498

‫پێم باشە حزبە‬ ‫ئیسالمییەكان خۆیان‬ ‫هەڵبوەشێننەوە‬ ‫ئەبوبەكر كاروانی‪ ،‬بۆ "چاودێر"‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫دوای تاوتوێكردنی بەیاننامە حەوت خاڵییەكەی سەرۆكی هەرێم‬

‫یەكێتی موزەكەرەیەك دەداتە مەسعود بارزانی‬

‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" كەوتون‪،‬‬ ‫سێ مانگ لەمەوبەر لەكۆبونەوەی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بڕیار لەسەر ئەوە دراوە‬ ‫كە لەرێگەی پرۆژەیەكی هاوبەش كار بۆ یەكگرتنەوەی‬ ‫وەزارەتی پێشمەرگەو ئاسایش‌و دەزگا ئەمنییەكانی‬ ‫دیكە بكرێت‪ .‬هاوكات دوابەدوای ئەو بڕیارەش‪ ،‬یەكێتی‬ ‫ئامادەیی خۆی بۆ یەكگرتەوەی وەزارەتی پێشمەرگە‬ ‫بە پشت بەستن بە پرۆژەیەكی هاوبەش نیشانداوەو‬ ‫ئەم ئامادەییەش بە نێچیرڤان بارزانی راگەیەندراوە‪.‬‬ ‫لەتازەترین پێشهاتیشدا‪ ،‬لە دوای باڵوبونەوەی‬ ‫بەیاننامە حەوت خاڵییەكەی سەرۆكی هەرێم‪ ،‬لەالیەن‬ ‫كۆسرەت رەســوڵ جێگری سكرتێری گشتی‌و مەال‬ ‫بەختیار لێپرسراو و ئەندامانی دەستەی كارگێریی‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬تاوتوێی بەیاننامەكە‬ ‫كراوەو لەمبارەیەوە موزەكەرەیەكیان داوەتە سەرۆك‬ ‫و مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو لە مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بە "چاودێر"ی راگەیاند‪ ،‬نزیكەی سێ مانگ‬ ‫لەمەوبەر لە كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیدا‬ ‫بەئامادەبونی جێگری سكرتێری گشتی‌و ئەندامانی‬ ‫مەكتەبی سیاسی‪ ،‬بڕیار لەسەر ئــەوە دراوە كە‬ ‫لەرێگەی پرۆژەیەكی هاوبەشەوە بە راوێژو بەشداریی‬ ‫الیەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان‪ ،‬كار بۆ‬ ‫یەكگرتنەوەی وەزارەتی پێشمەرگەو دەزگای ئاسایش‌و‬ ‫دەزگا ئەمنییەكانی دیكە بكرێت‌و بڕیاریش دراوە‪ ،‬كە‬ ‫پرۆژەو بڕیاری تاكالیەنە لەمبارەیەوە پەسەند نەكرێت‪.‬‬ ‫ئەو سەرچاوەیە‪ ،‬وتیشی "وتارەكەی مەال بەختیار لە‬ ‫دەربەندیخان كە باسی لەوەكردبو بەبێ راوێژ لەگەڵ‬ ‫یەكێتی ناكرێت‪ ،‬هەندێك بڕیار لە وەزارەتەكاندا‬ ‫بدرێت‪ ،‬بە تەواوی بەرگریكردنە لەو بڕیارەی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی حزبەكەی كە پێش سێ مانگ داویەتی"‪.‬‬ ‫هــاوكــات‪ ،‬بەپێی زانیارییەكانی "چــاودێــر" رۆژی‬ ‫‪ ،2014/12/29‬لەكۆبونەوەیەكی كۆسرەت رەسوڵ‬ ‫جێگری سكرتێری گشتی‌و مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی‌و ئەندامانی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی‪ ،‬تاوتوێی بەیاننامەكەی‬ ‫سەرۆكی هەرێم كــراوە‪ ،‬كە لەبارەی یەكگرتنەوەی‬ ‫هێزی پێشمەرگەوە رەوانەی وەزارەتی پێشمەرگەی‬ ‫كردبو‪ ،‬لە دەرئەنجامی تاوتوێی بەیاننامەكەش‪،‬‬ ‫موزەكەرەیەكیان لــەوبــارەیــەوە داوەتــە ســەرۆك و‬ ‫مەكتەبی سیاسیی پارتی‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر"‪ ،‬لەدوای بڕیارەكەی‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬بۆ یەكگرتنەوەی هێزی‬ ‫پێشمەرگە لەسەر بنەمای پرۆژەیەكی هاوبەش‪ ،‬مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬بە ئامادەبونی قوباد تاڵەبانی جێگری‬ ‫سەرۆكی حكومەت‪ ،‬ئامادەیی یەكێتی بۆ یەكگرتنەوەی‬ ‫هێزی پێشمەرگە لەسەر بنەمای پرۆژەیەكی هاوبەش‪،‬‬ ‫بە نێچیرڤان بارزانی راگەیاندوەو ئەویش ئامادەیی‬ ‫گفتوگۆی بۆ پرۆژەیەكی لەوجۆرە دەربڕیوە‪.‬‬

‫داعش‪،‬‬ ‫دەوڵەتێكی‬ ‫شەیتانی‌و بزنسی‬ ‫لەشفرۆشیی ژنان!‬

‫سێ مانگ لەمەوبەر‪ ،‬مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتی بڕیاری دا‬ ‫بە پرۆژەیەكی هاوبەش هێزی‬ ‫پێشمەرگە یەكبخرێتەوە‬

‫بەراوردێكی رۆژنامەنوسی‬ ‫لەنێوان سەروتارەكەی "چاودێر" و وەاڵمەكەی ئازاد جندیانی‬

‫‪2‬‬

‫"پۆستەكەی حەمە سەعید حەسەن‌و تەكفیری ئیسالمییەكان"‬

‫"چاودێر" هەوڵی تیرۆر‌و تیرۆركردنی چەندین رەخنەگری‬ ‫راستەقینە دێنێتەوە یاد‬ ‫یەكێتی‪،‬‬ ‫لەژێر فۆكەسدا‪ ،‬بۆ؟‬

‫‪5‬‬

‫«بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە»‬ ‫دەکرێت بە کوردی‬

‫‪1‬‬

‫پیاوە شوشەییەكە‬ ‫لە ‪ 2014‬دا نەشكا‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪7-6‬‬

‫تایبه‌ت‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫بەراوردێكی رۆژنامەنوسی‬ ‫لە نێوان سەروتارەكەی «چاودێر» و وەاڵمەكەی ئازاد جندیانی‬ ‫بەشی لێكۆڵینەوەی سیاسیی‬ ‫رۆژنامەی چاودێر‬ ‫لە ژمــارە ‪459‬ی رۆژی ‪2014/12/30‬ی‬ ‫رۆژنامەی ئاوێنەدا‪ ،‬وتارێكی ئازاد جندیانی‬ ‫ئەندامی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬لەسەر‬ ‫كێشەو بێشەكانی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان و بەتایبەت لەوەاڵمی چەند‬ ‫وتــارێــكــی مــەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬بــاوكــرایــەوە‪ ،‬كــە دەكــرێــت‬ ‫هــەر وا بەسانایی و بەبێ خوێندنەوەو‬ ‫بەراوردكردنێكی رۆژنامەنوسی تێپەڕنەبێت‪.‬‬ ‫ئەگەرچی مــەال بەختیار لــەم مــاوەیــەدا‬ ‫سێ وتاری تایبەت بەكێشەكانی یەكێتی‬ ‫باڵوكردۆتەوە‪ ،‬دوانیان لە (كوردستانی‬ ‫نوێ و دانەیەكیان لە چاودێر)‪ .‬وەاڵمەكەی‬ ‫ئازاد جندیانیش هەرچەندە خۆی دەڵێت‬ ‫لەسەر ئــەو سێ وتــارەیــە‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر‬ ‫بە وردی بیخوێنینەوە‪ ،‬زۆرب ــەی هەرە‬ ‫زۆری ئەو تەوەرانەی كە قسەی لەسەر‬ ‫كردون‪ ،‬لەسەروتارەكەی رۆژنامەی چاودێر‬ ‫وەرگــیــراون كە لە ژمــارە (‪ )496‬رۆژی‬ ‫‪ 2014/12/22‬بە ناونیشانی «پــرۆژەو‬ ‫پــرۆســەی نـــاوەوەو دەرەوەی یەكێتی»‬ ‫بــاوكــرایــەوە‪ ،‬بۆیە لــەم بەراوردكارییە‬ ‫رۆژنامەنوسیەدا‪ ،‬ئێمەش تەنیا وەاڵمەكەی‬ ‫كاك ئازاد بەو سەروتارە بەراورد دەكەین‪،‬‬ ‫دواتریش خوێنەر دەتوانێت بە ویژدانەوە‬ ‫هەڵوەستەیەك لەسەر ئــەو ناهەقیانە‪،‬‬ ‫یان دەكرێت ناوی بنێین «خۆدزینەوە»‬ ‫لە واقعییەتی سەروتارەكەی «چاودێر»‬ ‫بكات‪ ،‬كە كاك ئــازاد نەیتوانیوە وەكو‬ ‫نــوســەرێــك‪ ،‬یــان چــاودێــرێــكــی سیاسی‬ ‫قسەیان لەسەر بكات‪ ،‬بەڵكو بە تەواوەتی‬ ‫كەوتۆتە ژێــر كاریگەریی كــاردانــەوەی‬ ‫جەمسەرگیرییەكانی یەكێتی‌و نەیتوانیوە‬ ‫رستەو پەرەگرافەكان وەك ئــەوەی كە‬ ‫هەن بخوێنێتەوە‪ ،‬ئەمەش لەگەڵ یەكەم‬ ‫وشەی دەستپێكی وتارەكەی كاك ئازاد‬ ‫دەردەكەوێت كە بە راناوی (كەسی یەكەمی‬ ‫كۆ) دەستپێدەكات‌و دەڵێت «مەبەستمان‬ ‫نەبوو» واتا هەر لە سەرەتاوە خوێنەر‬ ‫ئەوەی بۆ دەردەكەوێت كە خاوەندارێتیی‬ ‫وتــارەكــەی كــاك ئـــازاد تەنیا بــۆ خۆی‬ ‫ناگەڕێتەوەو هاوبەشی زۆرە‪ ،‬زیاتر لەوەش‪،‬‬ ‫كاتێك وتارەكە دەخوێنیتەوە تاوەكو ئەو‬ ‫دێــڕەی كە ناوی (مەال بەختیار)ی تێدا‬ ‫بەكاردەهێنێت‪ ،‬ناتوانیت جیاوازیی لەگەڵ‬ ‫بەیاننامەیەكی سیاسیدا بكەیت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەكرێت وەكو یەكەم بەیاننامەی ئاشكراو‬ ‫بــاوكــراوەی بەناو باڵێكی یەكێتی لێی‬ ‫بنواڕین‪ ،‬نەك وتارو شیكاری سیاسی‪ ،‬یان‬ ‫نوسینی رەخنەیی‪.‬‬ ‫بــاشــتــریــن بــەڵــگــەش‪ ،‬هـــەر لــەڕێــســای‬ ‫رۆژنامەگەریدا دەسەلمێ‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫ئەگەر جندیانی مەبەستی وەاڵم دانەوەیە‪،‬‬ ‫دەبوایە لەرۆژنامەی «چاودێر»دا باڵوی‬ ‫بــكــاتــەوە‪ ،‬ئــەگــەر نەشی ویستبێت لە‬ ‫«چاودێر»دا‪ ،‬كە هەر لەسەرەتاوە چاوی‬ ‫نوسینی بە «چاودێر»دا هەڵنەهاتوە‪ ،‬خۆ‬ ‫دەبوایە لە(كوردستانی نوێ) دا وەاڵمەكەی‬ ‫باڵوبكاتەوە‪ ،‬كە جندیانی خۆی رۆڵەی‬ ‫مەیدانی رۆژنامەكەیە‪ ..‬هەر (كوردستانی‬ ‫نوێ)ش لەبواری نوسینی رۆژنامەگەریدا‬ ‫كردی بە ئازاد جندیانی! بەاڵم بە مەرام‬ ‫وەاڵمە بەیاننامە ئاساكەی لە رۆژنامەی‬ ‫(ئاوێنە)دا باڵوكردۆتەوە‪ ،‬هەتا هاوپێناوانی‬ ‫باشتر خۆیان ببیننەوە!‬

‫یــان بــە ناڕاستەوخۆ دەیــەوێــت بڵێت‪،‬‬ ‫لەدوای باڵوبونەوەی سێ وتارەكەی مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬ئیتر شەقامی كوردی زانییان كە‬ ‫یەكێتی كێشەی هەیە‪ ،‬بێ ئاگا لەوەی كە‬ ‫ئاساییترین هاواڵتی و تەنانەت كەسانی‬ ‫دورە سیاسەت و ژیانی حزباییەتیش‬ ‫هەمیشە ئاگاداری كێشەكان بون‪ .‬ئەوەش‬ ‫لەبەر دو هۆكار‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬بەداخەوە دەكرێت دان بەم راستییە‬ ‫تاڵەدا بنێین كە هەمیشە كەسانێك لەناو‬ ‫ئەم حیزبەدا هەبون‪ ،‬لەپێناو پاراستنی‬ ‫بەرژەوەندییە كەسییەكاندا‪ ،‬كەناڵێك‬ ‫بون بۆ دزەپێكردنی هــەواڵ و مشتومڕو‬ ‫كێشەو گرفتەكانی ئەم هێزە‪ .‬خۆ ناشێت‬ ‫خەڵك بیریچوبێتەوە كە زانیارییەكانی‬ ‫هەندێ كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی‌و‬ ‫سەركردایەتی‪ ،‬دوای پێنج دەقیقە لە‬ ‫ماڵپەڕو كەناڵە سێبەرەكاندا باڵودەكرانەوە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬یەكێتی‪ ،‬وەك هێزێكی كاریگەری‬ ‫گۆڕەپانی سیاسیی كــوردســتــان‪ ،‬وەك‬ ‫هێزێك كە هاوسەنگیی هاوكێشە سیاسی‪،‬‬ ‫ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و كولتورییەكانی پێوە‬ ‫پەندە‪ ،‬بــەردەوام چاوی میدیایی لەسەر‬ ‫بوە‪ ،‬مادام ئەم هێزە پەیوەندیی بە كۆی‬ ‫كایەكانی ژیانی هاواڵتیانی ئەم هەرێمەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ناكرێت كێشەو گرفتەكانیشی نەبنە‬ ‫بابەتی میدیاكان‪ ،‬ئیتر میدیاكان وەكو‬ ‫نەیار‪ ،‬یان پرۆفیشنااڵنە قسەیان لەسەر‬

‫«چــاودێــر» بكات‪ ،‬ئەگەرنا مەحاڵ بو‬ ‫وەك شرۆڤەكارێك رێگە بە خۆی بدات‪،‬‬ ‫بڵێت مەال بەختیار هەوڵی بە كەم بینینی‬ ‫كێشەو قەیرانەكان دەدات‪ .‬لێرەدا تەنیا دو‬ ‫پەرەگراف لە سەروتارەكەی «چاودێر»‬ ‫وەبیری خوێنەر دەهێنینەوەو‪ ،‬دواتریش‬ ‫كـــادری دوربــیــن و خــوێــنــەری عـــەوداڵ‬ ‫بـــەدوای راســتــیــدا‪ ،‬دەتــوانــێــت جارێكی‬ ‫دیكە سەروتارەكە بخوێنێتەوە كە هێشتا‬ ‫لەماڵپەڕی «‪»chawdernews‬دا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫مـــەال بــەخــتــیــار‪ ،‬هـــەر لــە ســەرەتــای‬ ‫ســەروتــارەكــەدا ســەبــارەت بــە گرنگی‬ ‫و بایەخی پ ــرۆژەو پێشنیاز دەنوسێت‬ ‫«دیارە پێشنیازو پرۆژەو پرۆپۆزەڵ‪ ،‬لە‬ ‫حكومەتێكەوە بۆ حكومەتێكی تــر‪ ،‬لە‬ ‫حیزبێكەوە بۆ حیزبێكی تر‪ ،‬هەروەها لە‬ ‫رێكخراوێكەوە بۆ رێكخراوێكی تر‪ ،‬جیاواز‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت‪ ،‬حكومەت‌و‬ ‫حیزبی وا هەیە دەروازەی لیبرالیزمی بۆ‬ ‫كردۆتەوە‪ .‬هەشە بە ئەسپایی گەشە بەم‬ ‫بوارە دەدات‪ .‬ئەوانەی گوێی خۆیان لێ‬ ‫قانگ دا‪ ،‬بینیمان چۆن شكستیان خوارد»‪.‬‬ ‫لــەم پـــەرەگـــرافـــەدا‪ ،‬لــەم دەسپێكەی‬ ‫سەروتارەكەدا‪ ،‬ویژدانی خوێنەر دەكەینە‬ ‫سەنگی مەحەك‪ ،‬ئایا ئەمە مانای ئەوە‬ ‫نییە‪ ،‬كە مەال بەختیار دەیەوێت دەرگای‬ ‫گفتوگۆو رێگەچارەی زانستی بە پشت‬

‫ماوەیەدا دیسان كێشە ناوخۆییەكان‪ ،‬لە‬ ‫قەبارەی خۆیان گەورەتر كران‪ ،‬ماوەیەكە‬ ‫یەكێتیشیان سەرقاڵی كێشە ناوخۆییەكانی‬ ‫كــردۆتــەوە‪ .‬ســـەرەڕای ئــەوەی تێبینی‌و‬ ‫مقۆمقۆیەكی زۆر‪ ،‬لەسەر ئــەم كێشانە‬ ‫لەناو ئۆرگانەكانی یەكێتیدا هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناشكرێت نادیدە بگیرێ»‪ .‬مەال بەختیار‬ ‫لەم پەرەگرافەشدا زۆر بە ئاشكراو بە‬ ‫رونــی دانــی بــەوەدانــاوە كە بەڵێ لەناو‬ ‫یەكێتیدا كێشە هــەیــەو حزبەكەیشی‬ ‫سەرقاڵ كــردوە‪ .‬ئەم دانپێدانانەش نەك‬ ‫هەوڵێك نیە بۆ ئاراستەی « تیۆریزەكردن‬ ‫بەرەو ناچارەسەر» وەك كاك ئازاد ناوی‬ ‫لێدەنێت‪ ،‬بەڵكو لەوەدا كە مەال بەختیار‬ ‫دەڵێت «ناكرێ كێشەكە نادیدە بگیرێ»‬ ‫مانای تەواوی بە زۆرزانین نەك بەكەمزانینی‬ ‫كێشەكان دەدات بەدەستەوە‪ .‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئــەوەشــدا‪ ،‬دەبــا هەبن بوێر بن و لەژێر‬ ‫چەتری كوتلەچێتیدا بێنە دەرەوە‪ ،‬بزانن‬ ‫ئایا كێشەكان «گەورە نەكران؟»‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەم وشەیە سەرچاوە بێت بۆ ئەوەی كاك‬ ‫ئازاد حوكم بەسەر ئەوەدا بدات كە مەال‬ ‫بەختیار‪ ،‬كێشەكان بە كەمدەزانێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫بێگومان باشی نەپێكاوە‪ ،‬چونكە بە درێژایی‬ ‫مێژوی كێشەو جیابونەوەی حیزبەكانی‬ ‫رۆژهــەاڵتــی ن ــاوەڕاس ــت‪ ،‬لەناویشیاندا‬ ‫كوردستان‪ ،‬هەمیشە كێشەكان زیاتر لە‬ ‫قــەبــارەی خۆیان گــەورەكــراون‪ ،‬تاوەكو‬

‫دەسپێكە لەبیر دەكــات و داوا لە مەال‬ ‫بەختیار دەكات خاڵ بە خاڵ كێشەكان‬ ‫باس بكات‪ ،‬رەخنەی ئەوە دەگرێت كە‬ ‫مەال بەختیار خۆی لە قەرەی ناساندنی‬ ‫كێششەكان نادات‪ .‬ئاخر چۆن دەگونجێت‬ ‫لەالیەكەوە بتەوێت‪ ،‬كێشەكان نەچنە ناو‬ ‫مشتومڕی میدیایی‪ ،‬لەالیەكی دیكەوە‬ ‫هەر خۆت داوای ئەوە بكەیت كە دەبێت‬ ‫تەواوی وردەكاریی كێشەكان بخرێنە سەر‬ ‫پەڕەی رۆژنامەكان‪ .‬هاودژیی زیاتر لەمەش‬ ‫ئەوەیە كە وێنەی ئۆرجیناڵی بەرنامەی‬ ‫كــاری هــەردو جێگری سكرتێری گشتی‬ ‫بە تەواوی وردەكاریی و خاڵەكانییەوە لە‬ ‫میدیاكاندا‪ ،‬وەكو زۆری تر لەو نوسینانەی‬ ‫سوێند دەخورا باڵونەكرێتەوە‪ ،‬كەچی دوای‬ ‫رۆژێك دزەشیان بۆ رۆژنامەكان پێدەكرا!‬ ‫ئیتر چ پێویست بەوەدەكات‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫جارێكی تر بچێتەوە سەر ئەو وردەكارییانە‪.‬‬ ‫مەگەر وا رێكنەكەوتون كە چەند لیژنەیەك‬ ‫بۆ چارەسەركردنی خاڵە باڵوكراوەكانی‬ ‫«بەرنامە»كە دروستبكرێن؟‬ ‫پرۆژەیەكی چاكسازیی هەمەالیەنە‬ ‫ئــازاد جندیانی لە نوسینەكەیدا‪ ،‬وەك‬ ‫ئاماژەیەك بۆ مەال بەختیار دەڵێت «ئەو‬ ‫هەڤاڵەمان بە شێوەیەكی هەڕەمەكی‬ ‫ئەڵێ كێشەكان گــەورەكــراون‪ ،‬رێگریی‬ ‫ئەكا لەهەبونی نەخشە رێگای دەربازبون‬

‫ئازاد جندیانی لە نوسینەكەیدا‪ ،‬وەك ئاماژەیەك بۆ مەال بەختیار دەڵێت‬ ‫«ئەو هەڤاڵەمان بە شێوەیەكی هەڕەمەكی ئەڵێ كێشەكان گەورەكراون‪،‬‬ ‫رێگریی ئەكا لەهەبونی نەخشە رێگای دەربازبون لێیان»‪ .‬دیسانەوە ناچارین‬ ‫ویژدانی خوێنەر بكەینەوە سەنگی مەحەك و گومانیش لەوە بكەین كە خودی‬ ‫كاك ئازاد خۆیشی بڕوای بەم رستەیە هەبێت‪ ،‬چونكە وتارو لێكۆڵینەوەو‬ ‫نوسینەكانی مەال بەختیار بایی ئەوەندە پەرۆشییان بۆ یەكێتی تێدایە كە ئەم‬ ‫گومانەمان بگەیەنێتە هەقیقەت‬ ‫ئازاد جندیانی لە سەرەتای وتارەكەیدا یان دروست بەیاننامەكەدا باس‬ ‫لەوەدەكات كە مەبەستیان نەبوە‪ ،‬ئەو «بەرنامەی كار»ەی كە جێگرانی‬ ‫سكرتێری گشتی‌و ژمارەیەك ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی‬ ‫ئیمزایان كردوە‪ ،‬بچێتە بواری مشتومڕی میدیاییەوە‪ ،‬وەكو ئەوەی ئەمە‬ ‫یەكەمینجار بێت میدیای كوردستان باسی كێشەو گرفتەكانی یەكێتییان‬ ‫كردبێت‬

‫كردوە یان نا؟ ئەمەیان بابەتێكی دیكەیە‪.‬‬ ‫بەدەر لەمەش‪ ،‬بۆ دەكرێت لەنێو دونیای‬ ‫پۆست راگەیاندنی نەریتی‌و سەردەمی‬ ‫سۆشیال مــیــدیــادا‪ ،‬ل ــەوە بترسین كە‬ ‫گفتوگۆی جیدی و رەخنەی قوڵی خاوەن‬ ‫رێگەچارە‪ ،‬لەسەر هێزێكی سیاسی خاوەن‬ ‫كادیری رامنەكراوی وەكو یەكێتی بچێتە‬ ‫نێو كایەی میدیاوە‪ ،‬بۆیە بە هەمو پێوەرێك‬ ‫ئەمە جێگەی ترس نییە‪ ،‬بەڵكو جێگەی‬ ‫ترس ئەوەیە‪ ،‬كە «پرۆژەكان» و رەخنەو‬ ‫گفتوگۆكان لە بنەمادا‪ ،‬بارگاویی بن بە‬ ‫میدیاو كێشەكانی یەكێتی‬ ‫ئازاد جندیانی لە سەرەتای وتارەكەیدا بەرژەوەندیی كەسیی‌و ئابوری و خەمی‬ ‫یان دروست بەیاننامەكەدا باس لەوەدەكات پۆست و كورسی‪.‬‬ ‫كە مەبەستیان نەبوە‪ ،‬ئەو «بەرنامەی‬ ‫كار»ەی كە جێگرانی سكرتێری گشتی‌و مەال بەختیار كێشەكان بە كەم دەزانێت؟‬ ‫ژمارەیەك ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و كــاك ئــازاد نەیتوانیوە لەسەر بنەمای‬ ‫سەركردایەتی ئیمزایان كردوە‪ ،‬بچێتە بواری بڕوابون بە ئازادبونی رەخنە‪ ،‬خوێندنەوەی‬ ‫مشتومڕی میدیاییەوە‪ ،‬وەكو ئەوەی ئەمە وردو واقیعیانە‪ ،‬وەكو كەسێكی داماڵڕاو لە‬ ‫یەكەمینجار بێت میدیای كوردستان باسی دەستەگەری‌و جەمسەرگیریی حزبەكەی‪،‬‬ ‫كێشەو گرفتەكانی یەكێتییان كردبێت‪ .‬شیكردنەوە بۆ ناوەرۆكی سەروتارەكەی‬

‫بەستن بە پرۆپۆزەڵ‌و پێشنیازی جیدی‬ ‫بە گەاڵڵەكردنی پــرۆژەی سەردەمیانە‪،‬‬ ‫دەرچـــەیـــەك بــۆ رزگــاربــونــی یەكێتی‬ ‫لەكێشەكانی بكاتەوە؟ ئەی ئــەوە نییە‬ ‫بەو پەڕی هۆشدارییەوە دەڵێت «ئەوانەی‬ ‫گوێی خۆیان لێ قانگ دا‪ ،‬بینیمان چۆن‬ ‫شكستیان خــوارد»‪ .‬ئاخر لە كوێی ئەم‬ ‫پــەرەگــرافــەدا هەست بــە خــۆدزیــنــەوەو‬ ‫بە كەمزانینی كێشەكان دەكرێت؟ ئەم‬ ‫پەرەگرافە نەك بە كەمزانینی كێشەكان‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو هۆشدارییەكی مەترسیداریش‬ ‫تا ئاستی شكست و تیاچون دەداتە ئەو‬ ‫هێزانەی خۆیان لە پـــرۆژەو پێشنیازو‬ ‫پرۆپۆزەڵ دەدزنەوە‪.‬‬ ‫لە پەرەگرافێكی دیكەی سەروتارەكەی‬ ‫چاودێر‪ ،‬كە پێمانوایە‪ ،‬بوبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫كاك ئازاد لە وتارەكەی رۆژنامەی ئاوێنەدا‪،‬‬ ‫بیكاتە سەرچاوەیەك بۆ هەڵهێنجانی تێزی‬ ‫«تیۆریزەكردن بۆ ناچارەسەر»‪ .‬ئەویش‬ ‫ئەمەیە كە مەال بەختیار دەنوسێت «لەم‬

‫شەرعیەت بە «پــرۆژە!» یان جیابونەوە‬ ‫بــدەن‪ .‬پاشانیش هەمو جیابونەوەكان‬ ‫لــەرۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــدا‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەكوردستاندا شكستیان خواردوە‪.‬‬ ‫هاودژی لە بۆچونەكانی ئازاد جندیانی‬ ‫ئەگەر بە وردی نوسینەكەی كاك ئازاد‬ ‫بخوێنینەوە‪ ،‬ئەوا لە هەندێك بڕگەیدا بە‬ ‫تەواوی هەست بە هاودژیی (ازدواجیة)ی‬ ‫بۆچونەكانی دەكەین‪ ،‬ئەمەش رەخنەیەكی‬ ‫جدیە لەهەر نوسینێك كە تێیدا ئەم‬ ‫هاودژیە ببینرێتەوەو دەستنیشانی بكەیت‪.‬‬ ‫كاك ئــازاد لە سەرەتاوە دەیەوێت سۆز‬ ‫و سەرنجی خوێنەرو كـــادرو ئەندامی‬ ‫حزبەكەی بەوە رابكێشێت كە گوایە ئەوان‪،‬‬ ‫واتــا ئــەو سەركردایەتییانەی ئیمزایان‬ ‫لەسەر (بــەرنــامــەی كـــاری)ی جێگرانی‬ ‫سكرتێری گشتی كــردوە‪ ،‬نەیانویستوە‬ ‫بخرێتە بواری مشتومڕی میدیایی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواتــر لە نــاوەرۆكــی نوسینەكەیدا ئەم‬

‫لێیان»‪ .‬دیسانەوە ناچارین ویژدانی خوێنەر‬ ‫بكەینەوە سەنگی مەحەك و گومانیش‬ ‫لەوە بكەین كە خودی كاك ئازاد خۆیشی‬ ‫بڕوای بەم رستەیە هەبێت‪ ،‬چونكە وتارو‬ ‫لێكۆڵینەوەو نوسینەكانی مەال بەختیار‬ ‫بایی ئەوەندە پەرۆشییان بۆ یەكێتی تێدایە‬ ‫كە ئەم گومانەمان بگەیەنێتە هەقیقەت‪.‬‬ ‫جارێ وشەی (هەڕەمەكی) بۆ ئەندامێكی‬ ‫مەكتەبی سیاسی بەرامبەر بەرپرسێكی‬ ‫خۆی كە بەرپرسیاری كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسی حزبەكەیەتی‪ ،‬نەشیاوە‪ .‬چونكە‬ ‫جــنــدیــانــی بـــاش بـــاش مــەالبــەخــتــیــارو‬ ‫بیروبۆچونەكانی دەناسێ كە هەڕەمەكی‬ ‫نــیــە‪ .‬بــۆ خــۆی جـــوان نیە كــە وشــەی‬ ‫هــەڕەمــەكــی بــەكــاردێــنــێ‪ ،‬چــونــكــە نە‬ ‫جندیانی بەو وشەیە گەورە دەبێ‌و نە مەال‬ ‫بەختیاریش بەو وشەیە بچوكدەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەر لەم بارەیەوە‪ ،‬دەكرێت سەرنجی‬ ‫خوێنەر بۆ بەشێك لە سەروتارەكەی‬ ‫«چـــاودێـــر» رابــكــێــشــیــنــەوە كــە نــەك‬

‫پرۆژەیەك كە زیاتر خۆی لەچارەسەركردنی‬ ‫چەند كێشەیەكدا ببینێتەوە‪ ،‬بەڵكو ئەوە‬ ‫مەال بەختیارە داوادەكـــات‪ ،‬پرۆژەیەكی‬ ‫چاكسازیی هەمەالیەنە دابــڕێــژرێــت كە‬ ‫تەواوی جومگەكانی پێشكەوتنی كۆمەڵی‬ ‫كوردی و حوكمڕانیی مۆدێرن و هێنانەئارای‬ ‫خۆشگوزەرانیی هاواڵتیان و سیستمی‬ ‫سۆشیال و سێكۆالرو یەكسانی ژن‌و پیاو‪..‬‬ ‫تــد‪ ..‬لەخۆبگرێت‪« ،‬تا لەناو پرۆسەی‬ ‫حزبایەتیدا جێگای سروشتییان بكەینەوەو‬ ‫لە كۆنگرەیەكی سازاویشدا پەسەندیان‬ ‫بكەین»‪ .‬دەكرێت لێرەدا بپرسین مانای‬ ‫ئەم رستانەو ئەم وشانە بە چ پێودانگێك‬ ‫رێگرییكردنە لە بونی نەخشە رێگا؟‬ ‫ئەمە نەك رێگریی نیە‪ ،‬بەڵكو بناغەی‬ ‫پرۆگرامێكی ستراتیژیی دورمەوداشە بۆ‬ ‫یەكێتی‌و تەنانەت بۆ قۆناغی راگوزەری‬ ‫دیموكراسی‌و گەیشتن بە كۆمەڵێكی ئازاد‪،‬‬ ‫مەدەنی‌و سێكۆالریش‪.‬‬ ‫دیسان بیردۆزی شەیتان و فریشتە‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‪ ،‬بە سروشتی‬ ‫خۆی لەسەرەتاوە تاوەكو جیابونەوەی‬ ‫بزوتنەوەی سۆسیالیست‌و ئااڵی شۆڕش‌و‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانیش‪ ،‬بەردەوام لەهەناویدا‬ ‫هەڵگری كێشەگەلێك بــوە‪ ،‬كە بەپێی‬ ‫قۆناغەكان ئەشێت چارەسەر بۆ هەندێكیان‬ ‫كرابن‌و هەندێكیشیان گەیشتبنە بنبەست‌و‬ ‫كۆتاییەكی دژوارو ئازاراوییان بۆ ئەم‬ ‫حزبە پێبوبێت‪ ،‬ئەوەش ئەزمون كراوە كە‬ ‫لەناو ئەم كێشەو قەیرانانەدا راستییەكان‌و‬ ‫خراپییەكان رێژەیی بون‪ .‬الیەك نەبوە‬ ‫بە رەهایی خاوەنی راستییەكان و الیەكی‬ ‫دیكەش بە رەهایی ئۆباڵی خراپییەكانی‬ ‫لەئەستۆ بێت‪ ،‬هەر لەمبارەوە هیچ نەبێت‬ ‫كاك ئازاد ئەزمونی جیابونەوەی بزوتنەوەی‬ ‫گۆڕانی لەبەردەمەو تێزی «ئێمە فریشتەو‬ ‫ئەوان شەیتان»‪« .‬ئێمە پاك و ریفۆرمخواز‬ ‫و ئەوان گەندەڵ»ی بیرماوە‪ ،‬كە ئەو كاتە‬ ‫هەر خۆی دژایەتی ئەم جۆرە بیركردنەوەو‬ ‫تۆمەتەی كــردوە‪ ،‬بەاڵم سەیر لەوەدایە‪،‬‬ ‫كە نوسینەكەی كاك ئازاد تا رادەیەكی‬ ‫ئێجگار زۆر پشت بەم تێزە دەبەستێتەوەو‬ ‫بە رەهایی بەرگریی لە بەرنامەكەیان‪،‬‬ ‫بیركردنەوەو داخوازییەكانیان دەكــات‌و‬ ‫مانایەك بۆ رێژەییبون ناهێڵێتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫كێشەو ملمالنێ‌و جیابونەوانەش لەكاتێكدا‬ ‫بون‪ ،‬مام جەالل ئامادەیی هەبوە‪ ،‬واتە ئەو‬ ‫پاساوەی كاك ئازاد پوچەڵدەبێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫لە نوسینەكەیدا رودەكاتە مەال بەختیارو‬ ‫دەڵێت «بــەاڵم كاك بەختیار دو شتی‬ ‫گرنگ لەبیر ئەكات‪ ،‬یەكێكیان حزوری‬ ‫جەنابی مامە كە لە سەردەمانی پێشودا‬ ‫لەگەڵمان بو»‪ .‬ئەگەرچی مام‌و كەسێتیی‬ ‫مام و كاریزمای مام‪ ،‬لە ئیدارەدانی ئەم‬ ‫ملمالنێیانەدا دەوری كاریگەری هەبوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەكرێت ئێمەش بڵێین كاك ئازاد‬ ‫ئەوەی لەبیر كردوە مام ئامادەیی هەبو‪ ،‬كە‬ ‫ئیمزا بۆ البردنی كۆكرایەوە‪ ،‬مام ئامادەیی‬ ‫هەبو كە باڵی «ریفۆرم» جیابونەوە! مام‬ ‫ئامادەیی هەبوو كە لەكۆنگرەی یەكەمدا‬ ‫دەویسترا پەراوێزبخرێ‪.‬‬ ‫لــەكــۆتــایــیــشــدا دەڵــێــیــن‪ ،‬ئــەگــەرچــی‬ ‫بەراوردكرن و شیكردنەوەی نوسینەكەی‬ ‫ئازاد جندیانی‪ ،‬زیاتر لەوەی لێرە باسمان‬ ‫كردون‪ ،‬قسە هەڵدەگرێت‪ ،‬بەاڵم ئامانج لەم‬ ‫سەرەقەڵەمانە بە پلەی یەكەم بۆ ئەوەیە‪،‬‬ ‫خوێنەر بە تایبەت كادری یەكێتی جارێكی‬ ‫دیكە بە روانینێكی بەراوردكارییەوە لە‬ ‫وتارەكانی مەال بەختیارو وەاڵمەكەی ئازاد‬ ‫جندیانی بڕوانێتەوەو بە قوڵی بیربكاتەوەو‬ ‫بە ئارامی رەخنەبگرێت‪ .‬دەكرێت بشڵێین‬ ‫دواجــار ئەم نوسینانە بۆ دروستكردنی‬ ‫گفتوگۆی جدیە لەنێو كــادرو ئەندامانی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬نــەك شكاندن‌و بەكەمزانینی‬ ‫یەكتری‪ ،‬دەرگایەكە بۆ گەیشتن بە ئاسۆی‬ ‫چارەسەری كێشەكان‌و گەیاندنی یەكێتیە بە‬ ‫كەناری ئارامی‌و لەوە واوەتریش پاراستنی‬ ‫قورسایی ئەم هێزەیە بۆ رابەرایەتیكردنی‬ ‫گەیشتنی راستەقینەو كۆتایی مافی‬ ‫چارەنوسی میلەتێكی دابەشكراو‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«پۆستەكەی حەمە سەعید حەسەن‌و‬ ‫سوكایەتی‌و تەكفیری سەلەفی‌و ئیسالمییەكان»‬ ‫«چاودێر» هەوڵی تیرۆر‌و تیرۆركردنی چەندین رەخنەگری راستەقینە دێنێتەوە یاد‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫لەچەند رۆژی رابــــردودا پۆستێكی‬ ‫شاعیرو نوسەر حەمە سەعید حەسەن‬ ‫لەسەر پەیامبەری ئیسالم‪ ،‬بەشێكی‬ ‫زۆری ئــیــســامــیــیــەكــان‌و ســەلــەفـی‌و‬ ‫تەنانەت یەكێتی زانایانی ئیسالمیشی‬ ‫هێنایە دەنــگ‪ ،‬چەندین سوكایەتی‌و‬ ‫تەشهیرو تەكفیر ئاراستەی ناوبراو‬ ‫كرا‪ .‬هاوكات بەشێكیش لە نوسەران‌و‬ ‫رونــاكــبــیــران رەخــنــەیــان لــەمــجــۆرە‬ ‫وەاڵمدانەوەیەی ئیسالمییەكان گرت‌و‬ ‫هــەروەك نوسەرێكیش دەڵێت «چیتر‬ ‫ئیسالمییەكان بــە خــۆتــوڕەكــردن و‬ ‫خۆسوركردنەوە‪ ،‬بە هەڕەشە‌و فەتوا‪ ،‬بە‬ ‫ملپەڕاندن‌و شكاندنی رەخنەگرەكانیان‬ ‫بە رەخــنــەی ئەخالقیی‪ ،‬شەخسیی‌و‬ ‫تــۆقــانــدن‪ ،‬نــاتــوانــن‪ ،‬قودسییەتی‬ ‫«موقەدەسەكانیان» بپارێزن»‪.‬‬ ‫هــاوكــات بەشێكی دیكەی نــوســەران‌و‬ ‫روناكبیران پێیانوایە‪ ،‬كە سوكایەتیكردن‌و‬ ‫تەكفیركردنی رەخنەگران لەچوارچێوەی‬ ‫تیرۆری مەعنەوییەوە سەردەكێشێت بۆ‬ ‫تیرۆری جەستەیی‪ ،‬هەروەك لە رابردودا‬ ‫چەندین نمونەی بەرجەستە لەوبارەیەوە‬ ‫هەن‌و «چاودێر» هەندێكیان دێنێتەوە‬ ‫یاد‪.‬‬

‫یەكێتی زانایان سكااڵ تۆماردەكات‬ ‫حـــەمـــە ســـەعـــیـــد حــــەســــەن‪ ،‬لــە‬ ‫رونكردنەوەیەكدا لەبارەی پۆستەكەی‬ ‫فەیسبوك‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬نە نیازی ئەوەم‬ ‫هەبوە‪ ،‬هەستی خەڵك بریندار بكەم‪ ،‬نە‬ ‫سوكایەتیشم بە پیرۆزییەكانی خەڵك‬ ‫كــردوە‪ ،‬بــەاڵم ناوبەناو قسەم لەسەر‬ ‫ئیسالمی سیاسی و جەهلی بە پیرۆزكراو‬ ‫كردوە‪ .‬هیچ كێشەیەكیشم لەگەڵ سروت‌و‬ ‫بۆنەو جەژنە ئایینیەكاندا نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جێی داخــە‪ ،‬ئیسالمیی سیاسی هەوڵ‬ ‫دەدات‪ ،‬بەد سوودیان لێ وەربگرێت‪.‬‬ ‫لــەبــەرامــبــەریــشــدا یەكێتی زانــایــانــی‬ ‫ئایینیی ئیسالمی كوردستان سكااڵی‬ ‫یاسایی لە سەر حەمە سەعید حەسەن‬ ‫تـــۆمـــاردەكـــات‪ ،‬چــونــكــە پێیانوایە‪،‬‬ ‫«ســووكــایــەتــی» بــە پــێــغــەمــبــەری‬ ‫ئیسالم كــردوە‪ .‬لە راگەیەندراوێكیشدا‬ ‫ئاماژە بــەوەدەكــەن»ئــەم هەڵوێستەی‬ ‫حەمەسەعید حەسەن‪« ،‬بێرێزیكردنە‬ ‫بـــەرامـــبـــەر خــەڵــكــی ك ــوردس ــت ــان‌‌و‬ ‫هەڕەشەیەكی مەترسیداریشە بۆ سەر‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی‌‪ ،‬تاوەكو «یاسا‬ ‫رێچكەی خۆی بگرێتە بەر‪ ،‬بڕیاریانداوە‬ ‫بەدواداچونی یاسایی بۆ ئەم پرسە دور‬ ‫لە بەرپرسیارێتییە بكەین»‪.‬‬ ‫سوكایەتییەكانی وەزیری كشتوكاڵ‬ ‫لە چەند رۆژی رابــردودا لە چەند‬

‫نوسەرێك‪ :‬چیتر ئیسالمییەكان‬ ‫بە خۆتوڕەكردن‌و‬ ‫خۆسوركردنەوە‪ ،‬بە هەڕەشە‌و‬ ‫فەتوا‪ ،‬ناتوانن‪ ،‬قودسییەتی‬ ‫«موقەدەسەكانیان» بپارێزن‬ ‫وتارێكدا‪ ،‬سەلەفییەكان‌و بەرپرسانی‬ ‫حــزبــە ئیسالمیییەكان‪ ،‬هێرشی‬ ‫تــونــدیــان بــۆ ســـەر رۆشــنــبــیــران‬ ‫دەستپێكردوە‪ .‬لە وتارێكدا وەزیری‬ ‫كشتوكاڵ لەسەر پشكی كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬لە وەاڵمــی نوسینێكی‬ ‫حەمەسەعید حەسەندا نوسیویەتی‬ ‫«دەك روت رەش بێت لەگەڵ ئەو‬ ‫پۆستەی باڵوت كردوەتەوە‪ ،‬یاخوا‬ ‫بە قوربانی خۆڵ‌و تۆزی بەرپێی ئەو‬ ‫زاتە موبارەكە بیت‪ ،‬كە من لێرەوە‬ ‫روم نایەت ناوی موبارەكیشی لەگەڵ‬ ‫ناوی ناڕەسەنی وەك تۆ بێنم»‪.‬‬ ‫عــەبــدولــســتــار مــەجــیــد ئــامــاژەی‬ ‫بــەوەشــكــردوە‪ ،‬هەرچەند وەڕینی‬ ‫سەگ‌و تانجی نابێتەهۆی دواكەوتنی‬

‫كــاروان‪ ،‬بەڵكو كاروان هەر لەسەر‬ ‫رێگاو رێبازی خۆی بەردەوام دەبێت‪،‬‬ ‫‌و سەگ‌و تانجیش تەنها حەپەحەپیان‬ ‫بۆ دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫نوسەرێك‪ :‬دەبێت ئیسالمییەكان‬ ‫فێری رەخنە بن‬ ‫هـــەر لـــەوبـــارەیـــەوە‪ ،‬نــوســەرێــك‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئیسالمییەكان دەبێ‬ ‫فێری ئــەوە ببن‪ ،‬كــە رەخــنــە بە‬ ‫قەڵەم‌و بە نوسین‪ ،‬لە قورئان‌و لە‬ ‫پێغەمبەریش‪ ،‬زۆر ئاساییە‪ .‬كاتی خۆی‬ ‫ئاینی جولەكە‌و مەسیحییەكانیش‪،‬‬ ‫وەك ئێستای ئاینی ئیسالم‪ ،‬خەتی‬ ‫سوری تۆخ‌و مینی زۆریان چاندبو بۆ‬

‫هەركەسێك رەخنەبگرێت‪ .‬دونیای‬ ‫ئەمڕۆ جیاوازە‪ ،‬چیتر ئیسالمییەكان‬ ‫بە خۆتوڕەكردن و خۆسوركردنەوە‪،‬‬ ‫بە هەڕەشە‌و فەتوا‪ ،‬بە ملپەڕاندن‌و‬ ‫شكاندنی رەخــنــەگــرەكــانــیــان بە‬ ‫رەخــنــەی ئەخالقیی‪ ،‬شەخصیی‌و‬ ‫تــۆقــانــدن‪ ،‬نــاتــوانــن‪ ،‬قودسییەتی‬ ‫«موقەدەسەكانیان» بپارێزن‪.‬‬ ‫كامیار سابیر‪ ،‬لە نوسینێكدا لە‬ ‫ئەكاونتی تایبەتی خۆی لە تۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتیی (فەیسبوك)‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫بەوەشكردوە‪ ،‬چۆن ئیسالمۆفۆبیا‬ ‫خراپە‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا فۆبیا بە‬ ‫رەخنەگرتن لە محەمەد‌و لە قورئان‪،‬‬ ‫زۆر خراپە‌و توندوتیژیی‌و فەتوای‬ ‫لێدەكەوێتەوە‪ .‬رەســڵ‌و دۆكینز‌و‬ ‫هۆكینگ‪ ،‬نەك هەر رەخنە لە ئاین‬ ‫دەگرن‪ ،‬بەڵكو رەخنە لە «خودا»ش‬ ‫دەگرن‌و خوداشیان رەتكردوەتەوە!‬ ‫ئــەم رەخــنــانــەی ئــــەوان‌و دەیــان‬ ‫هــەزار زان ـا‌و كۆسمۆڵۆجیستی تر‪،‬‬ ‫جگە لە دونیای ئیسالمیی‌و هەندێ‬ ‫لە فەندەمێنتالیستە جولەكەكان‪،‬‬ ‫نە فەتوای كوشتنیان دەدەن‪ ،‬نە‬ ‫سوكایەتییان پێدەكەن‌و نە دەشتوانن‪،‬‬ ‫بۆچون‌و رەخنەكانی ئەوان‪ ،‬بە یەك‬ ‫هاوكێشە‌و تاقیكردنەوەی زانستیی‬ ‫وەاڵم بــدەنــەوە‪ ،‬بەڵكو هەمیشە‬ ‫وەاڵمی حازری دینییان دەدەنەوە‪.‬‬

