Warmtepompen nr 6 2014

WP POMPEN JAARGANG 6 – NUMMER 6 – DECEMBER 2014

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Vloerverwarming:

het beste afgiftesysteem?

‘Ideale warmtepomppartner’ ligt onder vuur Riothermie Warmte uit afvalwater Interview Onno Dwars over EnergieNotaNul Project Stageonderzoek leidt tot flatrenovatie

Maak het verschil met de duurzame en energiezuinige klimaatoplossingen van Daikin

Gerard Schröder, Directeur Schröder Vastgoed:

“ Duurzaamheid laat onze gebouwen optimaal renderen”

Minimale energiekosten en een maximale bezetting van zijn gebouwen.

Dat zijn de resultaten die Schröder Vastgoed realiseert met het BREEAM Excellent gecertificeerde Park Phi, vertelt directeur Gerard Schröder.

“De drie kantoorgebouwen van Park Phi zijn geïnspireerd op de trends van nu, zoals een efficiënt gebruik van beschikbare bronnen en energie.

Het klimaatsysteem van Daikin realiseert in Park Phi een energiebesparing van 60% tot 70%, wat minder druk geeft op het milieu en de gebruikskosten verlaagt. Dat levert een duurzaam kantoor op met een snelle verhuurbaarheid. Twee voorwaarden die in de huidige markt garant staan voor een optimale bezetting en succesvolle exploitatie van een gebouw. Zo maken wij met duurzaamheid het verschil.”

Kijk voor het hele verhaal op daikin.nl/ervaringen.

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

Systeemdenken

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen

Wie helder wil communiceren, moet goed op zijn zinsopbouw letten. Zo zei ik laatst tegen mijn broer, die doorvroeg over warmtepompen, dat je ‘op zich niks aan een warmtepomp hebt’. Een rare uitspraak, maar ik bedoelde eigenlijk dat je niks hebt ‘aan een warmtepomp op zich’. Een mooie tactiek: je zegt iets dat onzinnig is omdat je zin heel subtiel verkeerd is opgebouwd, daarmee trek je de aandacht van je toehoorder en vervolgens leg je uit wat je eigenlijk bedoelt. Een methode die ik vaker ga hanteren (al zal ik u er in dit blad uiteraard niet mee vermoeien).

Om op de inhoud van die uitspraak door te gaan: iedere fabrikant, leverancier en installateur (mijn broer behoort overigens niet tot een van die categorieën) weet direct wat ik bedoel met de uitspraak dat je met ‘een warmtepomp op zich’ niks kunt. In warmtepompland geldt, zeker met betrekking tot bodemgebonden systemen, immers de heilige drie-eenheid: bronsysteem - warmtepomp - afgiftesysteem. Als aan een van deze schakels iets mankeert, is de ketting gebroken en nagelen ontevreden bewoners, gasketelliefhebbers en lokale kranten in de buurt van Zutphen de warmtepomp per direct aan de schandpaal.

Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 088-5840978 / 06-26865263

Het luistert dus nogal nauw, de samenwerking tussen de genoemde drie elementen. In dat opzicht is het een prima zaak dat certificering zo hoog op de agenda staat. Wie een bronsysteem aanlegt moet al langer aan allerlei regels voldoen en wie een warmtepomp installeert moet sinds 1 oktober zijn gecertificeerd. Ik vroeg me de afgelopen tijd verschillende keren af waarom er geen certificeringsplicht voor de derde compoonent uit de drie-eenheid geldt. Er is al vele jaren gesproken over certificering van afgiftesystemen, maar steeds bleek het erg lastig om tot goede afspraken daarover te komen.

Binnenkort wordt deze impasse echter verbroken via de EU. Op het laatste congres van het Nederlands Platform Warmtepompen sprak Henk Kranenberg, voorzitter van de Verac, over Ecodesign en energielabeling. Op niet al te lange termijn zullen installateurs een kwaliteitscertificaat moeten afgeven voor het volledige systeem van de genoemde drie-eenheid. Nu ben ik zeker niet in alle gevallen een voorstander van EU-regelgeving (lees ter lering en vermaak bijvoorbeeld eens over de tegenstrijdigheden tussen Ecodesign en de nieuwe F-gassenverordening), maar het denken in systemen is een prima ontwikkeling. Als de sector, desnoods dan maar met behulp van EU-dwang, het systeemdenken voldoende incorporeert, kan het ook aan de markt worden verkocht. Om Onno Dwars te citeren in het interview dat u op pagina 24 van deze editie kunt lezen: “Ik geloof niet in het aanbieden van technische deeloplossingen. Niemand heeft ooit de injectie van de injectiemotor verkocht”.

Daar sluit ik me van harte bij aan. Mijn mantra voor het nieuwe jaar luidt dan ook: ‘aan een warmtepomp op zich heb je niks’.

Druk Ten Brink, Meppel

Ik wens u een gezond en duurzaam 2015!

Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (Agentschap NL) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Ruud Bakker Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak colorscan, www.colorscan.nl

Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 115,00, buitenland € 120,00 en los nummer € 17,50; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing.

Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2014 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

JAARGANG 6 – NUMMER 6 – 2014

28

INHOUD Verder in dit nummer:

14

VLOERVERWARMING: HET BESTE AFGIFTESYSTEEM? Een warmtepomp en vloerverwarming lijken niet langer vanzelfsprekende huwelijkspartners. Klachten over slechte regelbaarheid en te hoge temperaturen komen vaak naar voren. Laagtemperatuurconvectoren of klimatisering met lucht zijn eventueel alternatieven.

“Wij merken dat bewoners behoefte krijgen aan snel reagerende verwarming,” zegt Albert van Lohuizen van Brink Climate Systems. Is de kritiek op vloerverwarming terecht?

12 18 28 32 36

Nieuwe epc-norm voor stapelbouw: 'onhaalbaar' Duurzaam recreatiechalet met warmtepomp Onderzoek: rioolwater als bronsysteem Stageonderzoek leidt tot grootschalige renovatie Isolatievloer verhoogt prestaties warmtepomp

20

HOGESCHOOL GAAT VOOR DUURZAAMHEID Een van de panden die tijdens de ‘Dutch Green Building Week’ de deuren openden voor publiek, was het nieuwe faculteitsgebouw van de Hogeschool van Arhem en Nijmegen (HAN). Het pand, dat vlak voor de zomer werd opgeleverd en begin september ‘echt’ in gebruik is genomen, geldt - mede dankzij een wko - als het meest duurzame Nederlandse onderwijsgebouw van dit moment.

24

32 Rubrieken: 06 38 40 42

INTERVIEW: ONNO DWARS

Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

Onno Dwars, hoog genoteerd in de ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’-ranglijst is als ‘vastgoedontwikkelaar manager duurzaamheid’ bij VolkerWessels Vastgoed een belangrijke kartrekker voor duurzaam bouwen. Onder zijn aanvoering worden dit jaar 150 ‘EnergieNotaNul-woningen’ opgeleverd, en voor 2015 verwacht hij dat dit aantal door zal groeien. “Ik geloof in het aanbieden van duurzame concepten, niet in het aanbieden van technische deeloplossingen.”

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 5

NIEUWS

Finland: ‘3000 extra banen bij meer warmtepompen’ Een miljard euro aan besparingen, twaalf miljard euro aan investeringen en 3000 extra werkplekken: dat voorspelt het Finlandse Warmtepompenrapport voor 2030. “Als warmtepompen steeds meer in Finland worden toegepast, komt dat het milieu, de portemonnee van de consument en de economie ten goede”, meldt het persbericht.

“Met meer warmtepompen wodt ons energiegebruik verlaagd, besparingen voor de consument gecreëerd, geeft meer werkgelegenheid en verbetert de handelsbalans van Finland“, zegt het rapport dat is geschreven door de duurzame business consultancy Gaia Consulting in opdracht van de Finse Heat Pump Association (SUL-

PU). Het rapport kijkt naar de economische en milieueffecten in de visie van de SULPU, die een totaal van twaalf miljard euro aan investeringen in warmtepompen veronderstelt tussen nu en 2030. Dit zou ongeveer 3.000 nieuwe banen in de industrie creëren. Volgens de visie zijn circa acht miljard euro van de investeringen toegewezen aan de bestaande gebouwenvoorraad. “Ons doel is dat in 2030 de ongeveer twee miljoen warmtepompen in Finland een brutohoeveelheid van 22 terawattuur warmte produceren.

Dat is een energiebesparing van ongeveer 15 terawattuur per jaar”, zegt Managing Director Jussi Hirvonen van SULPU. Het rapport concentreert zich op de veranderingen in de methoden voor verwarming van de bestaande vrijstaande woningen, rijtjeswoningen, appartementsgebouwen, en commerciële kantoor- en opslaggebouwen. Deze typen gebouwen beslaan ongeveer 80 procent van de gehele Finse gebouwenvoorraad. In het rapport is ook gekeken naar het technisch-economische potentieel van warmtepompen in nieuwe gebouwen. Het omvat aardwarmte-, lucht/lucht- en ventilatielucht- en lucht-warmtepompen.

Duitsers willen duurzame energie 92 procent van de Duitse bevolking wil een uitbreiding van het aandeel hernieuwbare energie. Dat blijkt uit een enquête van het onderzoeksinstituut TNS Emnid, die in opdracht van het ‘Agentur für Erneuerbare Energien’ werd uitgevoerd.

Het blijkt dat 70 procent van de respondenten de uitbreiding ‘zeer belangrijk’ vindt, en 22 procent hem ‘belangrijk’ noemt. acht procent noemt hem ‘onbelangrijk’ of onthoudt zich van stemming. Het onderzoek toonde ook aan dat 55 procent van de Duitsers de EU-omslag van de energielasten als correct beschouwt.

Dit blijkt uit een bericht van het Bundesverband Wärmepumpe e.V. De acceptatie van hernieuwbare energie is het gevolg van verschillende aannames

van de respondenten. 75 procent gelooft dat hernieuwbare energiebronnen een bijdrage leveren aan een veilige toekomst voor de volgende generatie.

Meer dan tweederde ziet klimaatbescherming als een reden voor de opwekking van energie door onder meer zon en wind. Ook stelt 62 procent van de respondenten dat hernieuwbare energiebronnen de afhankelijkheid van energie-invoer verminderen. De Europese omslag voor de energielasten kan rekenen op de acceptatie van de meeste Duitsers. Meer dan de helft van de respondenten (55 procent) vindt de hoogte van de EU-heffing van de huidige 6,24 cent per kilowattuur ‘redelijk’. 36 procent van de respondenten denkt dat deze bijdrage ‘te hoog’ is en vier procent meent dat de waarde ‘te laag’ is.

6 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Tweede prijs ICT Milieu Award voor WKO-tool De WKO-tool heeft de tweede prijs gewonnen bij de uitreiking van de ICT Milieu Award 2014.

Het is een van de prijzen die brancheorganisatie Nederland ICT jaarlijks uitreikt voor een innovatief, milieuvriendelijk, duurzaam en aansprekend ICT-product.

Met de vernieuwde WKO-tool krijgen woningeigenaren en bouwprojectontwikkelaars makkelijker inzicht in de mogelijkheden van warmte- koudeopslag (wko) voor een bouwlocatie.

“Heel gaaf dat een ICT-project van de overheid in de prijzen valt”, reageert Roger Ravelli, adviseur Duurzame Energie bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) en initiator van de WKO-tool.

BODEMENERGIESYSTEMEN De WKO-tool is een webapplicatie die een snel beeld geeft of bodemenergiesystemen op een bepaalde locatie economisch haalbaar en juridisch mogelijk zijn. Ravelli: “Voor die tijd werkten de bodem-, energie- en grondwaterwereld langs elkaar heen.

De applicatie moest die werelden bij elkaar brengen, zorgen voor uniforme regelgeving in Nederland en een balans vinden tussen beschermen en benutten van de bodem.”

De tweede prijs voor de WKO-tool was opvallend, omdat doorgaans alleen ICT-initiatieven die een directe milieuwinst opleveren, worden genomineerd. De WKO-tool stimuleert op een indirecte manier bodemenergiesystemen. De eerste prijs ging naar het Open Smart Grid Platform. Dit platform maakt het mogelijk om smart devices, zoals lantaarnpalen, binnen intelligente infrastructuren te verbinden met internetapplicaties.

De WKO-tool is ontwikkeld door IF Technology, in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu, en wordt op dit moment beheerd door Rijkswaterstaat. Dit doen zij samen met het Interprovinciaal Overleg (IPO), Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Unie van Waterschappen en BodemenergieNL.

Hoe bespaar je energie of, hoe wek je dat duurzaam op? Om daarvoor inspiratie op te doen ontwikkelden de provincie Limburg en netwerkbeheerder Econexis een speciaal educatie- en voorlichtingscentrum in Maastricht.

Verduurzaming staat in dit voorlichtingscentrum centraal. Het centrum informeert over welke mogelijkheden er zijn om een woning energiezuinig of energie-opwekkend te maken.

100.000 WONINGENPLAN Dit project kreeg vanuit de provincie een eenmalige bijdrage van 250.000 euro en zo geeft de provincie invulling aan het 100.000-woningenplan. Dat houdt in dat in 2020 100.000 bestaande woningen in Limburg zijn verduurzaamd. Gedeputeerde Erik Koppe is blij met dit initiatief: “Via bewustwording proberen we het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad te versnellen. Bewustwording van energiegedrag en -gebruik leidt vaak al tot besparing.”

Econexis Limburg wordt gevormd door het unieke concept van twee naast elkaar gelegen, vergelijkbare tussenwoningen. Verschillen in energielasten, comfort en besparings-mogelijkheden worden zichtbaar gemaakt door het ene huis duurzaam te renoveren en het andere huis niet.

Peter Vermaat (bestuursvoorzitter Enexis)

licht toe: “Als netbeheerder zijn wij aanjager van duurzaam energiegebruik, zoals met de Slimme Meter. In het bekende Econexishuis in Zwolle richten we ons op duurzaamheid in nieuwbouw. In Maastricht willen we mensen informeren en inspireren over duurzaam energiegebruik- en opwekking in bestaande woningen, met praktische en laagdrempelige oplossingen. Ook laten we hier zien wat een slim net kan betekenen voor de toekomstige energievoorziening.”

De gemeente Maastricht reageert verheugd dat er een tweede Econexishuis in Maastricht komt. Wethouder Gerdo van Grootheest (Duurzaamheid): „Het is een geweldig initiatief en ik ben erg blij dat dit centrum in Maastricht komt. Het is goed dat mensen hier zelf kunnen zien wat er allemaal mogelijk is om je woning te verduurzamen. En dat het niet moeilijk of lastig hoeft te zijn om energie te besparen. Dit sluit heel goed aan bij onze ambitie om als gemeente in 2030 klimaatneutraal te zijn.”

Peter Vermaat (links) en Gerdo van Grootheest.

Nog steeds stoken we veel Russisch gas Wanneer we in Nederland massaal blijven stoken via de reguliere energiebronnen, blijft het gasverbruik nog altijd 8,6 miljard m3 in 2030. Dat is slechts 1,7 miljard m3 minder dan de huidige 10,3 miljard m3. Dat blijkt uit het rapport over de ontwikkelingen bij het Nederlandse aardgasbeleid, dat minister Kamp van het Ministerie Economische Zaken in oktober presenteerde.

Ondanks betere isolatie verbruiken we veel aardgas voor warmte. Brussel wil minder afhankelijk worden van Russisch aardgas. Nadat Rusland de Krim

bezette, kwamen er bij de EU plannen op gang voor een Energie-Unie. Het huidige Nederlandse gasbeleid leunt sterk op het Russische gas. Juist Nederland, dat qua duurzaamheid helemaal achteraan staat in de Europese Unie, zou van een Energie-Unie kunnen profiteren.

Premier Rutte toonde zich in een interview bij de NOS een tegenstander van de oprichting van een EnergieUnie.

Volgens hem kunnen de lidstaten heel goed zelf een beleid uitzetten.

Meer leenruimte voor nul-op-demeter woning Eigenaren van een nul-op-de-meter woning mogen een hogere hypotheek lenen, meldt het kabinet. In plaats van de gebruikelijke 13.500 euro, krijgen zij permissie om 25.000 euro te lenen. Wel een addertje onder het gras, de bouwer moet garanderen dat de woning voor minstens tien jaar weinig energie vraagt. Zo hoopt het kabinet een impuls te geven om meer nul-op-de-meter woningen te bouwen.

De leennormen voor mensen met een inkomen tot 30.000 euro worden per jaar iets strikter. Voor deze groep wordt bij de hypotheekverstrekking een extra buffer aangehouden. Op die manier wordt rekening gehouden met persoonlijke onvermijdbare uitgaven. Zo kunnen bijvoorbeeld extra kosten van een chronische ziekte of handicap, uitgaven voor twee of meer kinderen en kosten voor ondersteuning van (ex-) familieleden worden opgevangen. Voor huishoudens die kunnen aantonen dat zij deze uitgaven niet hebben, is een uitzondering mogelijk.

De inkomenscriteria in de regeling hypothecair krediet worden ieder jaar aangepast op basis van het advies van het Nibud. Met de wijzigingen van de leennormen wordt op verantwoorde wijze financieringsruimte geboden aan consumenten.

De nieuwe leennormen gelden vanaf 1 januari 2015 en zijn op 11 november door minister Blok (Wonen) en minister Dijsselbloem (Financiën) naar de Tweede Kamer gestuurd.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 7

NIEUWS

Tweede Econexis-huis komt in Maastricht

NIEUWS

Minder CO2?

