Kapitalizm. Historia krótkiego trwania / Kacper Pobłocki

Kapitalizm Historia krรณtkiego trwania

Kacper Pobล ocki

KAPITALIZM HISTORIA KRÓTKIEGO TRWANIA

KAPITALIZM

TABLICE

Źródła: 2.1, 2.2, 2.4, 2.5 – Martino Pesaresi, Michele Melchiorri, Alice Siragusa, Thomas Kemper, Atlas of the Human Planet 2016. Mapping Human Presence on Earth with the Global Human Settlement Layer, Publications Office of the European Union, Luxemburg 2016, s. 31, 41, 43, 62; 2.3 – opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego; 2.6 – NASA Earth Observatory.

Jednym z najbardziej doniosłych zjawisk ostatnich dekad jest bezprecedensowa urbanizacja naszej planety. Raport przygotowany dla Unii Europejskiej pokazuje, że oprócz konwencjonalnych miast można dziś mówić o rozległych miejskich skupiskach (urban clusters) – obszarach ciągłej zabudowy o populacji liczącej co najmniej 5 tysięcy mieszkańców i gęstości zaludnienia przekraczającej 300 osób na kilometr kwadratowy. Zgodnie z tą definicją najmniej zurbanizowanymi kontynentami są dziś Ameryka Północna oraz Europa (2.2), a największym organizmem miejskim na świecie – Pekin (2.4).

Stolica Chin stanowi pierwsze w historii gigamiasto – miejsce zamieszkane przez ponad 100 milionów osób. Innym spektakularnym przykładem ekspresowej urbanizacji ostatnich lat jest Dubaj (2.6), który zastąpił Nowy Jork czy Paryż jako modelowe „miasto przyszłości” (rozdział 11).

TABLICA 2 PLANETA MIASTO

miasta: 52%

Afryka: 7%

Ameryka Północna: 3%

Ameryka Południowa: 5%

Europa: 4%

Azja: 33%

2.1 Rozkład ludności świata pod względem miejsca zamieszkania – miasta, skupiska miejskie oraz wsie.

Populacja świata: 7,3 miliarda ludzi

skupiska miejskie: 33%

wieś: 15%

Azja

89%

81%

Afryka

11%

19%

2.2 Stopień urbanizacji poszczególnych kontynentów w 2015 roku.

0%

50%

100%

Europa

74%

26%

Ameryka Południowa

82%

18%

Ameryka Północna

73%

27%

Oceania

77%

23%

ludność miejska

ludność wiejska

1000

1200

1400

1780

Algier

1805

1830

Źródła: 4.1, 4.2 – Shlomo Angel, Planet of Cities, Lincoln Institute of Land Policy, Cambridge, Mass. 2012, s. 37, 176.

Manila

1855

TABLICA 4 GLOBALNE MIĘDZYMIEŚCIE 2010

1910

1880

1905

1930

4.2 Wpływ deindustrializacji Nowego Jorku na zmianę gęstości zaludnienia.

Gęstość zaludnienia (w osobach na hektar) 0–150 150–300 300–600 600–1200 1200–2400

1980

2005

4.1 Spadek gęstości zaludnienia liczących się ośrodków miejskich, 1780–2005.

1955

Zagęszczenie ludności (osoby na hektar)

0

200

400

600

800

Paryż

Londyn

Buenos Aires

Sydney

Lagos

Stambuł

Bombaj

Teheran

Chicago

Moskwa

Los Angeles

Bangkok

Tel Awiw

Kuwejt

Pekin Szanghaj Kair

Meksyk Warszawa

Źródła: 5.1 – Shaikh, Capitalism, dz. cyt., s. 66; 5.2 – Harvey, The Enigma of Capital, dz. cyt., s. 22; 5.3 – opracowanie własne na podstawie danych Thomasa Piketty’ego; 5.4 – opracowanie własne na podstawie danych Angusa Maddisona (do 2008 roku) oraz Banku Światowego (za rok 2015).

Pierwsza żelazna zasada kapitalizmu głosi, że „zdrowa” stopa zysku na kapitale wynosi 5 procent rocznie (5.3). Jednakże takie uśrednienie maskuje duże dysproporcje i utrzymanie takiej stopy zwrotu jest bardzo trudne (rozdział 4).

Na przykład w USA po okresie powojennej prosperity zaczęła ona gwałtownie spadać (5.1). Zjawisko to jest jednym z powodów, dla których dochodzi do cyklicznych finansjalizacji. Termin ten oznacza wycofanie pieniędzy z inwestycji w produkcję czy handel i przekierowanie ich w takie branże jak finanse, ubezpieczenia czy nieruchomości – w skrócie FIRE (akronim od Finance, Insurance and Real Estate). Na początku XXI wieku były one głównym źródłem zysków amerykańskich korporacji (5.2).

TABLICA 5 TAJEMNICE KAPITALIZMU

4%

6%

8%

10%

12%

14%

16%

18%

1947

1955

1963

złota era kapitalizmu

1971

1979

1987

kontrrewolucja finansowa

5.1 Stopa zysku amerykańskich korporacji w latach 1947–2011.

Stopa zwrotu na kapitale

1995

2003

okres finansjalizacji

2011

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

1945

1950

1955

1960

1965

1970

1975

5.2 Zmiana głównego źródła zysków w amerykańskiej gospodarce w okresie powojennym.

Źródła zysków amerykańskich korporacji

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

produkcja

sektor finansowy

TABLICA 11 REWOLUCJA PIASTOWSKA

Tunis

Kordoba

BIZANCJUM

Konstantynopol

Wenecja

Wolin

Praga

Verdun

Kijów RUŚ KIJOWSKA

WOŁGA KAMSKA

Bułgar Wlk.

Nowogród

Źródła: 11.1 – opracowanie własne na podstawie: Cunliffe, By Steppe, Desert and Ocean, dz. cyt., s. 389, 408; Jankowiak, Two Systems of Trade, dz. cyt., s. 137, McCormick, Narodziny Europy, dz. cyt., s. 725; 11.2 – Findlay i O’Rourke, Power and Plenty, dz. cyt., s. 45; 11.3 – Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie; 11.4 – Warszawskie Centrum Numizmatyczne; 11.5 – opracowanie własne na podstawie: Kara, Najstarsze państwo Piastów, dz. cyt., s. 248, 250; 11.6 – fot. Małgorzata i Mirosław Andrałojć.

11.1 Zachodnia Eurazja w czasach powstawania pierwszego państwa na ziemiach współczesnej Polski (początek X wieku).

Aleksandria

Bagdad

Damaszek

CHAZARIA Itil

EMIRAT SAMANIDZKI

Samarkanda

świat islamu wschodni szlak niewolniczy zachodni szlak niewolniczy miejsca zakopanych srebrnych dirhemów

jedwab porcelana

jedwab porcelana

11.2 Relacje handlowe między poszczególnymi regionami świata około roku 1000 n.e.

jedwab herbata

przyprawy jedwab drewno ryż kamienie szlachetne

AZJA WSCHODNIA

tekstylia

przyprawy perfumy

przyprawy tekstylia

AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA

srebro

przyprawy jedwab drewno tekstylia

AZJA CENTRALNA

AZJA POŁUDNIOWA

konie bojowe

drewno źelazo

sól, tekstylia, konie, broń, towary przemysłowe

AZJA POŁUDNIOWA

złoto niewolnicy kość słoniowa ryż

tekstylia

broń futra

AZJA AFRYKA CENTRALNA SUBSAHARYJSKA

AFRYKA SUBSAHARYJSKA

tekstylia srebro

niewolnicy srebro futra

niewolnicy broń

ŚWIAT ISLAMU

srebro

przyprawy tekstylia jedwab srebro

ŚWIAT ISLAMU

broń

EUROPA WSCHODNIA

papier srebro niewolnicy

niewolnicy futra srebro

EUROPA WSCHODNIA

EUROPA ZACHODNIA

z

do EUROPA ZACHODNIA

jedwab miedź gotówka

tekstylia przyprawy

złoto

AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA

perfumy przyprawy drewno

tekstylia

konie

przyprawy

AZJA WSCHODNIA

11.4 Dirhem samanidzki wybity na początku X wieku w mennicy Asz-Szasz oraz denar „PRINCE[P]S POLONIE” Bolesława Chrobrego.

11.3 Wizerunek spętanych niewolników (fragment drzwi katedry gnieźnieńskiej, XII wiek).

Orla

Daleszyn

Bydgoszcz

Gniezno

Biskupin

Giecz

a

n os Pr

11.5 Patrymonium oraz podboje Piastów w X wieku.

pierścień centralnych grodów

patrymonium Piastów

zakopane depozyty srebrnych dirhemów

grody zniszczone przed 950 rokiem grody zniszczone pod koniec X wieku

grody zbudowane pod koniec IX lub w pierwszej połowie X wieku i funkcjonujące po 950 roku

grody przedpiastowskie funkcjonujące po 950 roku

a

Odr

Poznań

Noteć

Kalisz

Warta

isł

Santok

Ujście W a

11.6 Srebrny „złom” (pocięte dirhemy oraz fragmenty biżuterii) odnaleziony w Rogoźnie.

12.1 Kapitał w Wielkiej Brytanii, lata 1700–2010.

Źródło: Piketty, Capital in the Twenty-First Century, dz. cyt., s. 116.

TABLICA 12 METAMORFOZA KAPITAŁU Wartość kapitału krajowego jako odsetek dochodu krajowego

0

100%

200%

300%

400%

500%

600%

700%

800%

1700

1750

1810

ziemia uprawna

1850

kapitał krajowy

1880

1910

kapitał zagraniczny

1920

1950

1970

1990

nieruchomości

2010

13.1 Okresy boomu budowlanego oraz kryzysu w polskich miastach, 1950–2014.

Źródła: 13.1, 13.5 – opracowanie własne na podstawie roczników statystycznych GUS-u; 13.2 – fot. Dariusz Matuszczyk; 13.3, 13.4 – opracowanie własne na podstawie danych Banku Światowego.

reORIENTACJA PO POLSKU Mieszkania oddane do uzytku (w tys.)

0

50

100

150

200

250

1950

1960

długie lata 60.

1970

1980

1990

2000

globalna reORIENTacja

transformacja

2010

tekst

Kacper Pobล ocki

Kapitalizm Historia krรณtkiego trwania

Pamięci Neila Smitha (1954–2012), mentora i przyjaciela, którego hojnej obecności bardzo dziś brakuje

Spis treści Legenda 11

Wprowadzenie: Globalna reorientacja

15

Świat z drugiej ręki Pułapka doganiania Cicha rewolucja Wstyd peryferii Barbarzyńska Europa

17 18 23 29 40

Globalny materializm Śmierć postkolonializmu Zwrot przestrzenny Analfabetyzm ekonomiczny Punkty reorientacji

51 53 57 62 67

Część I: Czas, czyli Były Zachód

77

Rozdział 1. Archeologia przyszłości Złomowisko marzeń Postkapitalizm w Detroit Zwijanie się Ameryki

79 83 88 92

Rozdział 2. Czas to pieniądz Czas rzeczywisty Płynny świat Performatywność ekonomii

97 99 103 106

Rozdział 3. Antyrynek Pieniądz towarowy i kredytowy Mechanizm długu Na strychu kapitalizmu

113 114 121 127

Rozdział 4. Życie i śmierć kapitału Wojna na Wall Street Urządzenie przestrzenne Spadająca stopa zysku

133 134 138 147

Rozdział 5. Dynamika finansjalizacji Kopalnia petrodolarów Materialność wirtualności Tajemnica wzrostu

153 154 162 167

Rozdział 6. Wspaniała katastrofa Czysty zysk Spekulacja kontra arbitraż Lewarowanie świata

175 179 184 189

Rozdział 7. Domek z kart Piracka urbanizacja Fabryka hipotek Wzór, który zabił Wall Street

195 196 205 212

Rozdział 8. Minsky w Albarado Okultyzm ekonomiczny Konsensus pekiński Świat z o.o.

217 218 226 231

Rozdział 9. Globalne międzymieście Morze jest historią Deliryczne Lagos Zamach na Nowy Jork

239 240 244 250

Rozdział 10. Stolica Trzeciego Świata Miasto dualne Koniec pracy Nierówny rozwój

261 263 270 278

Część II: Przestrzeń, czyli Globalne Południe Rozdział 11. Zagadka kapitalizmu Koszmarny raj Archaiczna współczesność Pułapka Malthusa

283 285 286 291 300

Rozdział 12. Kradzież historii Nędza ewolucjonizmu Kariera pańszczyzny Synchroniczność Eurazji

311 312 317 331

Rozdział 13. Hegemonia islamska Początki kapitalizmu Piastowski Blitzkrieg Niewolnictwo państwowe

347 350 355 365

Rozdział 14. Tysiąc lat niewoli Srebrna tajemnica Patriarchat po polsku Piastowski monopol

375 378 383 391

Rozdział 15. Społeczeństwo kontra państwo Państwowa geneza państwa Ucieczka od władzy Ornament to zbrodnia

397 398 405 416

Rozdział 16. Nieciągłość kapitalizmu 429 Miejskość przed miastem 430 Akumulacja pierwotna 437 Wykorzenienie 451 Rozdział 17. Urbanizacja kapitału Widzieć jak państwo Kres przestrzeni absolutnej Widmowe akry

457 459 472 484

Zakończenie: Znikający środek

495

Feudalizm w XXI wieku Make Life Harder Dekada rentierów Granica obciachu Ludzkie oblicze kapitału

497 501 511 521 529

Wyobraźnia ekonomiczna Rozdrabnianie świata Hakowanie pieniądza

539 543 548

Podziękowania 551 Bibliografia (skrócona) 557 Indeks 571 Aneks 601

Leg e n da Główna teza tej książki jest prosta: narzędzia, jakich obecnie używamy do tego, aby zrozumieć, jak zorganizowany jest świat, bardziej nam w tym przeszkadzają, niż pomagają.

Kierując naszą uwagę na rzeczy błahe lub poboczne, zasłaniają prawdziwie doniosłe wydarzenia, które nie tylko kierują bieg dziejów na zupełnie nowe tory, ale także mogą stać się szansą na rewizję podstawowych wyobrażeń na temat tego, czym jest i skąd się wziął system społeczno-ekonomiczny, w którym przyszło nam żyć.

Gdy większość Polaków i Polek zajęta była tak zwaną transformacją ustrojową, doszło do trzech epokowych zmian. O ile ludzkość potrzebowała całego stulecia, aby zwiększyć swoje szeregi z jednego miliarda osób (w 1804 roku) do dwóch (w roku 1927), o tyle w ostatnim ćwierćwieczu przybyły na świecie kolejne dwa miliardy. Tym samym podwoiła się liczba robotników wytwarzających dobra dla światowej gospodarki. To oni są cichymi bohaterami największej w dziejach ludzkości rewolucji przemysłowej, która wbrew temu, czego uczymy się w szkole, nie odbyła się w XIX wieku, ale ma miejsce właśnie teraz.

Co więcej, w 1800 roku, u progu europejskiej industrializacji, odsetek ludności świata żyjącej w miastach wynosił 3 procent. 100 lat później

wzrósł do 10 procent. Jednak dopiero w ciągu ostatnich kilkunastu lat przekroczył on pułap 50 procent, sprawiając, że miasto zastąpiło wieś jako naturalne środowisko życia człowieka. Globalna urbanizacja i największa rewolucja przemysłowa w historii ludzkości wpłynęły też dramatycznie na klimat. Lata 2001–2016 były najcieplejszymi od chwili, gdy zaczęliśmy rejestrować pomiary temperatury.

W Polsce wciąż silnie ugruntowane jest przekonanie, że serce świata leży za naszą zachodnią granicą, a my stanowimy – zarówno dzisiaj, jak i w przeszłości – jego peryferie. Jednak lokomotywą tych przeobrażeń jest nie tylko Zachód, ale również kraje takie jak Chiny, Indie, Brazylia czy Indonezja. To tam wykluwają się scenariusze, które wyznaczają kontury XXI wieku. Jaki on będzie, tego jeszcze nie wiemy.

Ale jedno jest pewne – to Meksyk, Dubaj, Lagos, Karaczi czy Shenzhen, a nie Londyn, Paryż czy Nowy Jork stanowią dziś miasta przyszłości.

Proces wysuwania się krajów Południa na pozycje światowych liderów sięga co najmniej roku 1950, ale dopiero teraz, gdy Chiny oficjalnie zastąpiły USA jako największa gospodarka świata, nie da się go dłużej ignorować czy bagatelizować. W chwili, gdy relacja między Pierwszym a Trzecim Światem uległa

11

Legenda

fundamentalnej transformacji, zmieniło się także położenie Polski. Nasza kondycja peryferyjności jest dziś zapośredniczona – głównie przez Unię Europejską, która stała się naszym najważniejszym partnerem handlowym, politycznym i kulturowym. Jako że Zachód nie jest już prawdziwym centrum, my niepostrzeżenie staliśmy się peryferiami „z drugiej ręki”.

Książka ta opisuje genezę, przebieg oraz konsekwencje tej globalnej reORIENTacji. Ze względu na szeroki zakres poruszanych tu tematów wyprawa, w jaką zabieram czytelników i czytelniczki, będzie w dużej mierze podróżą palcem po mapie. Dla osoby – jak ja – związanej z antropologią (czyli tradycyjnie nauką o odległych miejscach, kulturach i ludziach) jest to ruch ryzykowny.

Od czasów Bronisława Malinowskiego fundamentem tej dys­cypliny są bowiem prowadzone osobiście badania terenowe, a antropolog stał się niejako profesjonalnym podróżnikiem, który po powrocie z trudnej i długiej wyprawy opowiada o swym doświadczeniu innym.

Jednakże żadna podróż, ani dzisiaj, ani w czasach Malinowskiego, nie byłaby możliwa bez mapy – a ta jest właśnie kwintesencją wiedzy „z drugiej ręki”. Orientując się w świecie za jej pomocą, chcąc tego czy nie, podążamy śladami naszych poprzedników. Jakość zapośredniczonej wiedzy jest zatem równie ważna – jeśli nie ważniejsza – od tego, w jaki sposób bezpośrednio doświadczamy rzeczywistości.

Nauki społeczne rzadko podejmują tę kwestię. Dyskusje metodologiczne skupiają się przede wszystkim

na udoskonalaniu bezpośrednich sposobów zbierania wiedzy – czy to w laboratorium, czy w społeczeństwie. Dlatego książka ta powstała jako wniosek z następującej banalnej konstatacji: miejsc, do których nigdy nie pojedziemy, zawsze będzie więcej niż tych, które jesteśmy w stanie poznać osobiście. Nasz światopogląd – rozumiany tutaj dosłownie jako wyobrażenie na temat tego, jak skonstruowany jest świat – w dużej mierze bazuje więc na tym, co usłyszeliśmy od innych.

Niestety mapy, którymi posługujemy się najczęściej, prowadzą ubitymi już szlakami. Dlatego chciałbym zabrać czytelników i czytelniczki w podróż pod prąd zbiorowej ciekawości. Globalna reorientacja stała się bowiem okazją do rewizji szeregu utartych przekonań na temat centralnej pozycji Zachodu w historii ludzkości. Coraz więcej wskazuje na to, że nowy porządek światowy wcale nie jest nowy, tylko bardzo stary, i że krótki w perspektywie długiego trwania okres dominacji Euroameryki stanowi wyjątek, a nie regułę.

Jednym z elementów takiego europocentrycznego światopoglądu jest opisywanie rzeczywistości społecznej za pomocą kategorii temporalnych – czyli związanych z czasem. Stąd pochodzi przeświadczenie, że kapitalizm jest epoką historyczną. Uczymy się, że narodził się on w chwili, gdy w kryzys wpadł poprzedzający go feudalizm, a ten z kolei powstał z rozkładu ustroju antycznego. Zachód jako pierwszy pokonał tę drogę, a kraje, które chcą go dogonić, muszą mozolnie podążać jego śladem, przechodząc przez te same etapy. Dlatego

12

Legenda

najczęstszą miarą wartości poszczególnych krajów jest to, jak plasują się na tej uniwersalnej ścieżce ewolucyjnego postępu. To rzekomo odróżnia kraje zacofane od rozwi­niętych.

Okoliczności powstania kapitalizmu są oczywiście od wielu dekad obiektem burzliwych dyskusji, które nie zostały konkluzywnie rozwiązane.

Zamiast udzielać nowych odpowiedzi na stare pytania (na przykład o to, dlaczego rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii), proponuję stawiać pytania innego rodzaju, tworząc tym samym podwaliny przestrzennej teorii kapitalizmu.

Historia kapitalizmu jest bowiem jednocześnie o wiele krótsza i o wiele dłuższa, niż się to zwykle przyjmuje.

Jako system ekonomiczny oparty na zasadzie nieskończonego wzrostu kapitalizm powstał pod koniec XIX wieku – i stanowi szczególny sposób zarządzania przestrzenią, pracą oraz pieniądzem.

O ile pieniądz i praca były fundamentami wielu społeczeństw znanych w historii (stąd nawet niektóre systemy starożytne mogą wydawać się zaskakująco podobne do naszego), o tyle o pojawieniu się współczesnego kapitalizmu możemy mówić dopiero po tym, jak doszło do „urbanizacji kapitału”, czyli wyłonienia się rynku nieruchomości. Co więcej, współczesny kapitalizm nie narodził się na skutek długoletniej ewolucji, ale stanowił radykalne odejście od wcześniejszych modeli rozwoju. Od samego początku miał też globalny wymiar.

Jeśli natomiast spojrzymy na kapitalizm jako na system społeczny, zobaczymy, że wywodzi się on ze

znanej od bardzo dawna instytucji niewolnictwa. Starożytność, średniowiecze czy nowoczesność wcale nie stanowią wynikających z siebie epok czy faz rozwoju, ale są modyfikacjami kapitalizmu jako systemu opartego na niewolnej pracy – bez względu na to, czy przymus ma charakter militarny, prawny, polityczny czy ekonomiczny.

A to, co nam jawi się jako uniwersalna ścieżka rozwoju, jest w zasadzie historią bardzo lokalną, by nie powiedzieć: zaściankową.

Jest to zatem nielinearna, globalna i przestrzenna opowieść o tym, skąd się wziął i dokąd zmierza współczesny świat. Dlatego tę książkę bardziej niż jako pracę historyczną należy traktować jako mapę. Mapy są kwintesencją poznawania świata przez pryzmat przestrzeni. Żeby zrozumieć to, kim jesteśmy i dokąd zmierzamy, nie wystarczy patrzeć wstecz – należy dziś przede wszystkim rozejrzeć się dookoła. Bez dobrych map orientacja w terenie współczesnego kapitalizmu jest jednak niezwykle trudna. Książka ta powstała zatem po to, by uzbroić potencjalnych badaczy w narzędzia, które pozwolą im odnaleźć nowe terytoria – często tam, gdzie najmniej się ich spodziewają.

Prawdziwie odkrywcze podróże zaczynają się bowiem od gruntowego przemyślenia kierunku planowanej wyprawy.

Gdyby tak można było rzucić bombą w czystą matematykę.

Joseph Conrad

Część I

Czas, czyli Były Zachód

Rozdział 1

Archeologia przyszłości

Wysiąść z pociągu w Detroit to jak wykonać skok w przyszłość. Tak przynajmniej czuł się Lefty Stephanides, jeden z bohaterów powieści Middlesex, opartej na rodzinnej historii pisarza Jeffreya Eugenidesa.

W latach 20. XX wieku, gdy do Detroit ściągali imigranci z każdego zakątka Europy oraz z amerykańskiego Południa, widok dworca Michigan Central faktycznie zapierał dech w piersiach. Parter przypominał hol neoklasycystycznego gmachu – korynckie kolumny, rzeźbione belkowanie, monumentalne żyrandole i posadzka z kamienia sprowadzonego z walijskich kamieniołomów. Nad nim wznosił się trzynastopiętrowy biurowiec. W środku panował wielkomiejski harmider, ciągła kotłowanina przedmiotów i ludzi: „Telefony dzwoniące w stu agencjach spedycyjnych, [wtedy] wciąż jeszcze nowy dźwięk; towary wysyłane na wschód i zachód; pasażerowie przyjeżdżający i odjeżdżający, pijący kawę w Palm Court czy stojący przy pucybucie czyszczącym im buty, półbuty bankierów z wzorkiem na podbiciu, obuwie dostawców części – ze wzmocnionymi czubkami, dwukolorowe półbuty przemytników alkoholu”1.