‫تیرۆركردن لەسەر رەخنە‬ ‫هــاوكــات نــوســەران‌و روناكبیران‬ ‫پێیانوایە هێرشكردن‌و تەكفیركردنی‬ ‫كــەســایــەت ـی‌و نــوســەرەكــان جگە‬ ‫لەوەی دەچێتە چوارچێوەی تیرۆری‬ ‫ئەقڵ‌و كوشتنی رەخنە‪ ،‬هاوكات‬ ‫ســەریــشــدەكــێــشــێــت بــۆ تــیــرۆری‬ ‫جەستەیی‪.‬‬ ‫كە بۆ ئەمەش لەكوردستاندا نموونەی‬ ‫زۆر لەبەردەستن لەوانە‪ :‬تیرۆكردنی‬ ‫فەالح هەورامی مامۆستای زانكۆی‬ ‫سەاڵحەدین‌و شاپور عەبدولقادر‪،‬‬ ‫قابیل عادل‌و چەندانی تر كە بەهۆی‬ ‫رەخنەگرتن لــە مــێــژوی ئیسالم‌و‬ ‫هێزە ئیسالمییەكان كەوتنە بەر‬ ‫شااڵوی تیرۆكردن‪ .‬هەروەها هەوڵی‬ ‫تیرۆركردنی چەندانی تریش درا‬ ‫لــەوانــە‪ :‬هاوژینی مەالئەمین بەر‬ ‫رێژنەی گوللە درا‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫دو ئۆتۆمبێلی پێدا تەقێندرایەوە‪،‬‬ ‫شێركۆ بێكەس‌و فوئادی مەجید‬ ‫میسری هەڕەشەی كوشتنیان لێكرا‪،‬‬ ‫فەتوای تەكفیر بۆ شێرزاد حەسەن‬ ‫دەركـــراو مــەال محەمەدی نەقشی‬ ‫پێشنوێژیش لەسەر بەرماڵ خەڵتانی‬ ‫خوێنكرا‪ .‬ئەمە جگەلەوەی بەدەیان‬ ‫نمونەی تری لە تیرۆركردن‌و هەوڵی‬ ‫تیرۆكردن‌و تەكفیركردن‌و سوكایەتی‬ ‫پێكردن لەبەر دەستە‪.‬‬

‫پرۆژەكەی سەاڵحەدین بەهادین‬ ‫ئایندەی ئیسالمییەكان بەرەو كوێ دەبات؟‬ ‫ئەبوبەكر كاروانی‪ :‬كاتی خۆهەڵوەشاندنەوەی حزبە ئیسالمییەكانی كوردستانە‬ ‫شارەزایەكی ئیسالمی سیاسی‪ :‬بەردەوام حزبە ئیسالمییەكان كار لەسەر پێگەی‬ ‫جەماوەریی یەكتری دەكەن‪ ،‬بۆیە گەیشتن بە هاوپەیمانی قورسە‬ ‫چاودێرێكی ئیسالمگه‌راكان‪ :‬سەاڵحەدین بەهادین پێ دەچێت ئایندەی هێزە ئیسالمگەراكانی كوردستان‬ ‫خراپ بخوێنێتەوە‪ ،‬بۆیە دەیەوێ فریایان بكەوێت‬ ‫چاودێر‪ -‬رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئایندەی حزبە ئیسالمییەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان دەبێتە یەكێك لە بابەتە گەرمەكانی‬ ‫گۆڕەپانی سیاسیی ئەمڕۆی كوردستان‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای كەمبونەوەی دەنگی ئەو‬ ‫حزبانە لەهەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬و بونی ملمالنێی‬ ‫سیاسی لەنێوخودی ئەو حزبانەدا‪ .‬ئەمینداری‬ ‫پێشوی یەكگرتوش پرۆژەیەك بۆ یەكگرتنی‬ ‫س ـێ‌ حــزبــە ئیسالمییەكەی كــوردســتــان‬ ‫پێشكەشدەكات‪ ،‬بەاڵم سەركردەیەكی بااڵی‬ ‫یەكگرتو دەڵێت «كاتی خۆهەڵوەشاندنەوەی‬ ‫حزبە ئیسالمییەكانی كوردستانە‪ ،‬چونكە‬ ‫مۆدێلی ئــەو شــێــوازە كــاركــردنــەی ئ ـە‌وان‬ ‫نەماوە»‪ .‬چاودێرێكی ئیسالمگەراكانیش‬ ‫پێیوایە‪ ،‬سەاڵحەدین بەهادین ئایندەی حزبە‬ ‫ئیسالمییەكان خراپ دەخوێنێتەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەهەوڵی ئەم پرۆژەیەدایە‪.‬‬ ‫سەركردەكانی حزبە ئیسالمییەكان ئێستا‬ ‫قسەیان لە سەر ئایندەی كاركردنیان هەیە‪،‬‬ ‫هەریەكەو لە دیــدی خــۆیــەوە پێشبینیی‬ ‫ئایندەی ئەو حزبانە دەكات‪.‬‬ ‫ئەبوبەكر كاروانی ئەندامی پێشووی مەكتەبی‬

‫سیاسی و ئەندامی ئێستای سەركردایەتیی‬ ‫یــەكــگــرتــوی ئیسالمیی كــوردســتــان‪ ،‬بۆ‬ ‫«چاودێر» باسی لەوە كرد‪ ،‬لەو دەنگانەم‬ ‫كە لە قۆناغی رابردوشدا داوای كۆتاییهێنانم‬ ‫كردوە بە فرەیی ئیسالمی لە كوردستان‌و‬ ‫پــێــمــوایــە بــونــی ســێ حــزبــی ئیسالمی‬ ‫لەكوردستاندا پاساویان الوازبوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫یەكگرتویی ئەو حزبە ئیسالمیانەشدا نیم‪،‬‬ ‫چونكە ئەو مۆدێلە حزبییەی بااڵدەستە لەم‬ ‫هەرێمەدا‪ ،‬بە شێوەیەكی گشتی بەسەرچوە‪.‬‬ ‫ئەبوبەكر كــاروانــی‪ ،‬وتیشی «پێم باشە‬ ‫ئیسالمییەكان خۆیان هەڵبوەشێننەوە‌و‬ ‫حزبێكی پاشخان ئیسالمی دروستبكەن‬ ‫لەچوارچێوەیەكی بانگخوازیدا‪ ،‬چونكە تەنیا‬ ‫بەمشێوەیە دەتوانن دوبارە خۆبنیاتنانەوەیان‬ ‫یــەكــســان بــكــەن بــە نــوێــبــونــەوە‪ ،‬گەرنا‬ ‫یەكخستنی ئەوەی ئێستا هەیە‪ ،‬كێشەكانی‬ ‫ئــەو حزبانە وەكخۆی دەباتەناو جەستە‬ ‫حزبەیەكگرتوەكەوە»‪.‬‬ ‫بەپێی‌ ئەو زانیارییانەی‌ دەست «چاودێر»‬ ‫كــەوتــون‪ ،‬لــەمــاوەی رابـــــردودا‪ ،‬لــەالیــەن‬ ‫‌سەاڵحەدین بەهادین‪ ،‬ئەمینداری‌ پێشوی‌‬

‫یــەكــگــرتــوی‌ ئیسالمیی كــوردســتــانــەوە‪،‬‬ ‫پڕۆژەیەك لەپێناوی پێكەوەكاركردنی‌ سێ‬ ‫الیەنە ئیسالمییەكەی‌ كوردستان (یەكگرتو‪،‬‬ ‫كۆمەڵ‪ ،‬بزوتنەوە) لەبوارەكانی (میدیا‪،‬‬ ‫بانگخوازی‪ ‌،‬بڕیاردانی‌ سیاسی‌و هەڵبژاردن)‌‬ ‫دراوەتـــە ئــەو حزبانە‪ ،‬تائێستاش تەنیا‬ ‫لەالیەن بزوتنەوەی ئیسالمییەوە‪ ،‬تاوتوێی‬ ‫پڕۆژەكە كراوە‌و هێشتا (یەكگرتو و كۆمەڵ)‬ ‫وەاڵمیان نەداوەتەوە‌و هەڵوێستیان لەبارەوە‬ ‫ئاشكرانەكردوە‪.‬‬ ‫ئەبوبەكر كاروانی‪ ،‬بێئاگایی خۆی لەو پرۆژەیە‬ ‫راگەیاند‪ ،‬بەاڵم وتی «ئەو وەك كەسێتییەكی‬ ‫سیاسیی ئیسالمی ئەو پڕۆژەیەی پێشكەشی‬ ‫الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستان كردوە‪،‬‬ ‫نــەك وەك بەرپرسێكی بــااڵی یەكگرتو‪،‬‬ ‫ئەوەش زۆر ئاساییە‌و ئەگەر ئیسالمییەكان‬ ‫ئیرادەیەكی بەهێزی یەكگرتویان هەبێت‪،‬‬ ‫پڕۆژەكە سەردەكەوێت‪ ،‬گەرنا بەپێچەوانەوە‬ ‫ناتوانرێت بەو پــڕۆژەیــەش ئیسالمییەكان‬ ‫یەكبگرن»‪.‬‬ ‫هــاوكــات وتەبێژی بزوتنەوەی ئیسالمیی‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد‪،‬‬

‫پڕۆژەكەی ئەمینداری پێشوی یەكگرتومان‬ ‫پێگەیشتوە كە پێشكەشی ئیسالمییەكانی‬ ‫كردوە‪ ،‬پڕۆژەكە بۆ ئەوەیە تاكو هەر سێ‬ ‫الیــەنــە ئیسالمییەكە كــاری لەسەربكەن‬ ‫لەپێناوی نزیكبونەوە‌و هاوكاری‌و گوتاری‬ ‫هاوبەش لەهەمو روەكانەوە‪ ،‬ئێمەش وەك‬ ‫بزوتنەوە تاوتوێمان كــردوە‌و بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی قبوڵمانە‌و بەشێكیشی پەیوەستە‬ ‫بەبارودۆخی ئیسالمییەكانی كوردستان‌و‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‪.‬‬ ‫عەبدوڵاڵ وەرتی‪ ،‬وتیشی «لەئێستادا ناتوانین‬ ‫نــاوەڕۆكــی پــڕۆژەكــە بۆ راگەیاندنەكان‌و‬ ‫رایگشتیی كوردستان باڵوبكەینەوە»‪.‬‬ ‫شارەزایەكی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬بە»چاودێر»ی‬ ‫وت «ئاساییە كەسێك لەدەرەوە بۆ حزبەكان‬ ‫پڕۆژە پێشكەشبكات‪ ،‬بەمەرجێك ئەوان پێی‬ ‫رازیبن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر قبوڵینەكەن‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫پڕۆژەكە رەتدەكرێتەوە»‪.‬‬ ‫عەلی مستەفا‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬ئەو‬ ‫پڕۆژەیە لەبەرئەوەی تائێستا ناوەرۆكەكەی‬ ‫بــاونــەكــراوەتــەوە‪ ،‬نــازانــرێــت كــە ئایا بۆ‬ ‫هاوپەیمانێتییە‪ ،‬یان یەكگرتنە؟ ئایا تەنیا بۆ‬

‫هەڵبژاردنە؟ یان بۆ كاری دورمەودایە؟‬ ‫ناوبراو‪ ،‬پێشیوایە‪ ،‬پێشتر ئیسالمییەكانی‬ ‫كوردستان چەند رێككەوتنێكیان هەبوە كە‬ ‫دواهەمینیان لیستی خزمەت بو بۆ پێكهێنانی‬ ‫حكومەتی خۆجێیی لەپارێزگای سلێمانی‪،‬‬ ‫بــەاڵم تــا دواســاتــیــش نەیانتوانی لەسەر‬ ‫پرسێكی ناوخۆیی پارێزگاكە بۆ دیاریكردنی‬ ‫پۆستی پارێزگار‌و سەرۆكی ئەنجومەنەكە‬ ‫خۆیان یەكالبكەنەوە‪ ،‬بۆیە رەنگە ئەم‬ ‫پرۆژەیەش بۆ ئەوە بێت كە ئەوان ناتوانن‬ ‫لەزۆر پرسی دیاریكراویشدا نزیكبنەوە‪ ،‬جا‬ ‫چی ئەوەی كە بۆ كاری دورمەودا پێكەوەیی‬ ‫بگونجێن؟‬ ‫هـــەر لـــەوبـــارەیـــەوە چــاودێــرێــكــی هێزە‬ ‫ئیسالمگەراكانیش پێیوایە ئەم پرۆژەیەی‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین دوای ئــەوە دێت كە‬ ‫تێكڕای ئیسالمگەراكان لە واڵتانی ئیسالمی‬ ‫دوچــاری پاشەكشە یــان شكست هاتون‪،‬‬ ‫تەنانەت حاڵ وا بــڕوات‪ ،‬پارتی عەدالەت‌و‬ ‫تەنمیەی توركیاش كەوتۆتە لێواری هەڵدێری‬ ‫سیاسی‪ .‬بەتایبەتی باری ئابوری توركیا‬ ‫گەشتۆتە رادەیەك (‪)%52‬ی خەڵكی توركیا‪،‬‬

‫لەسەر هێڵی هەژاریدان‪ .‬لیرەی توركیش ‪%25‬‬ ‫ی هێزی بازاڕی لە دەستداوە‪.‬‬ ‫ئەو چاودێرە‪ ،‬وتیشی «بەرەی ئیخوانەكانی‬ ‫میسر و الیەنەكانی ئیسالمی‪ ،‬بە سەلەفی و‬ ‫مامناوەجیانەوە هەڵوەشاوەتەوە‪ .‬لە عیراقدا‬ ‫پاشەكشەیان كـــردووە‪ ،‬بۆیە بە حوكمی‬ ‫ئەزمون سەاڵحەدین بەهادین پێ دەچێت‬ ‫ئایندەی هێزە ئیسالمگەراكانی كوردستانیش‬ ‫خراپ بخوێنێتەوە‪ ،‬بۆیە دەیــەوێ فریایان‬ ‫بكەوێت»‪.‬‬ ‫چاودێرەكە ئەوەشی خستە سەر بۆچونەكانی‪،‬‬ ‫كە وتی‪ :‬پێش بەستنی شەشەمین كۆنگرەی‬ ‫یەكگرتو‪ ،‬لــە رۆژنــامــەی «چــاودێــر»دا‬ ‫كۆنگرەیەكی نهێنی ئیخوانەكانی ناوچەكە‬ ‫باڵوكرایەوە كە تێیدا بڕیاردرابوو سەاڵحەدین‬ ‫بەهادین دەســت لــە پۆستی ئەمینداری‬ ‫یەكگرتو هەڵبگرێت و خۆی بۆ رابەرایەتی‬ ‫تەواوی ئیسالمییەكان ئامادە بكات‪ ،‬وتیشی‬ ‫«رەنگە ئەم پرۆژەیەی سەاڵحەدین بەهادین‬ ‫بۆ ئــەوە بێت هێزەكانی ئیسالمی نزیك‬ ‫بكاتەوە و سەرەنجام یەكیان بخات‪ ،‬هەتا‬ ‫خۆی ببێتە رابەری گشتییان»‪.‬‬

‫شرۆڤە‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫یەكێتی‪ ،‬لەژێر فۆكەسدا‪ ،‬بۆ؟‬ ‫شیكارییەكی سیاسی‪/‬میدیایی بۆ پێگەی ئەم هێزە ‪..‬‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‬ ‫جارێكی تر دۆخی ناوخۆیی یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان دەبێتەوە جێی‬ ‫باس و بایەخ‪ ،‬دەبێتە مایەی رووماڵی‬ ‫كەناڵەكانی راگەیاندنی هەرێمی كوردستان‬ ‫و سەرنجی چاودێرانی سیاسی و تەنانەت‬ ‫قسەوباسی بەشێك لەهاوواڵتیانیش‪.‬‬ ‫لەدوای راپەڕینەوە (‪1991‬ز) هیچ‬ ‫گروپ و رێكخراوێكی سیاسی نییە كە‬ ‫گرفتە ناوخۆییەكانی‪ ،‬جیاوازیی ریزەكانی‪،‬‬ ‫ناكۆكیی نێوان سەركردەكانی‪ ،‬ئازادیی‬ ‫وتن و نوسین و باڵوكردنەوەو رەخنە‬ ‫لەبارەی دیاردەو رووداوەكانی‪ ،‬هێندەی‬ ‫ئەم هێزە‪ ،‬زەق و ئاشكرا‪ ،‬دزەی كردبێتە‬ ‫دەرەوەی ئۆرگان و ساڵۆنە حزبییەكان‬ ‫و كۆبوونەوە ئاسایی و نائاساییەكانەوەو‬ ‫بەخێرایی تیشك گەیشتبێتە دەستی‬ ‫میدیاكان و دواتریش كۆمەاڵنی خەڵك‪.‬‬ ‫هیچ پارتێك و رەوتێكی سیاسی‬ ‫نادۆزێتەوە بەو ئەندازەیە ژوورەكانی تەنك‬ ‫و رووناك!‪،‬كۆبوونەوەكانی كەم نهێنی‪،‬‬ ‫بڕیارەكانی فرەدەستكراو و زانیارییەكانی‬ ‫دزەپێكراو بێت!‪ ،‬یان ئاوها و بەئاسانی‬ ‫و بێ لێپرسینەوە‪ ،‬بێ رێگرتن و‬ ‫قەدەغەكردن‪ ،‬بێ دیسپلینێكی دیاریكراو‪،‬‬ ‫كەلەبەرو درزی جۆراوجۆر‪ ،‬لەسەر‬ ‫دەستی خودی بەرپرس و كادیرەكانی!‪،‬‬ ‫خرابێتە شورای سیاسییەوە‪ ،‬ئەو درزو‬ ‫كەلەبەرانەش‪ ،‬بۆ مەبەستی خودی و‬ ‫تایبەتی بێت‪ ،‬یان دروستكردنی جوڵەو‬ ‫هەژاندنی پرسە حزبییەكان‪ ،‬بەئاشكرا‬ ‫بەكاربهێنرێن و لێیانەوە جەماوەرو و رای‬ ‫گشتی‪ ،‬لەنهێنی و وردەكاریی دۆخی ئەم‬ ‫هێزەو لەبۆڕبۆڕینە ناوخۆییەكانی‪ ،‬ئاگادار‬ ‫بكرێتەوە!‪.‬‬ ‫ئەگەر لەروانگەیەكی میدیاییەوە‪،‬‬ ‫ریزبەندییەك بۆ گرنگترین هەواڵ و بابەتە‬ ‫سیاسییەكانی ناو میدیای كوردی بكەین‬ ‫لە(‪ )10‬ساڵی رابردوودا‪ ،‬ئەگەر بێین و‬ ‫بەشێوازی توێژینەوەی زانستی بچینە‬ ‫پرۆسەی ناخشیكارییەوە ‪Content‬‬ ‫‪ analysis‬بۆ هەواڵی ملمالنێ‬ ‫سیاسییەكانی باشووری كوردستان لەزۆر‬ ‫كەناڵی كوردیی بینراو و بیستراو و‬ ‫نوسراو و ئەلكترۆنیدا‪ ،‬ئەوا دەبینین كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی (ی‪.‬ن‪.‬ك)‪ ،‬لەزۆر قۆناغی‬ ‫سیاسیی جیاوازدا‪ ،‬پشكێكی بەرچاوی‬ ‫لەهەواڵ و بابەتە سیاسییەكاندا بردووە‪.‬‬ ‫ئێمە دەبینین كە زۆربەی ئەو دەزگایانەی‬ ‫راگەیاندنی جەماوەری ‪Mass media‬‬ ‫كە لەكوردستاندا هەن‪ ،‬ئەوانەی كەناڵی‬ ‫تایبەتمەند‪-‬ی هەواڵیان هەیە‪ ،‬یان خاوەنی‬ ‫رۆژنامەو گۆڤارو پێگەی ئەلكترۆنی و‬ ‫تۆڕی جیاجیای كۆمەاڵیەتین ‪Social‬‬ ‫‪ ،media‬بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەر دەركەوتنەوەیەكی هەلومەرجی‬ ‫نائاسایی لەریزەكانی هێزێكی سیاسیی‬ ‫وەك یەكێتیدا‪ ،‬دەستبەجێ رووبەرێكی‬ ‫دیاری خۆیان لەروماڵی میدیایی بۆ ئەم‬ ‫پرسە تەرخان دەكەن‪.‬‬ ‫دۆخی ناوخۆیی یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەبەردەوامی‪ ،‬بەهای هەواڵیی‬ ‫‪News value‬خۆی هەبووە‪ ،‬پرسێك‬ ‫نەبووە شایەنی پشتگوێخستن بێ‪ ،‬جێی‬ ‫بایەخ نەبێت‪ ،‬یان سەودای میدیایی‬ ‫الوەكیی لەگەڵدا بكرێت‪ ،‬یان پەیوەست‬ ‫نەبێت بەرایگشتی ‪Public opinion‬‬ ‫و بارودۆخی واڵتەوە‪ .‬ئەم بابەتە زۆرجار‬ ‫بابەتی راكێشانی سەرنجی شەقامی كوردی‬ ‫و ناوەندە سیاسییەكان‪ ،‬بگرە ماتەریاڵی‬ ‫گەرمكردنی بازاڕی میدیاو ساغكردنەوەی‬ ‫رۆژنامەو گۆڤارەكان و بینەرو بیسەری‬ ‫كەناڵەكان بووە تا بە رۆژگاری ئەمڕۆشمان‬ ‫دەگات‪ .‬جەوهەری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەوەی كە‪ ،‬لەبنەڕەتدا‪ ،‬دۆخی یەكێتی‪،‬‬ ‫كۆدی تێگەیشتنە لەكۆمەڵێك پرسی‬ ‫سیاسی و كۆمەڵگەیی كە تارادەیەك‬ ‫چارەنووسسازن‪ .‬ئەو پرسانە بەشێوەیەكی‬ ‫بابەتی بۆمانی روون دەكەنەوە كە بۆچی‬ ‫پەرەسەندنەكانی هێزێكی سیاسیی‬ ‫دیاریكراو‪ ،‬بەو قەبارەیە‪ ،‬كاریگەریی لەسەر‬ ‫هەلومەرجی واڵت هەیە؟‪ ،‬بۆچی ئەم‬ ‫بابەتە لەهەڵكشان و داكشانێكی حزبیی‬

‫سنورداردا راناوەستێت و درێژدەبێتەوە بۆ‬ ‫سەر ژیانی گشتی؟‪.‬‬ ‫ئێمە كاتێك لەو كۆمەڵە پرسە‬ ‫وردەبینەوە‪ ،‬هۆكارێكی بابەتیی دەبینین‬ ‫بۆ ئەوەی میدیای كوردی بایەخێكی‬ ‫زۆر بەم پرسە بدات‪ .‬لەهەمانكاتدا ئەو‬ ‫رەخنانەی هەندێ لەیەكێتییەكانمان پێ‬ ‫راست نییە كە تەنها بە تیۆری پیالنگێڕی‬ ‫دەڕوانێتە رووماڵی میدیاكانی كوردستان‬ ‫بۆ بارودۆخی ناوخۆیی یەكێتی‪ ،‬تەنها‬ ‫وەك پیالنێك لەدژی یەكێتیی ریزەكانی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی‪ ،‬لەقەڵەمی دەدات‪.‬‬ ‫ئەم تەماشاكردنەی هەندێ لەیەكێتییەكان‪،‬‬ ‫بەدیاریكراوی‪ ،‬لەوەدا راست نییە كە دێت‬ ‫و قەبارەی بایەخدانی میدیای كوردی بە‬ ‫رەوشی یەكێتیی بەو قەبارەیە بەراورد‬ ‫دەكات كە هەمان میدیا بۆ كێشەی‬ ‫ناوخۆیی پارت و گروپە سیاسیەكانی‬ ‫تری كوردستانی هەیە!‪ .‬بێگومان هەریەكە‬ ‫لەئێمە دەتوانین لەوە تێبگەین كە‬ ‫گومانی یەكێتییەكان لەوەوە سەرچاوەی‬ ‫گرتووە كە راگەیاندنەكانی كوردستان‪،‬‬ ‫لەروماڵكردنی ئەزموونی حزبایەتییدا‬ ‫لەواڵت‪ ،‬ئەوەندەی سەرگەرمی دۆخی‬ ‫ناوخۆیی یەكێتی دەبن‪ ،‬نیو هێندە ملمالنێ‬ ‫و جەمسەربەندیی ناو ریزەكانی هێزو پارتە‬ ‫سیاسیەكانی تر ناوروژێنن‪ .‬لەدیدی بەشێك‬ ‫لەیەكێتییەكاندا‪ ،‬هۆكاری گومانكردن و‬ ‫بەپیالن سەیركردنی بایەخدانی میدیای‬ ‫كوردی بە یەكێتی‪ ،‬بەدیاریكراوی‪ ،‬ئا‬ ‫لەم بەراوردكردنەدایە‪ ،‬واتە بەراوردكردن‬ ‫لەنێوان یەكێتی و هێزەكانی تردا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بێگومان‪ ،‬بەدەر لەوە‪ ،‬هۆكاری شاراوەی‬ ‫تریش هەیە بۆ ئەو هەڵوێستە كە رەنگە‬ ‫كەمجار ئەندامانی ئەم هێزە گوزارشتی‬ ‫لێ بكەن و لەپەرۆشییاندا زیاتر لەنەستی‬ ‫سیاسیی خۆیاندا بیهێڵنەوەو بیچەپێنن!‪،‬‬ ‫مەبەستمان لەو هۆكارە‪ ،‬فۆبیای‬ ‫جیابوونەوەو لێكترازانی تری ریزەكانی‬ ‫ئەم هێزەیە لەژێر كاریگەریی فاكتەری‬ ‫وروژاندنە میدیاییەكاندا‪.‬‬ ‫لەناو یەكێتییەكاندا بۆچوونێك هەیە‬ ‫كە پێیوایە میدیای كوردی‪ ،‬هەندێجار بە‬ ‫میدیای یەكێتی خۆیشیەوە‪ ،‬رۆڵیان هەبووە‬ ‫لەقوڵكردنەوەی ملمالنێ ناوخۆییەكانی‬ ‫ئەم هێزەدا‪ ،‬تەنانەت لەفوكردنە! هەر‬ ‫ئاراستەیەكی ناو ئەم هێزە بۆ بڕیاری‬ ‫جەرگبڕیش!‪ .‬ترسەكە ئەوەیە كە‪ ،‬میدیای‬ ‫كوردی لەجیاتی ئەوەی هانی هەر دەنگێكی‬ ‫ناو ئەم حزبە بدات بۆ بەردەوامبوون‬ ‫لەسەر بیرۆكەكانی چاكسازیی حزبی‪،‬‬ ‫یان روماڵكردنی بێالیانانەی ناكۆكییەكان‪،‬‬ ‫دێت و ئیش لەسەر فراوانكردنی‬ ‫دەالقەكان و باڵوكردنەوەی دووبەرەكیی‬

‫كە یەكێتی‪ ،‬جگە لەوەی وەك پێكهاتەو‬ ‫رێكخراو‪ ،‬وەك ئەزموون و مێژوو‪ ،‬وەك‬ ‫كاراكتەرو رابەر‪ ،‬بە باش و خراپ‪،‬‬ ‫بڕێك تایبەتمەندیی خۆی هەیە كە ‪-‬‬ ‫بەشێوەیەكی رێژەییش بێت‪ -‬لەهێزەكانی‬ ‫تری جیا دەكەنەوە‪ ،‬كۆمەڵێك پرسی‬ ‫سیاسی و كۆمەڵگەیی چارەنووسسازیش‬ ‫هەن كە وا دەكەن جێی بایەخ و رووماڵی‬ ‫میدیاكانی كوردستان بێت‪.‬‬ ‫ئاشكرایە كە میدیای كوردی كەمجار‬ ‫دان بەو كۆمەڵە پرسەدا دەنێت‪ ،‬یان‬ ‫لەمەترسییەكانی الوازبوونی یەكێتی و‬ ‫كاریگەرییەكانی لەسەر گۆڕەپانی سیاسی‪،‬‬ ‫دەكۆڵێتەوە‪ .‬هۆكاری ئەمە روونە‪ .‬مۆدێلە‬ ‫حزبییەكەی میدیا لەكوردستاندا‪ ،‬بە‬ ‫سروشتی حاڵ‪ ،‬هەڵگری گوتاری ئەو‬ ‫حزبانەیە كەپاڵپشت و پارەداریان دەكەن‬ ‫و رێگەیان پێ نادەن بابەتییانەو پیشەییانە‬ ‫‪ Professional‬بەدواداچوونی میدیایی‬ ‫بۆ دیاردە سیاسییەكانی كوردستان و‬ ‫هۆكارو سەرچاوەكانیان بكەن‪ .‬هەرچی‬ ‫مۆدێلە (ئەهلی و سەربەخۆ)كەشە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ناتوانێت لەتەوقی هەندێ بەهای هەواڵیدا‬ ‫نەمێنێتەوە وەك بەهای ملمالنێ‪ ،‬بەهای‬ ‫وروژاندن‪ ،‬بەهای ناوداری و‪ ،‬رووماڵە‬ ‫میدیاییەكانی وردتر بكات و بیانگەیەنێتە‬ ‫ئاستی بنكۆڵكاریی ‪Investigative‬‬ ‫بۆ دیاردە سیاسییەكان كە ژانرێكی‬ ‫زانستی و گرنگیی میدیاییەو هاوواڵتیان‬ ‫بە پاشخان و قوواڵیی دیاردەو رووداوەكان‬ ‫و هۆكارو لێكەوتەو دەرئەنجامەكانیان‪،‬‬ ‫هۆشیار دەكاتەوە‪.‬‬ ‫واتە ئەگەر مۆدێلی حزبی لەمیدیای‬ ‫كوردیدا‪ ،‬لەبەر هۆكاری سیاسی و‬ ‫ئایدیۆلۆژی و بەدیاریكراوییش ملمالنێی‬ ‫حزبایەتی‪ ،‬خۆی لەراستیی ئەو كۆمەڵە‬ ‫پرسە سیاسی و كۆمەڵگەییە البدات كە‬ ‫بوونیان پەیوەستە بە ئامادەگیی هێزێكی‬ ‫سیاسیی وەك یەكێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستانەوە‪ ،‬ئەوا مۆدێلی ( ئەهلی‬ ‫و سەربەخۆ) لەمیدیای كوردیدا‪،‬‬ ‫لەبەر هۆكاری نەشارەزایی پیشەیی و‬ ‫دەستكورتیی زانستی لەكاری میدیاییدا‪،‬‬ ‫تیشك ناخەنەسەر ئەو كۆمەڵە پرسەی‬ ‫باسی دەكەین و تەنها بەپێی چەند‬ ‫بەهایەكی تەقلیدیی هەواڵ مامەڵە دەكەن‪.‬‬ ‫ئێمە لێرەوە بە پێویستی دەزانین كە‬ ‫ژمارەیەك لەو كۆمەڵە پرسە هەستیارو‬ ‫چارەنووسسازانە دەستنیشان بكەین كەوا‬ ‫دەكەن یەكێتیی نیشتمانی بكەوێتە ژێر‬ ‫فۆكەسی میدیایی و سیاسی و میللییەوە‬ ‫بەبێ ئەوەی زۆرجار دانیان پێدا بنرێت‪،‬‬ ‫یان درك بەوردەكارییەكانیان بكرێت‪.‬‬ ‫ئەو پرسانە كە پەیوەستن بەدۆخی‬

‫لەهەموو دۆخێكی نائاساییدا لەریزەكانی ئەم هێزە‪،‬‬ ‫كاراكتەرە ناسراو و نەناسراوەكانی ناو خودی‬ ‫ئەم هێزە خۆی‪ ،‬هەر خۆیان‪ ،‬بۆ تەماحی تایبەتی‬ ‫و كەسیی خۆیان بێت‪ ،‬یان بەبیانووی پەرۆشی بۆ‬ ‫چارەنووسی حزبەكەیان‪ ،‬لەسەر رەفتارو نەریتێك‬ ‫راهاتوون كە بریتییە لەدزەپێكردنی زانیاری و‬ ‫نهێنی و بەڵگەنامەكانی ناو حزب و بەكارهێنانیان‬ ‫لەكاتی ملمالنێ ناوخۆییەكانی نێوان خۆیاندا‬ ‫زیاترو نائومێدیی سیاسیی دەكات‬ ‫و كاراكتەرەكانی ناو یەكێتی بەرەو‬ ‫هەڵبژاردەی لێكترازان و جیابوونەوە دنە‬ ‫دەدات‪ (،‬لەمەدا‪ ،‬یەكێتییەكان رووداوی‬ ‫جیابوونەوەی باڵی ریفۆرمیان لەیادە!)‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم فۆبیا چەپێنراوە كە‬ ‫زادەی ئەزموونی تاڵی لێكترازانەكانی‬ ‫رابردووە‪ ،‬ئەگەر بڕێك لەراستیشی تێدا‬ ‫بێت‪ ،‬ئەگەر میدیا رۆڵێكی بێالیەنانەشی‬ ‫لەدۆخی ناوخۆیی یەكێتیدا نەگێڕابێت‪،‬‬ ‫ئەوا ئەمە‪ ،‬لەكۆتاییدا‪ ،‬پاساو نابێت‬ ‫بۆ هەڵەی سادەكردنەوەی تەفسیر بۆ‬ ‫هۆكارەكانی بایەخدانی میدیای كوردی بە‬ ‫دۆخی یەكێتی‪ .‬ئێمە نابێ بیرمان بچێت‬

‫یەكێتییەوە‪ ،‬ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ -1‬سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیی‬ ‫واڵت‪:‬‬ ‫ئەمە بەو پێوەرەی كە‪ ،‬هەر الوازبوونێكی‬ ‫ئەم هێزە‪ ،‬رەنگدانەوەی راستەوخۆی‬ ‫لەسەر باری سیاسی و ئەمنیی بەشێكی‬ ‫فراوانی واڵت هەیە‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬هەموو‬ ‫دەتوانین ئەو هەژان و ملمالنێ و نائارامییە‬ ‫سیاسییانەمان بیربكەوێتەوە كە لەدوای‬ ‫جیابوونەوەی باڵی ریفۆرم و دروستبوونی‬ ‫لەباشووری‬ ‫گۆڕانەوە‬ ‫بزوتنەوەی‬ ‫كوردستاندا سەریانهەڵدا!‪.‬‬ ‫‪ -2‬هاوكێشەی پرۆسەی سیاسیی‬ ‫كوردستان‪:‬‬

‫ئەمە بەو پێیەی كە (ی‪.‬ن‪.‬ك) هێزی‬ ‫سیاسیی دووەمە لەهەرێمی كوردستاندا‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتدا هێزی یەكەمە لەبەشە‬ ‫دابڕاوەكەی باشوور و الیەنێكی سەرەكییە‬ ‫لەپرۆسەی سیاسیی كوردستان‪ ،‬بۆیە‬ ‫شاراوە نییە كە گۆڕانكارییەكانی‪ ،‬كێشەو‬ ‫ملمالنێكانی‪ ،‬كاریگەری لەسەر پرۆسەكە‬ ‫بەجێدەهێڵن‪.‬‬ ‫‪ -3‬هاوسەنگیی هێز لەباشووری‬ ‫كوردستان‪:‬‬ ‫ئەمە بەو گریمانەیەی كە هەر‬ ‫پاشەكشەیەكی ئەم هێزە بەبۆنەی‬ ‫ناكۆكییە ناوخۆییەكانییەوە‪ ،‬هەژموونی‬ ‫هێزی ركابەری پلە یەك لەگۆڕەپانەكەدا‪،‬‬ ‫كە بریتییە لەپارتی دیموكراتی كوردستان‪،‬‬ ‫بەسەر واڵتدا فراوانترو بااڵتر دەكات‪،‬‬ ‫بەمەش تەرازووی هێز گۆڕانكارییەكی‬ ‫بنەڕەتیی بەسەردا دێت و دەبێتە سەرەتای‬ ‫كۆتایی دیاردەی كێبەركێی سیاسیی‬ ‫هاوسەنگ لەنێوان هێزەكانی بزووتنەوەی‬ ‫سیاسیماندا لەباشوری كوردستان‪.‬‬ ‫‪ -4‬هاوسەنگیی هێز لەعێراقدا‪:‬‬ ‫بەو مانایەی كە‪ ،‬لەحاڵی پاشەكشەی‬ ‫یەكێتیدا‪ ،‬پێگەی ئەو هێزە كوردییە‬ ‫عێراقیشدا‬ ‫سیاسیی‬ ‫لەگۆڕەپانی‬ ‫پاشەكشە دەكات‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدا كە ئەم‬ ‫هێزە‪،‬زۆرجار‪ ،‬لەكێشەكانی نێوان هەرێم‬ ‫و بەغداو چەندین پرسی تری سیاسیی‬ ‫عێراقدا رۆڵی هێزی پارسەنگ دەگێڕێت‪،‬‬ ‫بەقەبارەی خۆیشی (‪ 23‬كورسی) و‬ ‫بەپاشخانی سیاسی و رۆڵ و نێوبانگیی‬ ‫تاڵەبانی كە تائێستاش لەالیەن سەرجەم‬ ‫هێزەكانەوە رێزی لێدەگیرێت‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫لەسەر هەلومەرجەكان و سیاسەتەكان و‬ ‫ملمالنێكان‪ ،‬هەیە‪.‬‬ ‫‪ -5‬دیموكراسیی سیاسی لەكوردستاندا‪:‬‬ ‫ئەمەیان بە مانای ئەوەیە كە‪ ،‬ئەم هێزە‪،‬‬ ‫هێزی نمرە یەكی ئەو هێڵە سیاسییەیە كە‬ ‫نوێنەرایەتیی رەوتی داكۆكیكردن دەكات‬ ‫لەئازادیی چاالكیی سیاسی و پرەنسیپی‬ ‫فرەیی ‪ Pluralism‬لەباشووری‬ ‫كوردستاندا‪ .‬لێرەدا نابێ بیرمان بچێت‬ ‫كە یەكێتی (‪1975‬ز)‪ ،‬ئەو حزبەیە كە‬ ‫بۆ یەكەمجار لەناو بزووتنەوەی سیاسیی‬ ‫نیو سەدەی رابردووی كورددا لەباشوور‪،‬‬ ‫كۆتایی بە مێژووی بااڵدەستی تاكحزبیی‬ ‫دەهێنێت و دەبێتە هێزی ركابەری‬ ‫سەرسەختی هێزە سەرەكییەكەی تر كە‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستانە‪.‬‬ ‫‪ -6‬مەدەنییەت و كرانەوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪:‬‬ ‫ئەمە بەو پێودانگەی كە‪ ،‬لەدوای‬ ‫راپەڕینەوە(‪1991‬ز)‪ ،‬ئەم هێزە‪ ،‬هێزی‬ ‫سەرەكییە لەناو هێزە چەپ و ئازادیخوازە‬ ‫كوردییەكاندا لەباشوور كە زۆرجارو‬ ‫لەكۆمەڵێك پرسدا كە پەیوەست بووە‬ ‫بە ئازادیی ویژدان و عەقڵ و باوەڕو‪،‬‬ ‫ئازادیی نوسین و باڵوكردنەوەو چاالكی‪،‬‬ ‫روبەڕووی گروپە سیاسییە بنەڕەتگەراكان‬ ‫‪ Fundamentalism‬و رەوتە‬ ‫تەقلیدیەكانی كۆمەڵی كوردەواریی‬ ‫بۆتەوەو پشتگیریی لەمەدەنییەت و‬ ‫كرانەوەی كۆمەاڵیەتی و شێوە ژیانی نوێ‬ ‫و هاوچەرخ كردووەو سەنەدێكی گۆڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بووە لەكۆمەڵگەی كوردیدا‪.‬‬ ‫‪ -7‬خەباتی نەتەوەیی هاوبەش‪:‬‬ ‫ئەمەیان بەو پێیەی كە‪ ،‬ئەم هێزە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەسەرەتای هەزارەی دووەم‬ ‫و گۆڕانكاری لەهاوكێشەی حوكمڕانیی‬ ‫توركیادا لە(‪2002‬ز) و دەركەوتنی‬ ‫سەرەتاكانی پرۆسەی ئاشتی لەباكور‪،‬‬ ‫هەروەها سەرهەڵدانی شۆڕشی گەالنی‬ ‫سوریا (‪2011‬ز) و برەو سەندنی پرسی‬ ‫سیاسیی رۆژئاوای كوردستان و پێكهاتنی‬ ‫كانتۆنە كوردییەكانەوە‪ ،‬توانیویەتی‬ ‫لەچوار ئاستی وەك سیاسی‪،‬دیبلۆماسی‪،‬‬ ‫میدیایی‪ ،‬جەماوەری‪-‬دا‪ ،‬پەرە بەگوتاری‬ ‫خەباتی نەتەوەیی هاوبەش بدات‪،‬ئەمەش‬ ‫لەسەر بنەمای سیاسەتێكی نەتەوەیی‬ ‫كە بەرژەوەندی و خەونی سیاسیی‬ ‫رەوای پارچەكانی تری كوردستانی تیا‬ ‫رەچاوكرابێت‪ ،‬هاوكات لەرێگەی ئەو‬ ‫هاوئاهەنگی و پەیوەندییانەشەوە كە لەگەڵ‬ ‫گروپ و هێزە كوردییە سەرەكییەكانی‬ ‫كوردستاندا‬ ‫تری‬ ‫پارچەكانی‬ ‫دایمەزراندووە‪ .‬یەكێتی‪ ،‬لەم بوارەدا‬ ‫چەند ساڵێكە‪ ،‬سیاسەتێكی روونتری‬

‫هەیەو لەم فۆرمەی خەباتدا دەستكراوەتر‬ ‫بووە‪ ،‬بەگشتی رۆڵێكی ئیجابی لەپرسە‬ ‫نەتەوایەتییەكاندا دەگێڕێت‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەم پرسەدا كاریگەریی لەسەر هێزە‬ ‫ركابەرەكەشی لەباشووری كوردستان‬ ‫كە پارتییەو هێزە سیاسییەكانی تریش‪،‬‬ ‫بەئاراستەی هەمان خەباتی نەتەوایەتی و‬ ‫هاودەردی نەتەوەیی‪ ،‬داناوە‪.‬‬ ‫‪ -8‬پاڵپشتیی سیاسیی ئیقلیمی‪:‬‬ ‫ئەمە بەو مانایەی كە‪ ،‬یەكێتیی‪،‬‬ ‫لەقۆناغی جیاجیادا‪ ،‬ئەو هێزە بووە‬ ‫كە توانیویەتی پاڵپشتیی ئیقلیمی بۆ‬ ‫قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان‬ ‫ئەم‬ ‫بنەمایەكی‬ ‫بەدەستبهێنێت‪.‬‬

‫ئازادی (‪2003‬ز)‪ ،‬لەشەڕی داعش‪-‬دا‬ ‫(‪2014‬ز)‪ ،‬رۆڵێكی دیار بووە‪ ،‬لەئێستاشدا‬ ‫بەبێ ئەم هێزە چاوەڕوان ناكرێت سوپای‬ ‫یەكگرتووی كوردستان بەتەواوەتی‬ ‫رێكخرێت و یەكبخرێت‪.‬‬ ‫بە كورتی‪ ،‬ئەگەر بویسترێت لەوە‬ ‫تێبگەین كە ئەو كۆمەڵە پرسە سیاسی‬ ‫و كۆمەڵگەییە چارەنووسسازە چین‬ ‫كە پەیوەستن بە هێزێكی سیاسیی‬ ‫وەك یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‬ ‫و چارەنووس و ئایندەی ئەم هێزەوە‪،‬‬ ‫ئەوا دەبێ بەوردی ئاوڕ لەهەموو ئەو‬ ‫پرسانە بدەینەوە كە دیاریمان كردوون‪،‬‬ ‫هەموو ئەوانەش هەر خۆیان بیانووی‬

‫ئاخۆ هێزێك‪ ،‬لەچەندین پرسی چارەنووسسازدا‬ ‫بتوانێت ئەو پێگە سیاسی و فكری و‬ ‫دیبلۆماسی و سەربازییەی هەبێت‪ ،‬دەبێ خۆی‬ ‫چۆن دەست بەم پێگەیەوە بگرێت و بچێتە‬ ‫ژێر باری بەرپرسیارێتییە مێژووییەكانییەوە؟‬ ‫ئاخۆ سەركردەو كادرو ئەندامەكانی ئەم‬ ‫هێزە ملكەچی پاراستنی رۆڵی كاریگەریی‬ ‫حزبەكەیان و كەلەپورە سیاسییەكەی دەبن‪ ،‬یان‬ ‫ئەم رۆڵ و پێگەیە دەكەنە قوربانیی بەرژەوەندییە‬ ‫تایبەتی و كەسییەكانی خۆیان؟‬ ‫پاڵپشتییە‪ ،‬جگە لەوەی پەیوەستە‬ ‫بەخوێندنەوەی كاریگەرییەكانی فاكتەری‬ ‫جوگرافیای سیاسیی ‪Geopolitics‬‬ ‫لەسەر پەیوەندییە سیاسییەكان و لەسەر‬ ‫سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬گرێدراوی دیراسەكردنی‬ ‫جەمسەربەندییە سیاسییەكانی ناوچەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیشە‪ ( ،‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫كۆماری ئیسالمیی ئێران كە پەیوەندیی‬ ‫دۆستانەی لەگەڵ ئەم هێزەدا هەیەو‬ ‫پشتگیریی سیاسیی دەكات‪ ،‬تەوەرێكی‬ ‫ئیقلیمی كاریگەرە لەناوچەكەداو واڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكاش حسابی بۆ‬ ‫دەكات‪ .‬هەر ئەم ئێرانەش خۆی یەكەم‬ ‫واڵتە كە دانی بەحكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستاندا ناوە‪ ،‬بەرەسمییش پێشوازی‬ ‫لەسەرۆكی حكومەتەكەی‪ ،‬نێچیرڤان‬ ‫بارزانی‪ ،‬دەكات)‪ ،‬ئەمەش پاڵپشتییەكە‬ ‫كە دەستی ئەم هێزەی تیایە!‪.‬‬ ‫‪ -9‬فەلسەفەی حوكمڕانیی كوردستان‪:‬‬ ‫ئەمەیان بەو واتایەیە كە‪،‬‬ ‫یەكێتیی نیشتمانی‪ ،‬لەداڕشتن و‬ ‫ساغكردنەوەو جێگیركردنی جۆری‬ ‫سیستەمی فەرمانڕەوایی واڵتدا‪ ،‬هێزێكی‬ ‫یەكالكەرەوەیەو خاوەنی فەلسەفەی‬ ‫سیاسیی دیاریكراوی خۆیەتی‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫كە هەتا رۆژگاری ئێستاشمان مشتومڕی‬ ‫سیاسی لەسەر ماهییەتی سیستەمی‬ ‫سیاسیی باشووری كوردستان كۆتایی‬ ‫نەهاتووە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی كە لەپرۆژە‬ ‫دەستوری هەرێمیشدا‪ ،‬كە هەندێ خاڵی‬ ‫ناكۆكیی نێوان یەكێتی و هێزەكانی‬ ‫تری تێدایەو پێویستیی بە گەڕاندنەوەیە‬ ‫بۆ پەرلەمان تا هەمواربكرێتەوەو سازان‬ ‫لەسەربكرێت‪ ،‬یەكال نەكراوەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -10‬بەرگریكردن لەخاكی كوردستان‪:‬‬ ‫مەبەستیش لەم پرسە ئەوەیە كە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی هێزە سیاسییەكان لەگەڵ‬ ‫ئەوەن سوپایەكی نیشتمانی و رێكخراو‬ ‫‪ Systematic‬ی تەواو لەكوردستاندا‬ ‫بێتە كایەوەو هێزە چەكدارەكان‬ ‫بەیەكجاری لەچوارچێوەی حكومەت‬ ‫و وەزارەتی پەیوەندیداردا رێكبخرێن‪،‬‬ ‫بەاڵم تا ئەوكاتەی كە ئەم پرۆژەیە‬ ‫تەواودەبێت‪ ،‬یەكێتی خاوەن هێزێكی‬ ‫سەربازیی پێشمەرگەییە كە هەموو كاتێك‬ ‫بەرگریكردن لەخاكی كوردستان لەسەر‬ ‫ئەو پەكی دەكەوێت‪ .‬لەمەدا ئاگادارین‬ ‫كە رۆڵی هێزی پێشمەرگەی سەربەم‬ ‫هێزە لەبەرپاكردنی راپەڕین (‪1991‬ز)‪،‬‬ ‫لەرووبەڕووبوونەوەی پەالمارەكانی بەعس‬ ‫لەنەوەدەكانی سەدەی رابردوو‪ ،‬لەپرۆسەی‬