Bundesverband Wärmepompe: ‘Onderneem actie’ Door een geforceerde uitbreiding van warmtepompen kan er in Duitsland ongeveer 18,8 TWh primaire energie bespaard worden in 2020.

Over zestien jaar produceren we 40 procent minder CO2 dan in 1990, besloot de EU op de top van de Europese Raad op 23 en 24 oktober. De resultaten van de afgelopen jaren voldeden niet aan de verwachtingen, dus worden de regels strakker. Algemeen directeur van het Duitse Bundesverband Wärmepompe (BWP) Karl-Heinz Stawiarski riep de federale regering op niet alleen in Brussel ambitieus op te treden, maar dat vooral in eigen land te doen.

“Doelen moeten niet alleen worden aangenomen, ze moeten ook worden bereikt.” Stawiarski evalueerde de resultaten in Duitsland voorzichtig, want het land loopt achter met zijn klimaatdoelstellingen: “Het is aan de ene kant natuurlijk positief dat er een gemeenschappelijke lijn werd gevonden. We zijn blij met het feit dat de federale

Nibe neemt nieuwe showroom in gebruik Vorig jaar verhuisde Nibe Energietechniek naar een nieuw bedrijfspand in Oosterhout. Een van de redenen voor deze verhuizing was de wens om (potentiële) klanten zelf de kwaliteit, werking en het installatie- en bedieningsgemak van de Nibe-producten te kunnen laten ervaren. Inmiddels is de nieuwe ruimte volledig operationeel voor demonstratie- en trainingsdoeleinden.

In de nieuwe showroom / instructieruimte staan de volgende producten opgesteld: t F1145 solo water/water-warmtepomp (i.c.m. VPB 200 boiler) t F1345 solo water/water-warmtepomp (i.c.m. platenwarmtewisselaar voor koeling) t F1255 combi modulerende water/ water-warmtepomp t SPLIT lucht/water-warmtepomp (pakket 2) t F2040 monoblock lucht/water-warmte-

overheid meer ambitieuze doelen nastreeft. Daarom hopen we dat deze lijn zich doorzet.”

Vorige week staken de regeringshoofden van de EU-lidstaten hun koppen bij elkaar om nieuwe klimaatdoelstellingen voor het jaar 2030 vast te stellen. Omdat de resultaten van de afgelopen jaren tegenvielen, besloten ze de regels strakker te maken. Tijdens de vergadering bespraken de EU-landen of de huidige 20-20-20 doelstellingen worden verlengd.

Ze besloten twee regels op EU-niveau juridisch bindend te stellen. Het gaat om 40 procent minder CO2-uitstoot in 2030 ten opzichte van veertig jaar eerder. En dat het aandeel hernieuwbare energie in het energiegebruik in 2030 27 procent is. Een andere doelstelling is om 27 procent energiebesparing te behalen. Hoewel deze stelling niet bindend is. In 2020 bekijken de regeringshoofden deze opnieuw, mogelijk stellen ze het doel bij tot 30 procent energiebesparing.

pomp (i.c.m. ketel in hybride opstelling) t F2300 monoblock lucht/water-warmtepomp (met SMO-regeling) t BUZ 750/300 92A buffervat t PUB2 300-DS2 indirect verwarmde spiraalboiler met droge dubbele scheiding WERKENDE OPSTELLING Uniek aan de nieuwe showroom is dat de producten werkend staan opgesteld en zowel aan de voorzijde (in de showroom) als de achterzijde (achter de wand in de technische ruimte) kunnen worden bekeken. Zo kunnen installateurs en andere belangstellenden optimaal kennismaken met de technische aspecten en de voordelen van de Nibe-producten.

OPTIMAAL COMFORT Vanzelfsprekend beschikt Nibe over een eigen bron. Deze omvat zes enkele Ulussen (Ø 32 mm, 85 meter lang) die op een onderlinge afstand van zes meter in de grond zijn aangebracht en individueel op een verdeler zijn aangesloten.

De capaciteit van de bron is afgestemd op de F1345 water/water-warmtepomp

8 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

“Nu komt het er vooral op neer dat de doelstellingen worden ondersteund door concrete maatregelen”, reageert Stawiarski. “De doelen moeten niet alleen worden uitgesproken, ook worden bereikt.”

Waarom roept Stawiarski landen op om ambitieus op te treden? Duitsland loopt achter met zijn klimaatdoelstellingen. De CO2-uitstoot stijgt, de richtlijn energie-efficiëntie is nog niet uitgevoerd; zelfs de verwezenlijking van de doelstellingen voor 2020 komt in gevaar. De federale regering moet haar ambitie op Europees niveau met doeltreffend beleid in eigen land waarmaken. Met name in de bouwsector – waar grote hoeveelheden energie en broeikasgassen kunnen worden bespaard door het gebruik van warmtepompen – toont het beleid tot nu toe een alarmerend passiviteit. Stawiarski: „Als dit niet verandert, verliest Duitsland vroeg of laat zijn geloofwaardigheid met zijn energiebeleid.”

(Bron: BWP-Industriestudie 2013)

die het Nibe-pand van verwarming en passieve koeling (door middel van een platenwarmtewisselaar) voorziet, maar ook de andere water/water-warmtepompen kunnen op deze bron draaien.

Bij Itho Daalderop rolde donderdag 27 november de miljoenste CVE ventilatie-unit van de productieband. Aan de betreffende productielijn werd de mijlpaal in het bijzijn van personeel en directie gevierd.

“Een bijzonder moment’’, zo sprak directeur Bas Korte trots. ”Met het ontwikkelen van de CVE-unit hebben wij jaren geleden Nederland aan het ventileren gekregen. Eén miljoen exemplaren en al de vijfde generatie, dat zegt wat over het vertrouwen in de kwaliteit van ons ventilatieproduct.’’ Ook Ben Beukers, geestelijk vader en bedenker van de allereerste CVE , was bij de feestelijke gebeurtenis aanwezig.

VENTILATIEBOX De centrale ventilatie-eenheid CVE is volgens Itho Daalderop “al sinds de jaren ’60 een hardloper op het gebied van ventilatie in de markt”. Inmiddels profiteren 5 miljoen Nederlanders van de CVE en een gezond binnenklimaat. De unit werkt geruisloos, is in elke situatie toepasbaar én gebruikt 85 procent minder energie dan een vergelijkbaar systeem met wisselstroommotor.

Samsung Electronics is wereldwijd marktleider op vele gebieden, variërend van monitoren en TV’s tot mobiele telefoons en geheugenchips. Via innovatieve en betrouwbare producten laat Samsung de wereld kennis maken met fantastisch nieuwe mogelijkheden. Zo ook op het gebied van klimaatbeheersing.

De totaaloplossingen van Samsung klimaatbeheersing Warmtepompen -

Lucht-lucht Lucht-water Water-lucht Water-water Lucht-lucht/water Water-lucht/water

+ aansluiting op luchtbehandelingskasten

WTW ventilatie - Enthalpieventilatie, vocht en temperatuur - Zeer schone lucht door unieke F8 filters - Geen (elektrische) voorverwarming nodig

NPW-congres ‘Systeemkwaliteit en vakmanschap’

Airconditioning - Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

Ruim 80 bezoekers kwamen op 18 november naar het congres van het Nederlands Platform Warmtepompen, dat in Houten plaatsvond. Het thema van het congres was ‘Systeemkwaliteit en vakmanschap’. Sprekers waren onder andere Henk Kranenberg (over kwaliteitslabeling en ecodesign), Jan Aerts (over ISSO 39 en 72) en Siem Opschoor (over het monitoren van warmtepompsystemen).

Gebouwbeheersystemen - Geïntegreerde bedieningsoplossingen met de DMS2 - Bediening, controle en monitoring op afstand via internet - Gebruiksvriendelijke toepassing

www.samsung-klimaat.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 9

NIEUWS

Miljoenste Itho Daalderop ventilatiebox geproduceerd

NIEUWS

Nibe investeert in technisch-commercieel talent Onlangs zijn Lars Stevens en Wouter Peeters bij Nibe Energietechniek B.V. gestart als Junior Sales Engineer. Beiden nemen deel aan het tweejarige Junior Sales Development Program, dat het Zweedse moederbedrijf Nibe AB heeft ontwikkeld om technisch-commercieel talent aan te trekken en voor te bereiden op een carrière binnen de internationale Nibe-organisatie.

Het Junior Sales Development Program van Nibe biedt tien toptalenten een internationale salesopleiding aan.

De sales trainees maken tijdens het tweejarige talentontwikkelingsprogramma deel uit van het Junior Sales Development Team en zijn werkzaam op de verkoopafdeling van een van de Nibe-verkoopkantoren in Nederland, Duitsland, Zwitserland of Groot-Brittannië. Hier maken ze kennis met alle aspecten van sales. Bovendien nemen ze deel aan lokale en internationale trainingen. Ook een uitwisseling met een buitenlandse vestiging maakt deel uit van het programma. Vanzelfsprekend worden de leden van het Junior Sales Development Team ondersteund door een ervaren mentor.

Steeds meer warmtepompen in woningen Wouter Peeters.

Lars Stevens.

ACHTERGROND De 25-jarige Lars Stevens uit Halsteren volgde de hbo-opleiding Commerciële Economie en was enige tijd werkzaam als accountmanager voor een online marketingbureau. Daarna volgde hij de pre-master Bedrijfskunde. Recentelijk slaagde Lars aan de Tilburg University cum laude voor zijn MBA Strategic Management. De eveneens 25-jarige Wouter Peeters is afkomstig uit het Belgische Sint-Niklaas en studeerde voor handelsingenieur aan de KU Leuven.

Na zijn studie deed hij werkervaring op bij een bedrijfsrevisorkantoor en in een inkoopfunctie. Vanwege zijn interesse in technische producten én in het bedrijf Nibe koos hij voor het Junior Sales Development programma.

In hun functie vertegenwoordigen de beide trainees Nibe in Nederland (Lars Stevens) en België (Wouter Peeters). Ook vertegenwoordigen ze ‘hun’ verkoopkantoor en de bijbehorende thuismarkten tijdens internationale bijeenkomsten over strategische besluiten en omzetontwikkeling.

CompaC Services levert ook Climaveneta CompaC Services heeft het grote merk Climaveneta aan haar productenportfolio toegevoegd. Hierover hebben Climaveneta en CompaC Services overeenstemming bereikt.

In de komende periode worden relaties en geïnteresseerden uitgebreid geïnformeerd over de producten, diensten en verdere samenwerking.

CompaC Services is actief in de service dienstverlening van airconditioning-installaties. Climaveneta S.p.A. is een toonaangevend Europees bedrijf met veertig jaar ervaring in de sector, met een breed scala van producten en systemen voor alle toepassingen, van woningen tot grote commerciële en industriële systemen.

Climaveneta blijft innoveren in ener-

gie-efficiëntie, kwaliteit en betrouwbaarheid van haar producten en oplossingen.

Naast een uitgebreide lijn van koelmachines en ventilatorconvectoren is het bedrijf sterk vertegenwoordigd in warmtepomp- en luchtbehandelinginstallaties.

10 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Nieuwbouwwoningen in Nederland worden steeds vaker uitgerust met elektrische warmtepompen. Dat blijkt uit Energietrends 2014, een gezamenlijke uitgave van ECN, EnergieNederland en Netbeheer Nederland.

In 2010 werden al meer dan 52.000 woningen verwarmd met een warmtepomp. Dat is minder dan 1 procent, maar het aantal warmte-pompen stijgt met gemiddeld 20 procent per jaar.

Van de huishoudens heeft nog steeds 85 procent centrale verwarming op aardgas. De trend is dat losse kachels als lokale verwarming verder afnemen, terwijl blokverwarming en collectieve stadsverwarmingssystemen steeds meer terrein winnen: circa 16 procent van de nieuwbouwwoningen wordt op een gezamenlijk systeem aangesloten.

Uit Energietrends blijkt dat het elektriciteitsgebruik langzaam blijft stijgen. Een belangrijke reden hiervoor is een toename van ICT-gebruik, zowel intern bij bedrijven als extern bij datacenters. Een tweede reden is de toename van het aantal warmtepompen waardoor elektriciteit wordt verbruikt voor ruimteverwarming in plaats van aardgas. De toename wordt gereduceerd door afspraken die worden gemaakt binnen het Europese Eco-design om elektrische apparaten steeds energiezuiniger te maken. Verder wordt tijdens renovatie steeds vaker oude verlichting vervangen door energiezuinige verlichting.

In Energietrends 2014, een gezamenlijke uitgave van ECN, Energie-Nederland en Netbeheer Nederland, staan cijfers en ontwikkelingen in een handzaam overzicht en in samenhang gepresenteerd. Energietrends biedt informatie over energiegebruik door consumenten en bedrijven, geeft inzage in de internationale energiehandel en –productie en biedt inzicht in de ontwikkelingen van de energienetten.

De alarmerende cijfers uit de Nationale Energie Verkenning (NEV) laten zien dat aanvullende maatregelen nodig zijn om de doelen uit het Energieakkoord te halen.

Bovendien moet er meer vaart worden gemaakt met de uitvoering van de bestaande maatregelen. De rekenmeesters van ECN en PBL zijn onverbiddelijk: in het huidige tempo halen we de doelen niet. Bij de ondertekening van het akkoord waarschuwden ze al dat niet alle afspraken even concreet waren en soms te optimistisch ingeschat.

Voor de zomer stelden groene werkgevers en natuur- en milieuorganisaties al dat er sprake was van ‘code oranje’, mede omdat er te weinig leiderschap werd getoond bij de uitvoering van het akkoord. Dat beeld wordt nu bevestigd.

Omdat de doelen heilig zijn, moet er een stevig tandje worden bijgeschakeld. Dat zeggen Greenpeace, Natuur en Milieu, Milieudefensie, Natuur en Milieu Federaties, Wereld Natuur Fonds, Duurzame Energie Koepel, De Groene Zaak en Nederland Krijgt Nieuwe Energie in een reactie op de vandaag verschenen Nationale Energie Verkenning.

De cijfers uit de NEV zijn niet mals. Het energiebesparingstempo daalt dit decennium ten opzichte van het vorige. De Planbureaus schatten de totale besparing in op minimaal negentien en maximaal 61 PJ in 2020, stukken minder dan de afgesproken 100 PJ. Bovendien liggen zowel het duurzame energiedoel van veertien procent in 2020 als het doel van zestien procent in 2023 buiten bereik. Als het tegen zit komen we in 2020 zelfs maar op 10,6 procent uit.

ANTWOORD OP OEKRAĂ?NECRISIS Nu in het licht van de OekraĂŻnecrisis de wens van de Kamer groeit om minder afhankelijk te worden van de import van energie, is de noodzaak van het halen van de doelen uit het energieakkoord alleen maar groter geworden. Niet voor niets besloot de Tweede Kamer bij de Algemene Politieke Beschouwingen om de inzet op energiebesparing te willen intensiveren en in Europees verband actief te willen streven naar een substantiĂŤle vermindering van energieafhankelijkheid binnen tien jaar.

De NEV laat zien dat de bestaande maatregelen voor wat betreft energiebesparing in de gebouwde omgeving, het verkeer en de industrie niet toereikend zijn, zelfs als deze maximaal worden uitgevoerd. Een meer structurele aanpak is nodig, met ook nieuwe, stevigere maatregelen. In de gebouwde omgeving, hĂŠt werkpaard voor besparing, valt te denken aan een subsidie op of een verplichting voor isolatie van koopwoningen. Daarmee zal ook de werkgelegenheid toenemen.

Warmtepompen op basis van het natuurlijke koudemiddel CO2 Airview Luchtbehandeling introduceert met de HP 90 warmtepompen een duurzame en milieuvriendelijke oplossing voor de productie van grote hoeveelheden warm tapwater.

HP 90 Lucht/Water

HP 90 Water/Water

De HP 90 warmtepompen zijn uitgevoerd met het natuurlijke koudemiddel CO2, wat resulteert in diverse voordelen: t

8BUFSVJUUSFEF UFNQFSBUVSFO UPU Ă—$

t

&OFSHJF[VJOJH [FFS IPHF $01 NFU &*" TVCTJEJF NPHFMJKLIFJE

t

8BUFSVJUUSFEF UFNQFSBUVVS WBO Ă—$ CJK FFO CVJUFOMVDIUUFNQFSBUVVS WBO Ă—$

t

0QUJNBMF XFSLJOH CJK IPHF %FMUB 5

t

,PVEFUFSVHXJOOJOH PQUJPOFFM HFMJKLUJKEJHF QSPEVDUJF WBO XBSN FO LPVE XBUFS

%BOL[JK EF[F VOJFLF LFONFSLFO [JKO EF $0 XBSNUFQPNQFO TQFDJBBM HFTDIJLU WPPS EF QSPEVDUJF WBO HSPUF IPFWFFMIFEFO XBSN UBQXBUFS JO POEFS NFFS IPUFMT DBNQJOHT TQPSUQBSLFO [XFNCBEFO [PSHDPNQMFYFO [JFLFOIVJ[FO FO EF JOEVTUSJF %F )1 $0 XBSNUFQPNQFO [JKO MFWFSCBBS JO MVDIU XBUFS FO XBUFS XBUFS VJUWPFSJOH FO [JKO EBOL[JK EF NPEVMBJSF DBQBDJUFJUT PQCPVX HFTDIJLU WPPS JO[FU JO FFO DBQBDJUFJUTSBOHF WBO UPU L8

Anders denken in klimaatoplossingen

ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 11

NIEUWS

‘Nieuwe maatregelen nodig om doelen Energieakkoord te halen’

Nieuwe epc stapelbouw ‘vrijwel onhaalbaar’ Lente-Akkoord trekt aan de bel

“Bij appartementen lijken we, op gebouwniveau, bij het eindpunt van de huidige technische mogelijkheden te zijn aangekomen.“

Onlangs hebben de gezamenlijke Lente-akkoord-partijen een brief gestuurd naar minister Blok over de epc-aanscherping voor appartementsgebouwen. Volgens de ondertekenaars van de brief blijkt het “zeer moeilijk” om woongebouwen te realiseren die een epc van 0,4 hebben; dat is de wettelijke bovengrens die vanaf 1 januari 2015 geldt.

