

Vanaf 2015 kunnen eindgebruikers de Energy Monitor aanschaffen; een app waarmee alle energiestromen in hun pand kunnen worden gevolgd.

HOE ONDERSCHEIDT DIT CONCEPT ZICH? ER ZIJN IMMERS MEER AANBIEDERS VAN ‘TOTAALSYSTEMEN’. ”Wij gaan verder dan het aan elkaar knopen van een ventilatie-unit, warmtepomp en zonneboiler. Vanuit Green Igloo helpen we de eindgebruiker bij de installatiekeuze, het ontwerp en de monitoring, en daarbij delen we onze kennis en ervaring. Ook bij de bouw van ons eigen bedrijfspand, een schoolvoorbeeld voor het Green Igloo-concept, hebben we ervaring opgedaan die we door kunnen geven. Om een voorbeeld te noemen: we wilden eigenlijk een natuurlijke lichtstraat in het magazijn, maar daardoor zouden we minder pv-panelen op het dak kunnen leggen. Ik vind dat we moeten streven naar energieneutraal, daarom is gekozen voor pv-panelen en is het magazijn voorzien van extra led-verlichting. Na het samenstellen en installeren van het hele pakket maken we het voor de eindgebruiker vanaf begin 2015 mogelijk een energiemonitor aan te schaffen.

Met die app kun je alle energiestromen monitoren. De monitor van ons eigen pand kan nu al worden gevolgd via de website www.greenigloo.nl. Door met eigen ogen te zien wat een systeem doet, krijgt de term ‘energieneutraal’ betekenis.”

WAT IS ER ZO BIJZONDER AAN JE EIGEN BEDRIJFSPAND? “Ons pand is een mooi voorbeeld van de manier waarop we naar energie-nul streven. Het is eerder dit jaar opgeleverd en telt 600 vierkante meter kantooren 1600 vierkante meter magazijnruim-

te. Zonder de 120 pv-panelen die op het dak liggen, kwamen we uit op een EPC van 0,5, maar door die panelen zitten we op 0,3. Wij zijn ons energiegebruik heel precies aan het monitoren. Als blijkt dat we het niet verder omlaag krijgen, zullen we extra pv-panelen installeren, zodat we alsnog op nul uitkomen. Het lijkt ons namelijk enorm prettig om energieonafhankelijk te zijn. We gebruiken ons bedrijfspand letterlijk als voorbeeld: er zijn dit jaar meer dan 500 bezoekers langsgekomen, en die laten we gewoon in onze kaarten kijken. Alle installaties zijn zichtbaar, en het resultaat kan via de energiemonitor worden gevolgd op internet.”

DE INVESTERINGSKOSTEN VOOR HET BEREIKEN VAN ENERGIE-NUL ZULLEN EINDGEBRUIKERS AFSCHRIKKEN. “Dat klopt, maar bedenk wel dat we in 2020 veel meer hernieuwbare energie moeten gebruiken. Bovendien gaat de EPC-norm op 1 januari naar 0,4 en uiteindelijk zal hij naar 0,0 gaan. Met een standaard hr-ketel en dito ventilatiesysteem kun je een EPC van 0,6 bereiken.

Om naar 0,4 te gaan kun je naast je hrketel wat pv-panelen plaatsen, maar daarmee krijg je je woning natuurlijk nooit all-electric. Daarom gaan we liever wat verder. Het concept zit zo in elkaar dat ook een woning- of kantooreigenaar met een beperkt budget kan beginnen met het energiezuinig inrichten van zijn binnenklimaat. Als we bij een standaardwoning bijvoorbeeld naar een EPC van lager dan 0,4 willen, kunnen we een lucht/water-warmtepomp in

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 35

PLATFORM

Hét platform van, voor en door functionarissen met preventietaken.

www.overpreventie.nl

Altijd het laatste nieuws?

Meld u aan voor de gratis e-mailnieuwsbrief

Ó

www.overpreventie.nl/nieuwsbrief

RUBRIEK “Wie installeert er tegenwoordig immers nog een gasketel in zijn kantoorgebouw?”

combinatie met balansventilatie installeren. Als de EPC dan verder moet worden verlaagd naar 0,1 of 0,0 voegen we die zonneboiler in combinatie met pvpanelen toe. Die laatste stap heeft een terugverdientijd van vijf tot zeven jaar.”

HET HELPT DAARBIJ NIET DAT HET IMAGO VAN DE WARMTEPOMP REGELMATIG ONDER DRUK WORDT GEZET. “Het gaat mis als bedrijven duurzaamheid louter als argument zien om omzet te creëren, zonder dat het groene denken in hun dna zit. Als je duurzame klimaattechnologie op dezelfde manier in de markt zet als een badkamerventilator, kom je jezelf tegen. Het leveren, installeren en onderhouden van een warmtepomp is technisch niet heel moeilijk, maar er komt wel het een en ander bij kijken. Denk aan het installatieontwerp, het inregelwerk en een bijbehorend onderhoudscontract. Een ander aandachtspunt is dimensionering; we zijn eraan gewend geraakt om alles te overdimensioneren, want dat biedt zekerheid. Een warmtepomp kun je echter beter iets te klein dan te groot dimensioneren, anders is hij voortdurend aan het pendelen, met slijtage en extra energiekosten tot gevolg. Als dit

soort aspecten niet meer aandacht krijgt, zie ik het spook van de balansventilatie weer om de hoek komen.”

WAT BEDOEL JE DAARMEE? “Met balansventilatie ging het mis toen de schaalgrootte een rol ging spelen.

