PRZYSTANKI POLSKIE. ELEMENT INFRASTRUKTURY PUNKTOWEJ SYSTEMU TRANSPORTU ZBIOROWEGO / MACIEJ RAWLUK

Przystanki polskie Maciej Rawluk

Przystanki polskie

Pindera Niwiński Frąckowiak Nowotny

Maciej Rawluk

Przystanki polskie

Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego Maciej Frąckowiak Grzegorz Niwiński Agata Nowotny Agnieszka Pindera

Przystanki polskie Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego Maciej Rawluk © by the Authors, Fundacja Bęc Zmiana and Narodowe Centrum Kultury Warszawa 2012 ISBN 978-83-62418-18-3 ISBN 978-83-63631-28-4 Teksty

Maciej Frąckowiak, Agata Nowotny, Agnieszka Pindera, Maciej Rawluk, Weronika Rochacka Korekta

Justyna Chmielewska Zespół redakcyjny

Ela Petruk, Bogna Świątkowska Projekt graficzny

Grzegorz Laszukk+s Autorem wszystkich zdjęć jest Maciej Rawluk

Wydawcy

Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana ul. Mokotowska 65/7 00-533 Warszawa tel. 22 827 64 62 www.beczmiana.pl bec@funbec.eu druk

P.W. Stabil ul. Nabielaka 16 31-410 Warszawa

Narodowe Centrum Kultury ul. Płocka 13 01-231 Warszawa tel. 22 210 01 00 www.nck.pl nck@nck.pl

Spis treści

Maciej Rawluk Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego

7

Maciej Frąckowiak Przestanki

173

Przystanek jako obiekt zaprojektowany Rozmowa z Grzegorzem Niwińskim

181

Agata Nowotny Nieoczywista oczywistość przystanków

187

Agnieszka Pindera Sztuka przydrożnych obserwacji

195

M aci e j R awlu k

Element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego

„Jak chcecie rządzić krajem, który ma dwieście czterdzieści sześć gatunków sera?” — pytał generał Charles de Gaulle, mając na myśli oczywiście Francję. A co to za kraj, który ma tysiące różnie ,,zaprojektowanych” przystanków autobusowych?

Kiedy jeździłem po Polsce, to po kilku wyprawach zdjęciowych zorientowałem się, że tworzę zbiór — fotograficzną typologię przystanków autobusowych. „Kwadratowe”, „spiczaste”, „nowoczesne”, „fantazyjne” — tak je roboczo nazywałem. Rozpoznaję nieskończenie wiele form przystanków. Czasem dwie budki stojące naprzeciw siebie po obu stronach drogi są zupełnie różne. A kolejna, całkiem niedaleko, nie będzie podobna do żadnej z dwóch poprzednich. Najpierw pomyślałem: może jeden typ przystanku na jedno województwo, na powiat... no, chociaż na gminę? Potem przyszło mi do głowy, że gdyby tak było, nie byłoby tych fotografii.

Z jednej strony ujednolicenie „świata przystanków” do kilku czy kilkunastu wzorów wydaje się logicznym posunięciem, kontestującym dominującą w Polsce chaotyczną zabudowę. Z drugiej – ta szalona różnorodność stanowi swego rodzaju emanację naszego charakteru. Jesteśmy tacy, jak te przystanki, tak traktujemy architekturę i przestrzeń. Takie mamy poczucie formy (lub, za Gombrowiczem, raczej jego brak), tak funkcjonuje nasze państwo. Nie zachwycam się polskimi przystankami, denerwuje mnie strasznie ich „oddolny dizajn”. Zrozumiałem jednak, że zbiór tych fotografii niesie w sobie nie tylko tragikomiczny ładunek w postaci kolejnego „okazu”, lecz także refleksję o innych sprawach, a przede wszystkim wiedzę o nas samych.

8

Przystanek nie jest najważniejszą spośród form architektonicznych obecnych w polskim krajobrazie, ale należy mu się szacunek choćby ze względu na jego wszechobecność. Oprócz tego, że pełni funkcje użytkowe (chroni przed śniegiem, deszczem i wiatrem), staje się często doskonałym pretekstem do przedstawienia umiejętności projektanta, przede wszystkim jest też prostą formą aktualną przez długie lata. W pierwszej chwili może być niemal niezauważalny, ale ma wpływ na przestrzeń, ponieważ tysiące mijanych po drodze ,,istnień” tego typu zostają zapamiętane przez nasz mózg i w ten sposób po części kształtuje się świadomość wizualna Polaków.

