Jaargang 113 | Nummer 7 | Juli 2021
ZuivelZicht
‘Realistisch’ voorstel toekomstbestendige melkveehouderij 11_Cover_01L.indd 1
HOME M ADE EIWIT Pionieren met minder soja en meer eiwitrijk gras
ANALYSE Saputo richt pijlen op Noorden West-Europa
25-06-21 14:30
22-06-2021 13-07-2021
Aankomende veiling Sluiting complete Nederlandse kaasfabriek Juli 2021
Diverse lijnen - machines - componenten
dfm-auctions.com
Wanneer kennis en
kwaliteit telt
De beste plank voor kwaliteitskaas
engineered wood products
21ZUI007_ADVERTENTIE.indd 2
Meer informatie: www.vidarwood.nl of tel. 0031 (58) 251 87 57.
23-06-21 11:16
INHOUD
8
15
20 Visie 6
Landgebruik Minder ruimte voorzien voor de zuivelketen
8
Eiwit Pionieren met minder soja en met meer eiwit van eigen land
10 Investeren Belgische zuivelindustrie investeert opnieuw meer Een toekomstbestendige melkveehouderij is het doel van het investeringsvoorstel dat een coalitie van partijen in de zuivelketen heeft gemaakt.
12 Coalitie Ketenpartijen op de bres voor toekomstbestendige melkveehouderij
Foto: NZO
Bedrijf 15 FrieslandCampina Tekenen van marktherstel na einde lockdown
16 Bauer Duits familiebedrijf breekt met traditie
Markt 18 Melkmarkt Rabo voorziet verdere stijging voerprijs
20 Trends Vlamingen houden van pure en lokale zuivel
22 Analyse Canadese zuivelonderneming ziet kansen op West- en Noord-Europese markt
25 Marktcijfers De internationale zuivelmarkt in een oogopslag
www.zuivelzicht.nl
ZuivelZicht juli 2021
11_Inhoud_01R.indd 3
3
25-06-21 14:31
De Nr.1 specialist in gereviseerde zuivelmachines Melk Yoghurt
• In- en verkoop van zuivelapparatuur • RVS tanks (nieuw en gebruikt)
Boter Margarine
• Complete projecten • Engineering
Van den Heuvel Dairy and Food Equipment E info@heuvelzuivelmachines.nl | T 0184-641266
Smeltkaas
Kaas 2.000 machines in voorraad Garantie bij levering
UIN ? T N IE IJF KO E B E D R IN
Snelle levertijden Lage investering Complete projecten
+31(0)348-558080 info@lekkerkerker.nl
GA NAAR WWW.ZUIVELZICHT.NL VOOR ZUIVELNIEUWS UIT DE EERSTE HAND!
www.lekkerkerker.nl
Meetbaar Beter! 1DDVW PHON ZHL RRN JHVFKLNW YRRU GLNNH YORHLVWRHQ ]RDOV \RJKXUW
LMV URRP :3& HQ FRQFHQWUDWHQ
•
$QDO\VHV ]RDOV HLZLW YHW GURJH
VWRI ODFWRVH YULHVSXQW S+
•
2QGHUKRXGVYULM
•
*HSDWHQWHHUG FRQFHSW
•
*HHQ JHEUXLN YDQ FKHPLFDOLQ
•
*HHQ FDUU\ RYHU
•
:HJJRRL WHȵRQ 3LYHWWHTM
•
ISO/IDF21543
'DLU\4XDQW *2
•
PivetteTM
Lastige analyses in dikke zuivelproducten?
$QDVSHF 6ROXWLRQV %9 | 3KRQH | LQIR#DQDVSHF HX
21ZUI007_ADVERTENTIE.indd 4
23-06-21 11:17
ZuivelZicht
ZI JLI JN
ZuivelZicht is een uitgave van BDUvakmedia ISSN 0165-8573 Postbus 67, 3770 AB Barneveld www.bdumedia.nl
vakmedia Redactie ZuivelZicht Postbus 93044 2509 AA Den Haag T: 070 2191707 E: redactie.zuivelzicht@bdu.nl
Tussenstand
I: zuivelzicht.nl Hoofdredactie René van Buitenen E: r.v.buitenen@bdu.nl Contentregie Albert Schuurman Medewerkers aan dit nummer Mathieu Geuskens, Yves De Groote, Bert Kleiboer en Hermann-Josef Martin
Advertenties Hielke van der Werf T: 020 5736056, E: h.v.d.werf@bdu.nl Uitgeefteam BDUvakmedia
2021 zit er alweer voor de helft op. Tijd voor een tussenstand. Hoe staat de zuivelsector er voor? De markt ziet er iets beter uit dan enige tijd geleden, toen we nog midden in de coronacrisis zaten. Nu steeds meer mensen gevaccineerd zijn en een toenemend aantal landen beperkende maatregelen opheft, komt het leven terug en komt dus ook de economie weer op gang. Ook de zuivelmarkt trekt aan. De noteringen van diverse producten liggen aanmerkelijk hoger dan een jaar geleden: ongeveer een kwart tot dertig procent hoger. Dat geldt niet alleen voor het prijspeil in Europa, maar ook aan de
Peter Vorstenbosch (manager vakmedia) Sonja Voois (operationeel coördinator) Martin ten Hoven (salescoördinator) Abonnementen Abonnementsprijzen (12 nummers): € 129,37 exclusief btw (studenten € 79,69 inclusief btw); België: € 144,49 exclusief btw, inclusief portokosten; buitenland: € 171,09 exclusief btw. Proefabonnement (3 edities): € 12,41 Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan en lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 2 maanden voor de vervaldatum is opgezegd bij de abonnementenservice. Zakelijke abonnementen worden niet tussentijds beëindigd. Abonnementenservice Abonnementenservice BDUvakmedia Postbus 67, 3770 AB Barneveld E: service@bdu.nl, T: 0342 494882 Op werkdagen bereikbaar tussen 9.00 uur en 16.00 uur. Ontwerp: GiesbersRetail, Duiven Druk: Vellendrukkerij BDU, Werkendam
‘Melkveehouders willen wel, maar kunnen het niet alleen’
andere kant van de wereld. De veilingprijzen van Global Dairy Trade in Nieuw-Zeeland laten een vergelijkbaar beeld zien. Dat vertaalt zich in iets hogere melkprijzen. De prijzen in Nood- en West-Europa zoals weerspiegeld in de garantieprijs van FrieslandCampina, lagen in de eerste helft van dit jaar gemiddeld ruim een euro per 100 kilogram hoger dan vorig jaar. De prijs van afgelopen maand lag op 38 euro. Sinds 2014 is er in de maand juni niet zoveel voor boerderijmelk betaald. Melkveehouders merken daar niet zo veel van. De marges op het boerenerf groeiden de afgelopen tijd niet mee. De kostprijs loopt namelijk op, mede door stijgende voerprijzen. Dat knelt. Vooral omdat de maatschappelijke druk op de melkveehouderij het afgelopen half jaar is toegenomen, zeker sinds de verkiezingen. De stroperige kabinetsformatie maakt het er niet beter op. Hoe langer het duurt voor er een nieuw kabinet zit hoe scherper de gecreëerde tweedeling tussen landbouw en woningbouw (willen we koeien of willen we huizen?). De sector toont haar goede wil door initiatieven te nemen om de impact op het milieu en klimaat te verminderen. Melkveehouders willen wel, want de technische mogelijkheden tot reductie van emissies zijn er. Maar zij kunnen het niet alleen; de rek is er uit. Daarom zijn investeringen van de overheid noodzakelijk. Dat is de afgelopen tijd meer dan ooit duidelijk geworden. René van Buitenen Hoofdredacteur
ZuivelZicht juli 2021
11_Zijlijn_02R.indd 5
5
28-06-21 10:05
VISIE
Webinar Agrifirm over transitie agrarische productie landgebruik
‘De ruimte voor koeien en zuivel wordt kleiner’ Meer nog dan de stikstofcrisis vragen klimaat en biodiversiteit om een ingrijpende transitie van het landgebruik in Nederland, zo viel te beluisteren tijdens een webinar van Agrifirm. “De huidige omvang van de veehouderij is veel te groot voor gesloten kringlopen.” Tekst: Bert Kleiboer
Is er over honderd jaar in Nederland ruimte voor de melkveehouderij en de zuivelindustrie zoals we die nu kennen? Nee, zegt de Wageningse onderzoeker Tim van Hattum. Niet in de huidige vorm en omvang. “In het Nederland van 2120 staat productie van gezond plantaardig voedsel centraal. Bovendien is ruimte nodig om de gevolgen van de klimaatverandering op te vangen.” Van Hattum, programmaleider klimaat bij Wageningen University & Research, was één van de sprekers van het webinar ‘De strijd om de ruimte in Nederland en de rol van de boer’, begin juni georganiseerd door Agrifirm. Ook voorzitter Sjaak van der Tak van LTO Nederland en Willem Lageweg van de Transitiecoalitie Voedsel namen deel.
