Wpt 06 2013

WP POMPEN

WARMTE

JAARGANG 5 – NUMMER 6 – NOVEMBER 2013 - PRIJS E 17,50

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Fiscale lokmiddelen?

Hybride systemen Proefproject in Vianen Afwegingen 7 criteria voor de juiste warmtepompkeuze Interview Teun Bokhoven over het Energieakkoord

WIN EEN DINER VOOR 2

Ze is betrouwbaar, zuinig, vermogend, makkelijk in de omgang en geeft warmte zoveel als nodig is Ze is anders dan al die anderen en combineert alle eigenschappen waarvan u altijd hebt gedroomd Ze heet Daikin Altherma Hybride en wil nu kennismaken

Uitnodiging voor een Blind Date

Het beste van alle hybriden, nu in ĂŠĂŠn systeem

Kijk of het klikt op daikinblinddate.nl

Waar moet uw ideale verwarmingssysteem u mee verrassen?

Benieuwd wat de Daikin Altherma Hybride allemaal heeft te bieden aan comfort,

Maak nu kennis met een oplossing die de beste eigenschappen

rendement en installatiegemak? Op daikinblinddate.nl vindt u alle voordelen op

combineert van alle bestaande systemen.

een rij. Bovendien kunt u daar meteen aanvullende informatie aanvragen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

Warmtepompen is hét business magazine over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen.

Inzet Onderhandelingen volgen vaak het principe van de ‘Hoge Inzet’. Een vakbondsleider die een loonsverhoging van minimaal 2 procent binnen wil harken, zet in op 5 procent. Hij onderhandelt met werkgevers die een loonsverhoging van 2 procent juist het maximaal toelaatbare vinden en daarom inzetten op de nullijn.

Er wordt over onderhandeld tot iedereen een ons weegt en er een compromis op tafel ligt: de 2 procent waar beide partijen op voorhand voor zouden tekenen.

Uiteraard is dit een extreme versimpeling van de realiteit, maar het gaat om het achterliggende principe. Het zou veel tijd, geld en onrust schelen als onderhandelingspartners op voorhand hun daadwerkelijke inzet kenbaar maken, in de wetenschap dat de tegenpartij hetzelfde doet. “Uw ondergrens ligt bij 2 procent? Prima, dat is precies onze bovengrens”. Een ferme handdruk, een paar handtekeningen, alles is geregeld en iedereen kan weer verder. Utopisch? Absoluut, maar toch dwalen mijn gedachten er regelmatig naar af.

Toen de eerste contouren bekend werden van het aangescherpte F-gassenvoorstel van het Europees Parlement, werd in warmtepompenland de alarmbel geluid. Moeders en kinderen eerst: de warmtepompindustrie werd vanuit Brussel naar de afgrond geleid. Een wat primaire, maar toch ook begrijpelijke reactie.

Terugdringing van het F-gasgebruik is een prima streven, maar dat moet wel op een redelijke manier gebeuren, met maatwerk en oog voor energetische efficiëntie en economische haalbaarheid. Het parlementsvoorstel repte echter vooral over ‘bans’ in plaats van over maatwerk: een onderhouds-ban, een ban op stationaire airco’s, een ‘pre-charge ban’.

Inmiddels is het Europarlement begonnen aan onderhandelingen met de Europese Commissie en de Raad. Het wordt steeds duidelijker dat het parlement zijn Hoge Inzet niet binnenhaalt en dat er een behoorlijke portie water door de wijn zal vloeien. De service-ban wordt van zóveel uitzonderingen voorzien dat de Europese Raad – in eerste instantie voorstander – voorstelt om die hele ban maar te schrappen, de precharge-ban zou best het veld kunnen gaan ruimen ten faveure van een registratiesysteem, en bij de ban op F-gasgevulde airco’s wordt over aanpassingen gesproken zodat omkeerbare warmtepompen er niet onder vallen. Het is allemaal nog in onderhandeling, maar ook deze soep lijkt heter te zijn geserveerd dan hij wordt gegeten.

Mocht die verordening er binnenkort eindelijk zijn, dan kan de conclusie weleens luiden dat het Hoge Inzet-spel van het Europees Parlement tot veel onnodige onrust heeft geleid. Ik ga er vanuit dat er snel een fatsoenlijke, werkbare en efficiënte verordening komt omdat partijen zich aan de ongeschreven ‘regels van het onderhandelen’ houden en dus hun Hoge Inzet loslaten. De warmtepompindustrie is aan duidelijkheid toe en wil verder; er liggen genoeg kansen in het verschiet. Het is wat vreemd om op de eerste pagina van een blad meteen naar de laatste te verwijzen, maar de gastcolumn van deze maand biedt een aantal welkome compensatiepunten voor de onrust die is veroorzaakt door die hele F-gassendiscussie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

Warmtepompen verschijnt zes maal per jaar.

Toezending geschiedt op abonnementbasis en via controlled circulation.

Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl Tel: 06-26865263

WP

JAARGANG 5 – NUMMER 6 – NOVEMBER 2013 - PRIJS E 17,50

INHOUD

Eindredacteur Annet van den Berg, Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (Agentschap NL) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Algemeen directeur Vakmedianet Ruud Bakker, ruudbakker@vakmedianet.nl Uitgever Geert van den Bosch, geertvandenbosch@vakmedianet.nl Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Traffic Pauline Ellerbrak en Leonie Kosterink binnendienst@vakmedianet.nl Vormgeving Ron Rossen, Media Services Uitgeest Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn Tel: 088-5840800 www.vakmedianet.nl Abonnementen Jaarabonnement Nederland € 97.50 (excl. btw), buitenland € 120.00. Abonnementen worden automatisch verlengd, tenzij twee maanden voor vervaldatum schriftelijk is opgezegd. Los nummer € 17.50 (excl. btw).

E-mail klantenservice@vakmedianet.nl, Tel: 088-5840888.

Bankrelatie ING bank 65.23.73.763 Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Copyright: ©2013 Disclaimer Alle in Warmtepompen opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

16

‘WARMTEPOMPEN EN ECONOMIE’ In ‘Warmtepompen en Economie’ wordt het economisch perspectief van warmtepompen belicht. In drie edities van vakblad Warmtepompen wordt steeds een hoofdstuk uit deze paper samengevat. Dit tweede deel gaat in op middelen en instrumenten waarmee de toepassing van warmtepompen kan worden gestimuleerd.

Verder in dit nummer:

14 European Heat Pump

Statistics 2013 24 Technisch onderzoek

naar gesloten bodemenergiesystemen 32 Selectiecriteria bij de

keuze voor een warmtepomp 36 GreenHP: Groen warmtepompconcept

20

INTERVIEW: TEUN BOKHOVEN Teun Bokhoven nam de afgelopen tijd namens de duurzame energiesector deel aan de onderhandelingen over het Energieakkoord. “Ik begrijp critici die stellen dat dit akkoord lang niet ver genoeg gaat en een te beperkt ambitieniveau heeft”, stelt hij. “Maar met het oog op wat realistisch is, denk ik dat we heel tevreden kunnen zijn.”

28

HYBRIDE WARMTEPOMP IN RENOVATIEPROJECT Toen de woningen in de Viaanse wijk Mariënhof in 2011 toe waren aan een renovatiebeurt, besloot woningcorporatie LEKSTEDEwonen een proef te starten. In veertien huizen werd in plaats van een nieuwe hr-ketel een hybride warmtepompsysteem van Itho Daalderop geïnstalleerd. Twee jaar later gaan we terug naar de wijk, om de uitkomsten van het experiment te inventariseren.

Rubrieken: 4 Colofon 6 Nieuws 38 Kennis 42 Productnieuws 46 Gastcolumn

ISSN 2214-7349

4 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 5

NIEUWS

BouwKennis: ‘Nieuwbouwproductie daalt nog tot 2015’ Grootste dalingen in 2013, dieptepunt in 2014

EHPA snijdt ‘Energy Label Cake’ aan

De nieuwbouwproductie in Nederland zal in 2014 waarschijnlijk zijn dal bereiken. Zowel de woningnieuwbouw als utiliteitsnieuwbouw noteert volgend jaar het dieptepunt. Beide sectoren hebben last van de nog altijd dalende vergunningverlening, zo blijkt uit recente prognoses van BouwKennis.

BouwKennis maakt vier keer per jaar een prognose voor de nieuwbouwproductie van woningen en utiliteitsgebouwen. Uit de meest recente cijfers blijkt volgens Boudewijn Goedhart, directeur van BouwKennis, dat de nieuwbouwproductie in 2015 naar verwachting een licht herstel laat zien. “Op de lange termijn hebben we echter te maken met een structureel lager nieuwbouwvolume”, stelt hij. “Dit brengt uitdagingen met zich mee, maar ook kansen voor innovatieve bedrijven binnen de sector.”

Met de officiële publicatie van de nieuwe Ecodesign-regelgeving en het bijbehorende energielabel - dat vanaf 2015 van kracht is - wordt bevestigd dat warmtepompen de meest efficiënte apparaten zijn voor duurzame verwarming en koeling. Voor de EHPA reden voor een klein feestje; tijdens de European Heat Pump Summit sneed de koepelorganisatie de ‘Energy Label Cake’ aan.

WONINGBOUW Het aantal woningen waarvoor een vergunning is verleend daalt al sinds 2006.

Tussen 2006 en 2012 is de jaarlijkse vergunningverlening met circa 61 procent gedaald. Van deze terugloop vond bijna een derde vorig jaar plaats. In 2013 valt de vergunningverlening voor woningnieuwbouw opnieuw tegen. Uit het cumulatieve verloop van de vergunningverlening tot en met juni 2013 blijkt dat het niveau bijna 30 procent onder dat van de eerste zes maanden van 2012 ligt. Niets wijst er momenteel op dat de vergunningverlening zich in de tweede helft van het jaar heeft hersteld zodat hij alsnog boven het niveau van 2012 uitkomt.

Problemen doen zich voor bij alle typen opdrachtgevers. Corporaties schroeven hun bouwplannen terug als gevolg van het beleid rond de verhuurdersheffing, bouwers voor de markt krijgen hun bestaande plannen nauwelijks verkocht en particulieren zetten hun individuele bouwplannen in de ijskast als gevolg van reële inkomensdalingen. De aanhoudend dalende vergunningverlening mist zijn uitwerking op het aantal op te leveren woningen niet. Het aantal gereed gemelde nieuwbouwwoningen zal in 2013 naar verwachting uitkomen op 40.000. Naar verwachting vindt het dieptepunt volgend jaar plaats, met 38.000 nieuwe woningen. Pas vanaf

2015 zal de nieuwbouw de weg omhoog weer terugvinden. Daarbij moet volgens BouwKennis worden opgemerkt dat de stijging van de bouwproductie in 2015 onder andere zal komen van het uitvoeren van bouwplannen die nu op de plank liggen te wachten op marktherstel.

UTILITEITSBOUW Nog meer dan de woningnieuwbouw voelt de utiliteitsnieuwbouw het uitblijven van de economische groei. Het Centraal Planbureau voorspelt dat het BBP-volume in 2014 uitkomt op het niveau van 2007, dat is nog altijd onder het niveau van 2008. Dat betekent dat het bedrijfsleven tot die tijd nog geen reden heeft om de productiecapaciteit uit te breiden. Individuele bedrijven kunnen natuurlijk wel sterk groeien of dalen, maar op macroniveau zal er waarschijnlijk pas in 2015 behoefte zijn aan uitbreiding van de productiecapaciteit.

De cumulatieve waarde van de verleende vergunningen tot en met juni 2013 ligt in de marktsector 31 procent onder het niveau van dezelfde periode in 2012. Naar verwachting zal de vergunningverlening de rest van het jaar onder het niveau van 2012 blijven. In de ‘budget’-sector (zorg, onderwijs, enzovoort) ligt de waarde van de verleende vergunningen in juni 2013 cumulatief 30% onder het niveau van dezelfde pe-

6 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

riode in 2012. Met name in de zorgsector wordt het aantal bouwplannen de laatste jaren flink teruggeschroefd. Cumulatief lag het niveau in de eerste helft van dit jaar 65 procent onder dat van vorig jaar, in het onderwijs komt deze daling uit op 15%.

In 2012 is de nieuwbouwproductie van utiliteitsgebouwen met 13,6% gedaald ten opzichte van 2011. Naar verwachting zal in 2014 het dal bereikt worden, op een niveau van 3,8 miljard euro. De klap zal in 2013 het hardst zijn in de marktsector (-19%), maar ook de budgetsector wordt flink geraakt (-9%). In 2014 zal de utiliteitsbouw nog iets verder krimpen. BouwKennis raamt een afname van 6,2% op totaalniveau, verdeeld over een krimp van 3,4% in de marktsector en 9,6% in de budgetsector. In 2015 zal er pas sprake zijn van overgangsjaar, waarin de productie grofweg stabiliseert. Zoals altijd past er enige voorzichtigheid bij deze ramingen; voor de prognoses is het huidige economische herstelpad zoals verwacht door het CPB van belang. Een economische groei die lager uitvalt dan nu wordt voorzien heeft consequenties voor de vergunningverlening en de bouwproductie in de komende jaren.

Aan de andere kant kan er ook eerder herstel plaatsvinden dan nu wordt verwacht.

Samsung Electronics is wereldwijd marktleider op vele gebieden, variërend van monitoren en TV’s tot mobiele telefoons en geheugenchips. Via innovatieve en betrouwbare producten laat Samsung de wereld kennis maken met fantastisch nieuwe mogelijkheden.

Zo ook op het gebied van klimaatbeheersing.

DE NIEUWE DVM S de beste verwarmingsprestaties!

Op de taart was het nieuwe energielabel voor verwarmingsapparaten afgebeeld, dat in 2015 wordt ingevoerd, met daarbij ook energie-efficiëntieklasse A+++.

Alleen warmtepompen kunnen voldoen aan de eisen die aan het label voor deze hoogste klasse worden gesteld. De taart werd aangesneden door Karl Ochsner, president van de EHPA, waarna Thomas Nowak, secretaris-generaal van de organisatie, het eerste stuk kreeg uitgeserveerd. Ongeveer 150 deelnemers van de Heat Pump Summit mochten daarna ook van de taart proeven.

Volgens een woordvoerder van de EHPA was er daarbij “brede overeenstemming over het feit dat de stukken waarop de labels A+, A++ en A+++ waren afgebeeld veruit het beste smaakten”.

“Hoewel het bijna zeven jaar heeft geduurd om de definitieve regelgeving vast te stellen, is onze inzet nu toch beloond”, aldus Nowak. “Een eenduidig energielabel maakt het mogelijk om verschillende typen producten goed met elkaar te vergelijken en toont aan dat warmtepompen de meest efficiënte technologie bieden voor ruimteverwarming, en bij de beste alternatieven horen voor warmtapwaterbereiding. Het ecodesign en het energielabel zijn onmisbare stappen in de energietransitie van de verwarmingsindustrie, en in dat kader zullen er zullen nog meer maatregelen volgen. Kortom: the heat is on!” De EHPA hoopt dat het energielabel ertoe bijdraagt dat Europa meer gaat profiteren van de voordelen die warmtepomptechnologie biedt. Een sterke groei van het marktaandeel van warmtepompen is essentieel voor Europa, wil het zijn energie- en klimaatdoelstellingen halen, aldus de koepelorganisatie.

De nieuwe DVM S van Samsung is uniek! Met zijn verbazingwekkend hoge rendementen en de beste verwarmingsprestaties in de markt zorgt het innovatieve warmtepompsysteem, zelfs bij extreem lage buitentemperaturen, voor een comfortabel binnenklimaat. De duurzame lucht-lucht/water warmtepomp maakt gebruik van warmte uitwisseling en is hiermee dé energie efficiënte totaaloplossing voor verwarmen en koelen tijdens alle jaargetijden.

Naast leverancier van kwalitatief hoogwaardige Samsung klimaatbeheersingssystemen is Ambrava een volwaardig partner, die continue toegevoegde waarde levert bij haar product. Zij ondersteunt u met haar kennis en kunde, producttrainingen en een ruime voorraad goederen. Vandaag besteld, morgen geleverd!

www.samsung-klimaat.nl

NIEUWS

Wko en gasmotorwarmtepomp in energiesysteem Ahoy Rotterdam Bij de duurzame renovatie van het energiesysteem dat de warmte en koude voor het Rotterdamse Ahoy verzorgt, worden geen halve maatregelen genomen.

Er is gekozen voor een bodemenergiesysteem van GeoComfort in combinatie met een gasmotorwarmtepomp van Reduses.

In de fases van ontwerp, realisatie en beheer van het systeem wordt Ahoy ‘ontzorgd’ door partners die van begin tot eind begrijpen welke energievraag hoort bij concerten, evenementen en beurzen. Peter van der Veer, algemeen directeur van Ahoy Rotterdam: “Verwarmen en koelen van onze gebouwen kost heel veel energie, daarom willen we hierin flink besparen.” Die doelstelling wordt voor Ahoy waargemaakt door een aantal partners. “Echte innovatie bewijst zich door succesvolle toepassing in gestandaardiseerde producten. Dat hebben wij onze klanten laten zien”, aldus Jef-

frey Siemes van GeoComfort, de leverancier van het bodemenergiesysteem.

Door energieopslag in de bodem (wko) beschikt Ahoy ’s zomers over de kou van de winter en ’s winters over de opgeslagen warmte van de zomer.

“Dat was een belangrijke stap, maar we wilden een stap verder.” aldus van der Veer. Die volgende stap bleek door Reduses te worden geleverd. De gas-

motorwarmtepomp van Reduses levert een hogere energieprestatie dan andere warmtepompen.