W swojej pracy pokazuję przystanki znajdujące się na prowincji, one bowiem są dla mnie najciekawsze. Te w miastach nie mają tak silnego związku z ludźmi. W przestrzeni podmiejskiej, a szczególnie wiejskiej, jest inaczej. Tutaj przystanek to coś więcej niż chwilowe schronienie. Tu spotykają się co dzień ci sami ludzie, to miejsce rozmów i konsumpcji, czasem jedyna przestrzeń publiczna w okolicy. Podczas fotografowania zorientowałem się, że choć liczba przystanków jest oczywiście skończona, to w praktyce nigdy nie można mieć pewności, że sfotografowało się wszystkie ich rodzaje. Ta różnorodność form zaskoczyła mnie: począwszy od realizacji pod hasłem „jakkolwiek i jak najtaniej”, na budowlach posadzonych na kamien9

nej podmurówce i zwieńczonych misternym dachem kończąc (takie spotykałem zwłaszcza na Podhalu). Dobrze zapamiętałem z dzieciństwa przystanek w jednej z górskich wsi. Nie mogłem sobie odmówić przyjemności ponownego zobaczenia go i sfotografowania; gdy tam wróciłem, okazało się, że jest prawie taki sam jak trzydzieści kilka lat temu. Byłem tym zaskoczony, ponieważ przystanki podlegają brutalnej destrukcji – niszczą je siły przyrody, ale największych spustoszeń dokonują ich użytkownicy. Dzieje się tak na całym świecie, oczywiście z różnym natężeniem; które miejsce zajęlibyśmy, gdyby sporządzić ranking intensywności takich zniszczeń? Chyba niestety dość wysokie.

Przystanki są w defensywie. Po cichu tracą swe znaczenie. Wpływa na to parę czynników, między innymi powszechny dostęp do własnych samochodów oraz zmiana w strukturze transportu pasażerskiego. Prywatne busy szybko i sprawnie obsługujące trasy pomiędzy miasteczkami i wioskami nie są już ściśle skorelowane z dawnym ,,paciorkiem przystanków”. A przystanki zasługują przecież na trochę więcej niż chwila uwagi. Ze względu na swą dyskretną wszechobecność powinny być dziełem profesjonalistów; stanowią coś więcej niż głosi definicja, z jaką się spotkałem: „element infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego”.

10

W małych wsiach ta niewielka wiata bywa często jedyną namiastką przestrzeni publicznej. Tylko tu można być „nie u siebie”, ale też – „u nikogo”. Tu wolno nie tylko czekać, lecz także rozmawiać, pić, jeść, a czasem nawet spać. Przystanki zawsze zajmowały ważne miejsce w sercach niezależnych wędrowców, stanowiły istotne punkty na mapie. Ranga schronienia rosła, gdy padał deszcz, a najwyższa stawała się podczas zadymy śnieżnej.

Pamiętam magię rozkładów jazdy – to one, przed laty zapisane znacznie gęściej niż teraz, wyznaczały granice i dynamikę naszej mobilności. A tajemnicze litery S, N czy B, podane przy niektórych kursach, choć dotyczyły zaledwie kilku dni w roku, okazywały się oznaczać brak połączenia akurat właśnie wówczas, kiedy w towarzystwie dorosłych czekałem na zazwyczaj opóźniony i zatłoczony autobus.

Spośród fotografowanych przystanków najdokładniej zapamiętałem natomiast ten na uboczu, w malutkiej miejscowości przy granicy z Czechami. Jechałem wąską drogą. Oczy nastrojone do wyszukiwania wiat przesłały do mózgu sygnał „stop”. Zatrzymałem samochód i chwilę potem, podczas ustawiania się do zdjęcia, kątem oka zobaczyłem mężczyznę. Przyglądał mi się. No nie, znowu będzie: „Co pan tu robi?”.

– Co pan tu robi?

– Zdjęcie.

11

– Czego zdjęcie?

– Przystanku.

(Znowu będzie: „A po co?”).

– A po co?

– To moje hobby.

(Znowu będzie: „Żarty sobie pan stroi, po co pan robi zdjęcie?”).

– Wspaniale, cieszę się! Czy nie uważa pan, że to najpiękniejszy przystanek?