Detroit było wówczas miastem przyszłości. Świadczyła o tym nie tylko wspaniała architektura, ale też wygląd jego mieszkańców. Zaraz po tym, jak Lefty, który właśnie uciekł do Ameryki przed wojną grecko-turecką, wysiadł na stacji Michigan Central, zaczął nerwowo szukać swej kuzynki. Co prawda nie widział jej od pięciu lat, ale znali się dobrze, bo wychowywali się razem. Nie był jednak w stanie wyłowić jej z tłumu. W ciągu stosunkowo krótkiego pobytu w Ameryce udało się jej „prawie całkowicie pozbyć wszystkiego, co mogło świadczyć o jej greckim pochodzeniu”. Włosy farbowała teraz „na intensywny kasztanowy kolor i nosiła równo podcięte”. Miała na sobie „krótką zieloną sukienkę z frędzlami”, wówczas krzyk mody, a dopasowane do niej kolorystycznie „buciki z zielonego atłasu były 1

Jeffrey Eugenides, Middlesex, przeł. Witold Kurylak, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2004, s. 103–104.

79

I. Czas, czyli Były Zachód

ozdobione cekinami na czubku i miały delikatne paseczki na kostkach”. Na jej ramionach spoczywało „czarne boa z piór, a na głowie kapelusz w kształcie hełmu, ozdobiony onyksowymi wisiorkami zwisającymi nad jej wyskubanymi brwiami”2.

W ręku trzymała lufkę z papierosem. Jej akcent „wyemigrował na tyle daleko na zachód, że brzmiał mniej więcej po europejsku” – zdradzał tylko tyle, że nie urodziła się w Ameryce. Zmieniły się też jej nawyki: miała nowe „lektury (wydawnictw Collier i Harper) i [nowe] ulubione jedzenie (faszerowany homar, masło orzechowe)”.

Gdy stanęła tak przed swoim zdezorientowanym kuzynem, a ten zapytał, czy ona to faktycznie ona, odpowiedziała mu zdaniem, które tłumaczyło wszystko: „Przecież nie mieszkam już w wiosce”3.

Detroit, podobnie jak pozostałe wielkie miasta Ameryki, było maszyną modernizacyjną – generatorem różnorodności, jak ujęła to teoretyczka urbanizacji Jane Jacobs, w którym z imigrantów robiono Amerykanów4.

Dworzec Michigan Central zamknięto w 1988 roku. Dziś ta, jak nazywa ją dziennikarz Mark Binelli, „najbardziej znana ruina w Detroit” stoi nieco na uboczu, lecz wciąż robi piorunujące wrażenie. „To tak jakby wrak Titanica wypłynął niespodziewanie na brzeg i pozostał tam już na zawsze jako przestroga dla ludzkości”5. Z wnętrza budynku wyrastają rośliny. Przyroda powoli pochłania architekturę6. Jednakże ruina to coś więcej niż martwe świadectwo bezpowrotnie utraconego świata. Dlatego proces „rujnacji”, jak ujęła to antropolożka Ann Stoler, uwidocznia nam, że czas wcale nie musi oznaczać linearnego marszu od przeszłości poprzez teraźniejszość ku przyszłości7. Ruina łączy w sobie różne temporalności. Dlatego nie powinien dziwić zachwyt brytyjskiego pisarza Geoffa Dyera, dla którego Michigan Central „nigdy nie wyglądał równie wspaniale jak dzisiaj, otoczony swoją własną ciszą”. „Ruiny – twierdzi Dyer – wcale nie prowadzą myśli w kierunku 2 3 4 5 6 7

Tamże, s. 104.

Tamże, s. 105.

Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities, Vintage Books, New York 1961, s. 187–197; wydanie polskie: Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, przeł. Jakub Mojsak, Centrum Architektury, Warszawa 2014.

Mark Binelli, The Last Days of Detroit. Motor Cars, Motown and the Collapse of an Industrial Giant, Vintage, London 2014, s. 279.

Por. Smith, Uneven Development, dz. cyt., s. 7–16; Osterhammel, Transformation of the World, dz. cyt., s. 331–346.

Ann Laura Stoler, „Rozkład pozostaje”. Od ruin do rujnacji, przeł. Agnieszka Rejniak-Majewska, „Widok. Teorie i Praktyki Kultury Wizualnej” 2013, nr 4.

80

1. Archeologia przyszłości

przeszłości”. Dlatego wrażenie, jakie wywiera na dzisiejszych przybyszach dworzec kolejowy w Detroit, jest „niemalże prorocze. Tak właśnie wygląda przyszłość”8.

Wiosną 2012 roku pojechałem wraz z paroma znajomymi obejrzeć ją na rowerach, podążając w kierunku Michigan Central jedną z autostrad, która już dawno zapomniała, jak wyglądają korki. Od czasu do czasu pojawiał się na niej jakiś samochód i leniwie mijał naszą grupkę.

Z radością, którą zrozumieć może tylko rowerzysta przyzwyczajony do przemykania nieśmiało wzdłuż sznura samochodów i ściągający na siebie groźne spojrzenia kierowców, jeździliśmy po pustej pięciopasmówce od krawężnika do krawężnika. Cisza aż kłuła w uszy.

Zatrzymaliśmy się pod gmachem Michigan Central, a po chwili na horyzoncie pojawił się przechodzień. Gdy przeszedł obok nas, Steve, który był jednym z naszych gospodarzy, skinął do niego głową. Zdarzenie to prawdopodobnie zdziwiłoby Louisa Wirtha, autora klasycznego tekstu o wolności i przyjemności, jaką daje anonimowość w zachodniej metropolii9. Tym, co kiedyś odróżniało miasto od wsi, była możliwość otaczania się ludźmi bez konieczności wchodzenia z nimi w interakcje. Nikomu nie przyszłoby nawet do głowy witać się w mieście z nieznajomymi. Ten nieznaczny gest Steve’a wydaje mi się bardziej wymowny niż ruina dworca.

To właśnie dziewiętnastowieczna urbanizacja w Euroameryce wprowadziła radosną samotność w tłumie – po angielsku wyrażaną słowem solitude. Różni się ona w zasadniczy sposób od tego, co po angielsku nazywa się loneliness, czyli samotności rozumianej jako wyobcowanie ze wspólnoty i melancholijna tęsknota do niej. Jak świetnie opisał to socjolog Richard Sennett, uczestniczenie w życiu zachodniego miasta polegało na połączeniu fizycznej obecności i psychologicznego wycofania10. W języku polskim ową przyjemność współistnienia w zbiorowości bez konieczności wchodzenia w bliższy kontakt zawiera pojęcie „nieprzysiadalności”, ukute przez poetę Marcina Świetlickiego i służące do opisu stanu, gdy przebywa się w wypełnionej ludźmi kawiarni, ale nie odczuwa się ani ochoty, ani 8 Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 280.

9 Louis Wirth, Urbanism as a Way of Life, „American Journal of Sociology” 1938, t. 44, nr 1, s. 1–24.

10 Richard Sennett, The Fall of Public Man, Faber and Faber, London 1993, s. 25–27; wydanie polskie: Upadek człowieka publicznego, przeł. Hanna Jankowska, Muza, Warszawa 2009.

81

I. Czas, czyli Były Zachód

potrzeby przysiadania się do kogoś11. Gest Steve’a należał jednak do innego porządku. Na pierwszy rzut oka przypominał zachowanie mieszkańców wsi czy małych miasteczek, w których każdy zna każdego. Ale przecież był skierowany w stronę osoby zupełnie nieznajomej. Jak go zatem odczytywać?

Dworzec, na którym obecnie wysiada się, przybywszy do Detroit pociągiem, został wybudowany w roku 1994 i jest, podobnie jak Michigan Central, dzieckiem swoich czasów. To niewielki klocek z trzema półkolistymi oknami i spadzistym dachem, wyglądający jak makieta z marketu budowlanego, albo – w najlepszym razie – okazała toaleta przy stacji benzynowej gdzieś przy zjeździe z prowincjonalnej autostrady. Stoi pośród pustego parkingu, w samym centrum miasta.

Gdy stawiałem swe pierwsze kroki w Detroit, w przeciwieństwie do Lefty’ego nie wpadłem od razu w wielkomiejski zgiełk. Zanim zdążyłem się zorientować, gdzie jestem, doznałem szoku zupełnie innego rodzaju. „Atmosferę – twierdzi filozof architektury Juhani Pallasmaa – poznajemy zanim jeszcze dostrzeżemy szczegóły otoczenia lub ogarniemy je na poziomie intelektualnym”12. Można to rozumieć bardzo dosłownie – jako powietrze, które wdychamy w chwili, gdy na przykład otwierają się drzwi pociągu i jeszcze nie zdążyliśmy zejść na peron. Przy tym pierwszym hauście nasza „cielesna nieświadomość”, jak nazwał to antropolog Michael Taussig, jest bombardowana ogromną ilością informacji – w powietrzu mieszają się przecież wszystkie składowe tego, czym żyje miasto13. Ów pierwszy łyk powietrza jest też pierwszym holistycznym doświadczeniem nowej przestrzeni i tym samym staje się przyczynkiem do antropologicznego (czyli całościowego) zrozumienia miejsca14.

Jak zatem smakowało Detroit? Myśl, która przyszła mi do głowy w chwili, gdy moje ciało doświadczyło po raz pierwszy jego atmosfery, brzmiała tak: „Tu jest jak na wsi u moich dziadków”. Dlaczego współczesne Detroit kojarzyło mi się z polską wsią lat 80. XX wieku?

11

12 13 14

Kacper Pobłocki, Nasza wspólna nieprzysiadalność, „Res Publica Nowa” 2012, nr 19, s. 41–47. Więcej o strategii nostalgicznego wycofywania się z miasta por. Ewa Rewers, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Universitas, Kraków 2005, s. 215–225.

Juhani Pallasmaa, Miejsce, przestrzeń i atmosfera. Postrzeganie peryferyjne i emocje w doświadczaniu architektonicznym, [w:] Miasto-zdrój, dz. cyt., s. 16.

Michael Taussig, Przysięgam, że to widziałem, „Res Publica Nowa” 2014, nr 2, s. 62–67.

Ulf Hannerz, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, przeł. Ewa Klekot, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 335–345.

82

1. Archeologia przyszłości

Może dlatego, że przyjechaliśmy z Chicago – miasta, które w przeciwieństwie do Detroit znane jest z tego, że (przynajmniej na pierwszy rzut oka) „działa” i zachowuje swoją klasyczną, amerykańską miejskość15. A może tutejsze powietrze było dla mnie po prostu zbyt czyste jak na „prawdziwe” miasto? Nie da się tego oczywiście jednoznacznie rozstrzygnąć. Jednakże fakt, iż jedynym skojarzeniem, jakie przyszło mi do głowy w chwili pierwszego kontaktu z Detroit, był krajobraz wiejski, jest znamienny. Miasta to nie tylko maszyny modernizacyjne, w których w krótkim czasie z greckiej chłopki można zamienić się w nowoczesną Amerykankę, radykalnie odmienić swój wygląd, porzucić stare i zdobyć nowe nawyki. To również poligony doświadczalne służące do produkcji wiedzy16. Czego możemy się nauczyć od współczesnego Detroit17? Przede wszystkim tego, że aby zrozumieć, co dzieje się obecnie w miastach, powinniśmy zacząć od gwałtownego o d u c z a n i a s i ę. Przyszłość bowiem nie jest już zwykłą kontynuacją przeszłości, a miasto i formy „życia po miejsku” ulegają właśnie fundamentalnej redefinicji.

Złomowisko marzeń

„Zamiast słuchać moich opowieści, lepiej sami tego spróbujcie” – tak przywitał nas Scott, trzydziestoparoletni mężczyzna, który rok wcześniej porzucił pracę biurową w jednej z dużych firm samochodowych w Detroit po to, by zająć się miejskim ogrodnictwem. Zamieszkał w jednym z 90 tysięcy opuszczonych podmiejskich domów. Podłączył na nowo prąd, a do ogrzewania zainstalował opalaną drewnem kozę.

Weszliśmy do środka. Od razu poczułem zapach dymu, taki sam, jaki zostaje na ubraniach, włosach i skórze po nocy spędzonej przy ognisku. Przedmiotów było tam niewiele: trochę rzeczy osobistych, trochę narzędzi, jakieś porozrzucane opakowania po nasionach. Scott płaci rachunki za elektryczność, mimo że dom nie należy do niego.

15 16 17

Frazę, że Chicago to „miasto, które działa” (a city that works), ukuł jego długoletni powojenny prezydent Richard J. Daley. Por. Dominic Pacyga, Chicago. A Biography, University of Chicago Press, Chicago 2011, s. 1, 288–290.

Kulturowe studia miejskie. Wprowadzenie, red. Ewa Rewers, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2014, s. 22–25, 56–57.

Wyrażenie „uczyć się od miasta” wprowadził do studiów miejskich Robert Venturi w swej słynnej książce Uczyć się od Las Vegas. Zapomniana symbolika formy architektonicznej, przeł. Anna Porębska, Karakter, Kraków 2013.

83

I. Czas, czyli Były Zachód

Właścicielem jest bank – Scott nie wie nawet, który. Nie ma to zresztą większego znaczenia. Ważne jest natomiast, byśmy nie robili mu zdjęć, nie podawali publicznie adresu ani tym bardziej nie ujawniali jego nazwiska. „Nigdy nic nie wiadomo” – wyjaśnia.

Scott nie wie też, kto mieszkał w jego domu wcześniej; wie tylko tyle, że poprzednicy wyprowadzili się na fali krachu z 2008 roku.

Byli jednymi z ofiar „pożyczek neutronowych”, czyli kredytów hipotecznych nazywanych tak przez analogię do bomb, które mają tę właściwość, że zabijają wyłącznie ludzi, krajobraz zaś pozostawiają nietknięty18. W tym sensie Detroit ma w sobie coś postapokaliptycznego. Dom, w którym od dawna nie ma mieszkańców, ale pozostały w nim przedmioty, będące często bardzo intymnym świadectwem ich życia i minionej epoki, jest jednym z typowych obrazków z tego miasta19. Scott opowiada nam ze szczegółami, co zastał w domu, gdy się do niego wprowadzał, i co zrobił ze znalezionymi przedmiotami. Jeden z bohaterów dokumentu Requiem dla Detroit zwiedza po trzydziestu latach dom, w którym spędził dzieciństwo – wciąż można tam znaleźć stare zabawki. „Gdy strażacy weszli do jednego z opuszczonych domów – relacjonuje reportażysta Charlie LeDuff – zobaczyli stół rozłożony jakby do kolacji i okulary leżące na grzbiecie książki. W szafkach kuchennych stały puszki i płatki śniadaniowe. Tak jakby właściciel dwie dekady temu wyszedł na spacer z psem i nigdy nie wrócił”20. Gdy chodziliśmy po ruinach fabryki Packarda – niegdyś największego kompleksu przemysłowego w Euroameryce – po kątach walały się strzępy gazet z lat 80. Znaleźliśmy paczkę firmowych pocztówek świątecznych z lat 70., z wizerunkiem robotników przy taśmie. Przed nami ruiny tej najbardziej znanej fabryki w Detroit odwiedziły zapewne tysiące osób21. Samozwańczy archeolodzy cywilizacji, która na naszych oczach odchodzi do lamusa, nie muszą nawet kopać – świadectwa lat świetności Ameryki wciąż można znaleźć niemalże na ulicy.

Detroit, niegdyś czwarta co do wielkości amerykańska metropolia, której fabryki architekt Le Corbusier opisywał jako katedry 18 19

Kevin Phillips, Bad Money, Penguin, New York 2009, s. 8.

Thomas J. Sugrue, The Origins of the Urban Crisis. Race and Inequality in Postwar De­ troit, Princeton University Press, Princeton 2014, s. 147–148.

20 Charlie LeDuff, Detroit. An American Autopsy, Penguin Press, New York 2013, s. 53; wydanie polskie: Detroit. Sekcja zwłok Ameryki, przeł. Iga Noszczyk, Czarne, Wołowiec 2015.

21 Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 14.

84

1. Archeologia przyszłości

nowoczesnej cywilizacji22, „z miasta nadziei – jak ujął to LeDuff – przeistoczyło się w złomowisko marzeń”23. Detroit było kolebką „produkcji masowej, samochodu, drogi asfaltowej, lodówki, mrożonego zielonego groszku, wysokich zarobków, mieszkań na własność oraz kredytów. To tutaj powstał amerykański model życia”24. I to tutaj właśnie dogorywa amerykańska klasa średnia. Pracownicy fizyczni w Detroit zarabiają dziś m n i e j niż w 1914 roku25. Od punktu szczytowego swego rozwoju, przypadającego na lata 50. ubiegłego wieku, miasto straciło 1,3 miliona mieszkańców. W ciągu ostatnich 50 lat wartość nieruchomości spadła o 77 procent26. Po tym, jak w 2008 roku miasto znalazło się w oku finansowego cyklonu, można było tu kupić dom nawet za dolara.

Obecnie w Detroit notuje się najwyższy odsetek zabójstw (na jednego mieszkańca) w całych Stanach27. Połowa dzieci żyje w biedzie; połowa dorosłych jest funkcjonalnymi analfabetami. W 2013 roku miasto ogłosiło bankructwo, brakuje środków na podstawowe usługi.

Dzieci muszą przynosić do szkoły własny papier toaletowy, a policjanci niejednokrotnie jeżdżą na wizję lokalną autobusem, gdyż w komendach nie ma już sprawnych pojazdów28. Detroit jest jedną z najbardziej znanych ofiar procesu, który filozof Marshall Berman nazwał „miastobójstwem”29. Szacuje się, że około 40 procent powierzchni miasta świeci pustkami. W 2009 roku jeden z członków Al-Kaidy odpalił zainstalowaną na sobie bombę w chwili, gdy samolot, którym leciał, znajdował się dokładnie nad Detroit. „Gdyby nie to, że mechanizm uruchamiający eksplozję nie zadziałał, samolot prawdopodobnie by wybuchł. Gdyby wybuchł i spadł na ziemię, prawdopodobnie nikogo by nie zabił” – ironizuje LeDuff, sugerując, że pewnie runąłby na którąś z pustych działek30.

22

Tamże, s. 3; Le Corbusier, Kiedy katedry były białe. Podróż do kraju ludzi nieśmiałych, przeł. Tomasz Swoboda, Fundacja Centrum Architektury, Warszawa 2013, s. 191–193.

23 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 137.

24 Tamże, s. 4.

25 Tamże, s. 6.

26 Sugrue, The Origins of the Urban Crisis, dz. cyt., s. XVI. 27 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 182; Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 8.

28 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 123, 178.

29 Marshall Berman, Among the Ruins, „New Internationalist”, grudzień 1987, t. 178; por. tegoż, All That is Solid Melts Into Air. The Experience of Modernity, Verso, London 2010, s. 340–345; wydanie polskie: „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”. Rzecz o doświadczeniu nowoczesności, przeł. Marcin Szuster, Universitas, Kraków 2006.

30 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 236.

85

I. Czas, czyli Były Zachód

Mały biały domek, w którym mieszka Scott i który stanowi ikoniczny obraz amerykańskich przedmieść oraz ich „cudownych lat” (jak nazywał się nostalgiczny serial z przełomu lat 80. i 90.), nie ma przed sobą trawnika ani szeregu podobnych małych białych domków dookoła. Dom Scotta otoczony jest miejskimi ogrodami. Domy oczywiście nie znikają same – najczęściej są podpalane. Potem przyjeżdżają służby miejskie i usuwają zgliszcza. Zdarza się, że podpaleń dokonują złomiarze. Dlatego też pojawiły się firmy, które specjalizują się w rozbiórkach – na takim recyklingu można nieco zarobić. Inna popularna strategia oczyszczania terenu, o której opowiada Scott, polega na stopniowym wypełnianiu pustostanu śmieciami – nie tylko odpadami z własnych domów, ale też warstwą ziemi, którą zdejmuje się z powierzchni już pustych działek, aby móc utworzyć na nich ogrody. To też podobno skłania magistrat do działania. Scott pokazuje nam kilka takich wielkich śmietników i mówi, że niebawem te działki powinny być wolne pod uprawę. Detroit to miasto, które wciąż płonie – w samym 2008 roku naliczono tam 90 tysięcy pożarów, dwa razy tyle, ile w jedenaście razy większym Nowym Jorku31. Najwięcej podpaleń odnotowuje się tradycyjnie w wigilię Halloween, znaną jako Noc Diabła. W czasie gdy dzieci w innych miastach Ameryki płatają niewinne figle, nad Detroit od lat unosi się czerwona pożoga. W 1984 roku, jednym z najbardziej tragicznych pod tym względem, tylko tej nocy spłonęło osiemset domów32. „Detroit jest tak biedne – tłumaczy jeden z miejscowych strażaków – że pożar stanowi tutaj najtańszą rozrywkę. Kanister benzyny kosztuje trzy i pół dolara, a bilet do kina – osiem. Nie wspominając nawet o tym, że nie ma tu już praktycznie żadnych kin”33.

Gdy w 1941 roku magnat prasowy Henry Luce ogłosił, że wiek XX stanie się „amerykańskim stuleciem”, niewiele jeszcze wskazywało na to, że będzie miał rację. USA nie wygrały jeszcze wojny z Japonią i Niemcami, nie było jeszcze bomby atomowej, powojennej prosperity związanej z rozwojem przemysłu i przedmieść, pierwszego człowieka na Księżycu ani globalnej kultury masowej34. Dziś nie ulega jednak

31 Sugrue, The Origins of the Urban Crisis, dz. cyt., s. XVIII. 32 Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 4.

33 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 49.

34 Oliver Stone i Peter Kuznick, The Untold History of the United States, Ebury Press, New York 2012, s. XI.

86

1. Archeologia przyszłości

wątpliwości, że miał rację35. Amerykański wiek XX był również erą samochodu i całego stylu życia, jaki on wygenerował. Można zatem Detroit – niegdyś światowe centrum motoryzacji – uznać za jedną ze stolic ubiegłego stulecia36. W skali mikro takim żywym cmentarzyskiem dwudziestowiecznego miasta jest Heidelberg Project – ulica opuszczonych domów, na której artysta Tyree Guyton zaczął gromadzić przedmioty porzucone przez mieszkańców37. Znajdziemy tam sterty butów, wraki samochodów, niedziałające kasy sklepowe i zepsute zegary. Wystawa Heidelberg Project jest pomnikiem cywilizacji, która odeszła, otwartym muzeum miastobójstwa. O ile amerykański wiek XX rozpoczął się w fabrykach Forda (a zwłaszcza w River Rouge, które w chwili otwarcia w 1928 roku było największym kompleksem fabrycznym na świecie38), o tyle symbolicznie skończył się właśnie na tej ulicy.

Współczesne Detroit przechodzi proces nie tyle dezurbanizacji, ile wręcz ruralizacji. Przyroda błyskawicznie zajmuje opuszczoną przestrzeń, a miejscy ogrodnicy jedynie wspomagają transformację, która i tak postępuje bez udziału człowieka. Na dachach pustych wieżowców, również w samym centrum, wyrastają drzewa. Miasto, jak ujął to LeDuff, dziczeje: zamiast gołębi panoszą się tam kojoty.

Pojawiły się też, po raz pierwszy od 1934 roku, bobry – jeszcze przed nastaniem epoki Henry’ego Forda głównym źródłem zarobku był tu właśnie handel skórami, a bobry były tu powszechnie spotykane39.