Bij selectie van het nieuwe systeem is dus slim gekozen voor bewezen duurzame innovaties, die door gerenommeerd installateur Unica vakkundig worden aangelegd. Begin 2014 wordt de nieuwe energiecentrale van Ahoy in gebruik genomen.

NIBE Energietechniek verhuist naar Oosterhout Om gestalte te geven aan zijn groeiambities en om klanten nog beter van dienst te kunnen zijn, heeft NIBE Energietechniek B.V. zijn intrek genomen in een nieuw kantoorpand in Oosterhout (NB).

Dankzij de centrale ligging nabij de A16, A27 en A59 is het nieuwe kantoorpand in Oosterhout vanuit alle windstreken uitstekend bereikbaar.

Het pand is bovendien aanzienlijk ruimer. “Dat is allereerst natuurlijk prettig voor onze medewerkers, want we waren de laatste jaren in Willemstad fors uit ons jasje gegroeid”, aldus algemeen directeur Toon van Engelen van NIBE. “Daarnaast biedt het nieuwe pand de mogelijkheid om onze instructieruimte te vergroten en te professionaliseren. Hierdoor kunnen we klanten en prospects beter infor-

meren en krijgen we meer mogelijkheden om servicemonteurs van installateurs te instrueren en op te leiden.

Ik verwacht dan ook dat we in Oosterhout nóg beter gestalte kunnen geven aan onze groeiambities.”

8 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Dé DuurZAME OPLOssing vOOr grOTE HOEvEELHEDEn wArM TAPwATEr

Nieuwe adresgegevens Bezoekadres : Energieweg 31, 4906 CG Oosterhout (NB) Postadres : Postbus 634, 4900 AP Oosterhout (NB)

MiTsuBisHi HEAvy inDusTriEs Q-TOn De eerste lucht/water warmtepomp ter

- Energiezuinig met een C.O.P. van 4,3

wereld voor grote hoeveelheden tapwater in

- Duurzaam door het gebruik van CO2

commerciële en industriële toepassingen.

- Per dag 120.000 liter tapwater tot 90 °C

Zweth 6, 2991 LH Barendrecht Postbus 393, 2990 AJ Barendrecht www.coolmark.nl info@coolmark.nl

Algemeen T 0180 - 751 300 F 0180 - 751 305

Klimaattechniek T 0180 - 751 360 F 0180 - 751 306

NIEUWS

“F-gasgevulde warmtepompen vallen wellicht buiten de 2020-ban” De kans bestaat dat de door het Europees Parlement voorgestelde ‘ban’ op F-gasgevulde stationaire airco’s een aantal uitzonderingen krijgt, waardoor omkeerbare warmtepompen er niet onder vallen. Dat is althans af te leiden uit een van de antwoorden die Europarlementariër Bas Eickhout gaf tijdens een recent debat over de F-gassenverordening.

Tijdens het debat, dat onlangs werd georganiseerd door de KNVvK (Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude) en Vakmedianet (uitgever van onder andere vakblad Warmtepompen), gingen Bas Eickhout (rapporteur F-gassendossier voor het Europees Parlement), Herman Walthaus (beleidscoördinator bij het Ministerie van I&M) en Ad Slabbekoorn (fruitteler en loonkoeler) met elkaar en met de zaal in debat over de mogelijke praktische gevolgen van de plannen voor aanscherping van de Europese F-gassenverordening. In de zaal zaten zo’n 130 koel- en koude-experts van HVAC-fabrikanten, brancheorganisaties en sectoren zoals transport en food. Ze stelden overwegend kritische vragen aan met name Bas Eickhout, die als rapporteur van het F-gassendossier zich een voorvechter van strenge regelgeving heeft getoond.

Een van de vragen uit het publiek betrof het verbod op stationaire, met F-gas gevulde airco-apparatuur dat in

In individuele woningen met een aansluiting op stadsverwarming kan de Elga-warmtepomp zorgen voor een energiebesparing van twee derde van het normale energiegebruik. Dit is in de afgelopen periode aangetoond in een praktijksituatie in de Vinex-wijk Ypenburg in Den Haag.

2020 zou moeten ingaan. Het gaat om een voorstel dat voor aardig wat onrust heeft gezorgd in de warmtepompindustrie; ‘omkeerbare’ lucht/lucht-warmtepompen zouden namelijk ook onder dit verbod kunnen vallen. Een ongewenste situatie, met name omdat hij in strijd is met de Europese Ecodesign-richtlijn voor verwarmingssystemen. Op de vraag om uitleg hierover, antwoordde Eickhout dat warmtepompen zijn opgenomen in het verbod om te voorkomen dat deze apparaten het volledige F-gassenquotum opsouperen als ze er geen onderdeel van zouden uitmaken.

“Maar”, zo voegde hij eraan toen, “ik ben al vaak door de EHPA hierop aangesproken, en dus op de hoogte van de problematische kant van deze ban.

Bas Eickhout tijdens het onlangs gehouden avonddebat over de F-gassenverordening.

In de onderhandelingen die nu bezig zijn tussen de Europese Commissie, de Europese Raad en het Europees Parlement, zal ook zeker over de bezwaren worden gesproken. De manier waarop deze ban uiteindelijk wordt vormgegeven, wordt daarbij gepreciseerd, en wellicht dat warmtepompen er dus buiten kunnen vallen.”

Harde toezeggingen kon - of wilde Eickhout op dit punt niet doen, omdat het door ‘zijn’ Europarlement aangescherpte voorstel waar de ban deel van uitmaakt, momenteel nog in onderhandeling is. Kortom: wordt vervolgd.

Presentatie boek ‘Duurzame Energieregelgeving’ Afgelopen maand is het eerste exemplaar van het boek ‘Duurzame Energieregelgeving’ door Boot Advocaten aangeboden aan Jacqueline Cramer. Alexandra Boot, medeauteur en oprichtster van Boot Advocaten, bood het boek aan tijdens de bijeenkomst van de strategieraad van het ESCo netwerk, waarvan Jacqueline Cramer voorzitter is.

Nederland moet in 2050 een volledig duurzame energievoorziening tot stand hebben gebracht. Zowel vanuit de overheid als vanuit private financieringen, worden duurzame energieprojecten meer en gemakkelijker gefinancierd. Energie-

Warmtepomp reduceert verbruik stadsverwarming tot een derde

regels zijn door dit alles van groot belang. Zowel op Europees als op nationaal niveau verandert er veel en snel. Een recent voorbeeld daarvan is dat de Vereniging van Banken (NVB) zich heeft gecommitteerd aan de zogeheten ‘Green Deal’ waarmee kleinschalige en complexe projecten voor duurzame energieopwekking en -besparing kunnen profiteren van voordelige financieringsvormen.

Boot Advocaten heeft als voorloper op het gebied van energierecht

10 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

het nieuwe boek ‘Duurzame Energieregelgeving’ uitgebracht waarin relevante regelgeving is gebundeld, voor ieder die zich bezig houdt met duurzame energie. Op 350 pagina’s logisch gegroepeerd en actueel, zodat iedereen in zijn of haar dagelijkse praktijk een compleet overzicht heeft van de Europese en nationale regelgeving.

Ongeacht of het nu regelgeving omtrent traditionele vormen van energie betreft of juist regels omtrent innovatieve, duurzame vormen zoals ESCo’s, wko’s, geothermie, bio-energie of windenergie. Ieder initiatief kan in dit boek binnen een ogenschouw langs de meetlat van de relevante regelgeving worden gelegd.

De bewoners besparen in deze wijk dankzij de warmtepomp jaarlijks ruim 400 euro op hun energiekosten. De aanschaf- en installatiekosten van de warmtepomp zijn daardoor in ongeveer zeven jaar tijd terugverdiend. Daarmee is deze energiebesparingsoptie even aantrekkelijk als het plaatsen van zonnepanelen.

Nieuwbouwwoningen op Vinex-locaties zijn vaak aangesloten op stadsverwarming. Deze woningen zijn in de regel 20 procent minder goed geïsoleerd dan nieuwbouwwoningen met een hr-ketel; omdat stadsverwarming in de EPC een bijdrage levert aan een betere energieprestatie bereiken ontwikkelaars eerder de minimale EPC-eisen en kunnen ze bezuinigen op isolatie. Dat leidt ertoe dat stadsverwarming in de praktijk voor de bewoner vaak geen kostenvoordeel oplevert, omdat de verwarming, door die vaak wat gebrekkiger isolatie, harder moet werken.

REDUCTIE Bovendien zijn de kosten voor warmte bij een aansluiting op stadsverwarming in veel situaties hoger dan wanneer op gas zou worden gestookt. Dat komt doordat de prijs voor warmte op de meeste locaties hoger ligt dan de gasprijsequivalent. Door het toevoegen van de Elga, de modulerende lucht/water-warmtepomp van Techneco, blijkt het energiegebruik in woningen met stadsverwarming te reduceren tot een derde van het normale gebruik. Bij het recirculeren van het cv-water in de woning zorgt de Elga ervoor dat de retourtemperatuur van het cv-circuit steeds net voldoende wordt opgewarmd om de woning warm te houden. Dit leidt ertoe dat er minder aanvoer van stadsverwarming nodig is. Een opvallende toepassing, want de Elga wordt doorgaans juist gebruikt in combinatie met een hr-ketel.

De buitenunit van het systeem Door de Elga aan te sluiten op de retour van het interne afgiftesysteem in de woning zagen bewoners van de Vinex-wijk Ypenburg hun energierekening behoorlijk afnemen. Ze gebruiken nu nog maar een derde van de energie voor verwarming van voorheen. Het grootste deel van het warmtegebruik gaat nu naar de opwarming van warm tapwater, waarin de Elga geen rol speelt. De totale energiekosten die de gebruikers per saldo betalen voor stadsverwarming is gehalveerd.

BESPARINGSPOTENTIE Ardo de Graaf, bewoner van de wijk Ypenburg en zelf energie- en installatieadviseur, heeft de afgelopen jaren zijn verbruik nauwkeurig bijgehouden.

Daaruit blijkt dat de combinatie van de Elga met stadsverwarming jaarlijks zo’n 25 á 30 GJ warmte, een equivalent van 800 tot 1000 kubieke meter gas, bespaart. “De besparingspotentie is het grootst in relatief grote woningen.

Zeker als de woningen door de aansluiting op stadsverwarming niet optimaal zijn geïsoleerd, kom je op een terugverdientijd van zo’n 7 á 8 jaar. De totale

investerings- en installatiekosten van dit warmtepompsysteem liggen rond de 3200 euro.” De Elga functioneert in combinatie met stadsverwarming het best tot buitentemperaturen van 0°C. Als de buitentemperatuur onder het vriespunt zakt, is het niet meer rendabel om energie uit de buitenlucht te halen.

Op dat moment is het elektriciteitsverbruik voor de buitenunit te groot.

De Elga hangt in de meterkast, boven de stadsverwarmingsunit.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 11

NIEUWS

IEA-warmtepompprogramma zoekt nominaties voor Rittinger-award Het ‘Heat Pump Programme’ van de International Energy Agency zoekt kandidaten voor de Rittinger-award. Het moet daarbij om organisaties of individuen gaan die zich internationaal onderscheiden op het gebied van warmtepomptechnologie, de toepassing ervan of de ontwikkeling van de warmtepompmarkt.

De Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude (KNVvK) krijgt subsidie voor een project met betrekking tot de toepassing van HFK-vrije koeling. Maus Dieleman heeft namens Agentschap NL de toekenning uitgereikt aan Bernie Willems, secretaris-penningmeester van de KNVvK.

Binnen het warmtepompprogramma van de IEA werken deelnemers uit verschillende landen samen aan projecten die in brede zin met warmtepompen hebben te maken. De Rittinger-award wordt sinds 2005 driejaarlijks door het programma uitgereikt. Hij is vernoemd naar Peter Ritter von Rittinger, een Oostenrijkse ingenieur die de eerste praktisch toegepaste warmtepomp ter wereld heeft ontworpen en geïnstalleerd.

Het ging daarbij om een installatie die in 1856 in gebruik werd genomen in een Oostenrijkse zoutfabriek.

De uitreiking van de award waar individuen en organisaties nu voor kunnen worden voorgesteld, vindt in mei 2014 plaats tijdens de International Heat Pump Conference in Canada.

De uiterste inzenddatum voor nominaties is 1 maart 2014.

Meer informatie: www.heatpumpcentre.org.

Peter Ritter von Rittinger

Western Airconditioning levert eerste warmtepomp aan ROVC opleidingen Western Airconditioning heeft de eerste warmtepomp uit een serie van drie geleverd aan het ROVC TechCenter in Ede. Deze warmtepompen worden gebruikt als trainingsinstallatie voor de binnenkort te starten cursus Servicemonteur warmtepompsystemen, een cursus die mede tot stand is gekomen door de samenwerking tussen OTIB en Agentschap NL. In de praktijk is gebleken dat de specifieke kennis over service en onderhoud van een warmtepompinstallatie vaak ontbreekt. Service en onderhoud aan warmtepompen vergt veel meer know-how dan bij de traditionele installaties. Western Airconditioning ziet als landelijke leverancier het

KNVvK ontvangt subsidie voor project HFK-vrije koelinstallaties

De aanvraag voor het project is ingediend in het kader van de Innovatie Prestatie Contracten, waarin 10 tot 20 MKB-ondernemers collectieve innovatieprojecten uitvoeren onder begeleiding van een zogenaamde ‘penvoerder’.

De KNVvK treedt op als penvoerder van de IPC ‘Natuurlijk koelen, ontwikkeling van kleine HFK-vrije koelinstallaties’.

Binnen dit contract werken 20 ondernemers uit uiteenlopende sectoren samen aan de toepassing van nieuwe koelconcepten, waaronder dauwpuntkoeling, PCM-koeling (Phase Change Materials) en HFK-vrije warmtepompen. Gezamenlijk investeren de 20 bedrijven

Maus Dieleman reikt namens Agentschap NL de subsidietoekenning uit 1,8 miljoen euro in de nieuwe koelsystemen. Via de toegekende subsidie

draagt het ministerie van Economische Zaken 560.000 euro bij aan het IPC.

Special Concepts Het Special Concepts programma van Intercool biedt zeer energiezuinige TOSHIBA warmtepompen waarmee u natuurlijk niet alleen voordelig kunt koelen maar ook zeer efficiënt verwarmen. Door integratie van de TOSHIBA warmtepomp in uw bestaande CV-systeem kunt u het rendement hiervan sterk verbeteren.

belang van deze cursus in en hoopt dat in de toekomst veel goed opgeleide servicemonteurs via ROVC hun weg vinden in de installatietechniek.

De geleverde installaties bestaan uit Fusio-warmtepompen met een inverter-geregelde compressor, waardoor

12 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

het mogelijk is het gevraagde vermogen aan te passen aan de vraag. Dit geeft een energiebesparing van 50 procent ten opzicht van niet-invertergeregelde compressoren.

T E

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 13

EHPA Statistics 2013:

Europese warmtepompmarkt onder druk Onlangs heeft de European Heat Pump Association het ‘Market and Statistics report 2013’ gepubliceerd. In dit bijna 200 pagina’s tellend jaarrapport worden de laatste ontwikkelingen in de Europese warmtepompindustrie uiteengezet. Belangrijkste conclusie met betrekking tot Nederland: de krimp valt relatief mee, de verwachtingen zijn voorzichtig positief.

AUTEUR: BAS ROESTENBERG In de 21 landen die in het rapport zijn opgenomen, werden in 2012 in totaal 755.043 warmtepompen verkocht, tegenover 814.996 in 2011. Daarmee is de Europese warmtepompmarkt, voor het eerst in drie kalenderjaren, gekrompen.

Ten opzichte van 2011 is de de verkoop in 2012 afgenomen met 7,4 procent.

Volgens de opstellers van het rapport is dat niet heel verrassend: “In tijden van economische onzekerheid houden con-

sumenten vast aan hun oude, maar nog werkende verwarmingssysteem. Het is een enorme uitdaging voor de industrie om ze te overtuigen van de voordelen die het biedt om een perspectief voor de langere termijn te hanteren.”

NEDERLAND De Nederlandse warmtepompmarkt lijkt het in 2012 nog relatief ‘goed’ te hebben gedaan ten opzichte van de rest

14 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

van Europa; het aantal warmtepompen dat werd verkocht daalde met ‘slechts’ drie procent (tegenover een Europees gemiddelde van 7,4 procent). Als lucht/ lucht-toestellen zouden worden meegerekend, is er sprake van een afname van 37.783 (in 2011) naar 36.635 verkochte warmtepompen in 2012. De EHPA hanteert echter een rekenmethode waarbij Europa in drie zones is ingedeeld: Cold, Average en Warm. Daarbij wordt er

EUROPEES TOEKOMSTPERSPECTIEF De eerste twee kwartalen van 2013 lieten een groei zien in de verkoop van warmtepompen in Europa. Dat lijkt na de krimp van 2012 op herstel te wijzen,

ACHTERGROND

vanuit gegaan dat in de koude zone 90 procent van alle lucht/lucht-apparaten wordt gebruikt voor verwarming. Voor de warme zone wordt een percentage van 9,5 procent gehanteerd en bij de landen die in de ‘ Average climate zone’ liggen – waar Nederland en België onder vallen – worden lucht/lucht-toestellen helemaal niet meegeteld. Daar ligt een eenvoudige reden aan ten grondslag: “ Voor de ‘average climate zones’ hebben we te weinig overzicht van hoeveel van de lucht/lucht-toestellen effectief voor verwarming worden gebruikt”, aldus een woordvoerder van de EHPA. Dat betekent uiteraard ook dat het lastig, zo niet onmogelijk is om een goede vergelijking tussen landen uit de verschillende zones te maken. Het rapport biedt dan ook met name inzicht in de situaties per land en in algemene trends.