W tym momencie, nie spodziewając się, że rozmowa przybierze taki obrót, przyjrzałem się uważniej. Wiata była czysta, pomalowana, ze skrzynkami pełnymi kwiatów.

– To prawda. Widziałem setki przystanków, ale takiego nie. To może pan się nim opiekuje? – zapytałem przytomnie.

– Zgadza się.

Nieznajomy ubrany był tylko w kąpielówki, oczy mu lekko błyszczały, czuć było lekką woń alkoholu.

– Nie stójmy tak na drodze – powiedział. – Chodźmy do mnie.

W ciągu następnych kilkunastu minut poznałem jego żonę, obejrzałem ogród i zbudowany w nim zamek z polnych kamieni oraz wysłuchałem dwóch opowieści. Zanim nie do końca już nieznajomy pomachał mi trzykrotnie na pożegnanie, usłyszałem: – Powiem panu coś jeszcze. Tu od lat nie ma pekaesu. W Gajowie linię zlikwidowano już dawno.

12

Maciej Rawluk Wykłada na Wydziale Tkaniny i Ubioru Akademii Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego w Łodzi.

Podróżuje fizycznie, sadząc drzewa i fotografując przystanki, oraz duchowo, przygotowując projekty, w których pomagają mu szeroko pojęte nowe media - głównie rejestracja i interpretacja obrazu i dźwięku wszelkimi możliwymi sposobami.

Nie obce mu są też media tradycyjne, malarstwo, realizacja obiektów przestrzennych. Brał udział w wystawach indywidualnych i zbiorowych, festiwalach filmowych, zdobył liczne nagrody. Jego fotografie były publikowane w większości tytułów prasowych w Polsce.

Miłośnik litery T.

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

PUBLIKACJE NARODOWEGO CENTRUM KULTURY

SERIA KULTURA SIĘ LICZY! Pestka. Drops. Cukierek. Liczby Kultury, Grzegorz Kasdepke, Warszawa 2012 Kultura: zarządzanie, animacja, marketing, Milena Dragićević- Šešić, Branimir Stojković, Warszawa 2012 Ekonomia kultury. Kompendium, Ruth Towse, Warszawa 2011 Ekonomia kultury. Od teorii do praktyki, red. Bohdan Jung, Warszawa 2011 Narodziny klasy kreatywnej, Richard Florida, Warszawa 2011 Ekonomia i kultura, David Throsby, Warszawa 2010 Od przemysłów kultury do kreatywnej gospodarki, red. A. Gwóźdź, Warszawa 2010 SERIA BIBLIOTEKA KULTURY WSPÓŁCZESNEJ Przestrzenie domu. Media, mobilność i tożsamość, David Morley, Warszawa 2011 SERIA RAPORTY Stadion – Miasto – Kultura. Euro 2012 i przemiany kultury polskiej, Obserwatorium kultury, Warszawa 2012 Kultura miejska w Polsce z perspektywy interdyscyplinarnych badań jakościowych, red.

Wojciech Burszta i Barbara Fatyga, Warszawa 2010 Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast w Polsce.

Kanon i rozproszenie, red. Izabella Bukraba-Rylska i Wojciech Burszta, Warszawa 2011 Przestrzenie kultury – dyskurs teorii. W piętnastolecie kwartalnika „Kultura współczesna”, red. Andrzej Gwóźdź i Anna Zeidler-Janiszewska, Warszawa 2008 Wobec przeszłości: pamięć przeszłości jako element kultury współczesnej, red. Andrzej Szpociński, Warszawa 2005