World Economic Forum De ruimte voor Nederlandse melkveehouderij wordt kleiner, voorziet zowel Van Hattum als Lageweg. Op korte termijn is een uitweg nodig in de stikstofcrisis en het tekort aan woningen. Veel belangrijker zijn echter de grote wereldwijde vraagstukken. “Het World Economic Forum benoemt klimaatverandering en verlies aan biodiversiteit als de grootste bedreigingen wereldwijd”, aldus Van Hattum. “Oplossingen liggen voor een belangrijk deel in het landgebruik. Daarom is
6
22_Artikel_01L.indd 6
een ingrijpende transformatie nodig, een totale systeemverandering.” De onderzoeker is een van de auteurs van een verkenning voor de ruimtelijke inrichting in de komende honderd jaar in Nederland. In dit toekomstbeeld bepalen ligging en grondsoort het landgebruik. De overgangen naar de hoge zandgronden worden bebost en er wordt ruimte gemaakt voor waterretentie. De veenweidegebieden moeten vernatten om bodemdaling tegen te gaan en CO2 vast te leggen. De grote rivieren hebben veel meer ruimte nodig om groeiende hoeveelheden water af te voeren. Intensieve agrarische productie is geconcentreerd op de beste landbouwgrond. Daar ligt de nadruk echter op plantaardig voedsel. Daarbij is een gezond bodem- en watersysteem het uitgangspunt. Boeren spelen een steeds belangrijkere rol in het beheer van het landschap. Daar hoort
‘Wat ik vaak mis in discussies over de toekomst van de sector is het belang van voedselproductie’
een vergoeding bij voor het leveren van ecosysteemdiensten.
Denkrichting “Ons verhaal is geen plan, het is een denkrichting voor de lange termijn. We schetsen hoe Nederland er over honderd jaar kan uitzien als we het natuurlijk systeem centraal stellen”, zegt Van Hattum. Het doel is bijdragen aan visievorming. Dat de urgentie voor een radicale transitie hoog is, werd bevestigd door Willem Lageweg van de Transitiecoalitie Voedsel. “In de afgelopen veertig, vijftig jaar hebben we met een focus op productie fantastische prestaties geleverd, maar onvoldoende oog gehad voor de neveneffecten. De nadelen van het huidige landbouw- en voedselsysteem worden groter dan de voordelen.” Hij verwees naar een studie van de Boston Consulting Group, waarin is becijferd dat de verborgen kosten van de Duitse landbouw hoger zijn dan de bruto toegevoegde waarde.
Landschapscommissaris Net als Van Hattum voorziet hij ook een gebiedsgerichte aanpak. “Niet alles kan overal. We zullen zones behouden waar landbouw dominant is, in andere gebieden moet natuur de ruimte krijgen.” Voor zo’n transitie is langjarige regie op de ruimtelijke inrichting nodig,
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:31
V I SI E
Sprekers op het symposium: vlnr: Dick Hordijk (Agrifirm), Marijke Roskam (gespreksleider), Willem Lageweg (Transitiecoalitie Voedsel), Sjaak van der Tak (LTO), Tim van Hattum (WUR) en Ruud Tijssens (Agrifirm). (Foto: Agrifirm)
inclusief een duidelijk mandaat en budget. Lageweg pleit voor een Landschapscommissaris, vergelijkbaar met de rijkscommissaris die in de twintigste eeuw de deltawerken coördineerde. Deze suggestie is onderdeel van een pakket met zeven aanbevelingen voor het nieuwe kabinet, in maart opgesteld door een brede initiatiefgroep. Daarbij zijn ook onder anderen oud-minister Cees Veerman en Frans Keurentjes van zuivelcoöperatie FrieslandCampina betrokken.
een inkomen van 31.750 euro. Voor zo’n bedrijf kan het bouwen van een emissiearme stal echt niet uit. De overheid moet daarvoor over de brug komen.” De LTO-voorzitter verdedigde de maatschappelijke relevantie van agrarische productie. “Wat ik vaak mis in discussies over de toekomst van de sector is het belang van voedselproductie. We hebben een groot landbouwareaal nodig om de wereld te voeden.”
Innovatie Boeren willen bewegen Boerenvoorman Sjaak van der Tak kan zich wel vinden in een onafhankelijke regisseur die boven de partijen staat. “Boeren zijn gemiddeld bereid om mee te bewegen, maar waar het op dit moment aan ontbreekt is regie en uitvoeringskracht. Een landschapscommissaris kan helpen de discussie te depolitiseren. Dat is voor boeren van levensbelang.” Een ander acuut probleem is geld. Verduurzamen op boerderijniveau is kostbaar, schetst Van der Tak: “Een melkveebedrijf heeft gemiddeld voor 3 miljoen schuld, een omzet van 3 ton en
De toeleveranciers van boeren, bedrijven zoals Agrifirm, hebben als rol oplossingen te ontwikkelen voor de noodzakelijke verduurzaming. Directeur public & cooperative affairs Ruud Tijssens noemt in dat verband het coöperatieve karakter van zijn werkgever. “Wij hebben vorig jaar de statuten aangepast. Al meer dan honderd jaar was het doel van de coöperatie gericht op alleen de stoffelijke behoeften van de leden. Nu hebben we daaraan toegevoegd: bijdragen aan de maatschappelijke acceptatie en de ontwikkeling van kennis en visie ten aanzien van het agrarisch bedrijf. Verder hebben onze
leden besloten een deel van de winstuitkering in een Coöperatiefonds te stoppen waarmee Agrifirm projecten ondersteunt die bijdragen aan de toekomstbestendigheid van de sector.”
Kringlooplandbouw Terug naar de toekomstverkenning van Van Hattum. Welke ruimte ziet hij voor koeien en zuivel? “In onze toekomstverkenning beschrijven we een systeem waarin plantaardig voedsel centraal staat. Het uitgangspunt is kringlooplandbouw. Daarin gebruik je geen goede landbouwgrond voor de productie van veevoer. De veehouderij heeft wél een belangrijke functie. In een circulair systeem verwerken dieren plantaardige reststromen en leveren op hun beurt weer nutriënten voor de teelt.” De huidige omvang van veehouderij is echter veel te groot voor gesloten kringlopen, stelt hij. “De sector moet beseffen dat doorgaan op de huidige weg niet haalbaar is. Mijn advies zou zijn in elk geval de opgave waarvoor we staan serieus te nemen en tijdig na te denken over wat wél kan om op een duurzame manier een goede boterham te verdienen.”
ZuivelZicht juli 2021
22_Artikel_01L.indd 7
7
25-06-21 14:31
VISIE
Pilotbedrijven: meer eiwitrijk gras, minder soja en krachtvoer
‘Home Made Eiwit’ goed voor milieu en portemonnee boer In het project Home Made Eiwit pionieren melkveehouders met mogelijkheden om melk te produceren op basis van meer voer van eigen teelt en minder soja en ander krachtvoer. Zuivelbedrijf Royal Bel Leerdammer is een van de financiers van het project. Tekst: Bert Kleiboer
Melkveehouder Teun Wolbink in Rheezerveen (Ov) was altijd al, zoals hij zelf zegt, een “fanatiek weider”. Toch blijkt ook hij nog veel te kunnen leren als het gaat om het benutten van het eiwitrijke weidegras. Dat is zijn ervaring als deelnemer van project Home Made Eiwit. “Door een ander systeem van
beweiden hebben onze koeien afgelopen jaar zoveel vers gras opgenomen, dat we geen extra eiwitbrok of aanvulling met soja of raap hoefden te voeren.” Samen met zijn vrouw Hetty heeft hij een agrarisch bedrijf in Rheezerveen (Ov) met melkvee, vleeskalveren en akkerbouw. Ze hebben een melkveesta-
pel van ongeveer 75 koeien en 40 hectare grond in gebruik voor ruwvoer; 32 gras en 8 snijmais. De Overijsselse melkveehouder, die levert aan Royal Bel Leerdammer, is één van de 14 deelnemers aan het project. Deze pilotbedrijven verkennen de mogelijkheden om melk te produceren op basis van een groot aandeel voer van eigen teelt. Het richtpunt: de behoefte aan voereiwit voor tenminste 65 procent ‘Home Made’ afdekken.
Van eigen land “We richten ons op concrete maatregelen in de praktijk”, vertelt projectleider Bert Philipsen van Wageningen
Melkveehouder Teun Wolbink (links) in gesprek met Bert Philipsen over de kwaliteit van het verse gras dat Wolbink zijn koeien voert. (Foto: Jaap Schuurman)
8
22_Artikel_01L_0003.indd 8
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:32
V I SI E
University & Research (WUR). “Aan welke knoppen kun je draaien om de eiwitproductie in gras en voergewassen te vergroten en hoe kun je dit eiwit in de voeding beter benutten?” Op elk van de pilotbedrijven is een scan gemaakt van de bedrijfsvoering en een verbeterplan opgesteld. Dit omvat acties op gebied van bijvoorbeeld voerstrategie of graslandmanagement. Wolbink focust op het optimaliseren van de weidegang. “Wij willen meer vers gras in de koe”, zegt de melkveehouder. “Gras is de beste eiwitbron. We hebben in het verleden geëxperimenteerd met de teelt van veldbonen, maar op onze zandgrond levert gras toch meer eiwit op.” Wolbink veranderde zijn beweidingsstrategie. Dat wil zeggen: een andere indeling van de graslandpercelen, een aangepaste frequentie van omweiden en beweidingsduur (Nieuw Nederlands Weiden). Zijn koeien kunnen 20 uur per dag naar buiten. Dat levert niet alleen meer eiwit van eigen land, het is ook economisch interessant. “Doordat we konden besparen op eiwitrijk krachtvoer daalden de voerkosten met 1,5 cent per kilo melk. Dat is serieus geld.”