Als de EHPA-methode wordt gevolgd en lucht/lucht-apparaten niet worden meegerekend, zijn in Nederland in 2012 9.010 warmtepompen geïnstalleerd; een afname van 3,4 procent ten opzichte van de verkoop in 2011. Opvallend is daarbij dat met name de verkoop van warmtepompboilers een forse daling vertoont; in 2011 werden er 456 van verkocht, in 2012 slechts 270 (– 41 procent).

De verkoop van brine/water-systemen bleef stabiel op ongeveer 4.000 stuks, wat relatief goed is, gezien de enorme groei die dit type warmtepomp een jaar eerder liet zien.

Ondanks de afname met 3,4 procent is de EHPA voorzichtig positief over de Nederlandse vooruitzichten. Een belangrijke ontwikkeling voor de verkoop van warmtepompen is uiteraard de ondertekening van het Energieakkoord, die ongeveer plaatsvond rond de tijd waarin de EHPA de laatste hand aan dit rapport heeft gelegd. Een voor de warmtepompindustrie belangrijk onderdeel in dat akkoord betreft het opheffen van het huidige belastingnadeel voor elektriciteits- ten opzichte van gasgebruik. Meer over de mogelijke gevolgen van het Energieakkoord voor de Nederlandse warmtepompindustrie is in deze editie van Warmtepompen te lezen in het interview met Teun Bokhoven, op pagina 20.

maar het is een beeld dat ook in de eerste helft van het afgelopen jaar werd getoond; ook in de eerste helft van 2012 was er sprake van groei, alleen werd die niet doorgezet. Die ervaring is een reden om erg voorzichtig te zijn met voorspellingen. Bovendien spelen er nog enkele andere ontwikkelingen die negatief kunnen uitpakken voor de internationale warmtepompindustrie. Zo is de EHPA kritisch over de richting waarin de nieuwe F-gassenverordening wordt gemanoeuvreerd, en is er de opmars van schaliegas als goedkope energiedrager.

Afgezien van de milieuschade die wordt veroorzaakt bij de winning van schaliegas, draagt deze ontwikkeling bij aan het onevenredige prijsverschil tussen elektriciteit en gas – wat nadelig uitpakt voor warmtepompgebruikers.

De EHPA ziet echter ook een aantal lichtpuntjes. Verschillende producenten stellen dat de bodem van de economische crisis wel zo’n beetje is bereikt, en ontwikkelingen op het gebied van Europese wetgeving hebben naar verwachting een positieve invloed op de verkoopcijfers. In steeds meer landen wordt het bijvoorbeeld een standaard dat warmtepompen worden ingezet om te voldoen aan de Energy Performance of Buildings Directive (EPBD), de Europese richtlijn voor energieprestaties van gebouwen.

Daarnaast zijn onlangs de Ecodesign-re-

gels voor warmtapwaterbereiding en het bijbehorende nieuwe energielabel officieel gepubliceerd. Warmtepompen zijn de enige apparaten die in dat kader aan de hoogste labelklasse (A+++) kunnen voldoen. Het zijn positieve signalen, aldus de EHPA, maar ze bieden nog altijd te weinig om ervoor te zorgen dat lidstaten aan hun RES-doelstellingen voor 2020 kunnen voldoen.

“Een beperkt groeipercentage van tien of minder procent is onvoldoende om aan de bijdrage te voldoen die warmtepomptechnologie moet leveren aan het bereiken van de RES-doelstellingen van 2020”, aldus het EHPA-rapport. Mocht de warmtepompindustrie dit jaar uit het tijdelijke dal opkrabbelen, dan is een enorme groeispurt onvermijdelijk, wil Europa voldoen aan de ambities in zijn klimaatbeleid. WP

Het European Heat Pump Market and Statistics Report 2013 kan worden besteld via de website van de EHPA (www.ehpa.org)

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 15

‘Warmtepompen en

economie’ In de positioning paper ‘Warmtepompen en economie’, samengesteld in opdracht van AgentschapNL, wordt het economisch perspectief van warmtepompen belicht. In drie edities van vakblad Warmtepompen wordt steeds een hoofdstuk uit de papers samengevat. Dit tweede deel uit het drieluik gaat in op middelen en instrumenten waarmee de toepassing van warmtepompen kan worden gestimuleerd.

Warmtepompen vereisen een hogere initiële investering dan conventionele installaties voor ruimteverwarming en warm tapwater. De investering in een warmtepomp is, afhankelijk van het type woning, het type warmtepomp en de tapwatervoorziening, een factor 3 tot 8 hoger. Deze beduidend hogere investering biedt de overheid mogelijkheden om fiscaal stimulerende stuurinstrumenten in te zetten, die bovendien voor de overheid budgetneutraal zijn. Ook de energiebelasting en een koppeling tussen het energielabel en het eigenwoningforfait zijn interessante stimuleringsopties. De positieve neveneffecten, zoals werkgelegenheid, bestrijding van energiearmoede en verbetering van het wooncomfort, worden in de volgende editie van Warmtepompen behandeld.

FINANCIERINGSREGELING Aangezien de investering in een warmtepomp zoveel hoger is dan die voor een traditioneel systeem, is een landelijke financieringsregeling voor hernieuwbare energiesystemen (waaronder ook

warmtepompen) een van de kritische succesfactoren voor de beoogde groei.

De Green Deal rond financiering van hernieuwbare energietechnieken en het initiatief op dit terrein van onder meer UNETO-VNI en de overheid moet zo snel mogelijk worden omgezet in een landelijke regeling. Dat voor alle hernieuwbare energiesystemen de initiële investering beduidend hoger is dan die voor conventionele systemen, is vaak een reden om af te zien van verduurzaming. Het slechten van dit obstakel is zeker zo belangrijk voor de succesvolle uitrol van warmtepomptechnologie als de zo dadelijk behandelde fiscale stimulering. Op gemeentelijk en provinciaal niveau worden al veel financieringsinitiatieven genomen, maar deze genieten vaak onvoldoende bekendheid binnen de doelgroepen. Bovendien hebben ze vaak een korte looptijd en beperkte omvang. Energiebedrijven kunnen een rol spelen door de aflossing van leningen voor duurzame energietechniek via de energierekening te laten plaatsvinden.

Idealiter wordt de lening voor duurzame

16 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

energieoplossingen daarbij gekoppeld aan de woning, niet aan de bewoner.

In het eerste deel van dit drieluik – opgenomen in editie 5 2013 van vakblad Warmtepompen – werd aangegeven welke bijdrage de ambitieuze doelstelling van de warmtepompindustrie – 500.000 warmtepompinstallaties in 2020 – levert aan het realiseren van een aandeel van 16 procent hernieuwbare energie in het finale energiegebruik. Daarbij is de blik gericht op die onderdelen van de woningbouw waarbij deze bijdrage het beste kan worden gerealiseerd. In dit tweede deel komen de diverse beleidsinstrumenten waarmee de overheid de toepassing van warmtepompen (budgetneutraal) kan stimuleren aan bod. In het derde deel wordt ingegaan op de neveneffecten van de toepassing van grote aantallen warmtepompen.

ENERGIEBELASTING De energiebelasting (EB), ingevoerd in de jaren negentig van de vorige eeuw, was bedoeld voor het fiscaal belasten van de toename van energiegebruik in huishoudens. Bij de invoering destijds was de elektrificatie van de energievoorziening in de woningvoorraad nog niet aan de orde. De omschakeling van aardgas naar elektriciteit als energiedrager voor ruimteverwarming en warm water zorgt daardoor voor een substantieel hogere EB. Als deze stijging wordt afgezet tegen het nettobedrag aan EB dat resteert na correctie (door middel van een heffingskorting op de inkomstenbelasting), gaat het om een fors bedrag.

Het compenseren van de verschillen tussen de energiebelasting op gas en die op elektriciteit is noodzakelijk voor de toepassing van warmtepompen. In de huidige situatie leidt verschuiving van gas- naar elektriciteitsgebruik bij een lager primair energiegebruik tot een hogere energiebelasting per huishouden. Dit heeft direct invloed op het vrij besteedbaar inkomen van een huishouden. Bij gebruik van een warmtepomp gedurendende een periode van vijftien jaar (de standaardgebruiksperiode voor verwarmingsapparatuur in Nederland) loopt het bedrag dat een huishouden meer betaalt aan EB, afhankelijk van het woningtype, uiteen van 555 tot 3.285 euro. Het gaat hierbij om belasting die de gebruiker extra betaalt. Het opheffen van deze ongelijkheid in de EB is voor de rijksoverheid dus een budgetneutrale stimuleringsmaatregel. De opbrengst aan EB kan in principe gelijk blijven; alleen de meeropbrengst vervalt. Opheffing van de ongelijkheid kan bovendien al op korte termijn worden gerealiseerd met een aangepast EB-tarief voor gebruikers die zich hebben aangemeld bij het bestaande register van de netbeheerders voor duurzame energietechnieken (www.energieleveren.nl).

Informatie betreffende geregistreerde decentrale hernieuwbare energievoorzieningen op EAN-codes wordt nu ook al door de netwerkbeheerders gecommuniceerd naar de energiebedrijven.

De compensatie voor de hogere EB vereist een minimale administratieve inspanning van betrokkenen. Hij kan worden gekoppeld aan het type warmtepomp, het type woning en de bouwperiode van de woning. Naast de financiële aspecten van een aanpassing van de energiebelasting moet worden op-

ACHTERGROND

Deel II: Middelen en instrumenten

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Figuur 1. BTW-afdracht voor warmtepompen in de nieuwbouw.

(Bron: BDH, CBS)

0

50

100

150

200

Figuur 2. BTW op warmtepompen versus cv-ketels bestaande bouw. (Bron: DHPA, BDH, CBS) gemerkt dat stimulerende maatregelen vanuit de overheid vaak een psychologisch effect kennen. Dat gebruikers van warmtepompen minder energiebelasting betalen, is voor een grote groep consumenten een positief signaal vanuit de overheid ten aanzien van warmtepompen.

BTW ALS FISCAAL INSTRUMENT De BTW op het leveren en installeren van warmtepompen biedt een krachtig, maar budgetneutraal instrument om verduurzaming te stimuleren. De initiële investering in een warmtepomp is, zoals hiervoor gesteld, veel hoger dan die in een gasgestookte hr-ketel. Dit betekent dat de koper van een warmtepomp in de nieuwbouw een bedrag van 1.000 tot 1.900 euro méér aan BTW afdraagt dan de koper van een hr-ketel.

In figuur 1 staat een overzicht van de totale BTW-afdracht in de nieuwbouw, uitgaande van de aanname dat één warmtepomp in de nieuwbouw één cv-ketel verdringt. Als een BTW-verlaging van

21 naar 6 procent wordt toegepast voor warmtepompen in de nieuwbouw, krijgt de overheid nog steeds een hoger bedrag aan belastingen binnen dan wanneer in de nieuwbouw uitsluitend cv-ketels worden geplaatst. In figuur 2 is zichtbaar dat de bedragen aan BTW in de bestaande bouw twee maal zo hoog zijn als voor de nieuwbouw. Dit komt doordat de voorspelde aantallen voor de bestaande bouw tussen 2013 en 2020 evenredig hoger zijn dan voor de nieuwbouw. Ook voor de bestaande bouw biedt de BTW een volledig budgetneutraal instrument om warmtepompen te stimuleren, want ook hier levert 6 procent BTW op warmtepompen voor de fiscus meer op dan de 21 procent op cv-ketels. In de bestaande bouw wordt – ongecorrigeerd – ongeveer 600 tot 900 euro meer aan BTW betaalt voor een warmtepomp dan voor een hr-ketel. Als de landelijke overheid een BTW-aanpassing doorvoert, zal dit een sterk positief effect op de markt hebben. Voor de eindgebruiker dalen de kosten voor

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 17

ACHTERGROND

Warmtepompen en labelstappen

0

5

10

15

20

25

ENERGIELABEL Het energielabel is een referentiekader voor de energetische prestatie van een woning. In Nederland wordt het instrument door woningcorporaties grootschalig gebruikt, maar door de particuliere woningeigenaar maar zeer beperkt.

Medio 2013 heeft ongeveer 30 procent van alle woningen een energielabel.

Zo’n 80 procent van de energielabels is afgegeven voor eigendom van woningcorporaties. Figuur 5 geeft een overzicht van de stand van zaken ten aanzien van de energielabels in de bestaande woningvoorraad, op basis van extrapolatie van cijfers uit 2010. Het Bouwbesluit, dat medio jaren negentig is ingevoerd voor de nieuwbouw, laat in de labels een duidelijke omslag zien ten opzichte van voorliggende bouwperiodes. Ondanks de toegenomen penetratiegraad van isolatiemaatregelen is er echter nog een aanzienlijk contingent woningen met een interessant besparingspotentieel.

30

Figuur 3. Warmtepomp kosten <> HR ketel over 15 jaar gebruik <> CV ketel (Bron: DHPA, BDH, CBS)

Bij de reductie van de energievraag voor ruimteverwarming is de afgelopen jaren gestaag voortgang geboekt. Dit is duidelijk zichtbaar in figuur 4. Dit betekent echter ook dat het ‘laaghangende fruit’, voor een groot deel al is geplukt. Hoewel het te vroeg is om te concluderen dat het verbeterpotentieel van de schil is uitgeput, zal naast vraagreductie het systeemrendement van de opwekking verbeterd moeten worden. Het energielabel biedt door zijn opzet de mogelijkheid om de energetische prestaties van de warmtepomp te waarderen in het raamwerk van de energie-index van de woning. Deze vormt immers de grondslag vormt van het energielabel (figuur 6).

Figuur 5. Energielabels van verschillende woningtypen en voor verschillende bouwperiodes. (Bron: Voorbeeldwoningen 2011 AgentschapNL. Bewerking BDH) aanschaf van een warmtepomp dan met 15 procent. Uit figuur 3 blijkt dat op basis van 21 procent BTW een warmtepomp over een periode van 15 jaar gemiddeld vrijwel evenveel kost als een hr-ketel. Een BTW-aanpassing maakt warmtepompen gerekend over dezelfde periode even duur of iets goedkoper dan zo’n ketel.

Belangrijk bij een dergelijke stap is dat

de overheid samen met brancheorganisaties een referentiekader creëert voor de eindgebruiker, waarin zichtbaar wordt of de BTW-verlaging daadwerkelijk aan hem of haar wordt doorberekend. Voorkomen moet worden dat verborgen pogingen tot margeverbetering in de distributiekolom het door de overheid geboden BTW-voordeel voor de eindgebruiker teniet doen.

Figuur 7. Warmtepompen en labelstappen.

(Bron: TNO)

WOZ EN OZB TNO Bouw & Ondergrond heeft de toepassing van (hybride) warmtepompen in de bestaande bouw doorgerekend.

Dit resulteert in een verbetering van de energieprestatie van de woning van gemiddeld één labelstap. Afhankelijk van de specifieke situatie is soms een verbetering van twee stappen mogelijk (figuur 7). De landelijke overheid heeft het monopolie op invoering en handhaving van het energielabel, en daarmee een veelzijdig instrument in handen. Ten eerste maakt het invoeren van het energielabel de bewoner of gebruiker van een woning bewust van de energetische eigenschappen van het pand. Daar liggen mogelijkheden voor energiebesparing en verduurzaming. Ten tweede maakt het label het verband duidelijk tussen de totale woonlasten en het energiegebruik in de woning. Ten slotte is het mogelijk om het energielabel of de energie-index te koppelen aan de WOZ-waarde van de woning. Dit levert een financiële prikkel op, die gekoppeld is aan de gemeentelijke onroerendezaakbelasting (OZB) of aan het eigenwoningforfait. De OZB is gerelateerd aan de WOZ-waarde, maar verschilt sterk per gemeente. Daarmee is het in potentie geen gebalanceerd

instrument, reden om er op deze plaats niet verder op in te gaan. Het eigenwoningforfait is echter een door de belastingdienst vastgesteld percentage van de WOZ-waarde, waarover inkomstenbelasting moet worden betaald. Tabel 1 laat zien hoe het eigenwoningforfait kan worden gedifferentieerd op basis van het energielabel van de woning. Tabel 2 laat zien welke bedragen per jaar het verbeteren van de energieprestatie kan opleveren in de vorm van belastingvoordeel, wanneer men dit instrument invoert.

Uit tabel 1 en 2 blijkt dat een gedifferentieerd eigenwoningforfait gekoppeld aan het energielabel een sterke prikkel kan bieden voor labelverbetering. De bedragen zijn het nettobelastingvoordeel in euro’s per jaar. Hiermee heeft de overheid een krachtig instrument in handen dat, mits goed uitgewerkt, budgetneutraal is. De extra kosten voor het voordeel dat de betere labels genieten, wordt immers gecompenseerd door extra belastingopbrengsten in de lagere labelklassen. Om dit instrument budgetneutraal te realiseren, moet men het spilniveau van de differentiatie op het gemiddelde energielabel van de

Tabel 1. Eigenwoningforfait en energielabel (Bron: Programmabureau Klimaat & Energie Gemeente Amsterdam) woningvoorraad leggen. Deze compensatie zal na 2020 waarschijnlijk moeten worden herzien, omdat het overgrote deel van de woningen dan een sterk verbeterd label zal hebben. Daarom is nu nog niet te voorzien hoe het instrument zich in de periode na 2020 budgettair zal ontwikkelen.