Als de warmtepomp de komende jaren een doorbraak krijgt, loop je de kans dat er van alles mis gaat. Dat hangt samen met de mindset van vakmensen; je

“Het lijkt ons bijzonder prettig om energieonafhankelijk te zijn” kunt installateurs niet dwingen om warmtepompen te installeren als ze er niet van doordrongen zijn dat het om een ander product gaat. In de utiliteit speelt dat overigens minder dan in de woningbouw; in die laatste sector heb je te maken met uiteenlopend gedrag van eindgebruikers, die bovendien niet over technische kennis beschikken of er niet in zijn geïnteresseerd. Om problemen te voorkomen, steken we altijd veel tijd in de voorbereiding van projecten, de doorberekening en haalbaarheidsstudie.”

HOE KAN DE UITROL VAN ENERGIENEUTRALITEIT WORDEN BEVORDERD? “Technisch is alles mogelijk, dus als de wil er is, kunnen we de komende tien jaar veel doen en zullen ook de 2020-doelstellingen worden gehaald.

De basisvoorwaarden zijn er, alleen moeten mensen en bedrijven er met de juiste insteek op inhaken. Het zou daarbij helpen als de overheid de manier waarop duurzaamheid wordt ondersteund eenvoudiger en transparanter maakt. Wij konden bijvoorbeeld SDE-subsidie aanvragen voor onze pvpanelen; maar daar moet je dan wel op gewezen worden en de toezegging krijgen dat je hem daadwerkelijk ontvangt. Je moet niet het gevoel hebben dat je er dertig keer achteraan moet bellen en mailen voordat het geregeld is. De overheid zou meer waardering mogen tonen voor MKB-bedrijven die investeren in duurzaamheid.

Ons hele pand is straks energieneutraal, dat hebben we volledig zelf geregeld. Als ik een schoenenzaak zou hebben en niet actief zou zijn in deze sector, was ik nooit op het idee gekomen, want dan had ik de mogelijkheden niet gekend. Daardoor blijven kansen liggen.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 37

Gesloten Bodembronnen: een prima alternatief

Vijf mythes over gesloten systemen ontkracht In 2009 stelde de Technische Commissie Bodem (TCB) in een advies aan de minister van het toenmalige VROM “gesloten systemen niet als duurzaam voor de bodem” te zien. Deze mening was gebaseerd op de destijds bij de Commissie beschikbare kennis en een interpretatie van beschikbare feiten. Vijf jaar later blijkt dit standpunt nog steeds op allerlei beleidsniveaus te worden herhaald. Tijd om met nieuwe kennis over gesloten bodembronnen een nieuw pad in te slaan.

TEKST: ONNO KLEEFKENS (RIJKSDIENST VOOR ONDERNEMEND NEDERLAND) 38 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

1. Interferentie De thermische effecten van naast elkaar gelegen open en gesloten systemen zijn minimaal, waardoor ze vaak zonder problemen naast elkaar kunnen worden geplaatst. Het huidige beleid schrijft voor dat schadelijke interferentie tussen verschillende bodemenergiesystemen verboden is. Uit onderzoek [3] blijkt dat de invloed van een gesloten systeem op een open systeem verwaarloosbaar is; deze invloed hoeft daarmee feitelijk niet door het bevoegd gezag te worden getoetst. Omgekeerd kan een open systeem wel negatieve interferentie veroorzaken bij een gesloten systeem. Open systemen hebben in tegenstelling tot gesloten bronnen een omvang die vaak veel groter is dan het eigen perceel. Wanneer een naburig gesloten bodemsysteem in de warme open bron ligt, kan de relatief hoge temperatuur daarvan de levering van directe koeling beperken. In dat geval zou de mate van beïnvloeding moeten worden gekwantificeerd. Als het gesloten systeem in de koude bron van het open systeem ligt, is de invloed op de lange termijn klein en geen aanvullende analyse nodig. Dit blijkt ook uit ervaring in andere Europese landen.

2. Aantasting van grondlagen Anders dan in Nederland worden in het buitenland vrijwel uitsluitend gesloten bodembronnen gebruikt. Een belangrijk bezwaar vanuit grondwaterbeheer is dat gesloten bodembronnen vaak die-

BRONSYSTEMEN

IDe toepassing van open bodemsystemen is - met name in de utiliteit enorm populair. Toch blijkt dat de prestaties van open systemen vaak tegenvallen [1]. In 2006 werd geconcludeerd dat de techniek ‘nog niet marktrijp genoeg’ was, en acht jaar later moet nog steeds worden erkend dat het in de bodem opslaan van warmte en koude op problemen stuit. Een groot deel van de 1.350 wko-systemen in Nederland werkt niet optimaal [2].

Dat plaatst de populariteit van open systemen in een merkwaardig daglicht, zeker gezien het feit dat een gesloten bron in veel gevallen een prima alternatief is dat regelmatig op argwaan stuit.

Recent onderzoek van KWR Watercycle Research Institute, IF Technology en Groen Holland laat zien dat dit onterecht is, en gebaseerd op vijf ‘mythes’ over gesloten vs open systemen.

Aanleg van een bodembronsysteem. Foto: GroenHolland (www.groenholland.com)

per zijn aangebracht en meerdere waterlagen doorboren. Dit laatste komt echter ook voor bij open bronnen. Het onttrekken en weer injecteren van grondwater, zoals bij open bronnen gebeurt, kan behoorlijke hydro(geo)logische gevolgen hebben: het kan het ondergrondse evenwicht verstoren. Naast thermische is er ook hydraulische interferentie. Een wko-systeem leidt soms tot verlaging van de grondwaterstand, een fenomeen dat wordt versterkt als meerdere systemen bij elkaar zijn aangelegd. Vooral in historische binnensteden kan dit tot aantasting van funderingen leiden. Wanneer in meerdere systemen water wordt geïnfiltreerd, gaat de grondwaterstand juist aanzienlijk omhoog. Daardoor ontstaat drukverlies of drukvermeerdering. Door drukverschillen kunnen verschillende wko’s elkaar negatief beïnvloeden [1].

