Wpt 04 2015

WP POMPEN JAARGANG 7 – NUMMER 4 – SEPTEMBER 2015

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Warmtenetten: echt duurzaam?

Triple Solar Zon regenereert wko Galletti Passie voor klimaattechniek Nautilus Zelfbouwers kiezen voor warmtepomp

Cees van Dongen, heeft een groot gezin én een installatiebedrijf

“Ik hecht veel waarde aan comfort, maar het mag best wat energiezuiniger!”

Minimaal 50% minder CO2 -uitstoot door halvering van het gasverbruik met de Daikin Intergas Hybride

Cees van Dongen heeft een groot gezin én hij is directeur van WKZ Installatietechniek. Twee redenen waarom hij bij de vervanging van zijn traditionele cv-ketel koos voor de Daikin Intergas Hybride.

“Ik heb vier jongens thuis, dus wij verbruiken veel gas voor verwarming en warm water. De Hybride is dan ook ideaal voor mijn situatie. De moderne hr-ketel zorgt voor het warme tapwater. En de efficiënte warmtepomp verwarmt de woning met warmte uit de buitenlucht. De hiervoor benodigde elektriciteit komt weer van zonnepanelen. Al met al zijn we dus behoorlijk duurzaam bezig. Het zijn investeringen die helpen de CO 2 -uitstoot te verminderen, maar uiteindelijk ook financieel voordeel opleveren. Ik doe al jaren zaken met Daikin en zit dus vooraan als er wat nieuws op de markt komt. Daarnaast is zo’n innovatief systeem ook een visitekaartje voor mijn bedrijf. Ik krijg vaak klanten over de vloer die willen weten hoe het werkt. Dat laat ik ze natuurlijk graag zien!”

Kijk voor het hele verhaal op daikin.nl/ervaringen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

Fossiele ideeën Kruideniersdenken zorgt er doorgaans voor dat ecologisch langetermijnbelang het onderspit delft tegenover economisch kortermijnbelang. Een wat pijnlijke constatering, zeker in een tijd waarin de uitdrukking ‘Na ons de zondvloed’ langzamerhand een letterlijke betekenis krijgt. In een tijd waarin poolkappen smelten en de temperatuurstijging op aarde niet in de hand lijkt te houden, is het opmerkelijk hoe weinig politieke paniek daarover uitbreekt.

Toegegeven: de Nederlandse overheid leek de afgelopen jaren een klein beetje op te schuiven. Op het bij elkaar gepolderde Energieakkoord is veel kritiek mogelijk, maar in ieder geval ligt er een plan: Nederland zal toch echt een bijdrage aan de Europese klimaatdoelstellingen moeten leveren.

In dat opzicht is het qua timing niet eens zo verkeerd dat de gaskraan in Slochteren geleidelijk wordt dichtgedraaid. We zullen afscheid moeten nemen van fossiele brandstof; ‘Nederland Gasland’ wordt een soort geuzennaam uit het verleden. Minister Kamp denkt daar echter heel anders over.

Terwijl Nederland in 2013 al mijlenver achterliep in Europa, was zijn grootste zorg bij de totstandkoming van het Energieakkoord dat het te duur zou worden. Nu het beperkt dichtdraaien van de Groninger gaskraan zorgt voor 0,5 procent minder economische groei dan verwacht, schiet Kamp opnieuw in de kruideniers-stuip: hij komt met het voorstel om meer subsidie te steken in het ontginnen van aardgasvoorraden onder de Noordzeebodem. Zijn argument: “in de geleidelijke overgang naar een volledig duurzame energievoorziening zijn fossiele brandstoffen als gas de komende jaren onverminderd van belang voor de samenleving”.

Het is een redenering die de energietransitie nog meer zal traineren dan al talloze jaren is gebeurd. Uit de onlangs gepubliceerde Statistical Review of World Energy 2015 bleek dat Nederland de grootste vervuiler is van de ‘kleine EU-landen’. In 2014 waren we goed voor ruim 6 procent van de EU-emissie aan CO2; veel meer dan België en ruim het dubbele van Tsjechië. Als Kamp zijn malle plan erdoor krijgt, blijven we de komende decennia het smerigste jongetje uit de Europese klas, zal Nederland onverminderd vasthouden aan aardgas als belangrijkste energiedrager en ligt het grootste struikelblok voor de uitrol van warmtepompen dus nog talloze jaren in de weg.

Internationaal staat Kamp helaas niet alleen; met zijn - letterlijk en figuurlijk - fossiele subsidieplan sluit de minister aan bij een mondiale trend. Volgens het Internationaal Monetair Fonds wordt in 2015 wereldwijd 5,3 triljoen dollar gespendeerd aan subsidies voor olie, gas en kolen: bijna een verdrievoudiging ten opzichte van vier jaar geleden. 5,3 triljoen dollar (dat is 5.3 met achttien nullen erachter) staat gelijk aan 6,5 procent van het opgetelde BNP van alle landen ter wereld, en het is meer dan wereldwijd wordt uitgegeven aan gezondheidszorg. Kamp zou het schaamrood op de kaken moeten krijgen van het idee dat zijn voorstel naadloos bij die trend aansluit.

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 06-26865263 Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (IEA Heat Pump Conference) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Frederique Zeemans Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 123,00, buitenland € 129,00; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing. Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2015 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

16

INHOUD Verder in dit nummer:

12

WARMTENETTEN: HOE GROEN IS ‘DUURZAAM’?

De opmars van warmtenetten ging de afgelopen jaren gepaard met toenemende kritiek. Zo valt op het duurzaamheidsgehalte van warmtenetten wel wat af te dingen. Bovendien blijkt uit recent onderzoek dat het bij de realisatie van bijna-energienul-woningen kosteneffectiever is om warmtepompen in te zetten.

16 24 28 34 36

Bedrijfsbezoek Galletti Warmtepompen en smart grids (deel 2) EHPA Forum Keymark-kwaliteitslabel Warmtepompmarkt 2014

20

WARMTEPOMP IN PLAATS VAN STADSVERWARMING Hoe realiseer je een grotere CO2-reductie dan met al gunstig scorende stadsverwarming op restwarmte? Met een slim ontwerp met warmtepompen, zonnecollectoren en pv-panelen. Het appartementencomplex Nautilus in Amsterdam krijgt een zeer duurzaam karakter: het stoot 60 % minder CO2 uitdan als het zou worden aangesloten op stadsverwarming.

30

WKO-REGENERATIE MET ZONNE-ENERGIE

38 Rubrieken: 06 38 40 42

Nieuws Productnieuws Kennis Gastcolumn

Om thermische balans in een warmte/ koude-opslagsysteem te houden, is regeneratie noodzakelijk. Vaak gebeurt dit met behulp van rest- of retourwarmte, maar Triple Solar heeft een systeem ontwikkeld waarbij regeneratie plaatsvindt middels zonne-energie. Het bedrijf heeft in dat kader een samenwerkingscontract getekend met Thermo Actief Benelux, dat actief is in de markt voor vloergebonden klimaatsystemen.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 5

NIEUWS

Blok: ‘Epc van 0,2 in 2021’ De Europese afspraken over toekomstig energiezuinig bouwen worden door de Nederlandse overheid vastgelegd in het Bouwbesluit. Minister Blok van Wonen en Rijksdienst wil daarbij opnemen dat nieuwe overheidsgebouwen vanaf januari 2019 - en alle andere nieuwbouw vanaf eind 2021 - ‘bijna energieneutraal’ zijn, zo blijkt uit zijn Kamervoorstel. ‘Bijna energieneutraal’ wordt daarbij door Blok gelijkgesteld aan een epc van +/- 0,2. Overigens zijn de plannen van Blok niet heel revolutionair: volgens experts gaat het vooral om een mededeling waarmee de minister Europese critici tegemoet wil komen. Vanuit de Europese Commissie wordt namelijk gesteld dat Nederland te weinig garanties geeft voor het behalen van doelstellingen met betrekking tot energiezuinig bouwen. Naar verwachting zal het voorstel van Blok vooral discussie

opleveren over wat er onder energiezuinig bouwen moet worden verstaan. Blok spreekt weliswaar over gelijkstelling aan een epc van 0,2 - maar inmiddels is duidelijk dat de epc op termijn verdwijnt.

De rekenmethode zal waarschijnlijk

plaatsmaken voor een systeem waarin ondere andere een rol is weggelegd voor E-nummers. Die geven voor gebouwen het jaarlijkse energiegebruik per vierkante meter aan (kWh/m2/jaar).

Energieprestatienorm Maatregelen op Gebiedsniveau wijzigt

Thermo-akoestische warmtepomp voor woningen

Met de Energieprestatienorm voor Maatregelen op Gebiedsniveau (EMG) kunnen collectieve energiebesparende gebiedsactiviteiten (bijvoorbeeld duurzaam opgewekte elektriciteit – mits getransporteerd via het landelijke netwerk, warmte- of koudenetwerken of biogas) worden verrekend met de energieprestatie van de gebouwen die gebruikmaken van die collectieve activiteiten. Sinds 2011 is hier een ‘voornorm’ voor van kracht, die nu is omgebouwd tot de NEN-norm 7125. NEN 7125 omschrijft termen, definities en de bepalingsmethoden van de energieprestaties van maatregelen op gebiedsniveau. Dit is een aanvulling op NEN 7120, die de bepalingsmethode voor de energieprestatie van een gebouw omschrijft. De belangrijkste inhoudelijke aanpassingen ten opzichte van de voornorm betreffen onder meer de distributieverliezen voor warmte- en koudenetten, een aangepaste waardering van warmtekrachtkoppeling, en toevoeging van de bepaling van de CO2-emissie. Belanghebbenden kunnen het normontwerp kosteloos inzien op www.normontwerpen. nen.nl en commentaar indienen tot 15 november 2015. Het ingediende commentaar wordt door de normcommissie behandeld, waarna de definitieve versie naar verwachting eind 2015 wordt gepubliceerd.

Het compleet isoleren en kierdicht maken van woningen leidt tot slechte isolatie en gezondheidsklachten.

Het centrale klimaatsysteem dat in nieuwe woningen wordt toegepast is vaak te duur en te ingewikkeld voor bestaande woningen. Beter is het om decentrale warmtepompen toe te passen die elke kamer apart verwarmen, koelen en ventileren. Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) en Teamwork Technology werken aan zo’n systeem, en denken er een enorme besparing op energiegebruik en renovatiekosten in de bestaande woningvoorraad mee te realiseren. Voor de warmtepomp wordt door IDEA (Incubator Duurzame Energie Alkmaar) - waarin partijen als Hogeschool InHolland, ECN en Teamwork Technology samenwerken - een bedrijfsplan gemaakt en financiering aangetrokken. De nieuwe unit moet net als de vroegere gevelkacheltjes in of tegen de gevel worden geplaatst.

Hij verzorgt ventilatie, maar verwarmt de lucht ook na met een elektrisch aangedreven warmtepomp. Die warmtepomp werkt volgens het principe van thermoakoestiek, waarbij laagfrequente geluidsgolven in gas worden gebruikt om warmte op te waarderen naar de gewenste temperatuur. Het apparaat moet zo worden ontworpen dat het in tegenstelling tot buitenunits van splitsystemen geen geluid produceert. Omdat bij toepassing in bestaande woningen geen grote ventilatieleidingen en schachten door het gebouw nodig zijn, zou een besparing van 10-15 procent op bouwkosten mogelijk moeten zijn.

6 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

!

-

Lucht-lucht Lucht-water Water-lucht Water-water Lucht-lucht/water Water-lucht/water

+ aansluiting op luchtbehandelingskasten

!

Kabinet overweegt hoger beroep in Klimaatzaak Deze zomer won Urgenda - een platform voor duurzaamheid en innovatie - de zogenaamde ‘Klimaatzaak’. Daarbij ging het om een rechtszaak waarmee Urgenda, samen met negenhonderd mede-eisers, stringenter klimaatbeleid van de Nederlandse staat wilde afdwingen. De Haagse rechtbank stelde de eisers in het gelijk: de overheid heeft de rechtsplicht haar burgers te beschermen, en moet daarom meer en effectievere klimaatacties ondernemen om het Nederlandse aandeel in de mondiale CO2-uitstoot te verminderen. De rechter eiste in dat kader dat Nederland in 2020 minimaal 25 procent CO2-reductie realiseert ten opzichte van 1990 - terwijl de huidige ambitie slechts 16 procent is en Nederland volstrekt niet op koers ligt om zelfs dat percentage te halen. Inmiddels lijkt binnen het kabinet discussie te ontstaan over de vraag of in beroep moet worden gegaan tegen de uitspraak. De VVD vindt dat de rechter niet op de stoel van de politiek moet zitten en dat een hogere rechter de uitspraak daarom moet vernietigen. De PvdA lijkt dat standpunt te delen, maar zal het wellicht niet steunen omdat de partij het inhoudelijk eens is met de rechterlijke uitspraak dat Nederland meer moet doen om de CO2-emissie aan te pakken. Uiterlijk 24 september zal het kabinet beslissen of er in hoger beroep wordt gegaan.

Enthalpieventilatie, uitwisseling van warmte en vocht - CO2 sensor instelbaar op 950 of 1200 ppm - Geen (elektrische) voorverwarming nodig

- Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

" #

- GeĂŻntegreerde bedieningsoplossingen met de DMS2 - Bediening, controle en monitoring op afstand via internet - Gebruiksvriendelijke toepassing

www.samsung-klimaat.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 7

NIEUWS

" " ! ! & !

$ ! ! " " " !

NIEUWS

Position paper EHPA over verwarming in koeling De European Heat Pump Association (EHPA) heeft onlangs een ‘position paper’ gepubliceerd over de insteek van een Europese ‘verwarming en koelingstrategie’. Hiermee loopt de EHPA vooruit op de strategierichtlijn die de Europese Commissie later dit jaar hierover naar buiten zal brengen. Volgens de warmtepompassociatie moet een Europese strategie optimaal bijdragen aan de verwezenlijking van de doelstellingen van de Energie Unie, die momenteel in de steigers staat.

“De energietransitie biedt momenteel een enorme uitdaging die zowel inspanningen als investeringen vergt”, aldus Thomas Nowak, secretaris-generaal van de EHPA. “Investeerders moeten inzicht krijgen in de gebieden waarin ze actief moeten worden. Met een neutrale aanpak waar geen voorkeur voor duurzame technologie uit spreekt worden de klimaatdoelstellingen voor 2030 niet behaald. Ecodesign en soortgelijke regelgeving kan ervoor zorgen dat investeerders hun

geld eerder in energiebesparende technologie steken, zodat er er snel duurzame resultaten wordent bereikt.”

Vanuit deze gedachte roept de EHPA de Commissie op om instrumenten te ontwikkelen die de prestaties en het potentieel van verschillende verwarming- en koelingmogelijkheden inzichtelijk maken.

De position paper is beschikbaar op de EHPA-website (www.ehpa.org).

Ecoforest wordt Eplucon Ecoforest, leverancier van houtpelletkachels en warmtepompen, gaat zijn producten en diensten uitbreiden. In dat kader wordt het merk in Nederland voortaan vertegenwoordigt door Eplucon, wat staat voor Energy Plus Concepts. Dit jonge bedrijf levert duurzame energieconcepten ‘van ontwerp tot realisatie’ voor de verwarming en koeling van woningen en gebouwen. Behalve van Maincor-vloerverwarming wordt Eplucon dus de exclusieve vertegenwoordiger van de Ecoforest-warmtepompen. Meer informatie: www. eplucon.nl

Carrier introduceert nieuw trainingsprogramma 2015-2016 In het nieuwe trainingsprogramma 2015-2016 komen de vele facetten van de huidige Carrier-apparatuur, -systemen en -regelingen aan de orde. Naast een theoriegedeelte worden de trainingen, waar mogelijk, uitgevoerd met behulp van praktijkopstellingen. Nieuw is de training ‘Warmtepompen in combinatie met een wko-systeem’. Hierin worden de randvoorwaarden belicht voor het juist functioneren van een wko-systeem, waarin vaak water/water-warmtepompen van Carrier worden toegepast.

