CENTRALA: GRAWITACJA / GRAVITY by Fundacja Bęc Zmiana

Grawitacja Gravity

↑ Groty Mechowskie. Inspiracja do zgłębiania nie tylko tektoniki budynku, ale i stereotomii, pracy poprzez redukcję formy architektonicznej bliskiej drążeniu w skale. CENTRALA, 2024.

↑ T he caves in Mechowo. Inspiration for studying not only tectonics of a building, but also stereotomy — working through the reduction of architectural form, akin to carving into rock. CENTRALA, 2024.

CENTRALA to warszawskie studio projektowo-badawcze, które prowadzą Małgorzata Kuciewicz i Simone De Iacobis. Tworzą projekty oparte na badaniach relacji pomiędzy architekturą i procesami przyrodniczymi. Architektura jest dla nich przepływem, a nie statyczną formą, zaś grawitacja, cyrkulacja wody, zjawiska atmosferyczne czy astronomiczne – jej budulcem. W architekturze łączącej intymną, ludzką skalę ze skalą planety widzą narzędzie, które pomaga dostroić się do rytmu otaczającego nas świata. CENTRALA prezentowała swoje projekty m.in. na Biennale Architektury w Wenecji (2018, 2023), London Design Biennale (2021), Triennale Architektury w Lizbonie (2022), Gwangju Biennale (2023). Od 2017 stale współpracuje z Charkowską Szkołą Architektury. www.centrala.net.pl

CENTRALA is a Warsaw-based design and research studio, run by Małgorzata Kuciewicz and Simone De Iacobis, who create projects based on exploring the relationship between architecture and natural processes. For them, architecture is a flow, not merely a static form; and gravity, water circulation as well as atmospheric and astronomical phenomena are its building blocks. CENTRALA see architecture that combines the intimate, human scale with the scale of the planet as a means of tuning us into the rhythm of the world around us. CENTRALA have presented their projects at the International Architecture in Venice (2018, 2023), London Design Biennale (2021), Lisbon Architecture Triennale (2022), Gwangju Biennale (2023). They have maintained an ongoing partnership with the Kharkiv School of Architecture since 2017. www.centrala.net.pl

CENTRALA Zeszyty ćwiczeń Exercise books

Grawitacja Gravity

Warszawa / Warsaw 2024

↑ Groty Mechowskie, fot. 1bumer, Krzysztof, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

↑ T he caves in Mechowo, phot. 1bumer, Krzysztof, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

Istnieje cały podziemny A whole underground świat, ukryty przed naszy- world exists hidden from mi oczami, pełen połączeń our view, which aboi zależności. Gleba to prze- unds in connections and strzeń, a nie płaszczyzna. interdependencies. Soil is A w Warszawie jest temaa space, not a plane. This tem zupełnie niezbadanym, topic remains completely a jednocześnie wymagają- unexplored in the context cym uwagi – w końcu z nią of Warsaw, but it deserves wiążą się miejskie procesy attention because, after gnicia i rozkładu, tworzeall, soil has to do with the nia kompostu. Tymczasem urban processes of rotting, zabetonowane w nowodecay and composting. czesności miasta stały się Meanwhile, cities concreted aseptyczne, sterylne. Co over in modernity became gorsza, oddzielanie się od aseptic, sterile. To make gleby wszelkiego rodzaju matters worse, separation utwardzonymi nawierzch- from soil by all kinds of niami zatrzymało infiltrację paved surfaces put a stop wody i procesy biologiczto water infiltration and ne, utrudniając życie takassociated biological proże zwierzętom. Można cesses, which also made powiedzieć, że temat ziemi life harder for animals. w mieście dosłownie znik- The topic of soil in the city nął pod chodnikiem. Trzeba literally disappeared under go znowu wyciągnąć na the pavements, so to speak. światło dzienne. It needs to be brought back into daylight.

Simone De Iacobis, 2021

Spis treści

Table of Contents

Wstęp

Introduction

Esej wizualny

Visual Essay

Glosariusz

Glossary

Ćwiczenia

Exercises

Narzędziownik

Toolbox

Wywiad

Interview

↑ Wizualizacja ciasnego układu podwójnego wirujących czarnych dziur. Projekt Simulating eXtreme Spacetimes, 2016, http://www.black-holes.org.

↑ V isualisation of a close binary system of rotating black holes, Simulating eXtreme Spacetimes project, 2016, http://www.black-holes.org.

Wstęp

Introduction

Zgodnie z królewskim rozporządzeniem z 1777 roku każda osoba wjeżdżająca do Warszawy musiała przywieźć ze sobą jeden kamień. Działająca w mieście Komisja Brukowa wykorzystywała zebrany w ten sposób budulec do brukowania błotnistych ulic. Podczas powojennej odbudowy Warszawy materiały cyrkulowały w większej skali – cegły z tzw. Ziem Odzyskanych wspierały rekonstrukcję zabytków, a wszechobecny gruz był przerabiany na nowe materiały (gruzobeton) lub używany do kształtowania krajobrazu miasta i regulacji koryta Wisły. W dalekiej przyszłości Warszawa ulegnie fosylizacji i stanie się typową miejską skamieliną epoki antropocenu. Geolog Jan Zalasiewicz postuluje, by tworzenie miasta traktować jako zjawisko geologiczne. Miejska warstwa stratygraficzna będzie zawierać rzadkie metale z Afryki znajdujące się w naszych telefonach, plastik z ropy wydobywanej na Bliskim Wschodzie oraz nieprzynależne do Mazowsza skały, takie jak chińskie granity i indyjskie marmury, które zdobią współczesne elewacje. Beton jako tworzywo powsta-

According to a royal decree issued in 1777, every person entering Warsaw was required to bring a stone with them. The city’s Paving Commission utilised the building material collected in this manner to pave the muddy streets. During the postwar reconstruction of Warsaw, materials circulated on a much larger scale. Bricks from the so-called Recovered Territories were used in the reconstruction of historic buildings, while the ubiquitous rubble was transformed into new materials (rubble concrete) or utilised to shape the city’s landscape and regulate the Vistula riverbed. In the distant future, Warsaw will undergo fossilisation, becoming a quintessential urban fossil of the Anthropocene. Geologist Jan Zalasiewicz postulates that the creation of a city should be considered a geological phenomenon. This urban stratigraphic layer will contain rare metals from Africa found in our phones, plastics derived from oil extracted in the Middle East, and rocks not native to the Mazovia region, such as the Chinese granites and Indian marbles that adorn contem-

WSTĘP / INTRODUCTION

łe z lokalnego wapienia, skał osadowych i wiślanego piachu nie pozostawi egzotycznego śladu. Wierzymy, że o skali architektury nie przesądza wielkość projektowanego obiektu, ale rozległość zjawisk, w które nas wprzęga. Dom widziany w perspektywie planetarnej to materia wątła i niestabilna, podatna na zniszczenie. Nie jest wieczna – jest częścią obiegu ruchomej, wiecznie przeobrażającej się materii świata. Architektura łączy skalę człowieka ze skalą planety. Zamieszkując budynek, możemy powtarzać za Jackiem Damięckim: „W domu tym odbywam moją codzienną podróż dookoła świata”. Architektura zawsze jest opowieścią o grawitacji. Przez użyte materiały

porary facades. Concrete, a material created from local limestone, sedimentary rocks, and Vistula River sand, will not leave such an exotic trace. We believe that the scale of architecture is not determined by the size of the designed object, but by the vastness of the phenomena with which it entwines us. A house, seen from a planetary perspective, is made of fragile and unstable matter, susceptible to destruction. It is not eternal – it is part of the cycle of mobile, ever-transforming matter in the world. Architecture connects the human scale with the planetary scale. Inhabiting a building, we can repeat after Jacek Damięcki: “In this house, I take my daily journey around the world.”

↑ Regulowanie brzegu Wisły, fot. Simone De Iacobis, 2012.

↑ R egulating the banks of the Vistula, photo: Simone De Iacobis, 2012.

łączy nas z czasem geologicznym, osadza w przyrodzie, synchronizuje ze zjawiskami astronomicznymi i cyklami natury. Choć mieszkamy na płaskim i bagnistym Mazowszu, inspirują nas groty. Ciekawi nas nie tylko tektonika budynku, ale i stereotomia, praca poprzez redukcję formy architektonicznej bliska drążeniu w skale. Od Jerzego Sołtana i Aliny Scholtz uczymy się terenoplastyki. W makietach tworzymy formy terenowe: landforms, groundscapes, earthships. Przyglądamy się, jak działają w zderzeniu z wodą, wiatrem czy światłem. Myślimy o sile koncepcji architektonicznych, które sprawiają, że głaz staje się chmurą. W ostatnich latach obserwujemy zwrot ku prapoczątkom: architekturze inspirowanej starożytnym dziedzictwem, archeoastronomią, biografiami miejsc, zwyczajami naszych prehistorycznych przodków i procesami geologicznymi. Pojawia się nowa estetyka naśladująca formy skalne – płaszczyznę krasu czy lapiaz z jego siecią rowków i szczelin ułożonych zgodnie z kierunkiem spływu wody. Nurt paleo splata się z zainteresowaniem biografią planety.