Ervaringen delen De pilotbedrijven zijn verdeeld over twee groepen, in respectievelijk Oost- en West-Nederland. Ze verzamelen zo veel mogelijk data. Binnen de groep hebben ze regelmatig contact om ervaringen te delen. Een belangrijk onderdeel van het project is het publiceren van de resultaten voor andere melkveehouders. De deelnemende pilot-boeren presenteren hun bevindingen bijvoorbeeld via de nieuwsbrief Verantwoorde Veehouderij.
Inspiratie Royal Bel Leerdammer is een van de financiers van het project. De zuivelverwerker wil daarmee bijdragen aan de verduurzaming van melkveebedrijven. Manager buitendienst Roelof Wijma: “Er komt veel op de melkveehouderij af, vanuit de politiek en de maatschappij. Soms is dat direct marktgericht, dan staat er een premie tegenover, zoals bij
Home Made Eiwit voor grondgebonden melkveehouderij Het project ‘Home Made Eiwit’ is gericht op de ruwvoerproductie en veevoeding op melkveebedrijven, met als doel meer (voer)eiwit van eigen land te benutten. Voor dit project zijn 14 pilotbedrijven geselecteerd die worden begeleid door deskundigen van Wageningen Livestock Research, PPP-Agro Advies en Schepers Adviseurs. Het project heeft een looptijd van vier jaar en een budget van ongeveer 450.000 euro, gefinancierd door ZuivelNL, Ministerie van LNV, Royal Bel Leerdammer en LTO Nederland. Ook zuivelcoöperatie CONO en de boerenvereniging Vruchtbare Kringloop Achterhoek zijn betrokken bij het project. De deelnemers richten zich op het kengetal Eiwit van Eigen Land, dat uitdrukt in welke mate een melkveebedrijf in staat is het eiwit in het voer voor de koeien te halen uit eigen gras en voedergewassen. Dit heeft raakvlakken met verschillende duurzaamheidsdoelstellingen. Een hoge score duidt op een efficiëntie productie van melk en dus geringere emissies van stikstof en broeikasgassen naar lucht, bodem en water. Ook vervangt eigen eiwit geïmporteerde grondstoffen als soja en palmpit. Eiwitbenutting is een belangrijk onderdeel van het advies ‘Grondgebondenheid als basis voor een toekomstbestendige melkveehouderij’, in 2018 opgesteld in opdracht van LTO en de NZO. Hierin is voor eiwit van eigen land het doel gesteld op 65 procent in 2025. Gemiddeld realiseert een melkveebedrijf 62 procent, blijkt uit data van de kringloopwijzers in de periode 2016-2018, en de variatie in de praktijk is nog groot.
‘De sector is in de afgelopen decennia te veel afhankelijk geraakt van externe input’ weidemelk en VLOG-melk. Bij veel andere maatregelen is dat niet zo. Dat maakt het lastig voor een ondernemer. Verduurzaming moet economisch interessant zijn, anders houdt het op.” Het project levert inspiratie, vindt hij. “De pilotbedrijven zijn koplopers. Als zij kunnen laten zien dat je op een andere manier succesvol kunt zijn, helpt dat ons ook in gesprekken met onze leveranciers. In onze rol als sparringpartner willen we meedenken over de vraag ‘stel ik nog wel de juiste doelen?’. Een topproductie van meer dan 10.000 kg per koe is niet altijd een goed idee, in veel gevallen houd je met ietsje minder onderaan de streep meer over.”
Beweging Projectleider Philipsen wil “een beweging” in gang zetten: “De sector is in de
afgelopen decennia te veel afhankelijk geraakt van externe input. In dit project stellen we het eigen ruwvoer weer centraal. De essentie is: met gras en eigen ruwvoer kun je efficiënt melk produceren. Dat is goed voor de boer en zijn portemonnee, goed voor de koe en ook voor het milieu en de biodiversiteit.” Dat dient ook de marktpositie van de industrie, vindt hij. “De zuivel heeft een goed verhaal nodig over melkproductie op basis van authenticiteit, maatschappelijk draagvlak en milieuprestaties. Dat helpt om weg blijven van de rat race van lage prijzen.”
Veel te winnen Melkveehouder Teun Wolbink ervaart deelname aan het project als een kans om zich als vakman en ondernemer te ontwikkelen. “Ik vind het hartstikke mooi om bij collega’s mee te kijken en te praten over ervaringen en resultaten. Je leert ontzettend veel van elkaar”, zegt hij. “Je kunt je afvragen of het allemaal terecht is wat er over soja en krachtvoer wordt gezegd, maar de realiteit is dat er een bijsmaak aan zit. En uiteindelijk zullen we toch naar die 65 procent moeten.”
ZuivelZicht juli 2021
22_Artikel_01L_0003.indd 9
9
25-06-21 14:32
VISIE
Zuivelorganisatie bezorgd over invulling richtlijn oneerlijke handelspraktijen
Belgische zuivelbedrijven verhogen de investeringen De zuivelsector in België heeft ondanks corona een goed jaar achter de rug. De zuivelbedrijven zetten meer om en investeren ook aanzienlijk meer. Toch zijn er zorgen. Tekst: René van Buitenen
De Belgische zuivelindustrie heeft al met al een redelijk goed jaar achter de rug, ondanks corona. In 2020 steeg de omzet, nam het handelsoverschot toe, groeide de werkgelegenheid en investeerden de Belgische zuivelbedrijven meer dan het jaar daarvoor. En vooral dat laatste trekt de aandacht gezien de lastige marktomstandigheden vanwege de pandemie. Dat is de Belgische Confederatie van de Zuivelindustrie (BCZ) ook opgevallen. “Niettegenstaande alle Covid-19perikelen houdt de zuivelindustrie het
investeringsritme aan: in 2020 wordt meer geïnvesteerd dan in 2019. Hiermee bevestigen de zuivelverwerkers hun vertrouwen in de toekomst”, concludeert de zuivelorganisatie.
Omzetgroei De BCZ presenteerde vorige maande de kerncijfers van het afgelopen jaar. Daaruit blijkt dat de Belgische zuivelbedrijven in het corona-jaar bijna 10 procent meer omzet in de boeken schreven (€ 5,35 miljard). Nadat de
omzet in 2019 juist was afgenomen. De Belgische zuivelorganisatie heeft verschillende verklaringen voor die opmerkelijke plus. Zoals de toename van het volume verwerkte melk; dat steeg 3,78 procent tot 4,2 miljard kilogram. Ook nam de afzet van consumentenproducten toe vanwege de toegenomen vraag vanuit de retail; wat de gemiste omzet uit de horeca en de foodservice compenseerde. “Het algemene sectorcijfer verbergt het feit dat een aantal zuivelbedrijven die
Ondanks de pandemie namen de activiteiten in de Belgische zuivelsector vorig jaar toe. Er werd onder meer bijna 4 procent meer melk opgehaald bij de melkveebedrijven. (Foto: Milcobel)
10
22_Artikel_09L.indd 10
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:33
V I SI E
sterk op de horeca en foodservice gefocust zijn een moeilijk jaar achter de rug hebben”, vertelt Renaat Debergh, afgevaardigd bestuurder van de BCZ. “De zuivelindustrie hoopt dat de toegenomen waardering van de consument voor authentieke, lokale en natuurlijke producten zoals zuivel, ook na het verdwijnen van Covid-19 stand zal houden.” Opvallend is ook de toename van de werkgelegenheid in de Belgische zuivelindustrie. Die steeg vorig jaar met 3 procent tot 6.200 arbeidsplaatsen. Die toename is beduidend groter dan de groei van de werkgelegenheid in de totale voedingsindustrie van België. Sinds 2015 is de werkgelegenheid in de zuivelindustrie met ruim 10 procent gestegen. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de investeringslust die de Belgische zuivelbedrijven de laatste jaren aan de dag hebben gelegd. In aanloop naar afschaffing van de melkquotering investeerden zij tussen 2011 en 2015 meer dan € 700 miljoen. Dat komt gemiddeld neer op ruim € 140 miljoen per jaar. Daarna zakten de investeringen tot een gebruikelijker niveau van ongeveer € 90 miljoen in 2018. Sindsdien lopen de investeringen weer op. Na een toename van 32 procent in 2019, noteerde de BCZ afgelopen jaar een stijging van 18 procent tot ongeveer € 137 miljoen.
Uitbreiding De aard van de investeringen is volgens Debergh divers. Hij constateert dat zuivelondernemingen niet alleen de gebruikelijke vervangingsinvesteringen doen, maar ook investeren in uitbreiding van de capaciteit, bijvoorbeeld voor de productie van mozzarella, de verwerking van consumptiemelk en in de melkpoederproductie. “Daarnaast zien we dat er behoorlijk geïnvesteerd wordt in projecten gericht op verduurzaming van de productie. Zoals in het hergebruik van water. In 2020 kwam al 35 procent van al het water dat de zuivelondernemingen gebruikten uit alternatieve bronnen. Ook zijn bedrijven volop bezig met duurzamere verpakkingen.” Debergh verwacht dat de omvang van
Investeringen Belgische zuivelindustrie in miljoen euro's (bron: BCZ)
160
140
120
100
80
60
40
20
0 2015
2016
2017
2018
2019
2020
Ontwikkeling van de investeringen door de Belgische zuivelindustrie zoals gerapporteerd door zuivelorganisatie BCZ.
de investeringen ook dit jaar zal toenemen, zij het in een wat gematigder tempo.