Ook zijn twee kennissessies toegevoegd over Duurzame koudemiddelen, waarbij inzicht wordt gegeven in de

8 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

strategie van Carrier voor de volgende generatie koudemiddelen. Vragen die daarbij aan de orde komen, zijn onder andere ‘Hoe beïnvloedt de nieuwe Fgassenregelgeving de keuze van onderhoud en beheer?’en ‘Kan ik nog steeds een koelmachine met R410A of R134A selecteren, of moet ik om naar een HFO koudemiddel?’ Naast deze nieuwe trainingen zijn de vertrouwde ‘Total Cost of Ownership & koelmachines’, ‘ProDialiog Plus koelmachineregeling’ en ‘Regelingen op Luchtbehandelingskasten’ wederom in het programma opgenomen. Meer informatie: www.carrier.nl/ trainingen

LiriĹƒ xw VQ Uereep _rmxw @ diiv lski irivkmitviwxexmiw @ Owxlixmwgl qssmwxi stpswwmrk @ Ppymwxivwxmppi {ivomrk

@ Nyyv~eeq ir fixvsy{feev w}wxiiq @ Srhmzmhyipi vikipmrk tiv vymqxi/

@ Pmwgeep eerxviooipmno

NIEUWS

Geen aanpassing van epc voor stapelbouw Eind vorig jaar stuurde Lenteakkoord een platform voor ‘zeer energiezuinige nieuwbouw’ - een brandbrief naar minister Blok. De strekking ervan luidde dat het vrijwel onmogelijk zou zijn om de wettelijke epc-norm van 0,4 te halen bij gestapelde bebouwing, onder andere omdat er slechts een beperkt dakoppervlak voor pv-panelen is. Naar aanleiding van de brief heeft Nieman Raadgevende Ingenieurs in opdracht van de Rijksdienst van Ondernemend Nederland onderzoek verricht bij vijftien nieuwbouwprojecten. Bij slechts één daarvan bleek men inderdaad niet aan de norm te kunnen voldoen; bij de andere veertien werd een EPC van maximaal 0,4 gehaald. Wel bleek dat voor woongebouwen met meerdere woonlagen extra maatregelen, bijvoorbeeld

een wko of externe warmtelevering, nodig zijn dan bij lagere woongebouwen en grondgebonden woningen. “Ik vind in de resultaten van dit onderzoek geen aanleiding om de (...) geldende EPC-eis voor woongebouwen te wijzigen. Bij de

verdere ontwikkeling naar bijna-energieneutrale nieuwbouw in 2021 (en voor overheidsgebouwen in 2019) zal ik terdege rekening houden met de gesignaleerde aandachtspunten voor hoogbouw”, aldus de minister.

Miljoeneninvestering in SolarFreezer VolkerWessels heeft samen met De Groot Installatiegroep en Innovatiefonds Twente een paar miljoen euro geinvesteerd in het bedrijf Solar Solutions Worldwide. Doel van deze injectie is om bij wijze van proef een tiental huizen te voorzien van de SolarFreezer, een door Solar Solutions ontwikkeld inpandig bronsysteem voor warmtepompen. De SolarFreezer bestaat uit een platte zak met water die wordt geinstalleerd in de kruipruimte van een gebouw. Een speciale warmtepomp kan er voldoende warmte uit onttrekken om een wonng of kantoorruimte mee te verwarmen. Daarbij wordt de waterbuffer afgekoeld tot hij ijsvormig wordt, waarna het ijs wordt ontdooid middels zonnecollectoren.

Naast de genoemde pilot, die later dit jaar van start gaat, wordt inmiddels ook gewerkt aan de opzet van een internationaal verkoopkanaal voor de vinding.

Tip Over de oorzaken van de opwarming van de aarde bestaat brede consensus: het gebruik van fossiele brandstoffen wordt als belangrijkste oorzaak aangewezen. Voor wie twijfelaars wil overtuigen van het belang van CO2vrije energievoorziening (en duurzame verwarmingsystemen), heeft Bloomberg een wetenschappelijk onderbouwd en vooral heel heldere grafische voorstelling ontwikkeld waarin de verschillende bijdragen aan het broeikaseffect worden opgeteld. Het resultaat vindt u hier: www.vakbladwarmtepompen.nl/bloomberg.

10 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

NIEUWS

Groen energielabel zorgt voor hogere huisprijs Begin 2015 kregen alle woningeigenaren een voorlopig energielabel, voor zover hun woning nog geen geregistreerd label had. Inmiddels hebben bijna 200.000 woningeigenaren hun label definitief gemaakt; aanzienlijk meer dan het aantal verkochte woningen. Trends op de woningmarkt onderstrepen volgens de overheid het succes van het definitief energielabel. Uit onderzoek van Tilburg University en TU Eindhoven blijkt dat een ongunstig energielabel (G) de prijs van een woning met bijna € 14.000 verlaagt ten opzichte van een soortgelijke woning met label D. Een A-label levert de verkoper juist € 7.000,- op, in vergelijking met het D-label.

Het voorlopig energielabel voor woningen is een van de acties uit het Energieakkoord, terwijl het definitief label in het leven is geroepen om te voldoen aan Europese regelgeving. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland verzorgt de implementatie van het definitief energielabel, in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Kansen en blokkades voor hybride warmtepompen Uit recent onderzoek van Delta-ee blijkt dat Europa struikelblokken kent die de grootschalige uitrol van hybride warmtepompen verhinderen. In het rapport ‘The State of Play of the Hybrid Heat Pump Market’ meldt het onderzoeksbureau dat er in 2014 minder dan 10.000 hybride warmtepompen zijn verkocht in Europa. “Sinds de marktintroductie kent de technologie een nogal trage start”, aldus Lukas Bergmann, manager warmtepomponderzoek bij Delta-ee. “Zaken die daaraan ten grondslag liggen, zijn de technische complexiteit van de techniek, onzekerheid over de terugverdientijd, de relatief grote investering en een gebrekkig bewustzijn onder installateurs”. Daar staat tegenover dat er kansrijke markten voor hybrides zijn, zoals de renovatiemarkt in Frankrijk, de nieuwbouwsector in Italië en de markt voor duurzame warmte in Groot-Brittannië. De potentie voor hybride warmtepompen in heel Europa is enorm, stelt Delta-ee. Ze kunnen de markt voor gasketels (omzet: 25 miljard euro er jaar) openbreken voor warmtepomptechnologie. Naar verwachting zal dat de komende jaren ook, zij het heel geleidelijk. In 2020 moet de verkoop zijn verviervoudigd; als de genoemde barrières worden weggenomen zou dat ertoe kunnen leiden dat er 100.000 hybride warmtepompen per jaar over de toonbank gaan.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 11

Warmtenetten

Hoe groen is ‘duurzaam’?

Begin dit jaar tikte de Reclame Code Commissie energieleverancier Eneco op de vingers. Het bedrijf zou onterecht suggereren dat restwarmte van een afvalverbrander, gebruikt in een warmtenet, volledig ‘duurzaam’ is opgewekt. Op het duurzaamheidsgehalte van warmtenetten valt inderdaad wat af te dingen.

Bovendien blijkt uit recent onderzoek dat het voor de realisatie van energiezuinige woningen kosteneffectiever is om warmtepompen in te zetten.

TEKST: BAS ROESTENBERG

“Lekker zwemmen in duurzame warmte met Dante, Giulia en Jordan”, zo luidde eind vorig jaar een reclameslogan van Eneco. Op de bijbehorende foto waren drie kinderen te zien die zich kostelijk vermaken in een zwembad, waarvan het water wordt verwarmd middels de Leiding over Noord. Deze 17 kilometer lange pijplijn transporteert restwarmte vanuit het industrieterrein bij Rozenburg naar Eneco’s warmtenet in Rotterdam. Heel duurzaam volgens Eneco, maar de Reclame Code Commissie

(RCC) denkt daar anders over: “Uit de uiting blijkt niet waarom door de afvalen energiecentrale van AVR opgewekte warmte als duurzaam (...) kan worden aangemerkt. (…) Voor zover de gemiddelde consument op grond van de uiting zal begrijpen dat door het verbranden van afval duurzame warmte kan worden opgewekt, zal het hem waarschijnlijk ontgaan dat slechts een deel van deze warmte als duurzaam mag worden aangemerkt.” Saillant detail is dat voor de verwarming van het betref-

12 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

fende zwembadwater ook restwarmte wordt gebruikt die afkomstig is van een fossiele gascentrale. Nadat Eneco de zaak in hoger beroep verloor, luidde eerder dit jaar de eindbeslissing dat de ‘duurzame warmte’-reclameslogan niet meer mag worden gebruikt.

VOOR- EN NADELEN Warmtenetten zijn al tijden onderwerp van discussie. Voorstanders roemen met name het ‘feit’ dat het duurzaam is om restwarmte te gebruiken die anders

zou worden geloosd. Andere voordelen concentreren zich bij de eindgebruiker (zonder buffer altijd warm tapwater, geen fysiek ruimtebeslag van een gasketel of warmtepomp, veilig wonen zonder gasleiding) en uiteraard bij de leverancier: de aansluitplicht die gemeenten zoals Rotterdam en Amsterdam in bepaalde wijken hanteren, geeft de warmtenetexploitant de garantie dat hij de investeringskosten terugverdient en een rendabel business model heeft.

Tegenstanders plaatsen daar een aantal nadelen tegenover. Zo leidt het Niet Meer Dan Anders*-principe tot een ondoorzichtige afnameprijs, wordt bewoners de optie ontnomen om voor een hr-ketel of (booster-)warmtepomp te kiezen, en is er het risico op grootschalige storing van de warmtevoorziening.

Bewonersorganisaties lopen te hoop vanwege de kosten (Reeshofwarmte, Tilburg), er jarenlang een bijdrage wordt berekend voor een netaansluiting die allang is betaald (Meerhoven, Eindhoven) of omdat ze van de gemeentelijke aansluitplicht af willen. Dat laatste

ONDERZOEK Het verhaal achter Nautilus staat niet op zich. Onlangs werd in Finland het onderzoeksproject Heat Pump Concepts for Nearly Zero Energy Buildings afgerond, dat twee jaar geleden is opgestart vanuit de International Energy Agency. Het onderzoek bracht aan het licht dat warmtepompen – van welk type dan ook – een effectiever instrument zijn om ‘bijna energienul-woningen’ te realiseren dan aansluiting op een warmtenet. Voor het onderzoek werd het E-nummer doorberekend van energiesystemen voor nieuwbouwappartementencomplexen, nieuwbouweengezinswoningen en gerenoveerde jaren ‘60-flats. Het E-nummer geeft het jaarlijkse energiegebruik per vierkante meter van een gebouw weer (kWh/

*Niet Meer Dan Anders Het Niet Meer Dan Anders (NMDA)-principe houdt in dat de bewoner van een op een warmtenet aangesloten woning niet meer mag betalen voor zijn energievoorziening, dan een bewoner van een identieke woning die is voorzien van een hr-ketel. Over deze richtlijn wordt al jaren gediscussieerd, mede omdat er geen duidelijkheid is over de kosten van stadswarmteproductie en de manier waarop de kosten van de consument in verhouding staan tot de waarde van het product.

m2/a). Voor de drie genoemde gebouwtypen is het nummer berekend dat resulteert uit toepassing van een grondgebonden warmtepomp, lucht/ water-warmtepomp en ventilatiewarmtepomp. De resultaten werden vervolgens afgezet tegen het E-nummer van verwarming middels een warmtenet.

Door ook de levenscycluskosten van verschillende energiesystemen per gebouwtype te berekenen, stelden de onderzoekers vast wat de meest energie- en kosteneffectieve manier van verwarmen is. Een aantal conclusies uit het onderzoek: 1. Met ieder type warmtepomp kan (in ieder geval in Finland) een ‘bijna energienul’-woning wordengerealiseerd.

Warmtenetten zijn al tijden onderwerp van discussie.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 13

WARMTENETTEN

aspect leverde onlangs een interessant inzicht op in Amsterdam. De zelfbouwers van het woongebouw Nautilus in stadsdeel Zeeburgen wilden geen aansluiting op stadswarmte omdat ze het te duur vonden. Nadat de installatieadviseur een systeem bestaande uit een combinatie van zonnecollectoren, wko en zes warmtepompen liet doorberekenen, bleek dit zoveel duurzamer dan stadswarmte dat de gemeente bij uitzondering een ontheffing van de aansluitplicht gaf. Het systeem dat nu in aanbouw zorgt naar verwachting voor 60 procent minder CO2-uitstoot dan aansluiting op stadswarmte. Elders in deze editie van Warmtepompen wordt uitgebreid op dit project ingegaan.

WARMTENETTEN

E-nummer ( kWh/m²/jaar)

Levenscycluskosten (€/ m²)*

Warmtenet

107,6

225

Grondgebonden warmtepomp

95,7

173

Lucht/water-warmtepomp

98,4

183

* Uitgaande van een levenscyclus van 25 jaar Tabel 1. Het E-nummer en de levenscycluskosten van drie energiesystemen.

2. Om aan minimumcomforteisen te voldoen is bij energie-nulwoningen behoefte aan actieve koeling - die kan worden geboden door een warmtepomp.

3. De verwachting dat lucht/waterwarmtepompen in het relatief koude Finland matig zouden presteren, kwam niet uit. Volgens de onderzoekers zijn er dusdanige technologische sprongen gemaakt, dat lucht/water-warmtepom-

pen ook bij een lage buitentemperatuur een effectieve warmteleverancier zijn.

4. Alle systemen met een warmtepomp blijken in elke onderzochte situatie energetische efficiënter dan aansluiting op een warmtenet.

5. Alle systemen met een warmtepomp blijken in elke onderzochte situatie kosteneffectiever te zijn dan aansluiting op een warmtenet.

Bij wijze van voorbeeld zijn enkele van de onderzoeksuitkomsten opgenomen in tabel 1.

DUURZAAM? Voor het feit dat warmtenetten minder duurzaam zijn dan sommige marktpartijen suggereren, zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Een belangrijk punt dat speelt bij grote, met industriële restwarmte gevoede warmtenetten, is de fysieke afstand tussen bron en afnemer: de vele kilometers leidingwerk ertussen zorgen onvermijdelijk tot transport- en dus warmteverlies. De warmte-aftap moet daardoor als het ware worden overgedimensioneerd, en los daarvan kost het transport relatief veel pompenergie. Beter zou het daarom zijn om industriële restwarmte te gebruiken op de locatie waar hij wordt opgewekt. Een aardig en heel actueel voorbeeld is de Mars-fabriek in Veghel, die onlangs een intern warmtenetwerk heeft gerealiseerd: de warmte die de koelmachines van Mars produceren, wordt elders op het eigen industrieterrein - na tussenkomst van een warmtepomp - nuttig gebruikt voor andere processen.

FOSSIEL Een ander belangrijk aspect is dat een deel van de restwarmte in warmtenetten afkomstig is van fossiel gestookte centrales. Het is een cynische gedachte dat ‘duurzame’ warmtenetten daardoor een indirect obstakel kunnen vormen voor de energietransitie: zonder gas- en

Stadswarmte: ‘geen goed idee’ Een meerderheid van de bezoekers van www.vakbladwarmtepompen.nl is het oneens met de stelling ‘Stadsverwarming is een geweldig concept’. Van de deelnemers aan een poll op deze website gaf 21 procent aan dat het een goed idee is om stadswarmte te gebruiken. 79 procent van de stemmers bleek het daar niet mee eens en schaarde zich achter de opvatting dat stadswarmte duur, monopolistisch en ‘minder groen dan wordt voorgeschoteld’ is.

14 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Doorgaans wordt bijwarmtenetten een aansluitplicht gehanteerd.

kolencentrales valt immers een belangrijke restwarmtebron weg.