Jednakże nie można powiedzieć, że Detroit wróciło do punktu wyjścia i stało się po prostu wsią. Wciąż mieszka tu 700 tysięcy ludzi. Teza o rzekomej ruralizacji tego miasta oraz moje odruchowe skojarzenia z wiejskim krajobrazem są tylko skrótem myślowym, wynikającym z tego, że to, co się tam dzieje, wykracza poza wykształcony na bazie zachodniego doświadczenia urbanizacji aparat pojęciowy, jakim dysponujemy.

35 Arrighi, The Long Twentieth Century, dz. cyt., s. 239–300; tegoż, Adam Smith in Beijing, dz. cyt., s. 189.

36 Robi tak poniekąd Arrighi, Adam Smith in Beijing, dz. cyt., s. 13–39.

37 Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 65–67.

38 Sugrue, The Origins of the Urban Crisis, dz. cyt., s. 130–135.

39 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 5, 170–175, 261.

87

I. Czas, czyli Były Zachód

Postkapitalizm w Detroit

Grace Lee Boggs, urodzona w 1915 roku słynna aktywistka, stwierdziła: „Można patrzeć na Detroit i widzieć katastrofę, dewastację, wyludnienie, niedoinwestowanie; ale można też spojrzeć na De­troit i powiedzieć: tak właśnie wygląda przyszłość”40. Dla niej De­troit nie jest Miastem Rozpaczy, ale Miastem Nadziei, w którym kiełkuje kolejna amerykańska rewolucja, gdzie redefiniowane jest znaczenie amerykańskiego marzenia oraz gdzie pojawiają się zalążki post­ kapitalizmu41. „Jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się zjawisk we współczesnej Ameryce – twierdzi Lee Boggs – jest ogrodnictwo miejskie. Chodzi w nim nie tylko o żywność, ale też o to, że od jedzenia zaczyna się radykalna redefinicja tego, jak człowiek myśli o samym sobie i jak o siebie dba. To dlatego do Detroit przyjeżdża teraz tak wielu młodych ludzi – uważają się za pionierów XXI wieku”42. Przyszłość odkrywana jest tam zatem bardzo dosłownie – wyłania się spod warstw zanieczyszczonej ziemi, którą zdejmuje się z działek po spalonych domach. „Lubię jeździć samochodem – przyznaje Lee Boggs – ale przeświadczenie, iż stanowi on ostateczną odpowiedź na wyzwania cywilizacji i ewolucji człowieka, było dziecinne. Podobnie jak fascynacja kilkoma dekadami prosperity przemysłu samochodowego i przekonanie, że tak wygląda raj”43.

Kilka lat temu takie opinie mogły uchodzić za ekscentryczne, jednak po krachu finansowym zaczęły przedzierać się do głównego nurtu. Na przykład dziennikarz „Financial Times”, który w 2009 roku odwiedził Detroit, przyznał: „Jeszcze niedawno nie miałbym cierpliwości do tych ekocentrycznych, antyglobalistycznych tez. Ale tej zimy w Detroit wybrzmiały one inaczej. W czasach, gdy miejsca pracy i całe gałęzie gospodarki bezpowrotnie znikają, uprawianie warzyw we własnym ogródku wydaje się mieć sens i głębsze uzasadnienie”44.

Faktycznie, ogrodnictwo miejskie w Detroit to kwestia nie tyle mody, ile konieczności. Wysoki poziom przestępczości utrzymujący się 40

Wypowiedź z filmu Requiem for Detroit, reż. Julien Temple, 2010. Por. Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 63.

41 Grace Lee Boggs i Scott Kurashige, The Next American Revolution. Sustainable Activism for the Twenty-First Century, University of California Press, Berkeley 2011, s. 2, 18, 105.

42 Wypowiedź z filmu Requiem for Detroit.

43 Tamże.

44 John Reed, [w:] Boggs i Kurashige, The Next American Revolution, dz. cyt., s. 18.

88

1. Archeologia przyszłości

w mieście od wielu dekad spowodował bowiem, że już w latach 70. wielkie korporacje uciekły z miasta. Koszty związane z zapewnieniem bezpieczeństwa, przynajmniej te wpisywane do budżetów, jawiły się dla ich szefów jako nieopłacalnie wysokie45. O tym, jak bardzo nieobecne jest Detroit na mapie korporacyjnej Ameryki, świadczy fakt, iż w całym mieście w 2009 roku były tylko cztery kawiarnie sieci Starbucks. Większość mieszkańców zaopatruje się w sklepikach na rogu, zwanych party shops, w których warzywa czy owoce można kupić tylko w wysoko przetworzonej formie – albo z puszki, albo w proszku. Ponad połowa mieszkańców ma dwa razy dalej do sklepu ze świeżą żywnością niż do sklepu z takim jedzeniem. W 2007 roku z tamtejszego rynku wycofały się dwie ostatnie ogólnokrajowe sieciówki ze świeżymi warzywami. Wiele osób jeździ na zakupy na przedmieścia46.

Detroit jeszcze do niedawna stanowiło jedną z tak zwanych pustyń żywnościowych – miejsc, w których dostęp do świeżego jedzenia to przywilej. Dlatego mieszkańcy wzięli sprawy w swoje ręce i – jak Scott – zaczęli uprawiać własne ogródki. Dzięki temu nie tylko są w stanie lepiej się odżywiać, ale też rolnictwo stało się elementem lokalnej gospodarki. Scott sprzedaje swoje warzywa miejscowym sklepom i restauracjom. Nie podaje wprawdzie cyfr, ale widać, że jest zadowolony z zarobku. Nie jest w tym odosobniony. Jeden z bohaterów filmu Requiem for Detroit opowiada: „Z jednego akra ziemi [czyli powierzchni wielkości połowy boiska piłkarskiego – dop. K.P.] jestem w stanie wyciągnąć 500 dolarów tygodniowo”. „To więcej niż dostawałem u Chryslera” – zauważa jego kolega, po czym dodaje: „Dziś powodzi mi się lepiej niż wtedy, gdy myślałem, że żyło mi się dobrze. Moi przodkowie pochodzili z Alabamy, gdzie uprawialiśmy ziemię. Dlatego dla nas ogrodnictwo miejskie to nic szczególnie nowego”47.

Scott, który jak większość nowych pionierów wychował się na tutejszych przedmieściach, nie zna tych historii. Niewiele osób pamięta też o tym, że przed wielką migracją czarnoskórej ludności w Detroit żyli emigranci z Polski, Grecji czy Skandynawii, którzy też znali się na rolnictwie. Entuzjastą miejskiego ogrodnictwa był nawet 45 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 270.

46 Andrew Grossman, Retailers Head for Exits in Detroit, „The Wall Street Journal”, 16 czerwca 2009.

47 Wypowiedź z filmu Requiem for Detroit.

89

I. Czas, czyli Były Zachód

sam Henry Ford48. Ale może właśnie ta zbiorowa nieświadomość hartuje pionierskiego ducha nowej amerykańskiej rewolucji. „To wszystko, co tu robimy, to jeden wielki eksperyment” – opowiadał podekscytowany Scott. Aby nie być gołosłownym, zaprosił nas do współuczestnictwa i przez godzinę wkładaliśmy nasiona do dziur w ziemi. Po raz pierwszy posadził dwa rodzaje warzyw obok siebie. „Zobaczymy, co z tego wyjdzie” – mówił. Początkowo udzielił mi się jego entuzjazm, ale po chwili doznałem olśnienia. Przypomniałem sobie mojego dziadka, który po pracy w fabryce wsiadał na rower i pędził na swoją działkę. Miał tam całą biblioteczkę agronomiczną.

Dzięki niej nie tylko wiedział, które warzywa powinno się sadzić obok których, ale także kiedy i jak należy to robić. Uświadomiłem sobie wtedy, że Scott próbował nas przekonać, iż rewolucja, jaka obecnie odbywa się w Detroit, polega na tym, że młodzi ludzie wymyślają na nowo rolnictwo. Tymczasem jest to akurat jedna z tych rzeczy, na których gatunek ludzki miał czas całkiem nieźle się poznać.

Jak trzeźwo przypomina Thomas Sugrue, autor jednej z najlepszych analiz miastobójstwa Detroit, szanse, iż pionierzy pokroju Scotta faktycznie odmienią to miasto, są nikłe. Wielu z nich wywodzi się z klasy średniej i należy do wąskiej grupy mieszkańców (8 procent), którzy mają białą skórę. Zdecydowana większość ludności – 88 procent – to Afroamerykanie. Siła sprawcza około 900 miejskich ogrodów, które w 2013 roku naliczono w tym mieście, jest niewielka, zważywszy na skalę długoletnich zaniedbań. Detroit zabiła nie pycha królów przemysłu samochodowego, twierdzi Sugrue, ale rasizm, który był głównym powodem exodusu klasy średniej na przedmieścia i na którym opierał się również system pożyczek neutronowych, które dobiły to miasto w ostatnich latach49. W szczytowym momencie amerykańskiego XX wieku Detroit znane było z wysokich zarobków i wysokiego standardu życia klasy średniej. Choć w teorii wrota do niej były otwarte dla każdego, w rzeczywistości okazało się, że dyskryminacja rasowa z zakładów pracy rozlała się też na miejsca zamieszkania. Jak ujął to jeden z mieszkańców: „Afroamerykanie 48 William Bunge, Fitzgerald. Geography of a Revolution, University of Georgia Press, Athens 2011, s. 48–50.

49 Sugrue, The Origins of the Urban Crisis, dz. cyt., s. XV. O roli rasizmu w procesie upadku amerykańskich miast pisała też Jane Jacobs, por. The Death and Life of Great American Cities, dz. cyt., s. 358.

90

1. Archeologia przyszłości

zapragnęli wyjść z izolacji, wskutek czego całe miasto zamieniło się w jedno wielkie getto”50.

Współczesne pomysły na to, jak urządzić Miasto Nadziei, nie dają wielkiej szansy na poprawę losu Detroit. Dave Bing, burmistrz urzędujący w latach 2009–2013, zaproponował między innymi, aby magistrat utrzymywał swoje usługi (oświetlenie, policję czy wywóz śmieci) w „miejscach pokazowych”, które przyciągałyby nowych mieszkańców. Tam odbudowano by bardziej zwartą tkankę miejską.

Pozostałe obszary, nazwane „terenami miejskich domostw”, byłyby de facto wykluczone z miasta, co oznaczałoby przyjęcie postępującej ruralizacji jako oficjalnej polityki miejskiej. „W zamian za rezygnację z usług takich jak oświetlenie uliczne – czytamy w oficjalnym dokumencie – oraz podjęcie eksperymentów z alternatywnymi źródłami energii oraz korzystanie z deszczówki, właściciele domostw otrzymaliby ulgi podatkowe”51. W duchu tej filozofii rozwoju w czerwcu 2014 roku odcięto wodę blisko 30 tysiącom gospodarstw domowych52.

W chwili, gdy likwidowano ostatnie elementy miejskiej infrastruktury i usług municypalnych, banki wciąż zarabiały na upadku miasta – tylko w 2013 roku ich zyski szacowano na blisko pół miliarda dolarów; to tyle samo, ile wyniosła suma środków zarezerwowanych w miejskim budżecie na policję i straż pożarną53. Gdy po krachu z 2008 roku bankierzy z Wall Street otrzymali ogromne dotacje od amerykańskiego rządu, aby „utrzymać płynność w gospodarce”, Detroit spisano na straty. Jak oświadczył jeden z urzędników prezydenta Obamy: „Szanse Detroit na pomoc finansową oscylują między zero a zero procent”54.

Wszystkie wcześniejsze plany na odwrócenie losów Detroit – zakładające budowę kasyna, organizację narodowej konwencji Partii Republikańskiej, budowę stadionów oraz organizację finałów rozgrywek Super Bowl – spaliły na panewce. Nadzieje, jakie te pomysły rozbudzały, były łudząco podobne do tych, jakie pokłada się dziś w ogrodnictwie miejskim. W 1980 roku, zaraz po konwencji Partii Republikańskiej, „Washington Post” donosił: „Nie ulega wątpliwości, 50 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 45.

51 Sugrue, The Origins of the Urban Crisis, dz. cyt., s. XXII. 52 Anna Clark, Going Without Water in Detroit, „The New York Times”, 3 lipca 2014.

53 Darrell Preston i Chris Christoff, Only Wall Street Wins in Detroit Crisis Reaping $474 Million Fee, Bloomberg.com, 14 marca 2013.

54 Sugrue, The Origins of the Urban Crisis, dz. cyt., s. XXI.

91

I. Czas, czyli Były Zachód

że Detroit zdołało odbić się od dna i rozwiązać część najbardziej oczywistych problemów. Biała klasa średnia wraca do miasta. Ludzie wracają do śródmieścia, znów chodzą do restauracji czy odwiedzają lśniące Renaissance Center”55. Ponad ćwierć wieku później dyskusja o rozwoju tego miasta zdaje się stać dokładnie w tym samym punkcie.

Dlatego, jak twierdzi Sugrue, „potrzeba o wiele więcej niż kilka tysięcy hipsterów czy młodych białych specjalistów, aby zrewitalizować rozlewające się afroamerykańskie miasto. Salony rowerowe, odpicowane knajpki oraz sklepy ze zdrową żywnością nie zapewnią wielu dobrze płatnych miejsc pracy – a biedni mieszkańcy Detroit i tak nie będą mogli z nich korzystać”56.

Zwijanie się Ameryki

Aby zrozumieć, co faktycznie wydarzyło się w Detroit, musimy spojrzeć szerzej – nie tylko na samo miejsce lub wybraną grupę mieszkańców, ale na pozycję tego miasta w procesie przestrzennej reorganizacji światowej gospodarki. Zachwyt nad miejskim rolnictwem wynika z myślenia o mieście jako czymś przeciwstawnym wobec wsi, a także z uniwersalizowania zachodniego doświadczenia miasta i miejskości.

W odróżnieniu od metropolii Euroameryki ostatnich dwustu lat, na Globalnym Południu dychotomia miasto–wieś nigdy nie występowała tak silnie57. Szacuje się, że obecnie około 800 milionów mieszkańców miast (czyli mniej więcej co czwarty mieszczuch na świecie) trudni się rolnictwem. W niektórych miastach Południa rolnictwo było i wciąż jest najważniejszą gałęzią gospodarki. W Bogocie daje ono pięćdziesiąt miejsc pracy na jeden hektar – to więcej niż na przykład wielkopowierzchniowy handel. 60 procent powierzchni Bangkoku (oraz jedna trzecia Szanghaju) jest przeznaczona pod uprawę (w porównaniu do 8 procent w Londynie). Ruralizacja tych miast nie jest symptomem zacofania – nawet hipernowoczesny Hongkong sam wytwarza dwie trzecie konsumowanego w mieście drobiu, jedną szóstą

55 56 57

Tamże, s. XXIV. Tamże, s. XXV. AbdouMaliq Simone, For the City Yet to Come. Changing African Life in Four Cities, Duke University Press, Durham 2004, s. 140–141. O tym, jak powstała dychotomia miasto–wieś na Zachodzie, pisze Smith, Uneven Development, dz. cyt., s. 9–13, 136–137.

92

1. Archeologia przyszłości

wieprzowiny i połowę warzyw58. W tym sensie Detroit nie tyle wyznacza kierunek przyszłości, ile po prostu dogania Południe.

Przez długi czas uważano, że Detroit jest wyjątkiem potwierdzającym regułę – sukces amerykańskiego modelu urbanizacji i rozwoju. „Dla ludzi z mojego pokolenia i młodszych – pisze Mark Binelli – dorastanie w regionie Detroit oznaczało dojrzewanie z ciągłą świadomością faktu, że to, co najlepsze, dawno już minęło. Jedyne Detroit, jakie znaliśmy, to miasto będące pustą skorupą swego dawnego ja”59.

W 1987 roku tamtejsze ulice można było zobaczyć w kinach jako tło dystopijnego filmu RoboCop, w którym nikogo już nie dziwi, że należy wynajmować prywatne firmy do zapewnienia elementarnego bezpieczeństwa mieszkańcom. W tym samym czasie Nowy Jork i jego biznesowa kultura yuppies były gloryfikowane w takich produkcjach filmowych jak Wall Street Oliviera Stone’a. Te dwa miasta reprezentują radykalnie odmienne wizje amerykańskiej przyszłości. Dystopia przemysłowego Detroit stanowiła dokładne przeciwieństwo utopii Nowego Jorku jako miasta globalnego, świetnie prosperującego dzięki usługom i postindustrialnej gospodarce bazującej na sektorze finansowym60.

Gdy w 1991 roku socjolożka Sharon Zukin pisała o krajobrazie dwudziestowiecznej Ameryki, Detroit stanowiło dla niej symbol upadającego „Zagłębia Rdzy” na Wschodnim Wybrzeżu, które powoli, lecz nieubłaganie ustępowało miejsca „Zagłębiu Słońca” w zachodnich i południowych stanach61. Camilo José Vergara w 1987 roku zaczął fotografować ruiny amerykańskiej cywilizacji – nie tylko Detroit, ale też inne postindustrialne przestrzenie takie jak South Side w Chicago, południowe i centralne Los Angeles, nowojorski Harlem czy Południowy Bronx, nazywając samego siebie „kustoszem upadku”.

Gdy w 1995 roku zaproponował w artykule prasowym, aby część śródmieścia Detroit, w którym monumentalne przedwojenne wieżowce świeciły pustkami, nazwać amerykańskim Akropolem, spotkał się z falą oburzenia. „Cywilizacja rzymska jest martwa; amerykańska – bynajmniej” – odpowiedział mu jeden z lokalnych dziennikarzy.

58

Fred Pearce, Confessions of an Eco Sinner. Travels to Find Where My Stuff Comes From, Eden Project, London 2008, s. 342.

59 Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 11.

60 Saskia Sassen, The Global City. New York, London, Tokyo, Princeton University Press, Princeton 1991.

61 Sharon Zukin, Landscapes of Power. From Detroit to Disney World, University of California Press, Berkeley 1993, s. 103–133.

93

I. Czas, czyli Były Zachód

Zresztą krytyka przychodziła nie tylko z Detroit, ale też z pozostałych miast. Dziennikarz „The New York Times” w tekście wyśmiewającym ten pomysł stwierdził, że „idea amerykańskiego Akropolu jest policzkiem wymierzonym Stanom Zjednoczonym i temu, co ten kraj reprezentuje. Byłoby to obraźliwe także dla starożytnych Greków”62.

Wiele się od tamtego czasu zmieniło. Jak pisze reportażysta George Packer, „jeśli urodziłeś się około roku 1960 lub później, to spędziłeś swoje dorosłe życie w wirze «zwijania się» Ameryki. Obserwowałeś, jak struktury, które istniały przed twoimi narodzinami, walą się niczym słupy soli – od farm w Południowej Karolinie, poprzez zakłady w dolinie Mahoning, osiedla domków jednorodzinnych na Florydzie, po szkoły w Kalifornii”. Oznacza to nie tylko odejście znajomego amerykańskiego krajobrazu, ale również „kres niewidzialnych, aczkolwiek ważnych podstaw codziennego życia, takich jak sposoby uprawiania polityki w Waszyngtonie, to, co wypada, a co nie w nowojorskim banku, ogólne zwyczaje i poczucie moralności.

Wszystko to zmieniło się nie do poznania”. Świat, który powstał jako konsekwencja rooseveltowskiego Nowego Ładu lat 30., runął. „Gdy normy, które stanowiły o skuteczności starych instytucji, zaczęły się rozpadać, liderzy opuścili swoje stanowiska”. Próżnia, jaką zostawili, „została wypełniona przez najważniejszą siłę w historii Ameryki – zorganizowany pieniądz”63.

Dlatego w kolejnych rozdziałach przyjrzymy się temu, w jaki sposób „zorganizowany” jest pieniądz. Informatorzy tacy jak Scott nie będą w stanie wiele nam na ten temat powiedzieć, gdyż miejsca oraz osoby, które są w dużej mierze odpowiedzialne za taki stan rzeczy, są dla nich niedostępne. Skupimy się zatem na analizie tego, jak taka organizacja pieniądza opiera się na łączeniu w jeden spójny system wielu często bardzo od siebie odległych i odmiennych miejsc64.

W tym sensie horyzont naszego poznania musi wykroczyć poza lokalność. O ile antropolog jest w stanie osobiście przeprowadzić badania w Detroit, czy (jak niebawem się przekonamy) w biurach na Wall Street, o tyle zrozumienie związku między kapitalizmem a urbanizacją jest zadaniem znacznie bardziej ambitnym niż nawet „etnografia 62 Binelli, The Last Days of Detroit, dz. cyt., s. 270–271.

63 George Packer, The Unwinding. An Inner History of the New America, Faber and Faber, New York 2013, s. 3.

64 Jest to zadanie zdecydowanie ambitniejsze niż rozumienie miasta tylko jako „sieci sieci”, por. Hannerz, Odkrywanie miasta, dz. cyt., s. 230–232.

94

1. Archeologia przyszłości

wielomiejscowa”65. Nie chcę oczywiście umniejszać znaczenia badań nad mobilnością czy translokalnością, a jedynie zaznaczyć, że w omawianym tu przypadku musimy stawić czoło zgoła innym intelektualnym wyzwaniom66. Dlatego następne rozdziały stanowią swoistą podróż palcem po mapie amerykańskiego „zwijania się”, a kluczowe informacje będę czerpał nie z bezpośredniego doświadczenia badaczy czy „tubylców”, ale z drugiej ręki.

Nie oznacza to, że lokalne narracje tracą ważność. Są ciekawe, gdyż stanowią składową analizowanej tu przestrzennej organizacji pieniądza. Język, jakim operuje Scott, podobnie jak Lee Boggs czy LeDuff, jest zdominowany przez metafory temporalne. Scott oraz Lee Boggs mówią o nowym amerykańskim wieku, o erze postkapitalistycznej i o Detroit jako mieście przyszłości. LeDuff twierdzi, że miasto „maszeruje do tyłu”67, dla Binellego czy Eugenidesa istnieje wyłącznie jako cień minionego świata albo wspomnienie starych dobrych czasów. Na ulicy Heidelberg można znaleźć wiele porozrzucanych zegarów, które albo przestały działać, albo nie działały nigdy. Niektóre z nich mają nawet kilka wskazówek. Wracamy tym samym do konglomeratu różnych czasowości, jaki leży u podstaw procesu rujnacji. Prowadzi nas to zarazem na nowy trop i pozwala zadać kluczowe pytanie: dlaczego potocznie doświadczamy kapitalizmu za pośrednictwem czasu?

65 George E. Marcus, Ethnography in/of the World System. The Emergence of Multi-Sited Ethnography, „Annual Review of Anthropology” 1995, t. 24, nr 1, s. 95–117.

66 Dobry przykład nieustającej ważkości etnografii wielomiejscowej: Agata Stanisz, Ruchome miejsca i etnografia trans-lokalności, „Tematy z Szewskiej” 2012, nr 2, s. 7–18.

67 LeDuff, Detroit, dz. cyt., s. 54.

bibliografia

indeks aneks

Bibliografia (skrócona) Abu-Lughod Janet, Europa na peryferiach. Średniowieczny system-świat w latach 1250–1350, przeł. Arkadiusz Bugaj, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2012.

Race, Space, and Riots in Chicago, New York, and Los Angeles, Oxford University Press, Oxford 2007.

Tale of Two Cities. The Origins of Modern Cairo, „Comparative Studies in Society and History” 1965, t. 7, nr 4, s. 429–457.

Adamczyk Dariusz, Od dirhemów do fenigów. Reorientacja bałtyckiego systemu handlowego na przełomie X i XI wieku, „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2005, nr 4, s. 15–27.

Orientalno-bałtycki system handlowy a proces kształtowania się Europy Wschodniej w IX i X wieku, „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2002, nr 2, s. 63–88.

Trzecia fala napływu srebra arabskiego a powstanie „państwa” piastowskiego, „Wiadomości Numizmatyczne” 2014, t. 58, nr 1–2, s. 33–53.

Adas Michael, Machines as the Measure of Men. Science, Technology, And Ideologies of Western Dominance, Cornell University Press, Ithaca 1989.

Admati Anat i Martin Hellwig, The Bankers’ New Clothes. What’s Wrong with Banking and What to Do about It, Princeton University Press, Princeton 2014.