Het grote aantal boringen dat voor een gesloten systeem wordt uitgevoerd door afsluitende kleilagen is volgens de TCB een punt van zorg. Studie van KWR (‘Technisch Onderzoek Gesloten Bodemenergiesystemen’) toont echter dat bij gesloten systemen, ook bij grote aantallen boringen en in extreme situaties (verschil in stijghoogte tussen watervoerende lagen) het effect van kortsluiting tussen watervoerende lagen verwaarloosbaar is [4].

3. Lekkages Om bevriezing van water in de warmtepomp te voorkomen, wordt in een ge-

sloten bodemenergiesysteem veelal (mono)propyleenglycol als antivriesmiddel toegevoegd. TCB geeft aan dat de potentiële bedreiging van de kwaliteit van het grondwater bij lekkages met antivriesmiddel een punt van zorg is.

Uit een recent KWR-rapport [4] blijkt dat er inderdaad sprake kan zijn van mogelijke lekkage; bij de grootschalige inzet van technische installaties is falen onvermijdelijk. Propyleenglycol kan zich bij lekkage eenvoudig naar het grondwater verplaatsen, maar is biologisch afbreekbaar. Bij de afbraak in aeroob water kan zuurstoftekort ontstaan, maar dit is pas relevant als een grote hoeveelheid propyleenglycol in een relatief klein zuurstofarm waterlichaam terechtkomt. Van die situatie is bij lekkage vanuit een gesloten bodemenergiesysteem naar grondwater niet snel sprake. In zure bodemmilieus breekt propyleenglycol soms slechter af en zijn leidingwater of water met kaliumcarbonaat alternatieven. Vooral additieven in voorgemengde antivriesmiddelen, zoals corrosie-inhibitoren als benzotriazool, vormen een gevaar voor de bodem, het grondwater en de drinkwaterproductie.

Om het risico van vervuiling te minimaliseren, wordt geadviseerd om leidingwater, of water met puur glycol of kaliumcarbonaat als circulatievloeistof te gebruiken, en geen voorgemengde antivriesmiddelen met additieven waarvan de samenstelling niet exact bekend is.

Het gebruik van leidingwater is uiteraard de meest veilige keuze. Als bij een

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 39

BRONSYSTEMEN

goed ontworpen systeem de bodemtemperaturen beheersbaar zijn, is er geen antivriesmiddel nodig.

4. Levensduur en onderhoud De garantietermijn op het functioneren van een open systeem is standaard één jaar na oplevering, een termijn die bijvoorbeeld bij Duratherm optioneel kan worden verlengd tot vijf jaar. Bij gesloten bronsystemen is de garantie standaard veelal 25 jaar. De duurzame werking voor de langere termijn kan middels simulatieprogramma’s worden aangetoond. De garantie op montage en materiaal bedraagt één jaar. Als het om levensduur gaat, wordt het argument gebruikt dat het onrealistisch is dat de apparatuur van een gesloten systeem langer dan 25 jaar meegaat.

Als je alleen naar de ondergrondse de-

len van een gesloten systeem kijkt, is een levensduur van meer dan 25 jaar echter wel degelijk realistisch. Als open systemen met gesloten systemen worden vergeleken op kosten en economie, maar vooral ook op milieueffecten, moet rekening worden gehouden met de verschillen in de levensduur van de bron. Bij grote verschillen in levensduur van de diverse onderdelen moet dit worden uitgesplitst. Als wordt uitgegaan van de levensduur van een gebouw (50 - 70 jaar) en wordt doorberekend hoe vaak alles vervangen wordt, kom je - rekening houdend met de levensduur van alle componenten, uit op: t Vervanging van de openbron-installatie 3 - 4 x (uitgaande van een levensduurverwachting van 15 jaar) t Vervanging van de open bron 2 - 3 x (uitgaan van 25 jaar)

Het evenementencomplex Ahoy in Rotterdam werd eerder dit jaar aangesloten op een wko-systeem.

40 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

t Vervanging van de gesloten bron 0 - 1 x (uitgaan van 50 jaar) Vooral bij open bronnen is de levensduurverwachting sterk afhankelijk van de kwaliteit van de ondergrond en van de wijze van onderhoud. Het warmtepompproject in de Teuge is een dramatisch voorbeeld van hoe het op dit aspect mis kan gaan.

5. Temperatuurbalans De Technische Commissie Bodem vindt de relatief lage temperatuur van grondwater een basiswaarde die behouden moet worden om ook in de toekomst te kunnen blijven koelen [5]. De overheid schenkt daarom veel aandacht aan de energiebalans in de bodem en aan ordening van de ondergrond voor doelmatig gebruik van bodemenergie. In dat kader is wettelijk bepaald dat een systeem binnen vijf jaar na oplevering, en vervolgens binnen elke drie jaar, tenminste een keer in balans moet zijn.