Een soortgelijke overweging gaat op voor warmtegebruik van afvalverbranders: door hun restwarmte – al dan niet mede-opgewekt door biomassa te ver-

stoken - wordt voorbijgegaan aan de gedachte dat afval in toenemende mate als grondstof en niet als ‘restproduct’ wordt beschouwd. Het verbranden van afval om energie op te wekkeen, zou uiteraard tot een minimum moeten wor-

Betekent dit alles dat ervoor moet worden gepleit om warmtenetten in de ban te doen? Zeker niet. Warmtenetten, mits kleinschalig, ‘daadwerkelijk’ duurzaam gevoed (doorgaans dus op lage temperatuur) en gerealiseerd in samenspraak met eindgebruikers, kunnen zeker een rol spelen bij het vergroenen van de warmtevoorziening in de gebouwde omgeving. Energieleveranciers zullen daarom af moeten van twee pijlers waarop hun beleid nu lijkt gestoeld: enerzijds moet het fossiele idee van grote, centrale warmtesystemen worden losgelaten, en anderzijds moet er een uitgangspunt worden omgedraaid: warmtenetten moeten niet de basis van een overweging zijn, maar pas in beeld komen als duurzamere oplossingen onhaalbaar blijken. WP

6, 7 en 8 oktober 2015 Brabanthallen, Den Bosch & gebouw

Bent u op zoek naar verbruiksbesparende maatregelen voor gebouwen? Op Energie & Gebouw ervaart u een wereld aan inspiratie en mogelijkheden, van inkoop tot techniek en van regelgeving tot management.

Bekijk de nieuwste oplossingen, neem deel aan interactieve lezingen en live demonstraties en doe waardevolle contacten op.

Registreer direct voor gratis toegang via www.energievakbeurs.nl

Hét platform voor duurzame energieopwekking en energiebesparing in de gebouwde omgeving

Gespecialiseerde congressen, lezingen en workshops, o.a.: • De rol van ESCo’s bij de energietransitie • VVM-FedEC-TEG Debat over het Energieprestatiekeur (EPK) • Minisymposium Gas Inkoop 2015 – 2020 • Seminar ‘Financiering van de Energietransitie’ • En nog veel meer!

Awards: • Energie Professional 2015 • Energie Talent 2015 300 toonaangevende exposanten!

Co-locatie: • Energie & Industrie • Ecomobiel, vakbeurs voor duurzame mobiliteit Bijdragen van o.a.: • RVO.nl • Topsector Energie • TNO • EU • ABN Amro • Passief Bouwen • Holland Solar • NWEA • FedEC • Ministerie van Economische Zaken • Ministerie van Infrastructuur & Milieu

www.energievakbeurs.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 15

WARMTENETTEN

den beperkt. Tot slot maakt de aansluitplicht die doorgaans bij warmtenetten geldt het in veel gevallen, zoals al eerder aangestipt, onmogelijk om voor de meest kosteneffectieve en duurzame decentrale oplossing te kiezen.

Galletti: passie voor klimaattechniek

Michele Galletti (links) en Joep Peeraer.

Eerder dit jaar tekende Galletti, fabrikant van HVAC-systemen, een distributieovereenkomst met het Nederlandse Airconair. Joep Peeraer, oprichter en eigenaar van Airconair, is vol vertrouwen over de Nederlandse marktkansen van het Italiaanse merk: “Ik ken het familiebedrijf Galletti al erg lang, en ben steeds meer onder de indruk geraakt van de passie waarmee het warmtepompen, fan coils en andere HVAC-systemen in eigen beheer ontwikkelt en produceert.”

TEKST EN FOTO’S: BAS ROESTENBERG Hoewel Airconair een jong bedrijf is, heeft Joep Peeraer zelf inmiddels meer dan 30 jaar ervaring in de Nederlandse en Europese klimaatindustrie, onder andere als directeur van Lennox NoordEuropa. Behalve opichter van Airconair is Peeraer mede-eigenaar van Energie Technologie Nederland (ETN), een bedrijf dat bodemenergiesystemen ontwerpt en levert. Airconair is exclusief opgezet om vorm te geven aan het nieuwe Nederlandse distributeurschap van Galletti.

PRODUCTGAMMA Onder de Galletti Group, zoals het moederbedrijf formeel heet, vallen zeven bedrijven die ieder zijn gespeciali-

seerd in een of meerdere HVACproductgroepen, zoals Galletti Airconditioning (comfort-a/c, warmtepompen), Hi-Ref (datacenterkoeling), Cetra (Rooftopunits), Hidew (ontvochtigers) en Tecno Refrigeration (componenten voor maritieme en commerciële koeling). Airconair zal zich in eerste instantie focussen op de producten die door Galletti Airconditioning worden gemaakt; ventilatieconvectoren, splitwarmtepompen, koelmachines en rooftopunits. “De bedoeling is dat we het gamma in de toekomst verbreden”, aldus Peeraer. “Een nieuw bedrijf moet echter eerst leren lopen voordat het gaat rennen. Ik richt me daarom in eerste instantie op de producten van Gal-

16 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

letti Aironditioning, en gaandeweg zal zich dat uitbreiden. Er zijn eigenlijk maar twee Galletti-productgroepen die Airconair ook in te toekomst niet zal distribueren: enerzijds de water/waterwarmtepompen - want daar richt mijn andere bedrijf Energie Technologie Nederland zich al op - en anderzijds de systemen voor datacenterkoeling, waar een andere marktpartij de exclusieve rechten op heeft.”

AUTOMATISERING Galletti is geen nieuw merk op de Nederlandse markt; de afgelopen jaren had de Italiaanse fabrikant al een distributeur hier, maar hij vond dat zijn producten niet de volle aandacht kregen.

BEDRIJFSBEZOEK De productielijn voor warmtepompen.

Rollen plaatstaal markeren het ‘startpunt’ van het productieproces, dat bij Galletti vrijwel volledig in eigen beheer is.

“Zonde”, stelt Peeraer, “want Galletti biedt wel degelijk meerwaarde op de competitieve Nederlandse markt.” Volgens hem is het merk op verschillende manieren onderscheidend, onder andere op energetisch vlak: “In het gematigde Noord-Europese klimaat draaien HVAC-installaties 90 procent van de tijd op minder dan 65 procent van het maximale vermogen. De Galletti-producten kenmerken zich door een hoge energie/efficiëntie-ratio in deellast. Dat is in de Nederlandse markt een belangrijke eigenschap waarmee we voorsprong hebben op andere fabrikanten”.

Dat is niet de enige overweging van Peeraer. Galletti heeft voor een geheel eigen productiemethode gekozen, en ook die zorgt volgens de nieuwe distributeur voor marktkansen: “De meeste HVAC-systemen worden steeds meer gestandaardiseerd. Galletti kan echter maatwerk leveren doordat een groot deel van de productielijn is geautomatiseerd. Specifieke klantwensen kunnen

daardoor eenvoudig worden geprogrammeerd, waarna ze automatisch worden uitgevoerd. Een ander voordeel van de verregaande automatisering is dat er weinig handmatige arbeid aan de productie te pas komt. Daardoor worden productiekosten lager en de kans op productiefouten kleiner. Dat levert betrouwbare producten op die tegen een concurrerende prijs worden geleverd.”

BEZOEK Om te tonen hoe die geautomatiseerde productie te werk gaat, neemt Peeraer ons mee naar een aantal van de fabrieken van de Galletti Group. Galletti gaat uit van een ‘verticaal productieproces’, waarmee wordt bedoeld dat vrijwel de volledige productieketen – van het eerste ontwerp tot aflevering van systemen – in eigen beheer plaatsvindt. Het bedrijf maakt zelf leidingwerk op maat, produceert eigen warmtewisselaars, ontwikkelt zijn eigen stuursoftware en

Historie In 1906 werd door Ugo Galletti een werkplaats opgericht voor de reparatie van landbouwwerktuig. In de jaren erna verschoof de dienstverlening van Galletti naar de productie van metalen frames voor motor- en autofabrikanten als Ferrari, Lamborghini en Ducati. In 1960 startte het bedrijf met de productie van convectoren, onder de eigen merknaam Galletti. In de jaren daarna groeide het bedrijf verder door; het verbreedde zijn productprogramma met een grote range HVAC-systemen. In 1995 werd het bedrijf opgesplitst en werd een aantal andere bedrijven overgenomen. Onder de Galletti Group opereren nu elf zelfstandige eenheden, waarvan er zeven actief zijn op de HVAC-markt. Galletti wordt inmiddels aangestuurd door twee kleinkinderen van de oprichter; Luca en Michele Galletti zijn respectievelijk CEO en commercieel directeur. van de Galletti Group.

maakt zelf de behuizingen. Om dat laatste te illustreren: in de fabriek van Galletti Airconditioning in het NoordItaliaanse Bentivoglio is vorig jaar een geautomatiseerde productielijn voor plaatwerk in gebruik genomen. Rollen plaatstaal worden hier door robots op maat gesneden en gevouwen, zodat er behuizingen van worden gemaakt; niet alleen voor Galletti Airconditioning, maar voor alle producten die binnen de Galletti Group worden geproduceerd.

Het bewerkte plaatwerk wordt vervolgens ook weer volledig geautomatiseerd in een magazijn opgeslagen, in afwachting van verdere bewerking.

Daarbij valt op dat de platen niet worden voorzien van een barcode of nummer; de robot die ze in het magazijn legt onthoudt zelf waar hij welk type beplating heeft achtergelaten, zodat hij het ook weer op de juiste locatie op kan halen.

Michele Galletti, commercieel directeur van de Galletti Group: “Wij assembleren geen producten; we bouwen ze zelf vanaf de basis. Bij onze fan coils zijn bijvoorbeeld alleen een paar kunststof elementen en de ventilatormotor van externe makelij; alle andere onderdelen ontwikkelen en produceren we zelf, inclusief de warmtewisselaar. Ook de software van de regelunits ontwikkelen we zelf. Daardoor kunnen we meer flexibiliteit in de bediening van onze units inbouwen; denk bijvoorbeeld aan het toekennen van gebruikersrechten.

Als iemand in een bepaalde kantoorruimte te vaak met de temperatuur rommelt waardoor collega’s daar last van hebben, zou je hem of haar desgewenst de toegangsrechten tot de be-

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 17

BEDRIJFSBEZOEK

Warmtepompen Een van de producten van Galletti Airconditioning waar Michele Galletti met trots over spreekt, zijn de multifunctionele warmtepompen met ‘total heat recovery’. “Andere leveranciers bieden warmtepompen aan met driewegkleppen of met een extra warmtewisselaar achter de condensor, zodat je middels ‘superheating’ gedeeltelijke warmteterugwinning hebt. Onze warmtepompen zijn voorzien van vrije kleppen, zodat verwarming, koeling en warmtapwater onafhankelijk van elkaar kunnen worden geleverd. In tegenstelling tot superheaters biedt dat een garantie op tapwater; als daar – bijvoorbeeld in een hotel – een grote vraag naar bestaat, kan alle energie specifiek voor de productie ervan worden ingezet.”

diening kunnen ontnemen. Onze eigen regelsystemen bieden veel meer flexibiliteit en zijn bovendien goedkoper dan standaardoplossingen waarbij allerlei losse HVAC-modules aan een gebouwbeheersysteem worden gekoppeld.”

VOLGSYSTEEM In de fabriek kan iedere chiller, warmtepomp of fan coil die in productie is, worden gevolgd vanuit het Galletti Production System (GPS), legt Michele Galletti uit: “Zoals gezegd, hebben we de productie zo flexibel mogelijk ingericht; eindgebruikers hebben vaak eigen wensen waar we zo veel mogelijk aan tegemoet willen komen. Door producten te volgen en te monitoren in welke stadium ze zich bevinden, kunnen we de productie afstemmen op de vraag, de doorlooptijd in de gaten houden en klanten tijdig informeren over hun levering.”

Niet alleen de ontwikkeling en bouw van units vindt in ‘eigen huis’ plaats;

ook het testen van systemen gebeurt inpandig. De fabriek beschikt over een geluidskamer en enkele vriescellen om respectievelijk het geluidsniveau en de prestaties onder verschillende buitentemperaturen te testen. In de geluidskamer, voorzien van schuine wanden om steeds een andere reflectie te testen, wordt een tolerantie van 1 dB geaccepteerd, wat overeenkomst met de Eurovent-regels. Nieuwe units worden bovendien een volle dag in een vrieshuis geplaatst om de prestaties onder verschillende omstandigheden te testen. “Dit soort testfaciliteiten en de kosten van het testen zelf zijn een reden waarom Eurovent-certificering zo duur is”, aldus Michele Galletti.

DIGITALISERING Peeraer streeft ernaar dat Airconair bij de distributie van de producten dezelfde flexibele bedrijfsvoering hanteert als Galletti bij de productie ervan. “Ik wil

Robots snijden en vouwen plaatstaal volledig autonoom tot onderdelen van een behuizing. Michele Galletti, een van de twee directeuren van de Galletti Group, toont het resultaat.

18 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

een kleine, zeer effectief opererende organisatie opbouwen die service op maat biedt en het de klant zo eenvoudig mogelijk maakt.” Ook bij Airconair is digitalisering en automatisering een belangrijk aspect: “Dankzij speciaal ontwikkelde selectiesoftware en de ‘seasonal performance’ calculatiesoftware Seneca geven we adequate ondersteuning aan installateurs en adviseurs. Ik wil ook zo snel mogelijk met digitale servicebonnen werken en ervoor zorgen dat productgerelateerde informatie zoals service manuals, schema’s en logboeken online beschikbaar komt.” Hoewel Airconair pas enkele maanden bestaat, beschikt het volgens Peeraer inmiddels over een landelijk dekkende serviceorganisatie: “Daarvoor werken we samen met een groep flexibel in te zetten installatie- en servicemonteurs. In combinatie met een groot onderdelenmagazijn stelt ons dat in staat om kwalitatief hoogwaardige service te bieden.” WP

Uw totaalleverancier

Smart ideas – more efficiency.

Wolf biedt een compleet productassortiment om de energie-efficiÍntie te verhogen van bestaande en nieuwe woningen en gebouwen. Dit betekent perfect op elkaar afgestemde systemen zonder beperkingen qua selectie en systeemcombinaties – bij Wolf sluit het allemaal op elkaar aan – verwarming, koeling, zonne-energie, ventilatie en luchtbehandeling.

Wolf Energiesystemen, www.wolf-energiesystemen.nl, Tel. 038- 333 50 86, Fax 038 - 333 68 02

$ " "

! # # " " %

& ! & $$$ !

Warmtepomp in plaats van stadsverwarming Appartementen ontlopen aansluitplicht Hoe realiseer je een nog grotere CO2-reductie ten opzichte van al gunstig scorende stadsverwarming op gratis restwarmte? Met een slim ontwerp met warmtepompen, zonnecollectoren en pv-panelen. Het appartementencomplex Nautilus in Amsterdam krijgt een zeer duurzaam karakter doordat het 60 procent minder CO2 uitstoot dan met een aansluiting op stadsverwarming.

TEKST: RICHARD MOOI De bouw van het appartementencomplex Nautilus op het Amsterdamse Zeeburgereiland, vlakbij de Coentunnel, is sinds deze winter in volle gang en moet begin 2016 klaar zijn. Het is niet zomaar een appartementencomplex dat door een projectontwikkelaar of woningcorporatie in gang is gezet; het wordt gebouwd door de gezamenlijke bewoners, oftewel zelfbouwers. Officieel staat de bouw te boek als collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO). Het complex krijgt naast 43 appartementen een eigen theater en commerciële

ruimten. Voor het ontwerp van de technische installaties werd Frank Homan van Fore Installatie Adviseurs ingeschakeld. Fore heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan en realiseerde al diverse energiebesparende gebouwen met warmtepompen. In eerste instantie leek het een traditioneel verwarmingssysteem te worden vanwege de verplichte aansluiting op het stadsverwarmingnet van Nuon, dat wordt gevoed met restwarmte van de elektriciteitscentrale in Diemen. Maar al filosoferend ontstond bij de particuliere opdracht-

20 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

gevers de wens om een duurzamer energiesysteem, met beduidend lagere maandlasten te realiseren, zo herinnert Homan zich. Stadsverwarming mag dan wel een CO2-reductie geven, maar het is niet echt kostenbesparend voor de aangesloten woningen, door het omstreden niet-meer-dan-anders-principe dat forse prijsstijgingen met zich mee kan brengen.