Stikstof Dat heeft alles te maken met de stikstofproblematiek die volgens Debergh niet alleen ook de Belgische melkveehouderij raakt, maar ook gevolgen heeft voor de verwerkende industrie. Om de gedane investeringen te laten renderen is een stabiel beleid volgens de BCZ noodzakelijk, ook in het stikstofdossier. De Belgische overheid heeft de emissienormen voor stikstof voorlopig aangescherpt in afwachting van definitief beleid. Hoe dat eruit gaat zien is nog onduidelijk, maar dat de problematiek ook de zuivelsector zal raken is naar verwachting van de BCZ onvermijdelijk. “Het stikstofdebat baart ons zorgen. De hele keten is hierin betrokken. Na de investeringen die de zuivelsector deed, is er snel duidelijkheid nodig inclusief een flankerende beleid”, aldus Debergh.
Unfair Een ander punt dat de zuivelorganisatie zorgen baart is de wijze waarop de Belgische regering de EU-richtlijn over oneerlijke handelspraktijken vorm geeft. Lidstaten kunnen de richtlijn naar eigen
inzicht invullen. De Belgische overheid wil de richtlijn zo toepassen dat bedrijven die meer dan € 350 miljoen omzet boeken er buiten vallen. Dat is tegen het zere been van de Belgische zuivelorganisatie. “Die bedrijven worden geacht groot genoeg te zijn om bescherming nodig te hebben. Dat vinden wij unfair. Wat is dat voor nonsens?” vraagt Debergh zich af. “Die omzet is toch geen indicator. Als een bedrijf bijvoorbeeld vooral exporteert en maar een kleine afzet heeft in het eigen land, dan is er van een sterke positie toch ook geen sprake?” De BCZ heeft vier leden die meer omzet boeken dan de voorgenomen limiet van € 350 miljoen. Zij halen de melk op van 70 procent van de melkveehouders. Indien coöperaties van het plafond uitgesloten worden, zou volgens berekeningen van de BCZ nog steeds 35 procent van de melkveehouders niet beschermd zijn tegen oneerlijke handelspraktijken. “Unfair is unfair, ongeacht de grootte. Je kan het niet maken om een beetje fair te zijn”, stelt Debergh, die constateert dat de retail over een sterke lobby beschikt. “Je kunt je de vraag stellen waarom die retail zo gekant tegen eerlijke handelspraktijken. De vraag stellen is haar beantwoorden.”
ZuivelZicht juli 2021
22_Artikel_09L.indd 11
11
25-06-21 14:33
VISIE
Gezamenlijk voorstel voor investeringspakket
Ketenpartijen op de bres voor vitale melkveehouderij Een coalitie van partijen in de melkveehouderij heeft een voorstel opgesteld voor een vitale melkveehouderij in Nederland. LTO Nederland, het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK), de Nederlandse Zuivel Organisatie (NZO) en de Rabobank hebben de afgelopen maanden daarvoor de Coalitie Toekomstbestendige Melkveehouderij gevormd. Tekst: René van Buitenen
Een vitale melkveehouderij is het doel van het initiatief dat LTO, NAJK, NZO en de Rabobank hebben genomen.
12
33_Artikel_02L_0002.indd 12
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:39
V I SI E
Organisaties van melkveehouders (LTO en NAJK) en zuivelondernemingen (NZO) hebben samen met de Rabobank een doorgerekend pakket aan maatregelen gepresenteerd dat gericht is op de toekomst van de melkveehouderij in Nederland. De reductie van stikstof op verschillende typen melkveebedrijven staat centraal in het vorige maand gepresenteerde pakket. Daarvoor zijn investeringen in stallen, grond en management voorgesteld. De ketenpartijen hebben ook rekening gehouden met neveneffecten voor milieu, energie en klimaat. Zij richten zich met hun voorstel op de blijvers: de melkveehouders die hun bedrijf willen voortzetten. Verder is het voorstel gebaseerd op een combinatie van managementmaatregelen, structuurversterking en aanpassing van stalsystemen op basis van bestaande technieken.
Doorrekening Om die maatregelen uit te kunnen te voeren is volgens de initiatiefnemers een eenmalige, minimale investering van de overheid noodzakelijk van € 1,3 miljard in totaal tot 2030. Dit bedrag is tenminste noodzakelijk voor de niet-productieve reductiemaatregelen van ammoniak in de melkveehouderij blijkt uit de doorrekening uitgevoerd door Wageningen University & Research (WUR). Die heeft daarbij rekening gehouden met de verwachte autonome ontwikkeling van de sector. WUR raamt de te verwachten reductie aan ammoniakuitstoot door de melkveehouderij in 2030 op 28 procent ten opzichte van 2018 en de extra (eenmalige) investeringen voor ammoniakmaatregelen in stallen, wateropslag en grond op € 1,3 miljard. Het gevraagde investeringsbedrag komt bovenop de reguliere investeringen die nodig zijn voor een toekomstbestendige melkveehouderij. De maatregelen voorzien onder meer in managementmaatregelen zoals efficiënter voeren, met water bemesten en meer weidegang. De coalitie stelt voor om bestaande stallen versneld emissiearm te maken en nieuwe stalsystemen toe te
passen die met vooruitstrevende technieken stikstofemissie reduceren. Ook vragen partijen investeringen in meer grond voor de melkveehouderij, bijvoorbeeld door het instellen van een grondfonds en door in bepaalde gebieden grond te herverkavelen. Daardoor kan de melkveehouderij extensiever worden wat leidt tot minder uitstoot per hectare en wordt de structuur van de sector versterkt.
Industriële koeling Highcare Kaasrijping Cleanrooms Airconditioning Maatwerk
Degelijk voorstel Het gaat volgens Wil Meulenbroeks, voorzitter van de LTO-vakgroep Melkveehouderij om een degelijk, sterk onderbouwd voorstel dat melkveehouders perspectief biedt. “Onze leden hebben behoefte aan concrete mogelijk-
‘Melkveehouders hebben behoefte aan concrete mogelijkheden die toekomst bieden’ heden die toekomst bieden. Dat blijkt steeds weer, in gesprekken met onze leden en bestuurders, en laatst ook in de enquête die door ruim 1.300 melkveehouders werd ingevuld. Dit pakket bevat doorgerekende maatregelen die nu al beschikbaar zijn. Ze stellen de blijvers in onze sector in staat een bijdrage te leveren aan het vlottrekken van het stikstofdossier. Daarover gaan we nu verder in gesprek met onze leden.” Het pakket biedt volgens Marije Klever (NAJK-bestuurslid Melkveehouderij) ook jonge melkveehouders de gelegenheid hun bedrijf te ontwikkelen. Daarbij is wel van belang dat die ruimte er ook komt voor de bedrijven die vóór de Raad van State-uitspraak op basis van de Programmatische Aanpak Stikstof mochten rekenen op een vergunning (de zogenoemde PAS-melders en interimmers). “Reductie van stikstof kan pas plaatsvinden als je bedrijf legaal is”, aldus Klever.
Voets & Donkers ontwikkelt met grote precisie luchtbehandelingssystemen die exact de juiste condities creëren voor kaasrijping.
www.voetsdonkers.nl
33_Artikel_02L_0002.indd 13
25-06-21 14:39
VISIE
Ondersteunen De maatregelen zijn door WUR doorgerekend op bedrijfsniveau. De doorrekening laat zien wat de maatregelen betekenen voor verschillende bedrijfstypen. Elke melkveehouder kan de reductiemaatregelen nemen die passen bij zijn of haar bedrijfsvoering. “De ketenpartijen zullen melkveehouders daarbij zo veel mogelijk ondersteunen. Maar zuivelondernemingen zullen in geen geval dwingende of verplichtende maatregelen nemen om de uitstoot van stikstof op melkveebedrijven terug te brengen”, zegt Oscar Meuffels, directeur van de NZO. “Dit initiatief stelt ondernemers in staat om hun bedrijf toekomstbestendig te maken op de manier die hen het beste past”, stelt Marijn Dekkers, sectormanager Melkveehouderij bij Rabobank. “Als strategisch partner van vele melkveehouders vindt Rabobank het belangrijk om bij te dragen aan nieuw perspectief voor de sector. Met dit voorstel brengen we samen met onze partners in beeld wat nu al mogelijk is. Daarmee geeft het een impuls aan een vitale en toekomstbestendige sector.”
Bestuurlijke reacties De voorzitter van LTO Nederland, Sjaak van der Tak, reageert bijzonder positief
Op elk melkveebedrijf kunnen reductiemaatregelen worden toegepast die passen bij het bedrijf.
op de voorstellen uit de melkveehouderijsector. “De melkveehouderijsector neemt verantwoordelijkheid met deze integrale aanpak.” Het voorstel past volgens hem in ‘Duurzaam Evenwicht’, het voorstel dat LTO Nederland onlangs met onder andere VNO-NCW deed om de stikstofuitstoot versneld te reduce-
WUR: Integraal maatregelenpakket is realistisch Het maatregelenpakket van LTO, NAJK, NZO en Rabobank kan op sectorniveau een reductie van 28 procent ammoniakemissie uit de melkveehouderij opleveren, blijkt uit de doorrekening die Wageningen University & Research heeft gemaakt. Hierbij is uitgegaan van een basisscenario rond de verwachte ontwikkeling van de Nederlandse melkveesector waarbij het huidige beleid en gedrag worden voortgezet. “Het pakket aan maatregelen kan als realistisch worden getypeerd omdat de wijzigingen ten opzichte van de huidige gemiddelde praktijk mogelijk lijken zonder grote systeemveranderingen. Op het niveau van individuele bedrijven bezien, zijn verdergaande maatregelen zeker denkbaar”, aldus de WUR. De onderzoekers van Wageningen Economic Research en Wageningen Livestock Research gaan er wel vanuit dat 100 procent van de bedrijven meedoet. Zij concluderen verder dat realisatie van die implementatiegraad, gerichte en gecoördineerde sturing vergt, zowel vanuit overheden als het bedrijfsleven.