TEKST: BAS ROESTENBERG

Er blijken nauwelijks woongebouwen te zijn gerealiseerd die op gebouwniveau voldoen aan de aangescherpte epc van 0,4 per 1 januari 2015. Sterker: uit recent onderzoek van Nieman Raadgevende Ingenieurs in opdracht van de Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland (RVO) blijkt dat er tot nu toe slechts één woongebouw is gerealiseerd dat voldoet aan de aangescherpte epc-eis. Daarbij gaat het om een project in Amsterdam, aangesloten op stadsverwarming.

AMBITIENIVEAU Het feit dat bij dit type bebouwing vooralsnog niet aan de nieuwe epcnorm wordt voldaan, ligt niet aan het ambitieniveau van de opdrachtgevers,

zo stelt Lente-Akkoord: “Diverse corporaties en ontwikkelaars hadden wel de-

gelijk hoge ambities en hebben hun uiterste best gedaan. Bij appartementen

Lente-Akkoord Op 22 april 2008 ondertekenden de brancheverenigingen Aedes (woningcorporaties), Bouwend Nederland, Neprom (projectontwikkelaars) en NVB (ontwikkelaars en bouwondernemers) samen met de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het Lente-Akkoord. Doel van deze overeenkomst is om nieuwbouw in 2015 vijftig procent energiezuiniger te maken dan in 2007, en vanaf 2020 bijna-energieneutrale gebouwen te realiseren. De praktische uitvoering van het akkoord wordt aangestuurd door een stuurgroep die bestaat uit vertegenwoordigers van de achterban van de ondertekenaars van akkoord.

Een van de leden is bijvoorbeeld Onno Dwars, die elders in deze editie van vakblad Warmtepompen wordt geïnterviewd.

12 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Huidige epc-eis

Epc-eis 1/1/2015

Wonen

0,6

0,4

Bijeenkomsten

2,0

1,1

Gezondheidszorg ‘met bedgebied’

2,6

1,8

Gezondheidszorg ‘overig’

1,0

0,8

Kantoor

1,1

0,8

Logies

1,8

1,0

Onderwijs

1,3

0,7

Sport

1,8

0,9

Winkel

2,6

1,7

WETGEVING

Functie

De hoogte van de epc-norm - zowel de huidige als de nieuwe - is afhankelijk van de gebouwfunctie.

lijken we, op gebouwniveau, bij het eindpunt van de huidige technische mogelijkheden te zijn aangekomen.”

Volgens de opstellers van de brief zijn er verschillende oorzaken voor het verschil tussen gestapelde bouw en grondgebonden woningen. Zo hebben collectieve klimaatsystemen een lager rendement, bieden appartementsgebouwen met meer dan vijf woonlagen in relatieve zin te weinig dakoppervlak voor zonnecellen, is er bij hoogbouw meer warmteverlies doordat de gevel voor een groter percentage uit glas bestaat en zijn er meer aansluitingen in de gevel door de aanwezigheid van balkons en galerijen.

GEBIEDSMAATREGELEN Gebiedsmaatregelen (zie kader) om de epc aanvullend te verlagen blijken in de praktijk alleen te werken als het om stadsverwarming gaat. Reden daarvoor is dat de EMG-regeling met betrekking tot die gebiedsmaatregelen voorwaarden stelt die volgens Lente-Akkoord ‘onuitvoerbaar’ zijn. Zo moet de energie binnen een straal van 10 km worden opgewekt, en er moet gelijktijdigheid zijn in het ontwikkelen van de energiebron en het project. De 10-kilometergrens zou moeten worden opgetrokken tot 200 kilometer - zodat windmolens op een optimale locatie (met het hoogste rendement en de minste overlast) kunnen worden geplaatst. Ook zou de eis van gelijktijdige ontwikkeling moeten vervallen; de doorlooptijd voor de ontwikkeling van een windmolen is gemiddeld zeven jaar; het is daardoor feitelijk onmogelijk om een bouwproject er parallel mee te laten opstarten. Bij projecten waarbij duurzame energie wordt opgewekt met windmolens spelen overigens ook nog andere proble-

men, met name waar het gaat om de medewerking van lokale overheden bij het aanpassen van bestemmingsplannen. Daarbij is sprake van “langdurige processen waar ontwikkelaars geen invloed op uit kunnen oefenen”, aldus de opstellers van de brief aan minister Blok. Soortgelijke problemen zouden zich ook voordoen bij andere gebiedsmaatregelen, bijvoorbeeld met betrekking tot saldering van zonnestroom.

Lente-Akkoord geeft aan met de overheid in overleg te willen treden om in de route naar BENG (Bijna Energieneutrale Gebouwen) tot een oplossing te komen voor de genoemde problemen.

Uitgangspunt zou daarbij moeten zijn dat de ontwikkelaar van een pand niet verantwoordelijk is voor de benutting van duurzame energiebronnen buiten het project, maar alleen voor maatregelen op gebouwniveau.

STADSVERWARMING De conclusie van de brief luidt dat op dit moment een epc van 0,5 de “maxmaal mogelijke energieprestatie is voor woongebouwen” - en zelfs om die norm te halen moeten, aldus Lente-Akkoord, alle technische mogelijkheden uit de kast worden getrokken, zoals wtw uit ventilatielucht of het gebruik van een wko met warmtepompen. De enige situatie waarbij wel aan de nieuwe 0,4norm kan worden voldaan, is die waarbij een appartementengebouw is aangesloten op stadsverwarming - overigens een concept dat niet onomstreden is, al laat Lente-Akkoord zich daar verder niet over uit. In de brief aan de minister Blok verzoekt Lente-akkoord om de epc voor woongebouwen met meer dan vijf lagen voor een tijdelijke periode (“bijvoorbeeld voor twee jaar”) te verho-

gen van 0,4 naar 0,5. Binnen die ‘overgangsperiode’ kan verder worden onderzocht hoe de epc bij dit type bebouwing alsnog onder de 0,4 kan uitkomen - via gebouwgebonden maatregelen dan wel in combinatie met gebiedsmaatregelen, voor zover die werkbaar kunnen worden gemaakt.

‘VOLGENDE BRIEF’ Tot slot geeft Lente-Akkoord aan dat de stapelbouw-epc niet het enige onderwerp is waarover men in gesprek wil. Zo ziet het platform ook nog “praktische knelpunten bij de aanscherping van de epc voor winkels, bij balansventilatie en bij warmte/koude opslag”, maar daarover wordt de minister “in een volgende brief nader geïnformeerd”. Ten tijde van schrijven heeft minister Blok nog niet op de kritische noten van Lente-Akkoord gereageerd. Kortom: wordt vervolgd. WP

Gebiedsmaatregelen Met gebiedsmaatregelen worden collectieve maatregelen bedoeld die buiten een gebouw plaatsvinden en wel toch bijdragen aan de energieprestatie van het betreffende gebouw. Voorbeelden daarvan zijn stadsverwarming, collectieve warmtepompen, WKK en windmolens, voor zover ze energie aan één specifieke wijk leveren.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 13

Vloerverwarming: het beste afgiftesysteem?

‘Ideale warmtepomppartner’ ligt onder vuur Een warmtepomp en vloerverwarming lijken niet langer vanzelfsprekende huwelijkspartners. Klachten over slechte regelbaarheid en te hoge temperaturen komen vaak naar voren. Laagtemperatuurconvectoren of klimatisering met lucht zijn alternatieven. “Wij merken dat bewoners behoefte krijgen aan snel reagerende verwarming,” zegt Albert van Lohuizen van Brink Climate Systems.

TEKST: RICHARD MOOI Het leek lange tijd de ideale twee-eenheid: warmtepomp en vloerverwarming. Door dit laagtemperaruurafgiftesysteem presteert de warmtepomp maximaal. Hoe lager de CV-watertemperatuur, des te hoger de COP, is de stelregel. Vloerverwarming biedt bovendien maximaal comfort voor bewoners, want wie wil er nu niet een warme plavuizenvloer? Bovendien is koeling via de vloer bij een warmtepompinstallatie bijna standaard.

KOUDE PLAVUIZEN Er komen echter barsten in het huwelijk tussen vloerverwarming en warmte-

pomp. Want vloerverwarming heeft ook nadelen, zeker nu huizen steeds beter worden geïsoleerd. De aanval lijkt zelfs geopend. Jan Verdonck, new business manager van radiatorfabrikant Jaga ziet in de huidige bestekken voor woningen met warmtepompinstallaties steeds vaker andere afgiftesystemen. Vloerverwarming is niet langer ‘core business’ in combinatie met warmtepompen. Het gaat de laatste tijd te vaak mis, zegt Verdonck: “Mensen merken dat het gewenste comfort dat men vroeger had met vloerverwarming niet gewaarborgd kan worden. Als de woning beter geïsoleerd is, slaat de kamerthermostaat bij-

14 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

na niet meer aan. Mensen hebben een vloer met plavuizen, en die blijft koud.

Dit terwijl een warme vloer de hoofdreden is waarom mensen voor vloerverwarming hebben gekozen.” Verder heeft de instralende zon een te groot effect door goede woningisolatie. Dat zorgt voor ‘overshoots’ van de temperatuur, maar ook voor een te koude leefruimte als de zon aan het einde van de dag weg gaat. “Dan duurt het wel vier tot vijf uur voor het weer warm is.”

FORSE VERLIEZEN Corporatieadviesbureau Atriensis schreef onlangs in het rapport met de

Een vloerverwarmingssysteem van Schütz.

titel ‘Help! Mijn WKO leidt forse verliezen’ onder meer over problemen met het afgiftesysteem. Atriensis signaleert dat grootschalige (zorg)appartementsgebouwen - meestal eigendom van corporaties - de laatste jaren steeds vaker op een wko met warmtepompen worden aangesloten. Vloerverwarming zorgt daarbij voor de afgifte. Het gaat de laatste tien jaar volgens Atriensis om honderden grote nieuwbouwcomplexen met wko. In de praktijk leidt dit systeem tot veel klachten, schrijft Atriensis in het genoemde rapport: “Klagende bewoners: te warm, te koud, slecht regelbaar en te duur.” Directeur Hella Maessen licht toe: “In de appartementen wonen vaak ouderen en die komen uit een woning met radiatoren of zelfs nog een gaskachel. Dan komen ze

Een proefwoning in Heerhugowaard, in het kader van het renovatieplan Stroomversnelling voorzien van een luchtwaterwarmtepomp en vergrote convectoren.

in een appartement met vloerverwarming en dan vinden ze het koud. Ze missen een stralende warmtebron waar je lekker voor kunt gaan zitten. Vaak zijn er veel grote ramen waar je koudeval voelt, ook al is het glas geïsoleerd. Als noodoplossing wordt op zo’n plek een kleine convector geplaatst, zodat je plaatselijk warmteopstijging krijgt. Het is alleen vervelend als je het achteraf moet doen.”

BETERE OPLOSSING Volgens Maessen kan een architect al op voorhand een betere oplossing bedenken. “De plattegrond steekt vaak zo in elkaar dat de logische plek om in de huiskamer te zitten, precies voor het grote raam is. Dat is de mooiste plek voor je luie stoel. Maar ook de koudste.”

Een andere bron van problemen in woningen met vloerverwarming is de badkamer. “Vaak is dat de koudste ruimte van het appartement, want er komt geen zonlicht.” De oplossing is een zoneregeling zodat de temperatuur in de badkamer onafhankelijk instelbaar is met een eigen thermostaat. Of een elektrische designradiator. “Maar dat wordt vaak niet gedaan, want het moet goedkoop blijven. Ik zie dat mensen infraroodverwarming aansluiten.” Klachten over doorschietende temperaturen hoort Atriensis nauwelijks. De oude bewoners vinden het niet snel te warm en anders zetten ze wel wat open.”

GEBALANCEERDE VENTILATIE Brink Climate Systems heeft ervaring opgedaan met diverse afgiftesystemen in projecten met zeer goed geïsoleerde woningen, die zelfs zijn geregeld op passiefhuisniveau. Gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning is eigenlijk niet meer weg te denken uit goed geïsoleerde woningen. In projecten met voerverwarming in goed geïsoleerde huizen ziet manager verkoop Albert van Lohuizen vaak ongewenste doorwarming en beperkte regelbaarheid. “Het grootste probleem zit ‘m in het voor- en najaar. Als even het zonnetje lekker op je raam schijnt, schiet de temperatuur door in de woning. De mensen zetten wel de vloerverwarming een paar graden naar beneden, maar die vloer blijft nog heel lang warm, terwijl het zonnetje ondertussen ook gewoon bezig blijft.” Dat is deels op te lossen door bewoners beter voor te lichten over hoe het afgiftesysteem in de woning functioneert, maar lang niet altijd werkt dat afdoende. “Het mooiste zou zijn als de vloerverwarming ziet dat het morgen warmer wordt en daarom

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 15

AFGIFTE

Convectoren van Jaga, Radson met de ventilatorconvector Vido en Stelrad met Eco-radiatoren, knagen aan het marktaandeel van vloerverwarming. Jaga beweert zelfs dat haar Low-H20-radiatoren zuiniger zijn dan vloerverwarming en heeft daarvoor een gelijkwaardigheidsverklaring van Kiwa gekregen. Jan Verdonck van Jaga Nederland: “Ondanks dat de vloer geïsoleerd is, krijg je verliezen naar onder meer de kruipruimte.

Maar ook in combinatie met de snelheid van opwarmen en energievernietiging door overshoots en opstartverliezen is Kiwa tot die conclusie gekomen.”

Door de Kiwa-verklaring daalt het eindgetalletje in de EPC-berekening (vanaf januari 2015 is de eis voor nieuwe woningen 0,4) met 0,02 á 0,04. Ook Stelrad beweert dat de radiator Novello Eco een EPC-reductie geeft, doordat de voorkant eerst warm wordt en dan pas de achterkant, zodat meer stralingswarmte de ruimte ingaat. Dat laatste is gunstig voor het rendement van de warmteopwekker, vooral in het voor- en naseizoen. De radiator kan echter niet een maatje kleiner worden gekozen, want de warmteafgifte bij een buitentemperatuur van -10°C is gelijk aan die van een traditionele radiator van dezelfde afmetingen.

AFGIFTE

vermogen van je luchtdeel wat lager geworden, maar nog wel steeds snel te regelen, waardoor je een zeer hoog comfort kunt creëren.” In een project van woningcorporatie OFW in Dronten is gekozen voor een combinatie van naverwarming van de ventilatielucht, en kleine radiatoren.

VOLLEDIG MET LUCHT Van Lohuizen gaat zelfs zo ver dat vloerverwarming of radiator(en) kunnen verdwijnen en dat via lucht de volledige woning met een hoog comfort kan worden verwarmd. Dat kan in de meeste woningen nog niet met een standaard wtw-unit, maar door achter deze ventilatie-unit een kleine indirect gestookte luchtverwarmer te plaatsen, ontstaat er iets meer luchtcapaciteit. In de meeste woningen is de capaciteit van deze kleine Elan (max 700 m3/h) voldoende om de woning te verwarmen. De Elan werkt nauw samen met de wtw-ventilatie. Van Lohuizen: “Vanaf de Elan gaat een toevoerkanaal naar de woning, dit kanaal combineert de verse ventilatielucht van de wtw-unit met de eventueel verwarmde lucht. Zo wordt optimaal gebruikgemaakt van het kanaal met verse luchttoevoer dat toch al naar de verblijfsruimtes moet.” Het werkt ook prima met een warmtepomp, zegt Van Lohuizen. Door de relatief lage temperatuur van het water wordt er iets meer lucht in de woning toegevoerd, zodat het vermogen wordt bereikt. Het voordeel is snelle verwarming, zeer hogeenergie-efficiëntie, hoog comfort, en weinig stof in de woning. “Het mooie van luchtverwarming is dat je het niet ziet.”

De Strada-radiator, voorzien van een Low-H20-warmtewisselaar. Volgens Jaga zijn Low-H20-radiatoren “zuiniger dan vloerverwarming”.

nu al uit gaat.” Het doorschieten van de temperatuur met vloerverwarming is in de ogen van Van Lohuizen gewoon energieverspilling, en het brengt discomfort. Tegelijkertijd ziet Brink dat in woningbouwprojecten met vloer- en luchtverwarming, of alleen luchtverwarming, de temperatuur veel beter in de hand te houden is. “Een klein beetje extra naverwarming met lucht geeft veel comfort voor bewoners,” zegt Van Lohuizen. Voor eindgebruikers die een goede balans willen tussen vloerverwarming en naverwarming met lucht, heeft Brink een speciale regeling ontwikkeld,

het Brink Quality of Life System waar een cv-ketel of warmtepomp aan toe kan worden gevoegd. “We maken dan de combinatie. Vloerverwarming om de koude van de vloer weg te halen en met lucht een paar graden bijplussen.”