Architecture is always a story about gravity. Through the materials it employs, it connects us with geological time, embeds us in nature, and synchronises us with astronomical phenomena and natural cycles. Although we live in the flat and marshy Mazovia region, we are drawn to grottoes. We are interested not only in the tectonics of a building, but also in stereotomy – working through the reduction of architectural form, akin to carving into rock. From Jerzy Sołtan and Alina Scholtz, we learn about landscaping. In our models, we create landforms, groundscapes, and earthships. We observe how they interact with water, wind, and light. We contemplate the power of architectural concepts that transform a boulder into a cloud. In recent years, we have observed a return to our primal origins: to architecture inspired by ancient heritage, archaeoastronomy, the biographies of places, the customs of our prehistoric ancestors, and geological processes. A new aesthetic is emerging, inspired by karst rock formations and limestone pavements, with their networks of grooves and fissures arranged according to the direction of water flow. This “paleo” trend intertwines with a growing interest in the biography of the planet.

Simone De Iacobis Małgorzata Kuciewicz

Spisała i zredagowała: Aleksandra Kędziorek

Compiled and edited by Aleksandra Kędziorek

WSTĘP / INTRODUCTION

Esej wizualny

Visual Essay

↓ W arszawa funkcjonalna, koncepcja sformułowana przez Jana Chmielewskiego i Szymona Syrkusa w 1934 r., proponowała węzłowy model rozwoju miasta, w którym tkanka miejska była wtórna wobec naturalnej. Wybrane ilustracje pokazują hydrografię i topografię oraz morfologię regionu warszawskiego. Jan Chmielewski, Szymon Syrkus, Warszawa funkcjonalna. Przyczynek do urbanizacji regionu warszawskiego, Warszawa 2013.

↓ Functional Warsaw, a concept formulated by Jan Chmielewski and Szymon Syrkus in 1934, proposed a nodal model for the city’s development, where the urban fabric was subordinate to the natural environment. The selected illustrations show the hydrography and topography, as well as the morphology, of the Warsaw region. Jan Chmielewski, Szymon Syrkus, Warszawa funkcjonalna. Przyczynek do urbanizacji regionu warszawskiego (Functional Warsaw. A contribution to the urbanisation of the Warsaw region), Warsaw, 2013.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

↑ Akwedukty Klaudiusza i Marcjański (Aqua Claudia i Aqua Marcia) przy Via Latina. Li monumenti piú celebri di Roma Antica e Moderna disegnati da vero ed incisi dai migliori artisti, red. Pietro Datri, Rzym 1850.

↑ T he Claudian and Marcian Aqueducts (Aqua Claudia and Aqua Marcia) along the Via Latina. Li monumenti piú celebri di Roma Antica e Moderna disegnati da vero ed incisi dai migliori artisti, ed. Pietro Datri, Rome, 1850.

← Kryptoportyk w Arles, I w. p.n.e., fot. Sailko, Wikimedia Commons, CC BY.

← Criptoportico in Arles, 1st century BC, photo. Sailko, Wikimedia Commons, CC BY.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

← P rojekt kompleksu sportowego „Warszawianka” powstał w Zakładach Artystyczno-Badawczych Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Jerzego Sołtana w latach 1954–1972. To realizacja w skali krajobrazu (terenoplastyka), wyrzeźbiona w skarpie warszawskiej. Istotnym elementem projektu jest woda: wyznacza granice kompleksu, kieruje przepływem ludzi, tworzy różne mikroklimaty dla uprawianych tu dyscyplin sportu i wraz z siłą grawitacji współtworzy architektoniczno-geologiczną konstrukcję obiektu (w skali „Warszawianki” i w relacji do systemu wodnego całego miasta). Fot. Zbigniew Kapuścik, 1956–1962, Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

← T he design for the Warszawianka sports complex was developed at the Academy of Fine Arts in Warsaw’s Artistic and Research Unit under the direction of Jerzy Sołtan (1954–1972). It is a landscape-scale project (landform architecture), sculpted into the Warsaw Escarpment. Water is a crucial element of the design: it defines the complex’s boundaries, directs the flow of people, creates diverse microclimates for the various sports played there, and, in conjunction with gravity, shapes the site’s architectural and geological structure (both within Warszawianka itself and in relation to the city’s overall water system). Photo: Zbigniew Kapuścik, 1956–1962, Museum of the Academy of Fine Arts in Warsaw.

↓ W ojciech Fangor, Zespół sportowy „Warszawianka”. Widok perspektywiczny stadionu, 1956, Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

↓ Wojciech Fangor, Warszawianka Sports Complex, perspective view of the stadium, 1956, Museum of the Academy of Fine Arts in Warsaw.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

↑ P ołożony na wzgórzu fort Maiden Castle w Dorchester w hrabstwie Dorset w Anglii pochodzi z epoki żelaza. Zdjęcie lotnicze: mjr George Allen, 1935, Ashmolean Museum, Oxford University.

↑ Located on a hill, Maiden Castle fort in Dorchester, Dorset, England, dates from the Iron Age. Aerial photograph: Maj. George Allen, 1935, Ashmolean Museum, Oxford University.

↑ W latach 1934–1937 Józef Żurowski i Franciszek Jakubik przeprowadzili wykopaliska archeologiczne na terenie krakowskiego kopca Kraka. Wewnętrzna konstrukcja kopca jest oparta na wysokim słupie, do którego zamocowano promieniście przegrody wyplecione z wikliny. Przestrzeń między nimi wypełniono mocno ubitą ziemią i kamieniami. Kopiec to rezultat długotrwałej i zorganizowanej pracy, co przeczy legendom o jego spontanicznym usypaniu przez ludzi po śmierci Kraka. Twórcy, czas powstania i przeznaczenie kopca pozostają nieznane. Narodowe Archiwum Cyfrowe.

↑ Between 1934 and 1937, Józef Żurowski and Franciszek Jakubik conducted archaeological excavations at the Krakus Mound in Kraków. The mound’s internal structure is based on a tall central pole, to which woven wicker partitions are attached radially. The spaces between these partitions are filled with tightly packed earth and stones. The mound is clearly the result of prolonged and organised labor, contradicting legends that describe its spontaneous construction by mourners after the death of Krakus – the legendary founder of Kraków. The builders, date of construction, and purpose of the mound remain unknown. National Digital Archives.

↑ P odziemne obserwatorium astronomiczne Stjerneborg (Zamek Gwiazd), które duński astronom Tycho Brahe zbudował na wyspie Ven koło Helsingborgu w Szwecji w 1584 r. Kolorowy drzeworyt: Johannes Bleau, 1634, Science Museum Group Collection, The Board of Trustees of the Science Museum, London.

↑ Stjerneborg (Star Castle), an underground astronomical observatory built in 1584 by Danish astronomer Tycho Brahe, was located on the island of Hven near Helsingborg in Sweden. This coloured woodcut of the observatory was created by Johannes Bleau in 1634. Science Museum Group Collection, The Board of Trustees of the Science Museum, London.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

↑ Miasto Szibam w Jemenie zbudowane z wypalanej na słońcu glinianej cegły składa się z wież sięgających 30 m, pochodzących głównie z XVI w. Nazywane jest najstarszym miastem wieżowców i „Manhattanem pustyni”. Fot. Will De Freitas / Najeeb Musallam, CC BY-NC-ND.

↑ The city of Shibam in Yemen, constructed from sun-dried mudbrick, consists of towers reaching 30 metres in height, most of which date back to the 16th century. It is known as the oldest skyscraper city and the “Manhattan of the desert”. Photo: Will De Freitas / Najeeb Musallam, CC BY-NC-ND.

↑ Rekonstrukcja Architektonu Gota 2-a Kazimierza Malewicza, 1923–1929, fot. Zythème, 2018, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

↑ Reconstruction of Kazimir Malevich’s Arkhitekton Gota 2-a, 1923–1929, photo: Zythème, 2018, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

↑ K nap of Howar na szkockiej wyspie Papa Westray na Orkadach w Szkocji to prawdopodobnie najstarszy zachowany kamienny dom w północnej Europie. Fot. Liberaler Humanist, 2015, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

↑ Knap of Howar, on the Scottish island of Papa Westray in Orkney, is probably the oldest preserved stone house in northern Europe. Photo: Liberaler Humanist, 2015, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

↑ P ołożony na klifie Malator House w Druidston w walijskim hrabstwie Pembrokeshire. Proj. Jan Kaplický, Amanda Levete, Future Systems, 1998. Fot. Charlie Rapple, 2013, CC BY-NC-SA.