Om bewoners die nog geen label hebben laten opmaken daartoe aan te zetten, kan men woningen die nog geen label hebben na bijvoorbeeld 1 januari 2016 standaard voorzien van een G-label. Ook is het mogelijk om per bouwperiode een minimaal labelniveau te eisen. Zo kan bijvoorbeeld geëist worden dat alle woningen uit de bouwperiode 1974-1991 minimaal een C-label moeten hebben in 2020. Een dergelijke maatregel zal het algemene bewustzijn van het energiegebruik in de woning en de aandacht voor energiebesparing en verduurzaming sterk stimuleren. WP

SAMENSTELLING De positioning paper ‘Warmtepompen en economie’ is in opdracht van AgentschapNL samengesteld door Business Development Holland b.v. te Harderwijk, in nauwe samenwerking met de Dutch Heat Pump Association (DHPA).

100 80 60 40 20 0 0,0

Figuur 4. Penetratiegraad van isolatiemaatregelen. (Bron: WoON 2012)

18 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

Figuur 6. Energie-index en energielabel. (Bron: AgentschapNL)

Tabel 2. Belastingvoordeel (netto) bij verbetering van het energielabel (Bron: Programmabureau Klimaat & Energie Gemeente Amsterdam) WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 19

INTERVIEW INTERVIEW

Teun Bokhoven, voorzitter Duurzame Energie Koepel:

‘Ik voorzie een mooie toekomst voor de

warmtepompindustrie’ Teun Bokhoven nam de afgelopen tijd namens de duurzame energiesector deel aan de onderhandelingen over het Energieakkoord. “Ik begrijp critici die stellen dat dit akkoord lang niet ver genoeg gaat en een te beperkt ambitieniveau heeft”, stelt hij. “Maar met het oog op wat realistisch is, denk ik dat we heel tevreden kunnen zijn.”

AUTEUR: BAS ROESTENBERG

Kun je in een notendop schetsen hoe de onderhandelingen voor het Energieakkoord zijn verlopen en hoe tot overeenstemming is gekomen? De belangen van de betrokken sectoren lopen immers behoorlijk uiteen.

“In eerste instantie startten de gesprekken met meer dan veertig partijen, zodat er veel afwijkende belangen in het spel waren. Echt onderhandelen’ was

er daardoor niet bij; al die organisaties waren vooral bezig hun eigen positie voor het voetlicht te krijgen. Dat heeft ongeveer een half jaar geduurd, waarna is besloten om de discussie in een kleiner verband te vervolgen, waar de Duurzame Energie Koepel onderdeel van was. Dat leidde op zeker moment tot een structurele doorbraak, waarna de onderhandelingen veel soepeler

20 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

verliepen en uiteindelijk ook een eindakkoord werd bereikt. Die doorbraak betrof de manier waarop de doelstellingen met betrekking tot de opwekking van duurzame energie worden ingevuld.

In het regeerakkoord stond dat in 2020 16 procent van de energiemix een duurzame herkomst moet hebben. Die doelstelling is bijgesteld; nu moet dit in 2020 14 procent, en in 2023 16 procent zijn.

“De eerstkomende tijd zal weliswaar vooral worden geïnvesteerd in wind- en bio-energie, maar in de loop van de komende jaren zal het accent verschuiven naar warmtepompen, zonneboilers en pv-panelen” Daar zijn wij mee akkoord gegaan omdat nu is vastgelegd dat zoveel mogelijk van die duurzame energie op een echt ‘groene’ manier in Nederland wordt opgewekt. Volgens de plannen uit het regeerakkoord zou een aanzienlijk deel ervan moeten worden geïmporteerd, wat uiteraard tegen ons belang in gaat, en werd fors ingezet op biomassa-bijstook in kolencentrales waarvan de economische waarde beperkt is omdat je dat materiaal van over de hele wereld hier naartoe transporteert. Omdat de focus op energie-import en biomassa-bijstook is verdwenen, vinden wij het acceptabel dat het bereiken van de 16 procentgrens iets meer tijd kost.”

Als je kijkt naar het beleid in andere landen lijkt een doelstelling van 16 procent duurzame energie in 2023 toch niet heel ambitieus.

“Ik kan me voorstellen dat die perceptie leeft en ik begrijp de kritiek. Toch moet je absoluut niet onderschatten wat deze doelstelling betekent. Vergeet niet dat Nederland een enorme achterstand heeft in te halen; binnen Europa horen we tot de slechtste jongetjes van

de klas. Op dit moment is maar zo’n 4 procent van de Nederlandse energiemix duurzaam opgewekt. Een groot deel daarvan betreft dan ook nog biomassa bijstook in kolencentrales, waardoor we de komende tien jaar tijd niet vier, maar

zes keer zoveel daadwerkelijk schone energie moeten gaan opwekken. Een doelstelling van 16 procent in 2023 klinkt wellicht bescheiden, maar als Nederland dat gaat redden is het een prestatie van formaat. Sterker nog, in dat

Duurzame Energie Koepel De stichting Duurzame Energie Koepel werd in 2002 opgericht door Holland Solar, Platform Bio-Energie, NWEA (voorheen FME Groep Windenergie, Pawex en Newin) en Stichting Warmtepompen - een van de voorlopers van de huidige Dutch Heat Pump Association. In 2008 trad BodemenergieNL toe, in 2010 gevolgd door de Nederlandse Vereniging voor Energie uit Water (EWA). Hierdoor worden de belangrijkste duurzame energieopties (zonnewarmte, zonnestroom, biomassa, windenergie, warmtepompen, bodemenergie en energie uit water) door de koepel vertegenwoordigd. Bij de deelnemende brancheorganisaties zijn 750 bedrijven en organisaties op het gebied van duurzame energie aangesloten. Van elke branchevereniging heeft de voorzitter zitting in het bestuur; Teun Bokhoven is de onafhankelijke voorzitter van de koepelorganisatie. “De verschillende brancheorganisaties hebben, doordat ze ieder actief zijn op een ander deelterrein, los van elkaar weinig invloed op het overheidsbeleid. Als overkoepelend orgaan proberen wij de deur open te krijgen en een ingang bij ‘de politiek’ te krijgen, waarna bijvoorbeeld de DHPA of BodemenergieNL concreet invulling kan geven aan beïnvloeding van het besluitvormingsproces”, legt Bokhoven uit.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 21

Ongeveer 4 procent van de huidige Nederlandse energiemix is ‘duurzaam’ opgewekt. Een groot deel daarvan komt echter uit de bijstook van biomassa in kolencentrales tempo groeit onze groene energieproductie harder dan Duitsland in zijn topjaren voor elkaar kreeg, terwijl dat toch een van de Europese voorbeeldlanden op het gebied van duurzame energie is.

Daar wil ik overigens nadrukkelijk aan toevoegen dat het van het grootste belang is dat we die groei dan ook na 2020 en 2023 door blijven zetten.”

Hoe wordt gegarandeerd dat concrete maatregelen in de komende tien jaar recht doen aan de lijn die in het Energieakkoord is vastgelegd?

“In het akkoord zijn 215 afspraken over acties vastgelegd, waarvan het merendeel op de agenda staat voor 2013 en 2014. Een aantal ervan zit inmiddels al in de uitvoeringsfase. Een klein team van stakeholders in het Energieakkoord vormt een borgingscommissie die de voortgang bewaakt, zowel inhoudelijk als qua agenda. Bovendien is duidelijk dat een groot aantal Tweede Kamerleden bovenop dit dossier zit en dat er veel interesse wordt getoond vanuit de media. Ik heb er daarom alle vertrouwen in dat de omzetting van het Energieakkkoord in concreet beleid goed is ge-

borgd. Er zijn ongeveer tien werkgroepen bezig om alle plannen concreter vorm te geven. Vooral de overheid is nu aan zet, en daar wordt ook hard gewerkt om een en ander op de rails te krijgen.

Een concreet voorbeeld is de ongelijkheid in energiebelasting waar warmtepompeigenaren mee te maken hebben.

Die ongelijkheid wordt inmiddels door de overheid erkend, en we zijn met de ministeries van Economische Zaken en Financiën in overleg over manieren waarop we dit probleem nog dit jaar uit de wereld kunnen helpen. We hebben nu bij uitstek het momentum om zulke zaken aan te pakken. Achter de schermen wordt een enorme inspanning geleverd, en nog voor het eind van dit jaar zullen de eerste concrete resultaten daarvan naar buiten komen.”

In het Energieakkoord is opgenomen dat het potentieel aan duurzame warmte en koude, waarbij warmtepompen uiteraard een grote rol spelen, wordt vervijfvoudigd. Op welke manier moet dit worden bereikt? Zijn subsidies bijvoorbeeld een goed middel?

22 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

“In het kader van die doelstelling moet een beter speelveld worden gecreëerd voor warmtepompen. Dat levert verschillende actiepunten op. Wat mij betreft moet daarbij zo min mogelijk worden ingezet op subsidies. Het verleden heeft duidelijk bewezen dat subsidieregelingen zonder duidelijke kop en

Energieakkoord Begin september plaatste minister Kamp van Economische Zaken zijn handtekening onder het Energieakkoord. Daarmee werd het resultaat beklonken van maandenlange onderhandelingen tussen onder andere de Rijksoverheid, vakbonden, de bouwsector, de duurzame energiesector en natuur- en milieuorganisaties, die onder regie van de Sociaal Economische Raad (SER) met elkaar aan tafel zaten. In het Energieakkoord staan bindende afspraken over energiebesparing, schone energietechnologie, klimaatbeleid, duurzame economische groei en groene werkgelegenheid.

Een mooi streven, zullen warmtepompleveranciers denken. Maar voorlopig kampen we met een bouwcrisis en zijn bedrijven vooral druk bezig het hoofd boven water te houden.

“Dat er forse economische tegenwind is klopt natuurlijk. Maar ik denk dat er vooral moet worden gekeken naar de kansen die er, ook in de huidige situatie, kunnen worden gevonden. De woningbouw ligt grotendeels plat, maar de bouwregelgeving is nog volop in ontwikkeling en de energetische eisen worden steeds strenger. Je ziet dat het aantal warmtepompen dat in nieuwbouwwoningen wordt geïnstalleerd stabiel blijft, ook al is het aantal bouwprojecten flink afgenomen. Dat betekent dus dat het percentage nieuwbouwwoningen met een warmtepomp stevig groeit. Los van die constatering denk ik dat de renovatiemarkt grote kansen voor de warmtepompindustrie biedt. Doordat

bestaande woningen beter worden geïsoleerd, worden warmtepompen - zeker in de vorm van hybride systemen - een aantrekkelijk alternatief voor gasketels. Dankzij het Energieakkoord zal die situatie verder verbeteren en krijgen fabrikanten, leveranciers en installateurs van warmtepompen een goed toekomstperspectief. Van de 16 procent die duurzame energie in 2023 moet uitmaken van de energiemix, zal 10 tot 15 procent worden bereikt via de inzet van bodemenergie, wko’s en warmtepompen. De eerstkomende tijd zal weliswaar vooral worden geïnvesteerd in wind- en bio-energie, maar in de loop van de komende jaren zal het accent verschuiven naar warmtepompen, zonneboilers en pv-panelen, waardoor die technologieën rond 2023 dominant zijn in de woningsector. De warmtepompindustrie heeft volgens mij echt een mooie toekomst voor de boeg.”

Is de kracht van de gaslobby geen complicerende factor, als het om het doorontwikkelen en uitrollen van technologie voor duurzame warmte en koude gaat?

“De belangrijke rol die aardgas in Nederland speelt is inderdaad een onderliggende beperking. Dat heeft natuurlijk een goede reden; zonder de 12,5 miljard aan aardgasbaten die de Nederlandse overheid binnenhaalt, zou het begrotingstekort geen 3 maar 7 procent zijn, en zouden we er op dat punt nog slechter voor staan dan landen als Griekenland. De gasindustrie heeft op dit moment overigens meer last van de lage steenkoolprijs dan van de ontwikkeling van duurzame alternatieven. Als onderdeel van de transitie naar een duurzame energiehuishouding waarbij het effect van energiebesparing en verduurzaming groter wordt, neemt de vraag naar aardgas automatisch af. Dat zal ook wel moeten, want vriend en vijand is er inmiddels wel van overtuigd dat Nederland vanaf 2030 niet meer zelfvoorzienend in aardgas zal zijn, eenvoudigweg omdat de voorraad eindig is. Overigens staat het feit dat we andere belangen hebben dan de gasindustrie niet in de weg voor opbouwende discussie. We hebben goede gesprekken met GasTerra, dat constructief meedenkt over de rol die aardgas heeft in de energietransitie. Die transitie betekent niet dat de gasindustrie op termijn zal verdwijnen, hij kan in de toekomst bijvoorbeeld een

INTERVIEW INTERVIEW

staart consistent beleid in de weg staan.

Er moet dus ander gereedschap worden ingezet. Ik denk daarbij in eerste instantie aan regelgeving, zoals aanpassingen in de Wet Milieubeheer, waardoor de toepassing van duurzame warmte en koude met name in de utiliteitsbouw wordt gestimuleerd. Verder wordt de bouwregelgeving aangescherpt ten gunste van lager energiegebruik en streeft het akkoord naar gemiddeld een label A in 2030 voor de gehele bestaande bouw. Maar er ligt ook een rol voor de warmtepompindustrie zelf. Er moeten nieuwe exploitatievormen en business modellen worden ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld ESCo-achtige constructies (Energy Service Companies -red.). Een punt waarop leveranciers moeten inspelen, is dat marktpartijen die duurzame warmteprojecten financieren steeds vaker rendementsgaranties eisen. Het is in dat kader natuurlijk erg mooi dat juist van installaties voor duurzame energieen warmteopwekking het rendement prima kan worden aangetoond, onder andere middels de SCOP. Het is veel lastiger om het effect van bijvoorbeeld isolerende maatregelen aan te tonen.

Verder zal de warmtepompindustrie via productinnovatie moeten inspelen op de toekomst. Warmtepompen kunnen kleiner worden, het rendement kan worden verbeterd en de initiële investeringskosten van een installatie kunnen omlaag. De industrie is daar overigens nu ook al mee bezig.”

“In het kader van het Energieakkoord moet een beter speelveld worden gecreëerd voor warmtepompen. Dat levert verschillende actiepunten op.” belangrijke rol spelen bij de opwekking en distributie van biogas dat wordt opgewekt in vergisters. Alleen zal de rol van de gasindustrie tegen die tijd meer beleidvolgend zijn, en niet beleidbepalend, zoals dat nu nog het geval is.” WP

SER-commissie Borging Energieakkoord van start De Sociaal-Economische Raad heeft op 1 oktober de bijzondere commissie Borging Energieakkoord ingesteld. De commissie monitort en bewaakt de voortgang van het Energieakkoord. Taken van de commissie zijn het toezien op naleving van de afspraken, een jaarlijkse rapportage over de voortgang, en eventuele bijstelling van maatregelen met het oog op de doelstellingen die zijn vastgesteld, mede in het licht van een uitgebreide evaluatie in 2016.

Het doel van deze evaluatie is zeker te stellen dat de uiteindelijke ambities zoals vastgelegd in het akkoord worden bereikt. De commissie heeft een permanent karakter en kenmerkt zich door een brede samenstelling met volwaardige participatie van alle partijen. In de persoon van Ed Nijpels is een onafhankelijke voorzitter benoemd. De Commissie Borging Energieakkoord start zijn werk half november 2013.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 23

ACHTERGROND

grond. Daarnaast was er behoefte aan een kwaliteitsslag.

EFFECTEN VAN GESLOTEN SYSTEMEN Gesloten bodemenergiesystemen hebben effecten op bodem en het grondwater. Eigenlijk is er nog maar weinig bekend over de effecten van gesloten systemen. Door IF Technology, KWR en Groenholland is daarom een ‘Technisch onderzoek gesloten systemen’ uitgevoerd. Het onderzoek had als doel een aantal belangrijke vragen te beantwoorden op het gebied van milieueffecten, rendement en doelmatig gebruik van de bodem. Hieronder staan de belangrijkste conclusies van het onderzoek.

Technisch onderzoek

naar gesloten bodemenergiesystemen Steeds vaker worden warmtepompen in combinatie met gesloten bodemenergiesystemen ingezet voor het duurzaam verwarmen en koelen van gebouwen. IF Technology, KWR en Groenholland hebben technisch onderzoek uitgevoerd naar milieueffecten, rendement en doelmatig gebruik van de bodem bij deze systemen.

AUTEUR: HETTY MATHIJSSEN (IF TECHNOLOGY) / SANNE DE BOER (IF TECHNOLOGY)

In tegenstelling tot voor open bodemenergiesystemen (wko’s), was er tot voor kort geen beleidskader voor gesloten systemen. Dit is met de invoering van de AMvB Bodemenergie op 1 juli 2013 veranderd. Nu geldt voor gesloten systemen een meldingsplicht of vergunningplicht. De gemeenten zijn daarvoor het bevoegd gezag. De vergunningplicht geldt voor systemen met een bodemzijdig vermogen groter dan 70 kW of als het systeem in een interferentiegebied ligt. Alle overige systemen zijn meldingsplichtig. Dit betekent dus

dat vanaf nu elk nieuw gesloten bodemenergiesysteem melding- of vergunningplichtig is.

te creëren voor open en gesloten systemen. Hierbij is ingezet op drie speerpunten:

WAAROM MELDEN EN VERGUNNEN? Open systemen hebben al langer een vergunningplicht. Daardoor is bekend waar ze liggen. De gesloten systemen hadden dit voor 1 juli 2013 niet en daardoor was hun locatie vaak onbekend.