Het mooist werkt dit principe met twee circuits. Een zeer-laagtemperatuurcircuit voor de vloer, zodat het vermogen wordt beperkt, en een circuit met een iets hogere aanvoertemperatuur voor de luchtverwarming. Het principe is ook prima te combineren met een warmtepomp, zegt Van Lohuizen. “Bij een warmtepomp is alles LTV. Dan is het

16 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

‘EÉN GROTE RADIATOR’ Vloerverwarmingleverancier Jupiter is niet bang dat vloerverwarming de komende tijd een kwijnend bestaan gaat lijden. Volgens directeur Bas Linsen van Jupiter Benelux heeft vloerverwarming in combinatie met een warmtepomp nog altijd een groot voordeel, en daarom zeker toekomst. “Feit blijft dat de vloer met vloerverwarming een veel grotere oppervlakte bestrijkt dan met een convector of radiator. Dat betekent dat er meer oppervlakte beschikbaar is en men met een lagere temperatuur kan verwarmen. Dat is voor een warmtepomp altijd gunstiger.” De nadelen van vloerverwarming - zoals het doorschieten van temperatuur - komt vooral

Veel droogbouwsystemen. zoals DryWood van Danfoss, vergroten het af te geven vermogen door de leidingen in aluminium lamellen te leggen.

DROOGBOUW Volgens Linsen kan bij vloerverwarming de ruimtetemperatuur één of twee graden lager worden ingesteld dan bij radiatoren, met behoud van hetzelfde comfortgevoel. Bovendien ontstaan de geschetste problemen zoals overshoots en traagheid alleen bij in-gestorte vloerverwarmingen. Jupiter is specialist in

droogbouw-vloerverwarmingen, waarbij de leidingen in een element met aluminium lamel worden gelegd. “Hierdoor wordt de warmte-afgifte in de vloer extreem hoog. Dit in combinatie met een steeds dunnere opbouwhoogte van de afwerkvloer maakt het eigenlijk tot één grote radiator, maar met heel weinig massa.”

Uit Duits onderzoek blijft dat de Jupiterdroogbouwtechniek ten opzichte van natbouw een 20 procent hoger rendement scoort. De gemiddelde responstijd is ongeveer vijftien minuten. Ook bij natbouwvloerverwarmingsystemen passen leveranciers steeds vaker nieuwe technieken toe, zoals dunnere dekvloeren, soms zelfs maar van acht tot negen millimeter, met geringere weerstand en opslagcapaciteit van de warmte, weet Linsen. “Er zijn allerlei alternatieve afwerkvloeren die weinig weerstand kennen, zodat de warmte zoveel mogelijk 1-op-1 de ruimte in wordt gestuurd.”

WP

RCC Koude & Luchtbehandeling

het platform over koude- en koeltechniek en integrale klimaatbeheersing.

Meld u aan voor de gratis e-mailnieuwsbrief of vraag een gratis proefnummer aan

KOUDEENLUCHTBEHANDELING.NL ORGAAN VAN DE KONINKLIJKE NEDERLANDSE VERENIGING VOOR KOUDE - KNVvK

RCCK&L

REFRIGERATION & CLIMATE CONTROL | KOUDE & LUCHTBEHANDELING

HÉT PLATFORM VOOR KOUDE-EN LUCHTBEHANDELING

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 17

AFGIFTE

voor bij ‘natte’ vloerverwarmingsystemen, waarbij de leidingen al in de ruwbouwfase in een dikke laag cement worden gestort, waarbij vaak ook nog een isolatielaag onder de dekvloer ontbreekt. Linsen trekt de door Jaga voorbespiegelde energiebesparing in twijfel; volgens hem ontstaat bij convectoren voornamelijk convectiewarmte en slechts beperkte stralingswarmte. “De energiestroom die bij vloerverwarming egaal langs je lichaam stroomt is veel comfortabeler en bovendien is de vloer warmer dan het plafond.”

Duurzaam chalet met een mini-warmtepomp Architect Joost van Ettekoven en bouwkundige Onno Faber ontwierpen een duurzaam chalet met gebruik van natuurlijke materialen en met een warmtepomp voor verwarming en tapwater. Het eerste duurzame chalet staat op een recreatiepark in Putten. Er zijn zelfs plannen om het duurzame chalet te vergroten tot prefab-eengezinswoning.

TEKST: RICHARD MOOI

Het chalet met de de buitenunit van de lucht/water-warmtepomp.

Het Bospark in Putten heeft de primeur van het duurzame chalet: een architectonisch en ecologisch verantwoorde recreatiewoning. Deze zomer werd het eerste prefab-chalet op het park geplaatst. Het gaat om een initiatief van architect Joost van Ettekoven, die per se wegwilde van het standaardontwerp van een chalet met kunststof schrootjes en bijna altijd dezelfde indeling. Van Ettekoven: “Ik heb met mijn compagnon Onno Faber ooit samen in zo’n huis ge-

zeten en vroeg me af: waarom zien ze eruit zoals ze eruit zien? We waren van mening dat het anders kon. We zijn begonnen om zelf een concept te bedenken, en daar kwam het duurzame chalet uit voort.”

MATERIALEN Het begrip ‘duurzaam’ kreeg allereerst vorm door de keuze voor natuurlijke materialen: een buitengevel van thermisch verduurzaamd Europees vuren-

18 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

hout, een sedumdak, met leemverf afgewerkte binnenwanden, en het natuurlijk isolatiemateriaal vlas. Het chalet is opgebouwd volgens de houtskeletbouw-methode, zoals de meeste prefab-chalets. Maar waar bij een standaard-chalet de ruimte tussen de binnen- en buitenwand beperkt is tot 7 centimeter, koos Van Ettekoven voor een dikkere schil, zodat er 14 centimeter vlaswol in de wand past. Dat levert een rc-waarde op van 3,5. Voor het dak en de vloer is nog meer isolatie gebruikt, waardoor de rc-waarde uiteindelijk zelfs op 5 uitkomt. Hoewel bij dezelfde spouwdikte harde isolatiematerialen als PU en resol een hogere warmteweerstand geven, vielen die in de beleving van Van Ettekoven af. “Bijna elke bouwer grijpt terug op PU, PI en PIR, maar dat zijn allemaal materialen die uit eindige grondstoffen worden gemaakt. Dat proberen wij te voorkomen.” Verder is het chalet voorzien van drielaagsbeglazing. “Het ziet er absoluut niet meer uit als een standaard-chalet.”

KOPEREN COLLECTOR Voor het duurzame chalet, met een oppervlakte van 55 m2, viel de keuze van Van Ettekoven na overleg met een installatie-adviesbureau uit op een warmtepompsysteem. Een gasnetwerk ligt er sowieso niet op het park in Putten, “dus dat was out of the question.” Op recreatieparken waar wel een gasaansluiting aanwezig is, gaat het vrijwel altijd om het dure propaangas. “Dan kom je vrij

Het demo-chalet in Putten.

snel op de warmtepomp uit. Want éénop-één elektrisch verwarmen vind ik onacceptabel.” De zoektocht naar een kleine combiwarmtepomp leidde naar Ochsner, vertelt Van Ettekoven. “Een warmtepomp met kleiner vermogen past beter bij dit chalet, omdat het goed is geïsoleerd. We maken gebruik van een horizontale koperen grondcollector van 75 meter lengte, die op anderhalve meter onder de grond ligt.”

Het gaat overigens om een direct (DX) systeem waarbij het koudemiddel (R407) door de warmtewisselaar circuleert. Er is dus geen warmtewisselaar en pomp voor nodig. Een horizontale collector heeft bij Van Ettekoven de voorkeur boven een verticale, geboorde warmtewisselaar. “Dit is goedkoper.

Een klein, goed geïsoleerd huisje heeft niet zoveel vermogen nodig, en waarom zou je dat niet uit de oppervlakte halen? Daarvoor hoef je echt niet te boren.” Bij het eerste demo-chalet is overigens voor een - iets grotere - lucht/

Gebruikte warmtepompen: t 0DITOFS .JOJ &81 NFU TFQBSBUF 150 liter boiler, vermogen 2,7 kW. Bron: horizontale aardcollector van koper. Koudemiddel: R407 t "MUFSOBUJFG BMT FFO CPEFNTZTUFFN niet mogelijk is: lucht/water-warmtepomp van Alpha Innotec, met ingebouwde boiler van 185 liter en een vermogen 4,5 kW. Koudemiddel: R290 (propaan)

water-warmtepomp gekozen. Door bodemsanering was graven in de bodem daar niet mogelijk. In de toekomst verwacht Van Ettekoven dat de keuze voor een lucht/water-warmtepomp met buiten-unit wellicht vaker een optie wordt.

“Maar we kiezen standaard eigenlijk voor een bodemwarmtepomp, omdat je in mijn beleving zo min mogelijk geluidsoverlast wilt hebben. Bij een buitenunit heb je daar meer kans op.”

FABRICAGE Het Veluws Bospark in Putten heeft het duurzaam chalet als eerste omarmd.

Het past precies bij de doelstellingen van het recreatiepark, dat zich duurzaam wil profileren met onder meer een geluidswal met zonnepanelen en een oplaadpunt voor elektrische auto’s. Op een nieuw aangelegd stuk park kunnen particulieren nu een duurzaam chalet laten bouwen. De eerste proefwoning werd in augustus feestelijk door de wethouder geopend. Het chalet wordt volledig in de fabriek gebouwd, bij chaletbouwer Kraaikamp in Biddinghuizen.

Op het dak van het chalet liggen zonnepannelen, die er volgens Ettekoven voor zorgen dat het huisje energieneutraal is, en de douchebak is voorzien van warmterugwinning. Als afgiftesysteem voor de warmtepomp is vloerverwarming in het ontwerp opgenomen, die al in de fabriek wprdt gelegd en wordt afgedekt met een anhydrietvloer.

Dat geeft wel wat extra gewicht aan het te transporteren prefab-chalet, maar die egaliseerlaag zorgt voor een goede afgifte, motiveert de ontwerper. “Je hebt de meest egale afgifte, want de hele plak wordt warm.” Wel onderzoekt Van Ettekoven opbouwsystemen, waarbij in

De Ochsner Mini EWP is de standaardwarmtepomp die in het chalet-ontwerp zit.

Op de locatie van het eerste demo-chalet mag geen bodemsyseem worden aangelegd.

Daarom is hier gekozen voor een lucht/water-warmtepomp van Alpha Innotec.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 19

PROJECT

sommige gevallen met aluminium profielen wordt gewerkt om ervoor te zorgen dat de warmte uit de vloerverwarmingsleidingen zich goed verspreidt.

Nu de eerste proefwoning in Putten is geplaatst, werken Van Ettekoven en parkeigenaar al aan een grotere variant van 75 m2. En het blijft wat Van Ettekoven betreft niet bij een recreatiewoning, want ook de woningbouwmarkt biedt potentie. “Dat ligt zeker in de lijn der verwachting. We zetten in op een hogere kwaliteit, waardoor we al richting bouwbesluit gaan en waardoor het zeker interessant wordt voor mensen die een kavel hebben gekocht. Dan is er een combinatie te maken met een prefab kelderbak waar we onze woning op zetten. In dat soort opties zit zeker toekomstmuziek.” WP

Hogeschool gaat voor duurzaamheid Een van de panden die tijdens de vierde ‘Dutch Green Building Week’ - die enkele weken geleden plaatsvond - de deuren openden voor publiek, was het nieuwe faculteitsgebouw van de Hogeschool van Arhem en Nijmegen (HAN). Het pand, dat vlak voor de zomer werd opgeleverd en begin september ‘echt’ in gebruik is genomen, geldt als het meest duurzame Nederlandse onderwijsgebouw van dit moment.

TEKST EN FOTO’S: BAS ROESTENBERG

Bij de bouw van het nieuwe ‘I/O -gebouw’ voor de Faculteit Educatie van de HAN was de opdracht duidelijk: op de Nijmeegse campus moest het duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland verrijzen. Om dat te bereiken, is een breed pakket aan installatietechnische maatregelen getroffen, aldus Gerbrand Ruitenberg, projectleider modificaties bij Unica, dat verantwoordelijk is voor de technische installaties in het gebouw. “Bij de bouw is ten eerste uitgegaan van de principes van cradle-tocradle. Er is bijvoorbeeld gebruikgemaakt van bamboe en hergebruikt hout, en voor de sanitairleidingen is ge-

kozen voor koper in plaats van kunststof. Daarnaast is het pand aangesloten op een wko met warmtepompen, er is betonkernactivering toegepast, er zijn een zonneboiler en klimaatplafonds geinstalleerd, en om al die onderdelen zo duurzaam mogelijk te voeden, ligt het dak vol zonnepanelen.” Overigens is ook het glazen dak van het atrium voorzien van - in dit geval geïntegreerde zonnepanelen. Die wekken niet alleen energie op, ze fungeren tegelijkertijd ook als zonwering. Dat er ramen op het dak zijn aangebracht, heeft te maken met het lichtplan voor de lokalen: doordat alle lokalen in het pand aan twee

20 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

kanten daglicht binnenkrijgen, wordt ook daarmee het energiegebruik beperkt. Daarbij is het hele pand voorzien van led-verlichting, die veel energiezuiniger is en bovendien een veel langere vervangingsinterval heeft dan ‘gewone’ spaarlampen.

Met het hele pakket aan maatregelen en de enorme pv-capaciteit die is geïnstalleerd, is het pand zo goed als volledig all-electric, stelt Ruitenberg. “Het enige gasgestookte apparaat in dit complex is een kleine hr-ketel, met een formaat en vermogen dat je ook in gewone woonhuizen aantreft. Deze ketel zorgt voor de naverwarming van water

WKO Voor de aanleg van de wko voor dit complex was uitvoerig overleg met de buren nodig, vertelt Ruitenberg. “De beide naaste buren van het I/Ocomplex - de Radboud Universiteit en het academisch ziekenhuis - hebben hun eigen warmte- en koudebronnen.

Om thermische kortsluiting te voorkomen, moest eerst in overleg met die twee instituten worden doorberekend wat de meest geschikte locatie voor de nieuwe bronnen zou zijn. De watervoerende laag die als warmte- en koudebron wordt gebruikt ligt op ruim 80 meter diepte en is inmiddels ruim een jaar geleden aangeboord. Het zal uiteraard een paar seizoenen duren voordat de wko zijn optimale balans heeft gevonden. Uiteindelijk moet de koude bron 8°C en de warme bron 16°C leveren. In de zomermaanden is de hele installatie al uitvoerig getest, maar de echte testcase begon pas toen in september het collegejaar begon. Als de collegelokalen vol zijn, is de warmtevraag immers lager en werkt het systeem energie-efficiënter. Hoe dat precies uit gaat pakken, moeten we nog even afwachten.

Dat hangt natuurlijk mede af van hoe streng of mild de komende wintersei-

Het atrium van het I/O-gebouw

zoenen worden.”

Op de wko zijn warmtepompen aangesloten die de leidingen in zowel de betonkernactivering als de klimaatplafonds voeden. Ieder (les)lokaal beschikt over een change-over systeem, waarbij kleppen ervoor zorgen dat er warmte dan wel koeling wordt aangeboden. “Om het binnenklimaat te optimaliseren is een aantal aanvullende installatietechnische maatregelen getroffen”, aldus Ruitenberg. “Zo zijn er convectoren geïnstalleerd om de koudeval bij de glasgevels op te vangen, de luchtbehandelingskasten zijn voorzien van verwarmers en koelers, en in enkele trappenhuizen zijn radiatoren opgehangen.”

Bij dit alles is veel aandacht geschonken aan het ventilatiesysteem, dat enerzijds zeer energiezuinig is en anderzijds optimaal voor gezonde binnenlucht moet zorgen. In de luchtbehandelingskasten van het project zijn warmtewielen opgenomen die voor warmteterugwinning zorgen, behalve bij de keuken: in verband met geurverspreiding is daar gekozen voor een twincoil. Om energie te besparen, is het ventilatiedebiet in ieder leslokaal variabel gemaakt en afhankelijk van de bezetting. In een leeg klaslokaal wordt het debiet automatisch gehalveerd. Om dit aan te sturen, zijn in alle lokalen aanwezigheidsdetectoren geinstalleerd, die overigens niet alleen het ventilatiedebiet aansturen, maar ook de led-verlichting.

I/O Het I/O-gebouw huisvest onderwijs- en sportfuncties voor ruim 3.500 studenten. De brutovloeroppervlakte van het complex telt 36.633 m2, inclusieft een ondergrondse parkeergarage voor 650 auto’s. De naam van het nieuwe pand, I/O (uit te spreken als ‘ieoo’), heeft een diepere betekenis dan je op het oog zou vermoeden. De ‘I’ die voor ‘Input’ staat verwijst naar het onderwijs dat in het gebouw wordt gegeven, de slash staat voor de verwerking van dat onderwijs die tot transformatie moet leiden, en de de ‘O’ (‘Output’) voor het resultaat van die transformatie. “I/O staat voor de ontwikkeling die studenten doormaken als ze aan de Faculteit Educatie studeren”, zo vat Titia Bredée, faculteitsdirecteur, de betekenis samen.