De TCB stelt dat in de utiliteitsbouw de grootte van de koudevraag maatgevend is bij het ontwerp van wko-installaties.. Doordat die warmte niet wordt gebruikt in de winter stijgt de temperatuur van het grondwater en kan dat steeds minder efficiënt worden ingezet voor koeling. Bij dit uitgangspunt kunnen vraagtekens worden gezet. De warmtevraag is in vrijwel alle gevallen immers groter - vaak veel groter - dan de koudevraag, waardoor er eerder risico bestaat op afkoeling van de ondergrond dan op opwarming. Bij het nieuwe Stadskantoor in Utrecht wordt de jaarlijkse warmtevraag geschat op circa 1000 GJ en de koudevraag op 500 GJ. Daarmee is er geen sprake van opwarming maar van afkoeling van de ondergrond. Dit betekent een afname van het rendement van de warmtepomp; het is daarom van belang dat er extra warmte wordt geladen. In grote utiliteitsgebouwen worden daarom droge koelers geïnstalleerd om de bron te regenereren, en er zijn innovaties om ook zonne-energie voor dat doel in te zetten.

Het probleem is dat de warmte- en koudevraag van een gebouw meestal niet in balans is. Daardoor is de juiste dimensionering van systeemcapaciteiten en bronnen problematisch. De koudevraag is vaak veel lager dan waarop wordt gedimensioneerd. Met overdimensionering gaan ontwerpers aan ‘de veilige kant’ zitten, met als gevolg dat

Van gesloten bodembronnen bestaan zowel verticale als horizontale varianten.

Hier worden de lussen van een horizontaal systeem aangelegd.

vergunningen worden aangevraagd die ‘groter’ zijn dan nodig. Dit leidt tot alarmerende rapportages over wko’s die niet functioneren volgens hun ontwerp [6].

Onderzoek aan gesloten bodembronnen [7] toont dat volledige regeneratie niet nodig is om tot een optimaal rendement te komen. Hoe beter de energiebalans, hoe groter de investering in het collectorsysteem dat de warmte moet leveren. Voor een klein project bedragen de kosten voor het realiseren van een gebouwzijdige balans van 30 % (bodemzijdige energiebalans 40 %) circa 20 % van de investering voor het gesloten bodemenergiesysteem inclusief de warmtepomp.

CONCLUSIES De Zutphense wijk ‘De Teuge’ is jarenlang in het nieuws geweest door bewonersklachten over het warmtepompsysteem. Analyse van metingen in deze wijk toont aan dat de individuele warmtepompen goed presteren, maar dat in combinatie met het collectief (open) bronsysteem geen sprake is van energiebesparing [8]. Dit heeft diverse oorzaken, zoals een te kleine bron met een te lage regeneratie in de zomer en een verkeerd gekozen afgiftesysteem. Ook andere warmtepomp-projecten met een collectieve bron laten een gemengd beeld zien: de individuele pom-

gesloten wisselaars grote capaciteiten kunnen worden geplaatst. Het beeld is dus heel wat genuanceerder dan vaak wordt voorgesteld, en dat betekent uiteraard ook dat er situaties zijn - bijvoorbeeld bij grootschalige renovatie in binnenstedelijke gebieden - waarbij een gesloten bodembron eigenlijk geen optie is. Om de omgevingsin-

Open systemen worden in veel gevallen op voorhand als standaardoplossing gezien vloed van de bodembronnen te beperken kan dan altijd nog voor een monobron worden gekozen, zoals is getoond bij het de La Mar Theater in Amsterdam. En om de nuance in de discussie over open versus gesloten systemen nog wat verder door te trekken: de (buiten)lucht is als bronsysteem steeds vaker een nog beter alternatief! WP

Bronverwijzingen [1] Bronproblemen, 70% van de warmte/koude-opslagproblemen functioneert slecht. Armand van Wijck MSc., De Ingenieur (2 november 2012) [2] Warmte en kou opslaan in de grond lukt nog niet goed. NRC (2 augustus 2011) [3] Onderzoek naar interferentie tussen open en gesloten bodemenergiesystemen. IF Technology, rapportnummer 62226/SB/20130911, september 2013 [4] Effecten en risico’s van gesloten bodemenergiesystemen. KWR, rapportnummer BTO 2013.036, augustus 2013 [5] Aanbieding advies Duurzaam gebruik van de bodem voor warmte- koudeopslag door de Technische Commissie Bodem aan de Minister van VROM. Den Haag, 6 oktober 2009 [6] Grootschalige monitoring van collectieve WKO installaties. Cauberg Huygen, rapportnummer 20101032-03, 5 maart 2012 [7] Samenvatting van het ‘ Technisch onderzoek naar Gesloten bodemenergiesystemen’ uitgevoerd door IF Technology, GroenHolland Geo-Energiesystemen en KWR Watercycle Research Institute, september 2013 [8] Inventarisatie warmtepomp metingen en simulaties in bestaande netten, Michiel van Lumig (Laborelec) rapportnr LBE02708926 oktober 2012 Overige bronnen t -A very large distributed ground source heat pump project for domestic heating: Schoenmakershoek, Etten-Leur. Witte H.J.L, van Gelder, A.J. & Klep, P., 2006. t Referentietypen van gesloten bodemenergiesystemen. GroenHolland, rapportnummer GHNL EFF 13650, september 2014 t Positieve effecten van gesloten bodemenergiesystemen. GroenHolland, rapportnummer GHNL EFF 13650, september 2014 t Energiebalans en rendement van gesloten bodemenergiesystemen. GroenHolland, rapportnummer GHNL EFF 13650, september 2013

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 41

BRONSYSTEMEN

pen presteren goed terwijl het systeemrendement ondermaats is. De ervaring leert dat open bronnen voor veel technische, organisatorische en rendementsproblemen zorgen - vooral in situaties waarbij sprake is van grondgebonden bouw (woningen) en distributiesystemen.