• • •

Uitgangspunt van de nieuwe regels is om zoveel mogelijk een gelijk speelveld

24 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

doelmatig gebruik van de bodem bescherming van de bodem kwaliteitsborging

Vanaf nu moeten nieuwe gesloten bodemenergiesystemen voldoen aan de wettelijke technische en energetische eisen. Dit ter bescherming van bodem en grondwater, en zodat er sprake is van een doelmatig gebruik van de onder-

POSITIEVE MILIEUEFFECTEN De belangrijkste redenen voor het toepassen van gesloten bodemenergiesystemen in combinatie met warmtepompen is energiebesparing en CO2-emissiereductie.

De potentiële besparing op primaire energie bedraagt 35 tot 45 procent ten opzichte van traditionele verwarming en koeling. De reductie in de CO2 ligt tussen 60 en 90 kg per MWh geleverde warmte. Voor koeling kan de reductie zelfs oplopen tot 180 kg CO2 per MWh geleverde koude.

RISICO’S VOOR BODEM EN GRONDWATER Welke risico’s brengt het toepassen van gesloten bodemlussen met zich mee?

De risico’s voor bodem en grondwater zijn te verdelen in vier groepen, die hieronder worden beschreven.

1. Samenstelling van de circulatievloeistof De basis voor de circulatievloeistof in gesloten systemen is water. Aan het water worden vaak additieven toegevoegd ter voorkoming van bijvoorbeeld schuimen, bevriezen of corrosie. Deze additieven kunnen giftig zijn. Voorgemengde antivriesmiddelen bevatten bijna altijd giftige additieven. Van de lijst onderzochte additieven zijn de stoffen mono-propyleenglycol en kaliumcarbonaat het meest veilig voor de bodem.

Hiervoor zijn op dit moment echter nog geen regels.

2. Kans op lekkage De kans op lekkage is met 1 lekkage op 435 lussen klein te noemen. De kans op

lekkage is het grootst in de horizontale delen in het systeem en bij verbindingen. Dit komt doordat het horizontale deel gevoelig is voor graafschade. In de verbindingen betreft het vooral aanlegfouten.

3. Doorboren van scheidende kleilagen Bij het aanleggen van bodemlussen worden scheidende kleilagen doorboord.

Twee van elkaar gescheiden watervoerende lagen kunnen hierdoor water uitwisselen. Dit heeft gevolgen voor de waterkwaliteit van die lagen. Hierdoor kan bijvoorbeeld een waterlaag die geschikt is voor drinkwaterwinning of gietwater in gevaar komen. Het is dus belangrijk om de scheiding goed te behouden. Dit gebeurt door afdichting met een kleiprop ter hoogte van de scheidende laag. Dit staat vastgelegd de BRL 2100 en het bijbehorende protocol.

een open systeem te verwaarlozen is.

Een open systeem kan wel negatieve interferentie veroorzaken bij een gesloten systeem. Wanneer het gesloten systeem in de warme bel ligt, kan door de relatief hoge temperaturen de levering van directe koeling met het gesloten systeem worden beperkt. In dat geval zou de mate van beïnvloeding gekwantificeerd moeten worden. Als het gesloten systeem in de koude bel van het open systeem ligt, is de invloed op de lange termijn (over 20 jaar gezien) klein.

Kortom, bij plaatsing van een gesloten systeem kan de locatie van de lussen belangrijk zijn voor het rendement van het systeem.

REGELGEVING IN DE PRAKTIJK Wat betekenen de nieuwe regels nu in de praktijk? Het totale palet aan regels is nog niet zo simpel. Daarom hieronder een overzicht.

4. Buiten gebruik stellen De eisen voor buitengebruikstelling en afdichting zijn vastgelegd in het Activiteitenbesluit milieubeheer en het Besluit lozen buiten inrichtingen. Bij het buitengebruikstellen van een gesloten systeem is het verwijderen van de circulatievloeistof verplicht. De lussen zelf blijven zitten en zijn niet schadelijk. Wel dienen de lussen te worden opgevuld zodat de werking van de oorspronkelijke waterscheidende lagen wordt hersteld.

De risico’s voor de bodem zijn na afdichting klein.

HOE BEÏNVLOEDEN BODEMENERGIESYSTEMEN ELKAAR? Met het oog op de verwachte groei van gesloten systemen is onderzocht hoeveel invloed de systemen op elkaar hebben. Uit het onderzoek blijkt dat de invloed van een gesloten systeem op WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 25

ACHTERGROND Figuur: schematische weergave gesloten systeem (A), warmtepompsysteem (B) en afgiftesysteem (C). (Bron: Groenholland) Bevoegd gezag: de gemeente (Burgemeester en Wethouders) Meldingsplichtig • Systemen met minder dan 70 kW bodemzijdig vermogen • 4 weken van tevoren melden • Alle nieuwe systemen geïnstalleerd vanaf 1 juli 2013 • Afwijzing door gemeente is niet mogelijk (mits melding voldoet aan alle indieningsvereisten) Vergunnningsplichtig • Proceduretijd: 8 weken • Na vergunning verlening mag de aanleg starten • Systemen geïnstalleerd vanaf 1 juli met meer dan 70 kW bodemzijdig vermogen • Alle systemen geïnstalleerd vanaf 1 juli in een interferentiegebied • Interferentiegebieden worden aangewezen door gemeenten • Afwijzing door gemeente is wel mogelijk, twee criteria: nadelige interferentie met ander systeem, ondoelmatig gebruik van bodemenergie (invulling afhankelijk van gemeente) • Aan een vergunning kunnen geen voorschriften worden verbonden

Algemene regels • Gelden voor alle gesloten systemen geïnstalleerd vanaf 1 juli, zowel bij meldingen als bij vergunningen • Hoeven niet speciaal voorgeschreven te worden (werken net als de verkeersregels: gelden automatisch voor iedereen) • De regels (op hoofdlijnen) zijn: - Werkzaamheden door erkende instelling/persoon volgens normdocumenten (let op: gaat pas vanaf oktober 2014 gelden)

- Lekkage: Bij vermoeden dat systeem lekt: onmiddellijk buiten werking stellen en circulatievloeistof verwijderen (tenzij dat alleen water is) - Retourtemperatuur*: minimum bedraagt -3 °C maximum is 30 °C

Het ‘Technisch onderzoek gesloten systemen’ waar in dit artikel naar wordt gerefereerd, is uitgevoerd door: • IF Technology: adviesbureau voor bodemenergie • Groenholland: adviesbureau voor gesloten bodemsystemen • KWR: onderzoeksinstituut voor bodem en grondwater 26 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

- Energiebalans * - Koudeoverschot toegestaan per 5 jaar - Geen warmteoverschot per 5 jaar

- Rendement: systeem levert energierendement dat bij doelmatig gebruik en goed onderhoud kan worden behaald - Interferentie met bestaand systeem is verboden

- Beëindiging: verwijder circulatievloeistof, verwijder ondergrondse deel niet, vul systeem op en herstel de werking oorspronkelijke waterscheidende lagen - Registratie van: retourtemperatuur, toegevoegde warmte en koude (Mwh), rendement.

MOOI VAN BUITEN, SLIM VAN BINNEN De NIBE F1345 solo water/water warmtepomp heeft een elegant en tijdloos design van buiten en een doordachte modulaire opbouw van binnen. Dat betekent dat elk onderdeel – van een simpel kabeltje tot een compressormodule – in een handomdraai kan worden aangesloten of vervangen. Controle en bediening van de warmtepomp is eenvoudig dankzij een kleurendisplay met een helder intuïtief menu in de taal van uw keuze.

* Gemeente kan maatwerkvoorschrift toepassen.

Bestaande systemen Alle bestaande systemen mogen zich melden, dit is niet verplicht Door een melding te doen, is het systeem wel beschermd tegen interferentie. Het systeem hoeft echter niet te voldoen aan de algemene regels, met uitzondering van beëindiging.

De F1345 is ontworpen voor grotere woningen en utiliteitsgebouwen en is krachtiger en flexibeler dan ooit. U heeft keuze uit vier types met vermogens van 24, 30, 40 en 60 kW. Daarnaast biedt de F1345 diverse aansluitmogelijkheden en accessoires, onder meer voor warmtapwaterbereiding, monitoring, afstandsbediening via GSM en (passieve) koeling.

Wilt u meer weten over meldingen en vergunningen bij gesloten systemen?

Kijk dan op www.geslotensystemen.nl WP

GRAT IS I P BIJ EE AD N NIB E F www .nibe 1345 nl.nl

NIBE™ F1345 SOLO WATER/WATER WARMTEPOMP – Leverbaar in de volgende capaciteiten: 24, 30, 40 en 60 kW. – Perfecte kostenefficiënte oplossing voor het verwarmen en koelen van grotere woningen en utiliteitsgebouwen.

– Tot negen warmtepompen in cascade op te stellen voor een maximaal vermogen van 720 kW (bijvoorbeeld bij open bron).

– Geïntegreerde internet communicatiemodule voor beheer op afstand: NIBE UplinkTM. – Gelijktijdige levering van warmtapwater en ruimteverwarming of passieve koeling mogelijk.

– Groot helder meertalig kleurendisplay voor eenvoudige bediening of informatievoorziening.

– Twee scroll compressoren werken individueel of samen en schakelen indien nodig in.

– Minder dan 3 kg koudemiddel per compressor: geen verplichte jaarlijkse inspecties.

– Laag geluidsniveau.

– Eenvoudige installatie.

– Opstartinstructies via het display.

– Ingebouwde energiezuinige bron- en circulatiepompen worden aangestuurd via het display.

– Eigen bronpomp per compressormodule bij 24 en 30 kW uitvoeringen.

Terugblik op een proefproject Toen de cv-ketels in de wijk Mariënhof in 2011 toe waren aan vernieuwing, besloot woningcorporatie LEKSTEDEwonen een proef te starten. In veertien huizen werd in plaats van een conventionele hr-ketel een hybride warmtepompsysteem van Itho Daalderop geïnstalleerd. Twee jaar later gaan we terug naar de wijk, om de uitkomsten van het experiment te inventariseren.

AUTEUR: BAS ROESTENBERG Het besluit om veertien woningen in de wijk te voorzien van een warmtepompsystemen is destijds genomen in het kader van het Aedes-convenant, legt Otto Wellner, medewerker vastgoed bij LEKSTEDEwonen uit. “In dat convenant is vastgelegd dat corporatiewoningen minder energie moeten gaan verbruiken. Toen een groot deel van de woningen in de wijk Mariënhof toe waren aan een nieuwe ketel, hebben we onderzocht hoe we installatietechnisch gezien aan het convenant konden voldoen. De

woningen waren immers al voorzien van isolerende maatregelen, zoals dubbel glas, dak- en spouwisolatie. Dat was reden voor ons om naar de klimaatinstallatie te kijken. Er zijn transmissieberekeningen gemaakt, en daaruit bleek dat de installatie van een hybride warmtepomp tot de mogelijkheden behoorde.”

LEKSTEDEwonen besloot om niet meteen de hele wijk van warmtepompen te voorzien, maar eerst een proef te starten. Wellner: “We wilden eerst bewonerservaringen in kaart brengen en on-

28 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

derzoeken of de investeringen kunnen worden terugverdiend. Dat laatste zou moeten gebeuren door een deel van de besparing op energiekosten terug te laten vloeien naar de corporatie. Tijdens de proef die in 2011 werd gestart is van dat laatste overigens afgezien. De huishoudens die meedoen, mogen het financiële voordeel zelf houden.”

‘VERWARMINGSGEDRAG’ Op een bewonersbrief waarin LEKSTEDEwonen de proef aankondigde, kwa-

men veertien aanmeldingen binnen van bewoners die mee wilden doen. In hun woning werd de hybride lucht/waterwarmtepomp HP Cube van Itho Daalderop geïnstalleerd. De warmtepomp zorgt voor ruimteverwarming, het cv-keteldeel van de installatie maakt warm tapwater en springt bij als de warmtevraag in de woning te groot wordt. Arco Knoester, manager woningrenovatieprojecten bij Itho Daalderop: “Een hybride systeem als de HP Cube is uiteraard prima geschikt voor de renovatiemarkt.

In bestaande wijken is de infrastructuur niet uitgelegd voor all-electric gebruik, dus dat kan tot problemen leiden bij een piekvraag. Door een systeem te gebruiken waarin een warmtepomp op elektriciteit wordt gecombineerd met een cv-ketel op gas, omzeil je dit. Toen de veertien aanmeldingen binnen waren, hebben we eerst een bewonersavond georganiseerd, samen met LEKSTEDEwonen en Eneco Installatiebedrijven Midden, dat als installateur bij het project is betrokken. We hebben de betrokken bewoners uitvoerig voorgelicht over de andere werkwijze van een warmtepomp, verteld dat hun woning trager wordt verwarmd, dat ze daar een constante, comfortabele temperatuur voor terugkrijgen en dat hun energiegebruik omlaag zal gaan. De bewoners is bijvoorbeeld op het hart gedrukt om de thermostaat zoveel mogelijk met rust te laten en van de gewoonte af te stappen om hem ‘s avonds omlaag te draaien. Die laatste neiging is hardnekkig. We zijn daarom constant in gesprek gebleven met de bewoners, om een vinger aan de pols te houden en ze op de noodzaak van ander ‘verwarmingsgedrag’ te blijven wijzen.”

De woningen hebben als voordeel dat ze een ruime zolderverdieping hebben, vertelt hij verder. “De warmtepompinstallatie neemt meer ruimte in beslag dan een hr-ketel, mede doordat het een hybride systeem is. Dat was in deze situatie dus geen bezwaar. Bovendien kwamen op de zolderverdieping alle bestaande ventilatiekanalen al bij elkaar, zodat het ook logisch was om de ventilatiebox daar te plaatsen. De retourlucht van het ventilatiesysteem wordt nu ingeblazen in de warmtepomp, zodat er een systeem is met natuurlijke ventilatie en warmteterugwinning.” Een groot voordeel van de HP Cube is dat er geen buiten-unit aan te pas komt, zegt Knoester. “De enige bouwkundige ingreep is dat er in het dak is geboord voor de luchtaan- en afvoer van het systeem.

Veel bewoners geven bij ons aan dat ze niet op een buiten-unit zitten te wachten; het gaat om lelijke kasten die vandalismegevoelig zijn. Dat wij een lucht/ water-warmtepomp bieden die zonder buiten-unit werkt, wordt dan ook als een groot voordeel ervaren.”

KINDERZIEKTES Het project werd eind 2011 opgeleverd.

In het eerste half jaar daarna verliep de proef tamelijk stroef; de veertien deelnemers hadden aardig wat klachten.

Knoester: “De bewoners in dit project hebben altijd een gasketel in huis gehad. Daarbij draai je even aan de thermostaat en een kwartier later is het een paar graden warmer. Bij een warmtepompinstallatie werkt dat anders. Zoals

Aedes-convenant In 2008 hebben de Woonbond, de vereniging van woningcorporaties Aedes en de toenmalige ministeries VROM en WWI (Wonen, Wijken en Integratie) hun handtekening gezet onder het Convenant Energiebesparing Corporatiesector. Doel hiervan was dat corporaties samen met huurders en ondersteund door de rijksoverheid, een aantal energiebesparende maatregelen realiseren.

In dat kader is afgesproken dat de bestaande bouw tot het jaar 2018 minstens 20 procent minder aardgas gebruikt en vanaf 2015 de helft minder energie gebruikt. In 2012 is het convenant aangescherpt. Er is onder andere in opgenomen dat het gemiddelde energielabel van de Nederlandse corporatiewoningen in 2020 uitkomt op B.

verteld, hebben we mensen daar uitgebreid over voorgelicht, maar toch bleek dat ze er erg aan moesten wennen”.

Dat was echter niet het enige probleem; in de eerste paar maanden kampte het project ook met technische kinderziektes, beaamt Knoester: “Het duurde soms erg lang voordat de woningen op temperatuur waren. Na verloop van tijd bleek de weersafhankelijke regelaar die in het systeem was opgenomen een belangrijke spelbreker. Deze component zorgt ervoor dat de installatie mede wordt aangestuurd op basis van de bui-

INSTALLATIE Voor de installatie van de HP Cube waren nauwelijks bouwkundige aanpassingen aan de woningen nodig. De bestaande radiatoren zijn blijven hangen; ze hebben nu alleen wel overcapaciteit, legt Knoester uit: “Bij de oude ketel was de aanvoertemperatuur 90 en de retourtemperatuur 70 graden. We hebben de installatie bij oplevering ingeregeld op een aanvoertemperatuur van 55 en een retourtemperatuur van 45 graden.

We konden het bestaande hoogtemperatuur-afgiftesysteem dus handhaven, alleen betekent dat wel dat de warmtepomp niet kan worden gebruikt om te koelen”.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 29

PROJECT

Hybride warmtepompen in bestaande bouw

PROJECT

Expertisecentrum Koudetechniek

Bewoners Tijdens een rondgang langs enkele bewoners die meedoen aan de proef, blijkt dat ze inmiddels inderdaad tevreden zijn over het comfort dat de HP Cube biedt. Doordat het systeem opnieuw is ingeregeld en de weersafhankelijke regelaar is uitgeschakeld, zijn de oude comfortklachten daadwerkelijk verholpen, zo vertellen ze ons. De besparing op de energierekening lijkt door die ingrepen iets achter te blijven bij de berekeningen, al speelt ook de lage gemiddelde wintertemperatuur van het afgelopen jaar daarbij een rol.

tentemperatuur, maar hij blokkeerde de stooklijn te vaak. Nadat we die regelaar uit het systeem hadden verwijderd, werden er vrijwel geen comfortklachten meer gemeld. Een andere maatregel die we troffen is dat het keteldeel van de installatie wat anders werd ingesteld.