TWEE ONTWERPEN Homan kreeg de opdracht om een zo duurzaam mogelijk alternatief te ont-

net. Door lobbywerk van de bewoners ging ook de gemeente Amsterdam akkoord met een pilot. “De toenmalige wethouder Maarten van Poelgeest heeft gezegd dat het idee met de laagste CO2-productie zou winnen.” Het ontwerp van Homan werd door het onafhankelijk adviesbureau CE Delft doorgerekend, evenals een traditioneel ontwerp op basis van restwarmte van de stadverwarming. “Hij heeft de kans gegeven om de partijen te triggeren om een zo laag mogelijke CO2-uitstoot te genereren. Wat bleek? Met stadverwarming kom je minder gunstig uit.” On-

Aansluitplicht De gemeente Amsterdam heeft de stadswarmte-aansluitplicht ingesteld “omdat er anders geen rendabel warmtenet kan worden aangelegd”, laat bestuursvoorlichter Janine Harbers weten. Nautilus is een pilot; er zijn geen andere projecten die een ontheffing hebben gekregen, maar de gemeente Amsterdam onderzoekt of dit ook voor andere projecten mogelijk is. Overigens is landelijk op 1 juli een bouwbesluit van kracht geworden waarin staat dat aan particuliere opdrachtgevers geen aansluitplicht meer kan worden opgelegd. Alleen is in Nederland het aantal zelfsbouwers gering, en voor projectmatige nieuwbouw geldt het niet. Neprom, de belangenorganisatie van projectontwikkelaars, heeft de Tweede Kamer hier eerder een brandbrief over gestuurd. “Wij vinden het absoluut noodzakelijk dat een koper van een projectwoning ook de mogelijkheid geboden wordt om af te zien van aansluiting op een warmtenet”, werd daarin gesteld. Volgens Neprom zijn er niet alleen aanzienlijke kosten voor de consument mee gemoeid; “Tevens vormt een warmtenet vaak niet de meest duurzame en efficiënte, en technisch niet de meest optimale oplossing.” Bestaande particuliere woningen kunnen overigens al worden afgesloten, weet Derk Jansen van bewonersorganisatie Reeshof Warmte in Tilburg. Dat is het gevolg van een motie van PvdA-kamerlid Martijn van Dam, tegen het stilzwijgend verlengen van abonnementen. Jansen: “Leveranciers doen heel moeilijk en vragen torenhoge afsluitkosten. Na confrontatie met bindende uitspraken van geschillen gaan ze meestal overstag voor minder.” Dit is echter alleen interessant voor woningen die ingrijpend worden gerenoveerd, zoals in het kader van Stroomversnelling, en waarbij een warmtepomp voor verwarming kan worden toegepast.

danks dat het net wordt gevoed met gratis restwarmte vindt onderweg het nodige energieverlies plaats en moet er ook behoorlijk wat pompenergie in het net worden gestopt. “Wij kwamen met een concept dat 60 procent gunstiger is dan stadsverwarming”, aldus Homan.

Daarbij is wel uitgegaan van koeling met compressorkoelmachines. Met het gunstige rapport kon CPO Nautilus de grond van de gemeente kopen zonder de aansluitvoorwaarde op de stadsverwarming. Dit gebeurde onder het mom van ‘uitzondering’, zodat er geen precedentwerking van uit kan gaan.

DUURZAME MIX Wat is nu allemaal toegepast in het technische ontwerp van Fore Installatie Advies zodat er een royale CO2-reductie kon worden gerealiseerd? Het gaat om een mix van duurzame technieken.

In de eerste plaats is 200 m2 aan zonnecollectoren gekoppeld aan een buffervat van 3.000 liter. Homan: “Wij proberen op een slimme manier met alle gratis van de zon te ontvangen energie om te gaan. Als het mooi weer is, maken we er warm tapwater mee. Wordt de temperatuur wat lager, dan voeden we de vloerverwarming ermee. En als de temperatuur ook daar te laag voor wordt, sturen we de warmte de bodem in.” Omdat de zon niet altijd schijnt en soms een te lage temperatuur levert, staan er zes warmtepompen van Stiebel Eltron opgesteld. In principe zijn er drie voor verwarming bestemd (elk 66 kW) en drie voor de tapwaterbereiding (elk 27 kW). Maar Homan wil ze eigenlijk niet als afzonderlijke systemen zien, want ze zijn met elkaar verbonden. Dat is om te voldoen aan strenge Nederlandse eisen. “We hebben een berekeningsmethodiek waaraan je moet voldoen, maar die is overgedimensioneerd.” Onder meer geldt een royale toeslag voor opwarming. “Op papier kunnen ze bijdragen aan verwarming, maar in de praktijk zal dat niet zo vaak voorkomen.”

GEEN ‘PIEKKETEL’ De zes warmtepompen voeden twee warmtenetten, of eigenlijk drie, het koudenet voor koeling meegerekend.

“Het is een zespijps-ssyteem. Het eerste net is LTV, gekoppeld aan de vloerverwarming in de appartementen, net zoals het gekoeldwaternet. Daarnaast is er een hoogtemperatuurnet (55-60°C)

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 21

WARMTENET

werpen. Eigenlijk twee, want één ontwerp zou als uitgangspunt hebben dat er een aansluiting op het net komt met een beperkte afname, terwijl hij bij het andere ontwerp volledig uitging van loskoppeling van de restwarmte. “Als je niet ontkoppeld kunt worden, hoe kunnen we er dan slim mee omgaan?” Ondanks aansluiting op het stadverwarmingsnet was er ruim baan voor hernieuwbare energie met de inzet van zonnecollectoren, pv-panelen en een warmtepomp. In het tweede ontwerp ging Homan uit van een volledige ontkoppeling van het stadsverwarmings-

WARMTENET waarmee in de woningen via een platenwisselaartje warmtapwater wordt bereid. Opvallend: Een tapwatercirculatienet kan daardoor vervallen. Het legionellabeheersplan kan verdwijnen en het scoort energetisch gunstiger.

Een tapwaterleiding moet altijd 65°C op de retourleiding hebben. De warmtepompen doen het helemaal alleen en krijgen geen hulp van een gasgestookte piekketel. Dat is onnodig, vindt Homan. “We zitten in 2015. Dat het wel vaak gebeurt, komt omdat veel partijen bang zijn en niet goed ontwerpen.”

Een gebouwbeheersysteem stuurt de energiestromen en kan indien gewenst ook de zonnewarmte opslaan in de wko. De wko bestaat uit dertig gesloten bodemwisselaars, die elk 125 meter diep in de drassige Amsterdamse bodem steken. Voor ventilatie koos Fore voor twee centraal opgestelde luchtbehandelingkasten met warmteterugwinning en een extra sectie voor koeling.

In de zomer wordt daarmee ook de ventilatielucht gekoeld. Zelfs een driestandenschakelaar voor het ventilatiesysteem in de appartementen ontbreekt niet. “Per woning is er een klep met drie standen.”

MONITORING Monitoring van de technische installatie, via het gebouwbeheersysteem, vindt Homan een vanzelfsprekendheid.

Te vaak worden complexe technische installaties alleen bij ingebruikname ingeregeld, en vindt er niet of nauwelijks bijsturing plaats. “Met alle respect, maar als wij iets opleveren en we rennen weg, dan weet ik zeker dat negen van de tien installaties niet goed werken. De eerste maanden zijn belangrijk qua finetuning, maar je moet het twee jaar volgen om te kijken wat het systeem doet.” Voor het leggen van de vloerverwarming, direct na de zomer, ging Homan in zee met het Duitse Multibeton. Dat legt de vloerverwarming

22 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

niet standaard met een vaste hart-ophart-afstand, maar speelt met de onderlinge buisafstand. “Het is een verlegmethode naar behoefte. Daar waar het kouder is, moet je meer warmte invoeren. In Nederland leggen we het met een vaste afstand, en dat betekent dat je aan de binnenkant van je woning veel te veel leidingen neerlegt. Maar zit je aan de buitenkant bij glas, dan is het daar niet behaaglijk en zet je de thermostaat dus 1 of 2 graden hoger.” Het gevolg is dat het in de gehele woning warmer is dan de ontwerptemperatuur.

“Niemand realiseert zich dat je tussen de vijf en tien procent meer energie gebruikt. Energie die je niet hebt meegenomen in de berekening. Dat werkt door tot in je bron, want die trek je in onbalans.” Het Duitse bedrijf heeft ook het legplan voor de vloerverwarming helemaal berekend en onderbouwd.

Homan: “Dat is ons vakgebied. We willen de bewoners comfort bieden, zo duurzaam mogelijk.” WP

33.000.000

WWW.MIDEA-NEDERLAND.NL

*8PK buitenunit / 50% deellast

Dragonder 7 5554 GM Valkenswaard Tel.: +31 (0)40 208 21 80 Fax: +31 (0)40 201 60 65 info@midea-nederland.nl www.midea-nederland.nl

Midea Nederland B.V. is een divisie van

Warmtepompen en vraagsturing (deel 2) Verkeersregelaars op het elektranetwerk In de positioning paper ‘Warmtepompen in de woningbouw & vraagsturing’ wordt beschreven welke rol warmtepompen kunnen invullen bij het managen van de belasting van het elektriciteitsnetwerk. Dit tweeluik geeft een samenvatting van de belangrijkste conclusies uit deze paper. In de vorige editie van vakblad Warmtepompen gingen we in op marktverwachtingen en de potentie van slimme netwerken. In dit tweede deel worden oplossingen voor de daarbij geschetste uitdagingen gegeven.

De meest voor de hand liggende optie om warmtepompen in te passen in een elektriciteitsnet, is om het net te verzwaren met een factor 3 tot 10. Dit brengt hoge kosten met zich mee1. De factor 3 tot 10 komt voort uit het feit dat een gemiddelde woning nu een gelijktijdige aansluitcapaciteit heeft van 1kW. Dit is relatief laag omdat gebruikers nooit allemaal op hetzelfde tijdstip dezelfde elektriciteitsvraag hebben. De capaciteit middelt uit over meerdere woningen aan dezelfde transformator.

Een warmtepomp trekt gemiddeld 2,5kW, heeft soms een elektrisch ‘bijstook-element’ van 6 tot 9kW en kent een hoge mate van gelijktijdigheid: als het buiten koud is, hebben vrijwel alle woningen een warmtevraag.

Als bij de realisatie van een nieuwe ‘all electric’ wijk standaardregels worden toegepast, moet het net veel zwaarder worden uitgevoerd.

24 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

NET

WARMTEPOMP

Meer/minder elektriciteitsvraag door meer/minder warmtevraag: # "

# ! # ! ! # # " # ! #

AFGIFTE SYSTEEM

WONING

Fig. 1 Integrale benadering van een warmtepompsysteem (Bron: BDH, DHPA).

Als de standaard-ontwerpregels worden toegepast, moet het net dus veel zwaarder worden uitgevoerd, omdat het ontworpen wordt om ook een ‘worst case’ scenario op te vangen. Dat is in dit geval een black start (opstarten na een black out), of een zeer koude ochtend waarbij alle warmtepompen opstarten om de woning op temperatuur te krijgen. De vraag is of het net wel ontworpen zou moeten worden voor het worst case scenario, omdat dit tot een zwaar net leidt voor een situatie die wellicht eens in de tien jaar voorkomt. ‘KETENDENKEN’ Ketendenken is een voorwaarde om de grootschalige toepassing warmtepompen in de woningbouw probleemloos te laten verlopen. Het sluit sluit ook aan bij de zojuist geschetste problematiek. Om netverzwaring te kunnen beperken, moet de netbeheerder betrokken worden in de keten. Bij de keuze voor het grootschalig toepassen van warmtepompen moeten alle betrokken partijen - centrale overheid, gemeente, netbeheerder, project- of gebiedsontwikkelaar of woningbouwcorporatie, aannemer, installateur en in sommige gevallen ook bewoners - gezamenlijk de risico’s in beeld krijgen en de meest passende oplossing zoeken. Er is bij energieneutrale wijkontwikkeling bijvoorbeeld nog weleens de neiging om voor ‘all electric’ te gaan en de aanleg van een gasnet achterwege te laten. Het is dan niet ondenkbaar dat de netbeheerder het elektriciteitsnet zo ver moet verzwaren, dat het alternatieven voorstelt waarvan de meerkosten moeten worden gedragen door de samenleving.

INTEGRALE BENADERING Bij alle warmtepompen is sprake van

een situatie zoals gevisualiseerd in ďŹ guur 1. Deze ďŹ guur geeft een indicatie voor de directe relatie tussen de onderdelen in de keten en de netbelasting.

Duidelijk zichtbaar is dat de mate waarin het gebruik van warmtepompen integraal wordt benaderd, sterke invloed heeft op het gedrag van de warmtepomp ten opzichte van het net – en daarmee op de mogelijkheden tot vraagsturing met warmtepompen.

Aan alle in ďŹ guur 1 genoemde aspecten moet aandacht worden besteed om er voor te zorgen dat de warmtepomp vanuit gebruikers- ĂŠn netbeheerper-

spectief energetisch goed functioneert.

Er is een directe relatie tussen bouwfysica, installatiekwaliteit en buffermogelijkheden, gebruiksgedrag en de uiteindelijke netbelasting door de warmtepomp. Vooral het goed sturen en correct aansluiten van de elektrische back-up die veel grondgebonden warmtepompen hebben is belangrijk, omdat deze vaak een factor 3 of 4 zwaarder in aansluitvermogen is dan de warmtepomp zelf.

VERMOGEN Het opgenomen elektrisch vermogen van de warmtepomp is een resultante van een complex spel van factoren, waaronder de warmte- en tapwatervraag, aanvoer/retourtemperatuur en gebruikersgedrag. Een manier om zicht te krijgen, is door de warmtepomp te monitoren. Bij het beoordelen van netbelasting of bij ontwerp van een nieuw elektriciteitsnet kan het echter van strategisch belang zijn om het gedrag van warmtepompen vooraf in te schatten.

Een net dat is ontworpen met vraagsturing als uitgangspunt kan van invloed zijn op de dimensionering van de thermische buffers en instellingen van de warmtepompen, en wellicht kan elektrische bijstook ermee worden voorko-

Hybrides De buitenluchttemperatuur is bij hybride warmtepompen sterk bepalend voor de efďŹ ciĂŤntie. Op basis van de buitentemperatuur kunnen hybride warmtepompen schakelen tussen elektriciteit en gas als energiedrager. Veelal wordt gekozen voor een bivalentpunt van rond of net onder de 0 graden Celsius; bij dit punt benaderen de rendementen van de gasketel en de warmtepomp elkaar (warmtepomp vanaf een COP van 2,5). Ontwikkelingen in warmtepomptechnologie leiden tot een bivalent punt dat ruim onder 0 graden Celsius ligt.

Sommige fabrikanten kennen een regeling die regelt op basis van kosten per geleverde gigajoule, o.b.v. ingestelde energiekosten per m3 gas en kWh elektriciteit. Het schakelen tussen energiedragers biedt interessante mogelijkheden voor de netbeheerder om hybride warmtepompen in geval van extreme piekmomenten op het net los van het bivalent punt om te laten schakelen van elektriciteit naar gas. Deze mogelijkheid is van belang voor het netontwerp; er valt zo een worst case scenario weg dat anders zou leiden tot een hogere netverzwaring.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 25

SMART GRIDS

Meer/minder elektriciteitsvraag door hogere/lagere C.O.P.: # " "

# ! ! ! # #

# " ! # #

SMART GRIDS

(in plaats van per tijdsinterval). t 8BSNUFQPNQFO NFU FMFLUSJTDIF CJKstook kunnen niet meer onopgemerkt op de elektrische bijstook draaien. t (FNFUFO WFSCSVJL JT XBBSEFWPMMF JOformatie voor ’peak-shaving’ en ‘load balancing’, en helpt netbeheerders om de aanleg van nieuwe netten optimaal te dimensioneren.