www.nck.pl / sklep zamówienia: ksiazki@nck.pl

SERIA ZWROTNICE CZASU Fausteria, Wojciech Szyda, Warszawa 2012 Ogień, Łukasz Orbitowski, Warszawa 2012 Miraż, Zbigniew Wojnarowski, Warszawa 2011 Wieczny Grunwald. Powieść zza końca czasów, Szczepan Twardoch, Warszawa 2011 Quietus, Jacek Ingot, Warszawa 2010 Burza. Ucieczka z Warszawy ’40, Maciej Parowski, Warszawa 2010 SERIA OJCZYSTY – DODAJ DO ULUBIONYCH Haiku, Dariusz Brzóska-Brzóskiewicz, Warszawa 2012 Etyczny i pragmatyczny. Polskie dyskursy polityczne po 1989 roku, Katarzyna Kłosińka, Warszawa 2012 SERIA PRACE DOKTORSKIE Muzyka i Metafora, Ewa Schreiber, Warszawa 2012 Niedorozmowy. Kategoria niezrozumiałości w poezji Krystyny Miłobędzkiej, Piotr Bogalecki, Warszawa 2011 Fedra, czyli o estetyce uczuć w tragediach Eurypidesa, Seneki, Racine’a, Małgorzata Budzowska, Warszawa 2010 Filozofia publiczna Solidarności. Solidarność 1980–1981 z perspektywy republikańskiej tradycji politycznej, Elżbieta Ciżewska, Warszawa 2010 Kraszewski wobec Rosji. Próby komparatystyczne, Magdalena Rudkowska, Warszawa 2009 Intercultural contacts in the western Carpathian Area at the turn of the 2nd and 1st millennium BC, Marcin S. Przybyła, Warszawa 2009 Artystyczny wirus. Polska sztuka krytyczna wobec przemian po 1989 r., Jacek Zydorowicz, Warszawa 2005

WSPÓŁCZESNA KULTURA I SZTUKA Odprysk poezji. Stanisław Dróżdż mówi, Małgorzata Dawidek-Gryglicka, Warszawa 2012 Wynajęcie, Natalia Fiedorczuk, Warszawa 2012 Cząstki pomarańczy. Nowa poezja ukraińska, Aneta Kamińska, Warszawa 2012 Gangrena – mój punk rock song, Paweł Konjo Konnak, Warszawa 2012 Ewangelia odrzuconego. Szkice w 90. Rocznicę urodzin Tadeusza Różewicza, red. J. M. Ruszar, Warszawa 2011 Umrę cały? Rozmowy w cieniu śmierci. Senilna poezja Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza, Zbigniewa Herberta i Jarosława Marka Rymkiewicza, Grażyna Sztukiecka, Warszawa 2011 Małpy Pana Boga – Słowa. Szkice i rozmowy o wyobraźni i rzeczywistości, Maciej Parowski, Warszawa 2011 HISTORIA I TRADYCJA Mistyka pustyni, Bogusław Chrabota, Warszawa 2011 Wojna o Polskę 1920, Wybór i opracowanie: Agnieszka Knyt, Warszawa 2010 Grunwald. Walka 600-lecia, Liliana Sonik, Sławomir Patlewicz, Radosław Zenderowski, Henryk Samsonowicz, Jacek Kowalski, Antoni Dudek, Janusz Trupinda, Jan Wróbel, Krzysztof Koehler, Warszawa 2010 Cmentarze katyńskie, Krzysztof Hejke, Andrzej Przewoźnik, Warszawa 2009 Historia mówiona. Elementarz, Marta KurkowskaBudzan, Ewelina Szpak, Andrzej Drobik, Marcin Jarząbek, Marcin Stasiak; red. Roch Dąbrowski, Warszawa 2008 KWARTALNIK „Konteksty” KWARTALNIK „Kultura Współczesna. Teorie.

Interpretacje. Praktyka”

PUBLIKACJE FUNDACJI BĘC ZMIANA

www.funbec.eu/sklep zamówienia: sklep@funbec.eu

SERIA DESIGN / PROJEKTOWANIE Nerwowa drzemka. O poszerzaniu pola w projektowaniu, red. Sebastian Cichocki, Bogna Świątkowska, Warszawa 2009 Wyspa. Synchronizacja, Jakub Szczęsny, red. Kaja Pawełek, Warszawa 2009 Handmade. Praca rąk w postindustrialnej rzeczywistości, red. Marek Krajewski, Warszawa 2010 Przemyśleć u/życie. Projektanci. Przedmioty. Życie społeczne, Monika Rosińska, Warszawa 2010 Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja, red.

Bogna Świątkowska, Warszawa 2010 Typespotting. Warszawa, Artur Frankowski, Warszawa 2010 Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku, red.