‫بابەتیی رەوان بۆ ئەوەی دۆخی یەكێتی‪،‬‬ ‫پەرەسەندنەكانی‪ ،‬كێشەو ملمالنێ‬ ‫ناوخۆییەكانی‪ ،‬تەنها رووداوگەلێك نەبن‬ ‫تایبەت بە پارتێكی سیاسیی دیاریكراوەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ژیانی سیاسی و دۆخی كۆمەڵگەیی‬ ‫كۆمەڵگای كوردیشی لەسەر بەند بێت‪.‬‬ ‫لێرەوە‪ ،‬دیاردەیەكی چاوەڕوانكراوە‬ ‫كە میدیای كوردیش‪ ،‬بەئاگاوە بێت یان‬ ‫بێ ئاگا‪ ،‬بەشێوەیەكی پیشەیی بێت یان‬ ‫ناپیشەیی‪ ،‬بە بۆنەی ملمالنێی ئایدیۆلۆژی‬ ‫و حزبییەوە بێت یان هۆكاری تری سیاسی‪،‬‬ ‫فۆكەس بخاتەسەر ئەم هێزە كوردییەی‬ ‫گۆڕەپانی كوردستان‪ ،‬بەتایبەتی كە‬ ‫دەبینین لەهەموو دۆخێكی نائاساییدا‬ ‫لەریزەكانی ئەم هێزە‪ ،‬كاراكتەرە ناسراو‬ ‫و نەناسراوەكانی ناو خودی ئەم هێزە‬ ‫خۆی‪ ،‬هەر خۆیان‪ ،‬بۆ تەماحی تایبەتی‬ ‫و كەسیی خۆیان بێت‪ ،‬یان بەبیانووی‬ ‫پەرۆشی بۆ چارەنووسی حزبەكەیان‪،‬‬ ‫لەسەر رەفتارو نەریتێك راهاتوون كە‬ ‫بریتییە لەدزەپێكردنی زانیاری و نهێنی و‬ ‫بەڵگەنامەكانی ناو حزب و بەكارهێنانیان‬ ‫لەكاتی ملمالنێ ناوخۆییەكانی نێوان‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬ئەو نەریتەی كە لەهەموو حاڵێكدا‬ ‫بۆتە سەرچاوەیەكی گەورەی تێركردنی‬ ‫دەزگاكانی راگەیاندنی كوردستان بەو‬ ‫زانیاری و بابەتانەی كە پەیوەندییان بە‬ ‫دۆخی ئەم هێزە سیاسییەوە هەیە‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا تەنها ئەوە ماوەتەوە كە‬ ‫بپرسین‪ :‬ئاخۆ هێزێك‪ ،‬لەچەندین پرسی‬ ‫چارەنووسسازدا بتوانێت ئەو پێگە سیاسی‬ ‫و فكری و دیبلۆماسی و سەربازییەی هەبێت‪،‬‬ ‫دەبێ خۆی چۆن دەست بەم پێگەیەوە‬ ‫بگرێت و بچێتە ژێر باری بەرپرسیارێتییە‬ ‫مێژووییەكانییەوە؟ ئاخۆ سەركردەو كادرو‬ ‫ئەندامەكانی ئەم هێزە ملكەچی پاراستنی‬ ‫رۆڵی كاریگەریی حزبەكەیان و كەلەپورە‬ ‫سیاسییەكەی دەبن‪ ،‬یان ئەم رۆڵ و‬ ‫پێگەیە دەكەنە قوربانیی بەرژەوەندییە‬ ‫تایبەتی و كەسییەكانی خۆیان؟ ئایا‬ ‫كاراكتەرانی ناو ئەم پارتەو نوخبەی بڕیار‬ ‫بەدەست تیایدا دەتوانن بەجیاوازییەكانی‬ ‫نێوانیانەوە بژین؟‪ ،‬لەسەر شێوازێكی‬ ‫كارا بۆ پێكەوە كاركردن رێكدەكەون؟‪،‬‬ ‫یان نەخێر بیر لەهەڵبژاردەی لێكترازانی‬ ‫زیاترو بچووككردنەوەی حزبەكەیان و‬ ‫خودی خۆیشیان دەكەنەوە؟!‪ ..‬ئەمانە‪،‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬رستێك لەو پرسیارانەن كە‬ ‫تەنها یەكێتییەكان خۆیان دەتوانن وەاڵمی‬ ‫بدەنەوە‪ ،‬بەدیاریكراویش ئەو یەكێتییانەی‬ ‫كە لەبەرپاكردنی دۆخی نائارامی‬ ‫حزبەكەیانەوە گالون!‪.‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫زۆرینەی ناوچە مینڕێژكراوەكان پاكنەكراونەتەوە‬ ‫لە ‪ 10‬ساڵی رابردودا ‪%13‬ی زەوییە مینڕێژكراوەكان پاككراونەتەوە‬ ‫پێنجوێن‪-‬‬ ‫رێبین حەسەن‪ ،‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫تاكــو ئێســتا بەشــێكی زۆری‬ ‫ناوچــە مینڕێژكراوەكانــی پێنجوێــن‬ ‫پــاك نەكراونەتــەوە‪ ،‬بەرپرســان‌و‬ ‫الیەنــە پەیوەندیدارەكانیــش هــۆكاری‬ ‫سستڕۆیشــتنی كاری مینپاككردنــەوە‬ ‫دەگەڕێننــەوە بــۆ هــۆكاری خراپیــی‬ ‫كەشوهەواو نەبونی بودجەی پێویست‪.‬‬ ‫زەوییە مینڕێژكراوەكان‬ ‫بەپێــی ئامارێــك لەبەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫كاروبــاری مینــی ســلێمانی‪ ،‬قــەزای‬ ‫پێنجوێــن لەپلــەی یەكەم دێــت لەبونی‬ ‫زەویی مینڕێژكراو لە سلێمانی‌و گەرمیان‌و‬ ‫ناوچەكــە كــە یەكێكــە لەهەرەناوچــە‬ ‫پیســبوەكانە بەمین كە نزیكەی شەســت‬ ‫ملیــۆن مەتــر دوجــا زەوی مینڕێژكــراو‬ ‫لەزۆربــەی گونــدەكان‌و نــاو ســەنتەری‬ ‫قــەزای پێنجوێــن‌و ناحیەكانــی گەرمك‌و‬ ‫ناڵپارێــز هــەن‪ ،‬لەســاڵی‪2005‬ەوە تــا‬ ‫ئێســتا توانــراوە هەشــت ملیــۆن مەتــر‬ ‫دوجــا زەوی مینڕێژكــراو پاكبكرێتــەوە‬ ‫كــە دەكاتــە ‪ ،%13.5‬لەئەمساڵیشــدا‬ ‫توانــراوە یەك ملیــۆن‌و ‪ 280‬مەتر دوجا‬ ‫زەویــی كــە ‪ 38‬زەوییــە دراونەتــەوە‬ ‫بەخاوەنەكانیان كە هەشــت هــەزار مین‬ ‫لەو زەویانەدا لەناوبراوە‪ ،‬واتە لەئێســتادا‬ ‫‪ 52‬ملیۆن مەتر دوجــا زەوی مینڕێژكراو‬ ‫هەیە‪ ،‬لــە ســاڵی ‪1970‬ەوە هەزار كەس‬

‫ناوبــراو‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫تەنهــا لەقەزای پێنجوێــن بەهۆی مینەوە‬ ‫گیانیــان لە دەســتداوە و ‪ 100‬كەســیش كەشــوهەوای ناوچەكــە كــە ناوچەیەكی‬ ‫سارد‌و باراناویە‪ ،‬هەمو ساڵێك كارەكانی‬ ‫كەمئەندامبون‪.‬‬ ‫هەڵگرتنــەوەی میــن لــەوەرزی زســتان‬ ‫رادەگیرێت‪.‬‬ ‫نەبونی بودجە‬ ‫قایمقامی قــەزای پێنجوێــن‪ ،‬ئاماژەی‬ ‫كەشوهەوا رێگرە‬ ‫بەوەدا‪ ،‬ناوچــەی پێنجوێن نزیكەی ‪147‬‬ ‫بەڕێوەبــەری گشــتیی كاروبــاری‬ ‫كیلۆمەتر سنوری بەئێرانەوەیە‌و لەسااڵنی‬ ‫رابــردودا مەیدانــی شــەڕبوە لەنێــوان میــن‪ ،‬ئامــاژەی بــەوەدا‪ ،‬بەردەوامــن‬ ‫واڵتانی عیراق‌و ئێران كە هەردوال مینیان لەپاككردنەوەی قــەزای پێنجوێن یەكێك‬ ‫لــەو ناوچەیــە دژبەیەكتــر دانــاوە‪ ،‬بۆیە لەكێشەكانیان لەئێستادا كێشەی داراییە‬ ‫روبەرێكــی زۆری ناوچەكــە مینڕێژكراوە‪ ،‬كە تەواوی جومگەكانی واڵتی گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫حكومەتیــش هەوڵی پاككردنــەوەی ئەو لەپالنماندابو كــە ناوچەیەكی زۆر فراوان‬ ‫روبــەرە زۆرەی پێنجوێنــی داوە‪ ،‬بــەاڵم پاكبكەینــەوەو ناوچەكە زۆر بەخەســتی‬ ‫دەكــرا بودجەی زیاتری بــۆ دابینبكرایە‌و مینڕێژكــراوە كە زۆرێك لەو زەویانەی كە‬ ‫بودجەیەكــی تایبــەت‪ ،‬جیــا لەبودجەی زۆرترین مینی تێدایە لە قەزای پێنجوێنە‪.‬‬ ‫ســەباح حەمەخان‪ ،‬باســی لەو كێشە‌و‬ ‫ئاســایی تەرخانبكرێت بــۆ پاككردنەوەی‬ ‫زەوییە مینڕێژكــراوەكان‪ ،‬بۆئەوەی زیاتر گرفتانەش كرد كە هۆكاری خاوكردنەوەی‬ ‫كارەكانیانن لەســنوری قەزای پێنجوێن‪،‬‬ ‫ئەو ناوچەیە لەمین پاكبكرێتەوە‪.‬‬ ‫عەلــی رەئــوف‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪ ،‬كێشەی گەورە لەو ناوچەیە كەشوهەوای‬ ‫ســااڵنە بەڕێوەبەرایەتی مین بودجەیەك سارد‌و باراناویە كە لەزستاندا زەوییەكان‬ ‫تەرخاندەكــەن بۆ پاككردنــەوەی قەزای دەبێتــە قوڕو لیتە‪ ،‬بۆیــە لەبار نییە لەو‬ ‫پێنجوێــن‪ ،‬بــەاڵم پێویســتە لەبودجەی وەرزەدا كاری میــن پاككردنەوە بكرێت‪،‬‬ ‫ئەمســاڵی قەزای پێنجوێن بڕە پارەیەكی تەنهــا دەتوانن لــەدوای بەهــاردا ئەگەر‬ ‫دیاریكراو تەرخانبكرێت بۆ پاككردنەوەی بــاران نەبێــت‌و ناوچەكــە نەبێتــە قوڕ‌و‬ ‫زەوییە مینڕێژكراوەكانی قەزای پێنجوێن‪ .‬لیتە دەســت بــەكاری میــن پاككردنەوە‬

‫تەنیا لە سنوری پێنجوێن هەزار كەس‬ ‫بەهۆی مینەوە گیانیان لە دەستداوە‬

‫بكــەن‪ ،‬لەبەرئەمەشــە پاككردنــەوەی‬ ‫زەوییە مینڕێژكراوەكانی پێنجوێن خاوترە‬ ‫لەناوچەكانی تر‪ ،‬كێشــەیەكی تر نەبونی‬ ‫بودجەی پێویســت‌و كەمی ئەو ئامێرانەی‬ ‫لەپــاككاری مینــدا بەكاردێــن كــە نەك‬ ‫تەنها كەمە‪ ،‬بەڵكو لەئاستێكدایە ناتوانن‬ ‫بەشــێوەیەكی بــاش كارەكــە جێبەجــێ‬ ‫بكەیــن‪ ،‬هــەر بۆیــە كارەكان لەرێگــەی‬ ‫تەنــدەرەوە كۆمپانیاكان ئەركی پاككاری‬ ‫مین دەگرنەئەستۆ‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "حكومەتــی هەرێم‬ ‫لەســاڵی ‪ 2005‬ئەركــی پاككردنــەوەی‬ ‫زەوییە مینڕێژكراوەكانی گرتۆتەدەســت‌و‬ ‫لەســاڵی ‪ 2006‬دەســتی بەكارەكانــی‬ ‫كــردوەو بەپێی ئەو توانایــەی هەمانبوە‬ ‫كارێكی زۆر باشمان كردوە"‪.‬‬ ‫هــاوكات رەئــوف رەشــید‪ ،‬ســەرۆكی‬ ‫شــارەوانی پێنجوێــن‪ ،‬باســی لەوەكرد‪،‬‬ ‫ناتوانرێــت كاری خزمەتگــوزاری بــۆ‬ ‫هەندێــك شــوێن بكەیــن‪ ،‬بەهــۆی بونی‬ ‫مین لەو شــوێنانە بۆ نمونــە دو گەڕەك‬ ‫هەیە كــە تائێســتا خزمەتگــوزاری ئاو‌و‬ ‫ئــاوەڕۆ‌و كۆنكرێتیان پێشكەشــنەكراوە‌و‬ ‫بەنوســراوی فەرمیــش بەڕێوەبەرایەتــی‬ ‫كاروباری مینمان ئاگاداركردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫داوای دابینكردنــی ئــەو پارەیــە دەكەن‬ ‫كە لــەو چەند گەڕەكە ســەرفی دەكەن‪،‬‬ ‫بۆیــە داواكارم لەالیەنــی پەیوەندیــدار‬ ‫ئــەو ناوچانــە پاكبكاتــەوە‪ ،‬بۆئــەوەی‬ ‫خەڵــك بەئاســانی زەوییەكانــی خۆیان‬ ‫ئاوەدانبكەنــەوە‌و بتوانــن كشــتوكاڵی‬ ‫تێدابكەن‌و خانوی لەسەربكەن‪.‬‬

‫سیستمی ئیماراتی بۆ دەرهێنانی مۆڵەتی شۆفێری ناڕەزایی لێدەكەوێتەوە‬ ‫"ئیمارات خۆی لە سیستمی هاتوچۆدا سەركەوتو نەبوەو قوربانییەكانی لە هەرێمی كوردستان زیاترن"‬ ‫بــۆ نــرخ و بــۆ كاتژمێرەكانــی لێخوڕین‬ ‫دادەنێــت‪ ،‬رێــژەی روداوەكان لەئیمارات‬ ‫زۆر زیاتــرە لەكوردســتان‪ ،‬هێنانــی ئەم‬ ‫كۆمپانیایــە لەبەرژەوەنــدی كۆمەڵــە‬ ‫خەڵكێكدایــە دەبێت كە جۆرێك لەقازانج‬ ‫دروســت بوبێت لەگەڵ ئەم كۆمپانیایەدا‬ ‫بێت و ئەم بابەتە قۆرخ بكەن‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫بڕیاری هێنانی كۆمپانیایەكی ئیماراتی‬ ‫بــۆ دانانــی سیســتمی پێدانــی مۆڵەتی‬ ‫شۆفێری لە هەرێمی كوردستان ناڕەزایی‬ ‫خاوەن نوسینگەكانی دەرهێنانی مۆڵەتی‬ ‫لێدەكەوێتــەوە‪ ،‬ئەمــەش لەكاتێكدایــە‬ ‫وەك شــارەزایانی بوارەكە باسی دەكەن‪،‬‬ ‫واڵتــی ئیمارات ژمارەی قوربانییەكانی لە‬ ‫كوردســتان زیاترە‪ .‬وتەبێــژی هاتوچۆی‬ ‫ســلێمانیش‪ ،‬ئامــاژە بــەوەدەكات‪ ،‬هەر‬ ‫كارێــك بــۆ خزمەتــی هاواڵتــی بێــت‬ ‫جێبەجێیدەكەن‪.‬‬ ‫رێوشوێنی یاسایی دەگرنەبەر‬ ‫نوێنــەری نوســینگەكانی دەرهێنانــی‬ ‫مۆڵەتــی شــۆفێری‪ ،‬ئاماژەبــەوەدەكات‪،‬‬ ‫دروســتكردنی كۆمپانیــای ناوخۆیی‪ ،‬یان‬ ‫دەرەكــی چارەســەری گرفتــی مۆڵەتــی‬ ‫شــۆفێری ناكات لەهەرێمــدا‪ ،‬ئێمە ئەگەر‬ ‫بمانەوێــت چارەســەری گرفتــی مۆڵەتی‬ ‫شۆفێری بكەین‪ ،‬پێویستە رو لەو واڵتانە‬ ‫بكەین كە ئەزمونیان لەم بارەیەوە هەیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەوەی ئێســتا زیاتــر قۆرخكاری‌و‬ ‫بازرگانییە‪ ،‬نەك چاكسازی لە سیستەمی‬ ‫هاتوچۆدا بكرێت‪ ،‬ئەو سیســتەمەی ئێمە لەڕوی نرخیشەوە كە ئێستا جێگیرە‪ ،‬ئەو‬ ‫هەمانــە لەگــەڵ ئەقڵی خەڵكــی كوریدا كۆمپانیایە بەویستی خۆی نرخ دادەنێت‪.‬‬ ‫دەگونجێت كاریگەری راستەوخۆی هەبوە‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــتی "ئیمــارات خــۆی‬ ‫لەسەر خەڵك‪.‬‬ ‫واڵتێــك نییــە كــە بتوانێــت چاكســازی‬ ‫دیلمــان حمە نــادر ‪ ،‬پێیوایە‪ ،‬هێنانی هاتوچۆ لەهەرێمدا بكات‪ ،‬چونكە بۆخۆی‬ ‫ئــەم كۆمپانیایــە كار دەكاتــە ســەر لەروی رێــژەی قوربانیانی هاتوچۆوە زۆر‬ ‫نوســینگەكان‪ ،‬چونكــە نوســینگەكان لەپێش هەرێمەوەیە‪ ،‬لەبەرئەوە بیرۆكەی‬ ‫لەالیەن چینــی ناوەندەوە بەڕێوەدەبرێن‪ ،‬كۆمپانیــا لەدنیــادا چارەســەری خراپی‬ ‫بەهێنانــی ئــەو كۆمپانیایــە‪ ،‬قۆرخكاری هاتوچۆی پێناكرێت"‪.‬‬ ‫رو دەدات‌و زیــان بــە ئابــوری خەڵــك‬ ‫دەگەیەنــێ‪ ،‬چونكــە ملمالنــێ لەنێــوان‬ ‫كۆمپانیا كار بۆ بەرژەوەندی‌و‬ ‫نوســینگەكاندا لەسەر باشترین هەیە‪ ،‬كە‬ ‫قازانج دەكات‬ ‫كۆمپانیاكە هات‪ ،‬ئەو ملمالنێیە نامێنێت‪،‬‬ ‫شــارەزایەكی هاتوچــۆش‪ ،‬ئــەوەی‬

‫"كردنەوەی ئەو پەیمانگایە هیچ‬ ‫لەبابەتەكە ناگۆڕێت"‬ ‫بەڕێوەبــەری راگەیاندنــی هاتوچــۆی‬ ‫هەولێــر رایگەیانــد‪ ،‬كــە ئــەوان وەكــو‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆ پێشــتر لەالیەن‬ ‫وەزارەتــی ناوخــۆوە ئاگاداركراونەتــەوە‬ ‫بــە ئەنجامدانــی گرێبەســتێك لەگــەڵ‬ ‫كۆمپانیایەكی ئیماراتی بۆ كردنەوەی سێ‬

‫ئامادەن جێبەجێبكەن‬ ‫وتەبێــژی هاتوچــۆی ســلێمانی‬ ‫جەختلەوەدەكاتــەوە‪ ،‬پێدانــی مۆڵەتــی‬ ‫شــۆفێری بەو شــێوازەیە كە لە بەشێكی‬ ‫زۆری واڵتە پێشكەوتوەكان كاری لەسەر‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەالیەن كەسانی شارەزاوە وانەی‬ ‫پراكتیكی‌و تیۆری دەوترێتەوە‌و راهێنانیان‬ ‫پێدەكرێت‌و بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆ تەنها‬ ‫تاقیكردنەوەیان پێدەكات‪ ،‬ئەم سیستەمە‬ ‫لەالی ئێمە سەركەوتو بوە‪ ،‬چونكە ئەگەر‬ ‫سەیری روداوەكانی هاتوچۆ بكەین رێژەی‬ ‫قوربانیــان‌و برینــدار بــەراورد بەســااڵنی‬ ‫رابردو كەمیكردوە‪ ،‬بەاڵم پەروەردەكردنی‬ ‫شۆفێرێكی باش بۆ سەر شەقام كاریگەری‬ ‫بــۆ ســەر كەمكردنــەوەی روداوەكانــی‬ ‫هاتوچۆ هەیە‪ ،‬كە لەم ســااڵنەی دوایدا‬

‫شارەزایەكی هاتوچۆ‪ :‬هەرێمی‬ ‫كوردستان پێویستی بە دامەزراندنی‬ ‫سیستەمێكی هاتوچۆی ستاندارد هەیە‬ ‫خســتەڕو‪ ،‬هەوڵدانی هەر دامودەزگایەكی‬ ‫پەیوەندیدار بەتایبەتی لەوەزارەتی ناوخۆ‬ ‫بــۆ ئەوەی كاروباری نوســینگەكان بداتە‬ ‫كۆمپانیایــەك جا ئــەوە چ ناوخۆیی بێت‬ ‫یان دەرەكی زیانێكی زۆری بۆ پرۆســەی‬ ‫گەشــەكردنی مۆڵــەت پێــدان لەهەرێمی‬ ‫كوردســتان هەیــە‪ ،‬ئەویش لەبــەر چەند‬ ‫هۆكارێكە‪ ،‬كە هەمیشــە كۆمپانیا كار بۆ‬ ‫بەرژەوەندی قازانــج دەكات‪ ،‬ئەگەر هاتو‬ ‫ئــەو كۆمپانیایە ئەو ئیشــە وەربگرێت‪،‬‬ ‫وادەكات لەشــكۆو كوالێتــی ئــەو كارە‬ ‫بهێنێتە خوارەوە‪ ،‬لەقۆناغەكانی داهاتودا‬ ‫زیاتــر بیــر لەقازانج دەكاتــەوە هەروەها‬

‫دەبێتــە قۆرخــكاری لەبوارەكەدا ئەوەش‬ ‫لەئاینــدەدا بەگــران لەســەر گیرفانــی‬ ‫هاواڵتیــان دەكەوێــت کــە دەیانەوێــت‬ ‫مۆڵەتی شۆفێری وەربگرن‪.‬‬ ‫هەڵكــەوت عەبدوڵــا‪ ،‬جەختــی‬ ‫لەوەشــكردەوە‪ ،‬ئــەوەی لەكوردســتان‬ ‫پێویســتە بــۆ ئــەوەی روداوی هاتوچــۆ‬ ‫كەمبێتــەوە‪ ،‬گەشــەكردنی بــواری‬ ‫سیستەمی هاتوچۆو مۆڵەت پێدان هەبێت‪،‬‬ ‫پێویســتمان بەدامەزراندنی سیستەمێكی‬ ‫یەكگرتوی كوردســتانییە‪ ،‬نوســینگەكان‬ ‫روبەڕوی چەندین گرفت دەبنەوە لەوانەش‬ ‫كۆمپانیاكە لەداهاتــودا خۆی چوارچێوە‬

‫پەیمانگاو ســێ نوســینگەی لەشارەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫فازل حاجی‪ ،‬رونیشیكردەوە ‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫هەنگاوە لە ئێستادا بە تەواوی وەستاوە‪،‬‬ ‫بەوپێیەی كاتــی خــۆی ناڕەزایەتییەكی‬ ‫زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە‪ ،‬لەئێســتادا‬ ‫لەناو شــاری هەولێر ‪ 33‬نوسینگە بونیان‬ ‫ی شۆفێری ئەنجام‬ ‫هەیە كە كاری فێركار ‌‬ ‫دەدەن‪ ،‬لەوانەیــە ئــەو هەلەی كە بۆ ئەو‬ ‫كۆمپانیایــە دەڕەخســێت ئەگــەر بۆ ئەم‬ ‫نوسینگانە برەخسێت كارەكان بە باشتر‬ ‫ئەنجام بدەن‪.‬‬

‫كەمبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە‪.‬‬ ‫بەهمــەن عەبدوڵــا‪ ،‬راشــیگەیاند‪،‬‬ ‫پــرۆژەی هێنانــی كۆمپانیــای ئیماراتــی‬ ‫وەزارەتــی ناوخــۆ‌و‬ ‫هێنراوەتــە‬ ‫لەئێســتادا لەگفتوگۆدان لەگەڵ خاوەن‬ ‫نوســینگەكان بەوپێیــەی ئەوانیــش‬ ‫پشــكیان لــەو كۆمپانیایــە هەیــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشــتا نەگەیشــتونەتە هیــچ بڕیارێــك‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی خاوەن نوسینگەكان جەخت‬ ‫لەوەدەكەنەوە كە ئیشــی خۆیان بەباشی‬ ‫كــردوە‪ ،‬لەو نێوەندەشــدا ئــەوان دەبنە‬ ‫فەرمانبــەر لەو كۆمپانیا كە بەوەش رازی‬ ‫نین‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫هاواڵتیانی عیراق‌و بێهیوابونە نەبڕاوەكان‬ ‫گەشەی هەرێم‌و‬ ‫كێشەی هەرێم‬

‫هاوڕێ توانا مێرگەسەری‬

‫داستان ئاسۆ‬ ‫چاوەڕوانییەكانــی هاواڵتییانی عیراق‬ ‫لەدەسەاڵت هەمیشە پێچەوانەكەی بوە‪،‬‬ ‫خەونــە لەمێژینەیەكانیان بۆ هەمیشــە‬ ‫لەنوقمــی خوێن‌و گەندەڵــی بوە‪ ،‬پێش‬ ‫روخانــی حزبــی بەعســی فاشیســت‪،‬‬ ‫بــەردەوام لەشــەقامەكان عیــراق‬ ‫چاوەڕوانــی دروســتكردنی بەهەشــت‬ ‫دەكــرا‪ ،‬بــەاڵم ســەرجەم روداوەكانــی‬ ‫عیــراق لــەدوای ‪ 2003‬وە پێچەوانەكەی‬ ‫راستە‪ ،‬پێموانییە هیچ عیراقییەك لە‪12‬‬ ‫ساڵی رابردو ساڵێكی ئارامی هەبوبێت‪.‬‬ ‫ئامارە خوێناوییەكان دەبوایە كۆتایی‬ ‫بەشكۆی سیاسییەكانی عیراق بهێنایە‪،‬‬ ‫لە‪ 14‬ساڵی رابردو ‪ 133‬هاواڵتی بەهۆی‬ ‫گروپــە تونــڕەوە ئاینییەكان‌و شــەڕی‬ ‫مەزهەبی كوژراون‪ ،‬لەساڵی ‪ 2014‬بەهۆی‬ ‫هاتنــی دەوڵەتی ئیســامی زیاتر لە‪17‬‬ ‫هەزار هاواڵتی كوژراوە‪ ،‬لەساڵی ‪2006‬دا‬ ‫زیاتــر لــە‪ 29‬هــەزار هاواڵتیــی عیراقی‬ ‫كــوژراون‪ ،‬ئــەم ژمارانە هەمــو جیهان‌و‬ ‫عرياق وآلتى قةيرانةكان‬ ‫هاواڵتییەكی سادە دەوەستێنێت‪ ،‬تەنها‬ ‫دەبێت چ ژیانێكی هەبوبێت؟‬ ‫سیاسییەكانی عیراق نەبێت‪.‬‬ ‫حكومەتەكانــی عیــراق بــەردەوام‬ ‫هاتنی كێشە یەكدوا یەكەكان مرۆڤی‬ ‫عیراقــی وەك گیانێكــی بێ جەســتەی دورستكەری قەیران بون‪ ،‬مەترسییەكانی‬ ‫لێهاتــوە‪ ،‬دەبێت منداڵێك یان پیاوێكی ئایندە زۆر لەئێســتای خراپترە ئەگەری‬ ‫بەتەمەن لەموســڵ یــان بەغداد بژی چ مەترسی قەیرانی گەورەی ئابوری هەیە‪،‬‬ ‫تاوانێكی هەبێت‪ ،‬كە ئایندەیەكی رەش شكستە ئەمنییەكەی سوپای عیراقیش‬ ‫چاوەڕوانی بكات‪ ،‬تەماشای پیاوێكی ‪ 50‬بەروناكــی بینــرا‪ ،‬بــەردەوام حكومەتە‬ ‫ســاڵی عیراق بكەین‪ ،‬هەشت ساڵ دژی فاشیستەكان پێچەوانەی ناوی حكومەت‬ ‫ئێران شەڕیكردوە‪ ،‬دواتر شەڕی كەنداوی بــوە‪ ،‬هیچ وەزیرێك لەعیراق پســپۆڕی‬ ‫یەكەمی كردوە‪ .‬ئینجا زیاتر لە‪ 10‬ســاڵ بــواری خۆی نەبوە لە‪ 12‬ســاڵی رابردو‬ ‫گەمارۆی ئابوریــی نەتەوەیەكگرتوەكان نەتوانــراوە گۆڕانكارییەكــی ســادەش‬ ‫بــۆ ســەر عیراقــی بینیــوە‪ ،‬دواتریش بكرێت‪.‬‬ ‫هەرێمــی كوردســتانیش بەهــۆی‬ ‫بینینــی داگیركاریــی عیــراق لەالیــەن‬ ‫ئەمەریــكاوە‪ ،‬دواتــر شــەڕی ســوننە‌و بەستنەوەی بەعیراقەوە بەردەوام لەژێر‬ ‫شــیعە‌و كێشمەكێشمە سیاســییەكانی كاریگەریــی ئەو حكومەتە فاشیســتانە‬ ‫ئێــران‌و توركیــا‌و ئەمریــكا‌و هاتنــی بــوە‪ ،‬بەنمونــە لەكابینەی هەشــتەمی‬ ‫بەردەوامــی رێكخــراوە تێرۆرســتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشێكی‬

‫زۆری وەزیرەكان‪ ،‬كە نە پسپۆڕی بواری‬ ‫خۆیانن‪ ،‬نە توانای گۆڕانكارییان هەیە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانــەی هیــوای هاواڵتیان بو كە‬ ‫ئاوات‌و خەونی گەورەیان بەم حكومەتە‬ ‫بنكەفراوانە بو‪.‬‬ ‫لــەم كابینەیەی حكومەتــی هەرێمدا‬ ‫وەزیــری كشــتوكاڵ بەرگــری لەفیكری‬ ‫داعشــیزم دەكات‪ ،‬وەزیــری دارایــی‬ ‫ژمــارەی بریندارەكانــی تەقینەوەیــەك‬ ‫دەژمێرێت‌و وەزیــری ئەوقاف لەدورەوە‬ ‫تەماشــای تەكفیــری مــەالكان دەكات‪،‬‬ ‫وەزیــری كارەبــا‪ ،‬شەوەڕەشــەكانی پڕ‬ ‫لەكێشــەی ئابــوری‌و ئەمنــی تاریك تر‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫روداوە قەیــران دروســتكەرەكان‬ ‫ئــەوە دوبارەدەكەنــەوە لــەم دەوڵەتە‬ ‫بەنــاو عیراقە دابەشــبوە پێمان دەڵێت‬

‫گۆڕانكاری بەسەر دۆخیدا نایەت‪ ،‬دەبێت‬ ‫خوزگەكان بۆ ئەوە بێت خراپتر نەبێت‪،‬‬ ‫بەرنامەی حكومەتە فاشیستەكان لەسەر‬ ‫بنەمای‌ راست پیادەناكرێ‪ ،‬بەرنامەكان‬ ‫لەژیانــدا ناســەلمێندرێ‌‪ ،‬بەرنامــەكان‬ ‫لەعیراق نوسراوی سەر پەرتوكن‪ ،‬تەنها‬ ‫بونەتە یاســا لەپەرلەمان‌و هەڵگیراون‌و‬ ‫لەهەڵژاردندا بازرگانیین پێوەدەكرێت‪.‬‬ ‫دەبێــت ســەرەتا سیاســییەكان بەر‬ ‫لەكەســانیتر بەرپرســیارێتیی‌ ئــەو‬ ‫ناتەواویانــەی‌ ئەمــڕۆ لەئەســتۆبگرن‪،‬‬ ‫خۆیــان تاوانبــار بكەن‪ ،‬نــەك واڵتانی‬ ‫ئیقلیمی‌و گروپە تێرۆســتیەكان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دانپیانانــەكان‌و گۆڕینــی سیســتەمەكە‬ ‫بەگشــتی نەكرێــت‪ ،‬ئــەوا تەنگــژەكان‬ ‫قوڵتردەبنەوە‪.‬‬

‫سەردەمی شێواندنی رەخنە‬

‫هونەر رەسوڵ ئەحمەد‬ ‫ئەوكاتــەی رەخنــە بونــی هەیە هەمو‬ ‫جومگــە گرنگەكانی تریــش لەگەڵ ئەودا‬ ‫هەناســە دەدەن‌و هەمیشــە خوێنــی‬ ‫تــازە لەجەســتەیاندایە‪ ،‬چونكــە رەخنە‬ ‫وادەكات بــەردەوام زەنگێك لەگوێچكەدا‬ ‫دەنگــی بێت‌و ناچــارت دەكات بەئاگایی‬ ‫زیاتــرەوە هەڵســوكەوت بكــەی‪ .‬واتــا‬ ‫بەهــۆی رەخنەوەیە‪ ،‬حزب یان حكومەت‬ ‫یان كۆمەڵگە لەجوڵەدایەو لەگۆڕانكاریدا‬ ‫دەبێــت‪ .‬بەپێچەوانــەوە ئــەو كاتــەی‬ ‫رەخنــە نیــە (بە هــەر هۆكارێــك بێت)‬ ‫ئەمە سەرەتای دروستبونی مەترسیەكی‬ ‫گەورەیە‪ .‬ئێســتای هەرێمی كوردســتان‬ ‫بەجۆرێكە‪ ،‬حــزب ئەوەندە رۆچوە بەناو‬ ‫هەمــو شــتێكدا‪ ،‬جۆرەكانــی رەخنــەش‬ ‫لەگــەڵ جیــاوازی قۆناغەكــە گۆڕانكاری‬ ‫بەسەردا هاتوە‪.‬‬ ‫ئێمە لەهەرێمی كوردستان لەسەردەمی‬ ‫نەبونی ئۆپۆزســیۆنداین‌و ئۆپۆزســیۆنی‬ ‫دوێنــێ‪ ،‬ئەمــڕۆ برابەشــی دەســەاڵتەو‬

‫لەهەمــو جومگەكانی حوكمرانی پشــكی‬ ‫هەیــە‪ ،‬واتــا ئێســتا شــتێك نیــە ناوی‬ ‫ئۆپۆزســیۆن بێت‌و لەو ســەرەوە تا ئەم‬ ‫ســەر‪ ،‬هەموی لەســەر یەك ریتم لەیەك‬ ‫جــۆری هەڵپەركێــدا دەبینرێــن‪ .‬ئەمــە‬ ‫لەكاتێكــدا هێشــتا جیــاوازی حزبــەكان‬ ‫یەكجار زۆرە‌و هەمو شــتێك لەم واڵتەدا‬ ‫دابەشكراوە‪.‬‬ ‫حزبــەكان دەنگدەریان دابەشــكردوەو‬ ‫ئــااڵكان‌و رەنگــەكان هەریەكەیــان هــی‬ ‫حزبێكــە‪ ،‬ئــەم دابەشــكاری‌و (ئێمــەو‬ ‫ئێوەیەش) گواستراوەتەوە ناو حكومەت‌و‬ ‫بوەتــە هــۆكاری ئــەوەی رەخنەكانیش‬ ‫دابەش‌و رەنگ رێــژی الیەنە جیاوازەكان‬ ‫بــكات‪ .‬لەبەر ئەمە دەبینیــن لەكابینەی‬ ‫هەشــتەمدا‪ ،‬هــەر تاقمــەو وەك رەنگی‬ ‫حزبەكــەی بەرگــری لــەو وەزارەت‌و‬ ‫دامــەزراوە دەكات كــە بــەر حزبەكــەی‬ ‫كەوتوە‌و راستەوخۆش دژی ئەو وەزارەت‌و‬ ‫دامەزراوەیەیە كە پشــكی حزبەكەی ئەو‬ ‫نیــە‪ ،‬ئەمــەش بــوە بەهــۆكاری ئەوەی‬ ‫پێوەری ئێســتای رەخنە لەسەر بنەمای‬ ‫حزبی بێت نەك لۆژیك‪.‬‬ ‫كارێكــی ئاســاییە لەهەنگاوی باشــدا‬ ‫كەســێك بەرگری لەهەییەتــی وەزیرێك‬ ‫بــكات كە ســەر بەپارتەكەیەتــی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كارەســاتە بەرگــری لەناحەقی وەزیرێك‬ ‫بكــەی كــە ســەر بەپارتەكەتــەو وەك‬ ‫پێویســت كاری نەكــردوە‪ .‬لــەوەش‬ ‫كارەســاتبارتر ئەوەیــە دژی كارێكــی‬ ‫گونجــاو بوەســتیەوە كــە لەبەرژوەندی‬

‫سەرەتا‪ ..‬گرنگە لەباری هەڵسەنگاندنی جۆری حكومڕانی‌و سیستەمی سیاسی‪،‬‬ ‫ئەوەی ناونراوە (ئەزمون) (تجربە‪ )test-‬دوای چارەكە سەدەیەك‪ ،‬ئیتر پێویست‬ ‫دەكات لەفەرهەنگی سیاســی‌و میدیایی ئێمەدا‪ ،‬ئەم بەكارهێنانە بسردڕێتەوە‪24 ،‬‬ ‫سااڵ حكومەتداری‪ ،‬رەوایەتی لەو دەستەواژەیە سەندۆتەوە هەر بەكارهێنانێكیشی‬ ‫دەچێتــە خانــەی بەرگریــكاری‌و هێنانــەوەی پاســاو بــۆ خراپەكارییەكانــی ئەم‬ ‫حكومڕانییە‪ ،‬بەگشــتی ئەگەر پانۆرامای لەوێزگە گرنگەكانی باشوری كوردستاندا‪،‬‬ ‫پەیوەست بەجۆری حكومڕانی بڕوانین‌و لەماوەی ئەم چارەكە سەدەیەدا دو دیدگا‬ ‫جێگای باسن‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ -‬دیــدگای حكومــەت‌و نوخبەی سیاســی حكومڕان كــە بەڕەها داكۆكی‬ ‫لەجۆری حكومڕانی ئیدارەدانی دەكات‪ ،‬ئەم دیدگایە گەشەكردنی رێژەیی سیاسی‬ ‫ئابــوری كۆمەاڵیەتــی زیاد لەپێویســت گــەورە‌و ماندار دەكات! بەپــان خەریكی‬ ‫شێواندنی وێنەی راستی ئەم دۆخەیە! ئەم دیدگا شێوێنراو و ئاوەژوكراوە‪ ،‬كارێكی‬ ‫وایكردوە كە ناتوانیت قەیرانەكان وەك خۆی ببینی‪ ،‬هەمیشە بەمەبەست (مەرام)‬ ‫پێشڤەچونێك‪ ،‬یاخود گەشەی سێكتەرێك دەكاتە پێوانە بۆ كێشەی سێكتەرێكی‬ ‫تر!‬ ‫بۆ ئەوەی رونبێت با چەند نمونەیەكی ســادە تۆماركەین‪ ،‬ئەگەر تۆی هاواڵتی‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫گازاندەی ئەوە بكەی كە شــارەكەت‪ ،‬گەڕەكەكــەت‪ ،‬كۆاڵنەكەت‪ ،‬گوندەكەت‪ ..‬ب ‌‬ ‫بەشە لەخزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانی ژیان وەك ئاو و ئاوەڕۆ رێگاوبان كارەبا‪..‬‬ ‫هتد‪ .‬ئەوە یەكڕاســت خوێندنگای بەرانبەرت‌و نەخۆشــخانەی ئەوالی ماڵتان وەك‬ ‫مەكرەمە ئەدەن بەگوێتدا‌و دەڵێن ویژدان بنوێنە چۆن چی نەكراوە!‬ ‫ئەمــەش جۆرێكی خراپە لە حكومڕانی‪ ،‬بەڵكو ترســناكترین جۆریەتی‪ ،‬كە لەم‬ ‫دەرفەتــە كورتــە ناتوانین ترســناكی‌و بێباكــی ئەم نەریتە حكومڕانییە ســەر ئاو‬ ‫خەیــن! بــۆ نمونە ئەگەر تۆ رەخنەگرو چاودێرێكی سیاســیت‪ ،‬بــۆ دوای چارەكە‬ ‫ســەدەیەك نەمان توانی ســود لەو وێزگە گرنگانە وەرگرین هەر لەروخانی بەعس‬ ‫روداوەكانی (بەهاری عەرەبی) شــەڕی داعش‪ ،‬چەندین دەرفەتی تر نەمان توانی‬ ‫لەئاســت ئــەو بەرپرســیارێتییە مێژوییەدابین‪ ،‬كە خەباتــی نەتەوەیی دیموكراتی‬ ‫بەبارێكــی پێشــكەوتوتردا ببەین‪ ،‬خاوەنانی ئەم نەریتە ســوڵتەگەرییە‪ ،‬دەســت‬ ‫بەژماردنیكردنــەوەی كونســوڵگەری واڵتــان‌و زۆری‌و بۆری رێكخــراوەكان دەكات‪،‬‬ ‫فرەیی سیاســی وەك كرۆكی دیموكراســییەت‌و هاتنی چەند وەزیرێكی دەرەوەش‪،‬‬ ‫وەك دەستكەوتی نەتەوەی دەدات بەچاوتا!‬ ‫بەكورتی لەهەر الیەكەوە سەیری ئەم دیدگایە بكەین‪ ،‬زۆر دەستكورتە لەئاست‬ ‫هەڵســەنگاندنێكی واقعی كێشــە‌و قەیرانەكانمان‪ ،‬كە ئێمەومانان لەرابردو ریزپەڕ‬ ‫نەبین‪ ،‬لەزۆریان دواوین‌و دەدوێین‪.‬‬ ‫دیدگای دوەم لەبارەی (جۆری حكومەتداری‌و سیســتەمی سیاسی كە لەرابردو‬ ‫گوتــاری هێزی بەرهەڵســتكار بو‪ ،‬ئەمڕۆ زۆرێك لەرۆشــنبیری رادیكااڵ لەناوەوەی‬ ‫حزبــەكان‪ ،‬دەرەوەی حزبــەكان‪ ،‬وا وێنای رابردوی جــۆری حكومڕانی دەكەن كە‬ ‫گۆشەیەكی گەشەدارو مانداری تێدانیە‪ ،‬ئەوەی لەرابردو كراوە ئێستاش بەردەوامە‬ ‫پێویســتی بەدەستكاریكردنی بونیاد‌و (ســتراكچەر) سیستەمی سیاسی هەیە ئەم‬ ‫گوتــارە چ بەبــاری بابەتی‪ ،‬چ لەبــاری نێوخۆی‪ ،‬هەڵگری كێماســێكی گەورەیە‪،‬‬ ‫چونكە رێگا چارەیەك پێشــنیار ناكات كە پێویســتە بەكام رێگا دەســتكاری ئەم‬ ‫بونیــادە بكرێ‌‌و كێشــەو قەیرانەكان پێویســتیان بەكام جــۆری كاركردن هەیە!؟‬ ‫ئــەم دیدگاو گوتارە رادیكاڵە‪ ،‬تەنانــەت رەخنەكردنیش وەك ئامرازێكی كاریگەر‪،‬‬ ‫كــەم بایەخ دەكات! رەخنەگرتنی رەخنە! دەمانگەیەنێتە كام تێگەیشــتن!؟ ئەمە‬ ‫پرسیارە بێ‌ وەاڵمەكەیە!‬

‫َ‬ ‫هةريى كوردستان‬ ‫خؤثيشاندان َيكى هاوآلتيانى‬

‫خەڵكدایــەو تاكــە هۆكاریــش ئەوەبێت‬ ‫بكــەری ئەم كارە ســەر بەپارتەكەی تۆ‬ ‫نیە‪.‬‬ ‫ئێســتا هەرێــم لەدۆخێكــی زۆر‬ ‫مەترســیداردایە جەوهــەری رەخنــە‬ ‫ونــەو كــەس نایەوێــت بەواقعــی رەخنە‬ ‫بگرێت‪ ،‬هەمومــان وەك یەك دۆخێكمان‬ ‫رەخساندوە‌و بوین بەپارێزەری كەسانێك‬ ‫كە بەدەنگ‌و ســەنگی ئێمە گەیشتونەتە‬ ‫ئەو شوێنە‪.‬‬

‫دۆخــی هەرێم لەئێســتادا بەجۆرێكە‪،‬‬ ‫بنكــەی جەمــاوەری گــۆڕان‌و یەكگرتــو‬ ‫مەحكومن بەوەی ئەویان بەرگری لەهەمو‬ ‫سیاســەت‌و بریارێكی سەرۆكی پارلەمان‬ ‫بــكات‌و ئەویتریاشــیان ناچــارە بەرگری‬ ‫لەسیاســەتی ئێســتای وەزیــری كارەبا‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ئەمە ئەگەر تەنها نمونەی دو حزبێت‪،‬‬ ‫ئــەوا بۆ هەمو حزبەكانی تریش راســتە‪،‬‬ ‫چونكــە بنكەی جەمــاوەری هەر حزبێت‬

‫پارێــزەری ئــەو وەزیــرو پێگەیەیــە كە‬ ‫لەالیــەن حزبەكەیــەوە پڕكراوەتــەوە‪،‬‬ ‫ئەمــەش بۆتــە هــۆی ئــەوەی رەخنەی‬ ‫جــدی ونبێــت‌و رەخنــەكان ئەوەنــدەی‬ ‫حزبیــن‌و بارگاوین بەحزب ئەوەندە بۆنی‬ ‫خەمخۆری‌و گەڕان بەشوێن چارەسەریان‬ ‫لێنایات‪.‬‬ ‫ئێمە وەك چــۆن لەهەڵبژاردن‌و یەكتر‬ ‫قبوڵكردن‌و جێگۆڕكێی دەسەاڵت‪ ،‬هێشتا‬ ‫تازەیــن‌و كارەكانمــان پــڕ كەموكوڕین‪،‬‬

‫بەهەمانشــێوەش لەمجــۆرە دۆخــەدا‬ ‫زۆر تازەیــن‪ .‬ئــەو قۆناغــەی ئێســتا‬ ‫كــە هەیــە‌و ناومانلێنــاوە حكومەتــی‬ ‫بنكــە فــراوان‪ ،‬زۆر بەخراپــی ئەو واقعە‬ ‫بەكاردێنیــن كــە (بەشــداری هەمــوان‬ ‫لەحكومــەت) دروســتیكردوە‪ ،‬چونكــە‬ ‫هەمومــان چاوەكانمــان لەســەر حــزب‬ ‫بەرژەوەندیەكانیەتــی نــەك بەرژەوەندی‬ ‫واڵت‌و نیشــتمان‌و ئایندە‪ .‬ئەمەش بوەتە‬ ‫هۆی ئەوەی بەتەواوی دۆخی هەرێم بخاتە‬ ‫قۆناغی ســڕبون‌و ئێســتا هەموان لەیەك‬ ‫بــەرەدان‌و هیچ الیەنێك نیە راســتەوخۆ‬ ‫خــۆی بەخاوەنــی شــەقام بزانێــت‪.‬‬ ‫لەكاتێكــدا لەنێوانــی ئەو دابەشــبونەی‬ ‫هاواڵتیــان بەســەر رەنگەكاندا‪ ،‬هێشــتا‬ ‫كەســانێك هەن كە خاوەن هیچ رەنگێك‬ ‫نین‪.‬‬ ‫خواســتی ئێمە بۆ (بەشداری هەموان‬ ‫لەحكومــەت) بۆ ئەوە نەبــو هەرالیەنەو‬ ‫بەشــێك لەهەوادارانی بكات بەپارێزەری‬ ‫ناحەقیەكانــی‪ ،‬بەڵكــو لەپێناوی ئەوەبو‬ ‫هەمــوان وەك یــەك خۆمــان بەخاوەنی‬ ‫ئــەو وەزارەت‌و ئــەو دامــەزراوە بزانین‌و‬ ‫هەموانیش بەیەكەوە رەخنە بگرین‌و هەر‬ ‫بەیەكیشەوە دەستخۆشی كارە باشەكان‬ ‫بكەین‪ ،‬بــەاڵم ئەوەی ئێســتا دەبینرێت‬ ‫پێچەوانەیــەو رەخنەو دەستخۆشــیەكان‬ ‫بەشێوەیەكی مەترسیدار بەحزبی كراون‌و‬ ‫جەوهــەری راســتەقینەی رەخنە ونبوە‌و‬ ‫وێنە جوانەكەی رەخنە شێوێندراوە‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئۆرال چەڵشاڵر‪:‬‬ ‫پێویستە الیەنە كوردییەكانی تریش بەشداربن‬

‫خەتیب دیجلە‪:‬‬ ‫سەردانەكانمان بۆ ئیمرالی زیاد دەكەین‬

‫ئــۆرال چەڵشاڵر‪ ،‬رۆژنامەنوس‌و گۆشەنوسی‬ ‫نـــاوداری توركیا دەڵێت «پــڕۆســەی ئاشتی‬ ‫لــەنــێــوان حــكــومــەتــی تــوركــیــا‌و هــەدەپــە‬ ‫بــەڕێــوەدەچــێــت‪ ،‬لەكاتێكدا چەند پارتێكی‬ ‫كــوردی دیكە هــەن‌و داكۆكی لەمافی كورد‬ ‫دەكــەن‪ ،‬بۆئەوەی پڕۆسەكە گشتگیرتر بێت‪،‬‬ ‫پێویستە ئەوانیش بەشداریی پڕۆسەكە بكەن‪.‬‬