De IEA verwacht dat in de Europese Unie 50% van de gebruikte elektriciteit in 2050 uit hernieuwbare bron komt, en dan voornamelijk uit zon-pv en wind.

men. Het realtime monitoren van warmtepompen en thermische buffers lijkt een voorwaarde voor vraagsturing.

ONLINE MONITORING Beheerd door een neutrale, onafhankelijke partij zou een online faciliteit voor monitoring van warmtepompen in samenwerking met de netbeheerders toegevoegde waarde bieden. Zo’n faciliteit zou het instrument bieden om deze technologie succesvol te managen, te onderhouden, te volgen in het energiegebruik, en waar nodig op afstand technische ondersteuning te bieden. Landelijke monitoring moet zijn gebaseerd op warmtepompen die data aanleveren naar een centrale database. Op de database wordt een gebruikersinterface ingericht waarin per type warmtepomp de informatie verschillend kan worden weergegeven. De zo ontsloten informa-

tie kan als volgt worden ingezet: t "BO EF IBOE WBO FJOEHFCSVJLFSQSPmFlen op basis van gemeten elektriciteitsgebruik kunnen slimme energieconcepten worden aangeboden. t %F HFCSVJLFS LBO [FMG EF QSBLUJKLQSFTtaties van zijn warmtepomp inzien. t (FCSVJLFST LSJKHFO JO[JDIU JO EF HFWPMgen (energiegebruik) van eigen gedrag. t 0Q CBTJT WBO HFCSVJLTHFHFWFOT LBO preventief onderhoud worden gepland

FLEXIBILEIT-INDEX Veel van de duurzame energie-opties zijn gekoppeld aan het elektriciteitsnet, zoals windenergie, zon-pv en warmtepompen. Dat betekent dat een exibel elektriciteitsnet met balancering van vraag en aanbod een belangrijk thema is waar het direct sturen van warmtepompen in combinatie met een thermische buffer aan bij kan dragen. Maar hoe kan het effect van deze exibiliteitsopties zo in kaart gebracht worden dat de netbeheerder ze op waarde kan schatten? De ontwikkeling van een exibileit-index (exindex) voor systemen kan een optie zijn. Zo’n index biedt een eenduidige indicatie van exibiliteit en maakt daarmee inzichtelijk in welke mate welk concept bijdraagt aan de exibiliteit van het net.

Daarbij zijn de volgende vragen van belang: t )PFWFFM WFSNPHFO JT FS BG PG JO UF schakelen? t )PF MBOH LBO IFU BG PG JOHFTDIBLFME worden?

Voetnoot 1) De kosten voor netverzwaring zitten vooral in de trafo’s, verdeelen distributiestations en eventueel MS-transportnet. De kosten voor zwaardere kabels in het LS-net worden voornamelijk bepaald door de graafwerkzaamheden.

Warmtepompen kunnen een belangrijke rol spelen bij ‘load management’ van een duurzaam energienetwerk.

26 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

MPBE NBOBHFNFOU DPODFQUFO

(FÕOTUBMMFFSE

+BBSPQCSFOHTU

(FÕOTUBMMFFSE

+BBSPQCSFOHTU

-BBH

-BBH

-BBH

-BBH

)PPH

)PPH

)PPH

)PPH

(8

(8

58I

58I

(8

(8

58I

58I

8JOE PQ MBOE

8JOE PQ [FF

;PO 17

Tabel 1. Bandbreedte in ontwikkelingen in zon PV en windenergie (Bron: ECN)

t *T IFU WFSNPHFO UF WBSJÑSFO NFU XFMLF TUBQQFO FO XFMLF TOFMIFJE WBO PQTDIBLFMFO t )PF WBBL LBO FS JO VVS UJKE HFTUVVSE XPSEFO FO PQ XFMLF EBHFO WBO EF XFFL t (FFGU IFU PPL WSBBHSFEVDUJF &O IPFWFFM t *T FS FFO CVGGFSNPHFMJKLIFJE FO IPF HSPPU JT EF[F 3POE AnFYJCJMJUFJU JO IFU FMFLUSJDJUFJUTOFUXFSL POUTUBBU JO QPUFOUJF FFO OJFVX WFME WPPS CVTJOFTT QSPQPTJUJFT EJF EPPS EF OFUCFIFFSEFST FO BOEFSF QBSUJKFO JOHFWVME LVOOFO XPSEFO "MT nFYJCJMJUFJU PWFSCFMBTUJOH WBO CFTUBBOEF FMFLUSJDJUFJUTOFUXFSLFO FO EF BBOMFH WBO OJFVXF TUFSL WFS[XBBSEF OFUUFO LBO WPPSLPNFO FO EBBSOBBTU NFFS BBOCPE WBO EVVS[BNF FOFSHJF LBO WFSXFSLFO XPSEU nFYJCJMJUFJU HFME XBBSE ZON-PV %F *&" WFSXBDIU EBU JO EF &VSPQFTF 6OJF WBO EF HFCSVJLUF FMFLUSJDJUFJU JO VJU IFSOJFVXCBSF CSPO LPNU FO EBO WPPSOBNFMJKL VJU [PO QW FO XJOE *O UBCFM JT [JDIUCBBS EBU FS EBBSCJK FFO BBO[JFOMJKLF CBOECSFFEUF MJHU UVTTFO EF EJWFSTF TDFOBSJP T )FU MBHF TDFOBSJP WPPS [PO QW [PV EPPS EF TOFMMF POUXJLLFMJOHFO JO EF[F NBSLU FFO UF DPOTFSWBUJFWF BBOOBNF LVOOFO CMJKLFO 8POJOHCPVXDPSQPSBUJFT HBBO PQ LPSUF UFSNJKO HSPPUTDIBMJH QW QBOFMFO JOTUBMMFSFO PN BGTQSBLFO VJU IFU &OFSHJFBLLPPSE UF SFBMJTFSFO ;PO QW PQ IFU EBL WBO FFO HSPPU XPPODPNQMFY XBBSJO ÏÏO DFOUSBMF PG NFFSEFSF JOEJWJEVFMF XBSNUFQPNQFO BBOXF[JH [JKO HFFGU JO DPNCJOBUJF NFU UIFSNJTDIF CVGGFSJOH FFO HSPUF nFYJCJMJUFJU PQ IFU FMFLUSJDJUFJUTOFU .FU EF EFDFOUSBBM PQHFXFLUF FMFLUSJDJUFJU LBO FOFSHJF[VJOJH XBSNUF XPSEFO PQHFXFLU EJF EJSFDU LBO HFCSVJLU WPPS SVJNUFWFSXBSNJOH PG XBSN UBQXBUFS 0Q XJOUFSEBHFO LBO EF PWFSEBH PQHFXFLUF FMFLUSJTDIF FOFSHJF PPL

XPSEFO PQHFTMBHFO JO UIFSNJTDIF FOFSHJF PN IFN JO EF BWPOE JO IFU EPOLFS FO IPHFSF XBSNUFWSBBH UF HFCSVJLFO AANBEVELINGEN *FEFSFFO IFFGU [JKO FJHFO SPM FO WFSBOUXPPSEFMJKLIFEFO CJK IFU TMJN JOQBTTFO WBO XBSNUFQPNQFO PQ IFU FMFLUSJDJUFJUTOFU )JFSPOEFS TUBBO PQSPFQFO UPU BDUJFT WPPS WFSTDIJMMFOEF QBSUJKFO

Ketendenken is een voorwaarde voor probleemloze grootschalige toepassing warmtepompen

1. Netwerkbeheerders t 'BDJMJUFFS EF SFHJTUSBUJF WBO XBSNUFQPNQFO CFTDIJLCBBS WPPS MPBE NBOBHFNFOU UFTU FO EFNPOTUSBUJFQSPKFDUFO 0OEFS[PFL XFMLF XPOJOHUZQFO FFO CPWFOHFNJEEFME QPUFOUJFFM IFCCFO WPPS WFSEVVS[BNJOH NFU XBSNUFQPNQFO t 0OEFS[PFL XFMLF /*&5 mOBODJÑMF ESJKGWFSFO WBO XPOJOHFJHFOBSFO FO CFXPOFST FFO SPM LVOOFO TQFMFO JO IFU BBOKBHFO WBO JOWFTUFSJOHFO JO XBSNUFQPNQFO t 0OUXJLLFM JOTUSVNFOUFO PN AMPBE NBOBHFNFOU FO AQFBL TIBWJOH NFU CFIVMQ WBO XBSNUFQPNQFO WJSUVFFM UF EFNPOTUSFSFO 0OUXJLLFM TUBOEBBSEDPODFQUFO t 0OUXJLLFM HFTUBOEBBSEJTFFSEF UIFSNJTDIF PQTMBHTZTUFNFO t 1BL QSPBDUJFG EF SPM WBO EF JOUFHSBUPS PQ 2 Woningcorporaties t 0OEFS[PFL XFMLF XPOJOHFO FFO CPWFOHFNJEEFME QPUFOUJFFM IFCCFO WPPS WFSEVVS[BNJOH NFU XBSNUFQPNQFO FO

3 Overheden t $SFÑFS XFUUFMJKLF NPHFMJKLIFEFO WPPS IFU BBOQBTTFO WBO EF IFGmOHTLPSUJOH JO EF FOFSHJFCFMBTUJOH BMT mOBODJFFM TUVVSJOTUSVNFOU JO MPBE NBOBHFNFOU DPODFQUFO t )FS[JF IFU XFUUFMJKL LBEFS PN EJWFSTF JOTUSVNFOUFO NPHFMJKL UF NBLFO EJF CJKESBHFO BBO EF VJUSPM FO FYQMPJUBUJF WBO MPBE NBOBHFNFOU JOTUSVNFOUFO 4 Fabrikanten t 7FSLFO EF TZOFSHJF FGGFDUFO WBO JOTUBMMBUJFDPODFQUFO HFCBTFFSE PQ EF DPNCJOBUJF WBO [PO QW NFU XBSNUFQPNQFO J D N BMT CSVJLCBBS VJUHFXFSLUF MPBE NBOBHFNFOU JOTUSVNFOUFO t 0OUXJLLFMFO DPODFQUFO WPPS IFU HFCSVJL WBO TNBSU HSJE POEFSTUFVOFOEF XBSNUFQPNQTZTUFNFO POBGIBOLFMJKL WBO UIFSNJTDIF PQTMBHDBQBDJUFJUFO t 0OUXJLLFM SFHFMDPODFQUFO FMFLUSJDJUFJU OBBS HBT FO WJDF WFSTB WPPS IZCSJEF XBSNUFQPNQFO t $SFÑFS VJUCSFJEJOH WBO EF SFHFMJOH WBO XBSNUFQPNQFO NFU ATMJNNF SFHFM FO NPOJUPSGVODUJFT t 0OUXJLLFM HFTUBOEBBSEJTFFSEF UIFSNJTDIF PQTMBHTZTUFNFO PPL WPPS SFUSPmU CJK CFTUBBOEF XBSNUFQPNQJOTUBMMBUJFT 5 Installatiebedrijven/adviseurs t 1BSUJDJQFFS BDUJFG JO EFNPOTUSBUJFQSPKFDUFO WPPS TNBSU HSJE DPODFQUFO 7FSUBBM EF FSWBSJOHFO JO OJFVXF WPSNFO WBO POUXFSQ FO FOHJOFFSJOH 6. Kennis- en onderzoekinstellingen t 0OEFS[PFL IPF FO EPPS XJF IFU SFHFMTJHOBBM WPPS IFU BBO FO VJUTDIBLFMFO WBO XBSNUFQPNQFO NPFU XPSEFO HFHFWFO XJF EF UPUBMF CVGGFSDBQBDJUFJU FO BGTDIBLFMWFSNPHFO CFIFFSU FO XBU FFO HPFEF AMBBE TUSBUFHJF WPPS EF UIFSNJTDIF CVGGFST JT WP

Samenstelling %F 1PTJUJPOJOH QBQFS A8BSNUFQPNQFO JO EF XPOJOHCPVX WSBBHTUVSJOH JT TBNFOHFTUFME EPPS EF %VUDI )FBU 1VNQ "TTPDJBUJPO %)1" JO TBNFOXFSLJOH NFU #VTJOFTT %FWFMPQNFOU )PMMBOE #%)

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 27

SMART GRIDS

Heat Pump Forum in feeststemming Eind mei organiseerde de European Heat Pump Association (EHPA) voor de achtste keer zijn Forum, het jaarcongres waar experts uit de industrie, politiek en lobbygroepen met elkaar in gesprek gaan over de laatste ontwikkelingen. Het Forum stond dit jaar mede in het teken van twee ‘side-events’: het verjaardagsfeest van de EHPA, en de verkiezing van de Europese Warmtepompstad van het Jaar 2015.

TEKST: BAS ROESTENBERG

Het Forum 2015 vond plaats terwijl de Europese Unie debateert over de opzet van een Energie Unie. De bedoeling van deze unie is om energiebeleid te ontwikkelen waarin zekerheid, betaalbaarheid en klimaatvriendelijkheid centraal staan. Feitelijk een onderwerp dat ook op de agenda van het Forum stond.

EHPA-president Martin Forsén stelde tijdens het Forum dat hij wat dat betreft zowel optimistische als pessimistische ontwikkelingen ziet. Om met dat laatste te beginnen: fossiele verwarming is nog steeds dominant in Europa, en de overgang naar duurzamere technologie wordt gedwarsboomd door een scheve

prijsverhouding tussen gas en elektriciteit. Forsén: “In Duitsland is die prijsratio bijvoorbeeld 4.5, wat betekent dat een warmtepomp alleen al om dat prijsverschil te compenseren 4,5 keer zo efficient moet werken als een hr-ketel.” Er zijn echter ook positieve ontwikkelingen.

Zo verwacht de EHPA dat Ecodesign-regelgeving een boost geeft aan de doorontwikkeling van warmtepompen. Bovendien zullen warmtepompen een belangrijke rol spelen in smart grids en is er, zoals Forsén het noemt, sprake van ‘heatpump-ification’: “Ook in elektrische auto’s, wasmachines en wasdrogers zit tegenwoordig een warmtepomp; dat helpt bij de maatschappelijke acceptatie

28 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

van warmtepomptechnologie.” De EHPA-president eindigde zijn presentatie met een oproep aan de EU: Zorg ervoor dat warmtepomptechnologie een centrale rol in de Energie Unie gaat spelen.

Maroš , als Europees Commissaris verantwoordelijk voor die Energie Unie, reageerde middels een videoboodschap. Hij erkent dat warmtepompen een belangrijk middel zijn om de doelstellingen van de Energie Unie te verwezenlijken. In zijn videopresentatie zegde toe de inzet van warmtepompen aan te moedigen in toekomstig EU-beleid op de terreinen van verwarming/koeling, marktvorming, circulaire economie en onderzoek.

BELEID Uitreiking van de Warmtepompstad 2015-award.

WARMTENETTEN Andere Forum-presentaties gingen dieper in op specifieke uitdagingen waar de sector mee te maken heeft; aspecten zoals de ‘spark spread’ (de al door Forsén genoemde prijsverhouding tussen gas en elektriciteit), beleidskeuzes rond energiezuinig bouwen, en de populariteit van stadswarmte; onderwerpen waar de komende edities van Warmtepompen dieper op zal worden ingegaan. Vanuit het publiek werden vragen gesteld over de ‘transitierol’ van aardgas en over het het nut van warmtenetten. Als Europa op termijn streeft naar ‘volledig energienul’ in de gebouwde omgeving, is investeren in dure warmtenetwerken toch geldverspilling? Experts brachten hier tegenin dat ‘energienul’ weliswaar in opkomst is, maar dat het bij oude woningen soms moeilijk te realiseren is, zodat warmtenetten daarbij nog altijd een rol kunnen vervullen.