14
33_Artikel_02L_0002.indd 14
ren. “Met ‘Duurzaam Evenwicht’ helpen we ook nog piekbelasters uit alle economische sectoren, door naast brede innovatie ook vrijwillige verplaatsing en vrijwillige opkoop voor te stellen. Dat is geen onderdeel van deze doorrekeningen, maar zie ik mogelijkheden om het – en samenspraak met onze leden - in te passen.” “Als NAJK staan we voor de toekomst van de jonge boer, met dit plan bouwen we daar aan. Daarom staan we als NAJK hier achter”, stelt Roy Meijer, NAJK-voorzitter. Hein Schumacher, voorzitter van de NZO: “Onze leden zijn gebaat bij vitale melkveebedrijven. Want hun toekomst is ook onze toekomst. Uitvoering van dit voorstel is daarom van belang voor zowel ons als voor de hele keten.” In de visie van de Rabobank is de landen tuinbouw is onmisbaar is voor de kwaliteit van leven in Nederland. “Hiervoor hebben we een veerkrachtige melkveehouderij nodig. Een sector waar (jonge) melkveehouders toekomst hebben en die tegemoet kan komen aan maatschappelijke wensen”, reageert Carin van Huët, directeur Food en Agri Nederland bij Rabobank.
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:40
B E D R I JF
FrieslandCampina meldt positievere vooruitzichten De ledenraad van FrieslandCampina werd vorige maand bijgepraat over de zuivelmarkt. Die ziet er door het einde van de lockdown in Europa wat beter uit. Tekst: René van Buitenen
De marktomstandigheden als gevolg van de coronacrisis zien er volgens FrieslandCampina wat beter uit dan tot voor kort. Tijdens de ledenraad afgelopen maand maakte ceo Hein Schumacher melding van positievere vooruitzichten. In de eerste maanden van 2021 had de business group Food & Beverage nog veel last van de gesloten horeca en out-of-home kanalen. Aangezien de horeca langzaamaan weer heropent in veel Europese markten zijn de vooruitzichten voor het tweede halfjaar volgens Schumacher ook positiever.
Dat heeft ook een keerzijde. Want de verbeterende economische vooruitzichten leiden tot prijsstijgingen voor grondstoffen. Een aantal belangrijke grondstoffen voor FrieslandCampina hebben de afgelopen maanden al grote prijsstijgingen laten zien. Daar staat echter weer tegenover dat de bulkzuivelprijzen ook zijn gestegen in de afgelopen maanden. Dat is volgens de onderneming met name positief is voor de leden en voor de activiteiten van de business group Trading.
Kindervoeding In China is de marktsituatie voor FrieslandCampina nog altijd moeilijk. De nog steeds gesloten grenzen tussen Hongkong en China en de toegenomen concurrentie van lokale merken in China pakken nadelig uit voor de kindervoedingsactiviteiten van de onderneming. Vooral omdat ook de wereldwijde trend van dalende geboortecijfers zich nadrukkelijk in China en Hongkong manifesteert. De geboortecijfers zijn het afgelopen jaar in China met 18 procent en in Hongkong met 20 procent gedaald. In de businessupdate voor de ledenraad stipte Schumacher ook de groei van plantaardige alternatieven voor zuivel aan. “FrieslandCampina zal deze categorie goed in de gaten blijven houden nu het van niche naar mainstream lijkt te gaan bewegen”, meldt de onderneming.
Nieuwe voorzitter
Erwin Wunnekink, de nieuwe voorzitter van FrieslandCampina. (Foto’s: FrieslandCampina)
Tijdens de ledenraad is afscheid genomen van voorzitter Frans Keurentjes. Hij was sinds 2006 lid van het bestuur van de zuivelcoöperatie en de raad van commissarissen van Koninklijke FrieslandCampina NV (en diens rechtsvoorgangers). Sinds december 2016 was hij voorzitter. Die functie vervult nu Erwin Wunnekink. Hij
Nils den Besten treedt toe tot het bestuur van FrieslandCampina.
is sinds december 2009 lid van het coöperatiebestuur en de raad van commissarissen. Sinds december 2016 was hij vicevoorzitterschap van beide gremia. Wunnekink, die tevens is herbenoemd als lid van het bestuur, wordt als vicevoorzitter opgevolgd door Sandra Addink-Berendsen. Nieuw in het bestuur van FrieslandCampina is Nils den Besten, melkveehouder in Brandwijk in de Alblasserwaard. Hij is sinds 2015 lid van de ledenraad van FrieslandCampina. Eerder was hij voorzitter van de jongerenraad van de coöperatie. De ledenraad heeft ingestemd met een vernieuwde ledenfinanciering per 1 januari 2022. Die koppelt een belangrijk deel van het ledenkapitaal aan de melkleverantie van de leden. Tegelijkertijd biedt het nieuwe systeem volgens de onderneming een coöperatieve oplossing voor de door vergrijzing ontstane scheefgroei van ingebracht kapitaal. Ook verbetert de kwaliteit van het eigen vermogen van FrieslandCampina door de uitgifte van de leveringscertificaten.
ZuivelZicht juli 2021
11_Artikel_07R.indd 15
15
25-06-21 14:34
B E D R I JF
Nieuwe bestuurders leiden 134-jarige Bauer Groep het volgende tijdperk in
‘Vernieuwd’ en toekomstgericht beleid ‘We houden vast aan onze tradities. En met de andere hand grijpen we richting toekomst’, zo meldt de website van Bauer GmbH & Co. Met één traditie is onlangs gebroken: voor het eerst in 134 jaar ontbreekt de Bauer-familie in het dagelijks bestuur. Tekst: Hermann-Josef Martin
Privatmolkerei Bauer hoort thuis in het rijtje ‘oudste ondernemingen van Duitsland’. Oprichter Franz Seraph Bauer startte zijn fabriekje in 1887 in het Beierse Wasserburg am Inn, nog altijd de hoofdlocatie van de huidige, uit een moedermaatschappij en zeven dochterondernemingen bestaande holding. De kleine kaasmakerij van Franz Seraph groeide uit tot een concern dat niet alleen heel Duitsland bestrijkt, maar ook exporteert naar tientallen landen. De
afgelopen decennia leunde de Bauer Groep daarbij vooral op de pijlers zuivel, delicatessen en handel. Wat dat laatste betreft, vermarkt Bauer bijvoorbeeld enkele bekende merken van buitenlandse concerns zoals het Zwitserse Mövenpick en het Ierse Kerrygold.
Omzet De meeste omzet behaalt Bauer met een grote variatie aan yoghurt, kazen, desserts, melkdranken en allerhande
delicatessen. In het boekjaar 2019 had de groep een omzet ter waarde van circa 755 miljoen euro. Dat bedrag lag 0,8 procent onder het resultaat van 2018. Harde cijfers over 2020 ontbreken nog, maar het bedrijf zegt rekening te houden met een omzetdaling van zo’n vijf procent. In het betreffende corona-jaar steeg de zuivelverkoop via de detailhandel licht, maar dat compenseerde geenszins het wegvallen van klanten. Vooral de in 2009 aan de holding
De nieuwe leiding van de Bauer Groep, v.l.n.r.: Florian Kellner (CFO), Heiko Modell (CEO), Michael Janker (COO). (Foto: Bauer)
16
22_Artikel_01L_0004.indd 16
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:35
B E D R I JF
toegevoegde Bauer Frischdienst leed onder de gevolgen van de sluiting van de horeca, groothandel, en bedrijfskantines.
Bestuurswisseling De groep beschikt over zes grote productielocaties. De belangrijkste zijn de fabriek in Wasserburg am Inn, de grote Noord-Duitse fabriek van Elsdorfer Molkerei en het tamelijk kleine maar voor de export belangrijke MiddenDuitse productiebedrijf Immergut. Dit voorjaar luidde de holding een nieuw tijdperk in. Voor het eerst in de 134-jarige geschiedenis van het familiebedrijf zit er geen telg van de familie Bauer in de Raad van Bestuur. Begin april 2021 verruilden de broers Florian en Markus Bauer hun bestuursfunctie voor een nieuwe rol als voorzitters van de nieuw opgerichte Raad van Commissarissen. Daarnaast blijven ze eigenaar van de holding. Nieuwe CEO is Heiko Modell, die de afgelopen drie jaren al samen met de Bauer-broers in de Raad van Bestuur zat.