WARMTEPOMPEN In de technische installatieruimte van het I/O-gebouw staan de twee warmtepompen opgesteld die het pand van verwarming en - als passief koelen geen optie is - van koeling voorzien. De warmtepompinstallatie bestaat uit twee Lennox MWC 450D-warmtepompen,

Gerbrand Ruitenberg geeft uitleg over de installatie.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 21

PROJECT

dat via de zonneboiler wordt geleverd, zodat er water van voldoende temperatuur beschikbaar is voor de douches van de sportruimte.”

PROJECT In de technische ruimte staan de twee Lennox-warmtepompen die het gebouw van verwarming (en eventueel koeling) voorzien.

Milieu-Index Gebouw Het I/O-gebouw van de HAN heeft een Milieu-Index Gebouw-cijfer (MIG) van 283, wat als uitzonderlijk hoog wordt beschouwd. Dit cijfer is een indicatie voor de duurzaamheid van een gebouw, onafhankelijk van het gebruikersgedrag.

Door het gedrag van gebruikers ‘buiten te sluiten’ wordt het beter mogelijk om gebouwen met een soortgelijke functie met elkaar te vergelijken. Als basis voor de berekening van het MIG wordt het duurzaamheidsniveau van een standaardgebouw - met dezelfde gebruiksfunctie, in dit geval dus onderwijs - uit 1990 gebruikt. Dit niveau krijgt een indexwaarde van 100; minder duurzame gebouwen komen lager uit, duurzamere gebouwen hoger. De uiteindelijke MIG-berekening voor een pand wordt gemaakt met behulp van GreenCalc+, een softwaretool waarin verschillende typen referentiegebouwen (bijvoorbeeld scholen en kantoren) zijn opgenomen.

Door allerlei detailgegevens over een pand in te voeren, zoals afmetingen, materiaalkeuzes en energetische voorzieningen, wordt de score berekend.

Het is wat verwarrend dat er twee soorten MIG’s worden gecommuniceerd. Als een gebouw, zoals in dit geval het I/O, op basis van GreenCalc+-berekeningen wordt vergeleken met een referentiegebouw, volgt daar een ‘milieu-index’ uit. Gebruikt een gebouweigenaar GreenCalc+ om zijn gebouw te vergelijken met een zelfgekozen referentiepand, dan wordt officieel gesproken over een ‘eigen-index’. Overigens is de ontwikkeling van GreenCalc+ enkele jaren geleden gestaakt; in 2011 is de tool samengegaan met BREEAM-NL. Voordeel daarvan is dat er inmiddels geen licentiekosten meer vastzitten aan het gebruik van GreenCalc+, nadeel is uiteraard wel dat nieuwe duurzame installaties en bouwmethoden er niet meer in worden verwerkt.

22 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ieder met 268 kW verwarmingsvermogen en 443 kW koelvermogen. De warmtepompen kunnen op papier een COP (verwarming) van 4,03 halen, en bij koeling een EER van 4,66 en SEER van 6,04. Zals gezegd verwacht Unica dat zomerkoeling voor het gebouw vrijwel volledig passief kan plaatsvinden, waarbij alleen de bronpomp van de wko energie gebruikt.

LABEL Alle duurzaamheidinspanningen hebben uiteindelijk geresulteerd in een pand dat energielabel A+++ draagt, een MIG (zie kader) heeft van 283, en een EPC van 0,2. Voor de goede orde: voor onderwijsgebouwen gelden andere EPC-normen dan voor woningen.

Op dit moment geldt een EPC-eis van 1,3 en vanaf 1 januari 2015 een eis van 0,7. Overigens is niet alleen de Faculteit Educatie van de HAN blij en enthousiast over de komst van het energiezuinige gebouw. Ook andere gebouwen op de campus profiteren namelijk van de oplevering van het nieuwe pand: hun klimaatsystemen waren al voorbereid op laagtemperatuurverwarming. Doordat ze nu ook zijn aangesloten op de nieuwe wko is toepassing ervan inmiddels een feit geworden. WP

Henrad Softline Eco

BEHAAGLIJKE WARMTE MET LAGE

TEMPERATUREN

Softline Eco, dé ideale radiator bij laagtemperatuurverwarming De Softline Eco radiator is dé ideale radiator in combinatie met een modern lage temperatuurverwarmingssysteem. Zeker wanneer vloerwarming niet mogelijk of wenselijk is. De voeding kan op lage temperatuur gebeuren en dat is precies waar deze radiator z’n waarde bewijst.

Dankzij de snelle opwarming reageert de Softline Eco onmiddellijk, zelfs bij lage temperaturen.

Bewezen zuiniger, een behaaglijke stralingswarmte én bovendien EPC reducerend.

Kijk voor meer informatie op www.henradsoftline.nl/eco

%F 3BEJBUPS

Onno Dwars:

‘EnergieNotaNul is in 2020 een standaard’ Onno Dwars, hoog genoteerd in de ‘Duurzame 50 Vastgoed NL’-ranglijst en onlangs winnaar van de de Yardi/Vastgoedmarkt Young Talent Award, is als vastgoedontwikkelaar manager duurzaamheid bij VolkerWessels Vastgoed een belangrijke kartrekker voor duurzaam bouwen. Onder zijn aanvoering worden dit jaar 150 ‘EnergieNotalNul-woningen’ opgeleverd. “Ik geloof in het aanbieden van duurzame concepten, niet in het aanbieden van technische deeloplossingen.”

TEKST: BAS ROESTENBERG

WAT HOUDT JOUW FUNCTIE VAN MANAGER DUURZAAMHEID IN? “Toen ik in 2005 afstudeerde bij de faculteit Civiele Techniek aan de TU Delft, ben ik meteen bij VolkerWessels Vastgoed gaan werken. In 2007, toen het Lente-Akkoord werd getekend, werd ik manager duurzaamheid. Het beeld bestaat dat je als manager duurzaamheid vooral veel beleidsnotities schrijft, maar in mijn geval is dat zeker niet zo. Ik denk actief na over hoe projecten van de toekomst eruit zouden moeten zien, daar acquireer ik op, om ze vervolgens uit te ontwikkelen. Waar mogelijk acquireer ik ook ‘ambities’ op het vlak van innovatie en duurzaamheid. Als zo’n

project aan ons wordt gegund, moeten we die ambities uiteraard waarmaken; op die manier draag ik bij aan vernieuwing binnen het bedrijf.”

natuur, en dat ik besef dat we niet goed met onze planeet omgaan. Ik vind het erg interessant om mogelijkheden te zoeken om daar wat aan te doen.”

WAARDOOR IS JOUW PASSIE VOOR DUURZAAMHEID INGEGEVEN? “Eigenlijk is duurzaamheid op zich niet eens de belangrijkste drijfveer. Het is vooral mijn passie om bij te kunnen dragen aan vernieuwing en verbetering.

Als ik me in de architectuur had gestort, was ik wellicht minder met duurzaamheid bezig en meer met esthetische ontwikkelingen. Dat neemt niet weg dat ik het zonde vind dat we dingen doen die schade berokkenen aan de

HOE ZIEN JULLIE ENERGIENOTANUL-WONINGEN ERUIT? “Het energieconcept erachter is standaard, maar de woningen zelf variëren in opzet. Om ze EnergieNotaNul te maken, gebruiken we een pakket aan installatietechnische maatregelen: vloerverwarming, pv-panelen, CO2-gestuurde balansventilatie, een hogere naad- en kierdichtheid dan in het Bouwbesluit staat, en een lucht/water-warmtepomp. Daarmee komen we

24 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

WAAROM KIEZEN MENSEN VOOR ZO’N WONING? “In Huis ter Heide realiseren we in totaal 44 EnergieNotaNul-woningen. 33 Woningen daarvan hebben we kant-enklaar EnergieNotaNul gebouwd, en bij twintig woningen werd EnergieNotaNul als optie aangeboden. Meer dan de helft van de kopers van die twintig woningen hebben inderdaad voor die optie gekozen. Ik heb met kopers gesproken over de beweegredenen. Ze zien een huis zonder energierekening als een trend voor de toekomst, en willen daar nu graag op instappen omdat ze vrezen dat hun huis anders minder waard zal worden. Tekenend was dat na de oplevering iemand tegen me zei dat hij niet blij was met ons. Wat bleek: hij woonde in een standaardhuis met een epc van 0,8 en zag dat zijn nieuwe buren een EnergieNotaNul-woning hadden. ‘Jullie bieden meer voor nagenoeg dezelfde koopprijs, en daardoor wordt mijn huis minder waard’, vertelde hij. Dat was een eye-opener: we zijn op

het punt beland waarbij mensen niet alleen meer naar de terugverdientijd op korte termijn kijken, maar ook de toekomstige waarde van hun vastgoed belangrijk vinden.”

JE ZEI OOIT DAT 2013 HET DOORBRAAKJAAR ZOU WORDEN VOOR DE ENERGIENOTANUL-WONING. IS DAT ZO UITGEKOMEN? “2013 heeft ons op een kantelpunt gebracht; onderhuids is er de laatste anderhalf jaar enorm veel gaande. In 2013 hebben we de eerste EnergieNotaNul-

‘Ik denk dat EnergieNotaNulwoningen in 2020 een standaard zijn’

woningen opgeleverd, en in 2014 worden dat er 150. Andere marktpartijen leveren er ieder ook enkele tientallen af, dus als sector bouwen we dit jaar honderden van dit soort woningen. Dat zullen er volgend jaar nog meer zijn, en als de sector zich in het kader van de Stroomversnelling ook op de renovatiemarkt richt, gaat het ineens heel hard.”

ER WORDT TOCH AL JAREN GESPROKEN OVER DUURZAAM BOUWEN? VANWAAR DEZE DOORBRAAK NU? “De bouwsector heeft jarenlang geprobeerd om duurzaamheid bij de burger door de strot te duwen. We bedachten financieringsconstructies en ‘niet-meer-dan-anders’-principes, maar andere alternatieven waren veel beter voor de portemonnee van de bewoner.

Voorheen waren ontwikkelingen duidelijk kostengestuurd, en je ziet nu een trend waarbij mensen keuzes baseren op ethische overwegingen, dus op maatschappelijke betrokkenheid en milieubewustzijn. Ik heb het bijvoorbeeld nooit zien zitten om voor wko’s te kiezen bij slecht geïsoleerde woningen waarbij integraliteit ontbreekt en de uitkomst via formules en percentuele aannames wordt rechtgetrokken. De trend is om betere producten te leveren dan vroeger, waarbij het resultaat voortaan meetbaar is en de burger minder geld kwijtraakt”.

WAT IS DE MEERPRIJS VAN JULLIE ENERGIENOTANUL-WONING? “Het verschil in VON met een standaardwoning ligt in de projecten tussen de 14.500 en 20.000 euro, al hangt dat mede af van de oriëntatie van de woning. Momenteel bedraagt de terugver-

Stroomversnelling Op 20 juni 2013 ondertekenden de bouwbedrijven VolkerWessels Vastgoed, BAM, Ballast Nedam en Dura Vermeer een ‘Stroomversnelling’-overeenkomst met zes woningcorporaties. Het einddoel van de Stroomversnelling is om een groot aantal bestaande woningen duurzaam te renoveren. De partijen die vorig jaar tekenden nemen daarbij het voortouw, door door eind 2016 de eerste 11.000 woningen aan te pakken. Daarna wordt het programma in samenwerking met andere marktpartijen verder opgeschaald, om uiteindelijk tot 110.000 woningen te komen. De Stroomversnelling is met name gericht op seriematig gebouwde woningen uit de jaren ‘50-’70 van de vorige eeuw. Uitgangspunt daarbij is dat deze energetisch slecht presterende woningen worden voorzien van hoogwaardige isolatie en slimme, duurzame installaties, zonder dat dit tot een hogere energierekening voor de huurders leidt. Om dat laatste te bewerkstelligen, gaan huurders van de opgeknapte woningen hun huidige energielasten voortaan aan de corporatie betalen. Dat geld wordt door de corporatie ingezet voor renovatie, waarbij de genoemde bouwbedrijven ervoor zorgen dat de woningen feitelijk energiekostenneutraal worden. Zo krijgen huurders, zonder dat hun huur- of energielasten veranderen, een comfortabele en duurzamere woning.

“Bij appartementencomplexen moeten we vooralsnog dus vooral vertrouwen op wko’s.”

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 25

INTERVIEW

op een epc van ongeveer -0,2. We geven daarbij garantie op de prestaties en het rendement van de installatieonderdelen voor een periode van 15 tot 40 jaar, afhankelijk van het contract. Bij 40 jaar is uiteraard ook vervangingsonderhoud inbegrepen.”

INTERVIEW

BIJ HOOGBOUW KUN JE TOCH OOK VOOR STADSVERWARMING KIEZEN? OF BEN JE DAAR GEEN VOORSTANDER VAN? “Warmtenetten zijn vaak gericht op het instandhouden van de oude economie waarbij inefficiënt energiegebruik wordt beloond. Als je afvalenergie gebruikt om iets anders op te warmen, ontneem je een drijfveer om de energie-efficiëntie te vergroten. In het ergste geval wordt de warmte voor een warmtenet opgewekt door grondstoffen te verbranden die eigenlijk voor toekomstige generaties zijn bedoeld. En het belangrijkste probleem bij warmtenetten ligt misschien wel bij het ‘niet-meer-dan-anders’-principe. Je zou bij een woning met een epc van 0,4 eens een goede vergelijking moeten maken tussen aansluiting op een warmtenet en de toepassing van een gasketel of warmtepomp. Onlangs hoorde ik dat consumenten 30 euro per maand meer aan energiekosten betalen als ze, overigens ook nog zonder keuzevrijheid, zijn aangesloten op een stadswarmtesysteem dan bij een gewone gasaansluiting. Overigens heeft een warmtenet een typische karaktertrek: hoe meer warmte je afneemt, hoe beter het rendement. Dat betekent dat het bij beter geïsoleerde woningen - waar het nieuwe Bouwbesluit op stuurt - die warmtenetten minder rendabel zijn.”

“Of warmtepompen tot de duurzame systemen van de toekomst behoren, wordt mede bepaald door de overheid, en dan met name door haar financiële instrumenten.”

dientijd van die meerprijs ongeveer tien tot twaalf jaar. Als de wettelijke epc-verlaging op 1 januari een feit is, zal het isoleren van een standaardwoning duurder worden. Daardoor vervalt een deel van de meerprijs, zodat het verschil in bouwkosten waarschijnlijk nog zo’n 13.000 tot 18.5.000 euro bedraagt en de terugverdientijd nog korter wordt.”

WANNEER IS ENERGIENOTANUL EEN VOLLEDIG GEACCEPTEERDE STANDAARD? “Ik denk dat EnergieNotaNul-woningen in 2020 een standaard zijn. Als je de

meerkosten van EnergieNotaNul doorberekent en ziet welke positieve resultaten daar tegenover staan, lijkt het me erg waarschijnlijk dat de marktkansen zich stevig doorontwikkelen. Bij de gestapelde bouw ligt dat overigens wat complexer, omdat daar weinig opwekcapaciteit per woning is, gezien het beperkte dakoppervlak. Op zich zie ik ook daar wel mogelijkheden voor de toepassing van lucht/water-warmtepompen, maar we hebben er nog geen ervaring mee opgedaan. Bij appartementencomplexen moeten we vooralsnog dus vooral vertrouwen op wko’s.”

26 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

HOE ZIE JE DE TOEKOMST VAN DE WARMTEPOMP ALS DUURZAAM KLIMAATSYSTEEM? “Of warmtepompen tot de duurzame systemen van de toekomst behoren, wordt mede bepaald door de overheid, en dan met name door financiële instrumenten zoals de energiebelasting, vastrechtkosten of heffingskortingen. Ik denk dat warmtepompen – zeker ook lucht/water-systemen - veel potentieel hebben. Op dit moment zijn ze eigenlijk te duur in verhouding tot de eenvoud van de techniek die erin zit, maar als de marktschaal verandert zal die prijs omlaag gaan. Lucht/water-warmtepompen presteren ook steeds beter, mede omdat woningen betere isolatie krijgen. Vroeger was de isolatiewaarde nog weleens te laag, waardoor er te veel vermogen werd gevraagd van een te kleine warmtepomp. Dat is aan het veranderen, en met het nieuwe Bouwbesluit dat in januari van kracht wordt,

INTERVIEW “Warmtenetten zijn vaak gericht op het instandhouden van de oude economie”

met nog strengere isolatiewaarden, groeit het toekomstpotentieel voor warmtepompen.”

IN DE WONINGBOUW ZIEN BURGERS EEN WARMTEPOMP ECHTER VOORAL ALS EEN FORSE INVESTERING. “Dat komt mede doordat wij het als bouwsector verkeerd hebben aangepakt. In onze sector wordt de warmtepomp verkocht als een apparaat waar de

klant om vraagt, en dat is onzin. De klant wil gewoon een duurzaam huis, hij wacht niet op een deel van de oplossing. Ik geloof in het aanbieden van goede concepten, niet in het aanbieden van technologie die onderdeel uitmaakt van die concepten. Om een flauwe vergelijking te maken: niemand heeft ooit de injectie van de injectiemotor verkocht. Sinds wij EnergieNotaNulwoningen aanbieden, blijkt gewoon dat mensen ze willen hebben - inclusief de warmtepomp die erin

“De trend is om betere producten te leveren dan vroeger, waarbij het resultaat voortaan meetbaar is en de burger minder geld kwijtraakt.”

zit. De integrale oplossing begint nu steeds meer aan te slaan.”