↑ Malator House, located on a cliff in Druidston, Pembrokeshire, Wales. Designed by Jan Kaplický, Amanda Levete, Future Systems, 1998. Photo: Charlie Rapple, 2013, CC BY-NC-SA.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

↑ Nilson Johannes Esaias, Christian Benjamin Müller, Widok wnętrz i pracy w kopalni soli w Wieliczce, 1760, Polska Akademia Umiejętności, Gabinet Rycin, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie.

↑ Nilson Johannes Esaias, Christian Benjamin Müller, View of the Interior and Work in the Wieliczka Salt Mine, 1760, Polish Academy of Arts and Sciences, Print Room, Scientific Library of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish Academy of Sciences in Kraków.

↑ Pentre Ifan (dom Ifana) to dolmen, prehistoryczna budowla megalityczna o funkcji grobowca. Znajduje się w Nevern w walijskim hrabstwie Pembrokeshire. Fot. Jack Heckett, 2004, Wikimedia Commons, CC BY.

↑ Pentre Ifan (Ifan’s house) is a dolmen, a prehistoric megalithic structure that served as a tomb. It is located in Nevern, in the Welsh county of Pembrokeshire. Photo: Jack Heckett, 2004, Wikimedia Commons, CC BY.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

↑ E ratyki (od łac. errare – błądzić) to inaczej głazy narzutowe. Przenoszone przez lądolód setki kilometrów, mogą mieć różne rozmiary: od kamyków i otoczaków po głazy podobne do estońskiego Ehalkivi („blask słońca”). Ten największy głaz narzutowy Europy ma wysokość 7 m, obwód 48,2 m, objętość 930 m3 i masę ok. 2500 t. Jest architektoniczną odwrotnością groty. Fot. Aulo Aasmaa, 2007, Wikimedia Commons, CC BY.

↑ Erratics (from the Latin errare – to wander), also known as glacial erratics, are stones transported by glaciers over hundreds of kilometres. They can range in size from pebbles to boulders like the Estonian Ehalkivi (“sunshine”). This boulder, the largest erratic in Europe, is 7 metres tall with a circumference of 48.2 meters, a volume of 930 cubic metres, and a mass of approx. 2,500 tons. It can be considered the architectural inverse of a grotto. Photo: Aulo Aasmaa, 2007, Wikimedia Commons, CC BY.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

↑ Kamień szczęścia ustawiony przez Johanna Wolfganga Goethego we własnym ogrodzie w Weimarze w 1777 r. Sześcian symbolizuje to, co statyczne, solidne i lite, kula – to, co dynamiczne, ruchome i płynne. Fot. Tsungam, 2016, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

↑ The Stone of Good Fortune placed by Johann Wolfgang von Goethe in his own garden in Weimar in 1777. The cube symbolises the static, solid, and monolithic. The sphere – the dynamic, mobile, and fluid. Fot. Tsungam, 2016, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

↑ Mapa dna światowych oceanów, autorzy: Bruce Heezen, Maria Tharp, rys. Heinrich Berann, 1977, Library of Congress Geography and Map Division, Washington, D.C., kolekcja Heezen-Tharp.

↑ Map of the world’s ocean floor by Bruce Heezen, Marie Tharp, illustration by Heinrich Berann, 1977, Library of Congress Geography and Map Division, Washington, D.C., Heezen-Tharp Collection

↑ W ścianach domów na warszawskiej Starówce, odbudowanej po II wojnie światowej, można znaleźć polodowcowe głazy narzutowe. Prawdopodobnie znalazły się tam z inicjatywy murarzy. Ich obecność miała dodawać budynkom wrażenia dawności. Portal kamienicy przy ul. Piwnej 12/14 na Starym Mieście w Warszawie, fot. Zbyszko Siemaszko, 1954, pocztówka wydawnictwa „Sport i Turystyka”, archiwum CENTRALI.

↑ T he walls of houses in Warsaw’s Old Town, rebuilt after the WW2, often contain glacial erratic boulders, likely placed there at the initiative of the bricklayers. Their presence was intended to lend the buildings an air of antiquity. Portal of a tenement house at 12/14 Piwna Street in Warsaw’s Old Town, photo: Zbyszko Siemaszko, 1954, postcard by the Sport i Turystyka publishing house, CENTRALA archive.

ESEJ WIZUALNY / VISUAL ESSAY

Glosariusz

Glossary

Miraż – zjawisko optyczno- Mirage – an optical-atmos-atmosferyczne polegające pheric phenomenon that na powstawaniu pozornych involves the creation of obrazów w znacznej odle- apparent images at a congłości od obserwatora. Poja- siderable distance from wia się na skutek refrakcji, the observer. It appears as czyli załamania promieni a result of refraction, i.e. świetlnych w nierównothe bending of light rays in miernie nagrzanej warstwie an unevenly heated layer powietrza. of air.

Światło zodiakalne – poświata ukazująca się na nocnym niebie w pasie przebiegającym wzdłuż ekliptyki (zodiaku) z jaśniejszym przeciwblaskiem znajdującym się dokładnie naprzeciwko Słońca.

Zodiacal light – a faint glow appearing in the night sky in a band running along the ecliptic (zodiac) with a brighter counterglow located exactly opposite the sun.

Zorza polarna – poświata Aurora borealis – a glow in na nocnym niebie w postaci the night sky in the form rozległych pasm o zmieof extensive bands with niających się konturach. changing contours, with Ma pofałdowaną strukturę a wavy structure resembling przypominającą drapedrapery. It appears high rię. Pojawia się wysoko in the atmosphere during w atmosferze podczas significant fluctuations in znacznych wahań pola Earth’s magnetic field. magnetycznego Ziemi.

Świetliste pierścienie wokół Słońca – jasny okrąg widoczny wokół tarczy słonecznej, biały lub w kolorach tęczy. Zjawisko jest wywołane załamaniem światła na kryształach lodu w mroźnym powietrzu. W atmosferze polarnej można czasami również zaobserwować: parheliony (słońca poboczne), krąg parheliczny, łuk okołozenitalny (odwróconą tęczę) i podsłońce. 35

Solar halo around the sun – a luminous ring, white or in rainbow colours, visible around the solar disc. This phenomenon is caused by the refraction of light on ice crystals in freezing air. In polar atmospheres, it is also sometimes possible to observe: parhelia (sun dogs), a parhelic circle, a circumzenithal arc (an upside-down rainbow), and a subsun.

GLOSARIUSZ / GLOSSARY

Ćwiczenia

Exercises

Ćwiczenia możecie wyko- You can do the exercises individually or in groups. nywać samodzielnie lub w grupach. Nie mają z góry They do not have predetermined outcomes – their określonych rezultatów – goal is to observe, experiich celem są obserwacja, doświadczenie i zrozumie- ence, and understand the diversity of phenomena nie różnorodności zjawisk związanych z danym related to a given element. żywiołem. Dzięki spacerowi Thanks to the walk and subsequent exercises, you i kolejnym ćwiczeniom will sharpen your sense wyostrzycie zmysł obserof observation and gain wacji i zyskacie śmiałość boldness in experimenting. w eksperymentowaniu. The dynamic model creatStworzona na koniec makieta dynamiczna będzie ed at the end will become zapisem Waszych doświad- a record of your experiences and an instrument for czeń i instrumentem do further research. dalszych badań.

Obserwacja w terenie

Field observation

Oddajcie się sile ciążenia

Surrender to the force of gravity

Weźcie rowery i przejedźcie nimi kilkukrotnie tę samą trasę w obie strony. Zapamiętajcie, gdzie ukształtowanie terenu sprawiało, że musieliście mocniej pedałować, gdzie wytracaliście pęd, a gdzie przyspieszaliście bez wysiłku. Narysujcie profil terenu na podstawie tych obserwacji bez sprawdzania oznaczeń wysokości na mapach. Na kartce papieru narysujcie poziomą kreskę. Yoko Ono narysowała podobną w 1963 roku i podpisała: „Ta linia jest częścią bardzo dużego koła”. Popatrzcie na kreskę i w wyobraźni przeciągnijcie ją w otaczający krajobraz, wydłużcie do linii horyzontu i daleko za nią, aż stworzy pętlę wokół Ziemi. Poczujcie monumentalną obecność najbliższej góry. Przypatrzcie się uwarstwieniu skał, kamiennym detalom budynków, posadzek i bruków. Czy potraficie określić ich wiek i odgadnąć miejsca pochodzenia? Zbierzcie próbki naturalnego podłoża ze swojej okolicy. Powąchajcie je, spróbujcie rozgnieść, porównajcie ich kolory. Spróbujcie znaleźć Dòirneag – to w języku gaelickim kamyk idealnie pasujący do dłoni. Czy gleba lub skała może być Waszym budulcem?