De vraag is of dit ook in de utiliteit het geval is. Diverse publicaties wijzen daar wel op, maar omdat de beheerstructuur anders is dan in de woningbouw worden problemen sneller opgelost. De onterechte misvattingen over gesloten bronsystemen, zoals in dit artikel beschreven, dragen eraan bij dat open systemen in veel gevallen op voorhand als standaardoplossing worden gezien - met alle mogelijke negatieve gevolgen van dien. Een breed gedeelde misvatting die dit versterkt, is dat gesloten systemen niet kunnen worden toegepast bij projecten met een capaciteit groter dan 70kW. Ervaringen in Duitsland en Engeland logenstraffen dit. Het project One New Change in Londen toont dat met ‘Energy Piles’ in een compact gebouwd stadscentrum met

KENNIS

Agenda

Programma Chillventa Congressing bekend

17 t/m 18 september 2014 HVAC & ECL 2014 Locatie: Brussel.

Informatie: www.easyfairs.com

De voorbereidingen voor de vierde editie van de Chilventa zijn in volle gang. De beurshallen in Nürnberg worden van 14 tot 16 oktober 2014 getransformeerd naar dé internationale ontmoetingsplaats voor de koeling-, airconditioning-, ventilatieen warmtepompenwereld. Het voorprogramma ‘Chillventa Congressing’ vindt zoals gebruikelijk plaats op de dag vóór de Chillventa zelf, op maandag 13 oktober 2014. Gerenommeerde internationale sprekers delen tijdens Chillventa Congressing hun kennis over onderzoek, ontwikkeling en praktijk en gaan daarbij ook in op politieke ontwikkelingen die van belang zijn voor het vakgebied. Met het nieuwe ‘Event-planners’ kunnen de deelnemers snel en eenvoudig een individueel programma opbouwen. Een kleine greep uit het programma: Dr.-Ing. Karin Rühling, van de leerstoel voor energiebeheer in gebouwen en warmtelevering, TU Dresden bespreekt tijdens Chillventa Congressing het thema ‘Recente ontwikkelingen in de warmte-opslag’. Het ASERCOM/EPEE Symposium rapporteert over de doelstellingen inzake energie-efficiëntie van de EU in 2030 en de betekenis ervan voor de industrie. Een overzicht van de huidige activiteiten en de behaalde status van Ecodesign en het daarmee verbonden markttoezicht worden gepresenteerd en besproken. Met betrekking tot de nieuwe F-gassenverordening is er het een en ander te melden over de initiële impact op de internationale regelgeving, alsmede op de industrie en eindgebruikers.

Het warmtepompendeel geeft een globaal overzicht van marktontwikkelingen in Europa, de VS, China en Japan, er worden onderzoeksactiviteiten in verschillende landen getoond en specifieke onderzoeksresultaten zoals ‘Cold Climate’, ‘Thermisch aangedreven’ en ‘warmtapwater-warmtepompen’ worden besproken. Onder het motto ‘Energie van de toekomst – de risico’s en mogelijkheden voor koeling, airconditioning en warmtepompen’ worden tijdens de Innovatiebijeenkomst de ontwikkelingen voor koudemiddelen met een laag GWP getoond, de mogelijkheden van de industrie op het gebied van energiebeleid en besproken, en wordt technologie voor opslag en warmteterugwinning belicht. Informatie over het volledige programma vindt u op de website www.chillventa.de

22 t/m 26 september 2014 Dutch Green Building Week Locatie: verschillende locaties.

Informatie: www.dgbw.nl 23 t/m 25 september 2014 Ecobouw 2014 Locatie: Utrecht.

Informatie: www.dgbw.nl 02 oktober 2014 Conference: sustainable and afforable heating and cooling Locatie: Brussel.

Informatie: www.ehpa.org 07 t/m 09 oktober 2014 Energie 2014 Locatie: Den Bosch.

Informatie: www.energievakbeurs.nl 10 t/m 11 oktober 2014 Warmtepompen Innovatieroute Locatie: Den Bosch (Energie 2014).

Informatie: www.vakbladwarmtepompen.nl 14 t/m 16 oktober 2014 Chillventa 2014 Locatie: Nürnberg.

Informatie: ww.chillventa.de 30 oktober 2014 Green Buildings Locatie: Apeldoorn.

Informatie: www.buildingholland.nl

Ontwerpinstrumenten voor kleine installateurs In opdracht van OTIB en Stichting PIT heeft het kennisinstituut voor de installatiesector ISSO ontwerpinstumenten voor kleine installatiebedrijven gemaakt. Deze tools helpen de installateur bij zijn ontwerpwerkzaamheden.

De volgende tools zijn beschikbaar: 1. Warmteverliesberekening schil (http://tinyurl.com/k5lxmv7) 2. Warmteverliesberekening vertrek (http://tinyurl.com/lsmoe9k) 3. Verwarmingslichaam selecteren (http://tinyurl.com/lauvtgy) De tools zijn voorlopig beschikbaar als ‘evaluatieversie’.

42 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Vanuit de overheid is er het streven dat alle nieuwbouw vanaf 2020 ‘bijna energieneutraal’ is, dus een EPC van nul hebben. Als overgangsstap wordt de EPC per 1 januari 2015 al verlaagd naar 0,4. Om uiteindelijk op 0,0 uit te komen, zijn verschillende technische oplossingen beschikbaar.

In de brochure ‘Technieken voor een energieneutrale woning’, uitgebracht door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, worden de gangbare technieken uitgelegd. Hoewel ‘energieneutraal’ in 2020 voor nieuwbouw geldt, wordt in de brochure ook gekeken naar manieren om bestaande bouw duurzamer te maken.