ONLANGS ZEI MEINDERT SMALLENBROEK, DIRECTEUR BOUWEN BIJ HET MINISTERIE VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES, DAT DUURZAAM BOUWEN VOORAL VANUIT DE MARKT MOET WORDEN GEÏNITIEERD. WAT VIND JE DAARVAN? “Op zich ben ik het daar mee eens. De markt moet innoveren, de overheid moet faciliteren. Ik begrijp overigens best dat de staat inkomsten misloopt als iedereen energie terug gaat leveren. Daar moeten de overheid en de markt dus over in gesprek met elkaar, maar dat gesprek moet wel zo plaatsvinden dat duurzame koplopers hun voordelen behouden, als beloning voor het feit dat ze bijdragen aan het terugdringen van een maatschappelijk probleem, namelijk de CO2-uitstoot. In dat kader moet de overheid innovaties niet belemmeren door de markt steeds te verstoren. Bij lease-auto’s is dat onlangs bijvoorbeeld ook gebeurd: omdat de groene bijtellingsregeling een doorslaand succes is, wordt er op de rem getrapt. Ik begrijp dat stimuleringsmaatregelen consequenties kunnen hebben voor de staatskas, maar zorg in ieder geval voor consequent beleid waar mensen op kunnen anticiperen zonder voor verrassingen te worden geplaatst.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 27

Riothermie: kansen en valkuilen

Onderzoek naar afvalwater als bronsysteem Wie in Google zoekt op ‘riothermie’, krijgt heel subtiel de vraag ‘Bedoelde u: geothermie?’ in beeld. Rioolwater is als bronsysteem blijkbaar nog niet goed ingeburgerd; althans: niet in Nederland, want in het buitenland kent het een aardige opmars. Toch wordt er wel serieus onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden gedaan, zo bleek onlangs tijdens een TVVL-bijeenkomst die aan dit onderwerp was gewijd.

TEKST: BAS ROESTENBERG Tijdens die bijeenkomst ging Emil Hartman (Royal Haskoning DHV) in op de mogelijkheden en uitdagingen van riothermie, waarna Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) toelichting gaf op een onderzoek dat KWR heeft afgerond en waarin het rendement van de toepassing centraal staat. De conclusie van de avond: riothermie is haalbaar en betaalbaar, mits er voldoende schaalgrootte in acht wordt genomen.

VOORDELEN Afvalwater, zo legde Hartman uit, bevat zowel chemische als thermische energie. De chemische energie komt bij-

voorbeeld vrij bij slibverbranding of de productie van biogas, waarmee een bio-WKK (WarmteKracht-Koppeling) wordt gevoed. Aan de thermische energie in rioolslib werd tot nu toe veel minder aandacht besteed. Dat is wat merkwaardig, want het heeft veel meer potentieel: naar schatting bevat Nederlands afvalwater jaarlijks 16 petajoule aan chemische, en 65 petajoule aan thermische energie. Afvalwater dat in het rioolstelsel onder onze woningen stroomt, heeft in de en in de zomer van 18 tot 20oC, en in de winter 8 tot 10oC. Voldoende om te kunnen worden gebruikt als bron voor een warmtepomp,

28 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Het thermisch belang van waterzuivering conflicteert eigenlijk met dat van riothermie: beide maken graag gebruik van de warmte die erin is opgeslagen.

RIOTHERMIE Harnaschpolder

Toen Eneco ruim twee jaar geleden zijn warmtestation in de Harnscholder bij Delft opende, had het een Nederlandse primeur. Het was het eerste bedrijf dat inzet op de grootschalige winning van warmte uit effluent, oftewel gezuiverd afvalwater. Met die warmte wordt een net gevoed dat uiteindelijk 1600 woningen (de wijk is nog in aanbouw) en een aantal kantoren van verwarming voorziet. Het effluent uit de waterzuiveringsinstallatie heeft afhankelijk van het seizoen een temperatuur van 12 tot 20°C. De warmte die eraan wordt onttrokken wordt door een grote warmtepomp (thermisch vermogen: 1,2 MW) opgewaardeerd, waarna het water met een temperatuur van 5°C retour gaat om op zee te worden geloosd.

alleen levert het wel veel gedoe op: rioolbuizen moeten worden aangepast en van warmtewisselaars worden voorzien, en er moet een aardige afstand worden overbrugd tussen bron en centrale warmtepomp – met warmteverlies als gevolg. Dat laatste probleem speelt bij een ‘gewone’ wko veel minder.

Voordeel van riothermie is echter dat bronbalans – en bijbehorende wetgeving – geen rol speelt, en dat de toepassing relatief goedkoop kan worden als geprefabriceerde buizen worden gebruikt bij de aanleg van een rioolstelsel.

LOCATIE Een belangrijke vraag betreft de locatie waar de warmte aan het afvalwater wordt onttrokken. Daar zijn grofweg drie opties bij aan te wijzen, zo legde Emil Hartman van Royal Haskoning DHV uit. Het kan op woningniveau (denk met name aan de toepassing van wisselaars in de doucheafvoer), maar het rendement daarvan is beperkt, net als de energetische impact.

Een tweede mogelijkheid is door gebruik te maken van het rioolstelsel, waarbij de wisselaar als het ware is ingebakken in een extra laag in de rioolbuis. Nadeel daarvan is dat de temperatuur van het afvalwater ‘stroomwaarts’ afneemt; hoe dichter je bij de zuiveringsinstallatie komt die als eindpunt van het rioolstelsel dient, hoe lager de temperatuur - en daarmee

uiteraard ook het rendement van warmtepomp die het riool als bronsysteen gebruikt. Dat nadeel kan worden omzeild door warmte niet in he rioolstelsel zelf te onttrekken, maar aan het ‘effluent’ bij de waterzuiveringsinstallatie. Die laatste optie heeft als voordeel dat bij het zuiveringsproces van rioolwater extra warmte vrijkomt, waardoor de aanvoertemperatuur voor de warmtepomp wat hoger is - en het rendement groter wordt. Met name deze optie wordt op verschillende locaties in Nederland al toegepast, zoals

bij de Harnaschpolder-energiecentrale bij Delft en de verwarming van een zwembad in Raalte. In sommige gevallen is een combinatie met wko handig, waarbij de wko als buffer wordt gebruikt. Zwembaden hebben bijvoorbeeld een zeer hoge vermogensvraag in de winter, terwijl er in dat seizoen juist relatief weinig rioolwater beschikbaar is.

AANDACHTSPUNTEN Hartman eindigde zijn presentatie door een aantal aandachtspunten te noe-

Jan Hofman geeft tijdens de TVVL-avond uitleg over het riothermie-onderzoek van KWR Watercycle Research Institute.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 29

RIOTHERMIE De thermische energie die in afvalwater is opgeslagen. kan onder bepaalde omstandigheden worden toegepast voor warmtenetten, na tussenkomst van een warmtepomp.

men. Zo vindt er geen warmteoverdracht plaats als water in een persleiding stiltstaat; idealitere wordt er dus jaarrond voor stroming gezorgd. Een mogelijke maatregel om dat te bewerkstelligen is om warmte te ‘oogsten’ als het rioolwater stroomt, en daarnaast een apart circulatiecircuit te gebruiken zodat de persleiding ook warmte afgeeft als het rioolwater stiltstaat.

Een ander punt dat Hartman onder de aandacht bracht, is dat het thermisch belang van waterzuivering eigenlijk conflicteert met dat van riothermie: beide maken graag gebruik van de warmte die erin is opgeslagen. Voor een waterzuiveringsinstallatie is het van belang dat de temperatuur van ongezuiverd afvalwater (influent) zo hoog mogelijk

In principe heeft afvalwater op wijkniveau alleen voldoende vermogen tijdens de ochtend- en avondpiek.

is, omdat daarmee bacteriegroei wordt gestimuleerd - wat van belang is voor een optimaal zuiveringsproces. Door warmte aan het influent te onttrekken, krijgt het zuiveringstation echter influent met een verlaagde temperatuur.

Om conflicten te voorkomen, is er een regeling waarin is vastgelegd dat de temperatuur van influent maximaal 0,5°C mag dalen door warmteonttrekking.

Tot slot werd vanuit het publiek de bekende Hollandse vraag naar de terugverdientijd van riothermiesystemen gesteld. Bij situaties waarbij riothermie werd gecombineerd met een wko, is ruw weg een terugverdientijd voor het riothermiegedeelte berekend van detien jaar. Na vijftien jaar moeten de systemen een rentabiliteit van zes tot acht procent kunnen leveren.

ONDERZOEK Tot zover de theorie. Na de pauze ging Jan Hofman namens KWR Watercycle Research Institute uitvoerig in op een project waarbij KWR heeft onderzocht hoeveel warmtevermogen er uit afvalwater kan worden gehaald vóór het zuiveringsstation, dus uit het stedelijk rioolstelsel. Met die kennis kan worden aangegeven wat het praktische potentieel is van de toepassing. KWR heeft in dat kader een model ontworpen waarbij is doorberekend hoeveel warmtevermogen woningen via tapwaterkranen, sanitair en wasmachine op het riool ‘lozen’. Om het model te optimaliseren, zijn gedragspatronen van bewoners in kaart gebracht, aan de hand van metingen in een wijk in Amsterdam. Op het rioolnet van deze wijk zijn 136 appartementen aangesloten. Op basis van een berekende 0,25 liter afvalwater per seconde (130 liter per persoon per dag) werd het debiet aan afvalwater in het riool berekend. Metingen bij het pompgemaal van de wijk kwamen daar ongeveer mee overeen; het rekenmodel lijkt dus gevalideerd.

METINGEN Vervolgens heeft KWR praktijkmetingen uitgevoerd aan de warmte van afvalwater. Er werd een zogenaamde DTS (Distibuted Temperature Sensing)glasvezelkabel in het riool geplaatst.

Met deze kabel wordt met korte intervallen over de hele lengte de temperatuur gemeten met behulp van lichtpulsen. Dit leverde, niet heel verrassend,

30 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

het beeld op dat op verschillende locaties binnen hetzelfde lokale rioolstelsel de temperatuur van het afvalwater - en daarmee het thermische vermogen - fors varieert. In combinatie met een zeer uitgebreid model dat de afgelopen jaren in Zwitserland werd ontwikkeld, levert dit onomstotelijk het beeld op dat het vermogen fors afneemt als riothermie ‘wijk-uitwaarts’ wordt toegepast; er is sprake van aanzienijk energieverlies. Direct na een woning levert rioolwater gemiddeld 20 watt per PE (inwonersequivalent: lees ‘bewoner per woning’), maar in de buurt van het gemaal dat het afvalwater vanuit de wijk naar het zuiveringsstation stuurt, is daar nog maar 5 watt per PE van over. Op zich is al langer bekend dat er sprake is van relatief veel energieverlies in een rioolsysteem; reden waarom riothermie op influent-niveau alleen rendabel is in een gebied met dichte bebouwing - zo is ook zichtbaar op de riothermie-kansenkaart die ingenieursbureau Tauw heeft samengesteld.

VERMOGENS Het thermisch vermogen dat een bewoner ‘doorspoelt’ blijkt erg beperkt.

Dat betekent dat er een aardige optelsom van PE’s - oftewel een hoge bewonersconcentratie - nodig is voordat er voldoende vermogen uit het riool kan worden gehaald om een collectieve warmtepomp te voeden, aldus Jan Hofman. “Gedachten over riothermie op straat- of wijkniveau, of zelfs in een klein dorp, zijn weinig constructief. Pas bij PE-concentraties boven de 5000 kan het interessant worden.” Bijkomend probleem dat KWR middels het praktijkonderzoek met de DTS-kabel heeft aangetoond, is dat het afvalwater op wijkniveau alleen voldoende vermogen heeft tijdens de ochtend- en avondpiek, als de meeste bewoners thuis zijn en douchen, hun kleren wassen of het toilet gebruiken. Betekent dit dat de kansen voor influent-riothermie slechts heel beperkt zijn? Niet per definitie. Grote voordelen zijn dat de rioolwatertemperatuur perfect aansluit bij het temperatuurniveau van een wko, en dat het om een bron gaat die in principe toch overal in de bewoonde omgeving moet worden aangelegd.

Daardoor kan riothermie een interesante toepassing zijn in combinatie met een wko. WP

NIEUW

BUITENLUCHT IS GRATIS De NIBE F2040 is speciaal ontworpen voor strenge Scandinavische winters, waarbij de temperatuur kan dalen tot -20°C. De NIBE F2040 houdt uw huis ook koel, zelfs in hete, droge zomers.

Doordat de NIBE F2040 met vrijwel elk fabricaat cv-ketel kan worden gecombineerd (hybride systeem), kan bijna altijd een comfortabele installatie worden samengesteld.

DĂĄt biedt volop kansen op verduurzaming op de renovatiemarkt, waar maatwerk vereist is.

Kijk voor meer informatie over onze lucht/water warmtepompen op www.nibenl.nl

NIBE™ F2040 | LUCHT/WATER WARMTEPOMP 9 &58& 5*4 %2*& #5*4&/5/*43 ,! ,! &/ ,!

9 /34"--"4*& 80/%&2 &2,&//*/( .0(&-*+,

9 0028*&/ 6"/ */6&24&2 (&34552%& $0.12&3302

9 "3$"%&0134&--*/( 404 345,3 .0(&-*+,

9 ""( (&-5*%3/*6&"5

9 0&1"3#""2 */ .0/06"-&/4& 0134&--*/( 404 &&/ #5*4&/4&.1&2"4552 6"/ :

9 *434&,&/%& 0134&--*/(3.0(&-*+,)&%&/ %"/,8*+ #&3$)&*%&/ "'.&4*/(&/

/&2(*&4&$)/*&, /&2(*&7&( 034&2)054 034#53

034&2)054 &-&'00/

777 /*#&/- /-

Stageonderzoek leidt tot duurzaam flatcomplex Energiebesparing dankzij ’renovatieSKID’

Het uitvoeren van een stageonderzoek is voor veel studenten als ‘zwemmen op het droge’. De gewichtige eindrapporten belanden veelal op een grote stapel waar vervolgens nooit meer naar gekeken wordt. Bij de 23-jarige Stefan de Haan verliep dit anders. Schouten Techniek, het bedrijf waar hij stage liep, haalde dankzij zijn afstudeeronderzoek een grote opdracht binnen. Vier complete flatgebouwen werden van een energetische upgrade voorzien.

TEKST: ELS LEGTERS De Haarlemse woningcorporatie Elan Wonen benaderde Schouten Techniek met een offerteaanvraag voor het aanbrengen van 700 m2 PV-panelen op vier Haarlemse flatgebouwen. Bob de Maker, hoofdprojectleiding woningbouw bij Schouten Techniek: “Bij energiebesparing denkt men al snel aan zonnepanelen. Als installateur kunnen we gemakkelijk scoren door een prijs op te geven en het even aan te sluiten, maar daar is de opdrachtgever niet bij gebaat.” Schouten Techniek bood Elan Wonen aan om te onderzoeken wat

écht voor energiebesparing zou zorgen.

Deze vraag paste binnen het traject ‘Resultaatgericht Samenwerken’ (RGS) dat Elan Wonen kort daarvoor startte.

De Maker: “Bij RGS is de installateur tegelijkertijd adviseur. De opdrachtgever presenteert een gebouw waarop wij mogen aangeven hoe het binnen het afgegeven budget energiezuiniger en comfortabeler kan worden gemaakt. Als een voorstel wordt vrijgegeven, mag je het als installateur/adviseur vervolgens zelf uitvoeren.” De energetische renovatie van de vier flats werd door Elan

32 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Wonen omgedoopt tot een RGS-pilotproject, waarna Schouten Techniek een ambitieuze werktuigbouwkunde-student zocht die zich in het vraagstuk vast wilde bijten. Stefan de Haan bleek de ideale kandidaat.

GEBOUWSIMULATIE De stage van De Haan begon met het in kaart brengen van de gebouwsituatie. De verwarming en warmtapwaterbereiding van iedere flat werd centraal verzorgd door ketels met een totaalvermogen van 1 MW; een forse overcapa-

VENTILATIELUCHT De oplossing werd gevonden in het terugwinnen van de warmte uit de ventilatielucht. Bob de Maker van Schouten Techniek: “De ventilatielucht uit de woningen, die ongeveer 20° C is, gaat voortaan eerst de luchtbehandelingskast in waar er warmte aan wordt onttrokken. Vervolgens wordt deze warmte gebruikt als bron voor de brine/waterwarmtepomp SWC van Alpha-InnoTec, die de temperatuur verhoogt. Deze warmte wordt uiteindelijk opgeslagen

PROJECT

citeit. Door het gebrek aan een goed communicatiesysteem werden de ketels bovendien inefficiënt gebruikt. De Haan: “Ik heb eerst de bestaande simulatietool van Schouten toegespitst op deze unieke situatie. Vervolgens hebben we meters in één referentieflat opgehangen, zoals temperatuuropnemers en gasmeters. De gegevens uit die monitoring, zoals de energiestromen voor verwarming en warm tapwater, leidingverliezen, ventilatiehoeveelheden en U-waarden heb ik in de simulatietool ingevoerd en aangepast naar de nieuwe situatie met dubbel glas en betere isolatie. Uit de simulatie kwam naar voren dat het elektraverbruik al relatief laag was, waardoor het geen zin had om het dak vol te leggen met PV-panelen. De energie uit de ventilatielucht werd echter niet gebruikt. Daar lag een interessant besparingspotentieel.”