Take your bikes and ride the same route several times in both directions. Note where the terrain forces you to pedal harder, where you lose momentum, and where you accelerate effortlessly. Based on your observations, sketch a terrain profile without consulting elevation markings on any maps. On a sheet of paper, draw a horizontal line. Yoko Ono drew a similar line in 1963 and captioned it: “This line is part of a very large circle”. Look at the line and imagine extending it into the surrounding landscape, all the way to the horizon and far beyond, until it forms a loop around the Earth. Sense the monumental presence of the nearest mountain. Observe the layers of rock, the stone details of buildings, floors, and pavements. Can you determine their age and origins? Collect samples of the natural substrate from your area. Smell them, try to crush them, and compare their colours. Try to find a Dòirneag – the Gaelic word for a pebble that fits perfectly in your hand. Can soil or rock become your building material?

↑ Sporty zimowe w parku Agrykola w Warszawie, 1956, fot. Zbyszko Siemaszko, Narodowe Archiwum Cyfrowe.

↑ Winter sports in Agrykola Park in Warsaw, 1956, photo: Zbyszko Siemaszko, National Digital Archives.

↑ Fin Sateri Nuotio jadący na rowerze z Lempäälä do Oulu, 1962, Finnish Heritage Agency, Kaleva, JOKA, Museovirasto, domena publiczna.

↑ F inn Sateri Nuotio cycling from Lempäälä to Oulu, 1962. Finnish Heritage Agency, Kaleva, JOKA, Museovirasto, public domain.

→ (Na następnej stronie) Siatka z Mapy geologicznej okolic Warszawy, oprac. Jan Samsonowicz, Wojskowy Instytut Geograficzny, 1927, domena publiczna.

→ ( On the next page) Grid from The Geological Map of the Warsaw Area, comp. Jan Samsonowicz, Military Geographical Institute, 1927, public domain.

ĆWICZENIA / EXERCISES

Ćwiczenie 1)

Exercise 1)

Jedna forma na minutę (Andrzej Dłużniewski)

One form per minute (Andrzej Dłużniewski)

Inspiracją do pierwszego ćwiczenia jest praca dyplomowa polskiego artysty Andrzeja Dłużniewskiego, zrealizowana na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w 1969 r. Zbudujcie proste, drewniane, otwarte od góry pudełko o wymiarach 50 × 50 cm i głębokości około 5 cm. Posłuży za piaskownicę. Wypełnijcie je piaskiem. Zadanie polega na tworzeniu w szybkim tempie małych krajobrazów. W tym ćwiczeniu zaufajcie raczej swoim dłoniom i oczom niż umysłowi. Ustawcie stoper i wykonujcie jedną formę na minutę. Oprócz rąk możecie używać prostych narzędzi, np. linijki do wykonywania prostych cięć w piasku. „Suchy piasek jest wyjątkowym materiałem dla rzeźbiarza” – tłumaczył Dłużniewski. „Jest łatwy do kształtowania; łaskocze palce, gdy wysypuje się z dłoni – i zawsze się wysypuje”. Modelowanie terenu ma fundamentalne znaczenie w pracy architektów, dlatego warto zrozumieć działanie związanych z nim sił i żywiołów. Grawitacja przewodzi wodę i wiatr w dół pochyłych terenów. Również ziemia nigdy nie jest stabilna – porusza się pod naciskiem grawitacji.

The inspiration for this first exercise is the 1969 diploma project of Polish artist Andrzej Dłużniewski, completed at the Academy of Fine Arts in Warsaw. Build a simple, open-topped wooden box measuring 50 × 50 cm with a depth of about 5 cm. This will be your sandbox. Fill it with sand. The task is to create small landscapes at a rapid pace. For this exercise, trust your hands and eyes more than your mind. Set a timer and make one form per minute. In addition to your hands, you can use simple tools like a ruler to make straight cuts in the sand. “Dry sand is a unique material for a sculptor”, explained Dłużniewski. “It is easy to shape; it tickles the fingers as it pours out of the hands – and it always pours out”. Terrain modelling is fundamental to the work of architects, so it is important to understand the forces and elements involved. Gravity guides water and wind down sloping terrain. Even the earth itself is never stable – it moves under the pressure of gravity.

↑ Fragment pracy dyplomowej Andrzeja Dłużniewskiego z pracowni Mariana Wnuka na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, 1969, Muzeum Architektury we Wrocławiu.

↑ F ragment of Andrzej Dłużniewski’s diploma project from Marian Wnuk’s studio at the Academy of Fine Arts in Warsaw, 1969, Museum of Architecture in Wrocław.

ĆWICZENIA / EXERCISES

Ćwiczenie 2)

Exercise 2)

Projekt groty lub łuku bez zaprawy

Design for a grotto or arch without mortar

W drugim ćwiczeniu możecie się skupić na projektowaniu groty lub łuku. Jeśli wybraliście pierwszą opcję, zaopatrzcie się w błotnistą ziemię (czarnoziem) lub modelinę. Zadanie polega na wytwarzaniu przestrzeni negatywowej – wydobywaniu z bryły nieeuklidesowej geometrii wnętrza, podobnie jak robił to Frederick Kiesler w konceptualnych projektach „niekończących się” domów. Wykonajcie to zadanie rękoma, kształtując palcami powierzchnie, rozpoznając ich gładkość i ciągłość. Jeśli wybraliście drugą opcję, zaopatrzcie się w małe cegły o tym samym rozmiarze. Zmontujcie je tak, by powstał łuk bez zaprawy. Podczas wykonywania ćwiczenia zobaczycie, że najpierw trzeba stworzyć podstawę, na której położycie cegły. Umieszczenie zwornika będzie miało kluczowe znaczenie, podobnie jak wzmocnienie bocznych łuków, na które działają przeciwstawne siły. Po wzniesieniu łuku spróbujcie go dodatkowo obciążyć, układając na nim cegły lub inne dostępne materiały.

In the second exercise, you can focus on designing a grotto or an arch. If you choose the grotto, obtain some muddy earth (black soil) or modelling clay. The task is to create negative space – to extract a nonEuclidean geometry of the interior from the solid, much like Frederick Kiesler did in his conceptual designs for “endless” houses. Do this with your hands, shaping the surfaces with your fingers and becoming aware of their smoothness and continuity. If you choose the arch, obtain small bricks of the same size. Assemble them to form an arch without mortar. As you carry out the exercise, you will see that you first need to create a base on which to lay the bricks. The placement of the keystone is crucial, as is the reinforcement of the side arches, which are subject to opposing forces. Once the arch is erected, try to add more weight to it by placing bricks or other available materials on top.

↑ XVIII-wieczny most łukowy zbudowany z łupków w Little Langdale w Lake District w Anglii, fot. Harmut Schmidt, 2014, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

↑ A n 18th-century arched bridge built from slate in Little Langdale in the Lake District, England. Photo: Hartmut Schmidt, 2014, Wikimedia Commons, CC BY-SA.

ĆWICZENIA / EXERCISES

Ćwiczenie 3)

Exercise 3)

Makieta dynamiczna

Dynamic model

Wykorzystując materiały z warsztatu modelarskiego i elementy naturalnego podłoża z najbliższej okolicy (np. piasek, żwir, glebę, kamienie), poeksperymentujcie z siłami i zjawiskami związanymi z siłą grawitacji: naciskiem, zgniataniem, tąpnięciem, tarciem, pękaniem, akumulacją, spiętrzeniem, erupcją. Zaobserwujcie przeobrażenia materiałów związane z procesami budowania i niszczenia. Przetestujcie stany równowagi i utraty równowagi, sytuację braku stabilności i ciążenia form ku sobie. Stwórzcie monumentalne wsporniki. Eksperymentujcie z tektoniką i budowaniem przestrzeni negatywowej. Poszukujcie w pracy z wolumenem ziemi regularności, rytmów, ale też nieoczywistych zdarzeń. Na koniec wybierzcie najciekawsze obserwacje i stwórzcie z nich kompozycję pokazującą zależność architektury od jej materialnej bazy, a także jej udział w naturalnej dynamice Ziemi.