De conclusie van de congresmiddag, in een notendop: er zijn interessante technologische en beleidsmatige ontwikkelingen gaande die de uitrol van warmtepomptechnologie ondersteunen, maar daarmee is de dominante rol van fossiele energiedragers voorlopig zeker nog geen verleden tijd.

WARMTEPOMPSTAD 2015 Voorafgaand aan het Forum reikte de EHPA voor de vijfde keer de jaarlijkse Warmtepompstad 2015-award uit. Uit ruim twintig inzendingen waren acht steden – waaronder Rotterdam – genomineerd voor deze eretitel. Twee steden bleken zo aan elkaar gewaagd, dat de jury besloot beide als winnaars aan te wijzen: het Spaanse Olot en het Fin-

15 jaar EHPA: Thomas Novak snijdt de verjaardagstaart aan.

se Mäntsälä. Dit jaar namen 1.700 mensen deel aan de publieksstemming, door online op een van de titelkandidaten te stemmen. De meeste online stemmen gingen naar de Noorse stad Drammen, die daarmee de speciale ‘citizens award’ veroverde.

VERJAARDAGSFEEST Het Forum stond ook in het teken van het vijftienjarig bestaan van de EHPA.

Tijdens een galabijeenkomst sneed Thomas Novak - secretaris-generaal van de EHPA - een verjaardagstaart voor de gasten aan. De EHPA werd in februari 2000 opgericht met als doel ‘de opkomende Europese warmtepompmarkt door te laten ontwikkelen’. Inmiddels heeft de organisatie zeven mensen in dienst en telt hij meer dan 120 leden, waaronder veel warmtepompfabrikanten en onderzoeksinstituten. WP

DIRT-SEP - GROFVUILVANGFILTERS AIR-SEP 1 TOESTEL MET 8 FUNCTIES: så $25+"%(/5$ så %80!.3)% så /.4'!33).' så ")*65,,).' så 7!4%2"%(!.$%,).' så 3530%.3)%65),6!.' så %.%2')%"%30!2).' så #/ 2%$5#4)%

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 29

Wko-regeneratie met zonne-energie Voorbeeldproject in Haarlem Om thermische balans in een warmte/koude-opslagsysteem te houden, is regeneratie noodzakelijk. Vaak gebeurt dit met behulp van rest- of retourwarmte, maar Triple Solar heeft een systeem ontwikkeld waarbij regeneratie plaatsvindt middels zonne-energie. Het bedrijf heeft in dat kader een samenwerkingscontract getekend met Thermo Actief Benelux - als dochterbedrijf van Nathan Group actief in de markt voor vloergebonden klimaatsystemen.

TEKST: ELS LEGTERS (NATHAN IMPORT/EXPORT)

30 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Cees Mager, oprichter en directeur van Triple Solar: “Toen het bedrijf in 2009 werd opgericht, was de oorspronkelijke gedachte om dakbedekking te gebruiken als energiebron voor de verwarming van gebouwen. Miljoenen vierkante meters dak en wand blijven ongebruikt, terwijl ze ingezet kunnen worden als opwekker van warmte en elektriciteit. Deze gedachte heeft geresulteerd in een aantal producten. Zo bieden we photovoltaïsche zonnepanelen en thermische zonnepanelen aan, maar ook zogenaamde pvt-zonnepanelen waarmee zonne-energie kan worden omgezet in zowel elektriciteit als thermische energie. Uiteindelijk is vanuit deze producten een collectorveld ontwikkeld dat op de dakbedekking kan worden geplaatst om te worden gebruikt voor regeneratie van een wko.

Dit zonthermisch dak staat centraal bij de samenwerking tussen Triple Solar en de Nathan Group.”

ZONTHERMISCH DAK Een afzonderlijk collectorpaneel is opgebouwd uit aluminium lamellen met

SAMENWERKING Dirk Muller, directeur van Thermo Actief Benelux, en Dick Brummel, medeverantwoordelijk voor de productontwikkeling bij Thermo Actief Benelux, zijn enthousiast over de samenwerking tussen hun bedrijf en Triple Solar. Dirk Muller: “Wij maken in beginsel vloergebonden

klimaatoplossingen, maar werken ook nauw samen met zusterbedrijf ThermoPlus, dat als specialist in broninstallaties onder andere wko’s realiseert en beheert. We hebben de nodige kennis en ervaring op het gebied van wko’s, warmtepompen, het regenereren van bodemcollectoren en het opslaan van energie in de bodem. Dat het zonthermisch dak van Triple Solar een essentiële bijdrage aan een gezonde, evenwichtige energiebalans in de bodem kan leveren, is een interessante wending voor de bedrijven binnen de Nathan Group.” Cees Mager van Triple Solar legt uit wat de rol van Thermo Actief Benelux is in het samenwerkingsverband. “Wij ontwikkelen de producten, en Thermo Actief Benelux neemt de verkoop en installatie op zich. Ze plaatsen de zonthermisch daken en verzorgen de volledige aansluiting.”

INTEGRATIE Dirk Muller heeft inmiddels ervaren wat het Triple Solar zonthermisch dak uniek maakt ten opzichte van andere energiedaken. “Vanuit zowel de Nathan Group als Thermo Actief Benelux zijn we al eerder betrokken geweest bij diverse varianten van energiedaken. Keer op keer zie je dat de zonne-energiesystemen in het dak geïntegreerd worden, wat de nodige consequenties heeft. Zo is een terugkerende vraag wie er verantwoordelijk is voor een zonthermisch dak als de dakbedekking vervangen moet worden.” Het zonthermisch dak van Triple Solar is een individuele installatie die niet wordt geïntegreerd in het dak maar op het dak wordt aange-

Doorsnede van het Triple Solar-dak.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 31

WKO

geïntegreerde buizen, die onderling verbonden worden door een verzamelpijp. Door een aantal van deze collectorpanelen samen te voegen tot een collectorveld, wordt een zonthermisch dak gerealiseerd. Mager: “Bij een doorsneegezin vormt verwarming vaak de grootste kostenpost. Vanuit die gedachte zijn we gaan zoeken naar oplossingen om thermische energie middels het dak en de wanden op te wekken, zonder gebruik te maken van fossiele brandstoffen. In eerste instantie kwamen we met oplossingen voor de woningbouw, in de vorm van pv-panelen, thermische zonnepanelen en pvt-panelen. Niet lang daarna ontwikkelden we ook een systeem voor het opwekken van thermische energie via het dak ten behoeve van grote multifunctionele accommodaties met een wko. In 2011 werd in samenwerking met gerenommeerde wko-engineers, bronboorders en installateurs het zonthermisch dak ontwikkeld. Het doel ervan is om zoveel mogelijk energie uit de atmosfeer te halen. Dat kan zonlicht zijn, maar bijvoorbeeld ook buitentemperatuur of daglicht. Het zonthermisch dak geeft de geabsorbeerde energie, koude en warmte, af aan de skid van waaruit regeneratie van de wko plaatsvindt.”

WKO Het Triple Solar-project ‘Continium’, voorzien van diverse pv-velden en zonthermische daken.

bracht. Doordat het een onafhankelijke component is, kan er een duidelijke demarcatie worden aangebracht. Cees Mager: “Als je het zonne-energiesysteem wilt integreren in het dak, krijg je al snel te maken met veel verschillende partijen uit de bouwkolom. Uiteindelijk zal de dakdekker verantwoordelijkheid moeten nemen voor de dakbedekking en het daarin geïntegreerde zonthermisch dak. Die verantwoordelijkheid wil hij niet wil nemen, maar door gebrek aan kennis van de zonthermische instal-

Doorontwikkeling Dirk Muller en Dick Brummel van Thermo Actief Benelux buigen het hoofd over slimme oplossingen om het installatieproces te bevorderen en te verbeteren. Zo zijn er ideeën ontstaan voor een aansluitsysteem dat in tegenstelling tot de standaard kunststofaansluitleidingen, niet afgeschermd hoeft te worden van UV-straling, maar deze juist kan benutten.

Muller: “Dit is allemaal nog in een pril stadium, maar we hebben inderdaad nagedacht over een leidingsysteem waarbij ook de collectorleidingen zonne-energie kunnen absorberen en op deze wijze bijdragen aan extra rendementsverhoging van het zonthermisch dak. Het is de bedoeling dat we de aansluitleidingen prefabriceren in onze werkplaats.”

latie kan hij dat ook helemaal niet. Door het zonthermisch dak los te koppelen van de dakbedekking, ontzorgen we de dakdekker en heeft de installateur een veel overzichtelijkere situatie.”

Als de dakbedekking moet worden vervangen, kan het Triple Solar energiedak simpelweg worden losgekoppeld, waarna de panelen worden gestapeld, de dakbedekking vervangen en de panelen weer teruggeplaatst. Een ander voordeel, is, zo voegt Cees Mager toe, dat de aluminium lamellen van het Triple Solar-energiedak, in tegenstelling tot veel andere systemen, rechtstreeks in contact met het zonlicht, daglicht en de buitentemperatuur staan, waardoor de energieopbrengst veel hoger is. Aluminium vormt een perfecte geleider, helemaal doordat het energiedak geen hinder ondervindt van de beperkingen van de bitumineuze of kunststof dakbedekking. “Bovendien”, stelt Mager, “is het Triple Solar energiedak heel bedrijfszeker. Je kunt het visueel controleren, je kunt het makkelijk modulair uitbreiden en je kunt het op ieder gewenst moment aanpassen. Dat maakt deze oplossing heel flexibel en betrouwbaar.”

TNO heeft het Triple Solar zonthermisch dak aan een uitgebreide test onderworpen en beoordeeld als het zonthermisch dak met de hoogste opbrengst. In het onderzoeksrapport staat dat door de plaatsing van het Triple Solar-dak boven de dakbedekking een veel grotere vrijheid in de thermi-

32 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

sche opwekking ontstaat dan bij vergelijkbare systemen die onder de dakbedekking worden aangebracht. Cees Mager: “We zijn erg blij met de positieve resultaten, maar het zonthermisch dak blijft natuurlijk een onderdeel van een totaal installatieconcept.

Het is een samenspel van meerdere componenten en partijen. Het mooie is dat alle elementen door de samenwerking met de Nathan Group samenkomen. Er is één partij die zorg kan dragen voor zowel de wko, vloerverwarming en warmtepomp als het zonthermisch dak.”

SLACHTHUISBUURT Een recent opgeleverd project waarbij een zonthermisch dak van Triple Solar is toegepast, is te vinden in de Slachthuisbuurt, een wijk in Haarlem die deels wordt gerenoveerd en deels wordt voorzien van nieuwbouw. Jarno Smak, projectcoördinator van Schouten Techniek - dat verantwoordelijk is voor de W-installatie: “Voor Elan Wonen voorzien we 216 woningen en 5.000 m² aan commerciële ruimten van verwarming, koeling en warm tapwater. Het complex beschikt over een wko-installatie, vloerverwarming en warmtepomp. Het energiedak van Triple Solar maakt de installatie compleet.’’

Schouten Techniek heeft met een duidelijke reden gekozen voor het Triple Solar energiedak, stelt Bastiaan Lankhoorn, bedrijfsleider van de utiliteitsafdeling van Schouten Techniek. “We

Bij het project in Haarlem is sprake van twee daken van samen 712 m², volledig bedekt met collectorpanelen van diverse afmetingen. Cees Mager: “Dat de collectorpanelen niet allemaal even lang zijn, komt door de luchtkanalen die uitmonden op het dak. Als je goed kijkt, zie je dat het paneel bij de ventilatiekast korter is, maar ook breder. We hebben de panelen zo gemaakt dat de oppervlakte van ieder paneel gelijk is.

Om van voor tot achter exact evenveel water/glycol-mengsel door ieder afzonderlijk collectorpaneel te laten vloeien, zijn de collectoren in Tichelmann geschakeld. Ook zijn de diameters van het aluminium leidingsysteem per sectie afgestemd. Richting het eind wordt de diameter steeds kleiner, zodat de vloeistof zijn snelheid behoudt en er overal evenveel flow en druk op de collectorpanelen ontstaat.”

Het totale vermogen dat het energiedak op moet leveren is door Schouten Techniek vastgesteld op 1.000 GJ per jaar. Met dit vermogen zijn Thermo Actief Benelux en Triple Solar aan de slag gegaan. Robert Nagelhout, projectleider vanuit Thermo Actief Benelux: “Om een opbrengst van 1.000 GJ per jaar uit het energiedak te kunnen halen, heb je een minimale oppervlakte van 686 m² nodig. In verband met de oppervlakteverliezen door de ventilatiebuizen op het dak zijn we in onze tekeningen echter uitgegaan van een benodigd totaaloppervlak van 712 m².

In het ontwerp hebben we ook direct de ankers waaraan de collectorpanelen worden bevestigd afgestemd en ingetekend. Zo kon Triple Solar alvast op de juiste plaats een uitsparing maken in de panelen, waardoor het energiedak gemakkelijk en snel aangebracht kon worden. Voor de plaatsing van het leidingsysteem hebben we eerst de exacte positie en diameter van de flens afgestemd met Schouten Techniek. Van daaruit zijn we vervolgens in gaan meten waar de leidingen moesten komen. Deze leidingen hebben we geprefabriceerd in onze werkplaats.

Doordat de leidingen van aluminium zijn, leveren ze tevens een kleine, extra bijdrage aan de energieopbrengst van het energiedak. De laatste handeling om de installatie helemaal compleet en functionerend te maken, was tot slot het aansluiten van de collectorpa-

Cees Mager (Triple Solar), Dirk Muller en Dick Brummel (beide van Thermo Actief)

WKO

hebben bij eerdere projecten goede ervaringen opgedaan met het energiedak van Triple Solar. Voor ons is met name een groot voordeel dat het systeem onderhoudsarm is. Voor dit project hebben wij een instandshoudingsverplichting, wat betekent dat we garant staan en zorgdragen voor het optimaal functioneren van de totaalinstallatie voor minimaal twintig jaar.

Voor ons is het natuurlijk zaak dat de instandhouding van het systeem gepaard gaat met zo laag mogelijke kosten.”

nelen op het aluminium leidingsysteem, door middel van flexibele Uponor MLC-aansluitleidingen die voorzien zijn van UV-bestendige mantelbuizen.”

TOEKOMST Samen met Dick Brummel, productontwikkelaar bij Thermo Actief Benelux, is goed gekeken naar alle details van het systeem. Er zijn verbeteringen aangebracht, maar er wordt ook verder vooruitgekeken. Cees Mager: “Voor dit project hebben we een zonthermisch dak opgeleverd waarmee je enkel warmte op kunt wekken. We zijn echter ook al bezig met PVT-panelen. De afkorting PVT staat voor ‘PhotoVoltaïsch Thermisch’ en dat verklapt de functie ervan.

Met PVT-panelen kun je namelijk naast warmte tevens elektriciteit opwekken.

Met dezelfde oppervlakte kun je dan een enorme hoeveelheid extra energie genereren. De ontwikkeling en toepassing van PVT-panelen brengt wel weer nieuwe uitdagingen met zich mee. Zo is het energiedak nu volledig beloopbaar, maar met de toepassing van een stukje PV zal dat niet langer mogelijk zijn, waardoor het installatieproces een stuk lastiger wordt. Het is natuurlijk geen onoplosbaar probleem, het vergt alleen een andere aanpak. In dit geval zullen we er bijvoorbeeld misschien voor kiezen om het PV-gedeelte er later op te lijmen. Er hebben zich inmiddels al diverse projecten aangediend waar we thermisch en photovoltaïsch met elkaar WP willen gaan combineren.”