Afzuigkanelen voor de aanvoer van warme ventilatielucht vanuit de woningen naar de luchtbehandelingskast.

in een 2.000 liter groot buffervat voor de voorverwarming van het warm tapwater, en bij overcapaciteit afgegeven aan het CV-systeem. Hierdoor kan de warmtepomp de flat van warmte en warm tapwater voorzien. Als de vraag hoger is, wordt er naverwarmd met een ketel.”

KETELHUIS Hoewel de bestaande ketelopstelling een overcapaciteit van 400 tot 500 procent heeft, is hij intact gebleven. De Haan: “Door de omvang van de bestaande ketels was het minimale vermogen meteen 100 kW. We hebben er daarom een klein keteltje bij gehangen

De renovatieSKID waarin warmtepomp, tapwaterbuffervat, warmtewisselaar, verdeler, diverse energiemeters en het Uponor-leidingwerk zijn samengebouwd.

dat 20 tot 100 kW kan leveren, zodat er een tussenoplossing voor de kleine vraag is. Voor de verwarming in het flatgebouw wordt gebruikgemaakt van conventionele radiatoren waarvoor een relatief hoge stooklijn vereist is. De nieuwe ketel verzorgt daarom het grootste deel van de tijd de CV. Als de warmtepomp na het bereiden van warm tapwater capaciteit over heeft, schakelt hij bij voor CV.” FAMILIECONNECTIE Bij de zoektocht naar de juiste warmtepomp voor het project, werd Alpha-InnoTec importeur Nathan Import/Export benaderd. Toeval wil dat Edwin de Haan, vader van de net afgestudeerde Stefan hier als buitendienstmedewerker werkzaam is. Stefan legt uit dat niet de overtuigingskracht van zijn vader, maar de eigenschappen van de warmtepomp hem tot de keuze voor de 21,8 kW SWC 170H van Alpha-InnoTec heeft gebracht: “We hebben ook andere warmtepompen gezien die zelfs wat goedkoper waren, maar deze warmtepomp van Alpha-InnoTec regelt zelf of hij CV of warm tapwater gaat maken. En hier kun je alles mooi uitlezen met AlphaWeb. Die regeling en monitoring gaven de doorslag. Bij een ander warmtepompmerk hadden we daar zelf een oplossing voor moeten bedenken, en dat had ook weer geld gekost.” Edwin de Haan: “Schouten wilde zoveel mogelijk gebruikmaken van bestaande oplossingen. Alpha-InnoTec heeft een meetuitbreiding op haar Luxtronik 2.0-regeling voor de SWC-warmtepomp in het assortiment. Deze uitvoering berekent de afgegeven energie, die vervolgens via

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 33

PLATFORM

Hét platform van, voor en door functionarissen met preventietaken.

www.overpreventie.nl Doe

kennis op over veilig en gezond werken en deel deze met anderen

Ontwikkel

uw expertise en vaardigheden om (gezondheids)schade op het werk te voorkomen

Verbeter

uw positie, zichtbaarheid en daadkracht

Krijg

beter inzicht in uw takenpakket, bevoegdheden en mogelijke samenwerkingen

Altijd het laatste nieuws?

Meld u aan voor de gratis e-mailnieuwsbrief

Mede mogelijk gemaakt door: Ó

www.overpreventie.nl/nieuwsbrief

AlphaWeb uitgelezen kan worden. Dat sloot perfect aan op dit project.”

RADIATOREN De opdracht die voortvloeide uit de initiële vraag naar PV-panelen had voor Schouten Techniek een interessant staartje, want ook het afgiftesysteem van alle 288 woningen mocht worden aangepakt. Waar lage temperatuurafgifte via de vloer, de wand of het plafond de duurzame en comfortabele voorkeur geniet, werd hier toch gekozen voor het uitwisselen van de 1.800 oude radiatoren voor 1.800 nieuwe exemplaren.

Bob de Maker: “We merkten dat dit echt het maximaal haalbare was qua overlast voor de bewoners. We deden het in precies 57 dagen, één dag per woningstrang. Dat was een uitdaging, maar het is precies volgens planning verlopen.”

TAPWATER Voor tapwater wordt gebruik gemaakt van een recirculatiesysteem, waardoor constant warm water door de flat stroomt. Voorheen was de verdeling

PRESTATIES Het totaalconcept van warmtepomp, tapwaterbuffervat, warmtewisselaar, verdeler, diverse energiemeters en het Uponor-leidingwerk werd in de Schouten-werkplaats samengebouwd in een ‘renovatieSKID’ die op het dak is geplaatst. Als RGS-voorwaarde worden de vooraf toegezegde rendementen van de SKID, de opwarmtijd van de woning, de lichtopbrengst van de led-lampjes en talloze andere specificaties vastgelegd in de prestatiebibliotheek. Stefan de Haan: “We hebben opgegeven wat de besparing is en geven daar een garantie op. Vervolgens gaan we monitoren. Voor alles wat de installatie beter doet dan wat we beloofd hebben, krijgen we provisie, voor alles wat hij minder doet, moeten wij betalen. Op die manier word je getriggerd om het continu beter te doen.” De monitoring van de gebouwinstallatie verloopt via een Digicontrol-regeling en AlphaWeb. Zowel De Haan als De Maker zijn zeer te spreken over de uitkomsten. De Haan: “We moeten de echte winter natuurlijk

Een van de vier flatgebouwen in het renovatieproject. Op het dak is de ‘renovatieSKID’ zichtbaar.

nog in, maar tot nu toe ziet het er goed uit. De warmtepomp haalt een COP van ongeveer 4 en dan maken we temperaturen tot 55 graden om het warmtapwaterbuffervat op 50 graden te krijgen.” De monitoringsuitkomsten zijn voor opdrachtgevers van Schouten Techniek eenvoudig in te zien via www. mijnenergiebeheer.nl. Het programma zet de statische getallen om in praktisch leesbare tabellen, grafieken en prestatiecijfers waarmee de opdrachtgever inzicht krijgt in de prestaties van de installatie en het gebruiksgedrag van de bewoners. Dit kan op woningniveau, maar ook, zoals in dit geval, op projectniveau.

VERVOLG? Nederland staat vol met verouderde flatgebouwen die aan een energetische verbetering toe zijn. Heeft Schouten Techniek met haar nieuwe RenovatieSKID goud in handen? De Maker: “De vermogens en het aantal afzuigkanalen moeten natuurlijk toegespitst worden op de specificaties van een project, maar de RenovatieSKID zoals we hem hier hebben ontwikkeld, kunnen we inderdaad zo op een ander hoogbouwproject neerzetten.” De Haan: “Dat dit project nu klaar is en uitstekend draait, is voor andere corporaties wellicht reden om de stap nu ook te zetten.”

Met een mooie acht voor zijn afstudeeronderzoek rondde Stefan zijn HBO-opleiding Werktuigbouwkunde inmiddels succesvol af. Hij verruilde de status van stagiair voor die van werkvoorbereider regeltechniek bij Schouten Techniek.

Het onderzoek van de ambitieuze starter legde zijn stagebedrijf geen windeieren. Bob: “Voor ons is dit natuurlijk een supermooi project geworden. Het begon met een aanvraag voor PV-panelen en mede door het onderzoek van Stefan liep het uit op het ontwikkelen en plaatsen van vier SKIDs, het vervangen van 1.800 radiatoren, het isoleren van de gangen en kelderleidingen, het vervangen van de regelingen en het verduurzamen van alle galerijen met led-verlichting.” Ook voor de opdrachtgever was het project een succesverhaal. Waar het oorspronkelijke plan alleen een overcapaciteit aan elektriciteit zou opleveren, profiteert de woningcorporatie nu van een aanzienlijke verlaging van het gasverbruik, en genieten de huurders van veel extra wooncomfort. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 35

PROJECT

Vlnr: Bob de Maker, Stefan de Haan en Edwin de Haan

van het warm water matig, waardoor vooral de bewoners van de achterste appartementen klaagden over de leversnelheid, temperatuur en kwantiteit van het warm tapwater. Om de tapwaterbereiding in de nieuwe situatie te optimaliseren, plaatste Schouten Techniek temperatuurgestuurde regelventielen in de kelderboxen. Deze zorgen voor een betere verdeling, resulterend in goed tapwatercomfort voor iedere bewoner.

C-Idea EnergyFloor: Goedkope energie uit de bodem van de woning

Het bedrijf C-Idea, gevestigd in het Brabantse Boekel, heeft de afgelopen jaren een gepatenteerd systeem ontwikkeld waarbij vloerisolatie is gecombineerd met een warmtewisselaar. De C-Idea EnergyFloor, zoals het systeem heet, kan onder andere als bronsysteem voor een lucht/water-warmtepomp dienen. Zo wordt bodemenergie op een veel eenvoudigere en goedkopere manier toegepast dan bij een gesloten bodemsysteem; volgens de bedenkers is de totale investering zelfs 40 tot 60 procent lager dan bij een warmtepomp met een gesloten bron.

TEKST: BAS ROESTENBERG

Bij de C-Idea EnergyFloor onttrekt de warmtepomp zijn energie niet uit de diepte van de aarde, maar uit de bodem onder de vloerisolatie van de woning.

Het systeem kan worden toegepast voor nieuwbouw en renovatie, in combinatie met vloeren op zand alsook in kruipruimten en niet-geïsoleerde kelders. Behalve voor woningbouw is het concept ook toepasbaar in kassenbouw, overdekte parkeergarages en bedrijfsgebouwen.

COMBINATIE Bij het C-Idea EnergyFloor-systeem wordt het isolatiepakket gecombineerd

Bij het systeem van C-Idea wordt buitenlucht verwarmd of gekoeld middels kanalen die de grondtemperatuur ‘absorberen’.

met een energiesysteem. De isolatiezijde die, gescheiden door folie, contact maakt met het verdichte zandpakket, wordt daarbij voorzien van een gepatenteerde profilering. Zo ontstaat een groot aantal parallelle luchtkanalen die aan de onderzijde in verbinding staan met de aardbodem. Een ventilator blaast of zuigt de buitenlucht door deze kanalen, waarbij de C-Idea EnergyFloor zorgt voor opwarming of afkoeling door energieuitwisseling met de aardbodem.

Een weergave van de gelaagde vloeropbouw bij toepassing van de C-Idea EnergyFLoor.

36 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

BRONSYSTEEM kelijke alternatieve bron voor gebou wen en hun gebruikers”, aldus de fabrikant.

In de winter is de bodemtemperatuur immers hoger dan de buitentemperatuur – en in de zomer geldt het omgekeerde. Om te voorkomen dat gassen vanuit de bodem kunnen worden vermengd met de lucht die door de CIdea EnergyFloor-platen gaat, wordt tussen deze platen en het zandbed een dampdichte folie aangebracht en volledig luchtdicht afgetaped. De aan het eind van de kanalen opgewarmde of afgekoelde buitenlucht wordt middels een kleine ventilator naar een kanaal verplaatst, zodat hij voor de aanvoer zorgt van een lucht/water-warmtepomp of direct als ventilatielucht kan worden gebruikt.

De C-Idea EnergyFloor is een gesloten systeem dat energie overdraagt aan de wamtepomp of WTW-installatie. Volgens de makers kan het systeem energie tot op een diepte van drie meter in

de bodem absorberen – waar gemiddeld een temperatuurniveau van 11oC heerst.

ONDERZOEK In opdracht van C-Idea heeft het adviesbureau Infinitus Energy Solutions onlangs praktijkmetingen verricht aan een proefopstelling van de C-Idea EnergyFloor, en daarnaast de jaaropbrengst van het systeem gestimuleerd.

Daarbij zijn de drie belangrijkste functies van het systeem onderzocht: koeling van ventilatielucht, voorverwarming van bronlucht voor een lucht/waterwarmtepomp en voorverwarming van ventilatielucht. De algemene conclusie van Infinitus luidt dat “de meetresultaten van de praktijkproef met de testopstelling laten zien dat het systeem ‘CIdea EnergyFloor’ goed werkt”.

Verder blijkt uit de metingen die het adviesbureau heeft verricht dat de warmteoverdrachtscoëfficiënt van de lucht naar de bodem goed overeenkomt met een ‘standaardtheoretische benadering’.

SEIZOENEN Het is een bekend gegeven dat lucht/ water-warmtepompen rendement verliezen als de buitentemperatuur onder het vriespunt zakt. Door de warmtepomp te voeden met lucht vanuit de C-Idea EnergyFloor is de aanvoertemperatuur hoger, hoeft het elektrisch element in de pomp niet in werking te treden en wordt het rendement behouden. In de zomer is een kleine ventilator voldoende om koude uit de ondergrond te onttrekken en zo de temperatuur van de aangevoerde buitenlucht te koelen via het vloersysteem.

Vervolgens kan de woning er ‘vrij’ mee worden gekoeld. “De combinatie van energiebesparing en goedkoop koelen maakt C-Idea EnergyFloor een aantrek

SYSTEEMPRESTATIES Inifinitus concludeert dat de systeemprestaties van een buitenlucht (L/W)warmtepomp door combinatie met de C-Idea EnergyFloor op een vergelijkbaar niveau komen als de systeemprestatie van een qua initiële investering veel duurdere brine-warmtepomp met gesloten bodemwarmtewisselaars. Tot slot merkt het bedrijf op dat bij seriematige toepassing van de C-Idea EnergyFloor in combinatie met lucht/waterwarmtepompen de elektrische infrastructuur van een wijk minder zwaar hoeft te worden uitgevoerd. Dat laatste is een logisch gevolg van het feit dat de warmtepompen een beter rendement draaien en dus minder vermogen vragen. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 37

KENNIS

Agenda 26 t/m 28 januari 2015 AHR Expo Locatie: Chicago (VS). Informatie: www.ahrexpo.com 27 t/m 29 januari 2015 Klimaatvak Locatie: Gorinchem. Informatie: www.evenementenhal.nl 26 t/m 27 februari 2015 European Nearly Zero Energy Buildings Conference Locatie: Linz (Oostenrijk). Informatie: www.wsed.at 10 t/m 14 maart 2015 ISH Locatie: Frankfurt. Informatie: http://ish.messefrankfurt.com 16 t/m 17 maart 2025 ATMOsphere Europe Locatie: Brussel. Meer informatie: www.shecco.com 31 maart t/m 2 april 2015 Building Holland Locatie: Amsterdam. Informatie: www.buildingholland.nl 28 mei 2015 EHPA Forum Locatie: Brussel. Informatie: http://forum.ehpa.org

Koude en Klimaatplein in Evenementenhal Gorinchem Tijdens Klimaatvak Gorinchem op 27, 28 en 29 januari is er ook dit jaar een plein met exposanten uit de koudetechniek en klimaatbeheersing. Brancheorganisatie NVKL organiseert op het Koude en Klimaatplein verschillende lezingen en andere activiteiten tijdens deze vakbeurs. Klimaatvak vindt tegelijkertijd plaats met Installatie Vakbeurs Gorinchem. De lezingen zijn kosteloos te bezoeken en voorregistreren is niet nodig. Thema’s die aan bod komen zijn onder andere de relevante wet- en regelgeving en certificeringen. Een uitgebreid programma overzicht is te vinden op www.nvkl.nl en op www.evenementenhal.nl.

Klimaatvak Gorinchem is een exclusief platform speciaal voor ondernemers en relaties op het gebied van airconditioning, luchtbehandeling en koudetechniek. Tijdens Klimaatvak Gorinchem ligt de nadruk op klimaat en installatie. Gelijktijdig met deze vakbeurs vindt Installatie Vakbeurs plaats. Beide vakbeurzen complementeren elkaar, waardoor de aantrekkingskracht zich expliciet richt op beide branches.

Kennisplatform Bodemenergie van start Het Kennisplatform Bodemenergie, een initiatief van SKB en BodemenergieNL, is van start gegaan tijdens een bijeenkomst in het Educatorium van de Universiteit Utrecht. Het kennisplatform richt zich op het vergroten van wetenschappelijke en praktische kennis en kunde rondom bodemenergie.

Centraal staat het uitwisselen en ontwikkelen van kennis.

Doelgroep van het platform zijn enerzijds kennisinstellingen, universiteiten en HBO-opleidingen die zich (gedeeltelijk) bezighouden met bodemenergie. Dit kan zijn op het gebied van geohydrologie of energietechniek, maar ook op het gebied van werktuigbouwkunde. Anderzijds richt het platform zich op de gebruikers en bevoegde overheidsinstanties van de techniek. Het platform wil een brug slaan tussen deze partijen zodat informatievragen en kennisvragen gezamenlijk kunnen worden opgepakt en opgelost.

De ruim 40 aanwezigen, waaronder medewerkers van kennisinstellingen, universiteiten en HBO-opleidingen, gemeenten en adviesbureaus lieten zich bijpraten over de opzet en organisatie van het platform en hebben vervolgens gezamenlijk de kennisagenda voor de komende jaren opgesteld. De aanwezigen zijn in vijf groepen verdeeld om met elkaar te brainstormen over de volgende drie thema’s: Gebruik en onderhoud van bodemenergiesystemen, Ontwerp van bodemenergiesystemen en Beleid en wet- en regelgeving. Het resultaat van deze middag is de formulering van drie informatievragen en drie kennisvragen. Zes groepen zijn gevormd om deze vragen verder uit te werken en hier nadere invulling aan te geven.