Using materials from the model workshop and elements of the natural substrate from your immediate surroundings (e.g., sand, gravel, soil, stones), experiment with the forces and phenomena associated with gravity: pressure, crushing, rock burst, friction, cracking, accumulation, piling, eruption. Observe the transformations of materials associated with the processes of building and destruction. Test states of equilibrium and loss of balance, situations of instability and forms gravitating towards each other. Create monumental supports. Experiment with tectonics and the construction of negative space. In your work with the earth’s volume, look for regularity, rhythms, and unexpected events. Finally, select your most interesting observations and use them to create a composition that shows the dependence of architecture on its material base, as well as its participation in Earth’s natural dynamics.

Narzędziownik

Toolbox

Jak pogłębić doświadczenie pracy z żywiołami? Jak przekuć zebrane obserwacje w narzędzia projektowe? W tej części dzielimy się sposobami na budowanie oddolnych odpowiedzi na skutki zmiany klimatu w najbliższym otoczeniu. Przyglądamy się relacji ukształtowania terenu i przepływu powietrza oraz pokazujemy, jak terenoplastyka może wpływać na mikroklimat.

How can we deepen our experience of working with the elements? How can we transform our gathered observations into design tools? In this section, we share ways to develop grassroots responses to the effects of climate change within our immediate surroundings. We examine the relationship between landform and airflow and show how earthworks can influence the microclimate.

Jak przygotować glebę, mieszankę ogrodniczą, ziemię wzbogaconą kompostem

How to prepare soil, a gardening mix, compost-enriched earth

50%

Ziemia kompostowa z przetworzonych odpadów zielonych. Można ją pozyskać w miejskiej kompostowni. Należy ją przesiać, by usunąć fragmenty zmielonych worków transportowych.

Compost soil from processed green waste. This can be obtained from a municipal composting facility. It should be sieved to remove fragments of ground-up transport bags.

20% Podglebie, jałowa warstwa np. spod rozbrukowanego chodnika lub piach. Spulchni mieszankę, zapobiegnie jej zbrylaniu.

30%

20%

Subsoil, a sterile layer, for example from under paved walkways, or sand. This will loosen the mixture and prevent it from clumping.

30%

Black earth. Czarna Dark and fertile ziemia. Ciemna i żyzna gleba pozy- soil obtained, for example skana np. z likwidowanego from a disused fallow field or from urban gardeners. ugoru lub od miejskich ogrodników.

NARZĘDZIOWNIK / TOOLBOX

↑ Glebak – dystrybutor ziemi wzbogaconej kompostem. Skrzynia ze sklejki z systemem odwadniającym umożliwiającym ponowne wykorzystanie wody (tzw. herbatki kompostowej) do podlewania innych roślin. Proj. Jan Dowgiałło i CENTRALA w ramach projektu Soil Rebirth, BWA Wrocław, Laboratorium badań nad szczęściem. Życie po komfortocenie. Fot. Simone De Iacobis, 2024.

↑ Soil box (glebak) – distributor of compostenriched soil. A plywood box with a drainage system allows for the reuse of water (so-called “compost tea”) to water other plants. Design: Jan Dowgiałło and CENTRALA as part of the Soil Rebirth project, BWA Wrocław, Happiness Research Laboratory. Life after Comfortocene. Photo: Simone De Iacobis, 2024.

NARZĘDZIOWNIK / TOOLBOX

Relief terenu można zmieniać poprzez dosypywanie lub wykopywanie ziemi tak, by poprzez swoje ukształtowanie modelował przepływy wiatru i wody. W jego wklęsłych fragmentach powstaną zastoiska zimna, a w wypukłych – nagrzane pagórki. Jeśli płaskim przestrzeniom nadamy lekki spadek (powyżej 3%), prądy ślizgowe będą usuwały chłodne powietrze przy ziemi.

Terrain can be modified by adding or excavating earth, shaping it to model the flow of wind and water. Cold air pockets will form in concave areas, and heated mounds in convex areas. If flat surfaces are given a slight gradient (over 3%), the resulting air currents will remove cold air near the ground.

NARZĘDZIOWNIK / TOOLBOX

Suchy rów wokół pagórka sprawia, że ten nie blokuje przepływu wiatru. Ciepłe powietrze wznosi się i przepływa ponad nim, a zimne owiewa go dookoła, przemieszczając się wzdłuż rowu.

A dry ditch around a mound prevents it from blocking the flow of the wind. Warm air rises and flows over it, while cold air flows around it, moving along the ditch.

Na południowym, Snow melts fastest on nasłonecznionym stoku a south-facing, sunlit slope. najszybciej topnieje śnieg. An earth fold formed on Fałda ziemi uformowana po this side of a hill will direct tej stronie wzgórza skieruje meltwater to a pond located wody roztopowe do położo- below. nego niżej stawu.

NARZĘDZIOWNIK / TOOLBOX

Górkodołek to przeszkoda na drodze mas zimnego powietrza. Od strony nawietrznej jego stok jest stromy, od nasłonecznionej – łagodnie przechodzi w dołek dodatkowo osłonięty po obwodzie fałdą terenową. Forma tworzy miejsce dla wygrzewania się w ciszy wiatrowej.

A hill with a hollow (górkodołek) is an obstacle in the path of cold air masses. On the windward side, its slope is steep; on the sunny side, it gently transitions into a hollow further sheltered along its perimeter by an earth fold. This form creates a place for basking in windless tranquillity.

← Ilustracje: CENTRALA, Zofka Kofta.

← Illustrations: CENTRALA, Zofka Kofta.

NARZĘDZIOWNIK / TOOLBOX

Nocą, przy pogodzie radiacyjnej powietrze spływa w kierunku rzeki po Skarpie Warszawskiej. Odpływ grawitacyjny jest ważny dla naturalnej wentylacji Warszawy. W stokach Skarpy warto odnaleźć groty i podczas letniego skwaru cieszyć się ich przyjemnym chłodem.

At night, during radiational weather conditions, air flows down the Warsaw Escarpment towards the river. This gravitational flow is crucial for the natural ventilation of Warsaw. Within the escarpment’s slopes, you can find grottoes and enjoy their refreshing coolness during the summer heat.

NARZĘDZIOWNIK / TOOLBOX

↑ Sfery armilarne: Sferyczne astrolabium; Humidum; Optyka atmosferyczna; Lunacja; Woda międzygwiezdna. Proj. i fot. CENTRALA, wykonanie: Onimo, 2023.

↑ Armillary spheres: Spherical astrolabe; Humidum; Atmospheric Optic; Lunation; Interstellar Water. Designed and photographed by CENTRALA, 2023, produced by Onimo, 2023.

NARZĘDZIOWNIK / TOOLBOX

Jeśli eksperyment się nie uda, to też jest świetny rezultat

If an experiment fails, it is also a great result

Z Darią Ozhyhanovą z Charkowskiej Szkoły Architektury rozmawia Aleksandra Kędziorek

Daria Ozhyhanova, Kharkiv School of Architecture in conversation with Aleksandra Kędziorek

↑ Charkowska Szkoła Architektury, makieta siedziby w Charkowie, fot. Małgorzata Kuciewicz, 2021.

↑ K harkiv School of Architecture, model of the School’s building in Kharkiv, photo: Małgorzata Kuciewicz, 2021.

Ćwiczenia zaprezentowane w „Zeszytach” zostały zainspirowane warsztatami, które Centrala prowadzi w Charkowskiej Szkole Architektury (KhSA) od 2018 r. Czy możesz opowiedzieć o KhSA: co to za szkoła, kiedy została założona i dlaczego? Charkowska szkoła powstała w 2017 r. Szkoła powstała w 2017 r., ale pomysł na nią narodził się wcześniej, chyba w 2015 r. Koncepcja wyszła od Olega Drozdova, założyciela i obecnie prezesa szkoły. Powstała w reakcji na zmiany społeczne w Ukrainie, które obserwowaliśmy po rewolucji godności z 2013–2014 r. Odpowiadała też na zapotrzebowanie na nową rolę architekta w społeczeństwie: architekta, który jest wysoce wrażliwy, potrafi pracować w różnych kontekstach i jest raczej mediatorem procesów w mieście niż twórcą z niezależnym programem twórczym. Nie zarządza odgórnie, wręcz przeciwnie. Wtedy było bardzo ważne, by jakoś na to zapotrzebowanie odpowiedzieć. Edukacja architektoniczna w Ukrainie była – i niestety nadal często jest – tradycyjna w złym znaczeniu tego słowa. Kryzys sprawił, że brakowało ludzi

