GUST NASZ POSPOLITY / BŁAŻEJ PROŚNIEWSKI

gust nasz pospolity

Błażej Prośniewski

G u st nas z p o s p o l i ty

Spis tReści Wstęp 7 Rozdział i Architektura na pograniczu 11 Pole architektury 16 De gustibus… 25 Rozdział ii Gust „ugruntowany” Próba Konstrukcja badania i sposoby analizy otrzymanych wyników

35 43 47

Rozdział iii Uwagi wstępne 55 Główne strategie i kryteria oceny 60 Firmitas, utilitas, venustas 69 Stare versus nowe 73 Z potencjałem i bez 82 Zabudowa spójna, czyli jaka?

86 Warszawski skyline 95 Warszawa nie-pełna kolorów 101 W domach z…?

108 Forma podąża za funkcją 112 Rozdział iv Uwagi wstępne 119 Ikony i gargamele 122 Eko Park 125 Gimnazjum i Centrum Kultury w Warszawie-Białołęce 128 Złote Tarasy 132 Bazylika w Licheniu 136 Budynek Seminarium Zmartwychwstańców w Krakowie 140 Bolko Loft 144 Krzywy Domek 147 TVP 150 Zakończenie 155 Bibliografia 159

Wstęp Jednym z najbardziej przebiegłych chwytów zamykających każdą dyskusję (a właściwie niepozwalających w ogóle jej zacząć) na temat wyborów estetycznych jest według mnie stwierdzenie, że o gustach się nie dyskutuje. Bo czy można bardziej wymijająco, przy okazji zachowując pozory zimnej krwi i kindersztuby, odpowiedzieć na pytania: „Jak możesz słuchać takiej muzyki?”, „W co ty jesteś ubrana?”, „Dlaczego podoba ci się ta obrzydliwa lampa?” i tym podobne? Zastanawiające jest jednak to, dlaczego nie chcemy mówić o swoich wyborach, preferencjach czy upodobaniach. Czego się obawiamy?

A może chodzi o to, że nie tyle się boimy, ile po prostu nie potrafimy wypowiadać się na ten temat, bo nie mamy — z jednej strony — świadomości naszych wyborów, z drugiej — odpowiedniego aparatu pojęciowego?

Inną sprawą jest to, że gust postrzegany jest jako coś bardzo indywidualnego. Mój gust. Inaczej niż w przypadku mody, jedzenia czy muzyki, kiedy nasze preferencje mogą danej osobie odpowiadać albo nie — w przypadku architektury wybory jednego człowieka mogą zostać narzucone innym ludziom i stać się integralną częścią terytorium ich życia. Stąd za tak istotne uważam poznanie preferencji architektonicznych Polaków i próbę zwiększenia świadomości tego, jaka przestrzeń nas otacza.

Kiedy rozpoczynałem prace nad badaniami, które — jak sądziłem — miały mnie przybliżyć do zrozumienia fenomenu czegoś, co nazwałem gustem architektonicznym, wielokrotnie słyszałem pytanie: „Po co zajmujesz się tym tematem, skoro wiadomo, że Polacy gustu nie mają?”. Gdy cierpliwie odpowiadałem i tłumaczyłem, że z gustem jest tak, jak z osobowością — każdy jakiś ma, padała riposta: „W takim razie jest to na pewno zły gust”. Wtedy zmuszony byłem wytaczać działo naprawdę dużego kalibru, czyli definicję naukową. Mówiłem: „Gust nie jest kategorią wartościowalną i nie chodzi mi

7

Gu s t n asz po s po li ty

Ten chaos okienny. To chyba głównie mnie tu zdziwiło (16_ASMM)1.

o to, aby potwierdzić albo obalić tezę o złym bądź dobrym smaku Polaków.1Gust to »zdolność do różnicowania, oceniania i wybierania wartości estetycznych w sposób natychmiastowy i automatyczny«2, a ja chcę sprawdzić, jak ludzie postrzegają, odbierają i oceniają architekturę”.

Sam pomysł, aby zająć się tym tematem, narodził się dawno temu, gdy do moich rąk trafił wywiad z Barbarą Bielecką, projektantką bazyliki w Licheniu3. Na pytanie o styl architektoniczny, w jakim została zbudowana świątynia, Bielecka odpowiedziała, że jest to „styl restytucji”. Miała to być odpowiedź na pytania: „Jak zamanifestować polskość? Na czym powinno

1 2 3

Komentarze do zdjęć to fragmenty wypowiedzi badanych.

Wyjaśnienie skrótów kodujących znajduje się na s. 46.

Pierre Bourdieu, Loïc J.D. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, tłum. Anna Sawisz, Oficyna Naukowa (seria Terminus, tom 21), Warszawa 2001, s. 78. „Gazeta Wyborcza (Gazeta na święta)”, nr 83 z 7.04.2007: Gusto polacco.