Alexander Michelle, The New Jim Crow. Mass Incarceration in the Age of Colorblindness, New Press, New York 2010.

Ali Syed, Dubai. Gilded Cage, Yale University Press, New Haven 2010.

Allen Robert, Farm to Factory. A Reinterpretation of the Soviet Industrial Revolution, Princeton University Press, Princeton 2003.

Anievas Alex i Kerem Nişancıoğlu, How the West Came to Rule. The Geopolitical Origins of Capitalism, Pluto Press, London 2015.

Arrighi Giovanni, Adam Smith in Beijing. Lineages of the Twenty-first Century, Verso, London 2008.

The Long Twentieth Century. Money, Power, and the Origins of Our Times, Verso, London 1994.

Assorodobraj Nina, Początki klasy robotniczej. Problem rąk roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.

Baucom Ian, Specters of the Atlantic. Finance Capital, Slavery, and the Philosophy of History, Duke University Press, Durham 2005.

557

Bibliografia

Beauregard Robert, When America Became Suburban, University of Minnesota Press, Minneapolis 2006.

Bezemer Dirk, Post-Socialist Financial Fragility. The Case of Albania, „Cambridge Journal of Economics” 2001, t. 25, nr 1, s. 1–23.

Binelli Mark, The Last Days of Detroit. Motor Cars, Motown and the Collapse of an Industrial Giant, Vintage, London 2014.

Bludnik Izabela, Postkeynesizm. Teoria endogenicznej kreacji pieniądza, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Poznań 2015.

Bockman Johanna, The Origins of Neoliberalism between Soviet Socialism and Western Capitalism. „A Galaxy without Borders”, „Theory and Society” 2007, t. 36, nr 4, s. 343–371.

Bourgois Philippe, In Search of Respect. Selling Crack in El Barrio, Cambridge University Press, Cambridge 2003.

Brash Julian, Bloomberg’s New York Class and Governance in the Luxury City, University of Georgia Press, Athens 2011.

Braudel Fernand, Gry wymiany, przeł. Ewa D. Żółkiewska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.

Struktury codzienności. Możliwe i niemożliwe, przeł. Maria Ochab i Piotr Graff, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.

Brenner Robert, Merchants and Revolution. Commercial Change, Political Conflict, and London’s Overseas Traders, 1550–1653, Verso, New York 2003.

The Boom and the Bubble. The U.S. in the World Economy, Verso, New York 2002.

The Economics of Global Turbulence, Verso, London–New York 2005.

The Brenner Debate. Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe, red. Trevor H. Aston i C.H.E. Philpin, Cambridge University Press, Cambridge 1993.

Bryan Dick i Michael Rafferty, Financial Derivatives and the Theory of Money, „Economy and Society” 2007, t. 36, nr 1, s. 134–158.

Buchowski Michał, Potoczne doświadczanie kapitalizmu, „Kultura Popularna” 2005, nr 4, s. 64–84.

Buczek Karol, O chłopach w Polsce piastowskiej, „Roczniki Historyczne” 1974, t. 40, s. 51–105.

O chłopach w Polsce piastowskiej (część druga), „Roczniki Historyczne” 1975, t. 41, s. 1–74.

Organizacja służebna w pierwszych wiekach państwa polskiego, „Studia Historyczne” 1977, t. 20, nr 3, s. 353–376.

Burawoy Michael i Pavel Krotov, The Economic Basis of Russia’s Political Crisis, „New Left Review” 1993, t. 198, s. 49.

558

Bibliografia

Campanella Thomas, The Concrete Dragon. China’s Urban Revolution and What It Means for the World, Princeton Architectural Press, New York 2008.

Clastres Pierre, Chronicle of the Guayaki Indians, Zone Books, New York 1998.

Society Against the State. Essays in Political Anthropology, Zone Books, New York 1989.

Comaroff Jean i John L. Comaroff, Occult Economies and the Violence of Abstraction. Notes from the South African Postcolony, „American Ethnologist” 1999, t. 26, nr 2, s. 279–303.

Theory from the South. Or, how Euro-America is Evolving Toward Africa, „Anthropological Forum” 2012, t. 22, nr 2, s. 113–131.

Curta Florin, The Making of the Slavs. History and Archaeology of the Lower Danube Region, C. 500–700, Cambridge University Press, Cambridge 2007.

Dabashi Hamid, The Arab Spring. The End of Postcolonialism, Zed Books, London 2012.

Daston Lorraine, Objectivity and the Escape from Perspective, „Social Studies of Science” 1992, t. 22, nr 4, s. 597–618.

Davis Mike, City of Quartz. Excavating the Future in Los Angeles, Vintage Books, New York 1990.

Magical Urbanism. Latinos Reinvent the US City, Verso, London 2000.

Planeta slumsów, przeł. Katarzyna Bielińska, Książka i Prasa, Warszawa 2009.

Deleuze Gilles i Félix Guattari, Tysiąc plateau, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2015.

Desmond Matthew, Eviction and the Reproduction of Urban Poverty, „American Journal of Sociology” 2012, t. 118, s. 88–133.

Dorn Nicholas, Knowing Markets. Would Less be More?, „Economy and Society” 2012, t. 41, nr 3, s. 316–334.

Duncan Richard, The Dollar Crisis. Causes, Consequences, Cures, Wiley, Singapore 2005.

The New Depression. The Breakdown of the Paper Money Economy, Wiley, Singapore 2012.

Elliott Larry i Dan Atkinson, Going South. Why Britain Will Have a Third World Economy by 2014, Palgrave Macmillan, Basing­stoke 2012.

Eriksen Thomas Hylland, Małe miejsca, wielkie sprawy. Wprowadzenie do antropologii społecznej i kulturowej, przeł. Joanna Wołyńska, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 2009.

Eyal Gil, Iván Szelényi i Eleanor R. Townsley, Making Capitalism Without Capitalists. Class Formation and Elite Struggles in Post-Communist Central Europe, Verso, London 1998.

559

Bibliografia

Fabian Johannes, Time and the Other. How Anthropology Makes Its Object, Columbia University Press, New York 1983.

Featherstone Mike, Occidentalism. Jack Goody and Comparative History Introduction, „Theory, Culture & Society” 2009, t. 26, nr 7–8, s. 1–15.

Ferguson James, Anthropology and Its Evil Twin. „Development” in the Constitution of a Discipline, [w:] International Development and the Social Sciences.

Essays on the History and Politics of Knowledge, red. Frederick Cooper i Randall Packard, University of California Press, Berkeley 1997.

Expectations of Modernity. Myths and Meanings of Urban Life on the Zambian Copperbelt, University of California Press, Berkeley 1999.

Give a Man a Fish. Reflections on the New Politics of Distribution, Duke University Press, Durham 2015.

Global Shadows. Africa in the Neoliberal World Order, Duke University Press, Durham 2006.

Fernández-Armesto Felipe, Millennium. A History of the Last Thousand Years, Bantam Press, London 1995.

Findlay Ronald i Kevin O’Rourke, Power and Plenty. Trade, War, and the World Economy in the Second Millennium, Princeton University Press, Princeton 2009.

Fitch Robert, The Assassination of New York, Verso, London 1993.

Frank Andre Gunder, ReOrient. Global Economy in the Asian Age, University of California Press, Berkeley 1998.

Galison Peter, Einstein’s Clocks, Poincaré’s Maps. Empires of Time, W.W. Norton, New York 2004.

Gayer Laurent, Karachi. Ordered Disorder and the Struggle for the City, Hurst, Oxford 2014.

Geertz Clifford, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. Maria Piechaczek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.

Islam Observed. Religious Development in Morocco and Indonesia, University of Chicago Press, Chicago 1971.

Georgakas Dan, Detroit, I do Mind Dying. A Study in Urban Revolution, South End Press, Cambridge, Mass. 1998.

Goody Jack, Food and Love. A Cultural History of East and West, Verso, London 1998.

Kradzież historii, przeł. Jacek Dobrowolski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Metals, Culture and Capitalism. An Essay on the Origins of the Modern World, Cambridge University Press, Cambridge 2012.

Renesans. Czy tylko jeden?, przeł. Ireneusz Kania, Czytelnik, Warszawa 2012.

The Eurasian Miracle, Polity Press, Cambridge 2010.

560

Bibliografia

Gould Stephen Jay, Full House. The Spread of Excellence from Plato to Darwin, Three Rivers Press, New York 1997.

Graeber David, Debt. The first 5,000 Years, Melville House, Brooklyn 2011.

Grala Dariusz, Reformy gospodarcze w PRL (1982–1989). Próba uratowania socjalizmu, Trio, Warszawa 2005.

Grandin Greg, Fordlandia. Henry Ford i jego miasto-państwo w amazońskiej dżungli, przeł. Jerzy J. Górski, Świat Książki, Warszawa 2012.

Guyer Jane I., Marginal Gains. Monetary Transactions in Atlantic Africa, University of Chicago Press, Chicago 2004.

Prophecy and the Near Future. Thoughts on Macroeconomic, Evangelical, and Punctuated Time, „American Ethnologist” 2007, t. 34, nr 3, s. 409–421.

Hannerz Ulf, Odkrywanie miasta. Antropologia obszarów miejskich, przeł. Ewa Klekot, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.

Harvey David, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, przeł. Agnieszka Kowalczyk, Wiktor Marzec, Maciej Mikulewicz i Maciej Szlinder, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2012.

Cosmopolitanism and the Geographies of Freedom, Columbia University Press, New York 2009.

Kosmopolityzm i banalna geografia zła, przeł. Jan Burzyński, „Res Publica Nowa” 2014, t. 26, s. 28–41.

Militant Particularism and Global Ambition. The Conceptual Politics of Place, Space, and Environment in the Work of Raymond Williams, „Social Text” 1995, t. 42, s. 69–98. Neoliberalizm. Historia katastrofy, przeł. Jerzy Paweł Listwan, Książka i Prasa, Warszawa 2008.

Paris, Capital of Modernity, Routledge, New York 2003.

Social Justice and the City, University of Georgia Press, Athens, Georgia 2009.

The Condition of Postmodernity. An Enquiry into the Origins of Cultural Changes, Blackwell, Oxford 1995.

The Enigma of Capital and the Crises of Capitalism, Profile Books, Oxford 2011.

The Limits to Capital, Verso, London 2007.

Hayden Dolores, Building Suburbia. Green Fields and Urban Growth, 1820–2000, Vintage Books, New York 2004.

Hobson John M., The Eastern Origins of Western Civilisation, Cam­bridge University Press, Cambridge 2004.

Ho Karen, Liquidated. An Ethnography of Wall Street, Duke University Press, Durham 2009.

Holston James, Insurgent Citizenship. Disjunctions of Democracy and Modernity in Brazil, Princeton University Press, Princeton 2008.

561

Bibliografia

Hosseini Hamid, Seeking the Roots of Adam Smith’s Division of Labor in Medieval Persia, „History of Political Economy” 1998, t. 30, nr 4, s. 653–681.

Howell Martha, Commerce Before Capitalism in Europe, 1300–1600, Cambridge University Press, Cambridge 2010.

Hsing You-Tien, The Great Urban Transformation. Politics of Land and Property in China, Oxford University Press, Oxford 2010.

Ingham Geoffrey, Kapitalizm, przeł. Katarzyna Sosnowska i Sławomir Królak, Sic!, Warszawa 2011.

Inskeep Steve, Instant City. Life and Death in Karachi, Penguin, New York 2011.

Jacobs Jane, Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, przeł. Łukasz Mojsak, Centrum Architektury, Warszawa 2014.

Jałowiecki Bohdan, Społeczne wytwarzanie przestrzeni, Scholar, Warszawa 2010.

James Deborah, Money from Nothing. Indebtedness and Aspiration in South Africa, Stanford University Press, Stanford 2014.

Jameson Frederic, Future City, „New Left Review” 2003, t. 21, s. 65–79.

Jankowiak Marek, Two Systems of Trade in the Western Slavic Lands in the 10th Century, [w:] Economies, Monetisation and Society in the West Slavic Lands 800–1200 AD, red. Mateusz Bogucki i Marian Rębkowski, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2013.

Jedlicki Jerzy, Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.

Kaplinsky Raphael, Globalization, Poverty and Inequality. Between a Rock and a Hard Place, Polity, Cambridge 2005.

Kara Michał, Najstarsze państwo Piastów – rezultat przełomu czy kontynuacji?

Studium archeologiczne, Wydawnictwo Instytutu Archeo­logii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Poznań 2009.

Katznelson Ira, City Trenches. Urban Politics and the Patterning of Class in the United States, Pantheon Books, New York 1981.

Marxism and the City, Clarendon Press, Oxford 1992.

Kern Stephen, The Culture of Time and Space, 1880–1918, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1983.

Knorr-Cetina Karin i Urs Bruegger, Global Microstructures. The Virtual Societies of Financial Markets, „American Journal of Sociology” 2002, t. 107, nr 4, s. 905–950.

Kochanowski Jerzy, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944–1989, W.A.B., Warszawa 2015.

Koolhaas Rem, Deliryczny Nowy Jork. Retroaktywny manifest dla Manhattanu, przeł. Dariusz Żukowski, Karakter, Kraków 2013.

562

Bibliografia

Koselleck Reinhart, Krytyka i kryzys. Studium patogenezy świata mieszczańskiego, przeł. Jakub Duraj i Marcin Moskalewicz, Res Publica Nowa, Warszawa 2015.

Kotkin Stephen, Armageddon Averted. The Soviet Collapse, 1970–2000, Oxford University Press, Oxford 2001.

Magnetic Mountain. Stalinism as a Civilization, University of California Press, Berkeley 1995.

Kruse Kevin Michael, White Flight. Atlanta and the Making of Modern Conservatism, Princeton University Press, Princeton 2005.

Kula Witold, Miary i ludzie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970.

Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego, Książka i Wiedza, Warszawa 1983.

Kurczewski Jacek, The Resurrection of Rights in Poland, Clarendon Press, Oxford 1993.

Kuroń Jacek i Jacek Żakowski, PRL dla początkujących, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1995.

LeBlanc Adrian Nicole, Random Family. Love, Drugs, Trouble, and Coming of Age in the Bronx, Scribner, New York 2004.

Lee Ching Kwan, Against the Law. Labor Protests in China’s Rustbelt and Sunbelt, University of California Press, Berkeley 2007.

Lees Andrew i Lynn Hollen Lees, Cities and the Making of Modern Europe, 1750–1914, Cambridge University Press, Cambridge, Mass. 2008.

Lefebvre Henri, The Urban Revolution, University of Minnesota Press, Minneapolis 2003.

Lépinay Vincent Antonin, Codes of Finance. Engineering Derivatives in a Global Bank, Princeton University Press, Princeton 2011.

Leszczyński Adam, Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943–1980, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013.

Lewicka-Rajewska Urszula, Arabskie opisanie Słowian. Źródła do dziejów średniowiecznej kultury, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2004.

Linklater Arno, Owning the Earth. The Transforming History of Land Ownership, Bloomsbury, London 2014.

LiPuma Edward i Benjamin Lee, Financial Derivatives and the Globalization of Risk, Duke University Press, Durham 2004.

MacKenzie Donald, An Equation and Its Worlds. Bricolage, Exemplars, Disunity and Performativity in Financial Economics, „Social Studies of Science” 2003, t. 33, nr 6, s. 831–868.

Opening the Black Boxes of Global Finance, „Review of International Political Economy” 2005, t. 12, nr 4, s. 555–576.

563

Bibliografia

The Credit Crisis as a Problem in the Sociology of Knowledge, „American Journal of Sociology” 2011, t. 116, nr 6, s. 1778–1841.

MacKenzie Donald i Yuval Millo, Constructing a Market, Performing Theory. The Historical Sociology of a Financial Derivatives Exchange, „American Journal of Sociology” 2003, t. 109, nr 1, s. 107–145.

MacKenzie Donald i Taylor Spears, „The Formula That Killed Wall Street”. The

Gaussian Copula and Modelling Practices in Investment Banking, „Social Studies of Science” 2014, t. 44, nr 3, s. 393–417.

Maddison Angus, Contours of the World Economy, 1–2030 AD. Essays in Macro-economic History, Oxford University Press, Oxford 2007.

Mason Paul, Live Working or Die Fighting. How the Working Class Went Global, Haymarket Books, Chicago 2010.

PostCapitalism. A Guide to Our Future, Allen Lane, London 2015.

Mayer Arno J., The Persistence of the Old Regime. Europe to the Great War, Pantheon, New York 1981.

McCormick Michael, Narodziny Europy. Korzenie gospodarki europejskiej 300– 900, przeł. Zbigniew Dalewski i Arkadiusz Bugaj, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

McNeill William Hardy, Keeping Together in Time. Dance and Drill in Human History, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 1995.

The Pursuit of Power. Technology, Armed Force, and Society since A.D. 1000, University of Chicago Press, Chicago 1982.

Mergler Lech, Kacper Pobłocki i Maciej Wudarski, Anty-bezradnik przestrzenny.

Prawo do miasta w działaniu, Res Publica Nowa, Warszawa 2013.

Merrifield Andy, Dialectical Urbanism. Social Struggles in the Capitalist City, Monthly Review Press, New York 2002.

Mez Adam, Renesans islamu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980.

Mintz Sidney Wilfred, Sweetness and Power. The Place of Sugar in Modern History, Penguin Books, New York 1986.

Three Ancient Colonies. Caribbean Themes and Variations, Harvard University Press, Cambridge, Mass. 2010.

Mirowski Philip, Machine Dreams. Economics Becomes a Cyborg Science, Cambridge University Press, Cambridge 2002.

More Heat Than Light. Economics as Social Physics, Physics as Nature’s Economics, Cambridge University Press, Cambridge 1989.

Mitchell Timothy, Carbon Democracy. Political Power in the Age of Oil, Verso, London 2013.

564

Bibliografia

Miyazaki Hirokazu, The Temporalities of the Market, „American Anthropologist” 2003, t. 105, nr 2, s. 255–265.

Modzelewski Karol, Barbarzyńska Europa, Iskry, Warszawa 2004.

Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1987.

Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego, X–XIII wiek, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 1975.

Mollenkopf John i Manuel Castells, Dual City. Restructuring New York, Russell Sage Foundation, New York 1991.

Mumford Lewis, The City in History. Its Origins, Its Transformations, and Its Prospects, Harvest, New York 1961.

Murray Martin, City of Extremes. The Spatial Politics of Johannesburg, Duke University Press, Durham 2011.

Musaraj Smoki, Tales from Albarado. The Materiality of Pyramid Schemes in Postsocialist Albania, „Cultural Anthropology” 2011, t. 26, nr 1, s. 84–110.

Osterhammel Jürgen, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, przeł. Izabela Drozdowska-Broering i in., Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2013.

Ouroussoff Alexandra, Wall Street at War. The Secret Struggle for the Global Economy, Polity Press, Cambridge, U.K. 2010.

Pai Hsiao-Hung, Scattered Sand. The Story of China’s Rural Migrants, Verso, London 2012.

Parker Geoffrey, Global Crisis. War, Climate Change and Catastrophe in the Seventeenth Century, Yale University Press, New Haven 2013.

Piketty Thomas, Kapitał w XXI wieku, przeł. Andrzej Bilik, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.

Pirenne Henri, Mohammed and Charlemagne, Meridian Books, New York 1957.

The Stages in the Social History of Capitalism, „The American Historical Review” 1914, t. 19, nr 3, s. 494–515.

Pobłocki Kacper, Antropologia miasta – urbanizacja, przestrzeń i relacje społeczne, „Lud” 2011, t. 95, s. 69–91.

Europe, the Pope and the Holy Left Alliance in Poland, „Focaal. European Journal of Anthropology” 2004, t. 43, s. 123–133.

The Cunning of Class. Urbanization of Inequality in Post-war Poland, rozprawa doktorska, Central European University, Budapest 2010.

Class, Space and the Geography of Poland’s Champagne (Post)socialism, [w:] Chasing Warsaw. Socio-Material Dynamics of Urban Change Since 1990, red.

Monika Grubbauer i Joanna Kusiak, Campus Verlag, Frankfurt 2012.

Knife in the Water. The Struggle over Collective Consumption in Urbanizing Poland, [w:] Communism Unwrapped. Consumption in Cold War Eastern

565

Bibliografia

Europe, red. Paulina Bren i Mary Neuburger, Oxford University Press, Oxford 2012.

Learning from Manchester. Uneven Development, Class and the City, „Praktyka Teoretyczna” 2014, t. 9, nr 1, s. 237–267.

Prawo do miasta i ruralizacja świadomości w powojennej Polsce, [w:] O miejskiej sferze publicznej. Obywatelskość i konflikty o przestrzeń, red. Przemysław

Pluciński i Marek Nowak, t. 1, Korporacja Ha!art, Kraków 2011.

Skala jako obiekt badań antropologicznych, [w:] Regiony etnografii, red. Jacek Schmidt, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2013.

Polanyi Karl, Wielka transformacja. Polityczne i ekonomiczne źródła naszych czasów, przeł. Maria Zawadzka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Pomeranz Kenneth, The Great Divergence. China, Europe, and the Making of the Modern World Economy, Princeton University Press, Princeton 2000.

Poznanski Kazimierz, Poland’s Protracted Transition. Institutional Change and Economic Growth 1970–1994, Cambridge University Press, Cambridge 1996.

Prashad Vijay, The Poorer Nations. A Possible History of the Global South, Verso, London 2012.

Priestland David, The Red Flag. Communism and the Making of the Modern World, Grove Press, New York 2009.

Raban Jonathan, Hunting Mister Heartbreak, Picador, London 1991.

Rakowski Tomasz, Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia człowieka zdegradowanego, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2009.

Robb Graham, The Discovery of France. A Historical Geography, W.W. Norton & Company, New York 2008.

Robbins Richard, Globalne problemy a kultura kapitalizmu, przeł. Sławomir Dymczyk, Pro Publico, Poznań 2008.

Roitman Janet, Anti-Crisis, Duke University Press, Durham 2013.

Ruddiman William F., Plows, Plagues, and Petroleum. How Humans Took Control of Climate, Princeton University Press, Princeton 2010.

Sahlins Marshall David, Folk Dialectics of Nature and Culture, [w:] A Reader in the Anthropology of Religion, red. Michael Lambek, Blackwell Publishers, Malden, Mass. 2002.

Stone Age Economics, Aldine, New York 1974.

The Segmentary Lineage. An Organization of Predatory Expansion, „American Anthropologist” 1961, t. 63, nr 2, s. 322–345.

Schneider Jane, Was There a Pre-capitalist World System?, „Peasant Studies” 1977, t. 6, s. 20–29.

Scott, Brett The Heretic’s Guide to Global Finance. Hacking the Future of Money, Pluto Press, London 2013.

566

Bibliografia

Scott James, Seeing Like a State. How Certain Schemes to Improve the Human Condition Have Failed, Yale University Press, New Haven 1998.

The Art of Not Being Governed. An Anarchist History of Upland South­east Asia, Yale University Press, New Haven 2014.

Shapin Steven i Simon Schaffer, Leviathan and the Air-Pump. Hobbes, Boyle, and the Experimental Life, Princeton University Press, Princeton 1985.

Shaxson Nicholas, Treasure Islands. Tax Havens and the Men Who Stole the World, Bodley Head, London 2011.

Simatupang Batara, The Polish Economic Crisis. Background, Causes, and Aftermath, Routledge, London 1994.

Simone AbdouMaliq, City Life from Jakarta to Dakar, Routledge, London 2010.

For the City Yet to Come. Changing African Life in Four Cities, Duke University Press, Durham 2004.

Pirate Towns. Reworking Social and Symbolic Infrastructures in Johannesburg and Douala, „Urban Studies” 2006, t. 43, nr 2, s. 357–370.

Smith Neil, American Empire. Roosevelt’s Geographer and the Prelude to Globalization, University of California Press, Berkeley 2003.

The New Urban Frontier. Gentrification and the Revanchist City, Routledge, London 1996.

The Revolutionary Imperative, „Antipode” 2010, t. 41, s. 50–65.