‫خەتیب دیجلە هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن‬ ‫دیموكرات رایگەیاند‪ :‬لەگەڵ حكومەتی‬ ‫توركیا رێككەوتوین كە لە ساڵی نوێدا‬ ‫سەردانەكانمان بۆ ئیمراڵی ‌و قەندیل‬ ‫زیاتر دەبێت‪ ،‬بــۆئــەوەی لەماوەیەكی‬ ‫نزیكدا بگەینە ئەنجامی كۆتایی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی‌و هەنگاوی خێراتر بنرێت‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫قەرەیاڵن‪:‬‬ ‫پێویستە هەماهەنگی الیەنە كوردییەكان زیاتر بێت‬ ‫مــوراد قــەرەیــان ئەندامی كۆنسەی‬ ‫كــەجــەكــە رایــگــەیــانــد‪ :‬لــەهــەمــبــەر‬ ‫روداوەكــانــی كۆبانێ‌‌و پرسی تیرۆری‬ ‫داعش‪ ،‬دەبێت واز لە ملمالنێی سیاسی‬ ‫بهێنین‌و گشت الیەنە كوردییەكان‬ ‫لــە رۆژئـــــاواو بــاشــوری كــوردســتــان‬ ‫رێككەوتن‌و هەماهانگیان زیاتر بكرێت‪.‬‬

‫گەمەی دو ركابەرەكەی كوردستانی باكور‬

‫ێ دەگات؟‬ ‫شەڕی پەكەكەو حزبوڵاڵ بەكو ‌‬ ‫راپۆرتی چاودێر‬ ‫هەفتەی رابــردو‪ ،‬لەجزیرەی باكوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬شــەڕو پێكدادان لەنێوان‬ ‫گەنجانی پەكەكە و حزبوڵاڵ(هوداپار)‪،‬‬ ‫رویــداو سێ‌ كەس بونە قوربانی جگە‬ ‫لەوەی چەندین بریندارو زیانی مادیشی‬ ‫لێكەوتەوە‪ .‬پێشتریش لەزانكۆی دیجلە‬ ‫لەئامەد چەندینجار شەڕوپێكدادان‬ ‫لەنێوان ئەم دوالیەنە رویداوەو هەریەك‬ ‫لە سیاسیەكانی هەدەپە و هوداپار‬ ‫لێدوانیان دژبەیەك داوە‪ .‬ئەوەی جێی‬ ‫سەرنج بێت لەمڕوداوەی دوایدا الیەنەكان‬ ‫لێدوانی لەیەكچون دەدەن‌و پێیانوایە‬ ‫دەستی دەرەكی لەپشتە‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫نانەوەی ئاژاوە لەناوچەكە بەتایبەتی‬ ‫تێكدانی پڕۆسەی ئاشتی‪.‬‬ ‫هوداپار كێیە؟‬ ‫هـــودا پـــار‪ ،‬پــارتــی داوای ئـــازاد‬

‫لەساڵی ‪ 2012‬دامــەزرا‪ ،‬ئەمانە خۆیان‬ ‫بـــەدرێـــژكـــراوەی حــزبــوڵــای كــوردی‬ ‫دەناسێنن‪ ،‬لە رابردودا هێزێكی چەكداریی‬ ‫بون لەدژی بزوتنەوەی سیاسی كورد‬ ‫لەباكور شەڕیان لەگەڵ پەكەكە كردووە‪.‬‬ ‫ئێستاش لە رێگەی پارتەكەیانەوە كە‬ ‫پارتێكی كوردیی ئیسالمییە‪ ،‬بانگەشەی‬ ‫ئەوە دەكەن كە بەتەواوی وازیان لەچەك‬ ‫هێناوەو نییەتیان بەتەنها سیاسەتكردنە‬ ‫لەپێناو داكۆكیكردن لەپێناس‌و مافی‬ ‫كورد‌و پرسەكانیتری ناو كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫داودئۆغلو‪ :‬دەستی دەرەكی لەپشتە‬ ‫ئەحمەد داودئۆغلو سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیا دەربــارەی روداوەكــەی جزیرە‪،‬‬ ‫ئاماژەی بەوەكرد كە دەستی دەرەكی‬ ‫لەپشت روداوەكــەوە هەبوەو تەنانەت‬ ‫لەالیەن هێزە ئەمنییەكانی توركیاوە‬ ‫چەند تۆمەتبارێكیان دەستگیركردووە‪.‬‬ ‫داودئۆغلو‪ ،‬ئاماژەی بەوەكردوە كە‬ ‫دەشێ‌ دەستی الیەنێكی تیابێت كە لەدژی‬ ‫پڕۆسەی ئاشتی‌و پەكخستنی پڕۆسەكە‬

‫دەستی حكومەتی توركیای تێدایە‪،‬‬ ‫بەوەی دەیەوێت لەهەمبەر روداوەكانی‬ ‫كۆبانێ‌‌و داعش‪ ،‬رایگشتی بەئاڕاستەیەكی‬ ‫تــردا ببات‪ ،‬هەروەها هــودا پاریشیان‬ ‫بەوە تۆمەتبار دەكات كە نەیتوانیوە‬ ‫هاوسەنگی خۆی لەمنێوەندەدا بپارێزێت‌و‬ ‫بۆتە بەشێك لەجێبەجێكاری سیاسەتی‬ ‫هەڵەی حكومەتی توركیا‪.‬‬

‫بێت‪ ،‬تەنانەت ئەو دەستە دەرەكییەی‬ ‫بە دەوڵەتی هاوتەریب كە بزوتنەوەی‬ ‫گولەن دەكات ناوبرد‪ .‬لەكاتێكدا لەماوەی‬ ‫رابــردودا حكومەتی توركیا لەڕێگەی‬ ‫ئــۆپــەراســیــۆنــی پۆلیسییەوە چەند‬ ‫كەسایەتییەكی نزیك بە بزوتنەوەی‬ ‫زیانی بۆ كورد دەبێت‬ ‫گولەنی دەستگیركردوەو بەو هۆیەشەوە‬ ‫رۆژنامەنوسێكی توركیا پێیوایە‬ ‫كێشەكانیان قوڵتربۆتەوە‪.‬‬ ‫شەڕی هودا پارو پەكەكە‪ ،‬لەمكاتەدا‬ ‫الی خــۆشــیــەوە خــەتــیــب دیجلە‬ ‫كــە پــڕۆســەی ئاشتی بەقۆناغێكی‬ ‫هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن دیموكرات‪،‬‬ ‫دەبێت ئەنجامدەران ئاشكرا بكرێن مێژویدا تێدەپەڕێت‪ ،‬دەڵێت‪ :‬ئەم جۆرە‬ ‫(كــەجــەدە)‪ ،‬هــۆكــاری سەرهەڵدانی‬ ‫ســـەرۆكـــی گــشــتــیــی هـــوداپـــار‪ ،‬ناكۆكیانە زیان بە كورد دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫روشەن چەكر‪ ،‬گۆشەنوس لەرۆژنامەی‬ ‫ئەو جۆرە روداوانەی بەدەستی الیەنی دەربــارەی روداوەكانی ئەمدواییە‪ ،‬داوا‬ ‫سێیەم وەسفكردو دەوڵەتی هاوتەریبی لەسەرۆكوەزیرانی توركیا دەكــات كە خــەبــەرتــورك لــەوتــارەكــەیــدا دەڵێت‬ ‫«لــەرابــردودا لەنێوان ئەم دوالیەنەدا‬ ‫تۆمەتباركرد‪ ،‬خەتیب دیجلە پێوایە ئەنجامدەرانی ئاشكرا بكات‪.‬‬ ‫دەبــێــت حــكــومــەت كـــاری خــێــرا بۆ‬ ‫زەكــەریــا یەپیجیئۆغلو‪ ،‬سەرۆكی شەڕو خوێنڕشتن رویداوە‪ ،‬دوبارە شەڕی‬ ‫لێپێچینەوەی ئەنجامدارانی روداوەكــە گشتیی هـــودا پـــار‪ ،‬لەلێدوانێكیدا نێوان كورد و كورد زیان بەپڕۆسەی‬ ‫بــكــات‌و لەهەمانكاتیشدا داوایــكــرد دەربـــارەی وتەكانی سەرۆكوەزیرانی ئاشتی دەگەیەنێت‌و پێویستە كورد‬ ‫هەنگاوەكانی پڕۆسەی ئاشتی خێراتر توركیا كــە وتــبــوی «ئەنجامدارانی رێككەوتنی سیاسی لەنێوانیان ساز‬ ‫بكرێت لەمەڕ رێگرتن لەهەر هێرشێكی روداوەكــە دەستگیركراون‪ ،‬ئەمە كاری بكەن»‪.‬‬ ‫دەرەكی بۆ پەكخستنی پڕۆسەكە‪.‬‬ ‫نوسەر پێوایە بۆچونی الیەنەكان‬ ‫دەوڵــەتــی هاوتەریبە»‪ .‬وتــی «ئێمە‬ ‫لەبەیاننامەیەكدا‪ ،‬دەستەی كۆنسەی هۆكاری ئەو روداوانە نەبوین‪ ،‬پێویستە دەربــــارەی ئـــەوەی دەســتــی دەرەكــی‬ ‫كەجەكە رایانگەیاند‪ :‬روداوەكانی جزیرە حكومەتی توركیا‌و ســەرۆكــوەزیــران هەبێت لــەروداوەكــان‪ ،‬بــەدور نازانێت‪،‬‬

‫‪‌2015‬و كۆتایی قۆناغی چارەسەری‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫قۆناغی چارەسەریی پرسی كورد‪،‬‬ ‫لە‪ 2015‬ساڵی سێیەم‪ ،‬قۆناغەكە چەندین‬ ‫بەرزی و نزمی بەخۆوەبینی و زنجیرە‬ ‫روداوێكی نەخوازراویش ڕویاندا‪ .‬وێڕای‬ ‫ئەمانەش پڕۆسەكە لە شارێڕەوەكەی‬ ‫الیـــنـــەدا‌و ئــەگــەرچــی چــوارچــێــوەی‬ ‫یاسایی بۆ پڕۆسەكە دەستەبەرنەكرا‬ ‫و نەخشەڕێگەی پڕۆسەکە تائێستا‬ ‫نەكەوتۆتە بواری جێبەجێكردنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سوربونی بەرپرسانی حكومەتی توركیا و‬ ‫پێداگرییان لەسەر بە ئەنجام گەیشتنی‬ ‫پڕۆسەكە‪ ،‬گەشبینی لەنێو كــورد و‬ ‫تــورك و نەتەوەكانی دیكەی توركیا‬ ‫دروستكردووە‪.‬‬ ‫لە ‪ 15‬ی ئاداری ‪ 2014‬دا بەرپرسانی‬ ‫قەندیل (كەجەكە)‪ ،‬حكومەتی توركیایان‬ ‫بــە جێبەجێنەكردنی هەنگاوەكانی‬ ‫قۆناغەكە تۆمەتباركرد و هۆشدارییان‬ ‫دا‪ ،‬ئەم پەیامە بەشێوەیەك توندبوو‬ ‫كە تێیدا ئاماژەكرابوو ئیتر لەمەوال‬ ‫حكومەتەكەی ئاكپارتی موخاتەبی ئێمە‬ ‫نیە‪ .‬دوای هەفتەیەك لەو پەیامە توندە‪،‬‬ ‫لە نەورۆزدا ئۆجەالن پەیامێكی نەرمتری‬ ‫ئاڕاستەی توركیا كرد و توانرا گرژییەكان‬ ‫خاوبكرێنەوە‪.‬‬

‫شارەوانی قەزاو ناحیەیان بەدەستبێنن‪،‬‬ ‫ئەم ئەنجامە باشە وایكرد پێگەی كورد‬ ‫و بەڕێوەبردنی ئەو ‪ 11‬شارە كوردیە‬ ‫ل ــەڕوی خــزمــەتــگــوزاری و ئیدارییەوە‬ ‫لــەدەســتــی خــۆیــانــدا بــێــت‪ ،‬هــەروەهــا‬ ‫بیرۆكەی خۆبەڕێوەبەرێتی دیموكراتی‬ ‫زیاتر بچەسپێت‪ .‬سەاڵحەدین دەمیرتاش‬ ‫بــەر لەهەڵبژاردنەكە وتــی «لـــەدوای‬ ‫هەڵبژاردن تەنها پێشانگا و ناوەندی‬ ‫كلتوری ناكەینەوە‪ ،‬بەڵكو كاری سەرەكی‬ ‫دامەزراندنی خۆبەڕێوەبەرێتی دیموكراتی‬ ‫دەبــێــت»‪ .‬ئــەم پەیامەی دەمیرتاش‬ ‫وایكرد پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا‬ ‫و پارتە نەتەوەپەرستەكان ئاكپارتی بە‬ ‫دابەشكردنی توركیا تۆمەتبار بكەن‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە تەنها بەدەپەی‬ ‫بەهێزنەكرد بەڵكو ئاكپارتیش دەنگەكانی‬ ‫زیــادیــكــرد‪ ،‬ئــەم ئەنجامەش ئــەوەی‬ ‫دەرخــســت خەڵكی توركیا پشتگیری‬ ‫قۆناغی ئاشتی و چارەسەریی دەكەن‪.‬‬ ‫نەخشەرێگەیەک بۆ پڕۆسەی چارەسەر‬ ‫لە ‪ 10‬ی تەمموزی ‪ 2014‬دا ئاشكرا‬ ‫كرا‪ ،‬یاسایەك لەژێر ناوی «كۆتایهێنان‬ ‫بە تیرۆر و بەهێزكردنی یەكگرتویی‬ ‫كۆمەاڵیەتی» دەركرا كە تێیدا الیەنەكانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئــابــوری‪ ،‬مافی مــرۆڤ‪،‬‬ ‫ئاسایش و دانانی چەكی تێدا دەرخرا‪.‬‬ ‫لــە هــەڵــبــژاردنــی ســەرۆكــكــۆمــاردا‪ ،‬بۆ‬ ‫یەكەمجار كورد توانی رێژەی دەنگەكانی‬ ‫بەرزبكاتەوە و بیگەیەنێتە نزیكەی ‪،%10‬‬ ‫زیادبونی دەنگی كورد بۆ ئەم ئاستەی‬ ‫ئێستای‪ ،‬وا دەكات كورد لە هەڵبژاردنی‬ ‫پەرلەمانی حوزەیرانی ئەمساڵدا وەكو‬ ‫پــارت بەشداریی پڕۆسەی هەڵبژاردن‬ ‫بكات‪.‬‬

‫هەڵبژاردنەكانی ‪،2014‬‬ ‫سەركەوتنی كورد‬ ‫كاردانەوەی لەسەر كۆبانێ‌‬ ‫ئەنجامدانی هـــەردوو هەڵبژاردنی‬ ‫لـــەدوای ئ ــەوەی ئــەردۆغــان بــوو بە‬ ‫شــارەوانــی و سەرۆكایەتی زیانیان بە‬ ‫پڕۆسەكە نەگەیاند‪ ،‬بەڵكو بەپێچەوانەوە سەرۆككۆمار‪ ،‬ئیتر سیناریۆی ڕێكخراوی‬ ‫پێگەی كوردی بەهێزتر كرد‪ .‬لەهەڵبژاردنی داعش بەكاریگەری لێكەوتەكانی شەڕی‬ ‫شارەوانی كە لە ئاداری ‪ 2014‬ئەنجامدرا‪ ،‬ناوخۆی سوریا لەالیەك و رازی نەبونی‬ ‫كــورد لەباكور توانیان ‪ 11‬شارەوانی ساڵح موسلیم بە مەرجەكانی توركیا‬ ‫پارێزگا كــوردیــیــەكــان لــەگــەڵ دەیــان وایكرد‪ ،‬لەباربردنی ئەزمونی كانتۆنەكانی‬

‫ئەنجامدارانی روداوەكـــە بۆ رایگشی‬ ‫ئاشكرا بكات‪ ،‬بــۆئــەوەی الیەنەكان‬ ‫نەكەونە خەتاباركردن‌و بەگژداچونی‬ ‫یەكتری»‪.‬‬

‫رۆژئــاوا ببێتە یەكێك لە ئەجێنداكان‪.‬‬ ‫ئەگەرچی وێــرانــكــردن و الوازكــردنــی‬ ‫ژێرخانی كانتۆنی كۆبانێ بەدیهات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەتوانرا بەرخودان و خەباتی یەپەگە و‬ ‫یەپەژە الوازبكرێت‪ ،‬بەپێچەوانەشەوە‬ ‫ئێستا پەكەكە و پەیەدە بوون بە دوو‬ ‫هێزی گەورەتر كە شــەڕی لەناوبردنی‬ ‫تــیــرۆر دەكــــەن‪ .‬كــاریــگــەری كۆبانێ‬ ‫لێكەوتەی بۆ سەر كوردانی باكوریش‬ ‫هەبوو‪ ،‬خۆپیشاندانەكانی ‪ 6‬و ‪ 7‬ی‬ ‫تشرینی یەكەم و پشتگیری كوردانی‬ ‫باكور لە ئەزمونی رۆژئـــاوا‪ ،‬توركیای‬ ‫هەژاند‪ ،‬ئامانجی سەرەكیش ئەوە بوو‬ ‫كە بە دەوڵــەتــی توركیا بوترێت ئەم‬ ‫دوو ناوچەیە و خەباتەكەیان دابڕاونین‬ ‫لەیەكتری‪.‬‬ ‫دوا پێشهاتی ساڵی رابردو ئەوە بوو‪،‬‬ ‫هەفتەی رابردو لە شارۆچكەی جزیرە‪،‬‬ ‫شــەڕو پێكدادان لەنێوان الیەنگرانی‬ ‫ێ‬ ‫پەكەكە و هــوداپــار دروســتــبــوو‪ ،‬س ‌‬ ‫كەس لە ڕوداوەكــەدا كــوژران‪ ،‬هوداپار‬ ‫كە پارتێكی ئیسالمی یە‪ ،‬لە ئاكپارتی‬ ‫نزیكە‪ ،‬رێكخستنی چەكداریان هەیە و‬ ‫سەرەڕای بچوكی قەبارەیان‪ ،‬بەاڵم خۆیان‬ ‫بە نوێنەری كورد دەزانن‪ ،‬لەكاتێكدا هیچ‬ ‫خزمەتێكیان پێشكەشی كوردانی باكور‬ ‫نەكردووە‪ .‬پێكدادان و گرژی لەمشێوە‬ ‫ناڕاستەوخۆ كاریگەریی بۆ سەر پڕۆسەكە‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫هێشتا رۆژەكــانــی ســەرەتــای ساڵی‬ ‫‪ 2015‬تێپەڕی نەبوە‪ ،‬وەكو بەرپرسانی‬ ‫حكومەت و هەدەپە باسی لێوە دەكەن‬ ‫بەر لەئەنجامدانی هەڵبژاردنی حوزەیرانی‬ ‫ساڵی ئاییندە پڕۆسەكە بەئەنجام دەگات‪،‬‬ ‫ئەگەر چی ئەم كاتەی دیاریكراوە كەم‬ ‫نیە‪ ،‬بەاڵم گومان هەیە لەم ماوەیەدا‬ ‫پرسی دەستور و خوێندن بە زمانی دایك‬ ‫لە خوێندنگەكانی دەوڵــەت جێبەجێ‬ ‫بــكــرێــن‪ ،‬ئــــەوەی ق ــەرەب ــوی ئــەمــەش‬ ‫دەكــاتــەوە ئــەوەیــە داڕشتنی یاسا و‬ ‫دانوستانەكان بەرهەمیان هەبێت و بەو‬ ‫شێوەی بێت كە كوردانی باكور ‪ ٣٠‬ساڵە‬ ‫خەباتی بۆ دەكەن‪.‬‬

‫لەبەرئەوەی پڕۆسەی ئاشتی لەرابردودا‬ ‫بەچەند قۆناغێكی هەڵكشان‌و داكشاندا‬ ‫تێپەڕیوە‪ ،‬بەتایبەتی لەئێستادا كە‬ ‫گەیشتۆتە ئاستێكی بـــاش‌و نزیك‬ ‫بەقۆناغی كۆتایی چارەسەری بۆتەوە‪،‬‬ ‫پێدەچێت الیەنی دەرەكی هەبێت لەدژی‬ ‫ئەو پڕۆسەیە بن‪.‬‬ ‫لەكۆتایی وتارەكەیدا نوسەر ئاماژە‬ ‫بـــەوە دەكـــات كــە دەشــبــێــت پارتە‬ ‫كــوردیــیــەكــان گشتیان بــەشــدار بن‬ ‫لەپڕۆسەی ئاشتی‌و راوبۆچونی خۆیان‬ ‫بڵێن‪ ،‬تاكو كەموكورتی پڕۆسەكە‬ ‫بخەنەڕوو‪،‬‬ ‫شایەنی باسە لەمانگی رابردو‪ ،‬بوالنت‬ ‫ئەرنج یــاریــدەدەری سەرۆكوەزیرانی‬ ‫توركیا بەجیا ســەردانــی هــودا پارو‬ ‫چەند پارتێكی كــوردی توركیای كرد‬ ‫بەمەبەستی وەرگرتنی بیروڕا لەسەر‬ ‫پــڕۆســەی ئاشتی‪ .‬ئــەم ســەردانــەش‬ ‫بــە یــەكــەمــجــار دادەنـــرێـــت‪ ،‬لــەالیــەن‬ ‫حكومەتی تــوركــیــاوە بــۆ الی پارتە‬ ‫سیاسیەكوردییەكان‪.‬‬

‫كۆنگرەی مۆسكۆ‌و ئاسۆكانی چارەسەری تەنگژەی سوریا‬

‫حاجی عەفرینی‬ ‫جارێكتیتریش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەئاسۆكانی چارەسەری‬ ‫تەنگژەی سوریا دەگەڕێت‪ .‬ئەمەیش لەكاتێكدایە كە چارەسەرە‬ ‫سەربازییەكان هیچ ئەنجامێكیان نەبوە‪ ،‬لەدۆخێكیشدایە كەوا چوار‬ ‫ساڵ بەسەر ئەو تەنگژەیەدا تێدەپەڕێ‌و قوربانییەكانیشی زیاتر لە‬ ‫‪ 200‬هەزار كەسە‪ ،‬هەروەها نزیك بە ‪ 6‬ملیۆن كەسیش لەماڵ‌و حاڵی‬ ‫خۆی ئاوارە بون‪ .‬ئەمجارەیان مۆسكۆ دەیەوێ هەوڵێكی جددی‬ ‫بدات‌و لێرەوە رۆڵێكی یەكالكەرەوە بە ئێران بسپێرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫گەمەكەری سەرەكییە لە تەنگژەی سوریا‪.‬‬ ‫بۆ ئەمەیش وەزارەتــی دەرەوەی روسیا‪ ،‬بانگهێشتی بۆ ‪30‬‬ ‫كەسایەتی ئۆپۆزیسیۆنی سوری ناردوە بۆ ئەوەی لە رۆژانی ‪ 26‬تاوەكو‬ ‫‪ 29‬مانگی دیسەمبەری رابردو دیدارێكی راوێژكاری ئەنجامبدەن‪ .‬لە‬ ‫بانگهێشتەكەیشدا جەخت لەسەر ئەم دەقەی خوارەوە كراوەتەوە‬ ‫«چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ بەرەنگاربونەوەی تیرۆر‌و جێبەجێكردنی‬ ‫گفتوگۆ بێ پێشمەرج لە توێی بەیاننامەكەی جنێڤدا‪ .‬ئەم بانگهێشتە‬ ‫«دەستەی حوكمڕانی كاتی» پشتگوێخستوە‪ ،‬لەبەرانبەردا ئیعتیباری‬ ‫بە هەوڵ‌و دەسپێشكەری ستیڤان دیمستۆرا نێردەی نێودەوڵەتی‬ ‫بەخشیوە‪ ،‬هەروەها وەزارەتی دەرەوەی روسیا بانگهێشتی ئێرانی‬ ‫كردوە بۆ ئەم گفتوگۆیە‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە كە پێشتر ئێران بۆ‬ ‫كۆنگرەی جنێڤ دوو لە ساڵی رابردودا بانگهیشت نەكرابو‪.‬‬ ‫ئەمەیش شتێك بیردەخاتەوە كەوا مۆسكۆ بۆ قۆناغی ئینتیقالی‬ ‫هەندێك بیرۆكەی پێیە كەوا نزیك بە ساڵ‌و ساڵونیوێكە پشتیوانی‬ ‫لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و دەستەی دامەزراندن‌و سوپای سوریا‬ ‫بۆ روبەڕوبونەوەی تیرۆر كردوە كە لە ئەنجامدا بە هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆكایەتی گەیشتوە بێئەوەی ڤیتۆ بخرێتەسەر هیچ كەسێك‪.‬‬ ‫هەندێك سەرچاوە لەئۆپۆزیسیۆنی سوریاوە رایانگەیاندوە كەوا‬ ‫روسیا بانگهێشتی بۆ ژمارەیەك لە كەسایەتییەكانی ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫سوریا ناردوە تاوەكو لەو كۆنگرەیەدا بەشدار ببن كەوا لەشاری‬ ‫مۆسكۆ بەڕێودەچێت‪ .‬لەناو ئەمانەدا» بەدر جامۆس‪ ،‬مەعاز خەتیب‪،‬‬ ‫ئەیمەن ئەسفەری‪ ،‬رەندە قەسیس‪ ،‬عەبدولئەحەد ئەستیفۆ‪ ،‬فاتح‬ ‫جامۆس‪ ،‬عەبدولباست سەیدا‪ ،‬نەواف مولحم‪ ،‬دو نوێنەری عەشایری‪،‬‬ ‫سەمیر عەتیە‪ ،‬ساڵح موسلیم‪ ،‬میس كریدی‪ ،‬مەجد نیازی‪ ،‬سەالح‬ ‫دەروێش‪ ،‬هادی بەحرە‪ ،‬سوهێر سەرمینی‪ ،‬مازن مەغریبیە‪ ،‬عارف‬ ‫دەلیلە‪ ،‬حەسەن عەبدولعەزیم‪ ،‬مەنی غانم‪ ،‬هەیسەم مەناع‪ ،‬قەدری‬ ‫جەمیل‪ ،‬وەلید بەنی‪ ،‬سەلیم خێر بەگ‪ ،‬میە رەحبی‌و محەمەد‬ ‫فارس»‪.‬‬

‫بەپێی سەرچاوەكان بانگهێشتكردنی ئەم كەسایەتیانە بەشێوەی‬ ‫تاك – تاك هاتۆتەكایەوە نەك بەپێی باوەڕی سیاسیان یاخود بەپێی‬ ‫كوتلە سیاسییەكانیان لەناو دەزگا‌و رێكخراوەكانی ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫سوریا‪ .‬ئەم لیستە لە نوێنەرانی ئیخوان موسلمین خاڵی بوە‌و‬ ‫دو ‪ -‬سێ نوێنەری پێكهاتەی كوردیشی تێدا بوە‪ .‬ئەم كۆنگرەیە‬ ‫پێشتر لە قاهیرە پایتەختی میسر ئامادەكاری بۆ كــراوە‌و لەوێ‬ ‫چەند كۆبونەوەیەكی هاوبەش لەنێوان ئیتیالفی نیشتمانی سوریا‌و‬ ‫دەستەی تەنسیقی نیشتمانیدا رێكخراوە كە میسر سەرپەرشتی‬ ‫كردوە‌و هەوڵدراوە بۆچون‌و هەڵوێستەكانیان لێك نزیك بكرێنەوە‬ ‫پێش ئەوەی بەرەو مۆسكۆ بەڕێبكەون بۆ دانیشتن لەگەڵ شاندی‬ ‫رژێم لەسەر مێزی كۆنگرەكەی مۆسكۆ ‪.‬‬ ‫لەم كۆنگرەیەدا جەخت لەوە كراۆتەوە كە دەبێ بڕیار‌و رێسا‬ ‫نێونەتەوەییەكانی كۆبونەوەكانی پێشو لەبەر چاو بگیرێن كە لەمەڕ‬ ‫سوریا وەرگیراون‪ .‬هەروەها پێ لەسەر ئەوەیش داگیراوە كەوا دەبێ‬ ‫ئەم رژێمەی ئێستا بەشێوەی ریشەیی لەكۆڵ بكرێتەوە‪ .‬لەو شتە‬ ‫بەرجەستانەیش كەوا لەناو بەڵگەنامەكاندا باسكراون‪ ،‬دەسپێكردنی‬ ‫قۆناغێكی نوێیە لە پەیوەندییەكانی نێوان ئیتیالفی نیشتمانی سوریا‌و‬ ‫دەستەی تەنسیقی نیشتمانی‌و ئەمە لەگەڵ تێكڕای ئۆپۆزیسیۆنی‬ ‫دیموكراتی دیكەیش هاتۆتەكایەوە‪ .‬جگە لەوە لە میساقی ئەم‬ ‫كۆنگرەیەدا جەخت لەسەر رێزگرتنی بڕیارەكانی كۆنگرەی جنێڤ‬ ‫یەك‌و بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایش كراوتەوە كە وەك بناغەی‬ ‫چارەسەری تەنگژەی سوریا بینراوە‪ .‬هەروەها جەختیش لەسەر‬ ‫ئــەوە كــراوەتــەوە كــەوا سازانی نێودەوڵەتی‌و ناوچەیی بناغەی‬ ‫چارەسەركردنی تەنگژەی سوریا‌و پڕۆسەی گفتوگۆكانیشە‪.‬‬ ‫ه ــەروەه ــا هـــەردوالیـــەن «وەســیــقــەی بــەیــانــی پرەنسیپە‬ ‫سەرەكییەكان»ی كۆنگرەی جنێڤ دو‌و نەخشەی رێگایان تەبەنی‬ ‫كردوە كە هەندێك لە الیەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن كاریان لەسەر كردوە‪.‬‬ ‫لێرەیشەوە هەردوالیەن كار بۆ ئەوە دەكەن كەوا وەسیقەیەكی سیاسی‬ ‫وا بنوسنەوە كە گشت هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن كۆبكاتەوە هەتاوە‬ ‫لیژنەیەكی هاوبەش بێتەكایەوە بۆ ئەوەی پەیوەندییەكان ئیدارە‬ ‫بدات‌و لەنێوان گروپەكانی ئۆپۆزیسیۆندا هاوكاری بهێنێتەكایەوە‬ ‫بەتایبەت هەردوالیش لەسەر ئەوە كۆكبون كەوا دەبێ كۆتایی بە‬ ‫هەمەجیەت‌و ئیرهاب بهێنرێ كە ئەمە خۆی زەمینەسازی كۆتایی‬ ‫هێنان بە ئیستبداد‌و گۆڕینی رژێمی سیاسیە بەشێوەی ریشەیی‌و‬ ‫گشتگیر لەپێناو پێكەوەنانی سیستەمێكی دیموكراتی فرەیی بۆ‬ ‫گشت سوریا‪.‬‬ ‫هێشتا ئەنجامەكانی گفتوگۆكانی میسر نادیارە‪ .‬لەگەڵ ئەمەیش‬ ‫هێشتا الیەنە سەرەكییەكان هەڵوێستی خۆیان لەمەڕ كۆنگرەی‬ ‫مۆسكۆ بەشێوەی یەكجارەكی رانەگەیاندوە كە لەسەر یەك مێز‬ ‫لەگەڵ شاندی رژێــم دانیشتون‪ .‬ئایا ئەو بەندانەی مۆسكۆ بۆ‬ ‫گفتوگۆكان لەمەڕ چارەكردنی تەنگژەی سوریا رایگەیاندوە‬ ‫سەردەكەوێت؟ لێرەش پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە كە‬ ‫كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چیتر باوەڕی بە چارەسەری سەربازی بۆ‬ ‫یەكالییكردنەوەی تەنگژەی سوریا نییە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئۆپۆزسیۆنی ئەلكترۆنی‬

‫‪10‬‬

‫"شەقامیش ئارام بێت‪ ،‬فەیسبوك ئارام نابێت"‬

‫پەرلەمانتارێك‪:‬‬ ‫فەیسبوك‬ ‫خەڵكی‬ ‫تەمەڵكردوە‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫لــەدوای بەشــداریكردنی الیەنەكانــی‬ ‫ئۆپۆزســیۆنی پێشو لەدەســەاڵتدا‪ ،‬باس‬ ‫لەوەدەكرا كە ئیتر شــەقام ئارام دەبێت‌و‬ ‫رەخنە گرتــن لەهەڵــەو كەموكوڕیەكانی‬ ‫ێ دەكات‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫حكومەت پاشەكشــ ‌‬ ‫ئــەم قســەیە تاڕادەیــەك راســتی تێــدا‬ ‫بــو‪ ،‬بــەاڵم بەشــێكی زۆری هاواڵتیــان‌و‬ ‫چاالكوانانی سیاسی‌و مەدەنی پێیانوایە‪،‬‬ ‫تــۆڕە كۆمەاڵیەتیــەكان‌و بەتایبــەت‬ ‫فەیسبوك تونای هەیە رۆڵی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫بگێڕێــت‌و كاریگەریی لەســەر حكومەت‌و‬ ‫فەمانڕەوایی ئەم هەرێمە دابنێت‪.‬‬ ‫«فەیسبوك دەنگی شەقامە»‬ ‫مامۆستایەكی راگەیاندن لەپەیمانگەی‬ ‫تەكنیكی ســلێمانی‪ ،‬بــاس لەوە دەكات‪،‬‬ ‫لەئێستادا فەیســبوك توانیویەتی دەنگی‬ ‫شەقام بەدەست بهێنێت‌و بڕیارەكانی ناو‬ ‫دەزگا ئەمنیەكان‌و حكومەتیش بگۆڕێت‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەبارودۆخی سیاسی ئێستایشدا‬ ‫بەباشی دەتوانێت بڕیار بگۆرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫تۆڕێكــی چاالكەو بەرەبەر بەشــێوەیەكی‬ ‫تەندروست بەكاردەهێندرێت‪.‬‬ ‫نەجــات رۆســتی‪ ،‬رونیدەكاتــەوە‪،‬‬ ‫رێكبخرێــت‌و هەندێكجاریــش هاواڵتــی‬ ‫فەیسبوك خەڵكی تەمەڵكردووە‬ ‫فەیســبوك راســتەوخۆ بڕیار دەگۆڕێت‌و‬ ‫ئەندامێكــی پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬بەئاراستەی هەڵەدا دەبرێت»‪.‬‬ ‫زانا عەبدولڕەحمان باسی لەوەیشكرد‪،‬‬ ‫كاریگەریــی باشــی هەیــە‪ ،‬لەالیەكــی لەفراكیۆنی ســەوز دەڵێت» فەیســبوك‬ ‫تریشەوە زاڵە بەسەر روداوەكاندا بۆئەوە زۆرجــار بەالیەنــە ســلبیەكەی بــەكار لەرێگــەی فەیســبوكەوە خەریكــی‬ ‫دەگەڕێتــەوە كــە بەكارهێنانی ئاســانە‌و دەهێنرێت‌و جەماوەر بەئاراستەی خراپدا مێرولەكانــن‌و وازیان لەفیلــەكان هێناوە‪،‬‬ ‫زۆرێــك لەتوێژەكانــی كۆمــەڵ بــەكاری رادەكێشێت‪ ،‬چونكە لەكوردستاندا خەڵك تەنانەت فەیسبوك بوە بەخۆهەڵكێشان‌و‬ ‫دەهێنن‪.‬‬ ‫لەسەر هەست‌و ســۆز بڕیار دەدات‪ ،‬بۆیە رەســم گرتن لەمەیدانە ســەربازیەكانداو‬ ‫بەهیچ شــێوەیەك ناتوانرێت فەیســبوك هیواداریشــم فەیســبوك لــەوە زیاتــر‬

‫جەماوەر تەمەڵنەكات وەك چۆن ئێستادا‬ ‫لەقۆناغی تەمەڵیدایە‪.‬‬ ‫فەیسبوك بڕیارەکان دەگۆڕێت‬ ‫الی خۆیشیەوە شرۆڤەكارێكی سیاسی‪،‬‬ ‫ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪ ،‬دەنگەكان لەسەر‬ ‫ســفرەی ماڵەكانەوە دەســتپێدەكات‪ ،‬تا‬ ‫دەگاتــە ناوەندەكانــی تــری حكومــەت‌و‬

‫الیەنــە سیاســی‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنــی‪ ،‬تەنانەت فەیســبوك دەتوانێت‬ ‫بڕیارەكان لەناو پەرلەمان بگۆڕێت‪ ،‬وەك‬ ‫چۆن لــەم چەند رۆژەی رابــردودا رویادا‬ ‫كە چۆن ســەرۆكی پەرلەمــان بڕیارێكی‬ ‫ســەبارەت بەكڕینــی ئۆتۆمبێــل بــۆ‬ ‫پەرلەمانتاران گۆڕی‌و لێی پەشیمان بۆوە‪،‬‬ ‫ئەوەیش بەهۆی فشــاری هاواڵتینەوە لەو‬

‫تۆڕە كۆمەاڵیەتیەوە بو‪.‬‬ ‫ناوبــراو دەشــڵێت» شۆڕشــەكانی‬ ‫بەهــاری عەرەبــی كــە لەچەنــد ســاڵی‬ ‫رابــردودا رویانــدا‌و فەیســبوك‌و تــۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانی دیكە رۆڵی كاریگەریان‬ ‫بینیوە ئێســتایش هەندێك لەتوندڕەكانی‬ ‫دونیــا دەیانەوێــت بەهۆی فەیســبوكەوە‬ ‫چاالكیەكانی خۆیــان‌و وێنە دڕندەكانیان‬ ‫نمایش بكەن‌و خۆیان دەربخەن»‪.‬‬ ‫هــەروەك جەخــت لەوەشــدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ناتوانرێت فەیســبوك ریكبخرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫هەر كەســێك نەتوانێت لەراگەیاندنەكان‬ ‫قسەبكات‌و خۆی دەربخات ئەوا لەڕێگەی‬ ‫فەیســبوكەوە دەتوانێت خۆی دەربخات‪،‬‬ ‫چونكە فەیسبوك شوێنكە بۆنمایشكردن‌و‬ ‫خۆدەرخســتن كەواتــە هەر فەیســبوكە‬ ‫دەتوانێت كۆمانبكاتەوە‪.‬‬ ‫فەیسبوك توانیویەتی رۆڵی‬ ‫ئۆپۆزیسۆن ببینێت‬ ‫رۆژنامەنوســێك بــاس لــەوەدەكات‪،‬‬ ‫شۆڕشی فەیســبوك لەبری هەمو الیەكی‬ ‫تــر توانــی بڕیــار بــدات‌و ئــەوەی كــە‬ ‫پێشــتر نەیتوانیوە بكرێت دەتوانێت لەم‬ ‫قۆناغــەدا بیگۆڕێت‌و بڕیاری تەندروســت‬ ‫بــدات‪ ،‬چونكە ئێســتا لەقۆناغێكداین كە‬ ‫بەهۆی نەبونی ئۆپۆزیسۆنەوە فەیسبوك‬ ‫توانیویەتــی رۆڵی ئۆپۆزیســۆن ببینێت‌و‬ ‫خەمــی كۆمەڵی هەڵگرتــوە‪ ،‬بۆیە ئەگەر‬ ‫خەڵكیش ئارامبێت ئەوا فەیســبوك ئارام‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫ڕێبین حەسەن‪ ،‬وتیشی» لەبارودۆخی‬ ‫ئێســتادا فەیســبوك توانیویەتــی بەپێی‬ ‫جــۆری بابەتەكە الیەنی ســلبی وئیجابی‬ ‫هەبێــت‪ ،‬بۆیە ناتوانرێت بەیــەك ئاقاردا‬ ‫ببرێت‪.‬‬

‫پەیڕەوكارانی دینەكانی دیكە‪ ،‬رەخنەیان لە (وانە)ی ئاین هەیە‬ ‫بەڕێوەبەری پەروەردەی سلێمانی‪ :‬لەپرۆگرامی پەروەردەی نوێدا رەچاوی دینەكانی دیكە كراوە‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫شــارەزایانی ئاینــی‌و توێژەرانــی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬پێیانوایــە پرۆگرامی ئاینی‬ ‫لــە خوێندنگەكانی هەرێمی كوردســتاندا‬ ‫پرۆگرامێكــی دواكەوتــوە‌و زیاتــر خــۆی‬ ‫لــە یــەك دینــدا دەبینێتــەوە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫وایكــردوە‪ ،‬ئــەم وانەیە ســودێكی ئەوتۆ‬ ‫بەخوێندكار نەگەیەنێت‌و زانیاریی ئەوتۆی‬ ‫لەبــارەی دینــەوە دەســتنەكەوێت‪ ،‬وەك‬ ‫توێژەرێكی كۆمەاڵیەتیش باســی دەكات‪،‬‬ ‫خوێندكار ئەوەندە زانیاری لەســەر ئاینە‬ ‫جیاوازەكان ال دروســتنابێت كە بتوانێت‬ ‫لەتەمەنــی گەورەبوندا كام دینەی دەوێت‬ ‫هەڵیبژێرێت‪.‬‬ ‫منداڵەكان سەرپشككراون‬ ‫ئــازاد ســابیر‪ ،‬هاواڵتیەكــەو كە ئاینی‬ ‫مەســیحی پەیــڕەودەكات‪ ،‬دەڵێــت‬ ‫«منداڵەكانــی لەقوتابخانــە سەرپشــك‬ ‫كراون كە ئایا لەوانەی ئایندا دادەنیشــن‬ ‫یــان نــا‪ ،‬چونكــە هیــچ ســودێكی بــۆ‬ ‫منداڵەكانــی نیــە‌و ئیمتیحانیشــی تێــدا‬ ‫ناكەن»‪.‬‬ ‫ئــەو باوكــە‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫لەمەنهەجــی نوێــی ئایندا باســی مێژوی‬ ‫هەندێــك لەئایینەكان كــراوە‪ ،‬كەئەمەش‬ ‫تارادەیــەك باشــە‪ ،‬بــەاڵم لەهەندێــك‬ ‫قوتابخانــەكان ئــەو بابەتانــەی تایبەتن‬ ‫بەمێژوی ئاینەكانی گرنگی پێنادرێت یان‬ ‫هەر ناخوێندرێت‪.‬‬

‫هەبونی زانیاری لەسەر دینەكان‬ ‫لەكەنیســەی ماریوســف لەســلێمانی‪،‬‬ ‫قەشــە ئەیمەن عەزیــز هرمــز‪ ،‬پێیوایە‪،‬‬ ‫دەبێــت هەر كەســێك رۆشــنبیری خۆی‬ ‫هەبێــت لەســەر تــەواوی دینــەكان نەك‬ ‫تەنهــا زانیاری لەســەر دینەكــەی خۆی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بۆئــەوەی لەیەكتــری تێبگەین‪،‬‬ ‫چونكــە هەمومــان پێكــەوە دەژیــن لەم‬ ‫شارەدا‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬باســی لەوەشكرد‪ ،‬خوێندكارە‬ ‫مەسیحیەكایەن كە وانەی ئایین ناخوێنن‌و‬ ‫هەندێكیــان لەوانەكــەدا دەچنە دەرەوە‪،‬‬ ‫كاریگــەری خراپــی لەســەر دروســت‬ ‫نەكــردون‌و جیــاوازی نەكــراوە لەنێــوان‬ ‫منداڵێكی ئیسالمی یان منداڵێكی دینێكی‬ ‫تر‪ ،‬چونكە هەر كەســێكیان دینی خۆیان‬ ‫دەناســن‌و خەڵكەكــە هەمــوی پێكــەوە‬ ‫دەژین‌و رۆشــنبیرن‌و قبوڵی ئەوە دەكەن‬ ‫كەســێك لەدینێكــی تر لەگەڵیــان بژی‪،‬‬ ‫بۆنمونە چوار ســاڵە لەســلێمانی دەژی‌و‬ ‫حاڵەتێكــی نەبینیوە كە جیاوازی بكرێت‬ ‫یان مەترسییان لەسەر بێت‪.‬‬ ‫ئامانجی خۆی نەپێكاوە‬ ‫توێژەرێكــی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬ئامــاژە‬ ‫بەوەدەكات‪ ،‬لەسیســتەمی پــەروەردەدا‬ ‫ئایینەكانــی تری جیا لەئیســام جێگەی‬ ‫تێــدا نەبۆتــەوە‌و باســی ئاینەكانــی تر‬ ‫نەكــراوە‌و ئەگەریــش مامۆســتایەك‬ ‫لەقوتابخانــە باســیبكات دەوترێــت كــە‬ ‫بانگەشەی بۆ دینێكی تر كردوە‌و دژایەتی‬ ‫ئیسالمی كردوە‪.‬‬ ‫هێمن ئەحمەد‪ ،‬دەشــڵێت» كتێبەكە‬

‫تەركیز كراوەتە سەر ئایینی ئیسالم‬ ‫بەڕێوبــەری گشــتی پــەروەردەی‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬ئاماژەی بەوەدا‪ ،‬هەر كەسێك‬ ‫وابەســتەی دینێكە لەكتێبی ئاییندایشدا‬ ‫زۆرێك لەمێژوی دینەكان باسكراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی ئەوەی زۆرینەی خەڵك وابەستەی‬ ‫ئایینی ئیســامن‪ ،‬بۆیــە لەمەنهەجدا زۆر‬ ‫تەركیز كراوەتە سەر ئایینی ئیسالم‪.‬‬ ‫نەجمەدین عەلی‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫لەمەنهەجی نوێدا رەچاوی هەمو دینەكان‬ ‫كــراوە‌و مێــژوی ئایینــەكان باســكراوە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی هەر خوێندكارێك كەوابەســتەی‬

‫هەر دینێكە ئامادەیی هەبێت لەناو پۆلدا‌و‬ ‫گوێبگرێت‪.‬‬ ‫ناوبــراو رونیكــردەوە‪ ،‬دەبێــت هــەر‬ ‫مەنهەجێــك كە دادەنرێت‪ ،‬لەبەرژەوەندی‬ ‫هەمــوان بێــت‌و تــەواوی ئایینەكانیــش‬ ‫رێنمایــی خەڵك دەكــەن بەكردنی كاری‬ ‫بــاش‌و دوركەوتنــەوە لەخراپــە‪ ،‬بۆیــە‬ ‫پێویســتە كتێبــی ئاییــن بەشــێوەیەك‬ ‫بێــت كە تــەواوی خوێنــدكاران كتێبەكە‬ ‫بخوێنن‌و شــارەزابن‌و هەســت بەوەنەكەن‬ ‫كە ئایینێكی جیاوازە لەئایینەكەی خۆی‪.‬‬

‫توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی‪:‬‬ ‫خوێندكار ئەوەندە زانیاری‬ ‫ســودێكی نەگەیاندوە بەو خوێندكارانەی‬ ‫لەســەر دینێكــی جیــا لەئیســامن‌و‬ ‫ئامانجــی جەوهــەری خــۆی نەپێــكاوە‬ ‫خوێندكار ئەوەند زانیاری لەســەر ئایینە‬ ‫جیــاوازەكان فێرنەبــوە كــە بتوانێــت‬ ‫لەتەمەنــی گەورەبونیــدا بڕیاربــدات كام‬ ‫دینە هەڵدەبژێرێت‪ ،‬كە بەخوێندكار بڵێت‬ ‫«ئایین چیە؟» بەڵكو تەنها لەسەر دینی‬ ‫باوانی دەڕوات»‪.‬‬ ‫باسی لەوەشــكرد‪ ،‬چونەدەرەوەی ئەو‬ ‫خوێندكارانەی ئیسالمنین لەوانەی ئاییندا‬

‫كاریگەری ســلبی لەســەر خوێندكارەكە‬ ‫دروســتدەكات‌و ئــەوە پیشــاندەدات‬ ‫كەئایینــی خوێندكارەكانــی تــری پــێ‬ ‫پەسەند نیە‪ ،‬لەم كاتەشدا خوێندكارەكانی‬ ‫تــر هاوڕێیەتــی ئەو خوێنــدكارەی چۆتە‬ ‫دەرەوە ناكەن‪ ،‬ئەمەش كاریگەری لەسەر‬ ‫پەیوەندیــە كۆمەاڵیەتیــەكان دەبێــت‪،‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە لەوانەیە خوێندكارانی‬ ‫تریش چــاوی لێبكــەن‌و داوا بكەن بچنە‬ ‫دەرەوەی پۆل‪.‬‬