8

Wstęp

polegać pojęcie polskości? Jak przejawia się polskość w sztuce?”. Rozważania architektki okazały się niezwykle owocne. Stwierdziła ona istnienie (bądź też powołała do życia) tak zwanego gusto polacco, którego bazylika jest emanacją: „Tu jest respektowane dziedzictwo kulturowe narodu […], to są wszystko elementy z polskiego uzbrojenia, z polskiej przyrody, tradycji, z insygniów królów polskich” — tłumaczyła dalej. Zacząłem się wtedy zastanawiać, czy rzeczywiście Polacy oczekują takiej architektury. Co się im podoba? Dlaczego środowisko architektów i krytyków sztuki nie zostawiło na tej świątyni suchej nitki? Czy gusty laików i ekspertów należą do dwóch odrębnych światów? No i w końcu: jak w takim razie i dla kogo kształtować przestrzeń — czy tak, aby podobała się ludziom, czy specjalistom?

Niniejsza praca podzielona jest na dwie części: teoretyczno-metodologiczną (rozdział I i II) oraz badawczą (rozdziały III i IV). W pierwszym rozdziale prezentuję ramy definicyjne głównych pojęć: gustu i architektury. Drugie z nich ujmuję znacznie szerzej, niż przyjęło się w tradycyjnych definicjach.

Architektura interesuje mnie jako proces społecznego kształtowania przestrzeni. Rozdział drugi poświęcony jest rozważaniom metodologicznym. Próbuję w nim znaleźć najlepszy sposób uchwycenia tematu, wykorzystując do tego zarówno badania o charakterze jakościowym (wizualna teoria ugruntowana), jak i ilościowym (analiza frekwencji). Równocześnie opisuję proces badawczy oraz analityczny.

W części badawczej prezentuję wyniki badań przeprowadzonych od listopada 2011 do grudnia 2012 roku. Rozdział III przedstawia upodobania architektoniczne badanych przeze mnie osób. Powstał on na podstawie analizy 480 zdjęć (pierwsza część badania), które dostarczyli badani, oraz wywiadów fotograficznych (druga część badania). W rozdziale IV omawiam wyniki tak zwanej części eksperckiej, w której badani oceniali osiem obiektów. Wśród nich były cztery zaliczone przez architektów, historyków i krytyków architektury do

9

Gu s t n asz po s po li ty

„ikon polskiej architektury współczesnej” oraz cztery uznane za najgorsze realizacje polskie XXI wieku. Celem tej części badania była próba odpowiedzi na pytanie, czy między laikami a ekspertami występuje jakaś wspólna płaszczyzna sensów, czy może jednak są to dwa odrębne estetycznie światy.

W zakończeniu prezentuję stworzone na postawie badań trzy typy idealne preferencji estetycznych badanych przeze mnie osób.

Publikacje Fundacji Bęc Zmiana Seria KIESZONKOWA Markus Miessen, Koszmar partycypacji, Warszawa 2013 McKenzie Wark, Spektakl dezintegracji. Sytuacjonistyczne drogi wyjścia z XX wieku, Warszawa 2014 Kuba Snopek, Bielajewo. Zabytek przyszłości, Warszawa 2014 Karolina Ziębińska-Lewandowska, Między dokumentalnością a eksperymentem. Krytyka fotograficzna w Polsce w latach 1946—1989, Warszawa 2014 Deindywiduacja. Socjologia zachowań zbiorowych, red. Marek Krajewski, Warszawa 2014 Błażej Prośniewski, Gust nasz pospolity, Warszawa 2014 Seria DESIGN / PROJEKTOWANIE Nerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projektowaniu, red. Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009 Jakub Szczęsny, Wyspa. Synchronizacja, red. Kaja Pawełek, Warszawa 2009 Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, red. Marek Krajewski, Warszawa 2010 Monika Rosińska, Przemyśleć u/życie. Projektanci. Przedmioty. Życie społeczne, Warszawa 2010 Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2010 Artur Frankowski, Typespotting. Warszawa, Warszawa 2010 Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2011 Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, Postmodernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012 Natalia Fiedorczuk, Wynajęcie, Warszawa 2012 Maciej Rawluk, Przystanki polskie. Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012 Chwała miasta, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2012 Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż, Warszawa 2013 TR Laszuk. Dizajn i rewolucja w teatrze, współwydawca: TR Warszawa, Warszawa 2013 Marek Krajewski, Są w życiu rzeczy… Szkice z socjologii przedmiotów, Warszawa 2013 Miasto-Zdrój. Architektura i programowanie zmysłów, red. Bogna Świątkowska, Joanna Kusiak, Warszawa 2013 TypoPolo. Album typograficzno-fotograficzny, red. Rene Wawrzkiewicz, Warszawa 2014 Seria ORIENTUJ SIĘ Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Podręcznik kolekcjonera sztuki najnowszej, Warszawa—Kraków 2008 Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza, Warszawa—Kraków 2008 (książka dostępna również w wersji angielskiej) Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, 77 dzieł sztuki z historią.