Uneven Development. Nature, Capital, and the Production of Space, Blackwell, Oxford 1991.

Soja Edward, Seeking Spatial Justice, University of Minnesota Press, Minneapolis 2010.

Soroka Paweł, Andrzej Karpiński, Stanisław Paradysz i Wiesław Żółtkowski, Od uprzemysłowienia w PRL do deindustrializacji kraju. Losy zakładów przemysłowych po 1945 roku, Muza, Warszawa 2015.

Sowa Jan, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Universitas, Kraków 2011.

Sugrue Thomas J., The Origins of the Urban Crisis. Race and Inequality in Postwar Detroit, Princeton University Press, Princeton 2014.

Tamás Gáspár Miklós, Telling the Truth about Class, „Socialist Register” 2006, s. 228–268.

Taussig Michael T., The Devil and Commodity Fetishism in South America, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1980.

Thompson E.P., The Making of the English Working Class, Penguin Books, London 1980.

The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth Century, „Past & Present” 1971, t. 50, s. 76–136.

567

Bibliografia

The Poverty of Theory and Other Essays, Monthly Review Press, New York 1978.

Time, Work-Discipline, and Industrial Capitalism, „Past & Present” 1967, t. 38, s. 56–97.

Tilly Charles, Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons, Russell Sage Foundation, New York 1984.

Coercion, Capital, and European States, AD 990–1992, Blackwell, Cambridge

1992.

Topolski Jerzy, Narodziny kapitalizmu w Europie XIV–XVII wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987.

Przełom gospodarczy w Polsce XVI wieku i jego następstwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2000.

Sixteenth-century Poland and European Economic Development, [w:] A Republic of Nobles, red. Jan Krzysztof Fedorowicz, Cambridge University Press, Cambridge 1982.

Turner Graham, The Credit Crunch. Housing Bubbles, Globalisation and the Worldwide Economic Crisis, Pluto Press, London 2008.

Urbańczyk Przemysław, Mieszko Pierwszy Tajemniczy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012.

Trudne początki Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008.

Urbański Jarosław, Prekariat i nowa walka klas. Przeobrażenia współczesnej klasy pracowniczej i jej form walki, Książka i Prasa, Warszawa 2014.

Vogl Joseph, Widmo kapitału, przeł. Katarzyna Sosnowska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.

Wacquant Loïc, Urban Outcasts. A Comparative Sociology of Advanced Marginality, Polity, Cambridge 2008.

Więzienia nędzy, przeł. Michał Kozłowski, Książka i Prasa, Warszawa 2009.

Wallerstein Immanuel Maurice, Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century, University of California Press, Berkeley 2011.

Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy, 1600– 1750, University of California Press, Berkeley 2011.

Warren Elizabeth i Amelia Warren Tyagi, The Two-Income Trap. Why Middle-Class Parents Are Going Broke, Basic Books, New York 2004.

Warszawa. Podręcznik zamieszkiwania, red. Anna Ptak, Rani Al Rajji, Edwin Gardner i Christiaan Fruneaux, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski, Warszawa 2015.

Weizman Eyal, Hollow Land. Israel’s Architecture of Occupation, Verso, New York 2007.

568

Bibliografia

Wolf Eric, Europa i ludy bez historii, przeł. Wojciech Usakiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.

Wright Erik Olin i Joachim Singelmann, Proletarianization in the Changing American Class Structure, „American Journal of Sociology” 1982, t. 88, s. 176–209.

Zukin Sharon, Landscapes of Power. From Detroit to Disney World, University of California Press, Berkeley 1993.

Indeks a

Abisynia 348 abstrakcja 60, 222, 314, 451 zob. alienacja, wykorzenienie, wyobcowanie Abudża 250 Abu-Lughod Janet 43, 263, 307, 351, 460 Abu-Lughod Lila 34 Abu Hamid al-Andalusi 376, 377 Adamczyk Dariusz 355, 362, 369 Adas Michael 293, 294 Afganistan 42, 71, 74, 75, 401 Afryka 23, 18, 41, 42, 228, 236, 241, 323, 337, 366, 386, 461, 462, 482 agrarna – formacja 321, 322, 324, 331 – rewolucja 130, 338 Ahmadineżad Mahmud 55 akcje 102, 105, 106, 128, 136, 137, 139, 150, 186, 187, 190–192, 208–210, 535 akumulacja – pierwotna 362, 398, 437, 439–443, 457 – kapitału 123, 135, 154, 171, 241– 242, 298, 363, 365, 366, 383–391, 420, 435, 437–444, 453, 460, 462, 487, 521, 532, 550 – władzy / środków przymusu / prestiżu 417–419, 435, 462 – przez wywłaszczenie 189, 441 Al-Dżahiz 349, 413 Al-Ghazali 353, 377 Al-Jakubi 347, 348

Al-Mukaddasi 42, 413 Albania 41, 69, 218–223 Aleksander Macedoński 385 Alexander Michelle 272, 273 Ali Syed 287, 289, 290 alienacja 430, 451, 467 zob. abstrakcja, wykorzenienie, wyobcowanie Allen Robert 334 Allende Salvador 206 Ameryka 28, 42, 74, 79, 80, 84, 89, 94, 95, 133, 162, 171, 177, 224, 225, 236, 242, 262, 272, 323, 375, 408, 416, 419, 420, 439, 441, 444, 445, 460, 487, 488, 500, 550 – Łacińska 228, 236, 243 – Północna 23, 28, 319 – zob. Stany Zjednoczone – amerykańskie miasto 84–86, 89, 90, 93, 205, 240, 243, 245, 250, 254, 261, 262, 266, 480 Amsterdam 125, 334, 479, 487 anachronizm 123, 299 Anderson Benedict 21, 52 Anderson Perry 354 Anglia – zob. Wielka Brytania Angola 24, 29, 229–232 Anievas Alexander 308, 457, 458 antropologia 12, 30–33, 38, 72, 177, 403, 404, 406, 414, 494 – ekonomiczna 31, 65, 67, 218 – a badania ilościowe 62, 109 – badanie oddolne i odgórne 98 – etnografia wielomiejscowa 94, 95

571

Indeks

– holizm antropologii 33, 82 – jako nauka pomocnicza historii 31–32, 48 – teren w antropologii 12, 67, 99, 292 Antwerpia 479 Appadurai Arjun 55–57, 59, 115 Arabia Saudyjska 161, 166, 192, 224, 348 arbitraż 69, 184–186, 188, 211, 212, 214, 215, 241, 376, 450, 455 – tradycyjny 186, 221, 468 zob. spekulacja, wartość archeologia 47–49, 84, 115–116, 315, 357–359, 367, 379, 398, 400, 401, 402, 421, 422, 424, 434–435 Argentyna 28 Armani Giorgio 503 Arrighi Giovanni 74, 75, 125–127, 129, 149, 151, 160, 166, 170–173, 175, 178, 189, 231, 292, 295, 298, 300, 342, 343, 421, 435, 437–441, 444, 450, 453, 456, 457, 492 Arystoteles 60 arystokracja – zob. klasa wyższa Asad Talal 403 Assorodobraj Nina 328, 546 Atkinson Dan 224, 498 Atlantyk 156, 157, 242, 278, 308, 328, 350, 510 – trójkąt atlantycki 334, 337, 366, 407 Austen Jane 139 austerity – zob. polityka wyrzeczeń Austria 52, 319, 466 Austro-Węgry 324, 489 autarkia (samowystarczalność) 128, 161, 412 zob. gospodarka wyżywieniowa

Awicenna 347 Azja 23, 41, 42, 56, 126, 159, 228, 243, 335, 347, 348, 351, 364, 366, 367, 407, 411, 445, 461, 476, 482, 486 – azjatycki despotyzm 307, 395, 429 – „azjatyckie tygrysy” 159, 208, 439, 445

b

Baltimore 275, 276 Belgia 227, 489 Bagdad 44, 47, 335, 347, 348, 367, 460, 474 Bagsik Bogusław 219 Balzac Honoré de 133, 139 bank – centralny 108, 122, 126, 127, 157–159, 161, 164, 193, 219, 452, 541–543 – bank run 120 – bankowość cienia 218, Bangladesz 48, 288, 289, 534 bańka – inwestycyjna 175, 195, 208 – mieszkaniowa 193, 207, 210, 211, 215, 224, 253, 254, 446, 447 – spekulacyjna 436 Baranowski Bohdan 99, 468 Barroso José Manuel 503 barter 121–122, 342, 345, 549 zob. rynek, towar Baucom Ian 241, 340, 389, 438 Bazylea 532 Beckert Sven 328, 338, 447 Beckham David 503 Bejrut 23, 226, 227 Belgia 227, 489 Bełchatów 533

572

Indeks

Berger Julius 249 Berlin 482, 532 Berman Marshall 85 Bernanke Ben 179 Beunza Daniel 186 Bezemer Dirk 220 bezpaństwowcy 390, 408, 409, 412, 416–421, 424–426, 429, 430, 433, 435, 452, 455, 459, 473, 492 zob. niewolnictwo, państwo, zewnętrze kapitalizmu Bhutan 48 Białoruś 358 Białystok 534 bieda – zob. ubóstwo Bieńkowska Elżbieta 505, 526, 535 Binelli Mark 80, 93, 95 Bing Dave 91 Birma 411 Birmingham 448 biurokracja 327–328, 451, 462, 464 zob. monopol, państwo Blewąska Joanna 526 Bnin 358–360 Bodnár Judit 227 Boeck Filip de 550 Bogota 92, 262 Bolesław I Chrobry 41, 42, 48, 371, 389, 401, 404 Bolesław I Srogi 362, 364, 399 Bolesław II Szczodry 371 Bolesław III Krzywousty 395 Bourdieu Pierre 502 Bourdin Martial 471 Bourgois Philippe 266, 268–270 Bowman Isaak 485 Boy George (pseudonim) 266, 268 Boyle Robert 67 Brash Julian 250

Braudel Fernand 124, 125, 127–130, 137, 150, 185, 189, 241, 291, 295, 299, 300, 350, 412, 456 Braverman Harry 454 Brazylia 11, 24, 25, 28, 224, 248, 488, 511, 534 Brenner Robert 141–149, 165, 208, 296, 301–305, 309, 323–325, 397, 457 bricolage 186, 215 Brugia 461 Bruksela 479 Bryan Dick 123 Buchowski Michał 514, 522 Buczek Karol 370, 371, 381, 414, 416 Budapeszt 227 Buffett Warren 179 Bukareszt 23, 222, 482 Buko Andrzej 362, 401 Bułgaria Kamska 46–47, 367, 376, 413, 415 Burawoy Michael 515 Burke Peter 113 Burn Gary 233, 235 Burszta Józef 128, 378 Bush George W. 207, 277, 278 Bydgoszcz 17, 534

c

Cambridge (Wlk. Bryt.) 101, 298 Cambridge (USA) 298 Campanella Thomas 37 Cassidy John 218 Cervantes Miguel 41 Chalmeta Pedro 45 chaos 102, 219, 226, 229, 247, 249, 320, 462, 468 Chase-Dunn Christopher 436 Che Guevara 206

573

Indeks

Chicago 23, 83, 93, 205, 233, 243, 245, 470, 486 Chile 24, 314 Chiny 11, 24–28, 37, 52, 70, 75, 122, 126, 127, 155, 158, 168, 185, 193, 224, 225, 229–231, 291, 292, 318, 332–334, 348, 350, 352, 353, 375, 411, 437, 439, 445–447, 458, 460, 461, 466, 467, 475, 487–489, 498, 534, 536 chłopi – feudalni 257, 301, 303, 311 – pańszczyźniani 38, 373, 393 – a niewolnicy 339–342 zob. feudalizm, pańszczyzna, rolnictwo, wieś, wojna chłopska, yeomani, Chmielowski Benedykt 411 Chorwacja 223 Clark Gregory 331 Clastres Pierre 407–410, 416, 417, 419, 421, 423, 426, 429, 432 Clinton Bill 172, 209 Coates Ta-Nehisi 276 Comaroff Jean 218, 219, 222, 228 Comaroff John L. 218, 219, 222, 228 Connolly John 159 Curin Philip 350 Curta Florin 425 cywilizacja 19, 41–44, 61, 84, 85, 87, 88, 93, 178, 299, 330, 336, 341, 352, 353, 365, 405, 432, 433, 460, 483, 485 – awans cywilizacyjny 47, 48, 400 zob. bezpaństwowcy, zewnętrze kapitalizmu czas – abstrakcyjny 471

– konkretny 471 – linearny 484 – makroekonomiczny 100–103 – rzeczywisty 102–104, 185, 188, 466 – „czas to pieniądz” 68, 117, 437 – myślenie przez pryzmat czasu (temporalne) 61, 70, 95, 97, 99, 100, 102–104, 172, 229, 299, 307, 317, 404, 422–423, 539–540 – „złote czasy” 155, 225, 513, 518, 536 zob. doganianie, historyczna ciągłość, przyszłość, przeszłość, równoczesność, temporalność, transformacja ustrojowa, współczesność czasopogląd 100, 107, 109, 212 czasoprzestrzeń 101, 471, 472, 484, 493 – kompresja czasoprzestrzeni 105 zob. czas, przestrzeń Czechosłowacja 205, 514 Czechy 364 Czyngis-chan 171

d

Dabashi Hamid 53 Dania 155, 322 Dante Alighieri 251 Darwin Karol 314, 316 Daston Lorraine 66, 247 Davis Mike 239, 240, 243, 256, 257, 271, 286 Davies Norman 20, 45 Deleuze Gilles 316, 408, 417, 421, 422 Delhi (New Delhi) 275

574

Indeks

demokracja 146, 227, 228, 230, 231, 275, 290, 425 derywat (instrument pochodny) 123, 124, 138, 179–182, 184, 186, 187, 189, 190, 211–216, 222, 316 Detroit 67, 70, 79–95, 131, 132, 133, 135, 143–147, 150, 151, 165, 201, 205, 539, 550 zob. dezurbanizacja, miasto przyszłości, miastobójstwo dirhemy 116, 289, 357, 360, 361, 363, 364, 369, 375–388, 390, 387, 390, 394, 400 zob. islam, Piastowie, pieniądz dług 71, 110, 118–119, 121–125, 161, 191–192, 211–215, 223, 248, 385, 452, 511, 517 – a niewolnictwo 289, 344–345, 384–385, 424–426, 433 – a zobowiązanie 118, 300, 421 – dyscyplinowanie długiem 205–207, 254, 273, 289, 391, 394, 420–422, 512–513 zob. hipoteka, polityka wyrzeczeń, niewolnictwo, kapitalizm doganianie 12, 18–20, 23, 29, 40, 53, 61–62, 93, 102, 224, 307–308, 457, 498, 543, 547 zob. czas, myślenie przez pryzmat czasu, peryferie, temporalna teoria kapitalizmu, zacofanie dolar – jako globalna waluta rezerwowa 156, 157, 161, 235 – eurodolary 160, 233, 235, 236, 548 – petrodolary 160, 162, 165, 512 zob. standard złota

Domański Henryk 502, 505, 509, 524 Dorn Nicholas 109, 110 Drahokoupil Jan 517 Drezno 482 Dubaj 11, 24, 70, 193, 285–291, 299, 455, 491, 497, 503, 535, 539, 552 Dublin 257, 484 Dumanowski Jarosław 39 Duncan Richard 156, 208 Dunn Elizabeth 517 Dutton Michael 475 Dyer Geoff 80 działanie – zob. sprawczość Dżakarta 244

e

Earl Harley J. 145 Edynburg 227 Egipt 329, 348, 503 Einstein Albert 60, 164, 470 ekonomia – heterodoksyjna 122 – neoklasyczna 65, 66, 69, 100, 101, 121, 122, 138, 140, 143, 147, 148, 164, 209, 212, 298, 308, 312, 342 – a kompleks fizyki 164, 312 – jako język władzy 63–66, 543–544, 549–550 – krytyka ekonomii 31–33, 65–67, 100–102, 106­–111, 113, 138–141, 153–154, 162–164, 179, 218–220, 231, 378–379, 397, 518–519 – wyobraźnia ekonomiczna 543, 548 zob. antropologia ekonomiczna, wartość Elbląg 325 Elias Norbert 416

575

Indeks

Elliott Larry 224, 498 Elsheshtawy Yasser 287 Elżbieta II 107 Engels Fryderyk 146, 311, 483 Eridu 432, 433 Eriksen Thomas Hylland 33 Eugenides Jeffrey 79, 95, 205 Eurazja 42, 170, 307, 308, 336–337, 347, 350, 351–352, 422, 454, 457, 459, 460, 462, 474, 480, 484, 487–488, 492 Europa 23, 28–29, 34–35, 79, 104, 125–126, 156–157, 219, 227, 263, 271, 305, 356, 362, 407, 409, 411, 424, 448, 450, 488, 500 – łacińska / Zachodnia 19, 42, 46, 256, 307, 308, 336, 351, 354, 400, 473 – rodzinna 20–21 – Wschodnia / Środkowa 41, 130, 137, 168, 185, 220, 223, 297–298, 319, 320–331, 355, 358, 369, 375, 395, 399, 411, 423 – europocentryzm 12, 70–71, 294, 308, 331, 372, 472, 492, 522–523 – miasto europejskie 245, 251, 257­ –258, 473, 477, 480–482 – peryferyjność Europy 41–45, 53–55, 336, 347, 350–354, 386, 464–468, 479, 546–548 – Unia Europejska 12, 18, 25, 36, 220, 502, 503, 517, 519, 531 – wyjątkowość Europy 127, 171, 291–295, 300, 306–308, 315, 331–333, 419–420, 438, 440, 442, 457–463, 474, 476–477, 486, 490 zob. kolonializm, okcydentalizm, Zachód

ewolucjonizm 72, 178, 294, 309, 312, 313, 316, 330, 356, 402 406, 414, 423, 430, 455 zob. czas, okcydentalizm, transformacja ustrojowa

f

Fabian Johannes 59, 78, 185, 222, 305, 341, 405 Ferguson James 34, 65, 228, 406, 547 Ferguson Niall 124–126, 130, 165, 441, 453 Fernández-Armesto Felipe 43, 354, 460, 463 feudalizm – jako epoka 37, 70, 128, 251, 294–307, 331, 339, 371, 429, 440, 442, 457, 499 – jako przeciwieństwo kapitalizmu 70, 129–130, 279–281, 303, 306, 343, 426–427, 464, 483, 536 – geneza feudalizmu 12, 294, 354, 355, 357 – kryzys feudalizmu 12, 178, 302, 306, 318–319, 402, 440, 442 – neofeudalizm 264–266, 274, 279, 290–291, 497 Filadelfia 243 Filip Mariusz 404, 425, 552 Filipiny 262, 288, 289, 499, 542 finanse – ekspansja finansowa 166, 175, 176, 188, 345, 444, 451, 516 – intuicja finansowa 108–109, 110 – inżynieria finansowa 68, 109, 110, 181, 192, 212, 217, 236 – kontrrewolucja finansowa 160, 204, 251, 271

576

Indeks

– piramida finansowa 69, 208, 210–212, 214, 215, 217–224 – produkty finansowe 69, 70, 75, 110, 130, 151, 180, 184, 187, 190, 193, 204, 213–216, 333, 544 – rewolucja finansowa 118, 389 zob. derywat, ekspansja towarowa, FIRE, świat finansów finansjalizacja – jako zjawisko 68, 69, 75, 151, 164, 166, 172, 173, 179, 184, 209, 210, 219–224, 235, 251, 266, 273, 286, 298, 340, 469, 504 – jako zmierzch hegemonii 155, 188, 189, 438 finansjera 132, 133, 253, 299, 438, 444, 544 – jako sztab główny kapitalizmu 133 Findlay Ronald 44, 350, 486 Finlandia 168, 170 FIRE, sektor 149, 154, 252, 261 firma 26, 35, 83, 86, 93, 105, 110, 111, 134–137, 141, 144, 145, 150, 159, 160, 163, 167, 184, 187, 190–192, 201, 208, 209, 215, 217, 219, 232, 234–237, 249, 255, 266, 272, 290, 340, 350, 366, 479, 485, 503, 507, 511, 513, 516–518, 520, 521, 525, 540, 541, 544, 545, 549 – firma-słup 193, 215, 236, 340 Fitch Robert 252–256, 261, 279, 281, 342, 497 Florencja 124, 125, 295, 300, 342, 473 Florida Richard 503 folwark – zob. gospodarka folwarczno-pańszczyźniana Ford Henry 87, 90, 135, 143–146, 148, 150, 469

Foucault Michel 58 Fourchard Laurent 250 Francja 25, 28, 36, 54, 138, 155, 168, 296, 304, 305, 324–327, 332, 336, 409, 447, 448, 463–465, 488, 489, 502 Frank Andre Gunder 75, 115, 308, 375, 456, 498 Frankfurt 482 Friedman Jonathan 341, 431, 504 Friedman Milton 65, 66, 224 Friedman Thomas L. 62, 493, 503

g

Gadomski Witold 518, 519 Galison Peter 66, 470 Gandy Matthew 248 Gąsiorowski Andrzej 219 Gdańsk 129, 171, 325 Gdula Maciej 521, 522, 529 Geertz Clifford 32, 218, 352, 365 gentryfikacja 242 Genua 125, 295, 439 Geoffrey Ingham 122, 291, 298 getto 91, 269, 276 gęstość zaludnienia 319, 323, 362–363, 409 a przeludnienie 262, 266 kultura gęstości 253 Giecz 358–363 Gierek Edward 511, 514 Gieysztor Aleksander 357 Gillmore Ruth 272 Glahn Richard von 127 Glasgow 481 globalizacja 64, 131, 252, 501, 504 globalność globalna urbanizacja 11, 24, 225, 239, 258–259, 292, 439, 446, 500, 502, 533

577

Indeks

globalne ochłodzenie 319, 326, 329, 459 – globalne ocieplenie 163, 500, 501 – Globalne Południe 24, 25, 70, 92, 207, 244, 479, 535 – globalny proletariat 11, 25, 501, 535 – globalny system / porządek 19–20, 22, 23, 29, 34, 40, 48, 55, 56, 69, 86, 142, 231, 244, 248, 445, 512, 537 zob. glokalność, gospodarka globalna, historia globalna, materializm globalny, miasto globalne, reorientacja, skala globalna glokalność 40, 73, 131, 248, 278, 325, 367, 379, 529 Gniezno 358–363, 398 Goethe Johann Wolfgang von 137 Goody Jack 294, 295, 306, 307, 336, 337, 341, 347, 422, 429, 431, 433, 435, 455, 456, 458, 462, 498 gospodarka – folwarczno-pańszczyźniana 31, 51, 115, 128–130, 151, 185, 297, 305, 318, 320, 322, 325, 329, 331, 329, 372, 393, 427, 442 – globalna / światowa 41 65, 75, 120, 144, 157, 168, 170, 175, 185, 187, 192, 193, 233, 252, 270, 295, 314, 351–352, 449–450, 492, 498–499, 504, 537, 548, 550 – kapitalistyczna 102, 109, 117–119, 122, 124, 127, 129, 148, 167, 228, 341 – moralna 65, 94, 222, 271, 341, 421, 439, 443, 467, 500, 546

– okultystyczna 218, 222 – planowa / socjalistyczna 26, 51, 74, 100, 220, 512–516, 524, 529, 544 – postindustrialna 93, 217, 252, 320 – realna vs wirtualna 63, 103, 106, 111–112, 132, 137–138, 149–151, 154, 160, 164, 452 – rynkowa / towarowo-pieniężna 122, 124, 127–131, 135, 196, 204, 295–296, 306, 325–326, 342, 500 – wyżywieniowa / autarkiczna 38, 128, 325, 406–407, 412, 425, 530 – cud gospodarczy 18, 148, 191, 230, 241, 441, 445 – reifikacja gospodarki 33–35, 65–66, 106, 140, 153, 232, 280, 452, 549 – wzrost gospodarczy zob. wzrost – życie gospodarcze 65, 100, 243, 296, 391, 412, 537 Gottman Jean 483 Gould Stephen Jay 314, 316, 341 Góra koło Pobiedziska 358 Graeber David 115, 121, 122, 271, 333, 342–345, 352–354, 385, 389, 421, 424, 456 Grala Dariusz 512, 513 Grecja 59, 89, 220, 253, 254 Greenspan Alan 108–110, 179, 208 Greenwich 28, 469, 471 Grobelny Lech 219 Gross Feliks 199, 200 Guattari Félix 316, 408, 417, 421, 422 Gupta Akhil 34 Guriewicz Aron 473