‫لەسەر دینەكان دەستناكەوێت‪،‬‬ ‫كە گەورەبو هەڵبژاردەی‬ ‫لەبەردەستدابێت‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )498‬دو شةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫جگە لەبۆنەی سەری ساڵ‪ ..‬ئاهەنگیان بۆ تەلەفۆنیش گێڕا‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی‬ ‫باڵویكردەوە‪ ،‬زۆرێــك لەدانیشتوانی‬ ‫جیهان‪ ،‬جگە لەبۆنەی سەری ساڵی‬ ‫نــوێ‌‪ ،‬بەبۆنەی یەكەم قسەكردنی‬ ‫تەلەفۆنی گواستراوەوە ئاهەنگیشیان‬ ‫گێڕا‪ ،‬كە بەسەرەتایەكی شۆڕشی‬ ‫پــەیــوەنــدیــی تــەلــەفــۆنــی نــاســراوە‪،‬‬ ‫ئامێرەكە دروســتــكــراوی كۆمپانیای‬ ‫فودافون‪-‬ەو لەسەرەتای ساڵی ‪1985‬‬ ‫یەكەم پەیوەندی مۆبایل ئەنجامدراوە‬

‫بەناوی (فودافون فی تی‪ ،)1‬مایكل‬ ‫هاریسون‪-‬یش یەكەم كەس بوە كە‬ ‫لەرێی ئەو ئامێرەوە پەیوەندیكردوە‪،‬‬ ‫كێشی ئەم تەلەفۆنە پێنج كیلۆ بوەو‬ ‫زۆر ئاسان نەبوە بۆ هەڵگرتن‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەئۆتۆمبیل گواستراوەتەوە‪ ،‬لەو كاتەدا‬ ‫بە (تەلەفۆنی ئۆتۆمبیل) یان (كار‬ ‫فون) ناسراوەو نرخی هەر تەلەفۆنێك‬ ‫بە ‪ 1650‬پاوەند فرۆشراوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫‪ 30‬خولەك قسەی پێبكرێت‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە ‪ 10‬سەعات شەحنكردن بوە‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬ ‫@@@‪@2@ @1‬‬

‫@@‬

‫‪@@1‬‬ ‫‪@@2‬‬ ‫‪@@3‬‬ ‫‪@@4‬‬ ‫‪@@5‬‬ ‫‪@@6‬‬ ‫‪@@7‬‬ ‫‪@@8‬‬

‫بۆچی‬ ‫لەبریتانیا‬ ‫چێشتخانەی‬ ‫بەندیخانەكان‬ ‫دەكرێنەوە؟‬

‫كێشەی ‪ ،W.C‬هندستان‬ ‫بێزاردەكات‬

‫سێیەم هۆكاری مردنی مرۆڤ‪ ،‬قەڵەوییە‬

‫‪@10‬‬ ‫‪@11‬‬ ‫‪12‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ئەو خواردنانەی رێژەی چەوری بــەرزە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫كەمیی جواڵنی رۆژانــە‪ ،‬ئەو پسپۆڕانە ئاماژە‬ ‫بەوە دەكەن‪ ،‬لەئێستادا قەڵەویی سێهەم هۆكاری‬ ‫مردنی لەناكاوی مرۆڤە لەجیهانداو‪ ،‬نیوەی‬ ‫توشبوانی بەنەخۆشی شێرپەنجەش دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئەوانەی قەڵەون‪.‬‬

‫سەگەكانی‬ ‫ئەرجەنتین‬ ‫مۆڵەتیان‬ ‫وەرگرت‬ ‫سەگەكە بچوكەكەی لــەنــاو فڕۆكە‬ ‫ســەرۆكــایــەتــیــەكــەدا بـــاوكـــردەوەو‬ ‫نوسیویەتی‪ ،‬بەراستی ساتێكی خۆشە‌و‬ ‫پێدەچێت بۆ سەرنشینانیش خۆشتر‬ ‫بێت كاتێك لەگەڵ سەگەكانیاندا گەشت‬ ‫بكەن‪ .‬فرناندیز ئــەوەشــی نوسیوە‬ ‫كە ئەم رێگەپێدانە تەنها بۆ سەگی‬ ‫بچوكە نەك سەگی گەورەی هاوشێوەی‬ ‫ماستیف كە كێشەكەی ‪ 50‬كیلۆیە‪،‬‬ ‫چونكە لولیتای من كێشی تەنها دو‬ ‫كیلۆیە‪ ،‬باڵوكردنەوەی وێنەی فرناندیزو‬ ‫سەگەكەی‪ ،‬بوە جێگەی خۆشحاڵی‌و‬ ‫زیاتر لە ‪ 36‬هەزار كەس كۆمێنتی بۆ‬ ‫نوسیوە‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫‪-1‬هەرسێكیان دەشكێنرێن‪.‬‬ ‫‪-2‬بەدەمو قەپۆزی كەسێك دەوترێ‌ «پ»‪.‬‬ ‫دواین جگەرەی كارگەی سلێمانی كە دەرچو‪.‬‬ ‫‪-3‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬جنێو نیە بەاڵم وەك‬ ‫خۆشەویستی دەوترێ‌‪ ،‬نیوەی كوبە‪.‬‬ ‫‪-4‬وەك یەكن‪ ،‬هۆكار‪ ،‬گۆشت دەیناسێ‌‪،‬‬ ‫دوان لەالر‪.‬‬ ‫‪-5‬خواردنێكە‪ ،‬پیتێك ‪ +‬تیغ ئەیكا بەدوان‪،‬‬ ‫كردنی زۆر خۆشە‪.‬‬ ‫‪-6‬ئەو بەرگەی زۆر كەس لەبەری دەكات‪.‬‬ ‫‪-7‬ساڵوێكی بیانیە «پ»‪ ،‬خواردنەوەیە‪.‬‬ ‫‪-8‬پیتێك ‪ +‬بۆ هەڵگرتنە‪ ،‬خۆزگە نەبێتەوە‬ ‫بەخوری‪ ،‬برای پایە‪.‬‬ ‫‪-9‬نــەخــێــری ئــــەوال‪ ،‬جــەنــابــت «پ»‪،‬‬ ‫گۆشەیەكی رۆژنامەی هەواڵە‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لەسەر‪ ،‬جۆرێكە لەكارەبای بچوك‪.‬‬ ‫‪-11‬شوێنێك دامــاوب ـێ‌‪ ،‬پیتێك ‪ +‬بەس‬ ‫جاڵجاڵۆكە دەیكات‪.‬‬ ‫‪-12‬پیتێك ‪ +‬نقەی لەخۆی بڕیوە‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رێكخراوی تەندروستیی جیهانیی رایگەیاند‪ ،‬زیاتر لە ‪626‬‬ ‫ملیۆن هاواڵتی هندی‪ ،‬لەدەرەوە پێداویستیەكانی ‪ w.c‬خۆیان‬ ‫جێبەجێدەكەن‪ ،‬ئەمەش بەجیاوازی لەگەڵ چین‪ ،‬تەنها ‪14‬‬ ‫ملیۆن هاواڵتی لەدەرەوە ئەو كارە ئەنجام دەدەن‪ ،‬لەسەرەتای‬ ‫ێ‬ ‫دەستبەكاربونی «ناریندا مــودی» ســەرۆكــوەزیــرانــی نو ‌‬ ‫لەناوەڕاستی ساڵی رابردو‪ ،‬ناڕەزاییەكی زۆری لەم كارە دەربڕیوە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی لەسیستمی ئاو و ئاوەڕۆو ئاستی پاكوخاوێنی بەگشتی‬ ‫لەهندستاندا‪.‬‬ ‫مودی‪ ،‬بەڵێنیداوە لەماوەی پێنج ساڵی سەرۆكایەتیەكەیدا‬ ‫زۆرینەی كێشەكانی ئاوەڕۆی هندستان چارەسەر بكات‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەتەرخانكردنی بڕێكی زۆری بودجە بۆ دروستكردنی ئاوەڕۆ‌و‬ ‫‪ w.c‬لەشوێنە پێویستیەكان‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی لەئێستاشدا‬ ‫هەڵمەتێكی نیشتمانی لەالیەن كۆمپانیایەكی گەورەو هێڵەكانی‬ ‫ئینتەرنێت سازكراوە بەمەبەستی پاكو خاوێنی‌و هاواڵتیان‬ ‫پەنا بەرنە شوێنە تایبەتەكان نەك بەپێچەوانەوە‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫تەندروستیی جیهانیی رونیكردۆتەوە‪ ،‬زیانەكانی كەمیی ‪w.c‬و‬ ‫خراپیی سیستمی ئاوەڕۆ‪ ،‬سااڵنە ‪ 50‬ملیار دۆالرە لەهندستان‪،‬‬ ‫چونكە زۆربەی نەخۆشەكانیان پەیوەندییان بەپاكو خاوێنییەوە‬ ‫هەیە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ێ كــــــاری‬ ‫ـ دەبـــــــــ ‌‬ ‫زیـــاتـــر بــكــەیــت‌و خــۆت‬ ‫هــیــاك بــكــەیــت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خۆشەویستەكەتدا بەوەفابە‬ ‫چونكە خۆشی دەوێی‪.‬‬

‫ـ كاری ئەمڕۆ مەخەرە‬ ‫لەكارەكانتا‬ ‫سبەینێ‌‪،‬‬ ‫تـــەمـــەڵـــی وەالوەنـــــــێ‌‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت سۆزت‬ ‫دەداتێ‌ مەیڕەنجێنە‪.‬‬

‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫ـ خــۆت لەهیچ كەس‬ ‫بەكەمتر مەزانە‪ ،‬هەوڵی‬ ‫زیــاتــر بــــدە‪ ،‬بــەرامــبــەر‬ ‫خۆشەویستەكەت هەڵەشە‬ ‫مەبە‪ ،‬بازویر نەبێ‌‪.‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ هــەلــێــك هــاتــۆتــە‬ ‫بـــەردەمـــت‪ ،‬بــەئــاســانــی‬ ‫فەرامۆشی مەكە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫خــۆشــەویــســتــەكــەتــدا‬ ‫بــەئــارامــی رەفــتــار بكەو‬ ‫بیدوێنە‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ زۆر بیكردنەوە باش‬ ‫ێ‬ ‫نییە‪ ،‬بەخەیاڵ مەژی‪ ،‬دەب ‌‬ ‫نەخشەت هەبێ‌‪ ،‬دودڵ مەبە‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‪.‬‬

‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ بـــۆئـــەوەی بــەئــاوات‬ ‫ێ وشــیــارانــە‬ ‫بــگــەی‪ ،‬دەبـــ ‌‬ ‫بیربكەیتەوە‪ ،‬هەستی خۆت‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫زیاتر بگونجێنە‪.‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬ ‫@@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫ستونی‪:‬‬

‫‪-1‬پیتێك ‪ +‬یارییەكی كوردەوارییە‪.‬‬ ‫‪-2‬كورتكراوەی ناوێكە‪ ،‬هەمو شارەكانی‬ ‫تەكساس هەیانە‪.‬‬ ‫‪-3‬نیوەی قیژە‪ ،‬بۆ جوانكارییە‪ ،‬نیوەی‬ ‫قەرز‪.‬‬ ‫‪-4‬پیتێك ‪ +‬شمشێری كەڵەشێر‪ ،‬داماوبونی‬ ‫كارەبا‪ ،‬سیان لەمارە‪.‬‬ ‫‪-5‬پیتێك ‪ +‬جۆرە نانێكە‪ ،‬كاری دەموچاوە‪.‬‬ ‫‪-6‬كۆن هەبو‪.‬‬ ‫‪-7‬بەسابونی ئەبولحسێن دەوترێ‌‪.‬‬ ‫‪-8‬پــیــتــێــك ‪ +‬نـــراوەتـــە پـــاڵ ســـوك‪،‬‬ ‫شارۆچكەیەكە لەكوردستان‪.‬‬ ‫‪-9‬ئەگلێنرێ‌‪ ،‬دوان لەداس‪ ،‬پسولە ‪ +‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-10‬لەبەرچاو نیە‪ ،‬سفریشی هەیە‪ ،‬لەگۆرانیدا‬ ‫وەی لەگەڵدا بەكاردێ‌‪.‬‬ ‫هەڵئەقورتێندرێ‌‪،‬‬ ‫‪-11‬هەڵئەتەكێنرێ‌‪،‬‬ ‫لەكاوەدایە‪.‬‬ ‫‪-12‬پیتێك ‪ +‬پێش ئێستا نازناوی شەربەت‬ ‫بو ‪ +‬پیتێك‪.‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫لەوشەی «پا»‪ 30 ،‬وشە‬ ‫ێ وشەی «پا»‬ ‫بنوسە‪ ،‬بەمەرج ‌‬ ‫كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟‬ ‫بۆ نمونە‪ :‬پاكەت‪ ،‬پاژنە‪،‬‬ ‫پاسكیل ‪ ......‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪:‬‬ ‫مەردان عەبدوڵاڵ بەكر‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میرۆرو‪-‬ی بریتانی‪ ،‬نوێترین‬ ‫توێژینەوەی لەسەر قەڵەویی باڵوكردەوە‪ ،‬كە لە‪33‬‬ ‫ساڵی رابــردودا ئەوانەی بەدەست قەڵەوییەوە‬ ‫دەناڵێنن ژمارەیان زیاتر لەدو ملیار كەس بوە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەدا ئەو ژمارەیە لەرابردودا ‪ 857‬ملیۆن‬ ‫كەس بوە‪ ،‬لەئێستاشدا نیوەی ئەو ژمارەیە لەنێو‬ ‫‪ 10‬واڵتی جیهاندایە‪ .‬لەڕیزبەندیی ئەو واڵتانەشدا‬ ‫كە زۆرترینی دانیشتوانەكەی قەڵەون‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫لەپلەی یەكەمدایەو دواتــر چین‌و هیندستانەو‬ ‫لەپلەی چوارەمیشدا روسیایە‪ ،‬لەپلەكانی دوای‬ ‫ئەوانیش بەرازیل‌و مەكسیك‌و میسرو ئەڵمانیاو‬ ‫پاكستان‌و ئەندەنوسیایە‪.‬‬ ‫پسپۆڕانی بوارەكە دەڵێن‪ ،‬زۆری رێژەی قەڵەویی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ زۆر خواردنەوەی مادە كهولیەكان‌و‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫ئاژانسی رۆیــتــەرز بــاویــكــردەوە‪،‬‬ ‫لەساتەوەختی ئاهەنگەكانی سەری‬ ‫ساڵی نــوێــدا‪ ،‬كریستینا فرناندیز‬ ‫ســـەرۆكـــوەزیـــرانـــی ئــەرژەنــتــیــن‪،‬‬ ‫لەنێو پــەیــامــی پیرۆزباییەكەیدا‪،‬‬ ‫هەواڵێكی چاوەڕواننەكراوی بەگوێی‬ ‫هاونیشتمانیانی واڵتەكەیدادا‪ ،‬ئەویش‬ ‫مۆڵەتدانی كۆمپانیا فڕۆكەوانییە‬ ‫حكومییەكانە بەهاواڵتیان‪ ،‬كە دەتوانن‬ ‫بەهاوەڵی سەگە بچوكەكانیان سەفەر‬ ‫بكەن لەكاتی گەشتكردنیاندا‪.‬‬ ‫فرناندیز لــەالپــەڕەی فەیسبوك‪-‬‬ ‫ەكــــەی وێــنــەی خــۆیــی‌و لولیتای‬

‫‪@@9‬‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬ ‫@‬

‫@‪@3‬‬

‫@‪@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4‬‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە‪ ،‬سەرپەرشتیاری بەندیخانەكانی بریتانیا‪،‬‬ ‫رەزامەندییان دەربڕیوە بەكردنەوەی چەندین چێشتخانەی گەورەو سەرنجراكێشی تر لەنێو هەندێك‬ ‫لەبەندیخانەكاندا‪ ،‬كە كاروباری ئەو چێشتخانانە لەالیەن بەندییەكانەوە بەڕێوە ببرێت‪ ،‬وەك‬ ‫چێشتلێنەر‌و هاوكارەكانی‪ ،‬سەرەتاش پێشنیاری ئەم كارە لەالیەن كۆمپانیای خێرخوازیی (كلنك‬ ‫چارتی) پێشكەشكراوە‪ ،‬كە ئامانج لێی هێنانەخوارەوەی ئاست‌و رێژەی تاوانە لەنێو تاوانباراندا‪ ،‬كە‬ ‫ێ بتوانن لەناو‬ ‫ێ ببینن‌و دوای دەرچونیان لەبەندیخانە سەرلەنو ‌‬ ‫وەك مەشق‌و راهێنانێك سودی لـ ‌‬ ‫كەسانی ئاساییدا ژیانێكی شارستانیانە بگوزەرێنن‌و دوبارە پەنا نەبەوە بەر توندوتیژی‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫ێ بەندیخانەدا ئەم بیرۆكەیە جێبەجێدەكرێت‌و نوێترین چێشتخانەشیان لەناوەڕاستی ساڵی‬ ‫لەسـ ‌‬ ‫ێ ساڵی‬ ‫‪2014‬دا لەبەندیخانەی بریكستن كراوەتەوە‪ .‬لەبەرنامەی (كلنك چارتی)دایە لەسـ ‌‬ ‫ئایندەدا حەوت چێشتخانەی تر بكاتەوەو یەكێكیان تایبەت بێت بەژنان لەبەندیخانەی‬ ‫شاری مانشستەر‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ـ دەب ـێ‌ بۆ راپەڕاندنی‬ ‫كارەكانت بەرنامەت هەبێ‌‪،‬‬ ‫ترسنۆك مــەبــەو وریــابــە‪،‬‬ ‫خــۆشــەویــســتــەكــەت درۆ‬ ‫ناكات ئازاری مەدە‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئــەمــڕۆژانــە كارێكی‬ ‫قورس دێتە رێت‪ ،‬ئارامت‬ ‫ێ لەقسەی‬ ‫هــەبــێ‌‪ ،‬گـــو ‌‬ ‫خۆشەویستەكەت بگرەو‬ ‫هەڵمەچۆ‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ قــازانــجــێــكــی بــاش‬ ‫بەدەست دەهێنی‪ ،‬رۆژەكان‬ ‫روی چانسیان لەتۆیە‪،‬‬ ‫هەفتەیەكی خۆش بەسەر‬ ‫دەبەیت‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ گـــوێ‌ لــەئــامــۆژگــاری‬ ‫هـــاوڕێـــكـــانـــت بـــگـــرە‪،‬‬ ‫هــەرگــیــز ئــەنــانــی مــەبــە‪،‬‬ ‫داوای‬ ‫خۆشەویستەكەت‬ ‫گەڕان دەكات‪ ..‬بەدڵی بكە‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ بــەلــەســەرخــۆیــی‪،‬‬ ‫هەنگاوەكانت دەتگەیەننە‬ ‫ئـــاوات‪ ،‬هەرگیز دودڵ‬ ‫مەبە‪ ،‬سۆزی زیاتر بدە‬ ‫بەخۆشەویستەكەت‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ كارێكی تازە دەگریتە‬ ‫دەست‌و ئامانجی باشی‬ ‫دەبــــێ‌‪ ،‬ئـــەم مــاوەیــە‬ ‫ێ‬ ‫خۆشەویستیەكی نو ‌‬ ‫دێتە نێو ژیانتەوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (498) 5-1-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫(دوڕیانی دیموكراسی‌و‬ ‫سەلەفیەت) باڵوكرایەوە‬

‫موعجیزەكەی‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین‬

‫كتێبی «دوڕیانی دیموكراسی‌و سەلەفیەت» باڵوكرایەوە‪،‬‬ ‫كە زنجیرە لێكۆڵینەوەیەكی بەشی لێكۆڵینەوەی ناوەندی‬ ‫رۆشنگەریی چاودێرە‪ ،‬لەسەر ئەو وتەو وەاڵمانەی «موسەننا‬ ‫ئەمین» كە لەبەرنامەی «روداوی ئەمڕۆ»ی كەناڵی روداودا‬ ‫رایگەیاندبو‪.‬‬ ‫هەرچەندە لەماوەی رابــردودا چەند بەشێك لەم زنجیرە‬ ‫لێكۆڵینەوەیە لەرۆژنامەی «چاودێر»دا باڵوكرانەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كتێبەكە تەواوی زنجیرە لێكۆڵینەوەكە لەخۆدەگرێت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫پێشەكییەك كە لەالیەن «مەال بەختیار»ەوە نوسراوە‪.‬‬

‫ئەنوەر حسێن (بازگر)‬

‫ئێواره‌ كۆڕێك بۆ «دەنگی پێی ئاو ماچێك بەتامی خۆڵەمێش»‬ ‫رۆژی ‪3‬ی ئەم مانگە‪ ،‬دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان لە دەستپێكی‬ ‫كارەكانی ساڵی نوێدا‪ ،‬ئێوارە كۆڕێكی بۆ چاپكراویكی نوێی به‌ناوی (دەنگی‬ ‫پێی ئاو ماچێك بەتامی خۆڵەمێش) سازكرد كە كۆمەڵە شیعرێكی شاعیری‬ ‫ناوداری ئێرانی (سوهراب سپهری)و چه‌ند شاعیرێكی تره‌‪.‬‬ ‫ئه‌م كۆمه‌ڵ ‌ه شیعر‌ه لەالیەن (توانا ئەمین)ەوە كاری وەرگێڕانی بۆ كراوەو‬ ‫یەكێكە لە چاپكراوە نوێكانی دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تای كۆڕه‌ك ‌ه (نەشمیل عەلی بەرزنجی) چه‌ند پارچ ‌ه شیعرێكی ناو‬ ‫ئه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه شیعر‌ه وه‌رگێڕدراوه‌ی خوێنده‌وه‌‪ ،‬دواتر (سۆران نەقشبەندی)‬ ‫بابەتێكی لەسەر ژیانی شاعیری گــه‌وره‌ی فــارس (سوهراب سپهری)‬ ‫پێشكه‌شكرد‪ ،‬دواتر ئاماده‌بوان ب ‌ه دیدو بۆچوونه‌كانیان كۆڕه‌كه‌یان هێنده‌ی‬ ‫تر گه‌شانده‌وه‌‪.‬‬ ‫(دەنگی پێی ئاو ماچێك بەتامی خۆڵەمێش) یه‌كه‌مین چاپكراو‌ه ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ساڵی نوێدا مه‌راسیمی بۆ سازده‌كرێت ‌له‌سه‌ر ئه‌ركی (د‪ .‬ته‌ها ره‌سوڵ)‬ ‫چاپكراوه‌‪.‬‬

‫گەشتەكەی‬ ‫«كچی كافرۆش»‬ ‫ئەوروپا دەگرێتەوە‬

‫لەساڵی نوێدا‬ ‫(سی دی)یەكی نوێ‌‬ ‫باڵودەكاتەوە‬

‫رەوا جەمال‪ :‬هەندێجار‬ ‫لەعیادەكەم داوای گۆرانیم‬ ‫لێدەكەن‬ ‫چاودێر‪-‬نەشمیل‪:‬‬ ‫رەوا جەمال‪ ،‬یەكێكە لەو هونەرمەندە‬ ‫گۆرانیبێژە دەنگخۆشانەی‪ ،‬كە ماوەیەكە‬ ‫بەدەنگە ناوازەكەی سۆزو خۆشەویستی‬ ‫بەبیسەرانی دەبەخشێ‌‪ ،‬خاوەنی «سی‬ ‫دی» یەكە بــەنــاوی «گــەڕامــەوە» و لە‬ ‫‪ 14‬تــراك پێكهاتوە‪ ،‬لەئێستاشدا «سی‬ ‫دی»یەكی نوێی ئامادەیە كە لەهەشت تراك‬ ‫پێكهاتوەو بەنیازە لەساڵی نوێدا بەگوێی‬ ‫هەوادارانی ئاشنا بكات‪ ،‬سەبارەت بەهەندێ‌‬ ‫كاری تایبەتی‌و توڕەبون‌و خۆشەویستی‪،‬‬ ‫بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد‪ :‬هــەر یەكێك‬ ‫لەئێمە توڕەبونێكی تایبەتی تیا هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم من وەك خۆم زۆر زو ئارام دەبمەوەو‬ ‫هەمیشە هەوڵمداوە ئــارام‌و لەسەرخۆبم‪،‬‬ ‫شتێكی وا دیار نییە توڕەم بكات‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بەخۆشەویستیش‪ ،‬دەبێ‌ هەمومان باوەڕمان‬ ‫پێی هەبێت‪ ،‬بــەاڵم وەك خــۆم تائێستا‬ ‫خۆشەویستیم نەكردوەو بەتەماش نیم بەو‬

‫واتایەی رەنگە بەخۆشەویستی هاوسەرگیریی‬ ‫نەكەم‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەی كە ئایا كەس لەعیادەكەیدا‬ ‫داوای گــۆرانــی لێكردبێت‪ ،‬رەوا دەڵــێ‌‪:‬‬ ‫بــەدڵــنــیــایــیــەوە‪ ،‬بـــەاڵم بــەوپــەڕی رێـــزەوە‬ ‫پێموتوە ببورە تۆ بۆ ستۆدیۆ نەهاتوی‪ ،‬ئێرە‬ ‫شوێنی ئیش‌و ددان چاكردنەو نەمتوانیوە‬ ‫داواكارییەكەی جێبەجی بكەم‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بــەوەی كە ئایا دەتوانم واز لەگۆرانی وتن‬ ‫بهێنم‪ ،‬رەوا ئاماژەی پێدا كە‪ :‬من كاتێك‬ ‫گۆرانیم وت‪ ،‬وەك حــەزو هیوایەك وتومە‪،‬‬ ‫ێ بەردەوام دەبم‌و ئامادە نیم‬ ‫هەتا تواناشم هەب ‌‬ ‫وازی لێبهێنم‪ ،‬بەاڵم ناشیكەمە بەرنامەو هەمو‬ ‫ساڵێك «سی دی»یەك دەربكەم‪.‬‬ ‫وەك مۆسیقاش رەوا نــەیــشــاردەوە كە‪:‬‬ ‫لەمنداڵیمەوە حەزم لەپیانۆ بوەو تائێستا هیچ‬ ‫خولێكم نەبینیوەو نازانم نۆتە بخوێنمەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم باشم‌و باشترە هونەرمەند موزیك بزانێت‪،‬‬ ‫‌و بناغەیەكی زانستیانەی لەموزیكدا هەبێ‌‪ ،‬تا‬ ‫گەشەی زیاتر بەهونەرەكەی بدات‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫پــاش ئـــەوەی فیلمی «كچی‬ ‫كافرۆش»‪ ،‬كە فیلمێكی رومانسی‌و‬ ‫واقیعی ژیانی كوردە‪ ،‬روداوەكان‬ ‫لەسەدەی رابــردودا رویانداوەو‬ ‫بینەرێكی لەرادەبەدەرو بەرچاوی‬ ‫لەخۆی كۆكردەوەو لەكوردستان‬ ‫نیشاندرا‪ ،‬لەئێستاشدا بڕیارە‬ ‫رۆژانی ‪ 2015/1/11-10‬لەشاری‬ ‫مانهایم‪-‬ی ئەڵمانیا نیشان‬ ‫بدرێ‌‌و دواتر بگوازرێتەوە بۆ‬ ‫واڵتانی تری ئەوروپا‪.‬‬ ‫فیلمی «كچی كافرۆش» زیاتر لە ‪ 175‬ئەكتەر رۆڵی‬ ‫تێدا دەبینن‌و ماوەكەی ‪ 90‬خولەكەو لەهەریەك لەشارەكانی‬ ‫سلێمانی ‌و هەولێرو كۆیەو واڵتی جۆرجیا وێنەی گیراوەو بەدو‬ ‫ساڵ هاتۆتە بەرهەم‪ ،‬روداوەكانی فیلمەكەیش دەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫ساڵی سییەكانی سەدەی رابردو‪.‬‬ ‫«تەنیا كەریم» دەرهێنەری فیلمی «كچی كافرۆش» بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئــەم فیلمە پێشتر لەكوردستان نمایشكرا‪ ،‬لەئێستاشدا‬ ‫بەشانازییەوە جێگەی خۆی كردۆتەوەو بەنیازین رۆژانی ‪-10‬‬ ‫‪ 2015/1/11‬لەشاری مانهایم‪-‬ی ئەڵمانیا نیشانی بدەین‌و دواتر‬ ‫لەزۆربەی زۆری واڵتانی ئەوروپا نیشانی بدەین وەك‪ :‬هۆڵەندە‪،‬‬ ‫سوید‪ ،‬فەڕەنسا‪ ،‬واڵتانی ئەسكەندنافیاو زۆری تر‪.‬‬ ‫فیلمەكە بەرهەمی وەزارەتــی رۆشنبیری‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫سینەمای هەولێرە‪.‬‬

‫«باشترین ژن»‬ ‫بەشداری دەكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫فیلمی سینەمایی «باشترین ژن»‪ ،‬فیلمێكی‬ ‫كوردییەو ماوەكەی ‪ 70‬خولەكە‪ ،‬لەسیناریۆو‬

‫ماوەیەكە مامۆستا سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‪ ،‬ئەمینداری پێشوی‬ ‫یەكگرتوی ئیسالمی كوردستان‪ ،‬پڕۆژەی یەكگرتنی سێ‌ هێزە ئیسالمییەكە‬ ‫(یەكگرتو‪ ،‬كۆمەڵ‌و بزوتنەوە)ی بەمەبەست وروژاندوە‪.‬‬ ‫ئێستا قسەكە ئەوە نییە كە ئەم پڕۆژەیە دەبێتە بڕیارو ئاكامی دەبێت؟ كە‬ ‫بێگومان ئاكامی نابێت‌و سەر ناگرێت‪!...‬‬ ‫كەواتە وروژاندنی ئەم بابەتە لەپای چیدایەو فاكتەرەكانی كامانەن‪..‬؟‬ ‫یەكگرتو لەقەیرانێكی سیاسی‪ ،‬فكری‌و ئایدیۆلۆژی‪ ،‬جەماوەریی قوڵدایە‪.‬‬ ‫بەتایبەت بەدوای روداوەكانی بەهاری عەرەبی‌و شكستی ئیخوانەكانی میسر‌و‬ ‫پاشەكشەی نەهزە لەتونس‪ .‬كە پێشتر توشی نەشئەی سەركەوتنی گەورە‬ ‫ببون‪ ،‬گوتاری حەڤدەی شوباتیشیان بەو نەشئەیە بو‪ ،‬كە دەركەوت پێشهاتە‬ ‫سیاسییەكان‌و زەمینە‌و بارودۆخی هەرێمی كوردستانیان نەخوێندبۆوە‪ .‬بۆیە كە‬ ‫«مورسی» سەركەوت‪ ،‬ئاهەنگیان گێڕاو كە شكستی خوارد بەكودەتایان ناو‬ ‫بردو هەر ئەوكاتیش بۆ كۆبانێ‌ قسەیەكی جدییان نەبو‪.‬‬ ‫تا سەرئەنجام لەدواین هەڵبژاردنەكانی كوردستاندا بەهۆی ئەو هەاڵنەوە توشی‬ ‫زۆرترین پاشەكشە بون‌و گلەیی زۆریش هاتە سەر سەركردایەتی یەكگرتو كە‬ ‫ئێستا مامۆستا سەاڵحەدین دەیەوێت ئەم هەاڵنەی پێ‌ بشارێتەوە‪.‬‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین لەناوخۆی یەكگرتودا‪ ،‬هەست بە سێ‌ مەترسی جدی‬ ‫دەكات‪ ،‬كە لەداهاتویەكی نزیكدا بەرۆكی حزبەكەی دەگرن‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئینشیقاق لەناو یەكگرتودا‪ ،‬ئەگەرێكی زۆر نزیكە‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬ترسی نزیكبونەوەی باڵی ریفۆرمخوازی دەرنەچوی كۆنگرە‪ ،‬كەبەرەو‬ ‫الیەكیتر بڕۆن‪ ،‬كە باس لەدانیشتنی نهێنی ئەم باڵە‌و خەڵكانی تر دەكرێت‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬شكستی مامۆستا لەدانوستان لەگەڵ گروپی بادینانی یەكگرتو‪ ،‬كە‬ ‫هەڕەشەی وازهێنان دەكەن‪ ،‬بەهۆی ناعەدالەتی لەدابەشكردنی پشكی حزبی‌و‬ ‫حكومی‪.‬‬ ‫ئەم سێ‌ فاكتەرە‪ ،‬كە مشتومڕی رۆژانــەی ناو بارەگا‪ ،‬مەڵبەندو دەزگا‬ ‫راگەیاندنەكانی یەكگرتوە لەپاڵ فاكتەری یەكەم‪ ،‬كە پاشەكشەی یەكگرتوە‬ ‫لەهەڵبژاردنەكاندا‪ .‬مامۆستای توشی شۆككردوە‌و دەیەوێت قەیرانەكانی ناوخۆ‬ ‫رەوانەی دەرەوە بكات‌و بەملی (كۆمەڵ‌و بزوتنەوە) یدا هەڵبواسێت‪ .‬كەخۆیان‬ ‫وەزعیان لەیەكگرتو باشتر نییە‪ .‬بەتایبەتی كۆمەڵ لەالیەك ناتوانێت كۆنگرە‬ ‫ببەستێت‌و لەالیەكی تریشەوە باڵی رادیكاڵی‪ -‬جیهادی تادێت فشارەكانی لەسەر‬ ‫ئەمیری كۆمەڵ زیاد دەكات‌و خاڵی سێیەمیش‪ ،‬تۆمەتباركردنی ئەمیر‌و مەكتەبی‬ ‫سیاسییە بەخزمایەتی‌و دۆستایەتی‪ ،‬تا دێت درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫باسی بزوتنەوەش ئەوە كە هەر نییەو دەیان قەیرانی ناوخۆیی هەیە‪.‬‬ ‫رەهەندە ناوچەییەكەشی گرنگەو ناكرێت پڕۆژەكەی ئەمینداری پێشوی‬ ‫یەكگرتو‪ ،‬بەپڕۆژەیەكی (توركی‪ -‬سعودی‪ -‬سوننی ئیخوانی) لێكنەدرێتەوە‪.‬‬ ‫كە مژدەی باربۆكردنی گەورەی ئەم رێكخراوە تازەیان پێدابێت‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫(كۆمەڵ‌و بزوتنەوە) لەجەمسەرگیریی (ئێرانی‪-‬شیعی) دان‪ .‬بەاڵم مامۆستا ئەو‬ ‫نیگەرانییەی كۆمەڵ‌و بزوتنەوە لەكۆماری ئیسالمی ئێران بەهۆی كەم هاوكاری‬ ‫ئەم دواییانە لەقەیرانە داراییەكانی ئەم دو هێزە كە بە (داخستنی تەلەفزیۆنی‬ ‫رابونی بزوتنەوە‌و ئەگەری وەستانی تەلەفزیۆنی پەیامی كۆمەڵ) كۆتاییهات‪،‬‬ ‫قۆستۆتەوە سودی لەنیگەرانی توڕەبونەكانی كۆمەڵ‌و بزوتنەوە وەرگرتوە‪.‬‬ ‫(ئەنكەرە‌و ریاز) ‌و بگرە واڵتانی سوننی كەنداوی فارسی‪ ،‬بۆیان دەركەوت‬ ‫یەكگرتو بەم حاڵەی ئێستایەوە ناتوانێت جێگەی ئومێدی ئەوان بێت‌و ئیتر‬ ‫ناتوانێت پالن‌و پالنەكانی ئەوان جێبەجێ‌ بكات‪ .‬بۆیە بەدوای ئەڵتەرناتیڤێكی‬ ‫تردا دەگەڕێن‌و رەنگە بیانو گرتنیش بێت بۆ دۆزینەوەی ئەڵتەرناتیڤ بۆ‬ ‫یەكگرتو‪ ،‬گەر ئەو داوایە نەكاتە واقیع‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی لەم فاكتەرەدا‪ .‬مامۆستا حسابی بۆ نەكردوە‪ ،‬توڕەبونی ئێرانە‬ ‫لەو سیناریۆیە‪ .‬كە بەزەرەری مامۆستا‌و یەكگرتو تەواو دەبێت‪.‬‬ ‫دواین فاكتەر كە مامۆستا سەاڵح‪ ،‬زۆر زیرەكانە سیناریۆی بۆ داڕشتوە‪،‬‬ ‫گەڕانەوەیەتی بۆ ئەمینداری یەكگرتو و دەركەوتنەوەی وەكو كارێزماو رابەری‬ ‫رۆحی‪ .‬كە دەتوانێت پڕۆژەیەكی گەورەی لەم بابەتەی پێبێت‪ .‬گوایە مژدەی‬ ‫وەحییەكی نەوتراوی پێیە‌و هەرسێ‌ باڵە ناڕازی‌و پڕگلەییەكەی (بادینان‪،‬‬ ‫ریفۆرمیست‌و ئینشیقاق) لەچاوەڕوانی گەڕانەوەی خۆی‌و موعجیزەكەیدا رابگرێت‪.‬‬ ‫كە هیچ كام لەو سێ‌ باڵە‌و ئەمیری كۆمەڵ‌و رابەری بزوتنەوە‌و الیەنگرانی‬ ‫سادەی یەكگرتوش‪ ،‬باوەڕی پێناكەن‌و ناتوانێت ئومێدێك بدات بەسادەترین‬ ‫الیەنگرانی یەكگرتو‪ ،‬كە رەوشەكە بەو چارەسەر دەكرێت‌و ئەو یەقینە كاڵ‬ ‫بكاتەوە كە یەكگرتوی ئیسالمیی رابردو بو‪ ،‬نەك داهاتو‪.!...‬‬

‫دەرهێنانی «بــڕوا تەها»یەو دوەمین كاری‬ ‫خۆی‌و كۆمپانیای «زمۆ پرۆداكشن»ە‪ ،‬بڕیارە‬ ‫لەمساڵدا لەزۆربەی فێستیڤاڵەكانی جیهاندا‬ ‫بەشدار بێت‌و لەزۆرێك لەسینەماكانیشدا نمایش‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫دەرهــێــنــەری فیلمی «باشترین ژن» بە‬ ‫«چاودێر»ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئەم فیلمە لەكوردستان‌و ئیسپانپاو توركیاو‬ ‫بولگاریا وێنەگیراوەو ئێستاش بۆ كۆتایی‬

‫تــەواوی كارەكانی تــری لەئەڵمانیاوەو بەم‬ ‫نزیكانە سەرجەم كارەكان تەواو دەبن‪.‬‬ ‫نــاوبــراو حــەز دەكـــەم بینەرانی فیلمەكە‬ ‫بەچاو بڕیار نــەدەن‪ ،‬بەڵكو بچنە ناوەخنی‬ ‫فیلمەكەو راستیەكانیان بۆ دەركەوێ‌‪ ،‬ئەكتەرە‬ ‫سەرەكییەكانی ئەم فیلمە هەریەك لە «سامان‬ ‫شەوكەت» و «سەحەر عەبدوڵاڵ» و «فەرهاد‬ ‫هەمەوەند» و چەندین ئەكتەری ناوداری ترن‪.‬‬

‫لەم ژمارەیەدا‪..‬‬ ‫كۆكردنەوەی شەونم‬ ‫کەریم دەشتی‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫‪8‬‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )٤٣9‬دووشةممة ‪ 2015/1/5‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬

‫نزیکترین ڕۆمان لە جەنگەوە‬ ‫«بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە» دەکرێت بە کوردی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫نموونەی ئەو ڕۆمانانە زۆرن کە لە‬ ‫بــارەی جەنگەوە نــووســراون‪ ،‬زۆربــەی‬ ‫هەر زۆریشیان لەو جۆرانەن کە باسە‬ ‫پەراوێزییەکان دەکەن بە تێما و بەو جۆرە‬ ‫جیهانی ئەدەبیی خۆیان دروست دەکەن‪،‬‬ ‫لەو ڕووەوە دەتوانین نموونەی «ماڵئاوایی‬ ‫لــە چــەک»ـــی ئێرنست هەمنگوەی‬ ‫وەربگرین‪ ،‬بەاڵم ڕۆمانی «بەرەی ڕۆژئاوا‬ ‫ئارامە» ڕۆمانێکە ڕاستەوخۆ دەچێتە‬ ‫ناو جەنگەوە و لە نزیک گوللە و تۆپ‬ ‫و تەلە دڕکاوییەکانەوە ڕووداوەکـــان‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ .‬ڕۆمانێک نییە بتوانێت لە‬ ‫پەراوێزدا بمێنێتەوە‪ .‬کارەکتەری ئەم‬ ‫ڕۆمانە ڕۆحی هێندە تێکەڵی جەنگ و‬ ‫پێکدادانەکان بووە‪ ،‬تەنانەت ئەوکاتەیش‬ ‫کە مۆڵەتی وەرگرتووە و لە ماڵەوەیە؛‬ ‫هێشتا خەیاڵی الی بەرە و هاوڕێکانێتی‬ ‫و بۆیە حەز دەکــات بە زووترین کات‬ ‫بگەڕێتەوە بۆ بەرەی جەنگ‪ .‬بە جۆرێک‬ ‫لە جــۆرەکــان هەست بە شــەرمــەزاری‬ ‫دەکات کە لە ماڵەوەیە‪.‬‬ ‫ڕۆمــانــەکــە تــەرکــیــز دەخــاتــە سەر‬ ‫ئــەوەی دەنگی گوللە چۆنە و چۆنایی‬ ‫لە دەنگی هاوەنەکان جیای بکەینەوە و‬ ‫سەرباز دەبێت چۆن خۆی بخات و بە‬ ‫چ شێوەیەک خۆی ڕزگار بکات‪ ،‬یاخود‬ ‫ئەوەی کە سەربازە تازەکارەکان چۆن‬ ‫بە بۆنی خوێن و تەرمەکان دەڕشێنەوە‪،‬‬ ‫یانیش تەرمەکان نیوەشەوان کە لەسەر‬ ‫یەک کەڵەکە کراون هەوای سکیان چۆن‬ ‫دادەبەزێت‪ .‬ڕۆمانەکە لەوە زیاتریش لە‬ ‫دیمەنەکانی جەنگ ورد دەبێتەوە و بە‬ ‫تەنزێکی تاڵەوە ژیانی سەربازە نازییەکان‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ .‬هوشەنگ گولشیری‪ ،‬کە‬ ‫وەک نووسەرێکی ئێرانی خەاڵتی ئیریش‬

‫ماریا ڕیمارکی پێ بەخشراوە‪ ،‬لە گوتاری‬ ‫«بۆچی چیرۆک دەنووسین»دا‪ ،‬کە هەر‬ ‫بە بۆنەی خەاڵتەکەوە نووسیویەتی‪،‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم ڕۆمــانــە دەڵــێــت‪« :‬ل ‌ه‬ ‫واڵتـــی مــنــدا‪ ،‬که‌سانێک ک ـ ‌ه فیلمی‬ ‫ئه‌مەریکی‪ ،‬یان ڕووسییان بینیبێت‪،‬‬ ‫سه‌رباز‌ه ئه‌ڵمانییه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌م‪،‬‬ ‫یــان دووه‌مـــی جیهانییان بـ ‌ه وێنه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵه‌ڕۆبۆتێک دێته‌ به‌رچاو ک ‌ه چه‌ک‬ ‫ل ‌ه ده‌ست خه‌ریکن ده‌خولێنه‌و‌ه و ته‌ق ‌ه‬ ‫ل ‌ه گشت شتێکی زیندوو ده‌که‌ن‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫وێنه‌یه‌کی گشتیی ‌ه ل ‌ه گشت سه‌رباز‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانییه‌کان‪ .‬هه‌ر به‌اڵیه‌کیش به‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م سه‌ربازانه‌‌دا بێت‪ ،‬هیچ کاریگه‌رییه‌ک‬ ‫له‌ بینه‌ر ناکەن‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر که‌سێک ئه‌و‬ ‫شانسه‌ی به‌ نسیب بووبێت ک ‌ه ڕۆمانی‬ ‫بــەرەی ڕۆژئــاوا ئارامەی ئیریش ماریا‬ ‫ڕیمارک‪ ،‬یان ڕۆمان و کورتەچیرۆکه‌کانی‬ ‫هاینرێش بۆل و ڤۆلفگانگ بۆرشێرتی‬ ‫خوێندبێتنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م وێنه‌ گشتییه‌ی له‌به‌ر‬ ‫چاو ده‌که‌وێت و سه‌رباز‌ه ئه‌ڵمانییه‌کانیش‬ ‫ده‌بن ب ‌ه خاوه‌نی ده‌روون و تاکایەتی و‬ ‫هه‌نووکه‌یی و ڕابردووی خۆیان‪».‬‬ ‫ڕۆمانی بەناوبانگی «بەرەی ڕۆژئاوا‬ ‫ئارامە»‪ ،‬کە هیی نووسەری بەناوبانگ‬ ‫«ئێریش ماریا ڕیمارک»ـە‪ ،‬لەالیەن‬ ‫کەریم پەڕەنگەوە کراوە بە کوردی و لە‬ ‫ئێستا خەریکی پێداچوونەوەیەتی‪.‬‬ ‫ڕیــمــارک‪ ،‬ڕۆمانی «بــەرەی ڕۆژئــاوا‬ ‫ئارامە»ـی‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩٢٩‬دا وەکوو‬ ‫یەکەم بەشی سێیینەیەک لە بــارەی‬ ‫کاریگەریی جەنگی یەکەمی جیهانییەوە‪،‬‬ ‫باڵو کردووەتەوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٢٨‬دا بە زنجیرە دەست بە‬ ‫باڵوکردنەوەی «بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە»‬ ‫لە ڕۆژنامەیەکدا کراوە‪ .‬ئەو کاتە ڕیمارک‬ ‫نووسەرێکی نەناسراو بووە و پێش ئەوە‬ ‫تەنیا ڕۆمانێکی باڵو کردووەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەهرەی ڕیمارک ئەو کاتە دەرکەوتووە و‬ ‫لە ڕێی زمان و وەسفە ڕاستەقینەکانی‬ ‫بەسەرهاتی بەرەی جەنگەوە هەر زوو‬ ‫خوێنەرێکی زۆری بۆ پەیدا بووە‪.‬‬ ‫بە وتەی کەریم پەڕەنگ‪ ،‬وەرگێڕی‬ ‫ڕۆمانەکە‪« ،‬بــەرەی ڕۆژئــاوا ئارامە»‪،‬‬ ‫پێشهات و بەسەرهاتەکانی جەنگ لە‬ ‫گۆشەنیگای پاوڵ بۆیمەری ‪ ١٨‬ساڵ و‬ ‫هەڤاڵەکانییەوە لە کاتی جەنگی یەکەمی‬ ‫جیهاندا دەکاتە تێما و هەتا مردنی‬ ‫بۆیمەر و پێش کۆتاییهاتنی جەنگ‪،‬‬ ‫درێژە دەکێشێت‪.‬‬ ‫ئەو وتــی‪« :‬لــەم ڕۆمــانــەدا ڕووداوی‬ ‫دراماتیکیی جەنگ دەگێڕێتەوە و قۆناغی‬ ‫پشوو و بڕگەی تاودانەوە و بیرکردنەوە‬

‫تێ ئاخنراوە‪ .‬دیمەنگەلێک کە هەمیشە‬ ‫دەگەڕێنەوە‪ ،‬بنەمای کارەکە پێکدەهێنن‬ ‫کە لە چەند ڕووداوێک پێکهاتووە‪».‬‬ ‫پــەڕەنــگ ڕاشیگەیاند‪ ،‬ئــەم ڕۆمانە‬ ‫بەسەرهاتەکانی گــرووهــێــک سەرباز‬ ‫دەگێڕێتەوە کە لەگەڵ پاول بۆیمەر و‬ ‫هاوپۆلە پێشووەکانی و خەڵکی سادەدا‬ ‫ژیــانــی الوێتییان لــە جەنگدا بەسەر‬ ‫دەبـــەن‪ .‬ئــەزمــوونــە تاڵەکانی جەنگ‬ ‫بۆ «وەچەیەکی ونبوو» نموونەییە‪،‬‬ ‫هاوڕێیەتی لەناو بەتالیۆنەکەدا وەکوو‬ ‫جەمسەرێکی ئــەرێــنــی لــە بــەرامــبــەر‬ ‫بێپەروایی القرتێگەریی چینی سەرەوەدا‬ ‫بەرجەستە دەکرێت و بێمانایی و دژواریی‬ ‫جەنگ لە گوزارشتی زماندا دەردەکەون‪.‬‬