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 33

Europees Keymarkkeurmerk voor warmtepompen Een nieuw certificeringssysteem moet het voor eindgebruikers beter mogelijk maken om op basis van productkwaliteit voor een warmtepompsysteem te kiezen. Dat is althans de doelstelling van het samenwerkingsverband dat de Europese warmtepompindustrie is aangegaan met een aantal Europese certificeringsinstellingen.

TEKST: BAS ROESTENBERG De betreffende partijen hebben onlangs de introductie bekendgemaakt van een nieuw Europees kwaliteitscertificaat voor warmtepompen, dat aanhaakt bij het certificeringsplatform Keymark. “Warmtepompen bieden een efficiënte bijdrage aan het behalen van de klimaat- en energiedoelstellingen van Europa”, aldus Martin Forsén, president van de European Heat Pump Association. “en in een breder perspectief dragen ze ook bij aan de verwezenlijking van de doelen die in het kader van de Europese Energy Union zijn opgesteld. Vanuit die gedachte is het van groot belang om te waarborgen dat warmtepompen die op de markt worden gezet, de hoogst mogelijke systeemkwaliteit bieden. Het Keymark-certificaat is een goed middel om die kwaliteit te bewaken.”

TRANSPARANTIE Iedere fabrikant of importeur van warmtepompen moet nu al voldoen aan de eisen die worden gesteld voor de CEmarkering. Als deze bedrijven er binnenkort op vrijwillige basis voor kiezen om ook het Keymark-keurmerk voor warmtepompen aan te vragen, gaan ze een stap verder. In dat geval moet de productkwaliteit namelijk worden gecontroleerd door een onafhankelijke partij. Sören Scholz, manager bij de Duitse certificeringsorganisatie Din Certco: “Het Keymark-label zal in heel Europa geldig zijn. Als een product is getest en op basis van de resultaten wordt gecertificeerd,

34 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

wordt die certificering overal in Europa geaccepteerd. Die werkwijze sluit het beste aan bij de Europese eenheidsmarkt waarin wordt geopereerd.” Een enkel, eenduidig label voor warmtepompen verbetert de transparantie van - en het inzicht in - de markt, zo stellen de initiatiefnemers; het biedt daardoor voordeel voor zowel de industrie zelf als voor overheden.

VEREISTEN Het Keymark-label geeft voor een eindgebruiker aan dat de warmtepomp dat het label draagt is getest door een erkend onafhankelijk laboratorium, en dat het systeem voldoet aan de vereisten die

voor toekenning van het Keymark gelden.

Deze vereisten omvatten onder andere: t QSFTUBUJFUFTUT HFCBTFFSE PQ &/ &/ FO &/ FO VJUHFWPFSE EPPS FFO FYUFSOF QBSUJK t EF JOUFOUJF WBO EF GBCSJLBOU PN FFO ASPCVVTUF QSPEVDUSBOHF VJU UF CSFOHFO t PQ IFU QSPEVDU HFSJDIUF '1$ 'BDUPSZ 1SPEVDUJPO $POUSPM

t JOJUJ├СMF DPOUSPMF WBO EF '1$ t SFHFMNBUJHF DPOUSPMF WBO EF HFDFSUJmDFFSEF QSPEVDUFO FO EF '1$

Het Keymark-logo dat binnenkort ook op gecertiямБceerde warmtepompsystemen moet verschijnen.

PLANNING 0Q EJU NPNFOU XPSEU BBO EF VJUXFSLJOH WBO IFU ,FZNBSL WPPS XBSNUFQPNQFO HFXFSLU %F QMBOOJOH JT EBU IFU MBCFM WPPS IFU FJOEF WBO EJU KBBS BDUJFG XPSEU UPFHFQBTU [PEBU FJOEHFCSVJLFST FS EF WSVDIUFO WBO LVOOFO QMVLLFO )FU MBCFM XPSEU BGHFTUFNE PQ EF WFSFJTUFO

WBO &DPEFTJHO FO IFU FOFSHJFMBCFM #PWFOEJFO XPSEU IFU [P JOHFSJDIU EBU IFU BBOTMVJU PQ EF XFSLNFUIPEJFL WBO &VSPQFTF NBSLUUPF[JDIUIPVEFST )FU XBSNUFQPNQDFSUJmDBBU XPSEU POEFSEFFM WBO IFU $&/ ,FZNBSL QMBUGPSN %JU QMBUGPSN XPSEU HFESBHFO EPPS WFSTDIJMMFOEF HFBDDSFEJUFFSEF DFSUJmDFSJOHTJOTUFMMJOHFO JO &VSPQB %JSFDU CJK EF JNQMFNFOUBUJF EJF MBUFS EJU KBBS QMBBUT NPFU WJOEFO [VMMFO EBBS JO JFEFS HFWBM %JODFSUP %VJUTMBOE #3& (SPPU #SJUUBOOJ├С FO 41 $FSU ;XFEFO CJK IPSFO NBBS JONJEEFMT IFCCFO PPL BOEFSF QPUFOUJ├СMF DFSUJmDFSJOHTPSHBOJTBUJFT BBOHFHFWFO JOUFSFTTTF UF IFCCFO JO deelname. %F JOUSPEVDUJF WBO IFU ,FZNBSL DFSUJmDBBU WPPS XBSNUFQPNQFO TUBBU PQ EF QMBOOJOH WBO IFU OBKBBS WBO .FFS JOGPSNBUJF JT UFS [JKOFS UJKE UF WJOEFO PQ EF XFCTJUF XXX IFBUQVNQLFZNBSL DPN WP

BLIJF OP DE HOOGTE VAN TRENDS, NIEUWS, PRODUCTONTWIKKELINGEN & EVENTS. Abonneer u op de tweewekelijkse e-mailnieuwsbrief van Vakblad Warmtepompen

WP POMPEN

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

In deze gratis nieuwsbrief krijgt u een overzicht van het laatste nieuws, ontwikkelingen en events.

Ook kunt u regelmatig columns lezen en wordt er een artikel uit het magazine uitgelicht.

Schrijf u eenvoudig in voor de e-mailnieuwsbrief:

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL/NIEUWSBRIEF

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 35

KEURMERK

Een eenduidig label voor warmtepompen verbetert de transparantie van de markt

Nederlandse warmtepompmarkt in de lift Kennis essentieel voor succesvolle transitie Uit onlangs verschenen voorlopige cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat de de verkoop van warmtepompen in Nederland aardig in de lift zit. De CBS-statistieken geven aan dat het totaal aantal tot eind 2014 in Nederland ge誰nstalleerde warmtepompen inmiddels de 245.000 is gepasseerd.

TEKST: WILLEM HOOIJKAAS (NEDERLANDS PLATFORM WARMTEPOMPEN) Op 31 december 2014 telde Nederland om precies te zijn 245.134 warmtepompen, waarvan 45.986 grondgebonden en 199.148 de (buiten)lucht als bron gebruikt. Het aantal warmtepompen dat in de woningbouw een plek heeft gekregen is daarbij bijna gelijk aan het aantal dat in de utiliteit (inclusief kassen en stallen) is gerealiseerd. Wel is daarbij zichtbaar dat de toename van het aantal warmtepompen in de utiliteit het afgelopen jaar met 22% relatief sterker is gegroeid dan het aantal in de woningbouw (ca. 15%). Wat verder opvalt, is dat de groei van het aantal warmtepompen met name is gerealiseerd dankzij de toepassing van lucht/water-warmtepompen.

MARKTPOTENTIE Als we naar de toekomst van warmtepompen als duurzame warmte/koeling-

voorziening kijken, zien we dat met name door de toenemende aandacht voor duurzame, hernieuwbare energie in het overheidsbeleid en het Energieakkoord het gebruik van warmtepompen de komende jaren alleen nog maar verder zal

toenemen. Mede gezien het potentieel in de bestaande woningbouw worden hier met name kansen gezien voor de toepassing van lucht/water-warmtepompen en de hybride warmtepomp. Voor de woning-nieuwbouwsector zullen de

Installed base in 2014

Toename in 2014

Groei in 2014 (%)

Totaal (woningen totaal + utiliteit) bodem lucht

245.134 45.986 199.148

45.658 2.104 43.554

19 5 22

Woningen

totaal bodem lucht

121.226 36.431 84.795

18.570 1.731 16.839

15 5 20

Utiliteit

totaal bodem lucht

123.908 9.555 114.353

27.088 373 26.715

22 4 23

Tabel 1

36 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

MARKTCIJFERS

grondgebonden warmtepompsystemen de komende jaren een belangrijke bijdrage gaan leveren.

KANTTEKENINGEN Uiteraard kan worden toegejuicht dat de Nederlandse warmtepompmarkt na een aantal mindere jaren weer een mooi groeipercentage toont. Dat is zonder meer reden voor optimisme, maar er moeten ook twee kanttekeningen bij worden gemaakt.

ABSOLUTE AANTALLEN Ten eerste is de groei in absolute aantallen nog altijd relatief klein, eenvoudigweg doordat de Nederlandse warmtepompmarkt nog altijd een beperkte omvang heeft. De groei van het aantal warmtepompsystemen in woningen bedroeg in 2014 weliswaar een mooie 15 procent, maar in absolute aantallen betekent het dat 2014 slechts 18.570 warmtepompen zijn bijgeplaatst. Nederland telt een kleine 7,5 miljoen woningen; daarvan zijn er nu ruim 120.000 voorzien van een warmtepomp. Dat betekent dat er nog een lange weg is te gaan voordat het gemeengoed is om te kiezen voor een warmtepomp in plaats van een fossiel gestookt verwarmingssysteem. Bij het overgrote deel van de renovatieprojecten in Nederland wordt nog altijd voor gasketels gekozen, en niet voor (hybride) warmtepompen. Er is, zeker in die subsector, nog veel winst te behalen, zowel door de overheid, als door aanbieders en potentiĂŤle afnemers van warmtepompsystemen.

KENNIS De tweede kanttekening betreft het belang van inhoudelijke kennis. Alles bij elkaar zal de inzet van de warmtepomp in steeds meer projecten haar toepassing gaan vinden. Om ervoor te zorgen dat warmtepompen ook in de praktijk de prestaties leveren die ervan worden

De warmtepomp-praktijkruimte van ROVC. Warmtepomp Academy werkt samen met dit opleidingsinsituut, voor de cursus cursus Servicemonteur warmtepompsystemen.

verwacht, zullen installatie- en adviesbureaus ervoor moeten zorgen dat de benodigde kennis (ontwerp) en kunde (realisatie) voldoende zijn geborgd. Bij de installatie van duurzame systemen staat al tijdens de ontwerpfase de integratie van technieken centraal. De uitvoering ervan moet optimaal zijn, om datgene te bereiken dat men met het ontwerp voor ogen had. Het lijkt voorzichtig de goede kant op te gaan met de groei van het aantal duurzame systemen in Nederland, maar om de doelstellingen uit het Energieakkoord te bereiken moet er nog veel meer worden gedaan. Dat kan alleen als er voldoende kennis is over systeemontwerp en techniek, vakbekwame installateurs beschikken over de kunde om een installatie optimaal aan de leggen, en betrokken partijen de eindgebruikers goed voorlichten over de voordelen en de praktische omgang met de nieuwe technologie.

Nederlands Platform Warmtepompen (NPW) De voornaamste doelstelling van het Nederlands Platform Warmtepompen is om de kennis en kunde met betrekking tot de ontwikkeling en toepassing van warmtepompsystemen te ondersteunen en waar mogelijk te stimuleren. Als resultaat van deze kennisuitwisseling wordt gestreefd naar kennisverbetering en een positieve ontwikkeling van afzet van warmtepompsystemen met de nodige aandacht voor de kwaliteit van warmtepompsystemen. www.platformwarmtepompen.nl

OPLEIDING Als in een groeisector met hoge ambities de kwaliteit van uitvoering achterwege blijft, leidt dat na verloop van tijd onherroepelijk tot imagoschade van warmtepompsystemen. Daar zal voor moeten worden gewaakt. Opleiding en kennisdeling zijn essentieel voor het welslagen van de transitie naar een samenleving met duurzame klimaattechnieken. Een instituut dat hierop inspeelt is de Warmtepomp Academy, die verschillende cursussen organiseert waarmee de ontwerper-installateur zijn kennis over warmtepompen verder op niveau kan brengen.

Met name de cursussen ‘Ontwerp van kleine en individuele warmtepompsystemen voor woningen (grondgebonden warmtepompen)’ en ‘Ontwerpen van lucht/water-warmtepompen voor woningbouw’ zijn in dit kader interessant.

Meer informatie hierover is te vinden via de website www.warmtepomp-academy.nl/Cursussen WP

Bronnen t $#4 )FSOJFVXCBSF FOFSHJF OBEFS WPPSMPQJHF DJKGFST IUUQ UJOZVSM DPN R[UU M t 1PTJUJPO QBQFS 8BSNUFQPNQFO FO FDPOPNJF %)1" #)%

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 37

KENNIS

Agenda

Warmtepompsymposium Vlaanderen

8 september 2015 Installatievakbeurs Hardenberg Locatie: Hardenberg Informatie: www.evenementenhal.nl

Op woensdag 14 oktober wordt in Leuven (B) het Warmtepompsymposium van ODE-Vlaanderen georganiseerd. Het programma van dit symposium is als volgt:

21 t/m 25 september 2015 Dutch Green Building Week Locatie: Nederland Informatie: www.dgbw.nl 23 september 2015 Ecobouw Locatie: Haarlem Informatie: www.ecobouw.net 6 t/m 8 oktober 2015 Vakbeurs Energie Locatie: ‘s-Hertogenbosch Informatie: www.energievakbeurs.nl 14 oktober 2015 Warmtepompsymposium Locatie: Leuven (B) Informatie: www.coolandcomfort.be 20-21 oktober 2015 European Heat Pump Summit Locatie: Neurenberg (D) Informatie: www.hp-summit.de 3 november 2015 Cursus: Kleine en individuele warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www.warmtepomp-academy.nl 6 november 2015 Cursus: Lucht/water-warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www.warmtepomp-academy.nl 10 november 2015 Cursus: Kleine en individuele warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www.warmtepomp-academy.nl 13 november 2015 Cursus: Lucht/water-warmtepompen Locatie: Woerden. Informatie: www. warmtepomp-academy.nl 24 november 2015 Energy Convention 2015 Locatie: Groningen.

Informatie: www.energyacademy.org

09.30 - 10.00 10.00 - 10.10 10.10 - 10.35 10.35 - 11.00 11.00 - 11.30 11.30 - 12.00 12.00 - 12.30 12.30 - 13.30 13.30 - 13.55 13.55 - 14.20 14.20 - 14.40 14.40 - 15.00 15.20 - 15.30

Ontvangst met koffie Welkom Vlaamse focus in het IEA/HPT-platform Ecodesign & energy-labelling Koffiepauze De rol van warmtepompen in netstabiliteit en smart grids Linear-project VITO smart grids Broodjeslunch Warmtepompen in renovatietoepassingen Warmtepompen in woonzorgcentra, feedback uit de ontwerppraktijk en onderzoek Koffiepauze Integratie in BijnaEnergieNul-kantoren, ontwerp en uitvoering Afsluiting

Avondprogramma: 17.30 - 17.40 Welkom 17.40 - 18.00 EPB-stavingsdocumenten 18.00 - 19.00 Korte innovatiepitches door toonaangevende marktspelers 19.00 - 19.10 Afsluiting Deelname dagprogramma: Niet-leden: € 190,- / Leden Warmtepomp Platform & architecten: € 150,- / Studenten: € 25,Deelname avondprogramma: gratis voor geregistreerden Informatie: www.vakbladwarmtepompen.nl/wpsymposium

Online database voor energieneutrale bouw Op www.passregsos.passiv.de is de verzamelde kennis over ‘bijna energieneutraal’ ontwerpen en bouwen van Europese bouwpartners te vinden. De website is een van de resultaten van het EU-project PassREg voor de uitrol van energieneutraal bouwen met passiefhuis-technologie en herwinbare energievoorziening.

Dankzij de opensource-opzet kan iedere gebruiker nieuwe bijdragen op het gebied van energieneutraal bouwen toevoegen.