Als je een laagtemperatuursysteem aansluit op een hoogtemperatuurafgiftesysteem, duurt het lang voordat je voldoende warmte hebt. Het systeem is daarom bijgesteld, zodat de gasketel cv-water van 70 graden gemaakt, waar-

LEKSTEDEwonen LEKSTEDEwonen werd in 1911 opgericht onder de naam ‘Bouwvereeniging Volksbelang’. Inmiddels beheert LEKSTEDEwonen ongeveer 3500 woningen, waarvan het grootste deel in de gemeente Vianen. LEKSTEDEwonen heeft verder woningen in Houten, Leerdam en Utrecht.

na de warmtepomp ervoor zorgt dat het warmteniveau wordt vastgehouden.

Dat is uiteraard een concessie met betrekking tot de COP van het systeem, maar het heeft eraan bijgedragen dat de comfortklachten van bewoners zijn verholpen.”

LABELSPRONG Knoester: “We monitoren nu het elektra- en gasgebruik van de installaties, het aantal draaiuren van het warmtepomp- en cv-gedeelte, en in een aantal woningen ook de temperatuur. Gemiddeld genomen komt uit die berekeningen naar voren dat de huishoudens die aan de proef meedoen tussen de 200 en 250 euro per jaar besparen op hun energiejaarrekening. Dat is ongeveer in de lijn van de berekeningen die we vooraf hadden gemaakt.” De woningen hebben bovendien een energielabelsprong gemaakt, legt hij uit: “De woningen hebben nu het energielabel A, terwijl de andere woningen in de wijk het label B/C hebben.”

Hoewel de proef met de veertien woningen in eerste instantie was gestart met de intentie om de hele wijk, die 139

30 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Dé praktijkopleider voor Warm & Koud Meld u dit jaar nog aan en ontvang van on eendaagse slip s een cursus.

woningen telt, te voorzien van warmtepompen, is daar uiteindelijk van af gezien. Het besluit om de proef niet door te zetten heeft volgens Otto Wellner van LEKSTEDEwonen deels te maken gehad met de kinderziekten die het systeem in de beginperiode kende. “Samen met de investeringskosten, die aanzienlijk hoger zijn dan die voor een hr-ketel, heeft dat ons destijds doen besluiten om de overige 125 woningen in de Mariënhof nog niet van dit systeem te voorzien. Wellicht dat we in de toekomst in vergelijkbare wijken alsnog kiezen voor een hybride warmtepompsysteem. Eerst verlengen we de proefperiode, om te zien of onze klanten er over een langere periode tevreden over blijven.” WP

t in!

Schr ijf je direc

• Lucht/lucht warmtepompen voor utiliteitsgebouwen • F-gassen categorie 1 Mocht u onverhoopt niet in één keer slagen?

Dan krijgt u van PTC+ het herexamen kosteloos aangeboden.

Trainen bij PTC is altijd écht! +

PTC+ Zandlaan 29 6717 LN Ede

Bekijk ons gehele trainingsaanbod op www.ptcplus.com, Expertisecentrum Koudetechniek of bel voor meer informatie 06 20 01 24 56.

PTC+ is een door KBI geaccrediteerd trainingscentrum (www.qbisnl.nl)

situatie de beste keuze is, moet worden gekeken naar wensen en eisen, en naar het ontwerp van de gebouwinstallaties.

In dit artikel gaan we in op een zevental criteria die daarbij in meer of minder mate van belang zijn.

ENERGIEZUINIGHEID Bedrijfspanden zijn vandaag de dag verantwoordelijk voor ruim 33 procent van het totale energieverbruik in de Europese Unie (EU). Volgens schattingen kan 32 procent van het energieverbruik in bedrijfspanden in de EU worden toegeschreven aan verwarming-, ventilatie- en airconditioningsystemen (HVAC).1 De verlaging van dit percentage en dus de energiekosten, heeft voor de meeste gebouwhuurders en gebouweigenaren prioriteit.

Met zowel de ‘gewone’ als de omkeerbare warmtepompen kunnen dankzij de efficiënte verwarmingstechnologie aanzienlijke besparingen worden gerealiseerd. De prestaties van de verkrijgbare warmtepompen kunnen onderling behoorlijk verschillen. Als een laag energieverbruik de hoogste prioriteit heeft - bijvoorbeeld energieklasse A - dan moet de warmtepomp Eurovent-gecertificeerd zijn en een minimale EER-waarde (Energy Efficiency Ratio - waarde voor energiezuinigheid) van 3,2 hebben2 om te voldoen aan de huidige Europese normen.

Zeven keuzecriteria

bij de keuze voor een warmtepomp De energiekosten worden steeds hoger en de milieudoelstellingen ambitieuzer.

Dit leidt ertoe dat warmtepompen meer en meer worden gezien als een efficiënte oplossing voor het opwekken van verwarming en koeling voor uiteenlopende bedrijfspanden, instellingen en industriële installaties. Maar welke warmtepomp past het beste bij een bepaalde situatie?

AUTEUR: TIM VAN HUSSEL, SALES MANAGER TRANE NEDERLAND Warmtepompen zijn gebaseerd op één van de meest energiezuinige methoden voor het verwarmen van een gebouw: de overdracht van vrije warmte-energie van buiten naar binnen op basis van het temperatuurverschil tussen beide.

Omkeerbare warmtepompen kunnen verwarmen en koelen, afhankelijk van de behoefte. Het meest kenmerkende verschil tussen een omkeerbare warmtepomp en een installatie met een verwarmingsketel en koelmachine is dat in het

32 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ACHTERGROND

Welk systeem voor welke toepassing?

eerste geval koeling en verwarming in één apparaat samenkomen. Omdat de vraag naar warmtepompen toeneemt, komen er ook steeds meer verschillende fabricaten en uitvoeringen op de markt.

Om te bepalen wat voor een bepaalde

Bedrijfspanden zijn vandaag de dag verantwoordelijk voor ruim 33 procent van het totale energieverbruik in de Europese Unie. ren is daar nu een oplossing voor: een nieuwe generatie warmtepompen die zowel stil als zuinig zijn. Wanneer het gevoel ontstaat dat er moet worden gekozen tussen een laag energieverbruik en een laag geluidsniveau, zijn er nu betere mogelijkheden.

GELUIDSNIVEAU BETROUWBAARHEID De akoestische eisen die aan gebouGebouweigenaren moeten er zeker van wen worden gesteld, worden steeds kunnen zijn dat hun HVAC-systeem effistrenger. De geluidproductie van onder ciënt werkt en stilstand niet of nauwelijks andere technische apparatuur wordt optreedt. Wanneer de bedrijfszekerheid daarom steeds belangrijker voor gebouvan aangeboden HVAC-systemen wordt weigenaren. Een lager energieverbruik beoordeeld, moet op meerdere aspecvan een luchtgekoelde warmtepompen ten worden gelet. Denk ging altijd ten koste van daarbij aan de volgende het geluidsniveau, vanpunten: wege meer of grotere • Reputatie van de faventilatoren en andere brikant componenten. Gebouw• Tests waaraan de faeigenaren moeten dus brikant elke unit onderaltijd water bij de wijn werpt doen: een laag ge• Kwaliteitszorg tijdens luidsniveau en een hoog de productie energieverbruik of een • Locatie van de afterlaag energieverbruik en sales-servicepunten een hoog geluidsniveau.

Een toegepaste regelaar Dankzij recente ontwikverzekert de maximakelingen op het gebied le bedrijfszekerheid van van omkastingen, warmde warmtepomp. Door tewisselaars, compres- Tim van Hussel, sales middel van intelligente sorkasten en ventilato- manager Trane Nederland

ontdooicycli kan het energieverbruik bijvoorbeeld worden verlaagd en kan eventuele stilstand van de unit worden beperkt. Elektronische expansieventielen resulteren in betere prestaties bij gedeeltelijke belasting en voortreffelijke regeling van het koudemiddel. Ook de kwaliteit en regeltechnische integratie van de unit binnen het gebouwbeheersysteem dragen bij aan een stabiele, betrouwbare werking.

GEAVANCEERDE ENERGIEZUINIGHEID Tegenwoordig zijn er als optie technologieën beschikbaar die het energieverbruik van luchtgekoelde warmtepompen nog verder terugdringen. Warmteterugwinning is zo’n optie – de warmte die via een condensor wordt afgevoerd, wordt daarbij herwonnen en voor een ander doel gebruikt. Door middel van gedeeltelijke warmteterugwinning kan de energie die door de compressor wordt afgevoerd bijvoorbeeld worden herwonnen.

Met deze energie wordt het water in een tweede circuit tot 70°C verwarmd.

Een andere optie is pompaandrijving met variabele frequentie: de stroming wordt afgestemd op de daadwerkelijke behoefte, waardoor er minder energie wordt verbruikt.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 33

ACHTERGROND

Noteer alvast in uw agenda:

TOTALE EIGENDOMSKOSTEN De totale eigendomskosten zijn alle kosten die verband houden met de warmtepomp. Hieronder vallen de aanschafkosten van het systeem (ontwerp, ontwikkeling en installatie), bedrijfskosten (onderhoud- en reparatiekosten en tijd) plus de recyclingkosten of inruilwaarde aan het eind van de levenscyclus. Hoewel de aanschafprijs van het ene systeem hoger kan zijn dan die van het andere, vallen de totale eigendomskosten van een kwalitatief beter systeem in de loop der tijd lager uit omdat het systeem betrouwbaarder en onderhoudsvriendelijker is. Het is dan ook belangrijk dat u verder kijkt dan bijvoorbeeld alleen naar de aanschafprijs.

Naar schatting kan 32 procent van het energieverbruik in bedrijfspanden in de EU worden toegeschreven aan HVAC-systemen ONDERHOUD Een aspect van een HVAC-systeem dat lang niet altijd de aandacht krijgt die hij verdient, is onderhoud. Er bestaat een simpel verband tussen de tijd die voor onderhoud wordt uitgetrokken en de kosten. Zowel de directe kosten van het onderhoud zelf als de indirecte kosten vanwege stilstand en de gevolgen voor de productiviteit in een allesbehalve optimaal werkende installatie. Bovendien maken de kosten van onderhoud na de eerste aanschafkosten een aanzienlijk deel van de totale eigendomskosten van een HVAC-systeem uit.

Om de onderhoudskosten te beperken, moet een warmtepompsysteem zo worden gebouwd dat onderhoud zo eenvoudig mogelijk is. Daarbij kan worden gedacht aan: • Open ontwerp • Positionering van alle componen-

•

• •

ten (zoals compressoren, kleppen en drukaansluitingen) binnen 300 mm van de rand van de unit Ventilatoren monteren op scharnieren zodat de engineer er van buitenaf goed bij kan Een goed toegankelijk pomppakket Een geavanceerd regelmoduul met het oog op eenvoudige diagnostiek en rapporten

MAATWERK Uit ervaring weten we dat elke klant uniek is. Bovendien kan gezien de geografische locatie, hoge of lage omgevingstemperaturen of extreme watertemperaturen een oplossing op maat nodig zijn. Controleer of het warmtepompsysteem dat u overweegt werkt binnen het bereik van de omgevings- en watertemperaturen die uw toepassing of situatie vereist.

CONCLUSIE In de afgelopen paar jaar hebben innovaties in HVAC-systemen geleid tot nieuwe ontwerpen voor warmtepompen die ten opzichte van de systemen die ze vervangen, grote voordelen met zich meebrengen.

Zoals we hebben gezien, is het van belang dat u eerst besluit waar uw prioriteiten liggen voordat u zich in de mogelijke warmtepompen verdiept.

Energiezuinigheid, geluidsniveau, bedrijfszekerheid, optionele technologieën voor energiezuinigheid, onderhoud, opties voor maatwerk en totale eigendomskosten spelen stuk voor stuk een rol in uw zoektocht naar een warmtepomp die het best bij uw behoeften aansluit. Het is van belang dat u eerst besluit waar uw prioriteiten liggen voordat u een keus maakt voor een warmtepomp en leverancier. Energiezuinigheid, geluidsniveau, bedrijfszekerheid, optionele technologieën voor energiezuinigheid, onderhoud, opties voor maatwerk en totale eigendomskosten spelen stuk voor stuk een rol in de zoektocht naar een warmtepomp die het best aansluit bij uw behoeften. WP Noten: 1) Bron: ENERGYEFFICIENT BUILDINGS PPP van de Europese Commissie: http:// www.ectp.org/cws/params/ectp/download_files/36D1191v1_EeB_Roadmap. pdf 2) Per 1 kW opgenomen elektriciteit leveren deze warmtepompen 3,2 kW warmte. Ter vergelijking: de waarde van elektrische verwarming is 1.

34 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Veilig, gezond en herkenbaar werken

Safety&Health@work is de plek om: • de laatste vernieuwingen, verbeteringen en innovaties op het gebied van veilig, gezond en herkenbaar werken te ervaren • hoogwaardige kennis op te doen en te leren • inspiratie te krijgen • te netwerken • zaken te doen

Om veilig te kunnen werken moeten organisaties ervoor zorgen dat gevaren en risico’s tijdens het werk zo efficiënt mogelijk worden beheerst. Tijdens dit event komen alle partijen bij elkaar die bij het managen van veiligheidsen gezondheidsrisico’s tijdens het werk betrokken zijn. De nieuwste aanpakken, visies, technieken en producten op het gebied van veilig, gezond en herkenbaar werken worden gepresenteerd door kennispartijen, bedrijven en standhouders.

Naast de stands op de beursvloer is er een doorlopend programma met gratis kennissessies van hoog niveau, toegespitst op verschillende thema’s en disciplines. Daarnaast zijn er op de beursvloer activiteiten en workshops waarbij het accent vooral ligt op de uitvoering en toepassing van al die kennis in de praktijk.

Wat zijn de nieuwste ideeën en voorbeelden op het gebied van risicomanagement tijdens het werk, van persoonlijke beschermingsmiddelen en (bedrijfs)kleding?

Safety&Health is een initiatief van:

In samenwerking met:

P P M

een initiatief van:

1SFWFOUJF 1SPKFDU .BOBHFNFOU

www.safetyandhealthatwork.nl

INNOVATIE

pompconcept zich moet richten. Wat natuurlijk niet betekent dat het nieuwe type warmtepomp dat uiteindelijk in een laboratoriumopstelling moet worden gepresenteerd niet kan worden toegepast in renovatieprojecten buiten deze Duitse stad.

GreenHP:

‘Groene’ warmtepomp voor renovatieprojecten De renovatiemarkt biedt een enorme uitdaging voor het terugdringen van energiegebruik voor woningverwarming. Om de kansen daarbij optimaal te benutten, werken negen Europese bedrijven en organisaties samen aan de ontwikkeling van een prototype ‘groene warmtepomp’. Tijdens het ATMOsphere-congres werd onlangs de tussenstand gepresenteerd.

AUTEUR: BAS ROESTENBERG Het belang van duurzame renovatie blijkt uit cijfers die boekdelen spreken.

In de afgelopen 20 jaar is het energiegebruik voor het verwarmen en koelen van gebouwen enorm gestegen. Actuele gegevens zijn niet voorhanden, maar in 2009 waren huishoudens in Europa verantwoordelijk voor 68 procent van het totale gebouwgebonden energiegebruik, waarbij 70 procent van die energie werd aangewend voor verwarmingsdoeleinden. Als daarbij in aanmerking wordt genomen dat bijna 40 procent van alle woningen in Europa vóór 1906 is gebouwd, en nog eens 45 procent tussen 1960 en 1990, is direct duidelijk waar een groot deel van het probleem - of de uitdaging - ligt. Om

het bij een ‘uitdaging’ te houden: de renovatiemarkt biedt enorme kansen, waarbij verduurzaming en economische mogelijkheden hand in hand gaan.

VOORBEELDSTAD Om een boost te geven aan het verduurzamen van de bestaande Europese woningvoorraad, hebben negen internationale bedrijven en organisaties de handen ineen geslagen voor het Green Heat Pump-project (GreenHP). Het doel is een warmtepomp te ontwikkelen die bij uitstek geschikt is voor grootschalige toepassing in stedelijke Europese renovatieprojecten, specifiek toegespitst op bepaalde locaties. Die locaties liggen in de ‘gemiddelde klimaatzone’ die is vast-

36 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

gesteld op basis van verschillende factoren, waaronder de bestaande lucht/ water-warmtepompmarkt, de potentie voor vervanging van conventionele systemen, en de bevolkingsdichtheid en verstedelijking. Op basis van die ‘gemiddelde klimaatzone’ - grosso modo bestaande uit Duitsland, Frankrijk, de Benelux, Groot-Brittannië, Denemarken en delen van Italië en Spanje - zijn ‘referentielocaties’ bepaald. Tot slot is aan de hand van weer een andere set parameters (smart grid-potentieel, aandeel duurzaam opgewekte elektriciteit, en bevolkingsdichtheid) bepaald dat de stad Düsseldorf als voorbeeldstad dient voor het toepassingsgebied waarop de ontwikkeling van het nieuwe warmte-

EINDDOELEN Tot zover de theoretische achtergrond.