‫سەبارەت بە ڕەخنەگرتن لەو ڕۆمانەش‪،‬‬ ‫وەرگــێــڕەکــەی وتـــی‪« :‬ســەرکــۆنــەی‬ ‫ئەم ڕۆمانە بــەوە کــراوە کە ڕەهەندی‬ ‫شۆڕشگێڕانە و کارایی تێدا نییە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوەی پاڵەوانەکانی «وەچەی ونبوو»‬ ‫توانای پەرەپێدانی مرۆیی و ئاوەزیان‬ ‫نییە‪».‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٣٣‬دا نازییەکان هەموو ئەو‬ ‫کتێبانەی ڕیمارکیان سووتاند کە هەتا‬ ‫ئەو کاتە باڵو کرابوونەوە‪ .‬بەم ڕۆمانەوە‬ ‫ڕیمارک ‪ ١٦‬ڕۆمــان و کۆمەڵەچیرۆکی‬ ‫نووسیوە‪ .‬ئەم ڕۆمانە لە ساڵی ‪ ١٩٣٠‬و‬ ‫‪١٩٧٩‬دا کراوەتە فیلم‪.‬‬ ‫ئێریش مــاریــا ڕیــمــارک‪ ،‬لــە ساڵی‬ ‫‪١٨٩٨‬دا لەدایکبووە و لە ساڵی ‪١٩٨٠‬دا‬ ‫مـــردووە‪ .‬لە ساڵی ‪ ١٩١٧‬لە بــەرەی‬ ‫ڕۆژئــاوای جەنگ سەرباز بووە‪ ،‬بریندار‬ ‫بووە و ساڵونیوێک لە نەخۆشخانە بووە‪.‬‬ ‫ڕیــمــارک بــە شێوەیەکی گشتی لە‬ ‫ڕۆمانەکانیدا خۆی بە جەنگی یەکەمی‬ ‫جیهانی‪ ،‬کێشەی ئــەوانــەی لە جەنگ‬ ‫گەڕاونەتەوە‪ ،‬چارەنووسی ئاوارەکان‪،‬‬ ‫بەرهەڵستی لە ئۆردووگای نازییەکان‬ ‫و هەڵکشانی ناسیۆنال سۆسیالیزمەوە‬ ‫سەرقاڵ کردووە‪.‬‬ ‫ئەم ڕۆمانە پێشووتریش ئەبووبەکر‬ ‫خۆشناو لە فارسییەوە وەری گێڕابوو‪،‬‬ ‫کە سیروس تاجبەخش لە ئینگلیزییەوە‬ ‫بۆ فارسیی وەریگێڕابوو‪ ،‬بەاڵم دەقەکە‬ ‫هێندە لە دەقە ئەڵمانییە ئەسڵییەکە‬ ‫جیاواز بوو‪ ،‬کەریم پەڕەنگ بە پێویستی‬ ‫زانیوە لە دەقــە ئەسڵییەکەوە وەری‬ ‫بگێڕێت‪.‬‬ ‫جگە لــەم ڕۆمــانــە کــەریــم پەڕەنگ‬ ‫ڕۆمانی «شــەوی لیشبۆنە»ـی هەمان‬ ‫ڕۆماننووسی لە ئەڵمانییەوە وەرگێڕاوە‬ ‫و نــاوەنــدی ئەندێشە چــاپ و بــاوی‬ ‫کردووەتەوە‪ .‬ڕۆمانی «بــەرەی ڕۆژئاوا‬ ‫ئارامە» بڕیارە لە ئاییندەیەکی نزیکدا‬ ‫لەالیەن ناوەندی غەزەلنووسەوە چاپ و‬ ‫باڵو بکرێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/٥‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫كۆشك و نهێنی و میتافیزیك‬ ‫وتووێژێك لەگەڵ یۆستاین گاردەر‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ .‬سیروان مەحموود‬ ‫شوێن‪ :‬هۆتێلی سۆفتێل‪ ،‬شەقامی كۆڵینس‬ ‫كات‪ :‬كاتژمێر ‪3‬ی پاشنیوەڕۆ‪19 ،‬ی سێپتێمبەری ‪2010‬‬

‫«‬

‫یۆستاین گاردەر كەسێكی ئاڵۆزە‪ .‬پیشەی خۆی‬ ‫لە نووسینی كتێبدا‪ ،‬بۆ مندااڵن و مێردمندااڵن‪،‬‬ ‫دۆزیوەتەوە؛ كۆمەڵێك كتێب‪ ،‬كە ناونیشانی وەهایان‬ ‫بەسەردا دەبڕێت‪ ،‬بۆ كەسانێك‪ ،‬كە لە تەمەنی‬ ‫ئێمەشدا بن‪ ،‬هەر بەشێوەی مەتەاڵ دێنە بەرچاو‪.‬‬ ‫یەكەم ناوبانگی گاردەر لە جیهانی سۆفیاوە سەری‬ ‫هەڵدا‪ ،‬كە ڕۆمانێك بوو سەبارەت بە مێژووی‬ ‫فەلسەفە‪ .‬ئەو ڕۆمانە لە ساڵی ‪1991‬دا باڵو‬ ‫كرایەوە و لەنێوان ‪ 50‬زماندا ‪ 30‬ملیۆن كۆپی لـێ‌‬ ‫فرۆشرا‪ .‬گاردەر لەسەر باڵوكردنەوەی ڕۆمانەكانی‬ ‫بەردەوام بوو‪ ،‬بەمەی ئەم دواییانەشەوە‪ ،‬كە ناوی‬ ‫قەاڵكەی پیرینیزی لـێ‌ ناوە و چیرۆكەكێكە‬ ‫سەبارەت بە خۆشەویستی و زانست و ڕۆحانییەت‪.‬‬ ‫(تێبینی‪ :‬ئەم ڕۆمانە ئێستا لەالیەن بەهرۆز‬ ‫حەسەنــەوە وەردەگێڕدرێتە سەر زمانی كوردی و لە‬ ‫داهاتوودا بە چاپ دەگەیەندرێت‪).‬‬ ‫هەروەها گاردەر بە جەنگەكانی لەپێناو مرۆڤ‬ ‫و ژینگەدا ناسراوە‪ .‬لە ساڵی ‪1997‬دا‪ ،‬خۆی و‬ ‫هاوسەرەكەی خەاڵتی سۆفیایان دامەزراند‪ ،‬كە‬ ‫بڕی تێچوونی سااڵنەی بۆ داواكەر و بەڕێوەبەرانی‬ ‫‪ 100,000‬دۆالری ئەمەریكییە‪.‬‬ ‫ئایا ئەمە یەكەم جارتە بێیتە مێڵبن؟‬ ‫ئەمە یەكەم جارم نییە مێڵبن ببینم‪ ،‬چونكە‬ ‫‪ 15‬سااڵ بەر لە ئێستا‪ ،‬كاتێك جیهانی سۆفیا باڵو‬ ‫كرایەوە‪ ،‬هاتمە ئێرە‪ .‬بەاڵم ئەمە یەكەم جارمە‬ ‫بەشداری لە فێستیڤاڵی نووسەرانی مێڵبندا بكەم‪.‬‬ ‫لەكەیەوە ئارەزووی شوێنكەوتنی ڕاڕەوی‬ ‫فەلسەفە لە تۆدا سەری هەڵدا؟‬ ‫كاتێك ‪ 11‬سااڵن بووم‪ ،‬ڕۆژێك لەناكاو بەئاگا‬ ‫هاتمەوە و هەستم كرد من بەشێكم لە نهێنییەكی‬ ‫گەورە‪ .‬ڕۆیشتم بۆ الی دایك و باوك و مامۆستاكانم‬ ‫و لێم دەپرسین‪« ،‬ئایا التان سەیر نییە‪ ،‬كە‬ ‫جیهان بوونی هەیە؟» ئەوانیش دەیانگوت‪« ،‬لە‬ ‫ڕاستیدا ئێمە هیچ شتێكی سەیری تیا نابینین‪».‬‬ ‫بە شێوەیەك لە شێوەكانیش‪ ،‬بوون بە نووسەرم‬ ‫تۆڵەسەندنەوە بوو‪ ،‬چونكە پێداگریم كرد و‬ ‫دەمزانی ژیان نهێنییە‪.‬‬ ‫بمبەرە ناو دۆخی داهێنانی تایبەتیتەوە‪ ،‬كە‬ ‫بۆ نووسینی ڕۆمانەكانت بەكاری دەهێنیت‪ .‬ئایا‬

‫یەكەم جار فیكرەكە گەشە دەكات یا بە پەیامێكی‬ ‫فەلسەفی دەست پێ دەكەت؟‬ ‫كاتێك جیهانی سۆفیام نووسی‪ ،‬پێم وا بوو‬ ‫چەند كەسێكی زۆر كەم دەیخوێننەوە‪ .‬یەكەم‬ ‫جار ویستم وەك نامیلكەیەك بینووسم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەدڵنیاییەوە‪ ،‬گەر بەو شێوەیە با‪ ،‬زۆر بێزاركەر‬ ‫دەبوو‪ .‬زۆرینەی خەڵكی پێیان وایە فەلسەفە‬ ‫تەواو ئەكادیمی و ئاڵۆزە‪ ،‬بەاڵم كاتێك دێتە سەر‬ ‫ئەگەری بینینی فەلسەفە لە توێی چیرۆكێكدا‪،‬‬ ‫كاردانەوەكە زۆر جیاوازترە‪.‬‬ ‫تاكە شتێكی هاوبەش لەنێوان جیهانی سۆفیا‬ ‫و قەاڵكەی پیرینیزدا ببیندرێت‪ ،‬ئەوەیە كە لە‬ ‫هەردووكیاندا ئامڕازی زانستیم بەكار هێناوە‪.‬‬ ‫قەاڵكەی پیرینیز چیرۆكێكی خۆشەویستییە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئامانجی من نووسینی بەرەنگاری و‬ ‫ملمالنێیەك بوو لەنێوان زانست و ڕۆحانییەتدا‪.‬‬ ‫هەموو كتێبەكانی دیكەم چیرۆكی ڕاستەقینەن‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ ،‬نهێنیی كریسمس ئەو كات دەستی پێ‌‬ ‫كرد‪ ،‬كە دەزگایەكی باڵوكەرەوەی نەرویجی داوای‬ ‫لـێ‌ كردم شتێك بۆ ساڵیادی ڕۆژژمێری كریسمس‬ ‫بنووسم‪ .‬بەاڵم من ویستم ئەو شتە ببێتە‬ ‫ڕۆژژمێرێكی كریسمسی جادوویی و چیرۆكێكم‬ ‫لەسەر نووسی‪ ،‬بەو شێوەیەش ئەو چیرۆكە بووە‬ ‫نهێنیی كریسمس‪.‬‬ ‫لەو كاتەوەی جیهانی سۆفیا نووسراوە‪ ،‬زیاتر‬ ‫لە ‪ 30‬ملیۆن تیراژی لـێ‌ فرۆشراوە‪ .‬ئایا چ‬ ‫زایەڵەیەكت لە خوێنەرەكانتەوە پێ‌ گەیشتووە؟‬ ‫كاتێك كتێب بۆ خەڵكی واژۆ دەكەم‪ ،‬زۆر‬ ‫كەسان پێم دەڵێن ئەو كتێبە ژیانیانی گۆڕیووە‪.‬‬ ‫زۆرێك بەوە شادمانم‪ .‬تەنیا خوازیاری ئەوەم‪،‬‬ ‫كتێبەكانم بەرەو ڕێڕەوێكی باش ژیانی ئەوانی‬ ‫گۆڕیبێت‪.‬‬ ‫زۆرێك لە كتێبەكانت بۆ مندااڵن نووسراون‪.‬‬ ‫ئایا پێگەیشتووان دەتوانن چی لە مندااڵنەوە فێر‬ ‫ببن؟‬ ‫مندااڵن بە زانخوازی لەدایك دەبن و هەموو‬ ‫ڕۆژێكیش پرسیاری بنچینەیی دەكەن‪ .‬بیرمە‬ ‫جارێك‪ ،‬كاتێك كوڕە بچووكەكەم تەمەنی هەشت‬ ‫سااڵن بوو‪ ،‬لێی پرسیم‪« ،‬ئایا لەو بڕوایەدایت ژیان‬ ‫لە تەواوی گەردووندا هەبێت؟» گوتم‪« ،‬نازانم‪،‬‬ ‫بەاڵم وێنای ئەوە بكە‪ ،‬ژیان لە تەواوی گەردووندا‬ ‫بوونی هەیە‪ ».‬گوتی‪« ،‬واووو!» ئەوجا گوتم‪،‬‬ ‫«هەواڵ بدە بیر لە پێچەوانەكەیشی بكەیتەوە‪،‬‬ ‫كە جگە لێرە‪ ،‬ژیان لە هیچ شوێنێكی تر بوونی‬ ‫نییە‪ ».‬دیسان گوتییەوە‪« ،‬واووو!» هەستێكی‬

‫پڕبایەخی ئەوەم پێ‌ بەخشی‪ ،‬كە هەستكردن لە‬ ‫گەردووندا چۆنە‪ ،‬ئەگەر لێرەو لەم شوێنەدا بیت‪.‬‬ ‫گوتت بۆ ژنان گرینگە لە جیهان تێبگەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ پیاوان وا گرینگە لێی حاڵی ببن‪ .‬ئەمە چ‬ ‫ڕۆڵێكی ڕەگەزایەتی لە ڕۆمانەكانی تۆدا دەبینێت؟‬ ‫ئەو پرسیارەی زۆرینەی كات لێم دووبارە‬ ‫دەكرێتەوە ئەوەیە‪ ،‬كە «بۆچی پاڵەوانی جیهانی‬ ‫سۆفیا كچە؟» حەز بەو پرسیارە دەكەم‪ ،‬چونكە‬ ‫دەتوانم بڵێم‪« ،‬ئەی بۆ نا؟» ئێمە لە نەرویج‬ ‫تەنیا دوو ڕەگەزمان هەیە‪ .‬لەو كتێبەدا دەبوو كچ‬ ‫بێت‪ ،‬چونكە سۆفیا واتای ژیری دەگەیەنێت و لە بجووڵێنم‪ .‬حەز دەكەم شار بەجێ‌ بێڵم و بەرەو چارەسەری ملمالنێكانی سەدەی بیستویەك‬ ‫یۆنانییشدا‪ ،‬چەمكێكی مێینەیە‪ .‬بەو شێوەیەش‪ ،‬چیاكان بڕۆم‪ .‬بەالی منەوە‪ ،‬هەبوونی پەیوەندی بكەن؟‬ ‫من تیۆرییەكم هەیە‪ ،‬كە بۆ ژنان گرنگە هەوڵ لەگەاڵ سروشتی دەستتێوەرنەدراو‪ ،‬بەهایەكی‬ ‫یا دەتوانین دامەزراوەی لەسنووربەدەر‬ ‫بدەن و شتێك تێبگەن‪ ،‬هەروەها زۆر جار كردنی بنەڕەتییە‪ .‬كاتێك ئەوە بە خەڵكی دەڵێم‪ ،‬دروست بكەین و هەسارەكە ڕزگار بكەین‪ ،‬یان‬ ‫پرسیار‪ ،‬لە وەاڵمدانەوە ژیرانەترە‪.‬‬ ‫تەماشام دەكەن و دەڵێن «بەڕاست؟» ئەوجا ناتوانین‪ .‬ئەوانە هەڵبژاردەكانی بەردەستمانن‪ .‬بە‬ ‫چاوی‬ ‫لە‬ ‫پیرینیز‪،‬‬ ‫دوایین كتێبت‪ ،‬قەاڵكەی‬ ‫هەست دەكەم كەسێكی ئەسكەندیناڤیم‪ .‬هەست شێوەیەك لە شێوەكان‪ ،‬ڕەشبینی‪ ،‬تەمبەڵییە‪.‬‬ ‫سۆڵڕەن‪،‬‬ ‫و‬ ‫ستین‬ ‫عاشقانەكەوە‪،‬‬ ‫دوو قارەمانە‬ ‫دەكەم زیاتر لە درەختەكان و دەرەوەی شار كۆنفڕانسی ئاووهەوای كۆپنهاگن‪ ،‬هیوابڕاندن بوو‪،‬‬ ‫پەیوەندیی نێوان هۆشمەندی و ڕۆحانییەت لێك فێر دەبم وەك لە خەڵكی ناو شارەكان‪ .‬گوتنی بەاڵم كۆنگرەی كیوتۆ‪ ،‬یەكەم هەنگاوی جاڕنامەی‬ ‫دەداتەوە‪ .‬ئایا تێڕوانینی تۆ‪ ،‬بۆ پەیوەندیی نێوان ئەوەی‪ ،‬من بەشێكم لە سروشت یا من سروشتم‪ ،‬جیهانی ناچاركردنی مرۆڤ بوو‪ .‬بەو شێوەیەش‬ ‫هۆشمەندی و ڕۆحانییەت‪ ،‬چییە؟‬ ‫شتێكی میتافۆڕ نییە‪.‬‬ ‫لەنێوان گەشبینی و ڕەشبینییدا‪ ،‬هیوا هەیە‪.‬‬ ‫كۆمەڵێك‬ ‫ئێمە‬ ‫بە شێوەیەك لە شێوەكان‪،‬‬ ‫ئایا پێت وایە دەبێت ژیرییەكی ئەخالقی‬ ‫لە وتەی كراوەی فێستیڤاڵی مێڵبنی ساڵی‬ ‫پرسیاری زانستییمان هەیە‪ ،‬وەك‪ ،‬ئایا سروشتی ‪ ،2010‬گوتت پێویستە مرۆڤەكان تێڕوانینێكی ئاگایی مەزنتر هەبێ‌ بۆ خەڵكی‪ ،‬تا كار لەسەر‬ ‫ئەم گەردوونە چییە؟ ئایا خودا بوونی هەیە؟ ‌ستوونی‌ یان فرەوەچەیان بۆ ئەم هەسارەیە ژینگە بكەن؟‬ ‫من مرۆڤپەروەرم و پێشم وایە مرۆڤ‬ ‫پرسیارەكان وەاڵمێكیان هەیە‪ ،‬بەاڵم بەئاسانی هەبێت‪ .‬ئایا ئێمە لەمەدا گەڕانەوەیەكی‬ ‫قبواڵ ناكرێن‪ .‬زیاتر و زیاتر‪ ،‬ئەم پرسیارانە بەرپرسیارێتی ‌ستوونی‌ بۆ نەوەكانی داهاتوو بوونەوەرێكی نائاساییە‪ .‬پێم وایە ئەم هەسارەیە‪،‬‬ ‫بەبێ‌ خەڵكی بەهایەكی زۆر كەمتری دەبێ‌‪ .‬وێنای‬ ‫لە ناوچەكانی لێكۆڵینەوە زانستییەكاندا دەبینین؟‬ ‫ورووژێندراون‪ ،‬هەر وەكوو میتافیزیك‪ .‬بە‬ ‫لەگەڵ ڕێزم بۆ پاشماوەی سروشتمان‪ ،‬من گەردوونێك بكە‪ ،‬كە ئاگایی تێدا نەبێت؛ لەگەاڵ‬ ‫شێوەیەكی دیكەش‪ ،‬ئێمە پرسیارگەلێكی پێم وایە ئێمە زۆر ئاسۆییانە ڕاهاتووین‪ .‬ئێمە لە گەردوونێكی پڕ لە ئاگایی بە جوانییەكانییەوە‪،‬‬ ‫دیكەمان هەیە‪ ،‬وەك؛ ئایا بەها ڕاستەقینەكان دارستانەوە سەرمان هەڵداوە و دەبێت تەماشای جیاوازییەكی زۆری هەیە‪ .‬شیاوە تەنیا لێرە‪،‬‬ ‫چین؟ ئایا عەشق چییە؟ ئایا عەدالەت چییە؟ ڕاست و چەپی خۆمان بكەین و چاومان لە لەسەر ئەم زەوییە‪ ،‬مەخلوقگەلێكی پڕ لە‬ ‫ناتوانیت پێناسەیەكی كۆتایی بۆ هەر یەكێك خێزانەكانمانەوە بێت‪ .‬ئێستا دەبێت ڕابێین‪ ،‬ئاگایی گەردوونی بوونی هەبێت‪ .‬بەو شێوەیەش‬ ‫لەمانە دیاری بكەین‪.‬‬ ‫پاراستنی ڕەوشی ژیان لەسەر زەوی‪ ،‬نەك‬ ‫تێڕوانینێكی ستوونیترمان هەبێت‪.‬‬ ‫دەركەوتەیەك‬ ‫هیچ‬ ‫بە‬ ‫بڕوام‬ ‫من‬ ‫ڕاستت پێ‌ بڵێم‪،‬‬ ‫گرینگترین تێكستی فەلسەفی‪ ،‬جاڕنامەی تەنیا بەرپرسیارێتییەكی گشتگیرە‪ ،‬بەڵكوو‬ ‫نییە‪ .‬كاتێك خەڵكی پێم دەڵێن ئێمە لەگەاڵ خودا جیهانی مافی مرۆڤە‪ .‬ئەو بەندانەی تێیدان‪ ،‬فاراوانگیریشە‪ .‬هەر لەبەر ئەوەش بوو‪ ،‬خۆم و‬ ‫قسان دەكەین‪ ،‬هەست بە ساویلكەییان دەكەم‪ ،‬لە ئاسمانەوە نەهێندراون‪ ،‬بەڵكوو پشتیان بە هاوسەرەكەم دامەزراوەی سۆفیامان پێك هێنا‪.‬‬ ‫بەاڵم ڕێز لە بڕوای خەڵكی دەگرم‪ .‬خەڵكی لێم گەشەسەندنی مرۆڤایەتی بەستووە‪ .‬قسەی من خستنەگەڕ لە ژینگەدا خستنەگەڕە لە بەشێكی‬ ‫دەپرسن گەر من مەسیحی بم و منیش بەبێ‌ لەسەر ئەوەیە‪ ،‬كە ئیدی نابێت بەتەنیا سەرنج مندا‪.‬‬ ‫دوودڵی‪ ،‬بە «بەڵێ‌« وەاڵمیان دەدەمەوە‪ .‬لەسەر مافی مرۆڤ چڕ بكەینەوە‪ ،‬بەڵكوو دەبێت‬ ‫ئایا چ ئامانجێكت بۆ داهاتوو هەیە؟‬ ‫ئینجیل و فێركارییەكانی عیسا بنچینەیین‪ ،‬بەاڵم گوێ‌ بە بەرپرسیارێتییەكانیش بدەین‪ .‬ئێستا‬ ‫تازە من بێكەڵك بووم‪ ،‬چونكە كتێبی جیهانی‬ ‫بە شێوازێكی ڕۆحانی نا‪ :‬عیسا ڕابەرێكی باش كاتی جاڕنامەی جیهانی ناچاركردنی مرۆڤ سۆفیام نووسی‪ ،‬كە ملیۆنان خەڵك خوێندیانەوە‪.‬‬ ‫یان فەیلەسوفێكی ئەخالقی بووە‪.‬‬ ‫هاتووە‪ .‬ئەوەی ڕوو دەدات – یان ڕوو نادات – دەمەوێت كتێبێك لەسەر ژینگە بنووسم و بە‬ ‫چ شتێك الیەنی سرووشت بەهێز دەكات لە لە دەیەكانی داهاتوودا‪ ،‬بەتەواوەتی بۆ هەسارەكە چەندین خەڵكیش بگات‪ .‬جگە لەوەش‪ ،‬پێم وایە‬ ‫كاتی نووسیندا؟‬ ‫بایەخدار دەبێت‪.‬‬ ‫نرخی ئەوەی شتێكت لە چەندین شوێن باڵو‬ ‫پیاسەكردنە‪.‬‬ ‫و‬ ‫ڕۆیشتن‬ ‫كارەكەم‬ ‫بەشێك لە‬ ‫كەواتە بڕوات بە دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان بكرێتەوە‪ ،‬هەستی ئەوەت پێ‌ دەبەخشێت‪ ،‬كە‬ ‫بیرۆكەكانم‬ ‫جەستەم‪،‬‬ ‫جوواڵنی‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫ناتوانم بەب‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ نموونە‪ ،‬نەتەوە یەكگرتووەكان‪ ،‬تا ڕۆژێك ئامانجەكەت دێتە دی‪.‬‬

‫كاتێك ‪ 11‬سااڵن بووم‪ ،‬ڕۆژێك لە ناكاو بەئاگا هاتمەوە‬ ‫و هەستم كرد من بەشێكم لە نهێنییەكی گەورە‬

‫ڕێكخراوی فرانس كافكا‬ ‫رەبیع جابر‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شوان ئەحمەد‬ ‫پیاوێــك نامەیەكــی دەگاتــە دەســت‪ .‬نامەكە‬ ‫ئەدرەسی لەسەرنییە‪ .‬ئەم نامەیە لە كوێوە هات؟‬ ‫لە نامەكەدا ئەم زانیاریانە هەن‪(:‬ســاڵی ‪1990‬‬ ‫لە پــراگ رێكخراوێك دامــەزراوە‪ ،‬ناوی رێكخراوی‬ ‫فرانس كافكایە)‪ .‬ئەوپیاوە «كافكا» دەناســێت‪.‬‬ ‫ســاڵی ‪ 1883‬لەدایك بووە و ساڵی ‪ 1924‬كۆچی‬ ‫دوایكردووە‪ .‬ئەوپیاوە «كافــكا»ی خوێندۆتەوە‪.‬‬ ‫یاداشــتەكانی‪ ،‬ڕۆمان و چیرۆك و تێكستە كورتە‬ ‫سەیروســەمەرەكانی خوێندۆتەوە ‪ .‬نامەكانیشــی‬ ‫خوێندۆتەوە‪ .‬پیاوەكە «كافكا» دەناسێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوە یەكەمجارە ناوی ئەو ڕێكخراوە دەبیستێت‪.‬‬ ‫رێكخراوەكە سێ ئامانجی هەیە‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ /‬دانانــی پەیكەرێكــی «كافكا»یــە‪،‬‬ ‫لەیەكێك لە گۆرەپانەكانی پراگ دا‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬بەرهەمەكانی «كافكا» لە ئەڵەمانیەوە‬ ‫وەربگێڕدرێتەسەر زمانی چیكی و چاپ بكرێت‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ /‬دروســتكردنی خەاڵتێكــی جیهانــی‬ ‫كە ســااڵنە بدرێتە نووســەرێك لەو نوســەرانەی‪،‬‬ ‫سەروكاریان لەگەڵ كافكا» و ئەدەبی ئەودا هەیە‪.‬‬ ‫نامەكە واژۆی لەســەر نیــەو بێبەروارە‪ .‬تۆبڵێی‬ ‫فێڵــك نەبێت؟ كابرا دەچێتە ســەر نێت و نێتیش‬ ‫بۆخۆی وێڵگەیەكە‪ .‬ئایائەم ڕێكخراوە ڕاســتە یان‬ ‫خەیاڵــە؟ نەڕێكخراوەكــە خەیاڵیــە‪ ،‬نەپەیكەر و‬ ‫خەاڵتەكــەش‪ .‬بەرهەمەكانی «كافــكا» تەرجەمە‬ ‫دەكرێــن و باڵودەكرێنــەوە‪ .‬پێدەچێــت تــەواوی‬ ‫كارەكانی چاپكرابن‪ .‬ئەوەی هەیە تەنها مەسەلەی‬

‫ئەم نامەیەیە‪ ،‬ئەم تەلیسمەیە‪.‬‬ ‫پەیكەرەكــە زیووە و بەرزیەكــەی لەچوار مەتر‬ ‫كەمتــرە‪ ،‬كێشــی ‪ 700‬كیلۆگرامــە‪ .‬ســاڵی ‪2003‬‬ ‫بەبۆنەی تێپەڕبوونی ســەدو بیســت ســاڵ بەسەر‬ ‫لەدایك بوونی»كافكا»دا‪ ،‬پەردەی لەســەر الدرا‪.‬‬ ‫خەاڵتەكەشــی خەیاڵی نیە‪ .‬تائێســتا بە چەندین‬ ‫كــەس دراوە‪.‬ســاڵی ‪ 2001‬یەكەمجــار بەخشــرایە‬ ‫«فیلیــپ ڕۆس»ی ئەمریكــی و دووەمجار ســاڵی‬ ‫‪ 2002‬بــە «ئیڤــان كلیمــا»ی چیكــی و خاوەنی‬ ‫(خۆشەویســتی و پۆخڵەوات) بەخشرا‪.‬سێیەمجار‬ ‫ســاڵی ‪ 2003‬درابە «پیتــەر ناداس» ی هەنگاری‬ ‫‪ .‬چــوارەم جــار ســاڵی ‪ 2004‬درایــە «ئەلفریــدا‬ ‫یەلینیك»ی نەمســایی‪ .‬پێنجەمجار ســاڵی ‪2005‬‬ ‫بەخشــرابە «هاڕۆڵــد پنتــەر»ی بەریتانــی و‬ ‫شەشەمجار ساڵی ‪ 2006‬درابە»هارۆكی مۆراكامی»‬ ‫خاوەنی (كافكا لە ڕۆخی دەریا)‪.‬‬ ‫بەهای ئەم خەاڵتەی «كافكا»چییە؟‬ ‫چەنــد مانگێــك دوای ئــەوەی «یەلینــك»‬ ‫خەاڵتەكەی بردەوە‪ ،‬خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیاتیشــی‬ ‫وەرگــرت‪ .‬ئــەم حاڵتــەش ســاڵی ‪ 2005‬لەگــەڵ‬ ‫«هارۆڵــد پنتــەر» دا دووبــارە بــووەوە‪ ..‬واتــە‬ ‫خەاڵتی»كافكا»ی پێبەخشــرا و پاشــان خەاڵتی‬ ‫نۆبڵــی وەرگــرت‪ .‬شــتێكی ســەیرە‪ ..‬تۆبڵێــی‬ ‫«مۆراكامی» نۆبڵی ‪2006‬ی بەنسیب بێت؟‬ ‫خەاڵتەكــەی «كافــكا» بریتیــە لــە كۆپیەكی‬ ‫ئەوپەیكەرە زیوینەی‪ ،‬پێشتر باسمان كردو پەیكەر‬ ‫تاشی چیكی «یارۆسالڤ ڕۆنا» دروستی كردوە‪.‬‬ ‫پەیكەرەكــە بە بچووكــی و لەگەڵ بــڕی دەهەزار‬ ‫دۆالری كاشدا‪ .‬ئەم زانیاریانە بەو وردەكاریەوە لە‬ ‫نامەكەدا باس نەكرابوو‪ ،‬بەاڵم لەسەر نێت هەبوو‪.‬‬

‫«كافكا» ئاشــنای نێت نەبــوو‪ .‬لەتەمەنی چل‬ ‫و یەك ســاڵیدا كۆچی دوایی كرد‪ .‬وەك پێویســت‬ ‫نەژیا‪ ،‬نەخۆشــی ســیل كوشــتی‪ .‬لــە نامەیەكدا‬ ‫دەڵێت‪(:‬ملمالنێی دەرونی بەردەوامی نێو هەناوی‪،‬‬ ‫ملمالنێــی نێــوان ئەوكارەكتەرانــەی لەناخیــدان‪،‬‬ ‫ســییەكانیان لــەت و پــەت كــردووە)‪« .‬كافكا»‬ ‫خەون و خەیااڵتەكانی خۆی دەنوســیەوەو لەكاتی‬ ‫نووســینەوەیاندا دەبوون بەئەدەب‪ .‬ئەو ئەدەبەش‬ ‫«كافكا»ی بەزیندوێتی بۆ ئێمە هێشتۆتەوە‪.‬‬ ‫«كافكا» كێ بوو؟‬ ‫(نامەیەكــی ئیمپراتۆریانە) تێكســتێكی كورتی‬ ‫«كافكا»یــە‪ ،‬تەنهــا یــەك كارەكتــەری تێدایە و‬ ‫نامەیەكــی پێیەو ڕێو بانێكــی دورودرێژ دەبڕێت‪.‬‬ ‫تۆبڵێی ئەوە وابێت؟ ڕەنگە وانەبێت‪.‬‬ ‫ڕێكخــراوی «فرانــس كافــكا» ‪ 650‬ئەندامــی‬ ‫هەیە‪ .‬خاوەنی كتێبخانەیەكە كتومت بە كتێبخانە‬ ‫تایبەتەكەی «كافكا» خۆی دەچێت‪ .‬كتێبخانەیەك‬ ‫نزیكــەی هــەزار كتێبــی تێدایــە‪ .‬كتێبخانەكــەی‬ ‫«كافــكا» بۆالی (كتێبخانەی بابل) پەلكێشــمان‬ ‫دەكات‪« .‬بۆرخیس» خەاڵتی «كافكا» بەدەست‬ ‫ناهێنێت‪ .‬ئەومردووەو خەاڵتیش بە مردوان نادرێت‪.‬‬ ‫«بۆرخیس» دانی بەوەداناوە «كافكا» كاریگەری‬ ‫لەســەر ئەدەبی ئەوهەبــوو‪ .‬وەک نمونەیەک باس‬ ‫لــە (کتێبخانەی بابــل) دەکات و (کۆنگرێس)یش‬ ‫نمونەیەکــی دیکەیــە‪ .‬ئەوە ڕێکخراوێکــی نهێنیەو‬ ‫هەڵدەســتێت بە پاراســتنی میراتی مرۆڤایەتی و‬ ‫پاشــان دەگاتە ئەوەی لە ڕێوڕەســمێکی شیعریی‬ ‫نائاسایدا‪ ،‬کتێبەکان بسوتێنێت‪.‬‬ ‫کێ شایستەی خەاڵتی «کافکا»یە؟‬ ‫ئەوکەســەی ســاڵی ‪( ١٩٨٣‬ژیانی مایکڵ ک و‬

‫ســەردەمەکەی) نوسی‪ ،‬شایەنیەتی‪ .‬ئەوکەسەشی‬ ‫ســاڵی ‪( ١٩٩٠‬کێوی ڕۆح)ی نوســی‪ ،‬الیەقیەتی‪.‬‬ ‫ئــەو دوو ڕۆمانــە ڕێک و ڕاســت دەچنەوە ســەر‬ ‫«کافکا»‪ .‬نزیکترین ڕۆمانی «هارۆکی مۆراکامی»‬ ‫لەئەدەبی «کافکا»وە‪ ،‬دواین ڕۆمانی نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئــەو ڕۆمانەیەتــی کەلــە ســاڵی ‪١٩٨٥‬دا بەناوی‬ ‫(کۆتایی جیهان و واڵتی ســەیر و ســەمەرەکان)ەوە‬ ‫نوسیویەتی‪ .‬ڕۆمانی «خۆشەویستی و پۆخڵەوات»ی‬ ‫«ئیڤان کلیما»ش‪ ،‬دیالۆگێکی ڕاســتەقینەی لەگەڵ‬ ‫«فرانــس کافکا»تێدایــە‪« .‬کافکا» لــەو ڕۆمانەدا‬ ‫لەڕێی پەیوەندی گێڕەرەوە (نوســەر) بەهاوســەرو‬ ‫هــاوڕێ کچەکەیــەوە‪ ،‬هەروەهــا بەخــودی خۆی و‬ ‫بەجیهانەوە‪ ،‬ئامادەبونێکی قوڵی هەیە‪.‬‬ ‫(نامەیەکــی ئیمپراتۆریانــە) دەقێکــی یــەک‬

‫الپەڕەییەو دەربــارەی پیاوێکە‪ ،‬دەمەوئێواران لەو‬ ‫دیــو پەنجەرەیەکــەوە هەڵدەکورمێــت و چاوەڕێی‬ ‫نامەیەکــە لەئیمپراتــۆرەوە‪ .‬ئیمپراتــۆر بەرلەوەێ‬ ‫بمرێــت‪ ،‬لەســەروەختی گیانــەاڵدا نامەیەکــی‬ ‫بۆدەنێرێت‪..‬‬ ‫ئەو پیاوەی کەس نایناسێت‪ ،‬لە کوخێکدا دەژی‬ ‫لەســنوری قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆردایە‪ .‬ئیمپراتۆری‬ ‫دەردەدار‪ ،‬نامــەی بۆچی بۆدەنێرێت؟ ئایا نامەکە‬ ‫دەگاتە جێ؟ نامەبەرەکە دەبێت کۆشــک و شارو‬ ‫مێرگەکان ببڕێت‪ ..‬ســەفەرێکی دورودرێژەو چۆن‬ ‫چۆنی ئەو هەموو ڕێگایە ببڕێت؟‬ ‫ئەڵبەتــە بۆی ناکرێت‪ ،‬کەچی لەگەڵ ئەوەشــدا‬ ‫ئــەو پیــاوە هەمــوو دەمــەو ئێوارانێک لــە دیوو‬ ‫پەنجەرەکەوە هەڵدەتروشکێت و چاوەڕێیە‪.‬‬

‫پاریس لەو سااڵنەدا‬

‫بەختیار حەمەسوور‬

‫«‬

‫پێشــتر هەمەنگوەی ناو ڕۆمانەکانمان‬ ‫بینیــوە‪ :‬پیرەمێــرد و زەریــا‪ ،‬ماڵئاوایی‬ ‫لە چــەک‪ ،‬هەبــوون و نەبوون‪ ،‬پێشــتر‬ ‫هەمەنگوەی نــاو چیرۆکەکانمان بینیوە‪:‬‬ ‫پشیلەی ژێر باران‪ ،‬بکوژەکان‪ ،‬گردەکان‬ ‫وەک فیلــە ســپییەکان‪ ،‬ماڵی ســەرباز‪،‬‬ ‫بەفــری کلیمانجــارۆ و دەیــان چیرۆکی‬ ‫تــر‪ .‬شــێوازی هەمنگــوەی شــێوازێکی‬ ‫زۆر تایبەتــە‪ ،‬ئەگەر تــەواو وریا نەبی و‬ ‫تەرکیز لەسەر وشــە و دەربڕینەکان چڕ‬ ‫نەکەیتەوە‪ ،‬بە الڕێــدا دەڕۆی‪ .‬کوالیتیی‬ ‫هەمنگــوەی لــە بابەتــە ســووککراو و‬ ‫تەنکەکاندایــە‪ ،‬لــە پەرواێــزی ڕووداوە‬ ‫گەورەکانــدا چیرۆکــەکان دەنووســێ‪،‬‬ ‫هەر لە ڕێــی ئەو پەرواێزەوە قورســایی‬ ‫ڕووداوەکانمان پیشــان دەدات‪ .‬وشــەی‬ ‫کاڵ و سادە دەبنە پێکهاتەی ڕستەکان‪،‬‬ ‫کارەکتەرەکان ئیدەی چکۆلە و ڕۆژانەیی‬ ‫لــە زاریان دەردەپەڕێ‪ .‬لــە بری ئەوەی‬ ‫وەســف بکات و زمانی تۆخی شــاعیرانە‬ ‫بــەکار بهێنێــت‪ ،‬ڕاســتەوخۆ پیشــان‬

‫دەگریت‪ ،‬یەکەم شــت بــە زەینتدا تێپەڕ‬ ‫دەبــێ ئەوەیە‪ ،‬ئایــا ئەم کتێبە کە ناوی‬ ‫هەمنگــوەی لەســەرە‪ ،‬هەمنگوەییانەیە‬ ‫یان‪...‬؟ لە کورتترین ڕستەدا‪ ،‬سەبارەت‬ ‫بــەم کتێبــە دەتوانین بڵێیــن‪ :‬کتێبێکی‬ ‫ژورنالیســتی و بابەتی هەرزانی ڕۆژە‪ ،‬بە‬ ‫زمانێکی ســادە و ڕووت‪ ،‬بــەاڵم ئەوەی‬ ‫ئــەم کتێبــە لــە کتێبێکی ســەرپێیی و‬ ‫ژورنالیســتی دەربــاز دەکات‪ ،‬هونــەری‬ ‫گێڕانەوەیــە‪ ،‬ئــەو شــێواز و تەکنیکــە‬ ‫تایبەتەیــە کە نووســەر پێی ناســراوە‪.‬‬ ‫ئەم پیرەهەمنگوەیە‪ ،‬هاوار لە دەســتی‪،‬‬ ‫وەک شۆفێرێکی لێزان بە نێوان ڕستە و‬ ‫پاراگرافەکاندا تەقەڵ لێ دەدات‪.‬‬ ‫ڕەنگــە نــاوی یادداشــت لەســەر ئەم‬ ‫کتێبە جۆرێک لە قەیران دروست بکات‪،‬‬ ‫لــە نووســینەوەی یادداشــتدا نووســەر‬ ‫دەســتکراوەترە‪ ،‬پاپەنــدی کۆمەڵێــک‬ ‫یاســای تونــد و ســنووری دیاریکــراو‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکوو ڕاســتەوخۆ لەســەر بابەت‬ ‫و کەســی دەوروبەر ئیش دەکات‪ ،‬پشت‬ ‫بە بیرەوەریی دوور و نزیک دەبەســتێت‪،‬‬ ‫لــە خەمی تەکنیک و فۆڕمدا نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێــک ئەم کتێبــە دەخوێنینــەوە‪ ،‬نا‪،‬‬ ‫هەمنگــوەی لێناگــەڕێ شــتەکان هەروا‬ ‫بــە هەوەنتە بەژێر دەســتیدا بــڕۆن‪ ،‬تا‬ ‫خــەت و ئیمــزای خۆی لەســەر نەکات‪.‬‬ ‫دەســتگرتن بــە وشــە و دەربڕینــی‬ ‫هەمنگوەییانە‪ ،‬ســیمای ســەرەکیی ئەم‬ ‫کتێبــەن‪ .‬خوێندنــەوەی بەشــەکان بێ‬ ‫ڕەچاوکردنی ڕیزبەندیی نووســەر‪ ،‬کێشە‬ ‫لە بنیــادی گێڕانەوەدا دروســت ناکات‪.‬‬ ‫دەتوانــی کتێبەکە بکەیتــەوە و یەکێک‬ ‫لــە ناونیشــانەکان هەڵبژێری و دەســت‬ ‫پێبکەی‪ .‬بە خوێندنەوەی هەر بەشــێک‪،‬‬

‫ل ــە ن ــووس ــی ــن ــەوەی یـــادداشـــتـــدا نــووســەر‬ ‫دەستکراوەترە‪ ،‬پاپەندی کۆمەڵێک یاسای توند و‬ ‫سنووری دیاریکراو نییە‪ ،‬بەاڵم کاتێک ئەم کتێبە‬ ‫دەخوێنینەوە‪ ،‬نا‪ ،‬هەمنگوەی لێناگەڕێ شتەکان‬ ‫هــەروا بە هەوەنتە بەژێر دەستیدا بــڕۆن‪ ،‬تا‬ ‫خەت و ئیمزای خۆی لەسەر نەکات‬ ‫دەدات‪ .‬بــە کورتــی‪ ،‬دەتوانیــن بێ هیچ‬ ‫دوودڵییــەک بڵێین‪ ،‬ئــەوەی هەمنگوەی‬ ‫نووسی‪ ،‬هەمنگوەییانە بوو‪.‬‬ ‫ســااڵنی هەردوو جەنگــە جیهانییەکە‬ ‫(‪ ،)١٩٣٩ -١٩١٨‬ئەمەریــکا تووشــی‬ ‫قەیرانێکی ســەختی دارایی بوو‪ ،‬دەرگای‬ ‫زۆرێک لە کارگە گــەورەکان داخران‪ ،‬بە‬ ‫ســەدان و هــەزاران کەس بێــکار کەوتن‬ ‫و ڕژانە ســەر شەقامەکان‪ ،‬ئەمە هاوکات‬ ‫بــوو لەگەڵ دەرکەوتنی هیپی و هیندییە‬ ‫ســوورەکان و ســەرەتای هاتنی موزیکی‬ ‫جــاز‪ ،‬کــە ڕەچەڵەکەکــەی دەگەڕێتەوە‬ ‫بــۆ ئەفەریقییەکان‪ .‬ئەم جــۆرە موزیکە‬ ‫ڕیتمێکی توند و خێرای هەیە‪ ،‬بۆ ئەوکاتە‬ ‫جۆرێــک گوزارشــت بــوو لــە هەڵهاتن‪،‬‬ ‫گەنجــەکان لــە شــەقامەکاندا دەمانەوە‬ ‫و لەســەر شۆســتەکان خۆیــان ســڕ و‬ ‫مەســت دەکرد و بــە دەم ئەم موزیکەوە‬ ‫دەکەوتنە ســەما‪ .‬لەژێــر کاریگەریی ئەو‬ ‫دۆخەدا‪ ،‬کۆمەڵێک نووســەری گەنج لەو‬ ‫ســەردەمەدا دەرکەوتــن‪ ،‬ئــەو گەنجانە‬ ‫هەســتێکی سەیریان بەرامبەر بە ونبوون‬ ‫هەبوو‪ ،‬ناویان بە «نەوەی ســەگەردان»‬ ‫ڕۆیشــت‪ .‬کۆمەڵێــک نووســەری وێــڵ‬ ‫و نائومێــد‪ ،‬بــۆ هەڵهاتن لــەو دۆخە بە‬ ‫ئەورووپــادا بــاو بوونــەوە‪ ،‬بەتایبــەت‬ ‫پاریــس‪ .‬هەمنگوەیی گەنــج یەکێک بوو‬ ‫لەو نووسەرانە‪ ،‬لە ساڵی ‪١٩٢٦ -١٩٢١‬دا‬ ‫ڕوو دەکاتــە پاریــس‪ .‬کتێبــی «پاریس‬ ‫جەژنــی نەبــڕاوە» بەرهەمــی ئەو چەند‬ ‫ساڵەیەتی‪.‬‬ ‫کاتێــک ئــەم کتێبــە بــە دەســتەوە‬

‫کەسێک‪ ،‬شــەقامێک‪ ،‬کافێیەک‪ ،‬باڕێک‪،‬‬ ‫جۆرێک لە خواردن‬ ‫و خواردنــەوەی ئەو‬ ‫سااڵنەی پاریست ال‬ ‫ڕوون دەبێتەوە‪.‬‬ ‫هەمنگــوەی لــە‬ ‫ژیانــی ڕۆژانەیــدا‬ ‫کەســێکی تونــد و‬ ‫ڕەق و دەمارگــرژ‬ ‫بووە‪ ،‬بە کۆمەڵێک‬ ‫یاسای وشکوبرینگ‬ ‫دەرگای لەســەر‬ ‫خــۆی بەســتووە‪.‬‬ ‫ڕاســتی‪ ،‬مــن دوو‬ ‫شــتم بۆ ناچێتەوە‬ ‫ســەریەک‪ ،‬یەکەم‪،‬‬ ‫هە منگو ە یــی‬ ‫نــاو چیــرۆک و‬ ‫ڕۆمانەکان‪ ،‬دووەم‪،‬‬ ‫هەمنگوەیــی ژیانی‬ ‫ڕۆژانــە‪ .‬هەمنگوەی‬ ‫لەنــاو چیــرۆک‬ ‫ڕۆمانەکانــدا‬ ‫و‬ ‫زۆر زەریــف و‬ ‫شووشــەیییە‪ ،‬بــۆ‬ ‫نموونــە چیرۆکــی‬ ‫« پیر ە مێــر د‬ ‫لەســەر پــرد» یان‬ ‫«شــوێنێکی پاک و‬ ‫ڕوونــاک» حەتمەن‬ ‫بــڕۆ بیخوێنــەوە‪،‬‬ ‫بزانە چەند وردەکار‬