De database bevat inspirerende voorbeelden voor de aanpak en uitrol van energieneutraal bouwen en relevante oplossingen voor knelpunten. De informatie is gericht op alle belanghebbenden, zoals ontwerpers, bouwers, opleiders, leveranciers en politici. De verwachting is dat deze wiki voortdurend zal groeien.

De naam ‘PassREg - Solutions Open Source (SOS)’ verwijst naar het Europese PassREg-project voor de regionale ontwikkeling van (bijna) energieneutraal bouwen én op het open karakter van de website. De wiki is meertalig om de kennis regionaal toe te kunnen passen: zo zijn er naast de Engelse versie ook Nederlandse artikelen. www.passregsos.passiv.de

38 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

KENNIS

Dutch Green Building Week De week van 21 tot en met 25 september 2015 staat in het teken van de Dutch Green Building Week. Met deze week wordt aangesloten bij de World Green Building Week, een initiatief waarbij wereldwijd talloze voorbeeldprojecten worden getoond en informatie wordt gedeeld op het vlak van duurzaam bouwen, wonen, werken en duurzame gebiedsontwikkeling. Op het programma van de Dutch Green Building Week staat onder andere: t -VODIMF[JOH ‘2 jaar ervaringen met 200 woningen met een EPC = 0’ t 3POEMFJEJOH XLP JOTUBMMBUJF PQ 0PTUFSEPLTFJMBOE t %VVS[BBN (FCPVXE 0Q -PDBUJF #*. t 3POEMFJEJOH XLP JOTUBMMBUJF PQ 0PTUFSEPLTFJMBOE t 4FNJOBS OFBSMZ ;FSP &OFSHZ #VJMEJOHT Samen op weg naar energieneutraal t #3&&". /- DFSUJmDFSJOH JO EF QSBLUJKL t 4FNJOBSSFFLT %VVS[BNF 4DIPMFO t -VODIMF[JOH EF XFH OBBS FOFSHJFOFVUSBMF TUFEFO t 5SBJOJOH &OFSHJFDJKGFST t 4FNJOBS )PF PSHBOJTFFS KF FFO HBTMP[F XJKL NFU FFO &4$P 7FSEVVS[BNFO NFU CJPNBTTB t %*''&3 SPOEMFJEJOH EPPS EVVS[BNF OJFVXCPVX t 8LP CF[JOU FFS HF CFHJOU t 4QSFFLVVS &*" Het volledige programma – inclusief tijden en locaties – vindt u op de webite www.dgbw.nl

Chillventa 2016: ‘nog groter’ Vanwege het aanhoudende succes van Chillventa, de internationale koeltechnische beurs in Neurenberg, wil de organisatie het evenement in 2016 uitbreiden met hal 7A. De extra 8.850 m² die de hal toevoegt zal niet de enige verandering zijn; de hallen 1 en 2 zullen plaatsmaken voor de ‘spiegelbeeld’-hallen 8 en 9. “Chillventa 2014 was zeer geslaagd en volgeboekt. We waren onvoldoende in staat om aan het grote aantal verzoeken om meer standruimte te voldoenâ€?, legt NĂźrnberg Messe-directeur Alexander Stein uit. “Daarom besloten we om een structurele aanpassing voor Chillventa te maken en een nieuwe halconďŹ guratie te kiezen. Wij verwachten dat deze verandering, ook op de lange termijn, een consistente groei van Chillventa zal brengenâ€?.

De volgende Chillventa vindt overigens pas volgend jaar plaats, van 11 t/m 13 oktober 2016.

Vakbeurs Energie 2015 Van 6 tot en met 8 oktober 2015 vindt de Vakbeurs Energie plaats in de Brabanthallen in Den Bosch. Het B2B-platform richt zich op duurzame energieopwekking en energiebesparing. De beurs geeft bezoekers antwoord op twee kernvragen: hoe kom ik aan mijn energie? En hoe zet ik deze optimaal in? Daarbij worden ook alle aspecten van inkoop en opwekking belicht; van het optimaal inkopen van gas en elektriciteit tot decentraal energie opwekken door middel van zon, wind, biogas of geothermie. Binnen het platform Energie & Gebouw laten toonaangevende aanbieders innovatieve oplossingen zien, variÍrend van de gebouwschil tot het binnenklimaat en van verlichting tot warmwatervoorziening. Ook inhoudelijke thema’s als ESCo’s, energielabels en energiecoÜperaties komen hierbij uitgebreid aan bod. In aanvulling op het uitgebreide aanbod van de beursexposanten wordt ook een inhoudelijk programma georganiseerd, en parallel aan de Vakbeurs Energie is er bovendien het PassiefBouwen Event.

De Vakbeurs Energie vindt op 6, 7 en 8 oktober 2015 plaats, in de Brabanthallen in Den Bosch. www.energievakbeurs.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 39

PRODUCT NIEUWS

Mitsubishi Electric wint internationale designprijs “Een overtuigende symbiose van energiezuinige technologie en minimalistisch, elegant design.” Zo omschreef de jury de Kirigamine Zen MSZ-EF-serie.

Tijdens de jaarlijkse uitreiking van de Red Dot Awards werd Mitsubishi Electric uitgeroepen tot winnaar in de cate-

gorie Heating and air conditioning technology. De Kirigamine MSZ-EF ZEN (kortweg ZEN) is een warmtepompsysteem dat zowel kan koelen als verwarmen. Het is verkrijgbaar in vijf verschillende capaciteiten, en in de kleuren wit, zilver en zwart. De ZEN is voorzien van

het hoogwaardige Nano Platinumfilter dat niet alleen stof maar ook pollen en nare geurtjes uit de lucht filtert. De naam Kirigamine verwijst daarom naar een berg waar de schoonste lucht van Japan te vinden is.

De Red Dot Award is de jaarlijkse internationale designprijs die wordt uitgereikt in 31 categorieën, waaronder energiesystemen. De rode stip is sinds 1954 uitgegroeid tot een van de belangrijkste kwaliteitskeurmerken voor producten die grensverleggende functionaliteit en innovatief ontwerp weten te combineren. De onderscheiden producten mogen het predicaat ‘Best of the Best’ dragen. www.alklima.nl

Stulz exclusief importeur Remko warmtepompen Sinds juli van dit jaar is Stulz Groep B.V. importeur en distributeur van de warmtepompen uit de WKF- en HTS-serie van Remko. Dankzij de nieuwe samenwerking wordt het assortiment van Stulz op het gebied van installaties voor duurzame energie verder vergroot. De Duitse producent Remko heeft tijdens

de ISH in Frankfurt de ArtStyle-warmtepompen uit de HTS-serie gepresenteerd (zie foto), waarbij elegant design wordt gecombineerd met Duitse degelijkheid. In de volgende editie van Warmtepompen leest u hier meer over. http://nl.stulz.com/nl

Nathan Energiemodule: ‘Eén artikel, één prijs’ De Nathan Energiemodule is een compacte aanbouw waarin alle installatiecomponenten voor duurzame verwarming en warmtapwaterbereiding efficiënt zijn samengebracht tot één totaalproduct. De prefab energiemodule wordt ‘plugand-play’ gebouwd, tegen de voor- of achtergevel of in het dak van een woning geplaatst en aangesloten op het afgiftesysteem van de woning. Bij de dakvariant wordt de complete unit op de bovenverdieping geplaatst, waarbij het bovenste gedeelte zich op het dak bevindt. De alpha innotec lucht/water-warmtepomp Split of brine/water-warmtepomp WZS zet de energie uit de buitenlucht of uit de aardbodem om in warmte voor de vloer- of wandverwarming in de woning. Middels balansventilatie wordt de binnenkomende frisse ventilatielucht voorverwarmd met de uitgaande warme ventilatielucht, zodat geen energie verloren gaat. Uniek aan dit systeem is dat Nathan hierbij als totaalleverancier fungeert die, naar eigen zeggen, “een ontzorgende prestatiegarantie en langlopend exploitatiecontract kan aanbieden”. www.nathan.nl

40 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Wolf heeft zijn systeemoplossingen uitgebreid met pakketten waarin een warmtepomp is opgenomen. Er zijn combinaties met een warmtepomp, voorraadvat en bijbehorende componenten, maar ook systemen waarbij de warmtepomp wordt gecombineerd met thermisch zonnecollectoren. Voor meer verwarmingsvermogen of als back-upvoorziening kan een combinatie met de CGB-2 gaswandketel worden gemaakt.

De systeemoplossingen zijn verkrijgbaar met de BWL lucht/water warmtepomp, die verkrijgbaar is voor binnenof buitenopstelling, of de BWS bron/ water warmtepomp.

De componenten in de systeemoplossingen zijn volledig op elkaar afgestemd. De Wolf regeling stuurt het gehele systeem aan en optimaliseert de onderlinge samenwerking om de energiebesparing te maximaliseren. Vanuit de Wolf BM bedienmodule kan het gehele systeem worden bestuurd. www.wolf-energiesystemen.nl

Betrouwbaar, efficiĂŤnt, energiezuinig.

Door voortdurende innovatie op het gebied van invertertechniek worden steeds grotere besparingen gerealiseerd voor het gehele TOSHIBA airconditoning en warmtepompen assortiment.

Het assortiment dat voor ĂŠlke toepassing, van klein tot groot, een betrouwbare oplossing biedt.

toshiba-airconditioner.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL SEPTEMBER 2015 WP 41

PRODUCT NIEUWS

Wolf Energiesystemen uitbreiding systeemoplossingen

GASTCOLUMN

EIGEN WKO IS GOUD WAARD Met de opkomst van lokale, duurzame energiesystemen als PV, biomassa-installaties en warmtepompen transformeert de traditionele energieketen zeer snel. En met bestaande en toekomstige nieuwe technieken om energie op te slaan wordt de lokale energiepositie van een vastgoedeigenaar met zo’n energiesysteem interessant. De koppeling van zeer energiezuinige gebouwen met duurzame energieopwek en energieopslag naar andere afnemers, maakt dat een vastgoedeigenaar straks energieproducent gaat worden en hiermee een nieuw verdienmodel heeft. Dit geldt zowel voor de woningbouw als voor de utiliteitsbouw.

BESTAANDE BOUW De overheid heeft de doelstelling om vanaf 2020 alleen nearly zero energy (EPC=0) te bouwen en om in 2050 een energieneutrale gebouwde omgeving te borgen. Elk jaar wordt er circa 0,4 procent aan nieuwbouw geplaatst en ongeveer 0,1 procent bestaand vastgoed gesloopt. Circa 80 procent van de gebouwen in 2050 is vandaag dus al gebouwd. Het is daarom belangrijk om ook ambitieuze doelen te stellen aan de bestaande gebouwen. Verwacht wordt dat warmte-/koudeopslag (wko) een van de belangrijkste onderdelen zal zijn voor deze verduurzaming omdat dit een combinatie is van een warmtepomp met energieopslag. Hierbij wordt gebruikgemaakt van een van de waardevolste assets van Nederland: de ondergrond. Een wko heeft daarom een belangrijke waarde voor de vastgoedeigenaar én voor de eindgebruikers, ook om later aan de wet- en regelgeving te kunnen voldoen.

HOUDEN OF VERKOPEN? Er worden de laatste tijd echter veel bestaande wko’s verkocht door vastgoedeigenaren, met name door woningbouwverenigingen. Een veelgehoord argument is dat de wko-techniek te complex is geworden en nieuwe regelgeving gaat handhaven op efficiënt gebruik van deze techniek. Ook zijn veel installaties niet goed ontworpen, gerealiseerd of beheerd en draaien niet optimaal. De vastgoedeigenaar of zijn beheerder is het niet gelukt dit goed te organiseren en neemt zijn verlies. Een verkoop levert veelal minder op dan de boekwaarde.

Een ander argument is dat energie geen kernactiviteit is. Echter, wil een vastgoedeigenaar straks een energieneutraal gebouw en dient de eindgebruiker hiervan te profiteren, dan hoort een wko onderdeel te zijn van het totale systeem om naar energieneutraliteit te komen. Bij verkoop gaat het eigendom over naar een exploitant, waarbij de vastgoedeigenaar de regie over de energiekosten in principe kwijt is. Immers, de exploitant financiert de wko op basis van voldoende kasstromen die uit de energielevering moeten komen. Verder is een exploitant in de basis niet betrokken bij de rest van de installatie zodat een integrale aanpak om tot een energieneutraal gebouw te komen later contractueel erg lastig is.

VASTGOEDSTRATEGIE Ik pleit ervoor dat een wko, of elke andere energieopwekinstalllatie, onderdeel wordt van de totale energie- en vastgoedstrategie van een vastgoedeigenaar. Door een integrale benadering levert dit een asset met toekomstperspectief op voor de vastgoedeigenaar én de eindgebruikers. Er zijn meerdere opties hoe dit te organiseren is. Waak er daarom voor om alleen de korte termijngedachte, de verkoop van de wko als losse asset van een gebouw, leidend te laten zijn. Dit kan over een paar jaar verkeerd uitvallen.

Ir. Jan-Maarten Elias, Directeur Unica Ecopower.

Unica Ecopower is specialist en exploitant in oplossingen voor energie-efficiëntie, duurzame energieopwekking en energieopslag voor comfortabele nearly Zero Energy Buildings

42 WP SEPTEMBER 2015 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Restwarmte kan worden ingezet voor diverse toepassingen. Alleen: hoe doet u dat?

Wat zijn de technische mogelijkheden en in hoeverre zijn ze aantrekkelijk in bedrijfseconomisch opzicht?

De antwoorden krijgt u tijdens deze dag over slim hergebruik van restwarmte.

Aan de hand van enkele praktijkvoorbeelden krijgt u inzicht in hoe restwarmte gebruikt wordt en welke besparingen er tot stand zijn gebracht.

PROGRAMMA 15:00 - 15:30 15:30 - 15:45 15:45 - 16:10 16:10 - 16:35

16:35 - 17:00 17:00 - 18:00 18:00 - 18:25

18:25 - 19:00 19:00 - 20:00

: LET OP L

A MAXIMA ERS M E N L E E 60 D K! IJ L E MOG

Ontvangst Opening door dagvoorzitter Bob van den Hoogen Theoretische kaders (Edo Wissink) Wat zijn de mogelijkheden en de struikelblokken van restwarmte?

Case uit de praktijk (ing. Paul ten Have) Het hart van de nieuwe installatie bij slachterij Hutten bestaat uit twee warmtepompen en drie ammoniak-compressoren. De restwarmte die bij koeling vrijkomt wordt onder andere gebruikt in de wasstraat, voor laadkuilontdooiing, het drogen van de uitbeenruimte en vloerverwarming van het kantoor.

Sessie Lichte maaltijd / Rondleiding door PTC+ Case uit de praktijk (ing. Henri Ossevoort) Door verschillende ingrepen bij de bouw van een industriële patisserie in Roemenië is een energiebesparing van maar liefst 47% gerealiseerd. Er is gekeken naar het gebruik van alternatieve vormen van energie en het optimaliseren van het koelproces. Zo is er gebruik gemaakt van een dubbele gebouwschil, opslag van restwarmte in een 30.000 liter grote buffer én van een warmtepomp bij het hergebruik van die restwarmte.

Discussie. Over het slim hergebruiken van restwarmte.

Afsluitende borrel. Praat na over deze themadag met andere professionals.

LEES MEER INFORMATIE OP:

WWW.KOUDEENLUCHTBEHANDELING.NL/RESTWARMTE ORGANISATIE:

HOOFDSPONSOR:

LAATSTE KANS!

Ecodan ronde van de Alblasserwaard

WITXIQFIV

Op zaterdag 19 september vertrekken we nog 1 keer bij Alklima voor de Ecodan toertocht van 60, 90, 120 of 160 km door de prachtige Alblasserwaard. Wij bieden u een compleet verzorgde sportieve dag met eten en drinken op ons VIP-terras! Schrijf nu in via www.alklima.nl of stuur een mail naar toertocht@alklima.nl.