De technieken waar op wordt ingegaan betreft onder andere warmtepompen, afgiftesystemen, thermische isolatie en klimaatactieve bouwelementen. Drie referentieprojecten dienen daarbij als voorbeeld. De gratis brochure staat online op http://tinyurl.com/pyemu5h

Monitor Bouwketen: ‘Voorzichtig herstel bouwsector’ In de eerste zes maanden van 2014 lijkt de bouwconjunctuur te zijn gestabiliseerd, zo blijkt uit de halfjaarlijkse Monitor Bouwketen van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB). De bouwproductie is wederom iets toegenomen en het aantal faillissementen in de sector gedaald.

Over het algemeen is de verwachting van bedrijven dat de omzet stabiliseert, maar dat het totale personeelsbestand de komende tijd nog licht krimpt. Opvallende uitkomst van het onderzoek waarop de Monitor is gebaseerd, is dat ingenieursbureaus over het algemeen al uitgaan van een omzetgroei in de komende maanden. Als wordt ingezoomd op de installatiesector, valt op dat het aantal bedrijven dat stabilisatie of omzetgroei verwacht, sterk is gestegen ten opzichte van wat eerdere onderzoeken aangaven. De installatiesector lijkt weliswaar nog steeds in zwaar weer te verkeren, maar kent wel betere vooruitzichten dan voorheen.

Najaarscongres NPW: ‘Systeemkwaliteit en vakmanschap’ Op 18 november organiseert het Nederlands Platform Warmtepompen haar najaarscongres Warmtepompen 2014. Het thema is deze keer ‘Systeemkwaliteit en vakmanschap’.

Onderwerpen die langs gaan komen zijn onder andere: t Kwaliteitslabeling & Ecodesign: basis voor betrouwbare WP-systemen t Kennis als basis voor kwaliteit t Richtlijnen ISSO 72 en ISSO 39: essentieel om tot een goed WP-systeem te komen t Actuele ontwikkelingen rondom warmtepompen t Integrale aanpak WP-systemen in de praktijk (praktijkcases) Het congres is bedoeld voor installateurs, adviseurs, producenten/leveranciers, architecten, bouwkundig aannemers, projectontwikkelaars en woningcorporaties.

Zowel tijdens als aansluitend aan het congres is er gelegenheid voor discussie en netwerken. Vanaf 12.30 uur bent u welkom voor de inlooplunch, waarna om 13.30 uur het officiële programma zal starten. Vanaf 17.00 uur wordt de dag afgesloten met een netwerkborrel. Informatie over de locatie en het definitieve programma volgen spoedig, op de website van het Nederlands Platform Warmtepompen (www.platformwarmtepompen.nl).

Op deze site kunt u zich ook vooraanmelden voor het congres.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 43

KENNIS

Gratis digitale brochure: ‘Technieken voor een energieneutrale woning’

PRODUCT NIEUWS

Herlancering webshop Mitsubishi Electric/Alklima Medio september gaat de nieuwe webshop van Mitsubishi Electric/Alklima live. Partnerinstallateurs kunnen dan voortaan 24/7 hun bestelling doorgeven en de volgende werkdag laten afleveren. Het volledige assortiment is online beschikbaar. Zo zijn alle elementen opgenomen van het Mitsubishi Electric VRF-systeem, maar onder andere ook de RAC Room Airconditioners, Mr. Slim Package Airconditioners, koelleidingen, gereedschappen, aansluitmaterialen en koudemiddel. Daarmee is Alklima naar eigen zeggen “een echte totaalleverancier met het comfort van alle producten en adviezen op één adres, gelijktijdige levering en één overzichtelijke factuur”. De webshop is bereikbaar via www.alklima.nl/webshop of via de knop op de homepagina van www.alklima.nl. Zonder account is het mogelijk om het volledige assortiment te bekijken, met uitzondering van prijsinformatie. Met een inlogcode, die partnerinstallateurs online of per mail bij Alklima kunnen aanvragen, zijn de prijzen zichtbaar en kan er besteld worden, waarbij afnemerskortingen automatisch worden toegepast. www.alklima.nl

‘Fluisterstille wandmodellen’ van Samsung Samsung heeft onlangs de energie-efficiënte wandmodellen A3050-AR5000 en A3050-AR7000 geïntroduceerd, in single- en multi-splitversies. Door het driehoekige ontwerp werd het mogelijk de ventilatorrol in diameter te vergroten. Daardoor is het mogelijk om met lage toerentallen veel energie in de lucht te krijgen. Dat resulteert in een vrijwel horizontale worp van 12 meter, met een zeer laag geluidsniveau. Dankzij de standaard ingebouwde wifi-module kan de unit zowel lokaal als op afstand (bijvoorbeeld onderweg in de auto) worden bediend. Het AR7000-

model is standaard voorzien van een MPI Micro Plasma Ioniser die zorgt voor extra schone lucht; bovendien is het filter van het binnendeel eenvoudig afneembaar voor reiniging. Het AR5000-model heeft een speelse waveafwerking in het paneel, en de AR7000 heeft een chique transparante toplaag.

Bij dit laatste model is het mogelijk zowel de verticale als de horizontale luchtstroom in te stellen met een infrarood-afstandsbediening. Beide units zijn eenvoudig te monteren. De kap kan aan de onderzijde worden verwijderd en koeltechnische aansluitingen kunnen

worden gemaakt terwijl de unit tegen de muur is gemonteerd. De meeste modellen zijn voorzien van een Samsung twin rol BLDC smart invertercompressor. www.samsung-airco.nl

Mobiele DHS Hydrotop-opstelling voor ‘feesten en partijen’ De Hydrotop is een door Dutch Heat Pump Solutions (DHS) ontwikkelde lucht/water-warmtepomp waarvan het buitendeel in het schuine dak van een woning kan worden verwerkt.