The exercises presented in our booklets are inspired by the workshops that Centrala has been running at the Kharkiv School of Architecture since 2018. Can you tell us a bit about the KhSA: what is the school, when it was founded, and why? The school was founded in 2017, but the idea was born even earlier – perhaps in 2015. The original idea came from Oleg Drozdov, the founder and now president of the school, as a reaction to the societal changes we saw after 2014, following the Revolution of Dignity. It was also a response to the demand for a new role of the architect in society: an architect who is highly sensitive, able to work in diverse contexts, and who acts more as a mediator of various processes in the city than as a creator with an independent creative statement. This is not a top-down approach, but quite the opposite. At that moment, it was very important to somehow respond to this demand. Architectural education in Ukraine was, and unfortunately still often is, very traditional in a negative sense of the word. There was a crisis and a shortage of people in the profes-

WYWIAD / INTERVIEW

w zawodzie, więc zamierzaliśmy pomóc poprzez edukację. Szkoła tymczasowo mieści się we Lwowie, ale powstała w Charkowie. To również jest istotne. Ukraina to ogromny kraj, miasta różnią się pod względem polityki, aktywizmu społecznego itp. Teraz, gdy jesteśmy we Lwowie, widzimy odmienny kontekst. Tydzień temu architekt miejski Lwowa przyszedł na przeglądy końcoworoczne, by zobaczyć, co przygotowali nasi studenci. Nie wyobrażam sobie, żeby architekt miejski Charkowa przyszedł oglądać prace studenckie. Tam polityka i planowanie miejskie polegają głównie na odgórnym zarządzaniu, społeczność tego miasta jest raczej paternalistyczna. Charków to miasto położone blisko wschodniej granicy, na które silnie wpływały kolejno Imperium Rosyjskie, ZSRR i Rosja. Było bogate dzięki przemysłowi. My wszyscy pochodzimy z Charkowa lub byliśmy z nim związani i chcieliśmy przyczynić się do zmian. Główne wartości, którymi kieruje się szkoła – wolność, odpowiedzialność, otwartość i wrażliwość – są ściśle związane z tą misją. Wolność to wolność wyrażania siebie. Odpowiedzialność to świadomość konsekwencji własnych działań. Wrażliwość jest najważniejsza, przynajmniej dla mnie. Chodzi o wrażliwość na kontekst, respektowanie warunków klimatycznych i społecznych oraz umiejętność znajdywania rozwiązań, które sprawdzą się w danym kontekście, nie będą szkodzić, lecz pomogą poprawić sytuację. K iedy odwiedziłam KhSA w 2019 r., byłam zaskoczona rozmiarem szkoły, w szczególności stosunkiem liczby studentów do nauczycieli, chyba niemożliwym w edukacji państwowej.

sion, so we were supposed to help develop the profession through education. The school is temporarily located in Lviv, but it was founded in Kharkiv. This distinction is also important. Ukraine is a huge country and every city is different in many ways – in terms of policies, social activism, etc. Now being in Lviv, we see that it is a completely different context. A week ago, we had our final reviews, and the city architect of Lviv came to see what our students had developed. I can’t imagine the city architect of Kharkiv coming to see the students’ work. Kharkiv relies heavily on a top-down approach when it comes to policies and city planning. The communities in Kharkiv are somewhat paternalistic. Kharkiv is a city on the border, and it has been heavily influenced by the Russian empire, then the Soviet Union, and finally Russia itself. It also had significant financial resources because of its industry. All of us were originally from Kharkiv or connected to it, and we wanted to make a difference. The core values of the school – freedom, responsibility, openness and sensibility – are closely related to this mission. Freedom – is the ability to openly express oneself. Responsibility – means being aware of the consequences of every action. Sensibility or sensitivity, as it is difficult to translate into English, is the most important, at least for me. It is about being sensitive to the context, respecting climatic and social conditions, and being able to find a solution that works in a particular context, that does not harm, but helps improve the situation. When I visited the KhSA in 2019, I remember being surprised by the size of the school, and especially

Nie jesteśmy dużą szkołą. Obecnie mamy około 50 studentów na studiach licencjackich, w kolejnym roku będzie około 80. Kiedy byliśmy w Charkowie, było ich jeszcze mniej, mniej więcej 30. Na początku ludzie przyglądali się nam, oceniali, czy warto do nas dołączyć, czy lepiej wybrać edukację państwową. Teraz cieszymy się większym zaufaniem. Czy rola KhSA zmieniła się po inwazji rosyjskiej? Wojna nie zmieniła naszej misji, tylko agendę. Szczęśliwie tuż przed rozpoczęciem wojny, kiedy sytuacja była już mocno napięta, zdecydowaliśmy się przejść na nauczanie zdalne i wysłać wszystkich studentów do domu. Choć zwykle jesteśmy przeciwko zdalnemu nauczaniu w edukacji architektonicznej, to była najlepsza możliwa decyzja. Nasi studenci, zwłaszcza pierwszego roku, są bardzo młodzi – zaczynają studia zaraz po szkole, gdy mają 17, czasem 16 lat – i pochodzą z całej Ukrainy. W tygodniu, w którym przeszliśmy w tryb zdalny, zaczęła się wojna. Prawie wszyscy nasi studenci byli wtedy poza Charkowem, więc nie musieliśmy martwić się o ich bezpieczeństwo, mogliśmy skupić się na ewakuacji naszych rodzin, kadry nauczycielskiej i zespołu z Charkowa. Daliśmy sobie trochę czasu na dotarcie do bezpiecznych miejsc, a później wspólnie z zespołem i studentami zdecydowaliśmy o wznowieniu edukacji online. Jak trafiliście do Lwowa? W marcu 2022 r. Irina Matsevko, wówczas prorektorka, teraz rektorka szkoły, zadzwoniła do mnie i zapytała, czy chcę przyjechać do Lwowa, by spróbować tam uruchomić szkołę. Odpowiedziałam: „Oczywiście, że tak!”. Byłam

by the student-to-teacher ratio – something likely impossible in state education. We are not a big school. We currently only have about 50 undergraduate students, and next year there will be about 80. When we were in Kharkiv, there were even fewer – about 30. After we launched the school, many people simply observed us, trying to determine whether we are stable and sustainable enough to join, or whether they should go to a state school. Now, we have earned more trust. Did KhSA’s role change in any way after the Russian invasion? The war did not change our mission, but our agenda. Luckily, just before the war started, when the situation was already very tense, we decided to move the educational process online and let all our students go home. Although we are against the online format in architectural education, it was the best decision. Our students, especially first-years, are very young – they start their studies right after school when they are 17, sometimes 16 – and come from all over Ukraine. The week they started studying online, the war started. Almost none of our students were in Kharkiv, so we did not need to think about how to evacuate them. We could focus on moving our families, all the teachers and the team from Kharkiv. We took some time off to allow everybody to reach a safe place, and then together with the entire team and students, we decided to relaunch the educational process online. How did you end up in Lviv? In March 2022, Irina Matsevko, then vice-chancellor and now rector of the school, called me and asked if I wanted to come to Lviv to try to relaunch the school there. I said: definitely yes! I was the third person to come to Lviv from the entire team, after Irina and

WYWIAD / INTERVIEW

↑ Podczas warsztatów o wietrze studenci odkryli urok delikatnych ruchów powietrza. Stworzyli aparat reagujący na zmiany przepływu powietrza przez budynek szkoły – ustawiony na głównej klatce schodowej zaczynał się poruszać, nawet gdy ktoś otworzył odległe drzwi lub zamknął okno. Makieta dynamiczna, autorzy: Mariya Kolomiytseva, Kostyantyn Palyeyev, Kateryna Pylypenko, Anna Sokolova, warsztaty o wietrze, Charkowska Szkoła Architektury, fot. Małgorzata Kuciewicz, 2019.

↑ D uring the wind workshop, students discovered the beauty of subtle air movements. They created a device that reacts to changes in airflow through the school building – placed on the main staircase, it would start moving even when someone opened a distant door or closed a window. Dynamic model by Mariya Kolomiytseva, Kostyantyn Palyeyev, Kateryna Pylypenko, Anna Sokolova, wind workshop, Kharkiv School of Architecture, photo: Małgorzata Kuciewicz, 2019.

↑ Analiza próbek gleby zebranych podczas spaceru, autorzy: Liza Hrytskevych, Maria Murai, Kyrylo Babii, Sofiia Holts, warsztaty o grawitacji, Charkowska Szkoła Architektury, fot. CENTRALA, 2020.