‫و جوان ڕەوتی گێڕانەوە دەباتە پێشەوە‪،‬‬ ‫هەســت دەکەی تــەواوی ڕووداوەکان لە‬ ‫تەنیشــتی تــۆوە ڕوو دەدەن‪ ،‬هەر پێت‬ ‫خۆشە هیی تۆ بن‪ ،‬بەاڵم کاتێک تەماشای‬ ‫ژیانــی ڕۆژانــەی دەکەی‪ ،‬ئیتــر ئەوەیان‬ ‫تەواو جیاوازە‪ .‬لێرەولەوێی ئەم کتێبەدا‪،‬‬ ‫زۆر جار هەمنگوەی ســوکان لە دەستی‬ ‫دەردەچــێ و بەر دیوە ڕەق و توندەکەی‬ ‫دەکەویــن‪ .‬لەگــەڵ ئەوەیشــدا‪ ،‬ئەمــە‬ ‫خەسارناســیی هەمنگوەی نییە‪ ،‬چونکە‬ ‫شێوازەکەی هێندە ناوازەیە‪ ،‬دەڵێی قاچ‬ ‫لەســەر قاچ لە کافێیەک دانیشــتوویت و‬ ‫لە کچێکی جوان دەڕوانیت‪.‬‬ ‫شــتێک لە خوێندنــەوەی ئەم کتێبەدا‬ ‫زۆر سەرنجڕاکێشــە‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬هەمنگوەی‬ ‫بــەردەوام وەک ڕاوچییــەک مامەڵــە‬ ‫لەگــەڵ دیمــەن و ســاتە هەرەکــورت و‬ ‫تێپەڕەکانــەدا دەکات‪ ،‬دەزانــێ چــۆن‬ ‫ڕاویان بکات و بیانکات بە کەرەســتە بۆ‬ ‫نووســین‪ .‬هەر بۆ نموونە‪ ،‬وردبوونەوەی‬ ‫لە شەقام و کافێ و باڕمەن و دەموچاوە‬ ‫تەڕ و تەماوییەکانی ژێر باران‪ ،‬وەسف و‬ ‫پیشاندانی شتەکان‪ ،‬وەک پلێتێکی ساف‬ ‫و ڕوون‪ ،‬دوایــە گواســتنەوەی بۆ ســەر‬ ‫الپەڕەی ســپیی چیــرۆک و ڕۆمانەکان‪،‬‬ ‫دەیســەلمێنێ نووسین الی هەمنگوەی چ‬ ‫مانایەکــی هەبــووە‪ .‬وەک ماریۆ بارگاس‬ ‫یوســا دەڵێــت‪« :‬کۆیلــەی نووســین‬ ‫بووە‪ ».‬ئەمە بەشێک بووە لە کەسێتیی‬ ‫هەمنگــوەی‪ ،‬ئەوەتا کاتێــک هەمنگوەی‬ ‫لە کافێ و شــەقامەکانەوە دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫ماری هاوســەری لێی دەپرسێ‪« :‬ئەمڕۆ‬ ‫چی تازە فێر بووی تاتی؟»‬ ‫کێوی سەهۆڵیین‪ ،‬یەکێکە لە دەربڕین‬ ‫و ڕێســا گرنگەکانــی هەمنگــوەی بــۆ‬ ‫ئەدەبیــات‪ ،‬بەتایبــەت ژانــری ڕەوایەت‪.‬‬ ‫هەمنگوەی جەستەی چیرۆک بە کێوێکی‬ ‫سەهۆڵی دەشــوبهێنێت‪ ،‬کە سێ بەشی‬ ‫لەنــاو زەریادایە و تەنیا بەشــێکی‪ ،‬واتا‬ ‫لوتکەکەی دیارە‪ ،‬مەبەستی ئەم دەربڕینە‬ ‫ئاشکرایە‪ ،‬پێویست ناکات هەموو شتێک‬ ‫بە خوێنەر بڵێــی‪ ،‬ئەوەی دەیڵێی دەبێ‬ ‫یــەک لەســەر چــواری ئــەوە بێــت کە‬ ‫مەبەســتتە‪ ،‬بەمــە هەم ڕێز لــە خوێنەر‬ ‫دەگریــت و هــەم داوەتێکی گرنگیشــی‬ ‫دەکەی بۆ ســەر خوانی تێکست‪ .‬کاتێک‬ ‫«پاریس جەژنی نەبڕاوە» تەواو دەکەین‬ ‫و کتێبەکــە دادەنێین‪ ،‬دیســان تەماشــا‬ ‫دەکەیــن هەمنگوەی ئێمەی خســتووەتە‬ ‫داوی ڕێســاکەیەوە‪ ،‬بەوەی‪ ،‬ئەوەی لەم‬ ‫کتێبــەدا گوتوویەتی‪ ،‬تەنیا بەشــێکە لە‬ ‫کێوێکی ســەهۆڵی و سێبەشــەکەی تری‬ ‫نوقمی زەریان‪.‬‬

‫««‬ ‫پاریس‪ ،‬جەژنی نەبڕاوەی خوێنەر‬

‫سیروان کەریم‬

‫ئەمــەی پێناخــۆش بێت‪ ،‬یــان قبووڵی‬ ‫نــەكات‪ .‬قبووڵكــردن و ناوهێنانی كۆی‬ ‫ئەو هەموو جێگە و شوێنانە‪ ،‬لە چیرۆك‬ ‫و ڕۆمانەكانی نووسەر خۆیدا كەمتر جێی‬ ‫هەزمكردنــە‪ ،‬بــەاڵم لێــرە مامەڵەیەكی‬ ‫ئیســتاتیکی لەگەڵ شاردا كراوە‪ ،‬لە ڕێی‬ ‫گێڕانــەوەوە‪ .‬پاریــس هەمان ئەو شــارە‬ ‫نییە كە گەشــتیارەكان بۆی دەڕۆن‌‪ ،‬ئەو‬ ‫شارەیە دەستكاری دەكرێت بەو فۆڕمەی‬ ‫نووســەر دەیەوێت‪" .‬ئەوەی بەسەر ئەم‬ ‫جیهانە تازەی نووسیندا بكەوێت و كاتی‬ ‫بۆ خوێندنەوە هەبێت لە شــارێكی وەك‬ ‫پاریســدا‪ ،‬كــە ڕێگەیەكی بۆ خۆشــژیان‬ ‫و كاركــردن هەبــوو‪ ،‬ئیتــر هەرچەنــدە‬ ‫هەژاریــش بوویتایە‪ ،‬وەكو ئــەوە وا بوو‬ ‫گەنجینەیەكی مەزنت پێ بەخشرابێت‪".‬‬ ‫بۆیــە ئەو هەموو ســیحر و پیاهەڵدان‬ ‫و كەشــفكرنەی پاریس الی هەمنگوەی‪،‬‬ ‫بــە جۆرێــك لە جــۆرەكان هەمــان ئەو‬ ‫واقیعەیە‪ ،‬زۆر جار شار دەیسەپێنێت بۆ‬ ‫خزمەت و مانەوەی نووســەر‪ ،‬سیحریش‬ ‫بــۆ خــۆی ناچێتە هەمــوو شــارێكەوە‪،‬‬ ‫هەرچــۆن هەندێــك نووســەریش توانای‬ ‫كەشفكردنی سیحری شاریان نییە‪.‬‬ ‫لــەم كتێبــەدا هەمنگوەی بــە جددی‬ ‫حەز دەكات نووســەری باش و خراپ بۆ‬ ‫خوێنەرەكانی جیا بكاتەوە و پێیان بڵێ‌‪،‬‬ ‫كام نووسەر شایەنی خوێندنەوەیە و كام‬ ‫نووسەر زبڵنووســە‪ ،‬ئەمە ئەو پەیامەیە‬ ‫كــە هەمنگوەی لــە ڕێی نووســینەوەی‬ ‫یادداشتەكانییەوە بۆمان كەشف دەكات‬ ‫و هەندێــك نــاو و بەرهەم لــەم كتێبەدا‬ ‫دەبنە بڤە‪" .‬پێیان گوتم كاترین مانسفیڵد‬ ‫كورتەچیرۆكنووسێكی باشە‪ ،‬تەنانەت بە‬ ‫كورتەچیرۆكنووســی مەزنیــش باســیان‬ ‫دەكــرد‪ ...‬مانســفیڵد‪ ،‬وەك بیرەیەكــی‬

‫خوێنــەر كاتێــك كتێبی نووســەرێك‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ ،‬ڕەنگە یەكەم شت كە حەز‬ ‫بــكات بزانێت ژیانی خودی نووســەرەکە‬ ‫بێــت‪ ،‬بەتایبــەت دوای خوێندنــەوەی‬ ‫بەرهەمی ئەو نووســەرە‪ ،‬بۆ نموونە حەز‬ ‫دەكەیــت بزانیــت چــۆن دەخوێنێتەوە‪،‬‬ ‫ێ لە‬ ‫چۆن ئوتۆمبێل لــێ دەخوڕێت‪ ،‬گو ‌‬ ‫چ جــۆرە موزیكێک دەگرێــت‪ ،‬یان چۆن‬ ‫دەنووسێت و فاكتی پشت نووسینەكانی‬ ‫لە چ پنتێكەوە دەگاتە دەســت خوێنەر‪.‬‬ ‫من بۆ خۆم زۆر جار ئەو حەزەم هەبووە‪،‬‬ ‫ڕەنگە بــۆ هەمنگوەی‪ ،‬زیــاد لە جارێك‬ ‫ئەمە دەماغی ماندوو كردبێتم‪.‬‬ ‫بەشــێك لــە ژیانــی نووســەر‪ ،‬ئەگەر‬ ‫نەڵێــم هەمــووی دەكەوێتە نــاو بۆتەی‬ ‫یادداشــتەكانییەوە‪ ،‬یەعنــی دەمەوێــت‬ ‫بڵێم یادداشــت بەشێکی گرنگ لە ژیانی‬ ‫نووســەرە‪ ،‬كــە لــە بــەردەم خوێنەردا‬ ‫هەڵی دەڕژێــت‪ ،‬لە ڕێــی گێڕانەوەیەكی‬ ‫ڕاســتەوخۆوە‪ ،‬ئەمەیــش بۆ خــۆی زیاد‬ ‫لــە چێژێكە‪ ،‬بەو وردییــەوە دەچێتە ناو‬ ‫نهێنییــە نەوتراوەكانــی نووســەر‪ .‬ئیتر‬ ‫لەوێوە تێدەگەیت ژیانی ڕۆژانەی ئەو‪ ،‬تا‬ ‫چ ئەندازەیــەك كۆنتاكتی هەبووە لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵگــە و دەوروبەرەكــەی‪ .‬كتێبــی‬ ‫«پاریس جەژنی نەبــڕاوە» یەكێكە لەو‬ ‫كتێبانەی سەروەختی خوێندنەوە هەستی‬ ‫ئەوەت ال دروســت دەکات؛ هەمنگوەی‪،‬‬ ‫لــە یەكێك لە كافــێ كۆنەكانی پاریس‪،‬‬ ‫بەرامبــەرت دانیشــتووە و قاوەت لەگەڵ‬ ‫ێ‬ ‫دەخواتــەوە‪ ،‬بەتایبەت كافێی كلۆســغ ‌‬ ‫دی لیالی‪ ،‬لە ‪ 113‬شــەقامی نۆتغ‪ -‬دام‪-‬‬ ‫دو‪-‬شــوم‪ .‬ئــەم كتێبە بــە زمانێكی زۆر‬ ‫ێو‬ ‫ئەدەبی قسەی هەیە لەسەر باڕ و كاف ‌‬ ‫شەقام و ئوتێلەكانی پاریس‪ .‬جگە لەوەی كەمكحــول وا بوو‪ ،‬ئــاوت بخواردایەتەوە‬ ‫وەك ئامێــری جی‪ .‬پی‪ .‬ئێس‪ ،‬نووســەر باشــتر بوو‪ .‬بەاڵم چایكۆڤ ئاو نەبوو لە‬ ‫مامەڵەی لەگەڵ پاریســدا كردووە‪ .‬ئەمە ڕەوانیدا نەبێت‪".‬‬ ‫جوانییەكــی تــر كــە دركــی‬ ‫بۆ خــۆی ئەو بەركەوتنەیە كە نووســەر‬ ‫شار دەكاتە سەنتەر‪ ،‬بێ ئەوەی خوێنەر پێدەكرێــت‪ ،‬دۆزینــەوەی هەمنگوەیە بە‬

‫پارچەپارچەیی‪ ،‬لەگەڵ خوێندنەوەی هەر‬ ‫ناونیشانێكی ناو كتێبەكەدا تۆ بەشێكی‬ ‫نووســەر دەدۆزیتــەوە‪ ،‬لــە شــوێنێك‬ ‫تەمــەن‪ ،‬لە شــوێنێكی تــر موزیك و لە‬ ‫شــوێنێكی تــر جــۆری خواردنەوەكەی‪،‬‬ ‫لــە جێیەكی تــر چۆنیەتیی نووســین و‬ ‫فیكــری پشــت گێڕانەوەی نووســەر‪ .‬لە‬ ‫هەمان كاتدا ناونیشــانەكان ســەربەخۆ‬ ‫خۆیــان دەگێڕنــەوە و لــە هەمــان‬ ‫كاتیشــدا ناونیشــانەكانی پێــش خۆیان‬ ‫تــەواو دەكــەن‪ .‬وەك ئــەوەی زنجیرەی‬ ‫گێڕانەوەكان هەیكەلی هەرەمێک بن‪.‬‬ ‫گوتم‪:‬‬ ‫_ مــەرج نییــە ڕەخنــە لــە كتێــب‬ ‫بگریــت‪ ،‬فیلــم هەیە‪ ،‬شــانۆنامە‪ ،‬بالێ‌‪،‬‬ ‫سینەما‪.‬‬ ‫_ هــەم‪ ،‬تۆ ســەرنجڕاكێش باســی‬ ‫دەكەیــت‪ .‬زۆر سوپاســت دەكــەم‪ ،‬زۆر‬ ‫دڵخۆشكەرە‪ ،‬هەروەها داهێنەرانەشە‪.‬‬ ‫_ داهێنــان ڕەنگــە گــەورە كرابێ‪.‬‬ ‫دواجــار‪ ،‬خــودا لــە تەنیا شــەش ڕۆژدا‬ ‫دنیــای دروســت كــرد و ڕۆژی حەوتەم‪،‬‬ ‫پشووی‌ دا‪.‬‬ ‫_ بێگومــان‪ ،‬هیــچ شــتێكیش نییە‬ ‫ڕێگر بێت لەوەی نووسینی داهێنەرانەش‬ ‫بنووسم‪.‬‬ ‫_ هیچ شتێك‪ .‬ئەوە نەبێت لەوانەیە‪،‬‬ ‫ئاســتێكی زۆر بەرز بــە ڕەخنەكانت بۆ‬ ‫خۆت دابنێی‪.‬‬ ‫زمانــی دیالۆگ تاڕادەیەك لە هەندێك‬ ‫شــوێندا‪ ،‬تەواو درێژكراوەی ناو چیرۆك‬ ‫و ڕۆمانەكانــی نووســەرە‪ ،‬ئیتــر لــەم‬ ‫دیالۆگانــەوە كەســانی تر دێنــە ناوە و‬ ‫بۆچوون و قســەیان هەیــە‪ ،‬هەمنگوەی‬ ‫نەیویســتووە هەر خۆی قســەی هەبێت‪.‬‬ ‫لێــرە زمانی دیالۆگ لە پێناوی گێڕانەوە‬

‫«‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/٥‬‬

‫‪3‬‬

‫وەرگــێــڕی «پــاریــس‪ ،‬جەژنی نــەبــڕاوە» زۆر‬ ‫لێزانانە توانیویەتی زمان و فەزای ئەم كتێبە‬ ‫بدۆزێتەوە و وەریبگێڕێتە سەر زمانی كوردی‬ ‫و تەواوكردنــی بۆچوونی نووســەردایە‪،‬‬ ‫هەندێــك لــە دیالۆگــەكان ڕەخنەیــە لە‬ ‫بۆچوونی كەســانی تــر‪ ،‬هەندێكجاریش‬ ‫بۆچوونــەكان مەیلــی ئامۆژگارییــان‬ ‫هەیــە‪ .‬گێڕانــەوە لــە ڕێــی دیالۆگــەوە‬ ‫بــە ئەندازەیــەک چــڕە‪ ،‬خوێنەر‬ ‫تووشــی ئــەو گومانــە دەكات‪،‬‬ ‫چــۆن ئــەو دیالۆگــە ڕاســتەخۆ‬ ‫وتــراوە و هەمنگوەی وەك خۆی‬ ‫قســە و بۆچوونــی كەســەكانی‬ ‫نووســیوەتەوە‪ .‬تەنانەت هەندێك‬ ‫ڕســتە و بۆچــوون ئەگــەر ڕێــك‬ ‫لــە زمانــی خۆیشــمانەوە بێــت‪،‬‬ ‫ڕەنگە لە وتنــدا گران بێت‪ .‬بۆیە‬ ‫وردكردنــەوەی زمانــی دیالــۆگ‬ ‫لــەم كتێبــەدا‪ ،‬تــا ئەندازەیەكی‬ ‫زۆر مەیلێكــی چێژبەخشــانەی‬ ‫هەیــە‪ ...‬وەرگێــڕ زۆر لێزانانــە‬ ‫توانیویەتــی زمان و فــەزای ئەم‬ ‫كتێبە بدۆزێتــەوە و وەریبگێڕێتە‬ ‫ســەر زمانی كوردی‪ .‬لە ئێستادا‬ ‫كێشــەی گەورەی وەرگێڕی ئێمە‬ ‫زۆر جــار بزركردنی خودی زمانی‬ ‫وەرگێڕانــە‪ .‬دەتوانیــن بڵێیــن‬ ‫لــەم كتێبــەدا‪ ،‬بەر ئــەو زبری و‬ ‫ناڕێكی و تاسەی زمانە ناكەوین‪.‬‬ ‫قســەیەكی جوان هەیــە‪ ،‬دەڵێت‪:‬‬ ‫"دەبێــت وەرگێڕان وەك ئەو كچە‬ ‫جوانە وا بێت‪ ،‬كە بە حەزی خۆی‬ ‫دێت و داوات لێ دەكات ماچێكی‬ ‫بكەیت‪ ،‬ئەگــەر تۆیش ئەو ماچە‬ ‫نەكەی خوا دەتگرێت‪".‬‬ ‫*پاریــس جەژنی نەبڕاوە‪ ،‬ئێرنســت‬ ‫هەمنگوەی‪ ،‬وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە‪:‬‬ ‫ژوان جــەالل‪ ،‬لە باڵوکراوەکانی ناوەندی‬ ‫غەزەلنووس‪ ،‬ساڵی چاپ‪.٢٠١٤ :‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/٥‬‬

‫‪4‬‬

‫ئێمە هەم یاریکەرین و هەم یاریپێکراو‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ فەڕۆخ نێعمەتپووردا‬

‫ئا‪ :‬ئارام سدیق‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫ڕەخــنــەی چــاودێــر‪ :‬لـ ‌ه ڕۆمــانـه‌كـه‌دا‬ ‫زۆر باسی گرنگیی «ژماره» ده‌كه‌یت‪،‬‬ ‫ئ ـه‌م ـه‌ش مــن المــوایــ ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه‬ ‫«بوون»ـه‌وه و بوونی ئێم ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵێك‬ ‫ژمار‌ه پێكهاتووه‌‪ ،‬تۆ خۆت چ قسه‌یه‌كی‬ ‫ترت هه‌یه‌؟‬ ‫ـ حەتمەن دەزانی کە فیساغورسییەکان‬ ‫لــە زەمــانــی یــۆنــانــی بــاســتــانــدا وەک‬ ‫رێچکەیەکی فەلسەفی باوەڕیان وابوو کە‬ ‫ژمارە دایکی هەموو شتێکە‪ .‬دەیانگوت‬ ‫ژمـــارە ســەرچــاوەیــە و هــەمــوو شتێک‬ ‫لەوەوە سەرچاوەی گرتووە‪ .‬وەک چۆن‬ ‫تالیس دەیگوت ئاو سەرچاوی بوونە‬ ‫و ئاناکسیمێنسیش دەیــگــوت هــەوا‪.‬‬ ‫فیساغورسییەکان گرنگییان بە راهێنانی‬ ‫بێدەنگی دەدا (بــیــر لــە بێدەنگیی‬ ‫دانیشتەکانی پیاوەکەی ژێر درەختەکە‬ ‫بکەوە)‪ .‬هەڵبەت تەنیا فیساغورسییەکان‬ ‫نین کە گرنگی بە ژمارە دەدەن‪ ،‬ئەمە‬ ‫دواتر الی هیگڵ و مارکسیش بە جۆرێکی‬ ‫تر گرنگیی پەیدا دەکــا‪ .‬الی ئــەوان‬ ‫گۆڕان لە چلۆنایەتیدا بە هۆی گۆڕان لە‬ ‫چەندایەتیدا پەیدا دەبێ (بۆ وێنە ئاو لە‬ ‫سەد دەرجەی گەرمی دا دەبێ بە هەڵم)‬ ‫واتە لە چلۆنایەتییەکەوە دەگۆڕدرێ بۆ‬ ‫چلۆنایەتییەکی دیکە بە هۆی گۆڕان لە‬ ‫ژمارەدا‪.‬‬

‫و لە بەرزاییەکاندا‪ .‬گەر درەخت ریشە‬ ‫بۆ ژێرەوە دەهاویژێ و گەاڵ و لقوپۆپ‬ ‫بۆ ســەرەوە‪ ،‬کەواتە لەم ڕۆمانەدا دوو‬ ‫شوێن وجوودی هەیە‪ .‬ئەو دوو شوێنەی‬ ‫وا پەل دەهاوێن و بوونەوەرەکانی تری‬ ‫دەوروبەری خۆیان بە تایبەت دوو منداڵی‬ ‫ناو ماڵەکە بەرەو خۆیان هان دەدەن‪.‬‬ ‫ئەمە دەڵێم لەبەر ئەوەی پرسیارەکەی‬ ‫تۆ زۆرتر وەبیرهێنەری دابەشکردنێکی‬ ‫قودسیانە و مەزهەبیانەیە‪.‬‬

‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ل ‌ه الپ ـه‌ر‌ه ‪٢١‬ـدا‬ ‫ك‬ ‫گومانێكی گـه‌ور‌ه ده‌خه‌یته‌ڕوو كاتێ ‌‬ ‫ده‌نوسیت «ئه‌سڵه‌ن تۆ بڵێی خولقاندن‬ ‫و ونبوونێك هه‌بێت» ئــه‌م گومان ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ی ‌ه ل ‌ه خالق ل ‌ه كوێو‌ه هاتووه‌‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌م ‌ه ره‌تكردنه‌وه‌ی خالقه‌؟‬ ‫ـ رســتــەیــەکــی وەهــــا دەکــــرێ لە‬ ‫بەستێنی ڕۆمانەکەدا جۆرەها تەعبیری‬ ‫لێبکرێ‪ .‬ئەمە خوێنەرە بڕیاری لە سەر‬ ‫دەدا‪ .‬بەاڵم بە رای من گەر لە چاوی‬ ‫خالقیشەوە سەیری بکەین (وەک دەزانی‬ ‫خالق دەکرێ مانای جۆربەجۆری هەبێ)‪،‬‬ ‫دەکرێ لە گشتیەتی خۆیدا خوڵقاندن و‬ ‫ونبوون یەک شت بن‪ .‬ئەم دوو وشەیە‬ ‫زەمانێک دێنە ئــاراوە کە دیــدی ئێمە‬ ‫کۆنکرێتی دەبێتەوە‪ .‬لە جیهانێکدا کە‬ ‫شتەکان هەموو ئانوساتێک لە دایک دەبن‬ ‫و لە ناو دەچن‪ ،‬دەکرێ لە دیمەنێکی‬ ‫گشتی تردا ئەم رەوتە وەک خوڵقان و‬ ‫ونبوون نەبیندرێ ئەوەندەی کە وەک‬ ‫خوڵق‪ -‬ون دەتوانرێ ببیندرێ‪ ،‬یان وەک‬ ‫ون‪ -‬خوڵق‪ .‬گەمە زمانییەکان تەنانەت‬ ‫ڕەخــنــەی چــاودێــر‪ :‬دوو فیگۆری دەتوانن پرسپێکتیوی زیاترمان لە بەر‬ ‫سه‌ره‌كیی ڕۆمانه‌ك ‌ه (باڵنده‌ی بریندار‪ ،‬چاودا بکەنەوە‪.‬‬ ‫ماسی سه‌رسام) ك ‌ه ڕۆمانه‌كه‌شت ب ‌ه‬ ‫‌ڕه ‪٣١‬ـدا‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ل ‌ه الپ ـه ‌‌‬ ‫ناوی ئه‌وانه‌و‌ه ناو نــاوه‌‪ ،‬هه‌ست به‌و‌ه‬ ‫ده‌كه‌م یه‌كیان نوێنه‌ری زه‌ویی ‌ه و ئه‌وی ه ـه‌ســت بــ ‌ه ڕه‌تــكــرنــه‌وه‌ی بــیــردۆز‌ه‬ ‫تر نوێنه‌ری ئاسمان تۆ خۆت ده‌ڵێی ئاینییه‌كان ده‌كرێت بۆ بــوون كاتێك‬ ‫ده‌نوسیت «چ درۆیه‌كی گه‌وره‌ی ‌ه مرۆڤ‬ ‫چی؟‬ ‫ـ زیاتر لەوەی بمانەوێ وەک نوێنەر ل ‌ه ئاسمانه‌كانه‌و‌ه دابه‌زیوه‌ت ‌ه خواره‌وه‌«‪،‬‬ ‫ناویان لێبەرین‪ ،‬دەبــێ بڵێم کە ئەو ئایا ئه‌م ‌ه ره‌نگدانه‌وه‌ی بیردۆزه‌كه‌ی‬ ‫دووانە هێمای کارکردنن لە قواڵییەکان داروین نییه‌ بۆ بوون الی تۆ؟‬

‫ـ وەک لـــە وەاڵمــــی‬ ‫پرسیاری پێشووتردا گوتم‬ ‫ئەمە دەکرێ لە بەستێنی‬ ‫کــتــێــبــەکــدا تــەعــبــیــری‬ ‫جۆراوجۆری لێبکرێ‪ .‬من‬ ‫رەنگە وەک خۆم تەعبیر‬ ‫یاخود بڕوای تایبەتی خۆم‬ ‫هەبێ بۆ خوڵقان‪ ،‬کە ئەمە‬ ‫زۆر گرینگ نییە و نابێ‬ ‫لــە بەستێنی کتێبەکەدا‬ ‫گرینگیی سەرەکی هەبێ‪.‬‬ ‫گــەر من هــەوڵ بــدەم لەم‬ ‫ڕۆمانەمدا روانگەی تایبەت‬ ‫بە خۆم بسەپێنم‪ ،‬پێم وابێ‬ ‫کارێکی ناعاداڵنەم کردووە‪.‬‬ ‫ئەو رستەیەی تۆ لێرەدا ئاماژەت پێداوە‪،‬‬ ‫تەنیا دەتــوانــێ یەکێک لــەو بۆچوونە‬ ‫بــێ ئــەژمــارانــەی بێت کــە یەکێک لە‬ ‫کەسایەتییەکانی چیرۆکەکە هەر دەم‬ ‫پێیان دەگا و بە تەواویش بەستراوەتەوە‬ ‫بە فەزای کۆنکرێتی سات بە ساتی ناو‬ ‫ڕۆمانەکەوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چــاودێــر‪ :‬لـه‌الپـه‌ر‌ه ‪٥٢‬ـــدا‬ ‫ده‌نوسیت «ل ‌ه هه‌ر شوێنێك بیت دونیا‬ ‫چاوه‌ڕوانییه» ئه‌م ‌ه ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫قسه‌ی ‌ه ك ‌ه مرۆڤ ئاژه‌ڵێكی چاوه‌ڕوانه‌؟‬ ‫یان ده‌توانین بڵێن مرۆڤ چاوه‌ڕوانی‬ ‫له‌گه‌ڵ بوونیدا ده‌هێنیته‌ بوونه‌وه‌؟‬ ‫ـ پێموایە چاوەڕوانی وەک تۆ گوتت‬ ‫لەگەڵ «بوون» لە دایک دەبێت‪ .‬کاتێک‬ ‫قــەرارە هەموو شتێ گۆڕانی بە سەردا‬ ‫بێت‪ ،‬کەواتە هەمیشە چاوەڕوانی قۆناغی‬ ‫دواترین کە قەرارە گۆڕانێکی تر بێت‪ ،‬جا‬ ‫چ بەم چاوەڕوانییە بزانین یان نەزانین‪.‬‬ ‫ژیان و بوون چاوەڕوانییەکی گەورەیە‪،‬‬ ‫چ لە ئاستی میکرۆدا (بچوک) و چ‬ ‫لە ئاستی ماکرۆدا (گــەورە)‪ .‬گۆڕان و‬ ‫چاوەڕوانی هەم تراژیدیای ژیانن و هەم‬ ‫مانایش بە ژیــان و بە بــوون دەدەن‪.‬‬ ‫هراکلیت فیلسوفی یۆنانی باوەڕی وا بوو‬ ‫کە شتەکان هەمیشە لە حاڵی گۆڕان و‬ ‫رۆیشتندان‪ .‬بەم فیلسوفەیان دەگوت‬

‫ئەوەیە کە لەم حاڵەتە پارادۆکساڵە (دژ‬ ‫بەیەکە) کەم بکاتەوە‪ .‬جا هەندێ کەس‬ ‫دەیانەوێ بە تەسلیم بــوون ئەم کارە‬ ‫بکەن (کە ژمارەیان یەکجار زۆرە) و‪،‬‬ ‫هەندێ کەسی تریش بە بەرەنگاربوونەوە‬ ‫(کە ژمارەیان یەکجار کەمە)‪ ،‬بەاڵم سەیر‬ ‫ئەوەیە کە چیرۆکەکە هەتا هەنووکەیش‬ ‫درێژەی هەیە!‬

‫««‬

‫پێچەوانەوە وادیارە رستەکەی ناو ڕۆمانە‬ ‫خەریکی تەئیدکردنی دیکارتیشە!‬ ‫ ‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ل ‌ه الپ ـه‌ر‌ه ‪٦٧‬ـدا‬ ‫ئاماژه‌یه‌ك هه‌ی ‌ه بۆ تێكچوونی بوونی‬ ‫راسته‌قین ‌ه مرۆڤ و ب ‌ه پالستیكبوونی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬هه‌ست ده‌كه‌یت ته‌كنه‌لۆژیا ئه‌م‬ ‫دۆخــی ب ‌ه پالستیكبوون ‌ه كــردوو‌ه یان‬ ‫رۆحی مرۆڤی سه‌رده‌م به‌ره‌و كاڵبوونه‌و‌ه‬ ‫ده‌ڕوات؟‬ ‫ـ بــە رای مــن هــۆکــاری گۆڕانەکان‬ ‫فرەچەشنن‪ .‬هەم ئەم و هەم ئەو‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی کامیان گرنگیی زیاترە و کامیان‬ ‫بنەڕەتی ترە‪ ،‬باسێکی جیاوازە‪ .‬کاتێک‬ ‫مرۆڤ زیاتر سەرقاڵی «کااڵ» واتە شتە‬ ‫بەرهەم هێنراوەکانی ناو بازاڕ دەبێ و‬ ‫شێوە ژیانی خۆی زیاتر بەوانەوە گرێ‬ ‫دەدا‪ ،‬پرۆسەی بە پالستیک بوون خێراتر‬ ‫تێیدا سەرهەڵدەدا‪ .‬چونکە وەک مارکس‬ ‫دەڵێ مرۆڤ بوونەوەرێکی فرەچەشنە‬ ‫و لەم فرەچەشنەیدا مانا پەیدا دەکا‪.‬‬ ‫کاتێکیش ژیان و بوون وەهای لێدێ کە‬ ‫تاکڕەهەندی بوون سەرهەڵدەدا و مرۆڤ‬ ‫بااڵنسی «بــوون»ـــی خۆی لە دەست‬ ‫دەدا‪ ،‬ئیتر رەوتی بە پالستیکبوون بە‬ ‫خەستی دەست پێدەکات‪.‬‬

‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ل ‌ه الپ ـه‌ر‌ه ‪٥٨‬ـدا‬ ‫ده‌نــوســیــت‪« :‬ه ـه‌بــوون پێش گرنگی‬ ‫ده‌كـــه‌وێـــت» ئــه‌مــ ‌ه ره‌نـــگـــدانـــه‌وه‌ی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی بوونگه‌راكان ‌ه الی تۆ و‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ی كۆجیتۆكه‌ی دیكارته‌‪ .‬چی‬ ‫ترت له‌م باره‌یه‌و‌ه هه‌یه‌ بۆ خوێنه‌ر؟‬ ‫ـ وادەردەکـــەوێـــت ئــەم رستەیە لە‬ ‫بــوونــگــەراکــان نزیکە‪ ،‬وەک رستەکە‬ ‫ئاماژەیشی پێداوە لە پەیوەندیی لەگەڵ‬ ‫«گرنگی»دا‪ .‬واتە بوون لە «گرنگی»‬ ‫لە پێشە‪ ،‬بەاڵم ئەمە بەو مانایە نییە‬ ‫کە بوون لە گرنگیی گرنگترە‪ .‬پێم وابێ‬ ‫گەر ئاوا سەیری باسەکە بکەین تەواو‬ ‫بە شێوازی تر دەگەین‪ .‬سەیر کە‪ ،‬گەر‬ ‫بوون نەبێ‪ ،‬چلۆن گرنگی دەبێ؟ بوون‬ ‫خەمگین و تاریکئەندێش و بەدگومان!‬ ‫وەک مانایەکی رووت (واتە بەدەر لە هەر‬ ‫مانایەک) دەبێ هەبێ بۆ ئەوەی بتوانین‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ل ‌ه الپ ـه‌ر‌ه ‪٥٤‬ـدا مانای تری (مانای کۆنکرێت) ی لێ بار‬ ‫ده‌نوسیت‪« :‬ژیان كایه‌یه‌كی گه‌وره‌یه‌« بکەین‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ره‌نگی سوور وه‌كو‬ ‫ده‌مه‌وێت ل ‌ه دیدی ئێوه‌و‌ه بزانم مرۆڤ‬ ‫دیکارت دەڵــێ «من بیردەکەمەوە‪ ،‬ره‌نگی بــوون و خــودا ته‌نانه‌ت هه‌موو‬ ‫له‌م نێوانه‌دا یاریكه‌ری ئه‌و كایه‌یه‌‪ ،‬یان کەواتە هەم»‪ ،‬لێرەدا نازانم مەبەستی خولقاندنی دونیایه‌ك ك ‌ه هه‌موو سووره‌‪،‬‬ ‫یاریپێكراوه‌‪ .‬ل ‌ه ڕۆمانه‌كه‌دا هه‌ست به‌و‌ه تۆ چییە‪ ،‬چونکە ئەو رستەیەی ئاماژەت سوور الی تۆ ئاماژه‌ی ‌ه بۆ به‌رده‌وامی یان‬ ‫ده‌كرێت یاری پێكراوه‌؟‬ ‫پێداوە پەیوەندیی بەم رستەیەی دیکارتەوە ئاماژه‌ی ‌ه ئه‌و هه‌موو خوێنڕێژییه‌ی ك ‌ه‬ ‫ـ‬ ‫هه‌موو الیه‌كی دونیای گرتۆته‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫چی تر؟‬ ‫ـ دیسان دەکرێ بڵێم رەنگە هەموویان!‬ ‫پێموایە چاوەڕوانی لەگەڵ «بــوون»دا لە دایک‬ ‫خوڵقان وەک ونبوون بریتییە لە گۆڕان‪.‬‬ ‫دەبێت‪ .‬کاتێک قــەرارە هەموو شتێ گۆڕانی بە گۆڕانەکانیش لە هەر حاڵەتیاندا (چ لە‬ ‫سەردا بێت‪ ،‬کەواتە هەمیشە چاوەڕوانی قۆناغی دایکبوون و چ مردن)‪ ،‬زیاتر لە رەگەزی‬ ‫سوورن‪ .‬بەردەوامی ژیان لە «بوون»دا‬ ‫بە واتای رەنگڕێژکردنی ژیانە بە سوور‪.‬‬ ‫دواترین کە قەرارە گۆڕانێکی تر بێت‬ ‫بــوون زۆرتــر لە رەگــەزی ســوور دەکا‪،‬‬ ‫النیکەم لە ساتەوەختی دەستپێکیدا‪.‬‬ ‫هەردووکیان‪ .‬ئێمە هەم یاریکەرین و نیە‪ .‬دیکارت وەک ئەقڵگەرایەک بیر بە رەنگە هەر لەبەر ئەمەیشە کە تەنانەت‬ ‫هەم یاریپێکراو‪ .‬دێینە دونیاوە بە بێ تاقە بوونی رەسەن دەزانی و‪ ،‬ئەوانی خوڵقێنەرەکەیشی هیچی لە دەست نایەت‬ ‫ویستی خــۆمــان (یــاریــپــێــکــراو)‪ ،‬ئەو تری بە جێی متمانە نەدەزانی‪ .‬هەڵبەت لە ئاست ئەو هەموو نەهامەتییەی بەشەر‪.‬‬ ‫ساتەوەختانەیش دەژیـــن دەمــانــەوێ خودایشی وەک گرەنتیی ئەم حەقیقەتە خوڵقێنەر لە شوێنێکی ســوور دەژی‪.‬‬ ‫یاریکەر بین‪ .‬هەڵبەت ئەوەی کە چەندە ناو دەبرد‪ .‬هەڵبەت دەتوانم بە شێوەیەک مرۆڤ تا ئەم ساتە وەختەیش دەیەوێ‬ ‫لــەم داوایـــەی خۆماندا سەردەکەوین ئەم بۆچوونەی تۆی ئازیز بە رستەی ناو بیگۆڕێ‪ ،‬هەر بۆیە هەندێ کەس وەک‬ ‫باسێکی تــرە‪ .‬دەمرین بە بێ ویستی ڕۆمانەکەوە گرێ بدەم‪ ،‬ئەویش ئەوەی کە باڵندەی بریندار بۆی دەفڕن و هەندێ‬ ‫خۆمان (یاریپێکراو)‪ ،‬خۆمان دەکوژین بوون دەتوانێ لە شێوازی دیکارتیانەدا کەسی تریش وەک ماسی سەرسام کون‬ ‫بە ویستی خۆمان (یاریکەر)‪ .‬دەزانی‪ ،‬بە شێوەی سەرەکی تەنیا «بیر» بێت و و کەلەبەری ئەو ژێرژێرانەی بۆ بەیەکا‬ ‫ژیان و بوون کۆی ئەم جۆرە حاڵەتە بەس‪ .‬لەم حاڵەتەدا دەتوانین بڵێین کە دەدەن‪ ،‬بــەاڵم‪ ،...‬بەاڵم ئاکام؟‪...،...‬‬ ‫پارادۆکسااڵنەن‪ .‬تەواوی هەوڵی مرۆڤ بیر پێش گرنگیی دەکــەوێ‪ .‬کەواتە بە هەوڵێک کە هێشتا درێژەی هەیە‪.‬‬

‫«‬

‫دارستانى ونبوو‬

‫یاداشته‌كانى ڕافائێل ئه‌لبێرتى‬ ‫و‪ .‬له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ :‬بورهان عه‌تار‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫دواى ئ ـه‌و‌ه به‌نزیكه‌ى دوو رۆژێــك‬ ‫كه‌مێك به‌رله‌به‌یانى له‌گه‌ڵ دكتۆر نگرین‬ ‫له‌گروپێكى بچوكدا رێگه‌ى (پلێنسیه‌)‬ ‫مان گرت ‌ه به‌ر ب ‌ه ئاراسته‌ى هه‌رێمى‬ ‫(لیبانته‌) ك ‌ه ئه‌و حكومه‌ت ‌ه رۆمانسی ‌ه‬ ‫پاڵه‌وانى به‌رگرى‌و بـه‌رخــۆدان‪ ،‬شارى‬ ‫(ئ ـه‌لــدا)ى له‌پارێزگاى (ئه‌لیكانته‌)‬ ‫هه‌ڵبژاردبو تا بیكات ‌ه پێگه‌یه‌كى كاتى‬ ‫به‌مه‌به‌ستى درێژه‌دان به‌خه‌بات‪ .‬ئه‌وكات ‌ه‬ ‫شارى (ئه‌لدا) شارێكى زۆر بچوك بو‪.‬‬ ‫به‌اڵم شتێكى ترسناك‌و چاوه‌ڕواننه‌كراو‬ ‫رویــدا‪ ،‬دروســت له‌گه‌ڵ پێشبینیه‌كانى‬ ‫مورال تێكیان ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬كاتێك كۆلونێل‬ ‫(كاسادۆ) ل ‌ه (یه‌كه‌ى په‌خشى رادیۆى‬ ‫مه‌دریده‌وه‌) له‌میانه‌ى وتارێكدا كوده‌تاى‬ ‫به‌سه‌ر (حكومه‌تى كۆمارى)دا راگه‌یاند‪.‬‬ ‫به‌ڕێكه‌وت گوێم له‌وه‌اڵمى ئه‌و گفتوگ‬ ‫ته‌له‌فۆنی ‌ه بو ك ‌ه نگرین له‌شارى (ئه‌لدا)‬ ‫ه‌و‌ه له‌گه‌ڵیدا ئه‌نجامیدا بوو‪ ،‬كاسادۆ‬ ‫گوتى‪:‬‬ ‫ـ مــــن دان بــــه‌ده‌ســــتــــه‌اڵت‌و‬ ‫به‌حكومه‌ته‌كه‌شتدا نانێم‪ ،‬تائێستاش هه‌ر‬ ‫من كۆلۆنێڵ كاسادۆم‌و ئه‌وه‌تا كوده‌تام‬

‫به‌سه‌ردا كردن‪ ،‬له‌ئێستا به‌دواو‌ه ئێو‌ه نه‌ده‌برد په‌ناى بۆ به‌رین‪ ...‬ئیدى ناچار‬ ‫یاخى‌و نه‌یارى ئێمه‌ن‪ ...‬یه‌كه‌م كارێك من‌و (ماریا تیرسیا) ملى رێگامانگرت‬ ‫ك ‌ه حكومه‌ته‌كه‌ى كاسادۆ ئه‌نجامیدا به‌نیازى هه‌اڵتن به‌ره‌و غه‌رنات ‌ه ك ‌ه هه‌رگیز‬ ‫ئیعدامكردنى باشترینى سه‌ركرده‌كانى پێشتر ئه‌و شاره‌مان نه‌دیتبو‪ .‬ئاى له‌و‬ ‫به‌رگریكردن بو له‌مه‌درید‪ ،‬له‌وان ‌ه كۆلۆنێڵ ساویلكه‌یه‌ى‌و بێ ئومێدیه‌!! پێمانوابو‬ ‫(بارتیلۆ ئه‌سكانیۆ) و سه‌ركرده‌ى الوى ل ـه‌وێ كه‌س نامانناسێت‪ ،‬ب ـه‌اڵم ئێم ‌ه‬ ‫به‌ره‌و چاره‌نوسێكى نادیار ده‌ڕۆیشتین‪،‬‬ ‫فه‌رمانده‌ى لیوا (خوان مۆریۆ‪)..‬‬ ‫ده‌نگى شه‌ستیرو مه‌تره‌لۆزه‌كانى له‌ناكاو ئوتۆمبیلێكمان بینى له‌نزیك‬ ‫تابورى پێنجه‌م ك ‌ه چوبون ‌ه پاڵ كاسادۆ ئێمه‌و‌ه وه‌ستا‪ ،‬ژه‌نه‌راڵ (ئه‌یدالگۆ‪ .‬دى‪.‬‬ ‫زۆر دور نه‌بو ل ‌ه (ئه‌لدا) ك ‌ه زۆر نه‌بو پیسنیرۆس)ى تێدا بو‪:‬‬ ‫ـ بــه‌ره‌و كــوێ ملى ئـه‌م رێگه‌یه‌تان‬ ‫بارگه‌و بنه‌مان لێخستبو‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و سـه‌رو به‌نده‌دا هه‌واڵه‌كان گرتوه‌؟‪.‬‬ ‫به‌نیمچ ‌ه گاڵته‌كردنێكه‌و‌ه وه‌اڵممان‬ ‫رایانگه‌یاند كـ ‌ه بنكه‌ى ده‌ریــایــى ل ‌ه‬ ‫(كارتاخینا) له‌مه‌درید چۆت ‌ه به‌ره‌ى دایه‌وه‌‪:‬‬ ‫ـ ئا‪ ...‬بۆ غه‌رناته‌‪.‬‬ ‫ه ـه‌ڵــگ ـه‌ڕاوه‌كــان ـه‌وه‌‪ .‬مه‌ترسى به‌دیل‬ ‫ـ بۆ غه‌رناته‌؟! بۆچى شێت بون؟!‬ ‫گیرانمان ب ـه‌ر‌ه ب ـه‌ر‌ه له‌زیادبوندا بو‪،‬‬ ‫ژه‌نه‌ڕاڵ (میاخا) ك ‌ه هێشتا ل ‌ه (پلنسیه‌) له‌گه‌ڵ مندا سواربن‪ ،‬له‌گه‌ڵیدا سواربوین‪،‬‬ ‫یه‌‪ ،‬به‌ڕێزو شكۆمه‌ندیه‌و‌ه خۆى ده‌نوێنێت‪ ،‬ئینجا به‌فه‌ره‌نسى كه‌وت ‌ه قسه‌كردن‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه شایسته‌ى ئه‌و رێز‌ه نه‌بو ك ‌ه له‌گه‌ڵماندا‪ ،‬كاتێك له‌یه‌كێك له‌چوار‬ ‫پێشتر (حكومه‌تى كۆمارى) پێیدابو‪ ،‬ریانه‌كان نزیكبونیه‌و‌ه له‌ئوتومبێله‌ك ‌ه‬ ‫بـــه‌رده‌وام سه‌رقاڵ‌و تــامـه‌زرۆى دانانى دابه‌زى‌و به‌بێ ده‌نگى به‌رێى كردین‪.‬‬ ‫دیار‌ه شۆفێره‌كه‌ى– ك ‌ه سه‌ربازێكى‬ ‫سنورێك بو بۆ جه‌نگ‪ ،‬كه‌چى هه‌ر زو‬ ‫چو‌ه پاڵ (ئه‌نجومه‌نى به‌رگرى نیشتمانى) گه‌نج بوو– له‌و شوێنه‌ى ئاگاداركردبۆو‌ه‬ ‫یه‌و‌ه ك ‌ه كۆلۆنێل كاسادۆ دایمه‌زراندبو‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه بمانبا بۆى‪ .‬ئینجا ئێمه‌ى‬ ‫هه‌روه‌ها سه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌شى قه‌بوڵكرد‪ .‬گه‌یاند‌ه (مۆنۆبار) ئه‌و گونده‌ى هه‌رگیز‬ ‫چار‌ه چیه‌؟ مه‌ترسى به‌دیلگیرانمان نـه‌مــانــدیــبــو‪ .‬لـــه‌وێ لــه‌و ده‌وروبــــه‌ر‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن هێزه‌كانى كاسادۆو‌ه له‌زیادبوندا له‌ناوچه‌یه‌كى فراوانى پڕ له‌دارى زه‌یتون‪،‬‬ ‫بو ته‌نانه‌ت نزیكببۆوه‌‪ ،‬شوێنێكمان شك چه‌ند سه‌ربازێكمان بینى له‌ژێر سێبه‌رى‬

‫دره‌خــت ـه‌كــانــدا راكــشــابــون‪ ،‬له‌پڕێكدا‬ ‫به‌دیتنى كۆلۆنێل (ئه‌نتۆنیۆ كوردون)‬ ‫به‌ته‌نیشتیشیه‌وه‌ وه‌زیرى هێزى ئاسمانى‬ ‫(نونییس ماسا) توشى شۆك بوین‪،‬‬ ‫هه‌ردوكیان كه‌سانى سه‌ربازى لێهاتوو‬ ‫بـه‌ئـه‌زمــون بــون له‌نزیك فڕۆكه‌یه‌كى‬ ‫بچوكه‌و‌ه وه‌ستابون‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌هه‌ڵه‌دا‬ ‫نه‌چوبم له‌جۆرى (دراگۆن)ى فه‌ره‌نسى‬ ‫بــوو‪ ،‬ك ‌ه ته‌نها جێگه‌ى شه‌ش كه‌سى‬ ‫تیاده‌بۆوه‌‪.‬‬ ‫ئیدالگۆ لـه‌وێ مایه‌و‌ه ك ‌ه بۆ جارى‬ ‫دوه‌م ل ـه‌س ـه‌ر زه‌وى ده‌ركـــه‌وتـــه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئێمه‌ش سوارى فڕۆكه‌ك ‌ه بوین‌و رێگه‌ى‬ ‫ئاسمانیمان گرته‌به‌ر‪ ،‬من نه‌مده‌زانى‬ ‫بــه‌ره‌و كــوێ ده‌چین‪ .‬ب ـه‌اڵم ئه‌فسه‌ر‌ه‬ ‫سه‌ربازیه‌كان فڕۆكه‌وانه‌كه‌یان ده‌ناسى‪..‬‬ ‫له‌پڕێكدا ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاستمان‬ ‫لـێ به‌ده‌ركه‌وت‪ ،‬به‌اڵم كه‌شتى جه‌نگى‬ ‫مۆسۆلۆینى لـه‌چــاوه‌ڕوانــیــمــانــدا بو‪،‬‬ ‫به‌چه‌ند گولل ‌ه هاوه‌نێكى روناككه‌ره‌و‌ه‬ ‫گه‌مارۆیداین‪ ،‬ئیدى بێئه‌وه‌ى بزانین‬ ‫ب ـه‌ره‌و كوێ ده‌چین له‌فڕین بــه‌رده‌وام‬ ‫بوین‪ ،‬ده‌مانویست بگه‌ین ‌ه جه‌زائیر به‌اڵم‬ ‫فڕۆكه‌وانه‌ك ‌ه له‌ئێم ‌ه نه‌شاره‌زاتر بو‪،‬‬ ‫له‌ناكاو پێى گوتین‪:‬‬ ‫«بێگومان ئه‌م ‌ه شارى (مه‌لیله‌)یه‌‪،‬‬ ‫له‌دواشیه‌و‌ه (رأس الشوكات الپالپه‌)ی ‌ه‬ ‫بیرمان له‌و‌ه ده‌كرده‌و‌ه ئه‌گه‌ر بێتو له‌وێ‬