Bogna Świątkowska, Warszawa 2011 Postmodernizm jest prawie w porządku. Polska architektura po socjalistycznej globalizacji, Piotr Bujas, Alicja Gzowska, Aleksandra Kędziorek, Łukasz Stanek, partner: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Warszawa 2012 Wynajęcie, Natalia Fiedorczuk, Warszawa 2012 Przystanki polskie, czyli oddolny dizajn elementu infrastruktury punktowej systemu transportu zbiorowego, Maciej Rawluk, współwydawca: Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012 Chwała miasta, red. zbiorowa, Warszawa 2012

SERIA ORIENTUJ SIĘ Podręcznik kolekcjonera sztuki najnowszej, Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Warszawa-Kraków 2008 Stadion X: miejsce, którego nie było, red. Joanna Warsza, Warszawa-Kraków 2008 (dostępna również w wersji angielskiej) 77 dzieł sztuki z historią. Opowiadania zebrane, Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Warszawa 2010 1994, Mikołaj Długosz, Warszawa 2010 Za fotografię! W stronę radykalnego programu socjologii wizualnej, Rafał Drozdowski, Marek Krajewski, Warszawa 2010 365 drzew, Cecylia Malik, Warszawa 2010 Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, red. Maciej Frąckowiak, Krzysztof Olechnicki, współpraca wydawnicza: Instytut Socjologii UAM, Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Widoki władzy, Konrad Pustoła, Warszawa 2011 Bunt miast. Prawo do miasta i miejska rewolucja, David Harvey, Warszawa 2012 Niewidzialne miasto, red. Marek Krajewski, współpraca: Instytut Socjologii UAM, Warszawa 2012 SERIA KULTURA NIE DLA ZYSKU Czytanki dla robotników sztuki. Zeszyt 1, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Odszkolnić społeczeństwo, Ivan Illich, Warszawa 2010 Mobilność wyobraźni. Międzynarodowa współpraca kulturalna. Przewodnik, Dragan Klaić, współwydawca: Narodowy Instytut Audiowizualny, Warszawa 2011 Wieczna radość. Ekonomia polityczna społecznej kreatywności, red. zbiorowa. Warszawa 2011

SERIA EKSPERYMENT Znikanie. Instrukcja obsługi, red. zbiorowa, Warszawa 2009 Słuchawy. Projektowanie dla ucha, Katarzyna Krakowiak, Andrzej Kłosak, Warszawa 2009 Komunikacja. Pogłębianie poczucia przestrzeni, Magdalena Starska, Dawid Wiener, Warszawa 2009 Warszawa jako struktura emergentna, Aleksandra Wasilkowska, Andrzej Nowak, Warszawa 2009 Zmaganie umysłu ze światem. Gry losowe, Janek Simon, Szymon Wichary, Warszawa 2009 Góry dla Warszawy!, Grzegorz Piątek, Marek Pieniążek, Jan Dziaczkowski, Warszawa 2009 Pokonać obiekt. W wypadku rzeźby, Kasia Fudakowski, David Álvarez Castillo, Warszawa 2009 Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego, red.

Karolina Breguła, Warszawa 2012 Eksperyment. Leksykon. Zbiór tekstów, red. zbiorowa, Warszawa, 2012 KWARTALNIK FORMAT P # 1 Piekło rzeczy, Warszawa 2009 # 2 Bóle fantomowe, Warszawa 2009 # 3 Manifesty, Precz z neutralnością!, Warszawa 2009 # 4 The Future of Art Criticism as Pure Fiction, Warszawa 2011 # 5 Wystawy mówione/Spoken Exhibitions, Warszawa 2011 # 6 Publiczna kolekcja sztuki XXI wieku m.st. Warszawy, Warszawa, 2012

Przystanki wyrażają podstawowe wymiary ludzkiego doświadczenia: stosunek do przestrzeni i czasu, swoich i obcych, trwania i zmiany. Nie chodzi zatem o to tylko, że tworzą sieć połączeń między poszczególnymi miejscowościami — tworzą także sieci łączące ich twórców, użytkowników i opiekunów z przedmiotami, środowiskiem naturalnym oraz ze sobą nawzajem.

Funkcjonują jak wizytówki. Ich estetyka zdradza gusta i pragnienia projektantów czy zleceniodawców, priorytety oraz tradycje lokalnych społeczności.

Maciej Frąckowiak

„Jak chcecie rządzić krajem, który ma dwieście czterdzieści sześć gatunków sera?” — pytał generał Charles de Gaulle, mając na myśli oczywiście Francję.

A co to za kraj, który ma tysiące różnie ,,zaprojektowanych” przystanków autobusowych?

Maciej Rawluk ISBN 978-83-63631-28-4

ISBN 978-83-62418-18-3

9 788363 631284

9 788362 418183

cena: 36 PLN