Hierdoor is deze unit aan de buitenzijde minder prominent zichtbaar en ontbreken de leidingen tussen de binnen- en buitenunit – zodat de installateur geen F-gassencertificaat nodig heeft. Installateurs, projectontwikkelaars en andere marktpartijen die de innovatieve lucht/water-warmtepomp aan klanten willen tonen, kunnen hem voortaan op elke gewenste locatie langs laten komen. DHS rijdt met een mobiele opstelling van de Hydrotop naar verschillende plekken in het land, om uitleg te geven en interesse te peilen. Met name bij een festiviteit, open dag of de start van een bouwproject vervult de Hydrotop daarmee een effectieve rol bij het voorlichten van bezoekers. www.dutchheatpump.nl 44 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Energie Technologie Nederland (ETN) introduceert een nieuwe reeks warmtepompen (3 - 50 kW) bestemd voor grote woningbouw en kleine utiliteit. De nieuwe GCSP-warmtepompen hebben een aantal unieke, efficiëntie-verhogende kenmerken. Naast de inverteraangedreven compressor en het elektronisch expansieventiel zijn ze voorzien van gepatenteerde regeltechniek, met een generator ten behoeve van de ingebouwde badverdamper. Dit maakt het mogelijk om zowel bij koeling als verwarming een tegenstroom te creëren in de warmtewisselaars, waarbij ‘superheating’ geen invloed heeft op het verdampingsproces. Dit levert een extra efficiëntieverbetering van 12 procent. Door het geavanceerde verdampingsproces kan het apparaat boven nul graden verdampen, waardoor bij gesloten bodemwisselaars geen glycol hoeft te worden toegevoegd. Bovendien is met dit apparaat 30 procent minder bodemwisselaar-oppervlakte nodig. De GCSP heeft een hoge EER-waarde (>5) en kan worden voorzien van warmtapwatervoorziening.

De ingebouwde, traploos aangedreven pompen zorgen voor een nog hoger rendement. http://etn-duurzaam.nl/NL/warmtetechniek.php

Nibe: Afleversets en warmtepompen Naast de Viking-lijn van elektronische afleversets voor warmte- en koudedistributie heeft Nibe in eigen huis een assortiment mechanische afleversets ontwikkeld. Onder de naam Scala omvat deze nieuwe lijn diverse standaard-tapwatersets, en hij zal in de loop van 2014 verder worden gecompleteerd met combisets met directe injectie voor cv. Daarnaast heeft Nibe onlangs de nieuwe F130 ventilatielucht/water-warmtepomp gepresenteerd. Deze opvolger van de NIBE F120 maakt voor de bereiding van warmtapwater gebruik van energie uit ventilatielucht. Ook bij de F130 zijn de warmtepomp en het boilervat fysiek van elkaar gescheiden, wat de installateur – zowel bij nieuwbouw als renovatie – meer opstellingsvrijheid geeft. Ten opzichte van zijn voorganger zijn er verschillende verbeterpunten doorgevoerd. Zo kan de Nibe F130 gebruikmaken van semi-buitenlucht (temperatuur: 7oC), zoals ventilatielucht uit een garage. Verder is de warmtepomp voorzien van een zwaardere compressor voor een hoger verwarmingsvermogen, en is het bedieningspaneel gebruiksvriendelijker gemaakt. Tot slot heeft Nibe nog een serie water/water-warmtepompen met een kleiner vermogen geïntroduceerd. Binnen de serie F1155 / F1255 zijn apparaten opgenomen met een vermogen van 1,5 tot 6 kW, waarmee Nibe naar eigen zeggen “de enige A-merkleverancier is die een modulerende warmtepomp in deze vermogensklasse in Nederland en België op de markt brengt. De behuizing van beide types omvat een warmtepomp, elektrisch element, circulatiepompen en een regeling met display. De Nibe F1255 heeft bovendien een geïntegreerde 180 liter RVS-boiler met een milieuvriendelijke isolatiemantel. www.nibenl.nl

Nieuwe ‘Luka’-serie Wolf Energiesystemen Wolf Energiesystemen brengt nieuwe luchtbehandelingskasten op de markt: de AHU TE-serie. De AHU TE is aan de buitenzijde voorzien van een hoogwaardige poedercoating, naar keuze in de kleur RAL 9006 (een grijstint) of RAL 9016 (verkeerswit). Overige RAL-kleuren, inwendige coating of een C5M offshore-coating zijn optioneel leverbaar. De buitenluchtaanzuig- en filtersectie zijn standaard inwendig voorzien van RVS-binnenbeplating.

De AHU TE kan geleverd worden in hygiëne-uitvoering volgens VDI 6022 of het nog strengere DIN 1946-T4 (standaard met TÜV-certificaat). Daarnaast kan onder meer gekozen worden voor de volgende uitvoeringen: zwembad, adiabatische koeling, geïntegreerde koudetechniek, keukenafvoerunit en als dakcentrale: compleet met verwarmingstechniek, zonne-energiesystemen en/of warmtepompen. Als er gekozen wordt voor de zogeheten stekkerklare WRS-K-regeling, kan deze worden voorzien van een ModBus-, BacNet-, LON- of een Ethernet- (webserver)communicatie-interface. De AHU TE serie is Euroventgecertificeerd. www.wolf-energiesystemen.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2014 WP 45

PRODUCT NIEUWS

ETN introduceert ‘nieuwe warmtepomptechnologie’

GASTCOLUMN

Op naar de ‘Duo Energetica’ We zitten in een interessante transitieperiode. Iedereen lijkt het erover eens dat we af moeten stappen van fossiele brandstoffen. De woning volledig elektrisch verwarmen en van warm tapwater voorzien is de oplossing. Elektriciteit kunnen we duurzaam opwekken; doe je dit voor 100 procent, dan ben je energieneutraal. Als je echter kijkt naar lucht/water-warmtepompen in de bestaande woningbouw, dan valt op dat de vraag naar hybride nog steeds groot is.