Opowiadania zebrane, Warszawa 2010 Mikołaj Długosz, 1994, Warszawa 2010 Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Za fotografię! W stronę radykalnego programu socjologii wizualnej, Warszawa 2010 Cecylia Malik, 365 drzew, Warszawa 2010

Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, red. Maciej Frąckowiak, Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Konrad Pustoła, Widoki władzy, Warszawa 2011 David Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, Warszawa 2012 Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca: Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012 Rafał Drozdowski, Maciej Frąckowiak, Marek Krajewski, Łukasz Rogowski, Narzędziownia, czyli jak badaliśmy (Niewidzialne) miasto, Warszawa 2012 Fanny Vaucher, Polskie pigułki / Polish Pills / Pilules polonaises, wydane dzięki wsparciu Szwajcarskiej Fundacji dla Kultury Pro Helvetia oraz Instytutu Polskiego w Paryżu, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2013 Janusz Minkiewicz (tekst), Eryk Lipiński (ilustracje), O piesku dziwaku, Warszawa 2014 Andrzej Tobis, A-Z Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego, współwydawca Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2014 Seria KULTURA NIE DLA ZYSKU Czytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Ivan Illich, Odszkolnić społeczeństwo, Warszawa 2010 Dragan Klaić, Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa współpraca kulturalna.

Przewodnik, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa, Warszawa 2011 Seria EKSPERYMENT Znikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Katarzyna Krakowiak, Andrzej Kłosak, Słuchawy. Projektowanie dla ucha, Warszawa 2009 Magdalena Starska, Dawid Wiener, Komunikacja. Pogłębianie poczucia przestrzeni, Warszawa 2009 Aleksandra Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa jako struktura emergentna, Warszawa 2009 Janek Simon, Szymon Wichary, Zmaganie umysłu ze światem. Gry losowe, Warszawa 2009 Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek, Jan Dziaczkowski, Góry dla Warszawy!, Warszawa 2009 Kasia Fudakowski, David Álvarez Castillo, Pokonać obiekt.

W wypadku rzeźby, Warszawa 2009 Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. zbiorowa, Warszawa 2012 Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego, red. Karolina Breguła, Warszawa 2012 Kwartalnik FORMAT P # 1 Piekło rzeczy, Warszawa 2009 # 2 Bóle fantomowe, Warszawa 2009 # 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, Warszawa 2009 # 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, Warszawa 2011 # 5 Wystawy mówione / Spoken Exhibitions, Warszawa 2011 # 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st. Warszawy, Warszawa 2012 # 7 Ziemia pracuje! Wystawa o mauzoleach, ruinach i szlamie, Warszawa 2013 # 8 Nieposłuszeństwo. Teoria i praktyka, Warszawa 2013 # 9 W stronę leksykonu użytkowania, Warszawa 2014 www.sklep.beczmiana.pl zamówienia: sklep@beczmiana.pl

Seria kieszonkowa Gust nasz pospolity Błażej Prośniewski Warszawa 2014 © Błażej Prośniewski, Fundacja Bęc Zmiana

Redakcja i adiustacja:

Anna Papiernik | tessera.org.pl Korekta:

Magdalena Kolanko | tessera.org.pl Aleksandra Smoleń | tessera.org.pl Projekt graficzny, skład i łamanie:

Grzegorz Laszuk K+S, Anna Hegman K+S Koordynacja:

Ela Petruk Wydawca:

Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana ul. Mokotowska 65/7 00-533 Warszawa www.beczmiana.pl bec@beczmiana.pl Zamówienia:

www.sklep.beczmiana.pl, sklep@beczmiana.pl

Partner:

Fundacja imienia Stefana Kuryłowicza ul. Berezyńska 25 033-908 Warszawa www.fundacja-sk.pl fundacja-sk@apaka.com.pl ISBN 978-83-62418-40-4

Błażej Prośniewski (1988) doktorant w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej, absolwent Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych na Uniwersytecie Warszawskim.

Autor tekstów i audycji radiowych o architekturze.

Pracuje w Polskim Radiu.

Jaka architektura podoba się Polakom? Najkrótsza odpowiedź na to pytanie brzmiałaby: ładna. I prawdopodobnie można by na tym poprzestać, gdyby nie fakt, że określenie to jest nieostre i wieloznaczne. Bo czy Hotel Bristol może podobać się w taki sam sposób jak Dworzec Centralny? Czy istnieje jeden uniwersalny zestaw narzędzi pozwalający oceniać estetykę architektury?

Gust nasz pospolity — wbrew twierdzeniu, że o gustach się nie dyskutuje — jest próbą wiwisekcji naszych wyborów, preferencji i upodobań estetycznych. I nie chodzi tu tylko o wskazanie konkretnych realizacji, tworzenie rankingów tego, co nam się podoba, a co nie, ale przede wszystkim o określenie kryteriów tej oceny.

Punktem wyjścia przedstawionych w książce badań stała się bazylika w Licheniu. Dla jednych niesmaczne kuriozum wyrosłe pośród pól, dla innych — dzieło sztuki na miarę przełomu tysiącleci, które — według opinii projektantki świątyni wygłoszonej w 2007 roku — jest emanacją gusto polacco. Czy Polacy naprawdę oczekują takiej architektury?

Po siedmiu latach czas odkryć karty i powiedzieć: „sprawdzam”.

ISBN 978-83-62418-40-4

9 788362 418404

cena 33 zł