↑ Analysis of soil samples collected during a walk, authors: Liza Hrytskevych, Maria Murai, Kyrylo Babii, Sofiia Holts, gravity workshop, Kharkiv School of Architecture, photo: CENTRALA, 2020.

trzecią osobą z całego zespołu, która dotarła do Lwowa, po Irinie i Olegu. Ugościła nas Lwowska Narodowa Akademia Sztuki. Nasza tymczasowa siedziba mieści się w ich dawnej stołówce – pracownia jest w jadalni, a administracja i biblioteka w kuchni. Ewakuowaliśmy z Charkowa całe wyposażenie: bibliotekę, warsztat, meble itp. Odbyliśmy wiele rozmów z rodzicami naszych studentów, by przekonać ich, żeby puścili swoje dzieci do Lwowa – to było trudne zadanie, ale jakoś daliśmy radę. Wielu nauczycieli zdecydowało się przyjechać. Rok akademicki 2022/23 zaczęliśmy już we Lwowie. Tuż przed tym Oleg i ja zrewidowaliśmy program studiów licencjackich, by lepiej odpowiadał na obecny kontekst. Dodaliśmy nowy semestr skupiony na krytycznej rekonstrukcji, dziedzictwie, pamięci, odbudowie, cyrkulacji materiałów itd. Z tymi zagadnieniami będą się mierzyć nasi absolwenci, gdy tylko skończy się wojna – z niektórymi mamy do czynienia już teraz. Jaka jest rola warsztatów Centrali w programie KhSA? Centrala od zawsze jest częścią szkoły. Warsztaty są istotne z kilku powodów. Semestr jest dość napięty – przez 16 tygodni studenci pracują nad projektami studyjnymi wymagającymi mnóstwo uwagi i wysiłku. To trudny proces. Po raz pierwszy w życiu pracują nad określoną typologią, zawsze pojawiają się jakieś momenty kryzysowe. Warsztaty Centrali, które tradycyjnie odbywają się w połowie semestru, są jak łyk świeżego powietrza. Przez tydzień studenci skupiają się tylko na eksperymentowaniu i kontemplacji. Pomaga im to na chwilę

Oleg. The Lviv National Academy of Arts hosted us – we have our temporary premises in their former canteen. The studio space is in the dining room, and the administration and library are in the kitchen. We evacuated all the equipment from Kharkiv: the library, workshop, furniture, etc. We held countless conversations with the parents of our students, trying to convince them to let their children join us in Lviv – it was hard work, but we somehow managed. Many teachers also decided to come. We started the 2022/2023 academic year in Lviv. Before that, Oleg and I revised the BA curriculum to update it in response to the current context. We added a whole new semester dedicated to critical reconstruction, heritage, memory, restoration, adaptive reuse, and so on. These are the things that our graduates will have to deal with after the war ends – we are already facing them now. What is the role of Centrala’s workshops in KhSA’s curriculum? Centrala has always been a part of the school. The workshops are important for several reasons. The semester is quite rigid – for 16 weeks, students work on their studio projects, which require a lot of their attention and effort. It is a difficult process. They work on a specific typology for the first time in their lives, and there are always some breakdowns. Centrala’s workshop, which traditionally takes place somewhere in the middle of the semester, is like a breath of fresh air. For a week, students focus on nothing but experimentation and contemplation. This helps them shift their attention from their projects to something else, and when they return to their studio projects, they come back with a new perspective. As a studio teacher, I see that after these, workshops they always return with fresh ideas, e.g., on

WYWIAD / INTERVIEW

przekierować uwagę z własnych projektów na coś innego i gdy wracają do swoich prac, często mają już nową perspektywę. Jako prowadząca pracownię widzę, że po warsztatach zawsze pojawiają się świeże pomysły, na przykład jak wpleść naturalne zjawiska do projektów. Warsztaty pomagają studentom złapać dystans i spojrzeć na własne projekty w szerszym kontekście. Również pod względem treści te warsztaty są bardzo ważne. Pomagają studentom zrozumieć wartość eksperymentowania, to, że eksperyment może być cenny niezależnie od jego wyniku. Jeśli przetestowali pewne fakty, sprawdzili hipotezy, ale się nie udało – to też dobrze. Zjawiska naturalne, które są tematem kolejnych warsztatów, też są istotne i wiążą się z wpisaną w program szkoły wartością, jaką jest wrażliwość. Studenci uczą się, że kontekstem nie jest jedynie środowisko zbudowane, ale i to niezbudowane. Poczucie odpowiedzialności za środowisko niezbudowane to kluczowa sprawa, nie tylko w kontekście zrównoważonego rozwoju, lecz także dla szerszego rozumienia zawodu architekta. Jak reagują studenci, gdy w programie szkoły architektury pojawiają się warsztaty o wietrze, wodzie czy grawitacji, zjawiskach niekoniecznie wiązanych z architekturą? Są otwarci, ale myślę, że to wynika również z ciągłości warsztatów. To tzw. warsztaty pionowe, studenci pierwszego i drugiego roku pracują podczas nich wspólnie w wymieszanych grupach. Kiedy jesteś na pierwszym roku, pracujesz z kimś z drugiego, kto już uczestniczył w warsztatach Centrali i rozumie ich wartość. Może też są na nie bardziej otwarci z powodu dyskursu, który panuje w całej szkole. Prowadziłam pracownię dla studentów pierwszego

how to integrate natural phenomena into their projects. The workshops help them take a step back, zoom out, and look at their projects in a broader context. Also in terms of content, the workshops are very important. They help students understand the value of experimentation; that an experiment is valuable regardless of its results. The result can be that the experiment has failed, and it is also a great result – they tested some facts, examined a hypothesis, it didn’t work, and that is fine. The topic – the natural phenomena that are the theme of each and every workshop – is also very important and relevant to our core value of sensitivity/sensibility. The students learn that the context is not only related to the built environment, but also the unbuilt. To feel responsible for the unbuilt environment is crucial, not only in terms of sustainability, but also in fostering a broader understanding of the profession itself. How do students react when they see workshops on wind, water or gravity – phenomena that are not necessarily considered part of architecture – in a curriculum of an architecture school? They are open to it, but I think this may also have something to do with the continuity of the workshops. This is a vertical workshop, so first- and second-year students work together in mixed groups. When you are in the first year, you work with someone in their second year who has already been to Centrala’s workshop and understands its value. They may also be more open to them because of the whole discourse that we have at the school. I used to run the studio for first-year students in their

↑ Makiety studenckie z warsztatów o grawitacji, Charkowska Szkoła Architektury, fot. Simone De Iacobis, 2024.

↑ S tudent models from the gravity workshops, Kharkiv School of Architecture, photo: Simone De Iacobis, 2024.

WYWIAD / INTERVIEW

roku w pierwszym semestrze ich studiów. To pracownia abstrakcyjna, która pozornie niewiele ma wspólnego z architekturą. Powiązane ze sobą kroki pokazują studentom interpretację jako metodę projektowania architektonicznego, jedną z wielu, których mogą użyć. Zaczynają od fotografii architektury, potem starają się przekształcić tę fotografię w pracę graficzną, pracę graficzną w relief, relief w abstrakcyjną przestrzeń, kompozycję przestrzenną, a ta dopiero na koniec semestru staje się pawilonem. Zachęcam ich do szukania inspiracji w różnych rzeczach, nie jedynie w środowisku zbudowanym, ale i w ich pamięci, doświadczeniach przestrzennych z czasów dzieciństwa, kontemplacji i interakcji ze zjawiskami naturalnymi itp. Być może również zewnętrzny obraz szkoły jest w pewnym sensie marzycielski – jesteśmy znani z tego, że zajmujemy się nie tylko pragmatyczną, ale i poetycką stroną architektury. Ponieważ mamy taki wizerunek na zewnątrz, studenci, którzy przychodzą do nas na studia, są gotowi, by zobaczyć tę poetycką stronę. A jeśli się ją dostrzega, myślę, że łatwiej zobaczyć także inne rzeczy, na przykład zjawiska naturalne, i być otwartym na eksperymentowanie. Wspomniałaś, że doświadczenie warsztatów Centrali wpływa na projekty studentów. Czy możesz podać jakiś przykład? Widziałam, jak studenci włączali wodę i interakcję z wodą do własnych projektów zaraz po warsztatach, choć wcześniej w ogóle nie myśleli o wodzie jako komponencie swoich prac. W tym roku mieliśmy warsztaty na temat mikroklimatów, one też wpłynęły na wiele projektów. Warsztaty odbyły się bliżej początku semestru, kiedy studenci byli