Inmiddels wordt er volop aan het project gewerkt en staan onderdelen van het nieuwe warmtepompconcept op de testbank. Bij de uitwerking van het idee achter het project hebben de negen betrokken partners hebben behoorlijke ambities opgesteld, waarbij onder andere wordt gesproken over ‘game changing technologie’. Het GreenHP-project is er officieel op gericht om “een nieuw, bijzonder efficiënt verwarmingssysteem te ontwikkelen op basis van een lucht/ water-warmtepomp, bedoeld voor de renovatie van appartementgebouwen en commercieel vastgoed in stedelijk gebied”. Daarbij moet deze warmtepomp een natuurlijk koudemiddel gebruiken en zó worden ontworpen dat hij eenvoudig is te integreren in smart grids en totaalconcepten met andere duurzame energiesystemen, zoals pv en zonneboilers. Uiteindelijk komen die eisen samen in een aantal duidelijk omschreven einddoelen: het concept waar aan wordt gewerkt, moet ten eerste bewijzen dat lucht/water-warmtepompen een zeer belangrijke bijdrage kunnen leveren aan verwarming en koeling van gerenoveerde gebouwen in een stedelijke omgeving; in technologisch opzicht moet de groene warmtepomp aantonen dat het prima mogelijk is om dit type installaties op veel minder koudemiddel te laten werken dan nu gebruikelijk is, en aangetoond moet worden dat lucht/ water-warmtepompen kunnen worden geïntegreerd met andere duurzame energietechnieken en smart grids.

TECHNIEK De inzet is dus hoog, maar het zijn dan ook niet de minste partijen die met elkaar om de tafel zitten. Zo zijn het Duitse Fraunhofer-Institut, Emerson Climate Technologies en de European Heat Pump Association actief bij het project betrokken. Tijdens ATMOsphere 2013, een congres over natuurlijke koudemiddelen, gaf Thore Oltersdorf van het Frauenhofer-Institut een presentatie over de stand van zaken rond het Green

Thore Oltersdorf van het Frauenhofer-Institut presenteerde het Green HP-project tijdens ATMOsphere 2013.

HP project. Oltersdorf benadrukte daarbij het belang van het project nog maar eens: in Europa staat een derde van alle bestaande woningen in Europa uit appartementencomplexen, maar er worden in dat specifieke segment te weinig warmtepompen toegepast. “De EHPA heeft berekend dat niet meer dan 10 procent van alle verkochte warmtepompen een vermogen heeft van meer dan 20 kilowatt, wat ongeveer de ondergrens is voor toepassing in dit soort complexen. Dat is een gemiste kans waarvoor in het Green HP-project een oplossing wordt ontwikkeld. We werken aan een lucht/water-warmtepomp met een vermogen van 30 kilowatt en richten ons daarbij op toepassing in appartementencomplexen van vóór 1990.”

Voordat de ontwikkeling van de ‘groene’ warmtepomp werd opgestart, heeft de projectgroep een aantal technische eisen geformuleerd. Zoals gezegd moet het eindresultaat kunnen worden geïntegreerd in een smart grid en wordt er uiteraard nagedacht over de wijze van inpassing in bestaande bouw, maar het systeem krijgt bijvoorbeeld ook een nieuw type compressor dat is toegespitst op het gebruik van een natuurlijk koudemiddel. Oltersdorf: “Inmiddels zitten we midden in de testfase van een nieuwe verdamper, die ook in bevroren toestand optimaal moet blijven werken.

Verder wordt de warmtepomp voorzien van een condensor die is ontworpen op een kleine hoeveelheid koudemiddel; we gaan uit van 17 gram koudemiddel per kilowatt verwarmingsvermogen; bij

een vermogen van 30 kilowatt heb je het dus over een installatie met in totaal slechts 500 gram koudemiddel.”

Als koudemiddel gebruikt de warmtepomp-in-ontwikkeling R290, oftewel propaan. Er wordt inmiddels getest met een compressor die een nieuw scroll-ontwerp heeft, zodat de beoogde 30 kilowatt verwarmingsvermogen moet kunnen worden opgewekt bij -18/58 graden Celsius. WP

Emerson Climate Technologies ontwikkelt de compressor voor het GreenHP-project. Op deze afbeelding staat overigens een ander type Copeland Scroll-compressor van Emerson.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 37

2 t/m 4 september 2013 Internationale conferentie compressoren en koudemiddelen Locatie: astá Papiernika, Slowakije. Informatie: http://tinyurl.com/cs3uxy5 20 november 2013 Congres Nederlands Platform Warmtepompen Locatie: Hilversum. Informatie: www.platformwarmtepompen.nl 21 november 2013 Nationaal Sustainability Congres 2013 Locatie: Rotterdam. Informatie: www.sustainability-congres.nl 26 november 2013 Voorlichtingsbijeenkomst ISSO: certificering bodemenergiesystemen Locatie: Dordrecht. Informatie: http://tinyurl.com/pz8y3kd 28 november 2013 European Renewable Energy Policy Conference Locatie: Brussel. Informatie: www.erec.org 28 november 2013 Voorlichtingsbijeenkomst ISSO: certificering bodemenergiesystemen Locatie: Amersfoort. Informatie: http://tinyurl.com/pz8y3kd 23 t/m 24 januari 2014 Cold Climate Event Locatie: Gorinchem. Informatie: www.evenementenhal.nl 3 t/m 7 februari 2014 VSK 2014 installatiebeurs Locatie: Utrecht. Informatie: www.vsk.nl 12 t/m 15 maart 2014 SHK (Sanitär Heizung Klima) 2014 Locatie: Essen (Duitsland). Informatie: www.shkessen.de 25 t/m 27 maart 2014 Installatie Vakbeurs / Energie & Besparing Locatie: Venray. Informatie: www.evenementenhal.nl 9 t/m 11 april 2014 Renovatie 2014 Locatie: ‘s-Hertogenbosch. Informatie: www.renovatiebeurs.nl 12 t/m 16 mei 2014 Warmtepompcongres International Energy Agency Locatie: Montreal, Canada. Informatie: www.iea-hpc2014.org

Van 12 t/m 15 maart 2014 vindt in het Duitse Essen de sanitair-, verwarming- en binnenklimaat-beurs SHK 2014 plaats.

38 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Vijfjaarlijkse keuringsplicht voor airco’s Vanaf 1 december 2013 moeten airconditioningsystemen met een koelvermogen van meer dan 12 kilowatt iedere vijf jaar worden gekeurd.

Deze regel komt voort uit de Europese Energy Performance of Buildings Directive (EPBD), waarmee EU-lidstaten het energiegebruik en de uitstoot van CO2 willen beperken.

Bij de keuring gaat het om het rendement van de installatie, gelet op de koelingsbehoeften van het gebouw. De eigenaar of huurder ontvangt een verslag met het keuringsresultaat en krijgt aanbevelingen voor een kostenefficiënte verbetering van de energieprestatie.

De EPBD onderscheidt drie klassen: • Klasse 1: 12 t/m 45 kW. Installaties ouder dan 10 jaar moeten vóór 31 december 2014 worden gekeurd.

Installaties met een leeftijd van 5 tot 10 jaar vóór 31 december 2015.

• Klasse 2 (45 t/m 270 kW) en Klasse 3 (meer dan 270 kW): Installaties met een leeftijd ouder dan 10 jaar moeten vóór 30 juni 2015 worden gekeurd. Installaties met een leeftijd van 5 tot 10 jaar vóór 31 december 2015.

• Voor installaties die jonger zijn dan 5 jaar gaat de keuringsplicht in vanaf 5 juni 2016.

DIPLOMA’S De keuring moet worden uitgevoerd door installateurs met een EPBD-diploma. Voor klasse 1-installaties voldoet een diploma EPBD-A Airconditioningsystemen, voor klasse 2 en 3 is bovendien een diploma EPBD-B Airconditioningsystemen vereist.

Een diploma EPBD-Airconditioningsystemen is 5 jaar geldig. Het diploma koelinstallaties F-gassen categorie 1 geldt ook als diploma EPBD A-airconditioningsystemen en is geldig tot 5 jaar na afgifte. Daarnaast zijn er geïntegreerde examens voor zowel het diploma EPBD-A Airconditioningsystemen als het diploma Koelinstallaties Categorie 1. Inspecteurs die dit geïntegreerde examen hebben afgelegd hoeven het diploma EPBD-A Airconditioningsystemen niet opnieuw te behalen.

A . P G S. 13 0 5 _ G - O R B I T 6 + 8 _ B E . N L //

KENNIS

Agenda

OPTIMAAL PRESTEREN VAN WARM NAAR KOUD. EFFI CI ËNT WERKEN HET HELE JAAR DOOR.

ORBIT 6

ORBIT 8

Van airconditioning tot warmtepomp. De ORBIT scroll compressorreeks van BITZER biedt u een uitgebreid product gamma van 25,8 tot 100,5 kW (0/40°C) – met de hoogste effi ciëntie in zijn klasse. Verdere voordelen zijn onder meer het zeer lage geluidsniveau, de lage olie-uitstoot en de mogelijkheid tot inzet als tandem of trio. Dit verzekert u van de juiste energie-effi ciënte oplossing voor uw systeem, zonder een enkel compromis te moeten maken.

Meer informatie over onze producten vindt u op www.bitzer.be REDACTIE-ADRES: WARMTEPOMPEN - MAREDIJK

17 - 2316 VR LEIDEN - TELEFOON +31 (0)71 521 49 98

Bedrijven die zich richten op de aanleg en het onderhoud van bodemenergiesystemen, hebben te maken met het nieuwe ‘Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen’. BodemenergieNL, ISSO, KBI en SIBK organiseren twee gratis voorlichtingsbijeenkomsten waarop verschillende aspecten worden behandeld rond de certificering van deze systemen.

De gevolgen van het nieuwe besluit worden behandeld door experts op een voorlichtingsbijeenkomst van een halve dag. Daarbij wordt antwoord gegeven op vragen zoals ‘Wat verlangt de wetgever precies?’, ‘Moet mijn bedrijf ook erkend worden?’ en ‘Wat zijn de gevolgen van het besluit voor mijn bedrijfsvoering?

De bijeenkomsten vinden plaats op de middagen van 26 november (Dordrecht) en 28 november (Amersfoort). Aanmelden kan via de website: http://tinyurl.com/pz8y3kd

KBI accrediteert Warmtepomp Academy en BodemenergieNL

Jubileumjaar Installatie Vakbeurs Hardenberg ‘succesvol’

Tijdens de afgelopen jaarbijeenkomst van ISSO heeft Dick Tommel, directeur van KBI en SEI, certificaten uitgereikt voor KBI-accreditaties.

Willem Hooijkaas nam de certificaten voor de Warmtepomp Academy en BodemenergieNL in ontvangst.

Platform Duurzame Huisvesting heeft een klankbordgroep opgericht die een bijdrage wil leveren aan het oplossen van de problemen rond ‘het slechte imago en het inregelen van wko’s’. In dat kader zoekt het platform projecten waar de eigenaar of exploitant, en de eindgebruiker tevreden over zijn.

Deze informatie wordt vervolgens gebruikt voor de samenstelling van factsheets met faal- en succesfactoren.

Projecten worden aangemeld via een invulformulier, dat kan worden gedownload op de website van Platform Duurzame Huisvesting: http://tinyurl.com/q6cxfho.

NPW Congres: Thema Energieakkoord & Warmtepompen Woensdag 20 november vindt in Hilversum het congres van het Nederlands Platform Warmtepompen plaats. Behalve aan het themaonderwerp van het congres wordt door verschillende sprekers aandacht gegeven aan het Positioning Paper Warmtepompen, de praktische invulling van het Convenant Woningcorporaties en aan energielabelsprongen. Het congres vindt plaats in het Van der Valk-hotel in Hilversum. Voor leden van NPW is de toegang gratis, voor niet-leden bedragen de deelnamekosten 225 euro.

Inschrijven voor het congres kan via de website van de NPW: www.platformwarmtepompen.nl

Energiebeurs trekt ruim elfduizend bezoekers Minister Blok van Wonen ziet grote kansen voor bedrijven die met innovatieve oplossingen komen voor energiebesparing. Deze bedrijven zijn “de kampioenen van de toekomst”, zo zei hij tijdens de opening van vakbeurs Energie 2013, die eind september plaatsvond in Den Bosch.

In drie dagen tijd werd de beurs door 11.236 mensen bezocht, die Energie 2013 gemiddeld een rapportcijfer 7,1 gaven. Ongeveer een derde van alle bezoekers was eindbeslisser, een iets kleiner deel (29 procent) medebeslisser bij investeringen. In totaal zijn op de

Dankzij de certificaten zijn zowel de cursussen van BodemenergieNL als de Leergang Warmtepompen van de Warmtepomp Academy geaccrediteerd. Cursisten die één van deze cursussen volgen, weten dat er goede docenten voor de klas staan en dat ze worden opgeleid volgens de eisen van de Richtlijn Hernieuwbare Energie (RES). Na het volgen van de cursus is het mogelijk om een examen te doen bij CITO, waardoor de cursist in aanmerking kan komen voor SEI-erkenning.

Dick Tommel (rechts) overhandigt het certificaat voor de Warmtepomp Academy aan Willem Hooijkaas.

Platform Duurzame Huisvesting zoekt ‘best practices’ wko-projecten

“De 15e editie van Installatie Vakbeurs Hardenberg is weer succesvol verlopen”, aldus beursorganisator Rian Striper. “Op 10, 11 en 12 september hebben we 15.314 bezoekers begroet, wat een lichte groei in bezoekersaantal is ten opzichte van het jaar ervoor. In Evenementenhal Hardenberg hebben bijna 400 bedrijven uit de gehele in-

40 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

beurs ruim 76 duizend gesprekken gevoerd, waar bijna 32 duizend vervolgafspraken uit zijn voortgekomen.

De meeste interesse van bezoekers ging uit naar het onderwerp ‘duurzame energie’, en dan met name in de vorm van zonne-energie, bodemenergie, warmtepompen en windenergie. Verder gaven bezoekers verbruiksbesparende maatregelen voor gebouwen en wet- en regelgeving als meest interessante onderwerpen aan.

Richard Butter, Marktmanager Energie bij beursorganisator VNU Exhibitions betitelde de stemming op de beurs als

‘erg positief’: “Je merkt dat het bruist rond het thema energiebesparen. Iedereen wil en moet er iets mee. Nieuwe initiatieven en innovaties gaan dan ook erg snel; de kunst is om die ideeën om te zetten in praktisch bruikbare oplossingen waar professionals direct mee aan de slag kunnen. Dat is waar het op Energie om draait. Volgens mij is dat goed gelukt.”

De volgende edities van Energie, het Solar Event en het PassiefBouwen Event staan op de agenda voor 7 tot en met 9 oktober 2014. Meer informatie: www.energievakbeurs.nl.

stallatiebranche hun producten en/of diensten getoond.” Volgend jaar vindt de vakbeurs plaats op 9, 10 en 11 september. De inschrijving ervoor is al van start gegaan.

Meer informatie: www.evenementenhal.nl.

Energiebeurs 2013. Bron: VNU Exhibitions Europe.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 41

KENNIS

Gratis bijeenkomst certificering bodemenergiesystemen

Coolmark introduceert de Mitsubishi Heavy Industries Q-ton. In de huidige generatie gebouwen neemt de verwarmingsvraag af, terwijl de energiebehoefte aan tapwater gelijk blijft. De duurzame productie van tapwater is dus interessant. Met de Q-ton is het mogelijk om tapwater van 90º Celsius te maken, zonder dat daar elektrische verwarming aan te pas komt. De Q-ton behoudt zijn capaciteit tot een buitentemperatuur van -7º Celsius, door gebruik te maken van het natuurlijke koudemiddel CO2.

De Q-ton heeft een vermogen van 30 kW per buitendeel (koppelbaar tot 480 kW). Hiermee is het mogelijk om per dag tot 100.000 liter tapwater te produceren met een temperatuur van 90º Celsius. Hierdoor is het toestel ook geschikt voor commerciële en industriële toepassingen waarbij grote hoeveelheden warm tapwater nodig zijn.

Itho Daalderop presenteert Booster Warmtepomp BWP Itho Daalderop toonde op de Energiebeurs in Den Bosch voor het eerst de door Ecoon ontwikkelde Booster-warmtepomp BWP. Hiermee neemt Itho Daalderop het vermarkten van deze warmtepomp over van Ecoon.

Wel blijft Ecoon nauw betrokken bij de projectrealisatie, markt- en productontwikkeling van de BWP. De warmtepomp BWP combineert laag energiegebruik en goede energieprestaties (COP van 4,78 op de 2 kW-uitvoering, zonder voorverwarmer) met tapwatercomfort. De BWP zorgt voor warm tapwater in woningen die op een laagtemperatuur- of weersafhankelijk-geregeld warmtenet zijn aangesloten. In combinatie met verschillende goed geïsoleerde boilervaten kan legionellaveilig warm tapwater worden gemaakt, in alle tapklassen.

De genoemde COP van 4,78 maakt de BWP een alternatief voor bijvoorbeeld warmtepompboilers. Capaciteitsvergroting (bijvoorbeeld CW6) kan worden gerealiseerd zonder dat hij invloed heeft op het vastrecht of de aansluitcapaciteit bij de eindgebruiker. De Itho Daalderop Booster-warmtepomp

wordt geleverd met een thermisch vermogen van 1 of 2 kW. De maximale warm tapwatertemperatuur is 70° Celsius. De Booster-warmtepomp kan gebruikt worden in combinatie met een thermische voeding (bron) van +15 tot +40°C. Beide zijden van de warmtepomp zijn voor tapwater toegestaan. De warmtepomp is onderhoudsvrij. Een ander voordeel is dat het de stilste Booster- warmtepomp in zijn soort is, en bovendien de kleinste.