578

Indeks

Guyer Jane I. 100 Guyton Tyree 87 Guzowski Piotr 325

h

Hall Stuart 54 Hamburg 482 handel – dalekosiężny 297, 363, 365, 366, 379, 441, 450, 455, 458 – wysokich częstotliwości 105, 106, 127 – a produkcja 68, 114, 166, 167, 350, 368, 441 – centrum handlowe 25, 287, 527, 533 zob. ekspansja towarowa, gospodarka rynkowa, kapitalizm kupiecki Hann Chris 122 Hartley L.P. 39 Harvey David 58, 59, 61, 72, 113, 116, 117, 119, 139, 140, 145, 147, 175, 177, 196, 198, 204, 252, 253, 281, 285, 291, 292, 342, 343, 437, 441, 442, 450, 472, 481, 550 Haussmann Georges 23, 247, 481, 482 haussmannizacja 292, 479, 481, 482 Hayek Friedrich August von 100–102, 108, 153, 154 Heaton Michael 447 hedging, fundusze hedgingowe 189, 190 Helmreich Stefan 316 Henry James 235 hipoteka 110, 111, 197, 206, 207, 212–216, 223 – amerykańska 190, 207, 216

– subprime 69, 97, 147, 151, 190, 195, 213, 217, 224, 232, 240 – fabryka hipotek 212 – kredyt hipoteczny 84, 187, 202–204, 206, 526, 528 historia 30–33, 52, 53, 72, 75, 172, 176, 240–242, 248, 292, 293, 305–306, 315, 342, 427, 494 – globalna 30, 62, 317, 318, 330, 351, 437, 499, 547 – gospodarcza 62, 64, 69, 121, 122, 316–317, 346, 395, 444, 456 – narodowa 19–21, 35, 330, 356–357, 501 – ciągłość historyczna 36–40, 48, 51, 58, 107, 280–281, 330, 379, 438, 443, 450, 454, 456, 458, 469, 472, 475­–476, 478, 479, 492, 524 – „koniec historii” 75, 179 – ludy bez historii 98, 407, 423 – periodyzacja w historii 73, 294, 307, 317, 405, 435, 453, 501–502, 511, 512–516 zob. antropologia, archeologia, czas, reorientacja Hiszpania 42, 168, 314, 326, 347, 352, 355 Hnatiuk Mikołaj 521 Ho Karen 98, 107, 188, 190, 192, 309 Hobbes Thomas 121, 416 Hobson John M. 293, 351, 353 Holandia 185, 291, 438, 479 Holmes Douglas 108 Holston James 200 Hosseini Hamid 353 Howell Martha 300 Hongkong 92, 104, 334 Hsing You-Tien 446 Hudson Michael 236

579

Indeks

j

Humboldt Alexander von 72, 463 Humboldt Wilhelm von 72 Hunze Heinz 536

i

Ibadan 275 Ibn Rosteh 368, 376, 387, 413 Ibn-Fadlan 368 Ibrahim Ibn Jakub 355, 356, 376, 379, 382–386, 392, 394, 399, 400, 413, 414 Indie 11, 24, 25, 28, 60, 122, 168, 193, 224, 226, 264, 287, 288, 318, 334, 348, 350, 353, 411, 441, 460 Indonezja 11, 29, 161, 285, 499 Ingham Geoffrey 122, 291, 292, 298 inwestycje 25, 68, 69, 71, 75, 105, 116, 139, 148, 149, 156, 166, 172, 179, 180, 184, 188, 192, 197, 198, 201, 204, 208, 211, 220, 228, 235, 250, 266, 332, 342, 358, 363, 366, 390, 392, 441, 445–450, 482, 486, 514, 515 – portfel inwestycyjny 181, 193 Irak 54, 228, 276, 347, 350, 367, 492 Iran 55, 71, 74, 347, 348, 363, 367 Irlandia 254 islam 47, 53, 338, 347, 349, 350, 353, 354, 365, 367, 401, – srebro muzułmańskie 48, 71, 357, 360, 364, 375, 377, 378, 424, 443 – świat islamu 42, 44, 46–48, 71, 307, 335, 336, 347, 349, 350–354, 362, 364, 366, 369, 371, 372, 375, 414, 442, 451, 492 Islandia 334 Israel Jonathan 438 Izrael 226

Jacobs Jane 80, 255, 261, 262 Jałowiecki Bohdan 59, 480 James Deborah 223 Jameson Frederic 245 Jan Kazimierz 320 Jankowiak Marek 361–364 Japonia 41, 52, 73, 75, 86, 138, 148–151, 155, 159, 161, 167, 168, 323, 333, 439, 445, 476, 478, 479, 498, 511, 521, 540 Jarosław Mądry 389 Jaruzelski Wojciech 513 Jastrzębie-Zdrój 533 Jinnai Hidenobu 476–478, 486 Jobs Steve 514 Johannesburg 227, 275 John Kabes z Komendy Johnson Lyndon 158 Jolie Angelina 507 Joyce James 484 Jugosławia 29, 225 Jurkiewicz Joanna 519, 520

k

Kadłubek Wincenty 403 Kaganat Awarski 443 Kair 244, 262, 263, 335, 486 Kalb Don 438 Kalisz Ryszard 505 Kambodża 206 Kanada 25, 150, 444 kanibalizm 56, 419, 420 kapitalizm – atlantycki 491, 536 – finansowy 121, 124, 129, 299 – kupiecki 515, 518, 519 – milenijny 219, 222 – monopolistyczny 485

580

Indeks

– patrymonialny 498 – przemysłowy 500 – rodzinny 485 – duch kapitalizmu 129, 296, 303, 347, 397 – geneza kapitalizmu 51, 70–73, 121, 173, 178, 291, 292, 295, 299– 308, 317, 331, 336, 345, 397, 398, 423, 438, 456, 457, 489, 456 – hegemonie kapitalizmu 170, 172, 173, 438, 439, 444, 453, 488, 492 – tajemnica kapitalizmu 68, 169, 206, 445 – miejskie korzenie kapitalizmu 436 – natura / istota kapitalizmu 51, 173, 295, 299 – wewnętrzne sprzeczności kapitalizmu 217, 318 – zewnętrze kapitalizmu 170, 343, 453, 456, 462, 491 – kapitalizm przed kapitalizmem 431–436, 459, 491, 500, 536 – postkapitalizm 67, 88, 98, 497, 550 – protokapitaliści 70, 297, 299, 300, 303, 304, 333, 351, 352, 437, 450, 453, 487 – Wielki Spór o kapitalizm 294, 398 zob. feudalizm, monopol, rynek, teoria, transformacja ustrojowa kapitał – kupiecki 114, 298, 515 – produkcyjny 114, 298 – inercja kapitału 141, 143, 146–147, 186 – kapitał jako lawa 145, 249, 469

– spór wokół teorii kapitału 298 – stopa zwrotu na kapitale 68, 130, 139–142, 147–149, 155, 169, 217, 292, 296, 451, 469, 503 Kara Michał 356, 358, 359, 378, 380, 399, 424 Karaczi 11, 70 Karol Wielki 354, 443 Kastory Jan 520 Katar 334 Katznelson Ira 254, 255 kastracja 329, 348, 349, 367, 388, 414, 424 zob. niewolnictwo Kazachstan 28 Kazimierz I Odnowiciel 389 Kazimierz III Wielki 458 Kazimierz IV 330 Kenia 540 Kennedy John F. 179 Kerry John 277 Keynes John Maynard 101, 156, 224, 233, 270, 441, 453, 550 Kideckel David 223 Kieniewicz Stefan 324 Kieślowski Krzysztof 46 Kijów 371, 399 King Martin Luther 158, 205 Kizwalter Tomasz 30 klasa – ludowa 320, 324, 475, 502, 504, 531, 545 –– robotnicza / robotnicy 25, 71, 144–145, 188, 198, 200–201, 206– 207, 241, 244, 266, 288, 294, 311, 320, 328, 332, 334–335, 337–341, 343, 345, 373, 426, 431, 440, 448, 450, 451, 453, 483, 490, 509, 521, 524, 526, 536, 546

581

Indeks

– średnia / burżuazja / mieszczaństwo 26, 35, 54, 90, 92, 128, 242, 243, 262, 263, 274, 288, 291, 294, 296, 305, 307, 309, 327, 342, 347, 367, 371, 448, 464, 483, 502, 517, 521–528 – transnarodowa 502–508, 522, 534, 535, 536 – wyższa / arystokracja 54, 264, 278, 290, 304–306, 322, 381, 382, 384, 385, 391, 394, 396, 497, 502, 508, 535 zob. finansjera – jako relacja 506 Klein Lidia 30 Knorr Cetina Karin 103, 104 Kolberg Oskar 465, 529 Kolumbia 28 komunizm – zob. socjalizm konsumpcja 56, 74, 113, 139, 158, 160, 168, 208, 266, 285, 287, 290, 297, 303, 385, 468, 487, 510, 516, 535 – a bariera popytu 139, 145 – na pokaz 129, 433, 435 konteneryzacja 252 Koolhaas Rem 244–251, 253, 255, 258, 261, 286, 288 Kopernik Mikołaj 326 Korea Południowa 170, 275, 445 Koselleck Reinhart 176 kosmopolityzm 21, 55, 72, 293, 347, 464, 504­– 505, 522 Kotkin Stephen 100 kredyt – hipoteczny 84, 187, 202–204, 206, 207, 526, 528 – neutronowy 84, 90 – implozja kredytowa150 zob. pieniądz, stopa procentowa

kolonializm 54, 58, 154, 171, 229, 263, 304, 386, 394, 438, 439, 455, 459, 460, 463, 480, 488, 492, 493 zob. państwo, przestrzeń absolutna, teoria postkolonialna Kołodziejska Marta 521 Kordoba 44, 347, 364 korelacja 213–215, 436, 486 Kotarbiński Tadeusz 465 Koźmiński Andrzej 543 Kraków 130, 356, 533 Krotov Pavel 515 Krugman Paul 503 kryzys – finansowy 111, 235 – kredytowy 195, 210 – ostateczny 175, 176 – ostrzegawczy 175, 176, 205 – Wielki 176, 195, 203, 206, 214 – zwrotny 175 – 2008 roku 19, 69, 97, 120, 175, 176, 179, 192, 216, 497 – XVII wieku 177, 178, 318, 323, 346 – jako pojęcie 175–177, 224, 398 krytyka – zob. teoria krytyczna Kuala Lumpur 24 Kuba 230 Kula Witold 29, 31, 32, 113, 128, 129, 320, 322, 325, 329, 331, 456, 465–468, 473 Kulczyk Jan 505 kultura – ewaluacyjna 110, 213, 217 – finansjalizacji 166, 209, 220 – reifikacja kultury 33 – pisanie wbrew kulturze 34 – synkretyzm kulturowy 99, 401 – wielokulturowość 34, 419 zob. antropologia

582

Indeks

Kurczewski Jacek 523 kwantyfikacja 105, 109, 110, 181, 212

l

Ladurie Emmanuel Le Roy 302 Lagos 11, 70, 224, 244–251, 253, 258, 499, 515, 539 Landejinsky Wolf 445 Lange Oskar 100 Laos 411 Las Vegas 286 Lash Scott 56 Lattimore Owen 407 Lauren Ralph 264 Ląd 361 Le Corbusier 84, 251 LeBlanc Adrian Nicole 267 Leder Andrzej 30, 32 Lee Benjamin 182 Lee Boggs Grace 88, 95 Lee Bruce 56 Lees Andrew 473, 480–482 Lees Lynn Hollen 473, 480–482 Lefebvre Henri 58, 196, 197, 256, 258, 461, 472, 484 Leick Gwendolyn 431–433, 435 Lenin Włodzimierz 22 Lépinay Vincent-Antonin 109, 131, 132, 140, 184, 186 Leszczyński Adam 18, 30 Lévi-Strauss Claude 98 Lewandowski Janusz 517, 518 lewarowanie 191, 234 – finanse jako dźwignia 190, 212, 232, 236, 251, 383, 390 – lewarowany zakup 190, 210, 237 Lewicka-Rajewska Urszula 368 Lewicki Mikołaj 530, 544

Lichtenstein 334 Lifshitz Ralf 264 Linklater Arno 197, 198, 317–323, 445, 449 Lipiński Kamil 520 LiPuma Edward 182 Lo Hsiu-ju Stacy 475 Locke John 121 Londyn 11, 24, 55, 60, 92, 104, 131, 172, 193, 224, 233, 234, 245, 334, 335, 503, 511, 533 Loos Adolf 423 Los Angeles 93, 240–245, 262 Luanda 24, 230, 539 Lubeka 130 Lucas Robert 179 Luce Henry 86 Lubin 533 Luksemburg 234, 334

ł

Łaba 297, 323, 324, 326 łowiectwo-zbieractwo 178, 390, 406–415, 422–427 zob. bezpaństwowcy, niewolnictwo Łódź 51, 144, 490, 526, 529, 533 Łukaszewicz Dariusz 326, 327

M

MacKenzie Donald 106, 110, 111, 183, 195, 213, 215, 217 Maddison Angus 62, 167–169, 444 Madoff Bernard 217 Magala Sławomir 506 Mahomet 353–355 Majd Hooman 55 Makao 334 Malaquias Assis 230, 231

583

Indeks

Malewicz Kazimierz 58 Malezja 161, 193, 248 Mali 29, 161 Mali imperium 366 Malinowski Bronisław 12, 32 Malm Andreas 471, 490 Malthus Thomas 270, 300–303, 313, 314, 330, 409, 449, 487 Małowist Marian 390 Manchester 51, 470, 486 Manila 262 mapa – Merkatora 27­–28, 34, 58, 72, 493 – jako sposób organizacji wiedzy 12–13, 27–29, 34, 38, 57, 60, 62, 64, 95, 356, 403, 461, 463, 468, 470, 482, 484, 539 Marcus George 108 Marek Licyniusz Krassus 497 Marks Karol 22, 51, 113, 140, 144, 295, 307, 311, 312, 327, 343, 430 Maroko 365 Marshall Alfred 100 Marshall John 406, 410, 412 Marx Kàroly – zob. Marks Karol Mason Paul 497, 498 materializm – globalny 57, 67, 162, 281, 316, 318, 321, 336, 430, 455, 475, 501 – historyczny 32, 57, 309, 312, 317 materialność 40, 49, 51, 63, 118, 138, 160, 164, 182, 222, 377, 430 Matys Michał 35, 36 Maurer Bill 541 Mauritius 236 Mayer Arno 448 McCormic Michael 42, 349, 366, 386, 387, 440 McCulley Paul 218

Mechlin 530 Mehta Suketu 54–56, 249 Mellon Andrew 177 Meksyk (państwo) 28, 52, 73, 97, 167, 193, 256, 447, 497, 511 Meksyk (miasto) 11, 70, 262 Mercury Freddie 224 Merkator Gerard – zob. mapa Merkatora Merrifield Andy 251 Merton Robert 120 Mez Adam 353 Mezopotamia 431–433, 348 Miami 236, 532 miara – czasu 465–472 – pieniądza 114–119, 154, 187, 342–344, 466–472 – przestrzeni 465–472, 477 – a cena 466 – uniformizacja miar 465–472 miasto – dualne 263, 278, 281 – nijakie 288 – przemysłowe 70, 139, 143, 149, 255, 313, 454, 481, 491, 530 – przyszłości 11, 79, 244 – światowe / globalne 24, 93, 261, 348 – megamiasto 55, 244, 249, 252, 258, 259, 286 – miasto-widmo 229, 286, 447 – miastobójstwo 85, 87, 90 – ogrodnictwo miejskie 83, 88–91 – skupisko miejskie 482 zob. europejskie miasto, miejskość, przestrzeń, urbanizacja Middleton Kate 507, 535

584

Indeks

miejskość 42, 53, 83, 92, 239, 242–245, 248, 251, 257, 271, 286, 455 – miejskość przed miastem 432–435 Mieszko I 19, 45–49, 71, 355, 356, 360, 361, 364–367, 369, 379, 380, 382–385, 387–389, 391, 392, 394, 398–403, 410, 413, 414, 416, 426, 429, 430, 443 miejsce 33–34, 51, 58–59, 67, 70–71, 72, 82, 91, 94, 98, 101, 102, 104–105, 110, 115, 128, 131–132, 146–147, 151, 165, 214, 228, 229, 250, 254, 258, 278, 280, 285, 291, 330, 341, 399, 403, 424, 438, 440, 446, 462, 469, 470, 473, 484, 506, 526, 532, 539 – centralne 432–433 – duch miejsca 59, 253 – oddzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania 90, 254, 257, 311, 490–491, 530–531 zob. przestrzeń, urządzenie przestrzenne mieszkanie 37, 85, 144, 155, 166, 201–204, 211, 214, 223, 229, 230, 265, 267, 274, 476, 477–478, 480, 510, 526–527, 528, 545 – bańka mieszkaniowa – zob. bańka – polityka mieszkaniowa 147, 200–201, 206 – jako inwestycja / zabezpieczenie 199–201, 208, 223 międzymieście 239, 259, 485 Millo Yuval 106 Miłosz Czesław 21 miniaturyzacja doskonałości 472, 474

Minsky Hyman 218, 220, 224 Minton Anna 227 Mintz Sidney 336–340, 488 Mio Kishimoto 185 Mirowski Philip 153, 163, 164, 343 modernizm 245, 247, 248, 250–251, 423, 472, 486 modernizacja 30, 69, 191, 261, 471, 479, 516, 518 – miasto jako maszyna modernizacyjna 23, 80, 83, 482 zob. doganianie, okcydentalizm, postęp, rozwój, teoria modernizacji, zacofanie Modzelewski Karol 355, 362, 370, 371, 380–384, 386, 391, 393, 394, 396, 399, 414, 426, 524 Moltke Helmuth von 470, 471 Mołdawia 424 Monako 334 Mongolia 22, 170, 171, 307, 366, 458 monopol 38, 64, 126–127, 157, 160–161, 187, 188, 190, 196, 197, 239, 240, 345, 391, 392–394, 404, 416, 515, 516, 518, 532 zob. kapitalizm monopolistyczny, monopol na przemoc, renta monopolowa Monopol (gra) 41 Moore Jason 488 Moses Robert 251, 254, 255 Moskwa 51, 262 motoryzacja / samochód 26, 35­–37, 40, 49, 81, 83, 85, 87, 88, 145, 148, 150–151, 155, 158, 160, 206, 233, 246–247, 249, 266, 286, 485, 526 – derywat jako samochód 186–187, 212

585

Indeks

– przemysł samochodowy 90, 133, 143, 144–­147, 164­–166, 188, 192, 209, 544 Mumbaj 54–56, 60, 249, 262 Mumford Lewis 433, 434, 471, 473, 480 Murray Martin 227 Musaraj Smoki 222, 223

N

nacjonalizm 21, 22, 55 – metodologiczny 35, 57, 163, 309, 322, 334, 444, 455, 502, 523 nadwyżka 114, 117, 119, 149, 151, 156, 161, 193, 221, 301, 311, 342–344, 359, 366, 392, 439–441, 450, 451, 481 530, 544 zob. akumulacja, kapitał, państwo, przymus Namibia 547 Narojek Winicjusz 509 nauka / badania naukowe 12, 33, 61, 62, 66–67, 72, 101, 109, 140, 153, 163, 278, 281, 293, 312, 314, 416, 503, 543, natura – kapitalizmu / kapitału 51, 113, 123, 127, 169, 173, 187, 292–293, 295, 440, 549 – ludzka 312–315, 417, 419 – ideologia natury 59, 313–315, 406, 419 – katastrofa naturalna 280, 307, 476 – środowisko naturalne / przyroda 11, 60, 63, 80, 87, 163, 195–196, 261, 272, 286, 408, 409, 434, 471, 481, 483, 500 – złoża / surowce naturalne 24,

26, 64, 134, 160, 162, 229–231, 233, 241, 275, 285, 329, 333, 488, 489–491, 500, 520, 533, 544 – wielonaturalność 420 – wytwarzanie przyrody 59, 169, 313–315, 434, 458–459, 471, 484–485, 488–491 zob. socjobiologia, ewolucjonizm Neapol 257 Newerly Igor 198, 200 Newton Isaac 60 Niderlandy 125, 130, 457, 488 Niemcy 18, 19, 20, 21, 25, 26, 32, 34, 40, 46, 51, 61, 62, 86, 100, 138, 148, 149, 151, 155–157, 168, 221, 230, 272, 275, 324, 326, 363, 386, 444, 448, 466, 470, 482, 489, 503, 511 nieprzysiadalność 81 nierówności 179, 189, 224, 279, 281, 287, 337, 344, 345, 381, 391, 497, 503, 528, 532, 536, 537 nierówny rozwój – zob. rozwój niewolnictwo 42, 44, 46, 47, 70, 71, 241, 242, 267, 272, 273, 276, 311, 328, 335, 338, 343, 344, 349, 351, 354, 361, 362–373, 375–381, 385–394, 397, 400, 408–420, 430, 440, 441, 443, 455, 458, 459 – najemne 343 – państwowe 371, 381, 391, 427, 454 – a kapitalizm 13, 71, 281, 289, 298, 316, 339–344, 421, 422, 435, 451–453, 455 – a państwo 329, 377, 379, 389, 420–424, 430, 433, 443, 453 – a wspólnoty pierwotne 44, 46, 47, 389

586

Indeks

zob. bezpaństwowcy, islam, Piastowie, rasa, Słowianie, trójkąt atlantycki nieruchomości 13, 25, 64, 68, 85, 107, 172, 175, 184, 187, 191, 193, 195, 201, 208–213, 227, 236, 252, 275, 289, 446–447, 448, 478, 511, 535 – jako aktyw finansowy / kapitał 97, 130, 142, 159, 166, 196–198, 199, 203–204, 208­–209, 211, 214–215, 224, 253, 285, 348, 450, 527–528 zob. bańka, hipoteka, mieszkanie, wartość Nigeria 73, 248, 250, 499 Nikaragua 74, 206 Nişancıoğlu Kerem 308, 457, 458 Norwegia 155, 488 nostalgia 86, 251 zob. „złote czasy” Nowy Jork 11, 23, 24, 55, 70, 86, 93, 104, 133, 149, 165, 166, 193, 237, 242, 243. 248, 250–256, 261–263, 265, 276–278, 292, 503, 515, 532, 536, 539 Nowy Targ 467

O

Oakland 243 obcowanie 313, 420 zob. kanibalizm, perspektywizm obciach 534 – – granica obciachu 525, 526 obligacje 110, 119, 125, 165, 181, 186, 190, 195, 209, 211, 214, 485 – rządowe 139, 142, 165, 207, 208, 448 – śmieciowe 191, 213, 548 offshore 232–236, 251, 290, 334

okcydentalizm 27, 49, 51, 59, 61, 69, 70, 72, 167, 245, 250, 256–258, 271, 278, 279, 281, 293, 294, 307, 309, 312, 313, 317, 330, 331, 336, 340, 346, 350, 354, 355, 372, 378, 395, 401, 403, 427, 431, 433, 435, 442, 451, 457, 462, 472, 475, 489, 499, 536 Olędzki Jacek 465, 522 O’Neill Jim 24 opór 38, 150, 159, 226, 324, 396, 410, 415, 453, 462, 464, 468, 559 zob. bezpaństwowcy, niewolnictwo, rubież Orient 352 – orientalizm 43 zob. Eurazja, reorientacja O’Rourke Kevin 44, 350, 48 Orłowski Witold 19, 20, 27, 31, 34, 40, 61, 62, 64, 65 Ost David 502 ostentacja – ostentacyjna wspólnotowość 433–435, 455 zob. konsumpcja na pokaz Osterhammel Jürgen 39, 155, 448, 449, 461, 480, 485, 486 Ostrów Lednicki 360, 361 Ostrzyhom 399 Otton I 43, 361, 369 Otton III 40, 43, 46–49 Otton z Fryzyngi 395 Ouroussoff Alexandra 107, 134–136, 189