very first semester; it is an abstract studio that has seemingly little to do with architecture. The studio is a chain of different steps that show students interpretation as a method of architectural design – one of the methods they can use. They start with architectural photography, then try to turn the photographs into graphic work, transform the graphic work into a relief, develop the relief into an abstract space, and finally a spatial composition. This space only turns out to be a pavilion at the end of the semester. I urge them to find inspiration in many different things, not only in the built environment, but also in their memories, spatial experiences of their childhood, contemplation or interaction with natural phenomena, etc. Perhaps the image of the school from the outside is also somewhat dreamy – we are known to be concerned not only with the pragmatic aspects of architecture but also with its poetic part. Because we have this image from the outside, students who come to study with us are ready to engage with this poetic side of architecture. If you see it, I think it is easier for you to see all other sides – e.g., natural phenomena – and to be open to experimentation. You mentioned that the experience of Centrala’s workshop changes the students’ projects. Can you give us an example? I’ve seen students include water and interaction with water in their designs after the workshop, although they had never thought about using water as a part of their designs before. This year, we had a workshop on microclimates, and it has influenced many projects. The workshop took place closer to the beginning of the semester, when the students were still in the

na pierwszym etapie rozwijania swoich koncepcji, więc mogli mocniej skorzystać z tego doświadczenia. Studenci drugiego roku pracowali nad projektem mieszkaniowym dla osób starszych, ośrodkiem geriatrycznym. Wszyscy starali się znaleźć jakieś dodatkowe funkcje lub aktywności, które zintegrowałyby starsze osoby z przestrzenią miasta. Dwoje moich studentów zaprojektowało ogród. Podczas warsztatów eksperymentowali z zapachami – zrobili pudełka z różnymi zapachami, łączyli materiały przypominające o zapachu bazaru, domu babci itp. Badali powiązania mikroklimatu i zapachów. Ten temat stał się potem ważny dla ich projektu studyjnego. Wyszli z propozycją sadu jabłoniowego wokół ośrodka, dzięki któremu mieszkańcy zaangażowaliby się w ogrodnictwo i produkcję soku jabłkowego. W ich projekcie dało się dostrzec silny związek między otoczeniem i wnętrzem architektonicz-

initial stages of developing their concepts, so they could benefit from this experience more strongly. The second-year students worked on a dwelling project for elderly people – a geriatric center. All of them tried to add some additional functions or activities to better integrate the elderly people into the city. Two of my students designed a garden. During the workshops, they experimented with smells: they made boxes with different smells and combined different materials that would remind one of a market, of a grandmother’s home, and so on. They researched how microclimates and smells are related, and this topic of smell became important for their studio project. They developed an idea for an apple garden surrounding a dwelling that would engage the residents in gardening and the production of apple juice.

↑ Suchy mur, warsztaty o grawitacji, Charkowska Szkoła Architektury, fot. CENTRALA, 2020.

↑ Dry stone wall, gravity workshop, Kharkiv School of Architecture, photo: CENTRALA, 2020.

→ (Na następnej stronie) Makieta dynamiczna, autor: Dmytro Legeyda, warsztaty o grawitacji, Charkowska Szkoła Architektury, fot. CENTRALA, 2020.

→ (On the next page) Dynamic model by Dmytro Leheyda, gravity workshop, Kharkiv School of Architecture, photo: CENTRALA, 2020.

WYWIAD / INTERVIEW

nym, nie tylko dzięki widokom, ale również zapachom, dźwiękom itp. To był zdecydowanie efekt warsztatów. Tym razem warsztaty były szczególne także z tego powodu, że Gosia i Simone przyjechali do Lwowa po raz pierwszy od wybuchu wojny. To miało ogromne znaczenie. Studenci zapraszali ich od dłuższego czasu, czekali na warsztaty na żywo. Myślę, że kiedy Gosia i Simone się pojawili, studenci czuli większą odpowiedzialność, chcieli sprawić, by prowadzący widzieli, że było warto przyjechać. Byli bardzo produktywni, a Gosi i Simone było łatwiej prowadzić studentów przez ich koncepcje, co w formule online nie jest czasem takie proste. Jestem ciekawa, jak będą później odnosić się do doświadczenia pracy z wodą, wiatrem, światłem i grawitacją w swojej praktyce zawodowej. Mają przed sobą wielkie zadania, mam nadzieję, że będą pamiętali również o tej poetyckiej stronie architektury.

In their design, there was a strong connection between nature and inner space, not only visually, but also in terms of smell, sound, and so on. This was definitely influenced by the workshop. This time, the workshop was also special because Gosia and Simone came to Lviv for the first time since the war broke out. This was incredibly important. Students had been asking them to come, waiting for the workshop to take place completely offline. When Gosia and Simone came, I would say, the students maybe felt more responsible – they wanted to make them feel it was worth it. They were very productive, and for Gosia and Simone, it was easier to navigate them through their ideas, which is sometimes not so easy when everything takes place online. I am very curious to see how they will use this experience of working with water, wind, light and gravity in their future architectural careers. They have big tasks ahead of them, and I hope they will also preserve that poetic part of architecture.

WYWIAD / INTERVIEW

↓ CENTRALA w KhSA, fot. Zlatoslava Kryshtafovych, 2024.

↓ CENTRALA at KhSA, photo: Zlatoslava Kryshtafovych, 2024.

WYWIAD / INTERVIEW

CENTRALA. Zeszyty ćwiczeń / CENTRALA: Exercise Books Część 4: Grawitacja / Part 4: Gravity Publikacja powstała w ramach projektu Modelowanie miasta. Dynamika różnorodnej przestrzeni Fundacji Bęc Zmiana współfinansowanego przez m.st. Warszawa. / The publication was created as part of the Modelling the City. The Dynamics of Diverse Space project of the Bęc Zmiana Foundation, co-financed by the City of Warsaw.

Autorzy / Authors: Małgorzata Kuciewicz, Simone De Iacobis Redakcja merytoryczna / Editing: Aleksandra Kędziorek Redakcja językowa i korekta / Copyediting and proofreading: Ewa Dąbrowska (eKorekta24), Aleksandra Kędziorek Tłumaczenie / Translation: Łukasz Mojsak Projekt graficzny i skład / Graphic design and typesetting: Zofka Kofta Kroje pisma / Fonts: Uncut Sans (UNCUT.wtf), Stix Two Sans (by Tiro Hiperworks) Wydawca / Publisher: Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana

ul. Mokotowska 65/7 00-533 Warszawa www.beczmiana.pl www.sklep.beczmiana.pl Druk / Printing: Read Me ul. Olechowska 83, 92-403 Łódź Nakład / Printrun: 600 egz. / copies © Fundacja Bęc Zmiana & authors Wydanie I / Edition I Warszawa / Warsaw 2024 ISBN: 978-83-66082-28-1 PUBLIKACJA BEZPŁATNA / FREE PUBLICATION dostępna również online / also available online: www.beczmiana.pl/modelowanie partnerzy / partners

CENTRALA Zeszyty ćwiczeń Exercise books Co woda, światło, wiatr i grawitacja mają wspólnego z architekturą? Zdaniem architektów z grupy projektowej CENTRALA, bardzo wiele. W czterech zeszytach ćwiczeń opartych na autorskim programie warsztatów szukają notacji dla zjawisk ulotnych. Zachęcają od wyjścia w teren: zanurzenia się w krajobrazie i uważnych obserwacji. Poprzez stworzone przez siebie zadania oraz rekonstrukcję wybranych ćwiczeń historycznych (m.in. Bruna Munariego, Freia Otto’a, Mieczysława Twarowskiego) pokazują, jak zmieniać zebrane obserwacje w narzędzia projektowe. Efektem tych działań są makiety dynamiczne – autorskie instrumenty do dalszego eksperymentowania.

What do water, light, wind, and gravity have in common with architecture? According to CENTRALA – quite a lot. In these four exercise books based on their original workshop program, they seek a notation for ephemeral phenomena. They encourage venturing out into the field: immersing oneself in the landscape and engaging in careful observation. Through tasks they designed and the reconstruction of selected historical exercises (including those by Bruno Munari, Frei Otto, and Mieczysław Twarowski), they demonstrate how to transform these observations into design tools. This process results in dynamic models – unique instruments for further experimentation.

Warsztaty są częścią stałego programu nauczania Charkowskiej Szkoły Architektury. W Polsce są organizowane w ramach oddolnej edukacji architektonicznej – Ogólnopolskich Spotkań Studentów i Studentek Architektury, Akademii Młodych Architektów i Architektek czy projektów Fundacji Bęc Zmiana.

The workshops are part of the regular curriculum at the Kharkiv School of Architecture. In Poland, they are organised through grassroots architectural education initiatives: Polish Meetings of Architecture Students, Young Architect Academy, and projects by the Bęc Zmiana Foundation.

partnerzy / partners

ISBN: 978-83-66082-28-1 PUBLIKACJA BEZPŁATNA