Der Große Bauer Op het gebied van fruityoghurt hoort de Bauer Groep bij de drie belangrijkste producenten van Duitsland. Topmerk is ‘Der Große Bauer’, verkrijgbaar in binnen- en buitenland, in meer dan veertig verschillende smaken. Van de 250 grams-bekertjes verkoopt het concern er jaarlijks zo’n 130 miljoen. Door nieuwe varianten op de markt te brengen, probeert de Bauer Groep dat aantal te vergroten. In september 2020 lanceerde men bijvoorbeeld een yoghurt-skyr-mix, verkrijgbaar in vier (fruit)smaken. Sinds het begin van de coronapandemie doen ‘gezondere’ producten het extra goed in de Duitse levensmiddelenhandel. Zo lijkt Bauers nieuwe yoghurt-skyr-mix, met relatief weinig suiker, slechts 0,1 procent vet en 15,6 procent eiwit per beker, een goede zet. Volgens marktonderzoeksinstituut Nielsen zit de skyr-omzet in de Duitse foodretailsector al langer in de lift. In 2019 steeg de skyr-omzet er met 30,2 procent.
Mövenpick Als het over succesvolle merken van de Bauer Groep gaat, kunnen we ‘Mövenpick of Switzerland’ niet onvermeld laten. Bauer heeft hiervan de licentie in handen en brengt yoghurt, pudding, ijskoffie en verschillende veganistische producten op de Duitse markt. In 2020 steeg de Mövenpickverkoop met 5 procent, ondanks de sluiting van veel ‘to-go-verkooppunten’. Om de verkoop een boost te geven, investeert de Zwitserse samenwerkingspartner Mövenpick in grote reclamecampagnes in Duitsland.
Maja de Bij Het beroemde strip- en tekenfilmfiguurtje Maja de Bij helpt de Bauer Groep om kinderproducten bij de Duitse gezinnen op tafel te krijgen. Om het vriendelijke bijtje te mogen exploiteren, sloot Bauer een licentieovereenkomst met het Duits-Belgische bedrijf Studio 100 Media. Er is een project aan gekoppeld dat voor betere bescherming en leefomstandigheden voor bijen en (andere) insecten moet helpen zorgen. Bauer promoot het thema door onder meer informatie toe te voegen op de (los te maken) binnenkant van de etiketten. Uit de accenten die de Bauer Groep zet bij het promoten van Mövenpick, de Maja de bij-lijn en nog andere producten wordt duidelijk dat het ‘vernieuwde’, toekomstgerichte beleid meer dan ooit trendgericht is. Dat geldt nog sterker voor het naar eigen zeggen ‘volledig nieuwe assortiment plantaardige alternatieven voor yoghurt en kaas’ dat de Bauer Groep in februari 2021 lanceerde. Dit assortiment is op de markt gebracht onder de paraplunaam ‘Bauer Grünkraft’. De alternatieven voor yoghurt zijn voornamelijk vervaardigd van (Beierse) haver.
lebberen uiteraard zo nu en dan een beker haverdrank van Bauer weg, om zo ‘flexitariërs en voedingsbewuste consumenten die thuis zijn in een digitale omgeving’ op een idee te brengen. In een breder kader tekent zich hier het nieuwe, meer op trends en doelgroepen gerichte beleid van Bauer af. De nieuwe Raad van Bestuur streeft in naar een marktaandeel van 10 procent binnen het segment ‘plantaardige alternatieven voor zuivel’. Eind 2025 wil men de omzet zodanig hebben bijgestuurd dat 50 procent bestaat uit verse melkproducten, 25 procent uit kaas en 25 procent uit veganistische producten. De verdeling betekent niet dat de zuivel pas op de plaats maakt: de holding streeft tussen nu en eind 2025 een groei van 15 procent van het zuivelsegment na.
Advertentie
Next Topmodel Om de vegan-producten te promoten, zet de holding vooral in op online-reclame. Daarnaast is men sinds kort ‘reclamepartner’ van het bij een commerciële zender te bekijken tv-programma ‘Duitslands Next Topmodel.’ De topmodellen in spe
ZuivelZicht juli 2021
22_Artikel_01L_0004.indd 17
17
25-06-21 14:35
MARK T
Investering emissiereductie kost 1,07 euro per 100 kilo melk
Melkveehouder wacht stijging kostprijs Melkveehouders kunnen voor de korte termijn een stabiele melkprijs verwachten. Op de wat langere termijn zijn echter forse investeringen nodig voor emissiebeperking. Dat signaleerde Rabobank tijdens zijn webinar ‘Investeren in innovatie’. Tekst: Bert Kleiboer
De melkprijs in Nederland zal op korte termijn nog wat stijgen en na een piek in het derde kwartaal afvlakken en voorlopig stabiel blijven. Dat is, kort
samengevat, de prognose die analist Daniëlle Duijndam van Rabobank presenteerde tijdens het webinar van de bank, op 9 juni. “Voor de komende
twaalf maanden zien we een relatief stabiel beeld. De zuivelmarkt lijkt in balans en dat is een gunstig vooruitzicht.”
Melkveebedrijven hebben momenteel te maken met hoge voerkosten. De Rabobank verwacht dat die situatie nog wel even aanhoudt. (Foto: Istock)
18
22_Artikel_01L_0002.indd 18
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:35
MARK T
Tegenover deze gunstige verwachting voor melkveehouders staan ook stijgende kosten. De voerprijzen zijn op dit moment hoog en de verwachting is dat de grondstoffen wereldwijd duur blijven. Veehouders doen er goed aan kritisch te kijken naar het aantal dieren dat ze aanhouden in relatie tot de efficiëntie, concludeert Duijndam: “Die laatste koe is een dure kostganger bij deze hoge voerkosten.”
Grote opgave melkveehouderij Een veel grotere uitdaging voor de melkveehouderij ligt in het reduceren van de milieu-impact, met name de uitstoot van ammoniak. Een groot deel van het webinar stond in het teken van investeren in innovatie. “Er ligt een forse opgave”, aldus sectormanager melkveehouderij Marijn Dekkers, “tegelijk is er veel mogelijk met bestaande technieken en nieuwe innovaties.” Hij vindt dat de discussie over de toekomst te gemakkelijk wordt gesproken over krimp als doel op zich. “Het gaat om de reductie van emissies, niet om de reductie van het aantal dieren. Wij vinden dat innovatieve oplossingen meer aandacht verdienen.” Het webinar liet twee voorbeelden zien. Melkveehouder Mathé van den Bosch uit Oudenbosch is een van de pioniers van het systeem dat Lely heeft ontwikkeld om bestaande stallen emissiearm te maken en de stikstof uit de afgevangen ammoniak te hergebruiken. Zijn collega Floran de Vries uit Stolwijk toonde zijn zogeheten VrijLevenStal, een innovatief emissiearm stalconcept van Hanskamp, zonder drijfmest en met een comfortabel zandbed in plaats van de traditionele roostervloer en ligboxen.
‘Melkprijzen blijven op niveau’ Volgens de marktupdate van Rabobank, opgesteld in juni, blijft de melkprijs voor boeren stijgen tot in het derde kwartaal. De prognose is een verdere stijging in mei en juni met ongeveer 1,50 euro per 100 kg melk, ten opzichte van april (35,11 euro), gevolgd door een wat kleinere stijging in de daarop volgende zomermaanden. De piek wordt verwacht in het derde kwartaal. Deze ontwikkeling is te danken aan stijgingen van prijzen voor Europese zuivelproducten in de voorliggende maanden, vooral voor boter. Na de sterke groei in maart en april vlakte de markt in mei en begin juni weer wat af. De verwachting is dat de prijzen voor de meeste Europese basiszuivelproducten pieken tegen het einde van het derde kwartaal van 2021. De Rabo-analisten spreken van een goede wereldwijde vraag, een relatief krap Europees melkaanbod en optimisme rondom de versoepelingen van de coronamaatregelen. Het volume van de melkproductie in Nederland is in de eerste drie maanden van 2021 ruim 1,3 procent kleiner dan in dezelfde periode vorig jaar. Ook in april daalde de productie, dit keer met 0,8 procent. De verklaring ligt deels in de relatief hoge grote aanvoer van begin 2020, deels in de weersomstandigheden van dit jaar. Ook in andere Europese landen liep de aanvoer terug, gemiddeld -0,2 procent in de 27 EU-landen en het VK (EU-27+VK). Het tweede kwartaal laat naar verwachting weer een groei zien met 1 procent. Voor het hele jaar is de verwachting een bescheiden toename van 0,6 procent. Binnen Europa nemen de melkvolumes in Duitsland, Frankrijk en Nederland waarschijnlijk af of blijven stabiel. Italië, Polen en Ierland zullen waarschijnlijk groeien. Wereldwijd stijgt het aanbod met 1 procent in de komende twaalf maanden, verwacht de Rabobank. De Verenigde Staten is de sterkste stijger en ook in Nieuw-Zeeland zijn de productieomstandigheden en de melkprijsverwachting gunstig. Verder is de verwachting dat de importbehoefte van China afneemt.
Toekomstbestendige Melkveehouderij. Die heeft een plan opgesteld om bestaande stallen versneld emissiearm te maken en nieuwe stalsystemen toe te passen die met vooruitstrevende technieken stikstofemissie reduceren. Dit is gebaseerd op een combinatie van managementmaatregelen, structuurversterking en technische aanpassing van stallen.
1,07 euro per 100 kilo melk De coalitie heeft het plan laten doorrekenen door onderzoekers van Wageningen Economic Research en Wageningen Livestock Research. Deze becijferen dat – als gevolg van dit plan – de ammoniakreductie in 2030 met 28
Plan voor versnelde emissiereductie Volgens sectormanager Dekkers kan de melkveehouderij een aanzienlijke reductie van ammoniakuitstoot realiseren, met investeringen in stallen, grond en management. Samen met de NZO, LTO Nederland en het NAJK vormt Rabobank de Coalitie
‘Die laatste koe is een dure kostganger bij deze hoge voerkosten’
procent is gedaald ten opzichte van 2018. De geschatte extra (eenmalige) investeringen voor ammoniakmaatregelen in stallen, wateropslag en grond bedragen 1,3 miljard euro. Dat komt overeen met 1,07 euro per 100 kilo melk. De partijen in de coalitie doen hiervoor een beroep op de overheid.