P

Packer George 94 Pakistan 170, 288 Palestyna 226

587

Indeks

paliwa kopalne – zob. naturalne surowce Pallasmaa Juhani 82 Pamuk Şevket 335 państwo – dobrobytu 233, 524, 547 – fantomowe / upadłe 32, 35, 229– 231, 249, 252, 322–323, 330–331 – narodowe 57–58, 61, 153, 226–227, 241, 329, 332, 334–336, 352, 438, 483, 493, 501–502 – geneza państwa 46, 48, 71, 279, 346, 352, 356–365, 378, 380–386, 397–404, 407­–412, 415–416, 422, 433, 435–436, 443, 452–456 – jako zorganizowany aparat przymusu 37, 171, 239, 318, 320, 327–328, 338, 345, 366–368, 370–372, 385–387, 389, 390–391, 394–395, 404, 409–412, 415, 416–426, 430, 433, 451, 452–456, 459, 460–464, 467, 471, 473– 474, 480, 484, 492 – państwo-miasto 114, 124–125, 171, 251, 295, 299, 300, 307, 352, 372, 433, 435–436, 458 – rola państwa w gospodarce 100, 118, 120, 122–123, 126–127, 138, 155, 159, 180, 201, 206, 213, 219, 290, 291, 295, 306, 333, 376–377, 379, 392–393, 430, 436, 445–446, 452–454, 467, 485–486, 513–520 – widzieć jak państwo 459–472 zob. bezpaństwowcy, biurokracja, monopol, przestrzeń absolutna pańszczyzna 31, 51, 115, 128–130, 151, 185, 297, 304–309, 318–331, 372, 393, 411, 427, 442

– gruntowa 304 – nowożytna 318, 319 – osobista 319 – sądowa 319 – a niewolnictwo 70, 316, 339–342, 372, 373, 426, 431 – wynalazek pańszczyzny 372, 373, 380 Paragwaj 410 Parker Geoffrey 323, 450 Parks Rosa Louise 57 Paryż 11, 23, 31, 51, 55, 166, 247, 252, 292, 464, 481, 482 paternalizm / patriarchat 206, 229, 338, 391, 397, 546–547 Pekin 230, 244, 474, 475, 536 perspektywizm 419, 420 Peru 256 peryferie, peryferyjność 11, 12, 18–19, 21, 23, 29, 30, 41, 48, 53, 56, 69, 102, 218, 228, 239, 281, 350, 355, 439, 450, 458, 515, 526 Peters Arno 28, 29 Piastowie 46, 47, 71, 346, 360, 361–365, 369–372, 377, 380, 382, 383, 386, 390–394, 398, 400– 404, 413–416, 426, 427, 436, 443, 458, 462 – akcja militarno-budowlana Piastów 360, 382, 398, 415 – dynastia Piastów 48, 356, 397, 443 – pochodzenie Piastów 347, 355–359, 399 zob. niewolnictwo, państwo, służebne osady Picasso Pablo 166, 484 Piekary 370 pieniądz

588

Indeks

– kredytowy, fiducjarny 114–123, 180, 187, 280, 291, 299, 337, 344, 377, 397, 430, 431, 436, 452, 455, 456, 459, 491, 537, 539 – towarowy 73, 114–123, 127, 131, 164, 173, 187, 280, 299, 342, 344, 377 – a „rozdrabnianie” 378, 379, 546 – „czas to pieniądz” 68, 95–112, 117 – geneza pieniądza 68, 121, 122, 127, 316, 344, 345, 385, 389, 541 – hakowanie pieniądza 548–550 – jako uniwersalny ekwiwalent 114, 116, 389, 392 – przestrzenna organizacja pieniądza 94, 95, 111, 112, 278 zob. bank, dług, kredyt, monopol, państwo, pierwotne wspólnoty – zob. bezpaństwowcy Piketty Thomas 139, 140, 142, 169, 444, 448, 497 Pine Frances 529 Piotr Czcigodny 43 Piotr Włostowic 394, 395 Pirenne Henri 352, 354, 456 Piskozub Andrzej 39 Piza 125 plan – Marshalla 160 – „planowane zwinięcie” 252 – planowanie gospodarcze 91, 97, 100–101, 110, 123, 153, 491, 513, 545 – planowanie przestrzenne 247, 253, 286, 348, 359, 474–478, 480, 486 zob. czas, gospodarka planowa, temporalność

Platon 60 płacidło 115, 118, 343, 377 zob. dług, pieniądz Pobiedziska 358 pokusa nadużycia 217 podatek 125, 141, 161, 167, 249, 290, 305, 327, 336, 344, 350, 357, 379, 388, 393–395, 412, 425, 445, 461, 512, 513, 520 – raje podatkowe 160, 216, 224, 232–236 – unikanie podatków 232–236, 548 zob. offshore podaż 138, 157–160, 189, 202, 208, 211, 310 Poincaré Henri 470, 471 Polanyi Karl 62, 73, 106, 114, 120, 123, 195, 196, 232, 272, 313, 345, 408, 412, 421, 452, 500, 501, 546 polityka wyrzeczeń 75, 177, 221 Pollock Jackson 60 Polo Marco 171, 307, 458 Polska 11, 18–51, 61, 62, 71, 89, 120, 137, 138, 144, 170, 234, 276, 318–322, 327, 330, 348, 356–373, 378, 390, 394, 397, 403, 412–416, 426, 427, 432, 443, 458, 462, 506, 509, 511–528, 533, 534 Pomeranz Kenneth 126, 332, 333, 450, 458, 476, 487, 489, 491 popyt 42, 105, 122, 142, 158, 159, 165, 202, 208, 209, 211, 301, 364, 366, 379, 387 – bariera popytu 139, 145 postęp 13, 19, 87, 148, 270, 271, 301, 312, 430, 483 zob. rozwój, wzrost Power Marcus 230

589

Indeks

Poznań 358–363, 402, 534 pożyczka 74, 117, 125, 134, 187, 202– 207, 211, 214, 215, 229, 234, 289, 290, 466, 511, 514, 526, 539, 542 praca – najemna 70, 71, 125, 257, 271, 272, 280, 281, 298–303, 316, 335, 339–345, 385, 397, 407, 412, 427, 430, 451–456 – niewolna 13, 70, 328, 339, 340, 372, 445 – jako przymus 13, 299, 328, 329, 338, 341, 343, 427, 430, 455 – miejsce pracy 92, 144, 146, 252–255, 271, 311, 343, 530, 531, 536 – rynek pracy 70, 143, 256, 257, 272, 276, 288, 290, 431, 452, 455 Praga 362, 364, 376, 395, 399 Prashad Vijay 16 prawdopodobieństwo martyngałowe 182, 183 Priestland David 205, 312, 512, 523 prekariat 199, 505, 530, 546 produkcja – masowa 130, 215, 297, 431, 454, 467, 546 – towarowa 68, 114, 128, 129, 143, 148, 166, 189, 197, 209, 266, 285, 298, 337, 340, 342, 385, 431, 438, 441, 445, 450, 467, 481 produkt finansowy 69, 70, 75, 110, 130, 151, 180, 184, 187, 190, 193, 204, 213–216, 333, 544 PKB (produkt krajowy brutto) – PKB per capita 41, 350, 351, 443 – wynalezienie 162 Prusy / Prusy Książęce 321–328, 460 przemoc 226, 228, 287, 343, 397, 405, 407, 411, 417, 431, 442

– a rynek 121, 222, 266, 385, 386 – na tle rasowym 57, 275, 363, 410 – monopol na przemoc 239, 345, 416 zob. niewolnictwo, państwo, praca przestrzeń – absolutna 58–61, 72, 226, 278, 423, 424, 459, 461, 464, 472, 480–485, 491, 493 – przedkapitalistyczna / mozaikowa 72, 227, 243, 458, 472 – przepływów 104, 241, 351, 377 – relacyjna 59–61, 64, 72, 226, 280, 472, 483, 484, 492 – myślenie przez pryzmat przestrzeni 13, 55­­–62, 61, 73, 172, 178­–179, 278–281, 305–306, 407, 409, 422–423, 502 – spójność przestrzenna 143, 247, 249 – uniformizacja przestrzeni 462 – urządzenie przestrzenne 38, 144–148, 151, 158, 188, 202, 203, 229, 232, 240–244, 254, 278, 281, 289, 338, 361, 367, 371, 372, 427, 437, 438, 451, 454, 469, 529 – wytwarzanie przestrzeni 72, 197, 280, 437, 453, 458, 471, 472, 481, 485 proletariat – zob. klasa robotnicza przemysł 86, 88, 90, 139, 143, 147, 163, 166, 171, 209, 240, 241, 252, 255, 257, 261–263, 285, 301, 320, 321, 329, 447, 490, 491, 499 przeszłość 11, 20, 31, 35, 37, 39, 57, 80–83, 98, 107, 121, 172, 183, 184, 198, 228, 241, 257, 264, 267, 279, 280, 291, 299, 318, 320, 329,

590

Indeks

334, 429, 431, 434, 450, 473, 474, 550 zob. ciągłość historyczna, czas, historia, reorientacja przymus 13, 128, 299, 306, 320, 326, 328, 329, 341, 343, 345, 372, 393, 394, 407, 416, 427, 430, 431, 435, 455, 462, 492 zob. państwo, praca, przemoc przyszłość 11, 51, 64–69, 75, 79, 81, 88, 93, 95, 102, 113, 118, 123, 124, 134, 140, 162, 163, 182, 184, 185, 189, 211, 224, 228, 233, 244, 245, 251, 252, 261, 270, 286, 288, 291, 304, 391, 455, 474, 482, 497, 517, 531, 550 – bliska 75, 100, 189 – długi okres 100, 101 – jako kontynuacja teraźniejszości 80, 83, 107, 117, 182, 184, 188, 437, 451, 500, 545, 550 – krótki okres 100 przyroda – zob. natura Psiary 370 Ptak Anna 22 Puerto Rico 262

Q

Quesnay François 164

R

Raban Jonathan 263–265, 267, 497 Rafferty Michael 123 raj – koszmarny 286 – podatkowy 224, 232, 234, 236 zob. offshore Rakowski Tomasz 26, 530, 545

rasa – rasizm 90, 206, 262, 269 – zamieszki na tle rasowym 205 Reagan Ronald 264 reifikacja 153 religia – chrzest banknotów 440 – etyka protestancka 114 zob. islam renta – emisyjna 160, 161 – gruntowa 197, 198 – monopolowa 141, 197, 265, 350, 521 rentierzy 130, 149, 172, 210, 229, 290, 350, 446, 520, 528 reorientacja 12, 27, 29, 40, 53, 73, 151, 178, 194, 212, 224, 239, 308, 317, 323, 329, 355, 373, 456, 472, 475, 500, 533, 534, 537, 539 reprodukcja społeczna 143, 188, 232, 257, 285, 313 zob. produkcja Republika Południowej Afryki (RPA) 157, 223, 227, 534, 547 rewolucja – agrarna / rolna / zielona 130, 300, 338, 351 – amerykańska 88, 190, 205 – druga rewolucja przemysłowa 485 – finansowa 118, 389 – gruntowa 197 – kulturalna 206 – miejska 435 – mieszczańska 30, 279 – pracowitości 449 – przemysłowa 11, 13, 25, 26, 35, 70, 257, 331, 333–335, 337, 339, 352,

591

Indeks

385, 441, 447, 448, 450, 454, 455, 487, 500 – miejska epoki brązu 337, 431, 433, 455 – sławetna 438 – 1968 roku 157–159, 205, 206, 276, 285 zob. finansowa kontrrewolucja rezerw cząstkowych, mechanizm 119, 120, 126, 202 Ricardo David 141 Robb Graham 463 Robbins Richard 119, 137, 138, 267, 270 Robinson Joan 298 Rockefeller John D. 253 rodzina / pokrewieństwo 114, 200–201, 203, 206–207, 243, 252, 269, 271, 275, 277, 293, 299, 301, 322, 334–335, 338, 353, 362, 371, 383–386, 390–392, 393–396, 399–400, 410, 415, 418, 426, 443, 476–478, 498, 504, 506, 509, 514, 519, 520, 521, 523, 526–527, 531, 545, 547 zob. akumulacja, mieszkanie, paternalizm, Piastowie, reprodukcja społeczna, własność Roitman Janet 176, 177 rolnictwo 89, 90, 92, 178, 247, 301–303, 343, 351, 397, 407, 413, 414, 516 – eskapistyczne 412 – miejskie 92 – a państwo 409, 422, 426 – wynalazek rolnictwa 301, 408, 409, 422 zob. chłopi, feudalizm, wieś Roosevelt Franklin Delano 94, 176, 201–203, 254

ropa – peak oil 163 – polityka ropy 160 – standard ropy 124, 160, 164 – wydobycie ropy 160, 162, 163, 229, 232 Rozpłochowski Andrzej 524 Rose Steve 287 Rosja 24, 32, 155, 156, 193, 223, 224, 319, 321, 323, 328, 339, 358, 447, 460, 461, 466, 479 rozwój – nierówny 178, 179, 205, 216, 223, 226, 279, 280, 305, 336, 436, 457, 458, 483, 504, 533 – a „zwijanie się” 94, 95, 146, 191, 516, 533 równoczesność 178, 185, 222, 338, 341, 397 rubież 21, 228, 407, 424, 452, 459, 463, 483, 486, 492 zob. przestrzeń absolutna Rueff Jacques 158 ruina, rujnacja 67, 80–81, 84, 93, 95 Rumsfeld Donald 228 Rumunia 411 Rushdie Salman 54, 55, 60 ruralizacja – zob. wieś Ruś Kijowska 46, 47, 348, 362, 364, 367, 368, 371, 375, 377, 389, 401, 458 rynek – czarny 218 – miejski 128–129, 249, 335 – pieniężny 104, 106, 123, 124, 133–138, 150, 160, 165, 182, 190, 221, 233, 235, 293, 299, 314, 511, 544, 548 – płynny 136

592

Indeks

– terminowy 180, 181 – wolny 71, 123, 141, 161, 197, 220, 350, 353, 512–513, 515, 519 – kawy 142, 518 – nieruchomości – zob. nieruchomości – sztuki 166, 531–532 – antyrynek 127 – demokratyczność rynku 106, 141, 147, 188, 197 – geneza rynku 121–122, 345–346, 378–379, 385, 392, 397, 452–453 – gospodarka rynkowa – zob. gospodarka – niewidzialna ręka rynku / widzialna ręka państwa 101, 306, 295, 353, 519 – ontologia rynku 100–102, 103–106, 108–109, 110, 116, 138, 141, 154, 180–182, 184–185, 211, 222, 233, 295–296, 455, 458, 467, 493 – społeczeństwo rynkowe 196, 236, 291 – wymiana / zasada / mechanizm rynkowy 20, 38, 71, 115–117, 119, 127–131, 154, 172, 180, 196, 204, 295, 299, 300–302, 306, 314, 342, 378, 392–393, 412, 420, 451, 458, 472, 512 zob. kapitalizm, wartość, towar Rzym / Cesarstwo Rzymskie / Imperium Rzymskie / starożytny 19, 30, 42, 43, 307, 341, 350, 354, 356, 399, 424, 425, 431, 451, 473, 497

S

Sahlins Marshall 65, 313, 407, 462 Said Edward 43

Samarkanda 116 samochód – zob. motoryzacja Sankt Petersburg 469 São Paulo 532 Sassen Saskia 239, 261 Sawiris Naguib Onsi 503 Scheibler Karol 144 Schiller Robert 179 Schröder Gerhard 503 Schumpeter Joseph 124, 133, 142, 145, 291, 295, 298 Scott Brett 63, 66, 136, 181, 314, 548 Scott James 247, 409, 411, 412, 422, 430, 459, 461, 462, 472 sekurytyzacja 181 Sennett Richard 81, 476 Seul 244, 262 Shaikh Anwar 437 Shatzmiller Maya 335 Shaxson Nicholas 192, 232, 235, 236 Shenzhen 11, 446 Shetty Shilpa 503 Siena 125 Sieverts Thomas 239, 259 Simone AbdouMaliq 200 Singapur 104, 334 Singer Israel Joshua 536 skala – globalna 223, 228, 257, 471–472, 483, 484–486, 492–493 – gospodarki 41, 68, 105, 108, 109, 167–169, 325, 336, 492 – ekonomia skali 141, 516, 517 zob. skala jako przestrzenny horyzont sprawczości – Slim Carlos 497 slumsy 147, 198, 256–258, 268, 406, 412, 478

593

Indeks

– królestwo slumsów 479 – slum lordowie 200 Słowacja 41 Słowacki Juliusz 20, 30 Słowianie 380, 383, 399, 430, 453, 522 – a niewolnicy 361, 362, 413 – etnogeneza Słowian 44, 413, 423–426 – jako szarańcza 348 – w świecie islamu 47, 348, 349, 364 służebna – ludność 371, 414, 426, 427 – osada 71, 370, 371, 377, 378, 380, 401, 415, 454 zob. niewolnictwo, Piastowie Smith Adam 121, 141, 146, 295, 296, 353 Smith Neil 58–60, 257, 279, 313, 450, 452, 458, 461, 472, 473, 483, 484, 492 socjalizm / komunizm 55, 74–75, 100, 168, 179, 206, 221, 233, 254, 258, 312,446, 475, 523–524, 544 – postsocjalizm / postkomunizm 23, 25, 27, 222–223, 230–231, 501, 509, 529 Soja Edward 57 Sokolniki 370 Spears Taylor 183, 215 spekulacja 68, 69, 130, 134, 138, 149, 160, 166, 172, 184–186, 188, 197, 240, 437, 450, 469, 487, 525 zob. arbitraż Spivak Gayatri Chakravorty 54 socjobiologia 312, 434, 435 socjologia 33, 144, 506 Southern Richard 43 Sowa Jan 29–31, 322

sprawczość / działanie 35, 37, 55, 56, 60, 90, 104, 163, 177, 192, 217, 253, 254, 278, 297, 303–305, 308, 311, 313, 324, 345, 379, 406, 436 – a pieniądz 117, 127, 135, 187, 189, 205, 221, 540–542, 544, 548 – skala jako przestrzenny horyzont sprawczości 258, 492 zob. pieniądz, skala, teleologia, transformacja ustrojowa Sraffa Piero 298 Sri Lanka 288 Stambuł / Konstantynopol / Bizancjum 43, 44, 262, 307, 319, 329, 353, 354, 375, 399 Stanisławski Błażej 401 Stany Zjednoczone 11, 23–28, 70, 74, 75, 86, 94, 109, 116, 119, 133, 138, 148, 151, 154, 157–168, 175–179, 193, 202, 203, 207–209, 225, 226, 231, 236, 241–243, 254, 267, 268, 271–278, 296, 308, 333, 432, 439, 444, 447, 455, 476, 482, 483, 489, 493, 497, 511, 512, 522, 534, 537, 541 Stark David 186 stawanie się 417–420 Steward Emma Faye 274 Stiglitz Joseph 111 Stoler Ann Laura 80 Stomma Ludwik 99 stopa procentowa 74, 117–119, 139, 141, 142, 155, 165, 169, 173, 208, 236, 281, 292, 512, 543 zob. czas, kredyt, pieniądz strefowanie 250 zob. planowanie przestrzenne Stuhr Jerzy 46 Sudan 29, 401

594

Indeks

Sudan Południowy 231 Sugrue Thomas 90, 92, 143 Swarzędz 513 Syria 54, 227, 347, 348, 501 Szanghaj 23, 24, 92, 244, 286, 446 Szreder Kuba 531, 532 sztuka – zob. rynek sztuki Szwajcaria 236, 334, 534 Szwecja 155, 170, 319

Ś

świat – finansów 104, 106, 107, 111, 112, 131, 134, 140, 163, 180, 182, 183, 232, 542, 548 – światopogląd 12, 22, 47, 57, 108, 312, 403, 473 – światowanie 23, 55, 73, 464 – hegemonia światowa 151, 155, 172–173, 176, 189, 437–439, 444, 453, 488, 491, 492, 512 zob. islamu świat Świetlicki Marcin 81

T

Tajlandia 445 Tajpej 532 Tamás Gáspár Miklós 279 Taszkient 116, 375 tatami (jednostka miary) 477, 478 Taussig Michael 82, 103, 440 technologia 70, 141, 169, 175, 195, 293, 294, 302, 332, 415, 449, 486, 543 Teheran 262, 552 teleologia 27, 62, 292, 305–306, 320, 458, 492 zob. czas, historia, teoria, transformacja ustrojowa, zalążek

temporalność 12, 61, 67, 68, 70, 80, 105, 107, 109, 117, 119, 163, 176–178, 184, 212, 239, 281, 398, 404, 407, 409, 423, 427, 437, 442, 451, 469, 531, 536, 539, 545 – temporalna nieprzystawalność 102 teoria 31, 48, 52, 55, 63, 66–67, 73, 99, 105, 106, 519 – klasyczna / temporalna teoria kapitalizmu 70, 271, 278–279, 280, 291, 295–299, 300–303, 308, 312, 331, 340, 397, 427, 439, 442, 444, 451 – krytyczna 53, 65, 113, 114, 176–177, 309, 523, 548–549 – ludowa teoria kapitalizmu 99, 440 – postkolonialna 30, 54, 57 – przestrzenna teoria kapitalizmu 13, 63, 68, 73, 173, 178, 398, 423, 436, 438, 452–453, 456, 469, 502 – spiskowa 131 – ugruntowana / teoria a empiria 57, 249, 292, 306, 346 – zalążkowa 280, 294–297, 299, 300, 303 – ewolucji – zob. ewolucjonizm – gier 154 – modernizacji 313 – pieniądza 122, 127, 342, 377, 430 – względności 60, 164 zob. antropologia, ekonomia neoklasyczna, globalny materializm, okcydentalizm teraźniejszość 35, 68, 80, 100, 107, 117, 140, 182, 184, 188, 224, 437, 451, 500, 545, 550

595

Indeks

Thackeray Bal 54, 55 Thompson E.P. 305, 311, 339, 340, 355, 448, 506, 526 Tilly Charles 51, 52, 462 Tirana 222, 223, 539 Tokio 24, 104, 240, 244, 262, 476–479, 486, 540 Topolski Jerzy 29, 129, 130, 178, 295, 298, 303–305, 309, 323, 397, 442 towar – fikcyjny 62–64, 71–73, 195, 196, 198, 280, 281, 342, 430, 436, 437, 500 – jako stan 115, 195 – ekspansja towarowa 166, 172, 176, 182, 184, 188, 189, 211, 225, 437, 451, 515, 516, 528, 531, 544 – stosunki towarowo-pieniężne 178, 295, 296, 298, 351, 378, 392, 437 zob. finansowa ekspansja, produkcja, rynek Townsend Joseph 314 transformacja ustrojowa – od antyku do feudalizmu 354 – od feudalizmu do kapitalizmu 254, 294, 254–255, 472, 484, 486, 488–491 – od komunizmu do kapitalizmu 11, 18, 26, 221, 227, 230, 233, 502, 512, 515, 520, 528, 529, 533 – od plemienia do państwa 356–358, 365, 378, 389, 404, 407, 418 – Wielka transformacja 62, 73, 106, 195–196, 412 zob. historyczna ciągłość, kryzys, reorientacja, teleologia

transnarodowość 517 – klasa transnarodowa 502–508, 522, 534, 535, 536 – korporacje transnarodowe 438, 534 Travija Arturo 97, 99, 107, 109, 132, 134, 187, 208, 211, 215 Třeštík Dušan 362 Trynidad i Tobago 235 Tsamkxao ≠Oma 410, 412, 417 Turcja 22, 122, 248 Turner Graham 193, 194, 207 Tusk Kasia 507, 508, 510, 525, 526, 533–535 twórcza destrukcja 68, 70, 142, 145, 146, 169, 172, 186, 239, 279, 292, 481, 499, 550 zob. inercja kapitału tymczasowość 531, 535