In een hybride-concept wordt de lucht/water-warmtepomp gecombineerd met een bestaande of geïntegreerde gasketel. De gasketel kan de pieken in verwarmingsvraag en tapwatervraag opvangen bij lage buitentemperaturen. Dit concept wordt steeds vaker toegepast bij renovatie van bestaande woningbouw. Er wordt vaak ten onrechte gedacht dat een lucht/water-warmtepomp bij lage buitentemperaturen en/of hoge afgiftetemperaturen onvoldoende energie uit de buitenlucht onttrekt. Daarnaast is er het psychologische aspect dat we in Nederland bijna allemaal zijn opgegroeid met een gasketel in huis. We staan soms te sceptisch tegenover alternatieve opwekkers, er wordt daarom vaak te snel voor een hybride-oplossing gekozen. Een lucht/water-warmtepomp kan veel vaker monovalent worden toegepast dan men denkt. Dit is niet alleen energiezuiniger, maar ook in aanschaf en exploitatie aantrekkelijker. Maak gebruik van de Trias Energetica, en je ziet dat stap drie in veel gevallen overbodig wordt: Stap 1: Beperk het energiegebruik Isoleer de woning (na) en maak gebruik van laagtemperatuurverwarming. Vaak is laagtemperatuurverwarming op de begane grond van de woning al voldoende en kunnen de radiatoren op de verdiepingen worden gehandhaafd omdat de verwarming er nauwelijks aan staat. In zeer goed nageïsoleerde woningen is het warmteverlies soms zó laag dat zelfs laagtemperatuurverwarming door middel van de bestaande hoogtemperatuur-radiatoren volstaat. Hoewel vloerverwarming of laagtemperatuur-convectoren de voorkeur hebben, is deze budgetoplossing de moeite van het onderzoeken waard. En waarom zou je geen tapwater van 50°C of 45°C maken?

Warm genoeg om onder te douchen, en met een legionella-regeling verwarm je het water eens per week naar een hogere temperatuur. Zo haal je ook op tapwaterbereiding goede rendementen.

Stap 2: Gebruik energie uit duurzame bronnen Moderne lucht/water-warmtepompsystemen leveren een volledig vermogen tot zeer lage buitentemperaturen (-20°C), zónder elektrische naverwarming. Hierdoor ben je het hele jaar door verzekerd van voldoende capaciteit. Natuurlijk daalt het rendement van de warmtepomp bij lagere buitentemperaturen en hogere afgiftetemperaturen. Gelukkig leven we in Nederland in een zeeklimaat met lange tussenseizoenen. Een geweldig klimaat voor lucht/water-warmtepompen, en de gemiddelde rendementen zijn dan ook hoog. Financieel gezien scheelt een monovalente installatie aanzienlijk. De meerinvestering in een laagtemperatuur-afgiftesysteem kan in veel gevallen worden beperkt tot de begane grond en is soms helemaal niet nodig. Niet alleen de gasrekening vervalt, maar ook de investering in een nieuwe gasketel. Een exploitatieberekening komt in de regel dan ook veel gunstiger uit, om nog maar te zwijgen over de vergelijking met de hoge prijzen van een stadsverwarmingsinstallatie. Daarnaast is een all-electric woning eenvoudig ‘nul-op-de-meter’ te maken, door alle elektriciteit duurzaam op te wekken.

Stap 3: Beperk het gebruik van fossiele brandstoffen Deze stap vervalt!

Hugo Jansen Sales manager Ecodan bij Alklima B.V./Mitsubishi Electric

46 WP SEPTEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Verwarmen zonder gas of andere fossiele brandstoffen? Meer dan de helft minder CO2 uitstoten? Jaarlijks tot 40% op uw energienota besparen? En toch elke dag genieten van een aangenaam binnenklimaat, zomer en winter?

In het Green Igloo concept denken we niet meer vanuit de producten ventilatie, verwarming, koeling en warm tapwater maar wel vanuit oplossingsgericht duurzaam. Onze aanpak is gebaseerd op de “all-electric” basis voor de toekomst en verenigt de beste technieken en know how. Wij bieden u één energiebesparende klimaatoplossing met een unieke comfortbeleving.

Op de website www.greenigloo.nl willen wij bewijzen hoe snel u energieneutraal bent met GreenIgloo!

ORCON BV | THERCON BV Landjuweel 25 | 3905 PE Veenendaal | tel. 0318 54 47 00

Authorized dealer

Maak de Mitsubishi Electric heeft opnieuw een belangrijke stap gezet in het nog efficiĂŤnter en flexibeler maken van de City Multi VRF mini Y-serie (PUMY). De beste energieefficiĂŤntie waarden, een extreem laag geluidsniveau, leidinglengtes tot zelfs 300 meter en een brede keuze aan design binnen-units voor een optimaal klimaat comfort.

Dit alles geeft u de energieboost om van uw installatie een succesvol project te maken.

T 078 - 615 00 00

E INFO@ALKLIMA.NL

I WWW.ALKLIMA.NL