Rentekorting Vanuit de bezoekers van het webinar komt de vraag in hoeverre Rabobank melkveehouders tegemoet komt bij de financiering. Dekkers: “In de eerste plaats loopt een investeringsaanvraag mee in de normale procedure. We hebben extra mogelijkheden voor groenfinanciering en impactleningen. Daarnaast werken we aan leningen met rentekorting voor integraal duurzame bedrijven. We hebben hiervoor een pilot gehad in de provincie Drenthe en willen dit nu landelijk inzetten voor de melkveehouderij. We verwachten hiervoor dit jaar nog stappen te kunnen zetten.”
ZuivelZicht juli 2021
22_Artikel_01L_0002.indd 19
19
25-06-21 14:35
MARK T
Markt voor yoghurt groeit sterk
Vlamingen houden van pure en lokale zuivel De coronapandemie versnelt trends, waardoor pure en lokale voeding de markt verder verovert. De Vlaming heeft ook meer aandacht voor gezondheid en de mogelijke gezondheidsvoordelen van zuivel, in het bijzonder gefermenteerde producten, vertelde de promotiemanager zuivel van VLAM. Tekst: Yves De Groote
Het Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing (VLAM) zette naar aanleiding van Wereldmelkdag en de eenjarige promotiecampagne Melk & Zuivel, gesteund door Europa, de trends op een rijtje. “Zuivel is en blijft populair”, vertelde Frederik Vandermersch, promotiemanager zuivel bij dit agentschap van de Vlaamse overheid in
een webinar. “Meer dan zeven op tien Vlamingen zegt moeilijk zonder zuivel te kunnen en voor acht op tien is melk een basisproduct in huis.” Bak- en smeerboter, melk voor in de koffie, kaas en yoghurt zijn de meest gebruikte producten. “Gemiddeld consumeert een Vlaming vier keer per dag een zuivelproduct”, weet Vandermersch uit het online-on-
derzoek dit jaar bij 600 Vlamingen door iVox. De focus lag op 18- tot 30-jarigen. “Zij vinden zuivel vooral veelzijdig (92 procent), lekker (88 procent), kwaliteitsvol (87 procent) en gezond (84 procent). Daarnaast beschouwen ze zuivelproducten als natuurlijke en authentieke producten (82 procent) die voor iedereen (74 procent) zijn.”
De markt voor gefermenteerde zuivel steeg de afgelopen vijf jaar met 10 procent per jaar. (Foto: VLAM)
20
22_Artikel_11L.indd 20
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:36
MARK T
Gefermenteerde zuivel De coronapandemie leidde zonder twijfel tot een groter bewustzijn van het belang van een goede gezondheid. Vandermersch: “Consumenten hechten steeds meer belang aan een gezond immuunsysteem. Een gezonde, volwaardige en gevarieerde voeding dragen hieraan bij.” Voedingstekorten door te weinig of eenzijdig te eten, kunnen de weerstand verlagen en het risico op infecties verhogen. “Zuivelproducten zijn nutriëntrijk (eiwitten, calcium, kalium, jodium, vitamine B2 en B12) en dragen zo bij tot een gezonde voeding voor een goede gezondheid. De Hoge Gezondheidsraad raadt aan om dagelijks tussen 250 en 500 ml melk en melkproducten te consumeren.” Ook de darmgezondheid en de rol van darmflora winnen volgens Vandermersch aan belangstelling. “Een vezelrijke, gezonde voeding is van het grootste belang, maar gefermenteerde zuivelproducten kunnen dankzij de aanwezigheid van bepaalde micro-organismen, waaronder specifieke melkzuurbacteriën (de probiotica, red.), ook helpen.” Voordelen van yoghurt zijn in vergelijking met vezelrijke producten een betere verteerbaarheid. Bovendien zorgt fermentatie voor de vorming van bioactieve componenten met potentiële gezondheidsvoorsdelen. De consumptie van yoghurt hangt ook samen met een lager risico op diabetes type 2. “Ongeveer een op twee Vlamingen zegt meerdere keren per week yoghurt te eten.”
Markt explodeert De promotiemanager van VLAM weet uit marktonderzoek van Euromonitor (juli, 2019) dat de markt van gefermenteerde zuivelproducten explodeert in onder meer Australië, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten en andere markten volgen. Cijfers geeft hij niet. Probiotica breiden zich volgens het rapport echter ook uit van traditionele zuivelcategorieën naar tussendoortjes (kefyr, skyr), waarbij consumenten
verwennerij zien samensmelten met gezondheidsvoordelen. In 2020 besteden de Belgen voor € 330 miljoen aan yoghurt en nog eens € 135 miljoen aan gefermenteerde melk, drinkyoghurt en dergelijke. Yoghurtdranken kenden de afgelopen vijf jaar een groeipercentage van 10 procent per jaar. “Deze trend maakt deel uit van een grotere stroming waarbij consumenten meer en meer functionele voedingsproducten nuttigen om zo op een natuurlijke en preventieve manier de algemene gezondheid te helpen verbeteren.” Aan de basis ligt volgens Vandermersch het toenemend wetenschappelijk onderzoek naar verbanden tussen de consumptie van bepaalde nutriënten, maar ook van bepaalde voedingsmiddelen en de gezondheid. “Uit onderzoek blijkt dat eiwit een van de belangrijkste functionele voedingsstoffen is.”
Lokaal Vandermersch: “Twee derde van de Belgen (65 procent) geeft de voorkeur aan Belgische zuivelproducten. In 2014 gaven twee op de vijf Belgen (41 procent) ook belang te hechten aan de lokale productie van voedingsproducten bij hun aankoop. In 2020 groeide dit aantal al naar een op twee (52 procent).” Een op vijf Belgen kiest tijdens de huidige gezondheidscrisis -en waarschijnlijk ook daarna- voor lokale producten. “Een direct gevolg hiervan is de toenemende rechtstreekse verkoop bij de boer. De omzet van hoevewinkels en boerenmarkten voor verse voeding steeg in België vorig jaar met 36 procent, terwijl de totale besteding aan verse voeding met 9 procent steeg.” Ook neemt, volgens de promotiemanager van VLAM, de vraag naar nog meer transparantie toe. “Dit gaat verder dan enkel een clean label, waarbij de ingrediëntenlijst zo kort mogelijk wordt gehouden en waarbinnen enkel natuurlijke producten worden gebruikt”, benadrukt Vandermersch. “Consumenten verwachten ook meer inzicht in de levenscyclus van het product dat ze kopen, van
In 2020 zorgden de coronapandemie en de bijbehorende maatregelen voor een grote verschuiving van buitenshuisverbruik naar thuisverbruik. Het thuisverbruik van alle producten ging dus de hoogte in. Ook voor zuivel steeg de besteding in 2020 met maar liefst 12 procent tot € 3,15 miljard in totaal.
productie tot recycleren.” Weidemelk, gestimuleerd vanuit de zuivelbedrijven, wordt steeds meer omarmd door de consument. Momenteel zijn in België al 2.850 deelnemende melkveehouders aangesloten bij het commercieel label ‘Stichting Weidegang’. De melk van boerderijen waar de koeien weidegang krijgen wordt apart opgehaald en in een gescheiden keten verwerkt tot dagverse zuivel. Stichting Weidegang borgt het productieproces, het transport en de verwerking van de weidemelk.
Variatie, maar smaak Vlamingen variëren graag in wat ze eten en drinken, maar voor zes op tien is smaak doorslaggevend bij de keuze: zuivel is genieten. Wanneer de consument in plaats van melk toch voor een plantaardige drink kiest, doet hij dat voornamelijk om verschillende redenen. Variatie is er een van. Het merendeel van de gebruikers van plantaardige alternatieven gebruikt trouwens ook nog zuivel. Het gaat dus niet om een radicale keuze, maar eerder om een keuze van variatie, smaak en combinatie (bijvoorbeeld voor een bechamelsaus eerder melk, bij een exotische wok eerder een kokosdrink). Bij de groep frequente gebruikers van plantaardige alternatieven zijn argumenten als gezondheid, milieu en dierenwelzijn wel doorslaggevender. Het aantal veganisten blijft beperkt tot 1 procent. Tegenover het thuisverbruik van consumptiemelk in België (46,9 liter per capita) blijft het aandeel van die plantaardige drinks evenwel wel beperkt tot een volumeaandeel van 9,5 procent.
ZuivelZicht juli 2021
22_Artikel_11L.indd 21
21
25-06-21 14:36
MARK T
Canadese zuivelreus Saputo richt pijlen op Europese markt Annual Insight gelooft dat het gebruik van data in toenemende mate van belang is om de juiste strategische beslissingen te kunnen nemen. In deze maandelijkse rubriek nemen wij de lezer mee in hoe de groeiende hoeveelheid gebruikt kan worden bij het beter begrijpen van ontwikkelingen binnen de zuivelmarkt. Deze maand kijken we naar het Canadese concern Saputo, dat recentelijk aangaf zich specifiek te richten op groei in Noord- en West-Europa. Tekst: Mathieu Geuskens
Met de overname van Dairy Crest kreeg de Canadese onderneming Saputo ook de beschikking over de Britse zuivelmerken Davestow en Cathedral City. (Foto: Pete Titmuss/Alamy)
22
33_Artikel_02L.indd 22
ZuivelZicht juli 2021
25-06-21 14:37
MARK T
Omzet Saputo in miljoenen Canadese dollars.