U

ubezpieczenia 26, 111, 130, 136, 149, 180–182, 189, 199, 207, 232, 242, 270, 340, 544 ubóstwo / bieda 39, 54, 61, 85, 86, 92, 177, 199, 200, 223, 230, 251, 256, 263, 270, 273, 274, 278, 291, 479, 483, 489, 510, 532–535, 541, 542, 545–547 – broń ubogich 430, 440 – przyczyny ubóstwa 128, 225, 256, 265, 274–276, 287, 412 zob. rozwój nierówny Ukraina 48, 330, 358, 363, 411, 458 uniwersalność 58, 279, 419, 484 – kapitalizmu 288, 316, 352–353, 388, 451, 455, 521 zob. kosmopolityzm, pieniądz jako uniwersalny ekwiwalent

596

Indeks

– uniwersalna ścieżka rozwoju 13, 61, 280 – uniwersalne prawo / prawidłowość 32, 35, 52, 113, 199, 331, 442, 458, 545 – uniwersalizacja zachodniej historii 21–22, 92, 167, 251, 257, 281, 336, 403, 442, 458, 498 urbanizacja 55, 81, 93, 173, 244– 246, 254, 256–259, 285, 297, 313, 333, 347, 371, 372, 397, 431–432, 446, 454, 458, 472–482, 491, 515 – piracka / spontaniczna 200, 248–249 – przemocy 226, 239 – kapitału 13, 72, 173, 198, 292, 448, 472 – lokalnego państwa 446, 447, 450 – wsi / suburbanizacja / przedmieścia 83, 86, 89­– 90, 158, 160, 202–203, 226, 230, 239, 240, 242, 254, 259, 262, 270, 275, 530 – a kapitalizm 94, 196–198, 342, 441, 449, 481–483, 485–486 – dezurbanizacja 87 – niedourbanizowanie 257, 258 – przeurbanizowanie 70, 256–258, 262, 271 zob. europejskie miasto, globalna urbanizacja urbanizm nowy 250 Urbańczyk Przemysław 355, 356, 360, 361, 364, 378, 379, 399, 400, 402–404, 443 Urry John 56, 236 USA – zob. Stany Zjednoczone utopia 93, 245

V

Verdery Katherine 221–223 Vergara Camilo José 93 Verne Guyla (Verne Juliusz) 22 Viveiros de Castro Eduardo 419, 423 Vogl Joseph 102, 118, 121, 124, 182 Vries Jan de 449

W

Wacquant Loïc 227, 276 Wall Street 69, 91, 93, 94, 107, 110, 120, 123, 128, 131–135, 150, 181, 188, 191, 201, 204, 211, 212, 215–217, 236, 237, 251, 252, 254, 261, 262, 315, 502, 503, 548 Wallerstein Immanuel Maurice 53, 177, 297, 323–325, 333, 352, 450, 456 Wallis Aleksander 36 Ward-Perkins Bryan 431 Warren Amelia 206 Warren Elizabeth 206 Warszawa 51, 200, 262, 330, 482, 533, 534 wartość 13, 19, 26, 103, 120, 138, 139, 153, 157, 161, 164, 169–170, 180–181, 184, 193, 219, 325, 350, 368, 375, 376, 385, 386, 388, 505, 524, 550 – akcji / firmy 106, 134–137, 190–192, 209, 518 – nieruchomości 85, 97, 166, 195, 197–198, 200–204, 207, 208, 210, 211, 215, 449, 487 – papiery wartościowe 102, 165, 181, 184, 186, 190, 204, 540 – wytwarzanie / miara wartości 115–119, 127, 137, 154–155, 158, 166, 182, 187, 188, 197, 211, 228,

597

Indeks

340, 343, 389, 394, 436, 449, 466–470, 539–541 Waszyngton 94, 111, 133, 150, 161, 205, 243, 463 Weber Adna Ferrin 472 Weber Max 51, 114, 295, 296, 321, 451 Weizman Eyal 226 weksle 123, 124, 298, 299 – wynalazek weksli 70, 306, 350 Wenecja 125, 263, 295, 319, 362, 364, 367, 387, 440, 486, 532 Wenezuela 170 Węcławowicz Grzegorz 516 Węgry 41, 399, 466 zob. Austro-Węgry Whiteman Kaye 249 Wiedeń 21, 319 Wielka Brytania 13, 24, 25, 29, 51, 54, 70, 118, 120, 126, 138, 147, 148, 168, 172, 197, 209, 224, 225, 232, 235, 241, 274, 276, 291, 292, 296, 301–305, 308, 311, 317, 324, 328, 329, 332–337, 351, 403, 432, 441, 438, 447–450, 453, 455, 476, 481, 483, 486, 489, 542 – Pax Britannica 154, 157, 167, 185 Wielkie Morawy 399, 400, 443 Wietnam 74, 157, 206, 236, 276, 411, 511 wieś – vs miasto 92, 264, 378, 455, 484, 485, 533 – ruralizacja 87, 91, 92 zob. chłopi, rolnictwo więzienie, więziennictwo 217, 246, 268, 272–274, 276, 278, 328 zob. niewolnictwo, praca, przemoc, Złoty Gułag Wilhelm III Orański 438

Williams Eric 441 Williams Raymond 20 Winiary 370 Wirth Louis 81 Władysław I Łokietek 45 Władysław II 395 władza 36, 60, 63, 66, 166, 240, 247–250, 251, 321, 329, 344, 353, 355, 358, 367, 369–370, 386, 390–393, 395–396, 403, 404, 416, 435, 467, 477, 483, 512, 536 – terytorialna 173, 226–227, 230–231, 355, 358, 361–363, 380, 386, 415, 425, 435–436, 438, 444, 446, 453, 457, 460–464, 472, 477, 480, 483, 484, 491–492 – pieniądz jako instrument sprawowania władzy 188, 20­4­ –205, 377, 379, 385, 394, 427 – wola władzy 407–408, 411, 417–418, 426, 433 zob. akumulacja, państwo, paternalizm, pieniądz, przestrzeń absolutna, sprawczość własność 121, 193, 271, 311, 383, 451, 510, 514, 517 – państwowa 100 – prywatna 136, 197–198, 228, 293, 300, 309, 317, 318–319, 332, 344, 418, 419, 433, 463, 498, 513, 536 – zbiorowa 51, 253, 317, 415 – nieruchomości 85, 200, 203, 253, 528, 535 – ziemi / ziemska 319, 320, 371, 381, 395, 402–403, 445, 446, 449, 461, 513 zob. niewolnictwo, renta, władza terytorialna, wyobcowanie

598

Indeks

Włochy 25, 151, 220, 254, 295, 326, 437 Włocławek 197 wojna 75, 79, 121, 125–126, 129, 220, 221, 226–227, 276, 301, 327, 416–422, 423, 425, 455, 476, 492 – chłopska 324 – domowa 205, 218–219, 227, 229–231, 276 – kulturowa 114, 137 – kubistyczna 484 – secesyjna w USA 255, 276 – światowa 30, 54, 100, 133, 145, 148, 151, 156, 167, 203, 479, 484, 501 – zimna 74–75, 158, 160, 176, 230, 231, 511, 512 – o drewno 488 – z narkotykami 273 – wojny husyckie 324 – wojny prowadzone przez USA 86, 145, 148, 157–158, 205–206, 235 zob. państwo, przymus, urbanizacja przemocy, wojsko a kapitalizm wojsko / wojskowość 75, 125, 205, 248, 321, 329–330, 348, 355, 394, 409, 411, 414, 470, 477, 512 – a kapitalizm 125, 145, 157­–158, 165–166, 171–172, 232, 240, 276, 304, 321, 327, 345, 363, 382, 414–415, 419–422, 433, 453–455, 459–460 – a pieniądz i praca najemna 71, 126, 345, 371–372, 385–386, 452 – wojskowa demokracja 425 – wojskowy keynesizm 125–126, 441, 453

Wolf Eric 34, 98, 115, 144, 178, 338, 366, 407, 440 Wolff Edward Nathan 510 Wolter 32 Woud Auke van der 479 Woźniak Stefan 514 wódka 38, 115, 128, 326, 392, 393 Wrocław 533, 534 współczesność 71, 126, 454, 472, 485 Wu Dong Dong 475 wyobcowanie 81, 451 wykorzenienie 345, 349, 389, 451, 452, 455, 456, 459, 549 wymiana – zob. barter wywłaszczenie 189, 210, 222, 343, 345, 441, 451 wyzysk 99, 265, 267, 279, 339, 343, 345, 451 wzrost gospodarczy 68, 137, 147, 149, 156, 162, 167–170, 173, 206, 207, 221, 228, 231, 281, 366, 429, 443, 445, 483, 498, 537, 545 – nieustanny wzrost / ekspansja 118, 125, 138–139, 162–165, 169, 170, 173, 184, 193, 211, 313, 342, 436, 437, 444, 487, 491, 498 – stopa wzrostu 24, 167, 168, 170, 173, 228, 231, 292 zob. rozwój

Y

yeomani 300–309, 320

Z

Zagłębie – Rdzy 93, 240, 275 – Słońca 93, 97, 147, 240 zob. Kalifornia Zachód 11, 12, 18, 21, 26, 27, 30–36,

599

Indeks

40–48, 51–54, 59, 70, 74, 126, 127, 130, 139, 167, 176, 178, 192, 206, 231, 236, 241, 245, 246, 258, 280, 290–294, 297, 307, 308, 313, 323–327, 330–337, 341, 343, 354, 355, 403, 419, 442, 443, 457, 458, 476, 480, 486, 487, 491, 498, 529, 536, 547 – Dziki 460, 483 zob. europocentryzm, okcydentalizm zacofanie 13, 19, 23, 29, 33, 35, 51, 59, 61, 71, 92, 178, 185, 222, 224, 228, 241, 280, 307, 313, 319, 320, 323, 326, 330–331, 353, 412, 479, 483 zalążek 88, 122, 126, 333, 351, 378, 407, 409, 415, 436, 447, 450, 487 zob. peryferie, protokapitaliści, teoria zalążkowa, transformacja ustrojowa Zambia 229, 248 Ziryab 44, 45 Zjednoczone Emiraty Arabskie (ZEA)170, 288, 290, 334, 534 złoto – standard złota 120, 123, 155, 156, 158–160, 162, 163, 176, 185, 203, 471

– wartość złota 180, 350 – wydobycie złota 126, 163 – Złoty Gułag 272 Zomia 411–412 Zukin Sharon 93 Zurych 104 Związek Radziecki (ZSRR) – zob.

Rosja zysk 32, 69, 91, 103, 111–117, 124, 128, 129, 134, 135, 139–142, 144–150, 163–166, 171, 177, 180–192, 197, 200, 202, 206, 209–217, 221, 222, 229, 234, 241, 248, 250, 253, 303–305, 333, 350, 368, 376, 386, 387, 429, 431, 437, 446, 455, 466, 513, 515, 519, 520, 527, 549 – czysty 180, 185, 191, 215, 221, 234 – stopa zysku 68, 130, 139–142, 147–149, 155, 169, 217, 292, 296, 451, 469, 503

Ż

Żywiec 467

Kapitalizm.

Historia krótkiego trwania Kacper Pobłocki Warszawa 2017 © Kacper Pobłocki © Prawa do tego wydania książki: Fundacja Bęc Zmiana ISBN 978–83–62418–78–7 Redakcja językowa i korekta:

Justyna Chmielewska, Anna Wojczyńska

Recenzent:

dr hab. Waldemar Kuligowski, prof. UAM

Projekt graficzny i skład:

Anna Hegman, Grzegorz Laszuk

Redaktor prowadzący:

Ela Petruk

Indeks:

Łukasz Śledziecki

Część II książki powstała w ramach grantu przyznanego autorowi przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji numer DEC–2015/16/S/HS6/00127 Wydawca:

Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana ul. Mokotowska 65/7 00–533 Warszawa www.beczmiana.pl bec@beczmiana.pl Zamówienia:

www.beczmiana.pl/sklep; sklep@beczmiana.pl

Druk:

P.W. Stabil ul. Nabielaka 16 41–310 Kraków

Patroni medialni:

Publikacje Fundacji Bęc Zmiana Seria KIESZONKOWA Markus Miessen, Koszmar partycypacji, Warszawa 2013 McKenzie Wark, Spektakl dezintegracji.

Sytuacjonistyczne drogi wyjścia z XX wieku, Warszawa 2014 Kuba Snopek, Bielajewo. Zabytek przyszłości, Warszawa 2014 Karolina Ziębińska-Lewandowska, Między dokumentalnością a eksperymentem. Krytyka fotograficzna w Polsce w latach 1946–1989, Warszawa 2014 Deindywiduacja. Socjologia zachowań zbiorowych, red. Marek Krajewski, Warszawa 2014 Błażej Prośniewski, Gust nasz pospolity, Warszawa 2014 Paweł Mościcki, My też mamy już przeszłość.

Guy Debord i historia jako pole bitwy, współwydawca: Instytut Badań Literackich, Warszawa 2015 Andrzej Marzec, Widmontologia jako teoria filozoficzna i praktyka artystyczna ponowoczesności, Warszawa 2015 Przewodnik dla dryfujących. Antologia sytuacjonistycznych tekstów o mieście, red.

Mateusz Kwaterko, Paweł Krzaczkowski, Warszawa 2015 Koniec kultury – koniec Europy.

O fundamentach polityki, red. Pascal Gielen, Warszawa 2015 Markus Miessen, Koszmar partycypacji + Niezależna praktyka, Warszawa 2016 Kuba Szreder, ABC Projektariatu. O nędzy projektowego życia, Warszawa 2016 Paweł Mościcki, Foto-konstelacje. Wokół Marka Piaseckiego, Warszawa 2016 Zygmunt Bauman, Irena Bauman, Jerzy Kociatkiewicz, Monika Kostera, Zarządzanie w płynnej nowoczesności, Warszawa 2017 Marek Krajewski, Incydentologia, Warszawa 2017 Seria WIZUALNA Magda Szcześniak, Normy widzialności.

Tożsamość w czasach transformacji, współwydawca: Instytut Kultury Polskiej UW, Warszawa 2016 Seria DESIGN / PROJEKTOWANIE Nerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projektowaniu, red. Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009 Jakub Szczęsny, Wyspa. Synchronizacja, red.

Kaja Pawełek, Warszawa 2009 Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, red. Marek Krajewski, Warszawa 2010 Monika Rosińska, Przemyśleć u/życie.

Projektanci. Przedmioty. Życie społeczne, Warszawa 2010 Redukcja / Mikroprzestrzenie.

Synchronizacja, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2010

Artur Frankowski, Typespotting. Warszawa, Warszawa 2010 Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2011 Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, Postmodernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012 Natalia Fiedorczuk, Wynajęcie, Warszawa 2012 Maciej Rawluk, Przystanki polskie. Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012 Chwała miasta, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2012 Piotr Korduba, Ludowość na sprzedaż, Warszawa 2013 TR Laszuk. Dizajn i rewolucja w teatrze, współwydawca: TR Warszawa, Warszawa 2013 Marek Krajewski, Są w życiu rzeczy… Szkice z socjologii przedmiotów, Warszawa 2013 Miasto-Zdrój. Architektura i programowanie zmysłów, red. Bogna Świątkowska, Joanna Kusiak, Warszawa 2013 TypoPolo. Album typograficznofotograficzny, red. Rene Wawrzkiewicz, Warszawa 2014 My i oni. Przestrzenie wspólne / projektowanie dla wspólnoty, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2014 Justin McGuirk, Radykalne miasta. Przez Amerykę Łacińską w poszukiwaniu nowej architektury, współwydawca: Res Publica, Warszawa 2015 Claire Bishop, Sztuczne piekła. Sztuka partycypacyjna i polityka widowni, Warszawa 2015 Smutek konkretu. Materializacja idei, red.

Maciej Frąckowiak, Magda Roszkowska, Bogna Świątkowska, Warszawa 2015 Adrichalim / Architekci, red. Bogna Świątkowska, Warszawa 2016 Architektura VII Dnia. Wydanie I, red. Kuba Snopek, Iza Cichońska, Karolina Popera, współwydawca: Biuro Festiwalowe Impart 2016, Warszawa 2016 Architektura niezrównoważona, red. Kacper Pobłocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2016 Rem Koolhaas, Śmieciowa przestrzeń. Teksty, wydawca: Fundacja Centrum Architektury, partner: Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2017 Seria ORIENTUJ SIĘ Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Podręcznik kolekcjonera sztuki najnowszej, Warszawa–Kraków 2008 Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza, Warszawa–Kraków 2008 (książka dostępna również w wersji angielskiej)

Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, 77 dzieł sztuki z historią. Opowiadania zebrane, Warszawa 2010 Mikołaj Długosz, 1994, Warszawa 2010 Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Za fotografię! W stronę radykalnego programu socjologii wizualnej, Warszawa 2010 Cecylia Malik, 365 drzew, Warszawa 2010 Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, red. Maciej Frąckowiak, Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Konrad Pustoła, Widoki władzy, Warszawa 2011 David Harvey, Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, Warszawa 2012 Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca: Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012 Rafał Drozdowski, Maciej Frąckowiak, Marek Krajewski, Łukasz Rogowski, Narzędziownia.

Jak badaliśmy (niewidzialne) miasto, Warszawa 2012 Fanny Vaucher, Polskie pigułki / Polish Pills / Pilules polonaises, wydane dzięki wsparciu Szwajcarskiej Fundacji dla Kultury Pro Helvetia oraz Instytutu Polskiego w Paryżu, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2013 Janusz Minkiewicz (tekst), Eryk Lipiński (ilustracje), O piesku dziwaku, Warszawa 2014 Andrzej Tobis, A–Z. Słownik ilustrowany języka niemieckiego i polskiego, współwydawca: Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2014 Ha ha Ha-Ga, red. Anna Niesterowicz, Zuzanna Lipińska, Warszawa 2015 Gilles Deleuze, Félix Guattari, Kapitalizm i schizofrenia II: Tysiąc plateau, Warszawa 2015 Harry Lehmann, Rewolucja cyfrowa w muzyce. Filozofia muzyki, Warszawa 2016 (ebook) Mikołaj Długosz, Latem w mieście, współwydawca: TV Working Studio, Warszawa 2016 Fanny Vaucher, Polskie pigułki 2 / Polish Pills 2 / Pilules polonaises 2, współwydawca: Noir sur Blanc, Warszawa 2016 Zuzanna Fruba, Dziwny dom nad Wisłą, Warszawa 2016 Seria KULTURA NIE DLA ZYSKU Czytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Ivan Illich, Odszkolnić społeczeństwo, Warszawa 2010 Dragan Klaić, Mobilność wyobraźni.

Międzynarodowa współpraca kulturalna.

www.beczmiana.pl/sklep zamówienia: sklep@beczmiana.pl

Przewodnik, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa, Warszawa 2011 Fabryka Sztuki. Podział pracy oraz dystrybucja kapitałów w polu sztuk wizualnych we współczesnej Polsce, raport Wolnego Uniwersytetu Warszawy, Warszawa 2014 (wersja polska i angielska) Seria EKSPERYMENT Znikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Katarzyna Krakowiak, Andrzej Kłosak, Słuchawy. Projektowanie dla ucha, Warszawa 2009 Magdalena Starska, Dawid Wiener, Komunikacja. Pogłębianie poczucia przestrzeni, Warszawa 2009 Aleksandra Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa jako struktura emergentna, Warszawa 2009 Janek Simon, Szymon Wichary, Zmaganie umysłu ze światem. Gry losowe, Warszawa 2009 Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek, Jan Dziaczkowski, Góry dla Warszawy!, Warszawa 2009 Kasia Fudakowski, David Álvarez Castillo, Pokonać obiekt. W wypadku rzeźby, Warszawa 2009 Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. zbiorowa, Warszawa 2012 Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego, red. Karolina Breguła, Warszawa 2012 Helibo Seyoman, red. Martin Conrads, Franziska Morlok, Bogna Świątkowska, Warszawa 2016 Kwartalnik „FORMAT P” # 1 Piekło rzeczy, Warszawa 2009 # 2 Bóle fantomowe, Warszawa 2009 # 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, Warszawa 2009 # 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, Warszawa 2011 # 5 Wystawy mówione / Spoken Exhibitions, Warszawa 2011 # 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st.

Warszawy, Warszawa 2012 # 7 Ziemia pracuje! Wystawa o mauzoleach, ruinach i szlamie, Warszawa 2013 # 8 Nieposłuszeństwo. Teoria i praktyka, Warszawa 2013 # 9 W stronę leksykonu użytkowania, Warszawa 2014 # 10 Subterranea, Warszawa 2014

Kacper Pobłocki jest antropologiem społecznym.

Studiował w United World College of the Altantic (Wielka Brytania), University College Utrecht (Holandia) oraz Central European University (Węgry). Jego praca doktorska pt. The Cunning of Class – Urbanization of Inequality in Post-war Poland (2010) została wyróżniona nagrodą Prezesa Rady Ministrów. Autor tekstów z zakresu studiów miejskich, antropologii porównawczej i ekonomicznej oraz historii społecznej. W 2009 roku stypendysta kierowanego przez Davida Harveya ośrodka The Center for Place, Culture and Politics przy The City University of New York. Współautor książki Anty-bezradnik przestrzenny – prawo do miasta w działaniu (2013, nagroda im. Jerzego Regulskiego) oraz współredaktor książki Architektura niezrównoważona (2016).

Pracuje w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz w Centrum Europejskich Studiów Lokalnych i Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego.

Autor odkrywa przed nami nieznaną, zaskakującą historię kapitalizmu, a w konsekwencji także alternatywne dzieje pieniądza, przemysłu, własności, pracy, chłopów i miasta. Nie otrzymujemy kolejnej wersji «moralnej krucjaty» przeciw kapitalizmowi; stawką bowiem jest próba ukazania jego mechanizmów i skomplikowanej (poli)genezy. Autor pracy pewnie prowadzi nas przez pajęczynę bardzo różnych miejsc, takich jak Kalahari i Kurpie, Detroit i Giecz, Dubaj i Łódź. Śledzi ich powiązania, czasem bardzo dyskretne. Przekonujemy się, że kapitalizm wynajdywano wielokrotnie i to bynajmniej nie w ramach «starego świata», ale gdzie indziej, w przestrzeni cywilizacji chińskiej i arabskiej, dla której Europa była regionem peryferyjnym, ubogim, niezbyt atrakcyjnym. Znaczącym walorem książki jest i to, że została napisana dobrą, komunikatywną, a czasem też piękną polszczyzną. prof. Waldemar Kuligowski

Czym jest kapitalizm i skąd się wziął?

Porywająca opowieść o systemie, który na naszych oczach odchodzi w przeszłość.

Czy nowoczesność, indywidualizm i miejskość są rzeczywiście europejskimi wynalazkami? Czy kapitalizm powstał wraz z brytyjską rewolucją przemysłową? Czy rok 1989 faktycznie był przełomowy, a Amerykanie wygrali zimną wojnę? W którym momencie ludzie zamieszkujący tereny współczesnej Polski wkroczyli w nurt globalnych dziejów?

Najczęstsze odpowiedzi na tego rodzaju pytania prowadzą nas w te same miejsca. Ze względu na to, że nasza zbiorowa uwaga była przez długi czas skierowana na Zachód, przez jego pryzmat patrzyliśmy na samych siebie.

Ta książka pozwala spojrzeć na nas samych z nowej, globalnej perspektywy.

honoraria: autor, redakcja językowa i korekta, projekt graficzny i skład, koordynator produkcji koszty druku i papieru koszty utrzymania książki w obiegu: transport, magazynowanie, dystrybucja, promocja marża księgarń i hurtowni podatek zysk przeznaczany na realizację celów statutowych Fundacji Bęc Zmiana

cena

ISBN 978-83-62418-78-7

9 788362 418787

17,47 zł 21,11 zł 5,83 zł 38,00 zł 4,52 zł 8,06 zł

= 94,99 zł