Frank Agterberg, programmadirecteur bij SKB, gaf tijdens de bijeenkomst ‘het stokje’ (lees: puzzelstukje) over aan Martin Bloemendal, bestuurslid van BodemenergieNL die het Kennisplatform met zijn team zal faciliteren.

Martin Bloemendal: “Het Kennisplatform Bodemenergie heeft absoluut een meerwaarde voor BodemenergieNL en daarom willen wij dit graag faciliteren.

Het staat echter los van de vereniging.

De kern van het kennisplatform is dat het wordt ingezet om mensen met elkaar te verbinden en te laten samenwerken in het uitdenken en oplossen van informatievragen en kennisvragen. Het is dan ook nadrukkelijk bedoeld voor alle geïnteresseerden: van kennisinstituut tot overheid en van adviseur tot eindgebruiker. Iedereen die niet bij de startbijeenkomst aanFrank Agterberg (SKB) en Martin Bloe- wezig was maar wel geïnteresseerd is, kan zich nog melden via info@Bodemenermendal (BodemenergieNL) tijdens de gieNL.nl.” startbijeenkomst.

38 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Onlangs heeft de NVKL de stichting KliQ (Koudetechniek en Luchtbehandeling voor Integrale Qwaliteit) opgericht. Het doel van deze stichting is het onderbrengen van alle persoonscertificeringen op het gebied van koudetechniek en klimaatbeheersing in één certificeringshuis. Door de uitfasering van F-gassen worden natuurlijke koudemiddelen steeds belangrijker. Omdat er aan het gebruik risico’s kleven, is certificering een logisch gevolg. Een flink deel van de circa 10.000 monteurs die we in Nederland hebben, moet daarom bijgeschoold worden. De NVKL wil dat haar leden hun monteurs een goede, gedegen en dus gecertificeerde opleiding kunnen aanbieden. Zodanig dat zij veilig kunnen werken met natuurlijke koudemiddelen.

Met de stichting kliQ is er nu één partij waar persoonscertificeringen uitgegeven worden. Alle relevante markt- en beleidspartijen hebben een zetel in de sitichting, zoals de NVKL zelf, maar onder andere ook RVO (Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland), onderwijsinstelling PTC+, de KNVvK (Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude) en UnetoVNI. Dit zorgt ervoor dat het van oorsprong hoge kwaliteitsniveau van de sector gewaarborgd is. Koeltechnici kunnen op dit moment voor alle persoonscertificeringen op het gebied van natuurlijke koudemiddelen terecht bij kliQ: ammoniak (NH3) , kooldioxide (CO2) en Koolwaterstoffen (onder andere propaan). Op termijn worden hier mogelijk andeHet bestuur van de kersverse stichting ondertekent de oprichtingspapieren. re persoonscertificeringen aan toegevoegd.

EVENEMENTENHAL GORINCHEM 27, 28 en 29 januari 2015

Dé vakbeurs voor airconditioning, luchtbehandeling en koudetechniek

Openingstijden 13.00-21.00 uur

Dé vakbeurs voor de installatiebranche

Beurs bezoeken? www.evenementenhal.nl/instalklima-go

Uw code:7150184601

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

INTERESSE IN DEELNAME? WWW.EVENEMENTENHAL.NL OF 0523 - 289 898

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 39

KENNIS

KLiQ: Stichting persoonscertificering koudetechniek

PRODUCT NIEUWS

Doorbraak in energiebesparing: Inventum Ecolution Veel woningen zijn voorzien van een mechanisch ventilatiesysteem dat kostbare warme lucht naar buiten afvoert. Dat is zonde: waarom deze warmte laten vervliegen? Inventum heeft de ventilatiewarmtepomp Ecolution ontwikkeld, een systeem dat warme ventilatielucht uit de woning benut als bron voor de warmtepomp.

Op rendabele wijze maakt de Ecolution extra warmte die wordt gebruikt voor het opwarmen van tapwater en cv.

De Ecolution-ventilatiewarmtepomp vervangt de mechanische ventilatiebox. Hij vormt samen met bijvoorbeeld de hr-combi-

ketel een hybride opstelling voor opwekking van warmte en warmwater. De Ecolution vervult drie functies; mechanisch ventileren, duurzaam opwekken van warmte voor de verwarming, en idem voor warm tapwater. Deze unieke oplossing is toepasbaar in de bestaande bouw en nieuwbouw.

Voor verwarming maakt de Ecolution naast gebruik van ventilatielucht ook gebruik van de cv-ketel als hulpbron.

Daarom werkt hij in de meeste gevallen samen met een hr-combiketel. De Ecolution zorgt dan continu voor de productie van de basiswarmte en de hrcombiketel springt bij tijdens piekmomenten. De Ecolution is volledig toegespitst op Nederlandse woningsituaties en gebruikelijke installatietechnieken. www.inventum.com

150 LG Multi V IV’s geïnstalleerd Ruim een half jaar na de introductie van de LG Multi V IV is het 150e buitendeel van dit systeem in Nederland uitgeleverd. Technisch Buro Kaptein heeft het 150e Multi V IV-systeem geplaatst in het gerenoveerde Bastion Hotel Schiphol.

Koel- en klimaattechnische groothandel Centercon en fabrikant LG zijn daar trots op. Bij Bastion Schiphol is de Multi V IV Heat Recovery-variant geïnstalleerd.

Cor Cuiper van Technisch Buro Kaptein ontving van Centercon felicitaties én een LG G-tablet. Cuiper heeft in-

middels al veel LG Multi V-systemen geïnstalleerd. Cuiper: “Het systeem is redelijk simpel te installeren. We krijgen altijd positieve reacties van de klant als het systeem is geïnstalleerd.” De LG Multi V IV scoort hoog op het gebied van energiezuinigheid dankzij enkele essentiële eigenschappen, zoals het Smart Oil Return-systeem dat de olieretourcyclus alleen uitvoert als dat echt nodig is; de invertercompressoren waarmee het systeem sneller de benodigde koel- en verwarmingscapaciteit kan leveren; de slimme warmtewisselaartechnologie waardoor de Multi V IV een optimaal warmtewisselaaroppervlak en koudemiddelstromingsrichting kiest, en Active Refrigerant Control, waarmee de hoeveelheid circulerend koudemiddel actief wordt gecontroleerd en gevarieerd. www.centercon.nl

40 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ETN breidt range modulerende warmtepompen uit Na de introductie, eerder dit jaar, van een nieuwe range modulerende watergekoelde warmtepompen, breidt ETN haar modulerende Geoclimate-assortiment warmtepompen verder uit tot een vermogen van bijna 200 kW, met de GCMW. De GCMW heeft de mogelijkheid om gelijktijdig te koelen en verwarmen (4-pijps) en is geschikt om warm tapwater te produceren.

Dit nieuwe A-merk (Geoclimate) op de Nederlandse markt wordt naast de standaardtoepassingen ook veel toegepast in wko-systemen, en wordt gewaardeerd om haar hoge COP. Door de voortdurend modulerende capaciteit zal de GCMW in deellast een nog hogere COP behalen. Tevens worden aanloopstromen sterk gereduceerd en is de noodzaak van een buffervat geëlimineerd. Het gevolg is een nog grotere energiebesparing, en lagere investeringskosten.

Daarnaast wordt deze nieuwe reeks gekenmerkt door een extreem laag geluidsniveau, door een box-in-box constructie (HI-BOX) en is het apparaat eenvoudig te onderhouden door een uitschuifbaar frame (HI-RAIL).

Energie Technologie Nederland ontwerpt, realiseert en beheert het opwekkingsdeel van de klimaatinstallaties voor gebouwen, waarbij gebruikgemaakt wordt van warmte- en koudeopslag in de bodem. www.geoclimate.nl

Het gebruik van internet en social media in de bouw-, installatie- en vastgoedbranche groeit. Het effect van de inzet van middelen als LinkedIn, Facebook, websites en blogs is echter lang niet altijd naar wens. Dat komt doordat in veel gevallen de juiste basis ontbreekt, namelijk kennis van het eigen bedrijf en kennis van de klant. Daarom schreven Inge Sijpkens en Sascha Murk het boek Online marketing in de bouw: een concreet stappenplan met 41 praktische voorbeelden uit de branche.

De voorbeelden uit de branche laten zien hoe andere bedrijven uit de sector het aanpakken. Installateurs, projectontwikkelaars, architecten, leveranciers, vastgoedontwikkelaars, corporaties, schilders en makelaars vertellen welke media ze inzetten en waarom; waar ze tegenaan lopen in de uitvoering, hoe ze dat oplossen en welke resultaten ze boeken.

Hoofdstuk 1 en 2 beschrijven de veranderingen van de laatste jaren, de invloed van die veranderingen op bedrijven in de branche en welke rol online marketing daarin speelt. Hoofdstuk 3 bespreekt hoe je voor jouw bedrijf je onderscheidend vermogen vindt.Hoofdstuk 4 tot en met 10 van het boek vormen een concreet stappenplan voor online marketing. Doelgroepanalyse, doelstellingen bepalen, een heldere boodschap formuleren, je kanalen kiezen, een plan maken, het intern organiseren. Uiteraard besteden de auteurs daarbij ook aandacht aan het waarom, wat en hoe van de verschillende kanalen, zodat je gedegen keuzes kunt maken en weet waar je moet beginnen als je aan de slag gaat.

Online marketing in de bouw kost 29 euro. www.onlinemarketingindebouw.nl

SamenGroen-app maakt ‘groener en rijker’ Groen is big business geworden. Aan de ene kant fijn dat het een serieuze industrie is geworden, aan de andere kant moet er gewaakt worden voor verslapping en nodeloze investeringen.

Daarom heeft SamenGroen samen met IT-bedrijf Booxs en ingenieursburo Nieman Groep de SamenGroen-app ontwikkeld. Die gaat uit van de mens en van wat de gebruiker doet of wil; technische oplossingen kunnen daarbij helpen.

De ontwerpers gaan uit van individuele wensen, moedigen mensen aan om zelf te onderzoeken wat goede, betaalbare en nuttige energiebesparende en duurzame aanpassingen en vernieuwingen zijn in huis. Kijken naar de mogelijkhe-

den voor energiebesparing in de gebouwde omgeving, kom je tot het volgende potenteel: t %FSUJH QSPDFOU LBO XPSEFO CFSFJLU door betere isolatie. t %FSUJH QSPDFOU LBO XPSEFO CFSFJLU door energiezuinige intelligente installaties voor verwarming, warmwater en ventilatie. t 7FFSUJH QSPDFOU LBO EPPS EF NFOTFO zelf worden bereikt, door nadenken en bewust omgaan met energie en door energiezuinige apparaten.

Die energiebesparing hoeft niets te kosten, want de financiële besparingen ‘betalen’ hem. www.samengroen.com

Geotherm en Thermagas bundelen krachten Geotherm Energy Systems en Thermagas Nederland hebben gezamenlijk ThermaNext opgericht, zodat kennis en ervaring op het gebied van energieconcepten en systeemoplossingen voor woning- en utiliteitsbouw wordt gebundeld.

Geotherm Energy Systems bestaat sinds 1997 en is al geruime tijd actief in de techniek die gebruikmaakt van natuurlijke energiebronnen in de bodem, alsook zonne-energiesystemen - al dan niet in combinatie met warmtepompen.

Thermagas is leverancier van LTV-systemen. De Espace vloerverwarming- en vloerkoelingsystemen zijn door Therma-

gas zelf ontwikkeld en worden al ruim 25 jaar toegepast in de markt.

Onder de naam ThermaNext kan voortaan een volledig project worden uitgevoerd, van energieopwekking tot en met de energieafgifte. Het voordeel van deze duurzame totaaloplossing is dat de opdrachtgever volledig kan worden ontzorgd en dat de energieopwekking en energieafgifte totaal op elkaar zijn afgestemd. De opdrachtgever krijgt de expertise en kwaliteit van Geotherm en Thermagas en heeft voor het project één verantwoordelijk aanspreekpunt. www.thermanext.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL DECEMBER 2014 WP 41

PRODUCT NIEUWS

Nieuw boek: Online marketing in de bouw

GASTCOLUMN

Certificering: een goede zaak?!

Bodemenergie gaat een grote bijdrage leveren aan de energievoorziening van de gebouwde omgeving. In alle energiescenario’s neemt de warmtepomp een nadrukkelijke plaats in. In de bestaande bouw zal de lucht/water-warmtepomp in een hybride systeem de voorkeur krijgen, mede omdat er meestal een gasaansluiting aanwezig is. In de nieuwbouw blijft de bodemgekoppelde warmtepomp een logische optie. De vraag naar energiebalanswoningen en de ontwikkeling van de Energie Prestatie voor Gebouwen zal dit proces stimuleren. Kortom: het wordt steeds drukker in de ondergrond, en dat vraagt om regulering en efficiënt bodemgebruik.

Nieuwe regelgeving moet de kwaliteit en werking van bodemenergiesystemen verder verbeteren. In de afgelopen twintig jaar is er al veel geleerd. Slecht onderhoud van open systemen leidde tot niet goed werkende klimaatsystemen, en slecht aangelegde systemen leidden tot gebrekkige rendementen. Marktpartijen hebben samen met de overheid de mogelijkheden onderzocht om de kwaliteit van ontwerp, realisatie en onderhoud naar een hoger niveau te tillen. Het resultaat daarvan is een Algemene maatregel van bestuur die al vanaf 1 juli 2013 van kracht is en die wordt geïmplementeerd via BRL 6000-21 en BRL 1100. Bedrijven moeten vanaf 1 oktober 2014 zijn gecertificeerd. De markt maakt daarmee een kwaliteitssprong.

Voor mij persoonlijk voelt dit alsof je al twintig jaar je rijbewijs hebt en dan alsnog wordt verzocht een theorie-examen (CITO) te halen. Inmiddels draait CITO op volle toeren en KIWA en DEKRA zijn blij met het werk dat voortvloeit uit de toetsing van werknemers en bedrijven. Die toetsing moet het kaf van het koren scheiden. Bovendien wordt de opdrachtgever vooraf beter geïnformeerd, een bodemsysteem wordt vooraf door verschillende partijen gecheckt en men is aansprakelijk voor de prestatie van geleverde producten en systemen. Een goed streven, maar hoe zit het met de administratieve lasten?

Alle sleutelmedewerkers binnen een bedrijf in het ‘BRL-proces’ dienen een test van vakbekwaamheid af te leggen. De CITO-toetsen moeten met goed gevolg worden afgerond, zodat de vakbekwaamheid binnen een bedrijf aantoonbaar is. Bodemenergie heeft een aantal goede cursussen ontwikkeld die aansluiten op de examens. Op bedrijfsniveau moet de BRL 6000-21 worden behaald om de werkzaamheden (ontwerp, installatie en beheer) te mogen uitvoeren.

Jaarlijks komen er certificeringskosten bij voor het controleren op de handhaving van procedures. Voor veel installatie- en adviesbedrijven leidt dat tot hoge investeringen, terwijl ze maar enkele bodemgekoppelde warmtepompprojecten per jaar uitvoeren. Sommige bedrijven zullen daarom zonder een eigen BRL-kwalificatie samen met een BRL-gecertificeerde leverancier alsnog de klus klaren. Toch is die certificering zondermeer een positieve ontwikkeling. Er zullen kwalitatief betere systemen komen; het vertrouwen van de markt zal groeien en de afzet van de bodemgekoppelde systemen zal daardoor weer een flinke groei doormaken.

Pieter van Alphen Directeur Techneco Energiesystemen

42 WP DECEMBER 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

$ 3 * 6 B * 2 5 % , 7 B % ( 1 /

OPTIMAAL PRESTEREN VAN WARM NAAR KOUD. EFFI CI ËNT WERKEN HET HELE JAAR DOOR.

ORBIT 6

ORBIT 8

Van airconditioning tot warmtepomp. De ORBIT scroll compressorreeks van BITZER biedt u een uitgebreid product JDPPD YDQ WRW N: & ± PHW GH KRRJVWH HI¿ FLsQWLH LQ ]LMQ NODVVH 9HUGHUH YRRUGHOHQ ]LMQ RQGHU PHHU KHW ]HHU ODJH JHOXLGVQLYHDX GH ODJH ROLH XLWVWRRW HQ GH PRJHOLMNKHLG WRW LQ]HW DOV WDQGHP RI WULR 'LW YHU]HNHUW X YDQ GH MXLVWH HQHUJLH HI¿ FLsQWH RSORVVLQJ YRRU XZ V\VWHHP ]RQGHU HHQ HQNHO FRPSURPLV WH PRHWHQ PDNHQ 0HHU LQIRUPDWLH RYHU RQ]H SURGXFWHQ YLQGW X RS ZZZ ELW]HU EH

Authorized dealer

Energieneutraal wonen met onze Ecodan warmtepomp-concepten Mitsubishi Electric creëert meerwaarde door samenwerking met alle partijen in de bouwkolom.

Zo realiseren we met onze partners energieneutrale woningen.

In het kader van ‘De Stroomversnelling’ heeft BAM in opdracht van woningcorporatie Woonwaard in Heerhugowaard een eerste pilot afgerond waarbij bestaande woningen zijn opgewaardeerd tot nul-op-de-meter-woningen. In deze woningen is gekozen voor onze modulerende Ecodan lucht-water-warmtepomp voor de voorziening van verwarming en warm tapwater.

T 078 - 615 00 00

E INFO@MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL

I WWW.MITSUBISHI-CLIMATECARE.NL