Margeniveaus Saputo als percentage van de omzet.
Great things happen! Gecertificeerd voedselveilig!
Wij produceren al 30 jaar kaasplanken van formaat uit het beste Noord Europese vuren.
Omzetverdeling Saputo naar afzetkanaal.
Het in Montreal, Canada gevestigde Saputo is in Europa relatief onbekend. Met een omzet van zo’n CA$ 1,4 miljard mag het concern tot één van de grootste zuivelbedrijven ter wereld rekenen. Het bedrijf is na de beursgang in 1997 nog voor een derde in de handen van oprichter, de 84-jarige Lino Saputo en diens familie, waarbij zoon Lino Jr. inmiddels de dagelijkse leiding van het bedrijf heeft overgenomen. Het bedrijf is sinds de beursgang fors gegroeid, voornamelijk door de agressieve overnamestrategie die het hanteert. Recente voorbeelden hiervan zijn de overname van de Australische onderneming Murray Gouldburn voor CA$ 1,3 miljard eind 2017 en de overname van het Britse Dairy Crest voor £ 975 miljoen in februari 2019. Met deze
33_Artikel_02L.indd 23
overname krijgt het bedrijf voet aan de grond in Europa. De focus van Dairy Crest op de retail bleek een prettige bijkomstigheid voor Saputo tijdens het laatste boekjaar, dat liep van april 2020 tot en met maart 2021). Die focus beperkte enigszins het negatieven effect van de coronacrisis voor de Canadese onderneming.
Prime Quality Cheese Board Panels
Overnamestrategie drukt resultaten Hoewel Saputo jaarlijks gezonde (operationele) winsten behaalt, ervaart het bedrijf druk op de marges als gevolg van de recente overnames. Waar de overname van Murray Gouldburn eind 2017 een positief effect heeft gehad op de brutomarge (+1,0 procentpunt), zorgen opgelopen operationele kosten voor een forse daling van de EBITDA-
LAMICO B.V. Papierbaan 16-22 9672 BH Winschoten Tel: +31 (0) 597 - 47 17 40 info@lamico.nl
www.lamico.nl
25-06-21 14:37
MARK T
bedraagt in 2020 CA$ 151,7 miljoen of 18,6 procent van de omzet die de activiteiten genereren.
Pandemie Hoewel Saputo de omzet in het coronajaar 2020 met 4,3 procent zag dalen, bleef het effect van de pandemie relatief beperkt voor het bedrijf. De zuivelproducent heeft dit te danken aan een sterke focus op het retail-segment, waar de verkopen door de wereldwijde lockdown sterk toenamen. Saputo genereert doorgaans rond de 48 procent van de omzet met verkopen aan supermarkten, maar dit aandeel liep in 2020 op tot 53 procent. Ook de verkopen aan industriële verwerkers namen licht toe in 2020. De omzetdaling werd volledig gerealiseerd in het foodservice-segment, waar de omzet met CA$ 936 miljoen (18,4 procent) afnam.
Groeiplan
Een overzicht van de overnames die Saputo de afgelopen jaren deed (exclusief de in mei aangekondigde acquisities van Bute Island Foods en Reedsburg).
marge (-1,9 procentpunt). Dit is vrijwel volledig te herleiden naar de overige operationele kosten, terwijl de kosten voor personeel met de omzet meegroeien.
Met het Britse Dairy Crest heeft Saputo qua winstgevendheid een betere deal gesloten: de EBTIDA-marge van de Europese activiteiten (welke vrijwel volledig uit Dairy Crest bestaan)
Saputo heeft onlangs een vernieuwde strategie gepubliceerd. Die is gericht op verdere groei van de activiteiten en op verhoging van de winstgevendheid 24
33_Artikel_02L.indd 24
Saputo heeft onlangs tegelijk met de jaarcijfers over 2020 een vernieuwde strategie gepubliceerd. Die is gericht op verdere groei van de activiteiten en op verhoging van de winstgevendheid. Het bedrijf wil dit bereiken door zo’n CA$ 2,3 miljard te investeren in de bestaande activiteiten, door productinnovatie uit te breiden naar zuivelalternatieven en door de bestaande merken in een bredere geografische markt in te zetten. Ook wil het concern de huidige overnamestrategie doorzetten. Bij deze strategie noemt het bedrijf specifiek uitbreiding in Noord- en West-Europa, waarbij de focus ligt op overnames van bedrijven in kaas, ingrediënten voor de voedingsmiddelenindustrie en bedrijven die zich op alternatieven voor zuivel richten. Een voorbeeld van de interesse in zuivelalternatieven is de recente overname van het Schotse Bute Islands Foods, producent van plantaardige kaas die onder de merknaam Sheese in voornamelijk Britse supermarkten te vinden is. Mathieu Geuskens is zuivelanalist bij Annual Insight.
ZuivelZicht julie 2021
25-06-21 14:37
MARK TCIJFERS
WZK h d/ DĞůŬĂĂŶǀŽĞƌ ŵŽŶĚŝĂĂů (jan’ 21 - mrt ’21, % t.o.v. ’20) EU-27
ƵŝǀĞůƉƌŽĚƵĐƚŝĞ h (jan’ 21 - mrt ’21, % t.o.v. ’20) x 1.000 ton
-1,4%
Duitsland ǁĂĂƌǀĂŶ͗ ƵŝƚƐůĂŶĚ
2.500
-3,0%
Frankrijk &ƌĂŶŬƌŝũŬ
+1,6%
-3,5% -2,4%
Nederland EĞĚĞƌůĂŶĚ
2.000
Verenigde Staten
+1,0%
Nieuw-Zeeland
+4,0%
Verenigd Koninkrijk
1.500
-0,3%
Argentinië
+4,8%
Australië
+0,5%
Wit-Rusland
+1,7%
Uruguay
1.000 -1,7%
+6,8% 0
500 10
20
30
-4,6%
40 50 x miljard kg
-9,0% 0
Totaalvolume in de periode januari-maart 2021: 77,5 miljard kg (+0,2%).
Kaas
Boter
NMMP
MMP
WZ/: E 'ĞŵŝĚĚĞůĚĞ h ŵĞůŬƉƌŝũƐ (apr ’21 t.o.v. mrt ’21, in %)
EĞĚĞƌůĂŶĚƐĞ ŶŽƚĞƌŝŶŐĞŶ ;ƚŽƚ ĞŶ ŵĞƚ ǁĞĞŬ ϮϮ ϮϬϮϭͿ
euro per 100 kg
700
37 2019
2020
euro per 100 kg MMP
2021
Boter
600
36
500
+0,3% 35
400
jan-21
jul-20
jan-20
jul-19
dec
jan-19
jan
jul-18
100 jan-18
32
jul-17
200 jan-17
33
jul-16
300
jan-16
34
yWKZd tĞƌĞůĚŚĂŶĚĞů (jan’ 21 - feb ‘21, % t.o.v. ’20)
EĞĚĞƌůĂŶĚƐĞ ĞdžƉŽƌƚ Melkequivalenten
Waarde
x 1.000 ton NMMP
+4%
1.500
2.500
1.200
2.000 MMP
714
-4%
Kaas
652
1.482
874
850
300
500 -9%
0
0 0
Bron: ZuivelNL
352
600
1.000 1.421
Boter en -olie
413 900
1.500 -8%
x miljoen euro
100
200
300
400 500 x 1.000 ton
jan-feb '20 jan-feb '21 EU
Derde landen
jan-feb '20 jan-feb '21 EU
Derde landen
www.zuivelnl.org
ZuivelZicht juli 2021
11_Marktcijfers_02R.indd 25
25
25-06-21 14:37
BELRUBRIEK KAASPROMOTIE
KAASBEWERKINGSMACHINES
INDUSTRIËLE AUTOMATISERING
Jouw partner in procesautomatisering Zorgt voor: hoogwaardige automatiseringsoplossingen op maat
veilig en verantwoord werken business continuÏteit en betere traceerbaarheid
Actemium adviseert, ontwerpt, bouwt en onderhoudt industriële processen. Door onze marktgerichte kennis en gedreven aanpak maken wij van veelomvattende projecten een groot succes.
Meer weten? Neem contact op met Sebastian Taken: sebastian.taken@actemium.com - 31 (0)88 83 18 200
Kijk op actemium.nl
IN- EN VERKOOP TANKS
LUCHTBEHANDELING
KAASVERWERKINGSMACHINES RVS TANK- EN APPARATENBOUW
21ZUI007_ADVERTENTIE.indd 26
23-06-21 11:17
21ZUI007_ADVERTENTIE.indd 27
23-06-21 11:17
Tel 0522-463684
info@koster-nl.com
www.koster-nl.com
Duurzaam hergebruik van uw overtollige tanks en machines
Wij zijn doorlopend op zoek naar: - RVS tanks - Warmtewisselaars - Pompen - Poedermengers - Zeefmachines - Indampers - Losse roerwerken
We zetten onze expertise dagelijks in voor hergebruik van duurzame materialen
21ZUI007_ADVERTENTIE.indd 28
23-06-21 11:17