Dankzij het formaat is plaatsing in een keukenkastje of meterkast geen enkel

42 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

probleem. Dit alles maakt de Itho Daalderop Booster-warmtepomp BWP ideaal voor woningen in diverse prijsklassen en voor de meest uiteenlopende laagtemperatuurprojecten. Dankzij een Booster-warmtepomp kan met een lagere aanvoertemperatuur van het collectieve systeem worden volstaan. De opwekking kan daardoor gevarieerder en duurzamer plaatsvinden, en bovendien is er een aanzienlijk reductie van transport- en stilstandsverliezen ten opzichte van hoogtemperatuur-warmtenetten.

Panasonic lanceert nieuwe PKEA-wandmodellen

De nieuwe PKEA-wandmodellen van Panasonic zijn ontworpen om verwarming en koeling in kantoorpanden en professionele omgevingen te leveren, waaronder server- en computerruimtes.

De nieuwe reeks PKEA-wandmodellen biedt dankzij een omschakelsysteem consistente verwarming en koeling, zelfs bij temperaturen van -15°C. PKEA wordt standaard geleverd met vijf jaar garantie.

Enkel-fase PKEA-wandmodellen voor zowel binnen als buiten zijn leverbaar met vermogens van 2,5 tot 5 kW en behalen een energie-efficiëntie van 7.1 A++ SEER en 4.4 A+ SCOP. Het elektronische drukventiel zorgt voor voorkoeling en een instelbare stroom van

het koelmiddel. Tegelijkertijd zorgt de DC-ventilatormotor, die buiten is geplaatst, voor een flexibele luchtstroom voor optimale condensatiedruk op de temperatuursensor op de buitenleiding. De PKEA-wandmodellen van Panasonic zijn beschikbaar in een 2,5 kW-, 3,5 kW-, 4,2 kW- en 5 kW-variant. De units zijn hierdoor de ideale oplossing voor toepassingen waarbij consistente verwarming en koeling noodzakelijk is, ongeacht de omvang.

Ieder PKEA-wandmodel wordt geleverd met een afstandsbediening inclusief timer. Ook beschikken de units over interface-opties waaronder de PAW-SERVER-PKEA, die het contact tussen de serverruimte en BMS-systemen sneller

maakt. De PAW-SERVER-PKEA-interface beschikt over potentiaal vrije contacten om zo te kunnen communiceren met het BMS-systeem.

De PAW-SERVER-PKEA-interface zorgt bij een installatie van twee units in dezelfde serverruimte voor een gelijk aantal draaiuren. Om down-time in de serverruimte te voorkomen staat het tweede systeem altijd in standby-modus. Dit systeem kan bijspringen als het eerste systeem de gevraagde capaciteit niet aankan of in storing valt. De totale capaciteit neemt hierdoor toe. Het tweede systeem wordt automatisch teruggeplaatst in standby-modus zodra de vraag weer afneemt of de storing is verholpen.

Daikin introduceert Altherma Hybride Daikin presenteerde onlangs de Daikin Altherma Hybride, een nieuw verwarmingssysteem dat een cv-ketel en lucht/water-warmtepomp combineert. Het jaarrendement van de Daikin Altherma Hybride ligt tot 35 procent hoger dan bij een hoogrendementsketel.

Dat laatste betekent een besparing op energiekosten voor verwarming en warm tapwater. De besparing zit hem in het efficiënt combineren van beide technieken. Op jaarbasis voorziet de lucht/water-warmtepomp voor 60 tot 70 procent in de verwarmingsbehoefte.

In de hybridemodus doet de warmtepomp dit in combinatie met de hoogrendementsketel.

Via een watervolumeregeling zorgt de warmtepomp voor de voorverwarming

van het water, zodat de ketel minder energie gebruikt. Middels de warmtepomp wordt de warmte uit de buitenlucht gehaald en via een koudemiddelcircuit en een platenwisselaar aan het verwarmingssysteem van de woning toegevoegd. Afhankelijk van de omstandigheden kan tot 5 kilowatt warmte worden geleverd bij gebruik van slechts 1 kilowatt elektrische energie.

De hoogrendementsketel kan warm tapwater efficiënter produceren, dankzij een dubbele warmtewisselaar waarin de afvoergassen optimaal worden gecondenseerd. Het hybride systeem is tot stand gekomen door samenwerking met Intergas.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 43

PRODUCT NIEUWS

PRODUCT NIEUWS

Nieuw: de Q-ton CO2-lucht/water-warmtepomp

Steeds meer calculerende woningeigenaren eisen van hun leverancier inzicht in de opbrengsten van een duurzame energie-installatie. Mensen willen maandelijks, wekelijks of misschien wel dagelijks kunnen zien wat hun investering in duurzame technieken hen oplevert. Een warmtepompsysteem zonder monitoring wordt steeds minder geaccepteerd. Techneco speelt daarop in door de nieuwe Toros Vision warmtepomp, die het dit najaar introduceert, te voorzien van uitgebreide monitoring.

Delft introduceert een nieuwe range warmtepompen die wel een optimaal inzicht bieden in het presteren van het totale warmtepompsysteem. Daarmee loopt de nieuwe Toros Vision-combiwarmtepomp niet alleen technisch voorop, maar zorgt het toestel er ook voor dat eigenaren en gebruikers meer inzicht én vertrouwen hebben in hun systeem.

De nieuwe Toros-warmtepomp is geschikt voor elke Nederlandse woning; van villa tot appartement. Eén warmtepomp kan een benodigd vermogen tot 12 kW leveren. In grotere woningen of panden waarin meer vermogen nodig is, kan men toestellen in cascade plaatsen. Ook is de Toros geschikt

voor verschillende bronsystemen; van individuele en collectieve gesloten bodemwarmtewisselaars tot een collectief grondwatersysteem. Het nieuwe combitoestel is uit modules opgebouwd.

De warmtepomp en het boilervat staan naast elkaar en zijn via een tweetal leidingen aan elkaar gekoppeld. Zo is het systeem zelfs in een kleine trapkast te plaatsen.

In combinatie met een zonneboiler zal het rendement van de Toros flink toenemen. De zonnewarmte kan naar het boilervat stromen, maar ook direct naar de verdamperzijde. De regeling bepaalt of de beschikbare energie voor tapwater, verwarming of regeneratie van de bron wordt gebruikt.

De Toros Vision-monitoring is ontwikkeld in nauwe samenhang met de nieuwe versie van de Toros-combiwarmtepomp. Daardoor is er nu een nieuwe regeling die alle energiestromen van de gehele installatie nauwkeurig meet en registreert. Hierdoor hebben de gebruikers niet alleen een geavanceerde kamerthermostaat, maar heeft men ook inzicht in de prestaties van de warmtepomp en ook van de zonnecollectoren die aan het systeem zijn gekoppeld.

De warmtepomp met ingebouwde wifi-aansluiting zorgt er ook voor dat de

Naast de NIBE F1345 zijn nu ook de vernieuwde NIBE 1145 PC en NIBE 1245 PC – twee water/water-warmtepomptypes met geïntegreerde passieve koeling – leverbaar met NIBE Uplink.

Met deze tool kunnen de warmtepompen op afstand worden beheerd en

installatie op afstand bedienbaar is. Dit is vooral handig voor installateurs die service, monitoring en onderhoud aanbieden.

Dutch Heatpump Solutions versnelt groei-ambitie door participatie R-Vent Group Dutch Heatpump Solutions BV (DHS), specialist in Nederland voor op maat gemaakte warmtepompoplossingen, versnelt zijn groei-ambitie dankzij een meerderheidsparticipatie door de R-Vent Group B.V., de lucht- en ventilatiedivisie van Bergschenhoek Groep B.V. Sinds de oprichting van DHS in 2010 heeft het bedrijf zich in rap tempo ontwikkeld tot een gerenommeerde partner in gespecialiseerde, op maat gemaakte systeemoplossingen met warmtepompen. Naast het exclusieve importeurschap van het Oostenrijkse Ochsner ontwikkelt en produceert DHS ook zelfstandig systeemoplossingen. Het meest bekende voorbeeld is de Hydrotop, een integrale warmtepompmodule die één van de drie

genomineerde producten was voor de Spirit of Innovation Award 2013.

“Door ons aan te sluiten bij R-Vent Group ontstaat meer ruimte om ons te richten op het verder uitbouwen van onze tailor-made hightech warmtepompoplossingen in Nederland”, aldus Wilhard Oldengarm, commercieel directeur en medeaandeelhouder van DHS. “Ook laten we in het Experience Center van R-Vent Group in Bergschenhoek een volledig werkend Hydrotopsysteem voor installateurs, voorschrijvers en andere geïnteresseerden zien.”

Jeroen Rook, directeur R-Vent Group B.V: “We zien steeds meer combinaties in de markt waarbij warmtepompen naast, of in combinatie met lucht- en ventilatiesystemen worden toegepast.

De Hydrotop is daarvan een mooi

44 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

NIBE F1145 PC en F1245 PC voortaan leverbaar met NIBE Uplink

voorbeeld. Door een gespecialiseerd bedrijf als DHS te koppelen aan onze ruime ervaring binnen de lucht- en ventilatiemarkt kunnen we voor een versnelde ontginning van deze duurzame systeemoplossing in de markt zorgen.”

bewaakt, ongeacht waar de gebruiker zich bevindt. Bovendien bieden beide types nu een hogere COP en zijn ze ‘Smart Grid Ready’.

NIBE Uplink toont via internet een overzicht van de status van de warmtepomp en van het binnenklimaat in een wo-

ning of bedrijfsgebouw. Dat geeft de gebruiker een goed algemeen beeld voor het monitoren van verwarming en warmtapwater. Met behulp van NIBE Uplink kan bovendien het comfort in een woning of bedrijfsgebouw op afstand worden beheerd. In geval van een systeemstoring ontvangt de gebruiker automatisch een alarmmelding via e-mail.

Het Basic serviceniveau van NIBE Uplink is gratis en stelt de gebruiker in staat om de status van diverse warmtepompfuncties – zoals temperaturen, draaiuren en bedrijfsstatus – te monitoren, alarmmeldingen te ontvangen en de historie van een beperkt aantal parameters tot één maand terug te lezen.

Het Premium serviceniveau geeft op basis van een abonnement de historie van circa dertig extra parameters weer.

Daarnaast geeft het Premium-abonnement toegang tot diverse menu’s voor het wijzigen van de belangrijkste instellingen van de warmtepomp, zoals die voor het binnenklimaat en warmtapwater.

Online Yutaki warmtepompen-selectie De nieuwe online Hi-Toolkit van Hitachi is volgens HD Klimaatsystemen - Hitachi-importeur voor de Benelux - “een (r)evolutie in het selecteren van Hitachi-warmtepompen voor elke type residentiële verwarming”.

Door de stijgende kosten van fossiele brandstoffen wordt de focus op warmtepompen steeds groter. Om aan de vraag te voldoen, biedt Hitachi een breed scala aan lucht/waterwarmtepompen voor zowel laag- als hoogtemperatuurtrajecten aan. De Hi-Toolkit is een softwarepakket waarmee heel eenvoudig een technisch en financieel voorstel kan worden samengesteld voor een eindklant. Op deze manier kan de kit helpen bij het maken van de meest optimale warmtepompkeuze, aldus Hitachi.

DIRT-SEP - GROFVUILVANGFILTERS AIR-SEP 1 TOESTEL MET 8 FUNCTIES: • DRUKBEHOUD • EXPANSIE • ONTGASSING • BIJVULLING • WATERBEHANDELING • SUSPENSIEVUILVANG • ENERGIEBESPARING • CO2-REDUCTIE

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL NOVEMBER 2013 WP 45

PRODUCT NIEUWS

PRODUCT NIEUWS

Uitgebreide monitoring tilt Toros Vision naar hoger niveau

GASTCOLUMN

Kansen en ‘game changers’ Van midden jaren ’90 tot ruim na de eeuwwisseling was warmtepomptechnologie bij uitstek iets voor techno-geïnteresseerden. Inmiddels spreekt hij een steeds bredere groep geïnteresseerden aan, zowel in de collectieve als de particuliere woningmarkt. EU-landen met een zich positief ontwikkelende economie, zoals Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Denemarken laten een duidelijk gestage groei zien in de markt voor warmtepompen. Helaas behoort Nederland samen met de landen van wie de economie stagneerde, zoals Spanje, Groot-Brittannië, Italië, Polen en Portugal tot de achterblijvers, als het om de groei in het gebruik van warmtepompen gaat. Maar daar kan de komende jaren rap verandering in komen. Waarom? Wel, hierom: • Er is inmiddels een fantastisch breed aanbod van warmtepompen in Nederland. Voor iedere toepassing is een passend type warmtepomp te vinden: water/water, lucht/water, ventilatielucht of hybride. Met hybride warmtepompen is Nederland een uitgesproken voortrekker in Europa.

• Ecodesign zal iedereen duidelijk maken hoe de verwarmingstechnieken zich onderling verhouden qua prestatie. Op dit gebied heeft de European Heat Pump Association fantastisch werk geleverd. Ecodesign gaat dankzij het bijbehorende energielabel vanaf 2015 de keuzes van beslissers voor warmtepompen positief beïnvloeden, in alle marktsegmenten.

• De voortgaande verlaging van de EPC zal de toepassing van warmtepompen in de nieuwbouwsector, ook al staat dit deel van de markt momenteel onder druk, in de komende jaren alleen maar laten toenemen.

• Jaarlijks besteden particuliere huishoudens ca. 7 miljard euro aan aardgas voor ruimteverwarming. Deze kosten zijn over de afgelopen tien jaar duidelijk consistent gestegen.

• De overvloed aan in Duitsland duurzaam opgewekte elektriciteit die de komende tien tot vijftien jaar aan Nederland zal worden geleverd, zal de elektriciteitsprijs voor consumenten helpen ‘dempen’.

De bovenstaande punten plaats ik in de categorie ‘kansen’. Maar er zijn ontwikkelingen gaande die zich tot regelrechte ‘game changers’ kunnen ontwikkelen in onze markt, zoals: • Zon-pv, windenergie en warmtepompen zijn een natuurlijk drietal dat elkaar versterkt en aanvult. De ontwikkeling van slimme netwerken (‘smart grids’) door netwerkbeheerders, overheid en bedrijfsleven zal de toepassing van elektrische, maar ook hybride warmtepompen sterk stimuleren. Beide typen warmtepompen bieden grote mogelijkheden om het snel groeiende aanbod aan duurzaam opgewekte elektriciteit beter te hanteren.

De stakeholders in smart grids is duidelijk dat warmtepompen in combinatie met de opslag van thermische energie (In de bouwkundige constructie, boilers, enzovoort) grote potentie biedt voor ‘peak-shaving’ en ‘load management’ in elektriciteitsnetwerken.

• Initiatieven zoals ‘De stroomversnelling’ waarin woningcorporaties en aannemersbedrijven tot 2020 ca. 111.000 bestaande woningen energieneutraal willen maken, grotendeels met behulp van een warmtepomp. Dit al gestarte plan is een duidelijke indicatie dat woningcorporaties warmtepompen als technologie zien die rijp is voor een brede toepassing. Deze brede acceptatie door de woningcorporaties kan een regelrechte stroomversnelling veroorzaken in de markt voor warmtepompen.

Itho Daalderop HP (Cool) Cube hybride lucht/water warmtepomp Te bedienen via één centrale regelunit

Mogelijkheid tot koelen

F-gassen regeling niet van toepassing

Installatie- en onderhoudsgemak Kortom, warmtepompen verkeren in een marktsituatie met kansen, waarbij ‘game changers’ de spelregels zodanig positief kunnen veranderen dat de toepassing van warmtepompen de komende jaren een ongekende groei zal laten zien. Binnen de DHPA werken wij met de deelnemende bedrijven hard aan het creëren van voorwaarden om samen met de installatiebranche en opdrachtgevers de genoemde kansen en snel veranderende spelregels zo optimaal mogelijk te benutten. Op het NPW congres op 20 november aanstaande licht ik namens de DHPA nog eens de economische kracht toe die warmtepompen hebben; zowel nu als in de toekomst.

Peter Wagener Voorzitter Dutch Heat Pump Association

46 WP NOVEMBER 2013 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Tapklasse CW5

Eenvoudig aan elkaar te koppelen én te bedienen via één centrale regelunit. Door flexible ophanging kan gekozen worden voor de meest optimale plaatsing van de luchtkanalen. Met de HP (Cool) Cube kan op energiezuinige wijze word www

De beste service met één druk op de knop.

LG introduceert de LG Service App. Volledig in Nederland ontwikkeld voor onze service professionals.

Vanaf nu kunt u uw klanten nog makkelijker en sneller van dienst zijn.

bespaart u en uw klanten tijd en het biedt de zekerheid dat u met LG altijd

Met de LG Service App. Gemaakt voor én in samenwerking met

de juiste service kunt aanbieden. Maak er direct gebruik van. Installeer

Nederlandse service professionals. In een paar eenvoudige stappen

de app op uw android toestel of iPhone en vraag de activeringscode aan

heeft uw service medewerker een diagnose en oplossing in handen. Dat

bij de LG servicedienst: 020 - 456 32 82. It’s all possible.

www.lgklimaat.nl | 020 - 456 32 82