‫بنیشینه‌و‌ه ئه‌وا ده‌ستبه‌جێ ئیعداممان‬ ‫ده‌ك ـه‌ن‪ .‬له‌كۆتاییداو دواى ئ ـه‌وه‌ى ك ‌ه‬ ‫سوته‌مه‌نى فڕۆكه‌كه‌شمان له‌ته‌واوبوندا بو‬ ‫ته‌نانه‌ت به‌شى جگ ‌ه له‌چه‌ند خوله‌كێك‬ ‫فڕین هیچى دیكه‌مان له‌به‌رده‌مدا نه‌مابو‪،‬‬ ‫له‌نزیك كه‌نارى ده‌ریا فڕۆكه‌خانه‌یه‌كمان‬ ‫به‌دیكرد له‌نێو سه‌وزایه‌كدا تابلۆیه‌كى‬ ‫گه‌وره‌ له‌سه‌رى نوسرابو (وه‌هران)‪.‬‬ ‫به‌دڵێكى ئارامه‌و‌ه له‌فڕۆكه‌ك ‌ه هاتین ‌ه‬ ‫خـــوارێ‪ ،‬بــه‌اڵم هـه‌مــومــان ده‌مانچه‌و‬ ‫ره‌شاشى بچوكمان پێبو‪ ،‬ئه‌فسه‌رێكى‬ ‫فه‌ره‌نسى ك ‌ه نیهادو سروشتى به‌و راده‌ی ‌ه‬ ‫نه‌بو چه‌كه‌كانى لێوه‌رگرتین‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ‬ ‫ئێم ‌ه جێگه‌ى دڵئارامى بو‪ ،‬ئینجا ئه‌م‬ ‫دڵئارامی ‌ه به‌ره‌و كوێ به‌رین؟! به‌زویى‬ ‫ئوتومبیلێكى سه‌ر به‌سوپا له‌فڕۆكه‌ك ‌ه‬ ‫نزیكبۆوه‌و به‌ره‌و شوێنێكى دورى بردین‬ ‫ل ـه‌وى ئه‌سپارده‌ى ئه‌مبارێك كراین‌و‬ ‫ده‌رگاكانیان توند له‌سه‌ر داخستین‪،‬‬ ‫نه‌مانده‌زانى چاره‌نوسمان به‌چى ده‌گات‪،‬‬ ‫زۆر شپرزه‌و په‌شۆكاو بوین به‌بێ ده‌نگى‬ ‫ماینه‌و‌ه جورئه‌تى قسه‌كردنمان نه‌بو‬ ‫ئینجا له‌ناكاو ده‌رگــا قورسه‌كانمان‬ ‫لێكرایه‌و‌ه له‌میانه‌ى ئ ـه‌و روناكیه‌ى‬ ‫به‌هۆى كردنه‌وه‌ى ده‌رگاكه‌و‌ه هات ‌ه ژورێ‬ ‫دیمه‌نى كه‌سێكمان لـێ به‌ده‌ركه‌وت بۆی ‌ه‬ ‫ده‌ستبه‌جێ ناسیمانه‌وه‌‪ :‬ئه‌ویش خاتو‬ ‫(دو لۆریس ئیبار ورى) ‪-‬الباسیۆناریا‪ -‬بو‬

‫ك ‌ه به‌فڕۆكه‌یه‌كى هاوشێوه‌ى ئه‌وه‌ى ئێم ‌ه‬ ‫ئه‌ویش گه‌یشتبو‌ه ئێره‌‪ .‬دواى ئه‌وه‌ى‬ ‫به‌ماوه‌یه‌كى كه‌م سكرتێره‌كه‌شى خاتو‬ ‫(ئیدین ‌ه فالكون) له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سێكى‬ ‫دیك ‌ه ك ‌ه باش نه‌مانده‌ناسین گه‌یشتن ‌ه‬ ‫ئێره‌‪.‬‬ ‫نونییس ماپا گوتى‪« :‬له‌به‌رئه‌وه‌ى‬ ‫هه‌مومان لێر‌ه كۆبوینه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌و فه‌ره‌نسیان ‌ه بۆ ئه‌فریقیاى ئیسپانى‬ ‫بماننێرن ك ‌ه لێره‌و‌ه زۆر دورنیه‌و ئێستا‬ ‫له‌چنگى فرانكۆدایه‌«‪.‬‬ ‫له‌درزى ژێر ده‌رگاى زیندانه‌كه‌مانه‌و‌ه‬ ‫چه‌ند پارچ ‌ه كاغه‌زێكى بچوك دزه‌یان‬ ‫ده‌كــــرد‌ه ژوره‌وه‌ یــه‌ك لــه‌و پــارچـ ‌ه‬ ‫كاغه‌زان ‌ه ئه‌م بڕگه‌یه‌ى به‌زمانى ئیسپانى‬ ‫له‌سه‌ر نوسرابو‪« :‬هــاوڕێ دولوریس‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بفه‌رمویت به‌دانانى ئیمزاكه‌ت‬ ‫به‌خته‌وه‌رمان بكه‌یت»‪.‬‬ ‫هه‌رگیز كه‌سێكى دیك ‌ه به‌ئیمزایه‌ك‬ ‫هێند‌ه به‌هره‌مه‌ند نه‌بو‌ه له‌و‌ه مه‌زنترو‬ ‫پڕ سه‌روه‌ریتر‪ ،‬له‌یه‌كێك له‌تاریكترین‌و‬ ‫سه‌خترین چركه‌ساته‌كاندا‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/٥‬‬

‫‪5‬‬

‫ڕۆماننووسین و جیهانسازی‬ ‫هەرێم عوسمان‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫لەخۆدەرچووی بۆ خۆگەڕاوە‬ ‫ئەو مرۆڤانەی ئەزموونی تەنیایی و‬ ‫تاکبوون وەک پێویستییەک دەکــەن و‬ ‫پاشان دەبێت بە ژیان‪ ،‬گەلێک جیاوازن‬ ‫لەو مرۆڤانەی تەنانەت بۆ ماوەیەکی‬ ‫کەمیش ناتوانن تەنیابن‪ .‬لێرەدا مەبەست‬ ‫لەو تەنیاییە مرۆڤی خوێنەرو نووسەرو‬ ‫بیرکەرەوە ناچاری دەبێت‪ ،‬ناچاربوون‬ ‫وەک جۆرێک لە چارەنووس و عەشقە‪.‬‬ ‫ئەو ئازارەیە ئەم مرۆڤانە بە عەشقەوە‬ ‫خۆیانی تێدا دەگــەوزێــنــن‪ .‬خوێنەری‬ ‫بیرکەرەوە لەگەڵ کتێبدا ژیانی دەکات‬ ‫بە یەک و ئیدی تەنیاییش بێویستی‬ ‫خــۆی دەبێتە ژیــان و عەشق‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئــەوەی جێی سەرنجە کولتووری ئێمە‬ ‫هەمیشە بایەخی بە کــۆو گشتداوەو‬ ‫کەمتر تاکی ال گرنگ بــووە‪ .‬لەنێوان‬ ‫تەنیایی و تاکێتیدا پەیوەستیەکی زۆر‬ ‫هەیە‪ ،‬لەبەرئەوە مرۆڤە تەنیاکان ئەوانەن‬ ‫دەیانەوێت تاکێتی و تەنیایی خۆیان‬ ‫بپارێزن‪ .‬دیــارە تەنیایی و تاکێتیش‬ ‫هۆکارێکە (گەر نەڵێین تاکە هۆکار) بۆ‬ ‫مرۆڤی بیرکەرەوە‪ .‬بەاڵم لە کولتووری‬ ‫ئێمەدا ترس لە تەنیایی و تاکێتی هەیە‬ ‫(برا لەپشت برا بێت‪-‬تەنیایی هەر بۆ‬ ‫خوا باشە – دەستوەشاندنی شەیتان‬ ‫لە مرۆڤە تەنیاکان) جگە لەمانە ئەو‬ ‫هــەمــوو هەواڵپرسیە کۆییە‪ .‬پاشان‬ ‫کاتێک بۆ ماوەیەکی کەمیش هەستی‬ ‫تەنیایی داماندەگرێت پەنا بۆ چەندین‬ ‫شت دەبەین (لەنێو ئوتومبێلەکانماندا‬ ‫بۆ ڕادیۆو سیدیەکان‪-‬لە پیاسەکانماندا‬ ‫بۆ دوانــدن و دەنگکردنی شتگەلێک‪،‬‬ ‫یان سود لە گۆرانی گوتن دەبینین)‬ ‫مرۆڤی ئێمە لە تەنیاییدا هەستی ترس‬ ‫و نادڵنیایی دایدەگرێت‪ ،‬بەاڵم مرۆڤی‬ ‫داهێنەر تەنیایی ئــارامــی و دڵنیایی‬ ‫دەداتێ‪ ،‬وەک نیچە دەڵێت› تەنیایی ئەو‬ ‫بۆتەیەیە حیکمەتی پێ کامڵ و تیا کامڵ‬ ‫دەبێت›‬ ‫کۆمەڵێک بەهای کولتووریمان هەیە؛‬ ‫پێموایە هاوبەشی تەواویان هەیە‪ .‬جگە‬ ‫لە بەهای کۆیی و بێ بایەخی تاک‪.‬‬ ‫هــاوکــات بێ بایەخکردنی تەنیایی و‬ ‫تانەدان لێی و سڕینەوەی جیاوازییەکانە‪.‬‬ ‫هاوکات کولتووری ئێمە زێدەتر کردەییە‬ ‫نەک هزری‪ .‬مرۆڤی ئێمە فێری کارکردن‬ ‫و بەکاربردنە‪ ،‬ستایشی کاردەکات‪ ،‬نەک‬ ‫بیرکردنەوە‪ .‬ئەو کارەی دەتژێنێت‪ ،‬نەک‬ ‫ئەوەی ژیانت دەگۆڕێت و لە ئاژەڵبوون‬ ‫و خــواوەنــدبــوون بە مرۆڤت دەکــات‪.‬‬ ‫(لە چەندین پەندی پێشینان و وتنی‬ ‫ڕۆژانەیدا بەر ئەمجۆرە ستایشەی کار‬ ‫دەکەوین‪ ،‬لەکاتێکدا کەمتر بەر ستایشی‬ ‫هزری دەکەوین)‪ .‬یەکێکی دیکە لە بەهاو‬ ‫کولتوورەکان‪ ،‬کولتووری زارەکییە‪ ،‬نەک‬ ‫کولتوورێک بایەخ بە تێکست بــدات‪.‬‬ ‫لەمەشدا چەندین نموونە هەیە گەر‬ ‫خوێنەر لە خۆی ببوورێت دەتوانێت‬ ‫لەنێو پەندەکانماندا ئەمە بدۆزێتەوە‪،‬‬ ‫یاخود خۆمان نامەیەکمان بۆ دێت‬ ‫ڕاستەوخۆ تەلەفون دەکەین ئەو نامەیە‬ ‫چییە؟ یاخود هەر بە وتن کارەکانمان‬ ‫ڕایی دەکەین‪ .‬لەمەشەوە دەتوانین سود‬ ‫لە بۆچوونی دێریدا بۆ گرنگی نووسین‬ ‫و بیرکردنەوە ببینین‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫کولتووری زارەکی خۆمان بخوێنینەوە‪.‬‬ ‫خاڵێکی دیکە ئــازادیــیــە‪ .‬مێژوو و‬ ‫کولتووری ئێمە لێوانلێوە لە خەبات بۆ‬ ‫ئازادی‪ ،‬بەاڵم دیارە ئازادییەکی ناتەواوە‪،‬‬ ‫بــەو مانایەی ئازادییەکی دەرەکییە‬ ‫(سیاسی و جوگرافی‪...‬هتد)‪ .‬بەاڵم ئەو‬ ‫جۆرەی ئازادی کە زمان و خەیاڵ و بیرمان‬ ‫ئازاد دەکات‪ ،‬کەمتر خەباتی بۆ کراوە‪.‬‬ ‫مەبەست لە خەباتی چەکداری نییە‪،‬‬

‫بەڵکو جۆرە خەباتێکی پەروەردەیی‪،‬‬ ‫مەدەنی‌و کولتوورییە‪ .‬بۆ نموونە ڕوانین‬ ‫لە بەهاکانی دیکە دەریدەخات بوار بۆ‬ ‫ئەم جۆرەی ئازادی نەبووە‪ .‬یاخود ئەو‬ ‫ڕێگرییانەی لە دەربڕینی هەست و سۆزو‬ ‫بیرو خەیاڵمان دەکــرێــت (خودئاگاو‬ ‫ناخودئاگا)‪ .‬گــەر لە دەریــشــەوە ئەم‬ ‫جــۆرەی ئــازادی ڕێگەی لێنەگیرابێت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەنێو خۆماندا زیندووە‪ ،‬ئەو ترس‬ ‫و شەرم و حەیا بااڵدەستەی الی مرۆڤی‬ ‫ئێمەیە هیچ نییە جگە لە ڕێگرییەکی‬ ‫گەورە بۆ گوزارشت لە خۆکردن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫مێژوویەکی هەیە‪ ،‬کە مرۆڤی ئێمەی پێ‬ ‫پەروەردە کراوە‪.‬‬ ‫ئەم پێشەکیە بیانویەکە بۆ نووسین‬ ‫لەبارەی ڕۆمانی (زێبرا‪ ،‬ناوێک بۆ سەر‬ ‫کێلەکەم)(‪ )١‬نووسینی ڕۆماننووس‪،‬‬ ‫جەبار جەمال غەریب‪ .‬ئەو ڕۆماننووسەی‬ ‫دەیەوێت لەو بەهایانە دەربچێت‪ .‬ئەمەش‬ ‫لــە ناونیشانی ڕۆمــانــەکــەیــەوە باش‬ ‫دەردەکــەوێــت‪‹ ،‬زێبرا› جــۆرە کەرێکی‬ ‫ناوازەو تایبەتە کە ڕەنگەکەی تێکەڵەی‬ ‫سپی و ڕەشە‪ .‬واتە هێڵێکی سپی و ڕەش‬ ‫بە ڕووخساری ئەم ئاژەڵەوەیە‪ .‬وەک لە‬ ‫توێژینەوەکاندا لەبارەی هێڵە سپی و‬ ‫ڕەشەکانەوە ئەنجامدراوە‪ ،‬مەبەستی‬ ‫ئەم ڕەنگانە بۆ خۆشاردنەوەو فریودانی‬ ‫ئاژەڵە دڕندەکانە‪ ،‬هاوکات بۆ پارێزگاری‬ ‫ی‬ ‫لــە پلەی گــەرمــا و دوورخــســتــنـه‌و‌ه ‌‬ ‫ی مێشی زیانبەخش‬ ‫لە هه‌ندێك جــۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تسی‌) و (مێش ‌‬ ‫ی تس ‌‬ ‫به‌تایبه‌ت (مێش ‌‬ ‫خوێنمژ)(‪ .)٢‬دیارە خوێنەری ڕۆمانەکە‬ ‫باش لە دڕندەیی و خوێنمژی کۆمەڵگەو‬ ‫کولتووری ئێمە تێدەگات‪ ،‬کە چۆن‬ ‫ڕۆماننووس و گێڕەرەوەی ئەم تێکستەش‬ ‫دەیــەوێــت وەک کــەری زێبرا خــۆی بە‬ ‫دوور بگرێت و فریویان بــدات‪ ،‬تاوەکو‬ ‫هاوسەنگی خۆی لەنێو گەرمایی توڕەی‬ ‫ئەواندا لەدەستنەدات (لە چەندین ڕستەو‬ ‫وەسفی نێو ڕۆمانەکەدا ئاماژەی خۆ‬ ‫بەکەرزانین هەیە)‪ .‬کەسێتی ڕۆمانەکە‬ ‫یاخود ڕۆماننووس لەو کەسانەیە‪ ،‬کتێب‬ ‫و کتێبخانە فریویداوە عاشقی کتێب‬ ‫بووە؛ واتە کتێبخانە بە شوێنی جێژوان‬ ‫و ئارامی دەزانــێــت(‪ .)٣‬بەو شوێنەی‬ ‫دووری دەخاتەوە لەو مێژوو و هێزانەی‬ ‫کۆمەڵگە‪ ،‬بۆ ئەوەی تەنیایی خۆی بژی و‬ ‫ژیانی ڕەسەنانەی خۆی ئەزموون بکات‪.‬‬ ‫رۆمـــانـــەکـــە وێـــنـــای ئــــەو کــەســە‬ ‫یاخییەمان بۆ دەکێشێ‪ ،‬لە شێوەی‬ ‫خوێنەرێکی تێکست خوڵقێندا‪ ،‬یاخود‬ ‫ئەو تێکستخوێنەی تێکست دەنووسێ؛‬ ‫بــە دەم تێکست خوێنیەوە تێکست‬ ‫دادەهێنێت‪ .‬خوێنەری چاالک ئەوەنییە‬ ‫تەنیا تێکستخوێنی باشە‪ ،‬بەڵکو ئەوەیە‬ ‫تێکستسازی باشە(‪ .)٤‬لە ڕۆمانەکەدا‬ ‫بــەر ئــەو جــۆرە لە خوێنەر دەکەوین‬ ‫لەنێوان خۆبوون و ئەوانبووندایە‪ ،‬یاخود‬ ‫بە مەبەستی خۆبوون‪ ،‬خۆ–بە‪ -‬ئەوان‬ ‫دەکات (خۆ‪ -‬بە –ئەوان کردن‪ ،‬مەبەست‬ ‫ئەوەیە خوێنەر‪ -‬ڕۆماننووس تەنیایی‬ ‫ی و ڕێگری نەکرێت‪ ،‬ناچارە بەو‬ ‫خۆی بژ ‌‬ ‫بەهایەی ئەوان حەزی پێدەکەن فێڵ لە‬ ‫ئەوان بکات و بڵێت من دەبم بە بەشێک‬ ‫لە ئێوەو پارەتان بۆ پەیدا دەکەم‪ ،‬واتە‬ ‫لەو خۆ بێدەسەاڵتە دەردەچــم جگە لە‬ ‫خوێندنەوەو کۆکردنەوەی کتێب ناتوانێت‬ ‫پارە پەیدا بکات‪ .‬واتە وەک کەری زێبرا‬ ‫فریویان دەدات بۆ ئەوەی ژەهرو دڕندەی‬ ‫ئەوان کاری تێنەکەن)‪ .‬کەسێتی سەرەکی‬ ‫ئەم ڕۆمانە ئەو خوێنەرەیە لە ڕێگەی‬ ‫خەیاڵەوە خۆ لە کۆت و پێوەندەکانی‬ ‫واقع ڕزگار دەکات‪ ،‬لەگەڵ تێکستەکاندا‬ ‫گــەمــە دەکـــات‪ .‬گــەمــە بــە خوێنەر و‬ ‫کەتوار(واقع) دەکــات‪( .‬پێویستم بە‬ ‫ڕوونکردنەوەیەکی کورت هەیە‪ ،‬تاوەکو‬ ‫خوێنەر بزانێت‪ ،‬ئەم ڕۆمانە ڕوویەکی‬ ‫ئایدۆلۆژی هەیە‪ -‬گەر ئەمە شیاوبێت‪-‬‬ ‫یاخود ڕەنگە نووسینەکەم لە زۆر شوێندا‬ ‫هەمان ڕووانگەی ئایدۆلۆژی بەسەریدا‬ ‫زاڵبێت‪ ،‬چونکە بــەرگــری لە خوێنەر‬ ‫دەکات (وەک بڵێیت لەگەڵ ڕۆماننووس‬ ‫سەربەیەک چین‪-‬هاوچین بین)‪ .‬منی‬ ‫خوێنەریش خەریکم لە پشت ڕاڤەکردنی‬

‫تێکستەکەوە بەرگری لە ڕۆماننووس و‬ ‫تێکستەکەی دەکەم)‪.‬‬ ‫ئەو سادە ئاڵۆزییەی لە چیرۆکی ئەم‬ ‫ڕۆمانەدایە‪ ،‬سادەییەکەی ناگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ئــەوەی ڕۆمانێکی یادەوەریئامێزەو‬ ‫گێڕانەوەی یــادەوەری نووسەرە‪ ،‬ڕاستە‬ ‫ژیانی ڕۆژانەی نووسەر ئامادەیی هەیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەم ژیانە ڕۆژانەییە نەبووەتە‬ ‫مۆرانەی ڕووداوەکانی نێو تێکستەکەو‬ ‫بیکاتە ڕۆمانێکی یادەوەریئامێز(‪،)٥‬‬ ‫بەڵکو جــوانــی‪ ،‬جــوڵــە‪ ،‬وەســتــان و‬ ‫دابڕانێکی نەزمئامێزی بە ڕووداوەکانی‬ ‫نێو تێکستەکە داوە‪ .‬لەبەرئەوە ناکرێت‬ ‫بە ئاسانی ئەو خەیاڵە پڕ جوڵەیە کورت‬ ‫بکرێتەوەو بخرێتە سەر ئەم زمانە‪ .‬لەم‬ ‫ڕۆمانەدا دەتوانین تێبینی ئەوە بکەین‬ ‫جیهانی کەتوار ئەگەری لە ئەژمارنەهاتوو‬ ‫بۆ نووسەر دەڕەخسێنێت تا بە خەیاڵی‬ ‫خۆی جیهانی کەتوار بکاتە کەرەسەو‬ ‫جارێکی دیکە جیهان سازبکاتەوە جیاواز‬ ‫لەو جیهانەی هەیە(‪ .)٦‬واتە ڕۆماننووس‬ ‫ناچار نەکراوە بە گێڕانەوەو الساییکردنەوە‬ ‫جیهانی کەتواری لەئارادابوو‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەو جیهانێکی نوێ ســازدەکــات‪ ،‬نەک‬ ‫السایی بکاتەوە‪ ،‬تەنانەت الساییکردنەوە‬ ‫ســازدەکــات(‪ )٧‬لەبەرئەوە ڕۆماننووس‬ ‫بەهێزی خەیاڵ کــردەی ســازکــردن و‬ ‫ئەفراندن ئەنجامدەدات‪.‬‬ ‫ڕۆمانەکە تانە لەو ئەقڵی گاڵته‌جاڕییه‌ی‬ ‫کولتووری ئێم ‌ه ده‌گرێت‪ ،‬ک ‌ه به‌رده‌وام‬ ‫جــۆر‌ه پــارو تانه‌یه‌ک ل ‌ه‬ ‫مرۆڤ ‌ه جیاوازه‌کان ده‌گرێت‪،‬‬ ‫واتە ئەوان خۆیان بە جۆرە‬ ‫ژیانێکی هەڵەوە خەریک‬ ‫کردووەو بەردەوامیش تانە‬ ‫لــە ژیــانــی تــاک دەگـــرن‪.‬‬ ‫لێرەدا تێبینی دەکەین بۆ‬ ‫پاککردنەوەی خۆیان لەو‬ ‫ژیانە هەڵەیە‪ ،‬تانە لە تاک‬ ‫دەگرن و بەرهەمەکانی تاک‬ ‫دەخەنە نێو زبڵدانەوەو بێ‬ ‫بەهای دەکەن و بە بەها بێ‬ ‫بەهاکانی خۆیان دەیپێون‬ ‫(کتێبەکانت چییان پێ‬ ‫دەکــرێــت و دەکــڕدرێــت)‪،‬‬ ‫بـــەاڵم ڕۆمــانــنــووس لــەم‬ ‫ڕۆمانەدا ئەمەی پێچەوانە‬ ‫کردووەتەوە بەشێوەیەکی‬ ‫زۆر ورد تــــوڕەی خــۆی‬ ‫لــەو ئەقڵ ‌ه گاڵته‌جاڕیی ‌ه‬ ‫دەگرێت(‪ .)٨‬ئەو توڕەییە‬ ‫زۆرەی ڕۆمــانــنــووس لە‬ ‫ژیانی ڕۆژانــەو پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان هەیەتی‪،‬‬ ‫وایکردووە ڕۆمانەکە وەک‬

‫«‬

‫سەرۆک)‪ .‬دەستپێکی ڕۆمانەکە پەسنێکی‬ ‫دیارو نادیار لەنێوان ئەوەی کەسێتی‪،‬‬ ‫خوێنەری تێکستە یاخود تێکسازێکە‪.‬‬ ‫یاخود لەنێوان ژیانی کەتواری و ژیانی‬ ‫نێو چــیــرۆکــدا‪ .‬لەنێوان ئــازادبــوونــی‬ ‫پاڵەوانی چیرۆک و چاودێریکردن و‬ ‫بەرپرسیارێتی خوێنەر بۆ ئاگاداربوون‬ ‫لە کەسێتی نێو چیرۆکەکە‪‹ .‬لەناو ئەو‬ ‫هەموو کێشەو هەرایەدا هێشتا سۆسەی‬ ‫شوێنێک دەکــەم بە ئاسودەیی تەواو‬ ‫کتێبەکەمی لێبکەمەوە‪...‬بگەڕێمەوە سەر‬ ‫خوێندنەوەکانم‪...‬خەریکە کەس کاری‬ ‫بە من نەمێنێت بە ئاسودەیی بچمەوە‬ ‫الی پاڵەوانە سەرگەردانەکەم‪ ،‬پاڵەوانە‬ ‫عاشق و گەمژەکەم‪ ،‬ئاخر دەمێکە ئەوم‬ ‫جێهێشتووە‪ ،‬بانگیان کــردم و منیش‬ ‫قەڵەمەکەم خستە ناو کتێبەکە‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫بە پەلەپەل کە دەشێت بە شوێنێکیدا‬ ‫چووبێت‪ ...‬ڕاستە من لە هەموو هەلێکدا‬ ‫دەگەڕێمەوە سەر کتێبەکەم و بە وردی‬ ‫دەیخوێنمەوە)(‪ )١٠‬لەم چەند دێڕەدا‬ ‫ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت خوێنەرێک ‪-‬‬ ‫نووسەرێک هەیە‪ ،‬ئەم خوێنەرە نووسەرە‬ ‫کتێبێک دەخوێنێتەوە یان دەنووسێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ژیانی کەتواری بڕستی لێبڕیوە‪،‬‬ ‫هەرجارەو بە بیانویەکەوە لە خوێندنەوەو‬ ‫نووسین دایدەبڕن‪ .‬ئەم کەسێتیە وەک‬ ‫میالن کۆندێرا پەسنی دەکات (نازانین‬ ‫بگرین یان پێبکەنین‪ -‬تەوسێکی سەیرە‬ ‫کاتێک کەسێتیەکە بەڕێزەوە جنێو بە‬

‫تێکست‪ ،‬واتە بەشداریکردنی خوێنەری‬ ‫تێکست لەنێو تێکستەکەداو سازکردنی‬ ‫چەندین ڕووداوی دیکە‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ (سەنتێزی ئەو دوو ئاراستەیە)‬ ‫خوێنەری تێکست دەبێتە تێکستسازو‬ ‫هـــاوبـــەش و تــێــکــەڵــکــەرەوەی دوو‬ ‫ئــاراســتــەکــەی دیــکــە لـــەم پــنــتــەدا‬ ‫یەکدەگرنەوەو یەک تەواو دەکەن‪.‬‬ ‫بە زمانێکی زۆر سادە‪ ،‬چیرۆکی کوڕە‬ ‫عاشقێکی گەمژە (ئەمەش تەنزێکە لە‬ ‫ڕۆمانەکەوە) چیرۆکی ژیانی خوێنەرە‬ ‫نووسەر‪ .‬ئەم دوو چیرۆکە هاوئاهەنگ‬ ‫دەڕۆن و بگرە چیرۆکی ژیانی خوێنەرە‬ ‫نــووســەر ڕێگرە لە درێـــژەی چیرۆکی‬ ‫کوڕەی عاشق‪ .‬دۆخی ژیانی خوێنەرە‬ ‫وادەکـــات ئــەم چیرۆکە مەحکوم بە‬ ‫وەستانێکی بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫ئــەو خــوێــنــەرە نــووســەرەی ژیانی‬ ‫خێزانی و کــەتــواری ڕۆژانــە ناهێڵێت‬ ‫تەنیا بێت و سەفەر بەناو تێکستەکاندا‬ ‫بکات‪ .‬خوێنەریش فێڵێک لە خێزان و‬ ‫مناڵەکانی دەکــات‪ .‬فێڵەکەش ئەوەیە‬ ‫لەالیەن فیلمسازێکی هۆلیۆدەوە داوای‬ ‫لێکراوە چیرۆکی سەرۆک بنووسێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا تێبینی دەکەین ئــەوەی گرنگە‬ ‫تێهەڵکێشی سینەماو ئەدەبە‪ ،‬ڕۆماننووس‬ ‫لە زۆر شوێندا وردکارانە وێنەی گرتووە‪.‬‬ ‫یەکێک لەو سەرنجانەی لەم بەشەدا‬ ‫دروستبوو لەالم ئەوەیە‪ ،‬ڕۆماننووس لە‬ ‫چیرۆکی (کــوڕەی عاشق و باسکردنی‬ ‫ژیانی خوێنەری تێکستدا) جۆرە‬ ‫سانسۆرێکی لەسەر باسکردنی‬ ‫چ ــی ــرۆک ــی کــــــوڕەی عــاشــق‬ ‫دروســتــکــردووە‪ ،‬بە واتایەکی‬ ‫دیکە جۆرە درێژبوونەوەیەکی‬ ‫زۆر بۆ باسکردنی چیرۆکی کوڕە‪،‬‬ ‫نەک باسکردنی ژیانی خوێنەر‪.‬‬ ‫باسکردنی ژیانی خوێنەر بیانووە‬ ‫بۆ باسکردنی چیرۆکی کوڕە‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبینین بە پێچەوانەوە‬ ‫ژیانی خوێنەر (کــە چیرۆکی‬ ‫خۆیە‪-‬خۆی نووسەر) لەمپەرو‬ ‫ڕێگرە‪ .‬هاوکات هەستدەکەیت‬ ‫جــۆرە خاڵیبوونەوەیەکە لەو‬ ‫ئازارانەی خوێنەری ئێمە لەنێو‬ ‫خێزان و ژینگەی کۆمەاڵیەتیدا‬ ‫هەناسەسوار دەبێت و نووسەر‬ ‫لێرەدا وەک بڵێیت تۆڵەی خۆی‬ ‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫واتە بەهۆی توڕەیی خوێنەرە‬ ‫تێکستسازەکەوە لە ژیانی پڕ‬ ‫جەنجاڵ و بـــەردەوام جەژنی‬ ‫پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانەوە‪،‬‬ ‫هەندێکجار منی خوێنەری‬ ‫دەرەکــیــش تــوڕە دەکـــات لەو‬

‫ڕۆمانەکە تانە لەو ئەقڵی گاڵته‌جاڕییه‌ی کولتووری ئێمه‌ ده‌گرێت‪ ،‬که‌ به‌رده‌وام‬ ‫جۆره‌ پالرو تانه‌یه‌ک له‌ مرۆڤه‌ جیاوازه‌کان ده‌گرێت‪ ،‬واتە ئەوان خۆیان بە جۆرە‬ ‫ژیانێکی هەڵەوە خەریک کردووەو بەردەوامیش تانە لە ژیانی تاک دەگرن‬

‫جۆرە هەڵوێستێک لەبەرامبەر کەتواری‬ ‫ڕزیو و فریودەردا دەرکەوێت‪ .‬لەبەرئەوەیە‬ ‫جیهانی تێکست و کتێب لەبەرامبەر‬ ‫جیهانی کــەتــوار نمایشدەکات و ئەم‬ ‫جیهانە زەقدەکاتەوەو شەوقی پێدەدات‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر واقعی تاڵ و ڕزیودا‪ ،‬واقعی‬ ‫تێکست سازدەکات‪ .‬لە واقعی تێکستدا‬ ‫جۆرە ئاوێزانکردنێکی حەقیقەت و خەیاڵ‬ ‫ئەنجامدەدات‪ ،‬تاوەکو خوێنەری تێکست‬ ‫شــەیــدای ئــەو کــارە سەرسوڕهێنەرە‬ ‫بکات و لە ژیانی هەمان ڕۆژی دووری‬ ‫بخاتەوە(‪.)٩‬‬ ‫خوێنەری ئەم ڕۆمانە لە سەرەتاوە‬ ‫ڕووبــەڕووی دژیەک دەبێتەوە‪ .‬دژیەکی‬ ‫ســادەیــی و ئــاڵــۆزی؛ واتـــە ســادەیــی‬ ‫ئاڵۆزییەکە لە سەرەتای ڕۆمانەکەوە‬ ‫دەستپێدەکات و دەکشێت بۆ کۆی‬ ‫تێکستەکە‪ .‬بەو مانایەی هەموو خوێنەرێک‬ ‫بــەشــداری دەکـــات لــە پــڕکــردنــەوەی‬ ‫چیرۆکەکەو واتادان بەو دوو مەبەستەی‬ ‫ڕۆمانەکە کاری بۆ دەکــات (عەشق و‬

‫خزم و کەسوکاری دەدات)(‪ )١١‬ئەم‬ ‫مامەڵەکردنەی خوێنەر لەگەڵ تێکستدا‬ ‫(بەجێهێشتنی پێنوسەکەی ترسی هەبێت‬ ‫پێنوسەکەی ئەزیەتی پاڵەوانەکەی‬ ‫دابــێــت) بێگومان ئـــەوە دەردەخـــات‬ ‫خوێنەرێکی هەستیارو تێکتسازمان‬ ‫هەیە‪ ،‬کە لەگەڵ کەسێتییەکانی نێو‬ ‫تێکستدا دەژی و بەرپرسیارانە مامەڵە‬ ‫دەکــات (تەنانەت کار دەگاتە ئەوەی‬ ‫کەسێتی نێو تێکستەکە لەگەڵ خوێنەرو‬ ‫نــووســەری تێکست پــەیــوەنــدی ژن و‬ ‫مێردایەتی ‪-‬دیارە بە گوتەی کەسێتیەکە‪-‬‬ ‫دروستببێت)(‪.)١٢‬‬ ‫دیالێکتیکی خــوێــنــەرو نــووســەرو‬ ‫ئاراستەی ڕووداوەکان‬ ‫لەم ڕۆمانەدا سێ ئاراستەی ڕووداومان‬ ‫هەیە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ ڕووداوەکــانــی نێو تێکست (کە‬ ‫کەسێتی وەک خوێنەرێک تێکست‬ ‫دەخوێنێت)‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ئاراستەی چیرۆکی ژیانی خوێنەری‬

‫هەموو خاو و خلیچیکیەو بەغیلی بردن‬ ‫بــەوەی نووسەر لێرەدا تۆڵەی خۆی‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬بەاڵم منی خوێنەر پەلەمە‬ ‫ئەویش وەسفگەل‪ ،‬خاو و هێواش پڕ‬ ‫لەجنێو بە هەموو بەها داگیرکەرەکانی‬ ‫ڕەسەنیەتەوە‪ .‬ئەو خۆی خاڵیدەکاتەوەو‬ ‫منی خــوێــنــەریــش پــڕتــر دەبـــم‪ .‬ئەم‬ ‫نووسینەش ڕەنگە لــەو پــڕیــەوە بێت‬ ‫بۆ ئــەوەی منیش خــۆم خاڵی بکەوە‬ ‫(ئەمەش میوانداریکردنی خوێنەری‬ ‫ناوەکی‪-‬نووسەرە بۆ خوێنەری دەرەکی)‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەو حەماسەی تێکستەکە بۆ منی‬ ‫خوێنەری سازدەکات زۆرکات ئەو وەسفە‬ ‫زۆرانە ناسازگار دێنەوە‪ .‬واتە درێژییەکەی‬ ‫جۆرە ناڕازیبوونێک دروستدەکات (بە‬ ‫زمانێکی رۆژانەیی بڵێم‪ ،‬کاکە بەسە‬ ‫زوو بیبڕەوە باسی کوڕەی عاشقمان بۆ‬ ‫بکە چی لێهات؟ ئەمەش تێکەڵبوونە بە‬ ‫دنیای ناوەوەی تێکست) ڕۆماننووسیش‬ ‫زوو و درەنــگ هەست بــەوە دەکــات و‬ ‫دەپەڕێتەوە بۆ چیرۆکی سەرۆک!‬

‫««‬ ‫خاڵی سەرنجڕاکێش لــە چیرۆکی‬ ‫ســەرۆکــدایــە‪ ،‬کــە خــوێــنــەرە نــووســەر‬ ‫ئەزموونی تێکستسازی دەکات و چ کوڕەی‬ ‫عاشق و چ مەعشوق لە چیرۆکی سەرۆکدا‬ ‫بەشداری پێدەکاتەوە‪ .‬بەتارمایی و جۆرە‬ ‫لێڵیەکیشەوە دەریدەخات سەرۆک هەمان‬ ‫کوڕەی عاشقە‪‹ .‬ئەو ڕۆژەی سەرۆک کچە‬ ‫دەبینێت ‪ ...‬جوانییەکەی‪ ،‬شەرمنی و‬ ‫خەندەکەی کاری تێدەکات و لە ناخەوە‬ ‫تەسلیم دەبێت و بینەر لەوە تێدەگات‬ ‫کــە ئــامــادەیــە لەپێناویدا بچێتە ناو‬ ‫تابووتێکەوە کە سوور بزانێت بزمارڕێژی‬ ‫دەکــەن›(‪ .)١٣‬لێرەدا ڕۆماننووس زۆر‬ ‫شارەزایانە گرێچنی بەشە جیاوازەکانی‬ ‫چیرۆکەکانی بە یەکەوە بەستووەتەوە‪،‬‬ ‫واتە چیدی هەست ناکەیت جیاوازبن‪،‬‬ ‫بەڵکو لەنێو یەک ماڵدان‪ ،‬ڕاستە ژوورە‬ ‫جیاوازەکانی چیرۆکی خۆیان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەهۆی کرانەوەی دەرگاکان و هاتوچۆی‬ ‫کەسێتیەکانەوە ڕووداوی نێو ژوورە‬ ‫جیاوازەکان پەیوەندی دەبەستن‪.‬‬ ‫لەم سێ ئاراستەیەو بەگشتی کۆی‬ ‫تێکستەکە شێوازێکی دیالێکتیکی زاڵە‬ ‫بەسەریدا‪ ،‬ئەو هەموو جوڵە ناوەکی‬ ‫و دەرەکیەی تێکستەکە هەڵیگرتووە‪،‬‬ ‫وایــکــردووە واقعێکی دینامیکی زاڵ‬ ‫بگوزەرێت‪ .‬ئەم واقعە دینامیکییە لە‬ ‫پڕۆسەی جواڵن‪ ،‬نەفی و تێهەڵکێشدا بە‬ ‫سیستمی دیالێکتیکی دەکرێت گوازرشتی‬ ‫لێبکرێت؛ واتە (بابەت بۆ دژە بابەت‪،‬‬ ‫ناکۆکی بابەت و دژەکــەی تێهەڵکێش‬ ‫یاخود سەنتێز سەرهەڵدەدات)(‪)١٤‬‬ ‫لـــێـــرەدا دەبــێــت پــراکــتــیــکــی ئــەم‬ ‫دیالێکتیکە لەنێو تێکستی زێبرا بکەم‪.‬‬ ‫وەک لە سەرەوە ئاراستەکانم باسکرد‪،‬‬ ‫سێ ئاراستەیە‪ .‬ئاراستەی یەکەم چیرۆکی‬ ‫کوڕەی عاشق‪ ،‬دووەم چیرۆکی خوێنەری‬ ‫کوڕەی عاشق‪ .‬ئاراستەی یەکەم‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ئاراستەی دووەمــەوە نەفی دەکرێت و‬ ‫دەبێت بە دژە بابەت بۆی‪ ،‬بە ئاشکرا لە‬ ‫تێکستەکەدا هەست بەو هێرشە زۆرەی‬ ‫چیرۆکی خوێنەرە نووسەر دەکەین‪ ،‬کە‬ ‫کۆی چیرۆکی یەکەم دوو الپەڕە تێپەڕ‬ ‫ناکات‪ ،‬بەاڵم بەهۆی زۆر بڕینی لەالیەن‬ ‫دیمەنەکانی چیرۆکی دووەمەوە ناهێڵرێت‬ ‫جوڵە هەبێت (هەرچەند جوڵەی سەرپێی‬ ‫و کەلێن خستنە نێو چیرۆکی دووەم‬ ‫هەیە)‪ ،‬هاوکات بەهۆی ڕێگری دژەکەیەوە‬ ‫(چیرۆکی دووەم) نزیک بە چل الپەڕە‬ ‫درێژە دەدرێت و نەفی دەکات‪‹ .‬ئەگەر‬ ‫یەک قسە بەدڵمەوە بنێن‪ ،‬ئیدی جارێکی‬ ‫دیکە ناتوانم بگەڕێمەوە ناو کتێبەکەم و‬ ‫دەبێت ئەو عاشقە نەفامە هەتا هەتایە‬ ‫لە تابووتەکەدا بێت›(‪ )١٥‬لێرەدا تێبینی‬ ‫دەکــەیــن چیرۆکی خوێنەر دەتوانێت‬ ‫هــەرەس بە چیرۆکی یەکەم بهێنێت‪،‬‬ ‫واتە دەستەاڵتی چیرۆکی یەکەم بەسەر‬ ‫چیرۆکی دووەمــداو ملمالنێی نێوانیان‬ ‫بە باشی دیارە (واتە لە بابەتەوە بۆ‬ ‫دژەکــەی)‪ .‬سەبارەت بە تێهەڵکێش و‬ ‫سەنتێزەکەش دەتوانین بە باشی بە‬ ‫دەرچــوونــی خوێنەر لە خوێنەرێتی و‬ ‫بــڕیــاردان بۆ نووسەرێتی و نووسینی‬ ‫چیرۆکی سەرۆک ئەم تێهەڵکێشە ببینین‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە تێهەڵکێش ڕەدی بابەت‬ ‫و دژە بابەت دەداتــەوەو شتێکی نوێ‬ ‫سازدەکات‪ ،‬بێگومان چیرۆکی سەرۆک‬ ‫تێهەڵکێشی هەردوو ئاراستەی چیرۆکی‬ ‫یەکەم و دووەم‪ -‬بابەت و دژە بابەتە‪.‬‬ ‫واتــە ملمالنێی دوو ئــاراســتــەی ‪٢-١‬‬ ‫ئــاراســتــەی سێیەم ســازدەکــات‪ ،‬ئەو‬ ‫ملالنێیەش دەکرێت گرێکەی لەو فێڵەدا‬ ‫ببینینەوە کە خوێنەر بۆ تەنیابوونی لە‬ ‫خێزانەکەی دەکات و پاشان ئامادەبوونە‬ ‫تارمایی ئاساکەی هەردوو ئاراستەکە لە‬ ‫تێهەڵکێشی ئاراستەی سێیەمدا‪ .‬لەالیەکی‬ ‫دیــکــەوە تێبینی ئــەم تیهەڵکێشیەش‬ ‫بەباشی لــەوێــدا دەرکپێدەکرێت‪ ،‬کە‬ ‫لەبری خوێنەر بینەریش دێتە ئــاراوە‪.‬‬ ‫واتە لە ئاراستەی سێیەم‪-‬سەرۆکدا تەنیا‬ ‫خوێنەرمان نییەو بینەریشمان هەیە‪.‬‬ ‫‹تەنها خوێنەر یان بینەری فیلمەکە‬ ‫بزانێت کە مرواری هەموویان یەک شتە‬ ‫ئەویش سەرۆکە›(‪)١٦‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/٥‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫ڕۆمانی فەلسەفی‬

‫حەمە مەنتك‬ ‫لەم شەوانە لەگەڵ «شااڵو حەبیبە»دا‬ ‫بابەتی (ڕۆمانی فەلسەفی چییە؟)مان‬ ‫بەرباس دەدا‪ .‬پرسیاری ئــەوەی ئایا‬ ‫ڕۆمانی فەلسەفی هەیە؟ ئایا ڕۆمان‬ ‫دەبێ ڕستەی فەلسەفەی‪ ،‬یان قسەی‬ ‫فەلسەفی تێدا بێ ئەوجا ڕۆمانێکی‬ ‫فەلسەفییە؟ یان دەکرێ بەبێ ئەوەی‬ ‫بە ڕستە و بۆچوونێکی دیاری فەلسەفی‬ ‫بارکرابێ ڕۆمانێکی فەلسەفی بێت؟‬ ‫سەرەتا دەبێ ئەوە بزانین ڕۆمان واتە‬ ‫ئەدەبیات‪ ،‬یان وردتــر بونیادی ڕۆمان‬ ‫گێڕانەوەیە‪ .‬ئەمەیش واتای ئەوە نییە‬ ‫ڕۆمان بۆ گێڕانەوە سوود لە زانستەکانی‬ ‫دیکەی وەکوو‪ :‬فەلسەفە‪ ،‬سایکۆلۆژیا‪،‬‬ ‫سۆسیۆلۆژیا‪...‬تاد وەرنەگرێت‪ .‬بەڵکوو‬ ‫ڕۆمان دەبێ سوود لە هەموو ئەو زانستانە‬ ‫وەرگرێ‪ ،‬بەاڵم نابێ ببێ بەوانە‪ ،‬دەبێ‬ ‫ڕۆمــان گێڕانەوە بێت‪ .‬پیشاندان بێ‪.‬‬ ‫دەبێ ڕۆماننووس هەموو ڕووداوەکانمان‬ ‫پیشان بدات‪.‬‬ ‫ئایا لە ناو ڕۆماندا کارەکتەرەکان تەنێ‬ ‫دەبێ فەیلەسووفانە بیر بکەنەوە‪ ،‬ئەوجا‬ ‫ڕۆمانەکە فەلسەفییە؟ بێگومان نەخێر‪،‬‬ ‫چونکێ کارەکتەرەکان هەموو چینێکی‬ ‫نــاو کــۆمــەڵ پێکدەهێنن‪ .‬لەالیەکی‬ ‫دیکە ڕۆمــان واتە ژیانی کۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫درووستکردنی جیهانێکە‪ ،‬لەو جیهانەدا‬ ‫خەڵک دەژیـــن و دەمـــرن‪ .‬دەخـــۆن و‬

‫دەخۆنەوە‪ .‬دیالۆگ دەکــەن‪ .‬ملمالنێی‬ ‫یەکدی دەکــەن‪ .‬هــەروەك ژیانی هەر‬ ‫یەک لە ئێمە لەگەڵ کەسانی دیکە لە‬ ‫واقیعدا‪ .‬بەاڵم هەموومان فەیلەسووف‬ ‫نین‪ ،‬ئەمەیش واتای ئەوەیە نییە‪ ،‬ئێمە‬ ‫پرسیاری فەلسەفیمان نەبێت‪ .‬واتای‬ ‫ئــەوەیــە نییە کەسێکی نەخوێندەوار‬ ‫بیر نەکاتەوە و پرسیاری نەبێت‪ .‬ئەو‬ ‫بۆچوونە هەڵەیە‪ ،‬کــە دەڵ ــێ‪ :‬دەبــێ‬ ‫ڕۆمــان تەنێ ڕستەی فەیلەسووفان و‬ ‫بیرکردنەوەی فەیلەسووفانی تێدا بێ‪،‬‬ ‫ئەوجا فەلسەفییە‪ .‬یان ئەو ڕۆمانانەی‬ ‫ڕستە و بیرکردنەوەی فەیلەسووفێکی تێدا‬ ‫نەبێ‪ ،‬ڕۆمانی فەلسەفی نین‪ .‬مەرج نییە‬ ‫ڕۆمانەکانی «بەختیار عەلی» فەلسەفی‬ ‫بن‪ ،‬چونکێ ئەو ڕۆماننووسە ڕاستەوخۆ‬ ‫ڕستە و قسەی فەیلەسووفان دەئاخنێتە‬ ‫ناو دیالۆگەکان‪ ،‬لێ ناگەڕێ بیرکردنەوەی‬ ‫کارەکتەرەکان بە قەد ئاستی ژینگە و‬ ‫بــاری کۆمەاڵیەتیان بێت‪ .‬ڕۆمانەکانی‬ ‫«یۆستاین گــــاردەر»‪ ،‬کــە تــەواویــان‬ ‫لەبارەی مێژووی فەلسەفە و پرسیارە‬ ‫گەورەکانی فەلسەفەن بۆ نموونە ڕۆمانی‬ ‫(جیهانی سۆفیا)‪ ،‬مەرج نییە ڕۆمانێکی‬ ‫فەلسەفی بێت‪ ،‬بەڵکوو کتێبێکە دەکرێ‬ ‫وەکـــوو مــێــژووی فەلسەفە هــەژمــاری‬ ‫بکەین‪ .‬ئاخر ئەمانە پڕن لە بیرکردنەوەی‬ ‫فەیلەسووفەکان‪ ،‬نەك کارەکتەرەکان‪.‬‬ ‫مخابن بۆ فــەزای ڕۆشنبیریی کوردی‪،‬‬ ‫ئەو دیاردەیەی قەبووڵە‪ ،‬هێندێک کەس‬ ‫تەنێ قسەی فەیلەسووفانی ئەورووپی‬ ‫دەجـــوونـــەوە‪ ،‬ئێمە دەزانــیــن تیۆرە‬ ‫ئەدەبی و فەلسەفییەکان لە ڕۆژئــاواوە‬ ‫درووســت بــوون‪ ،‬بەاڵم ناکرێ لە خۆڕا‬ ‫قالبێکی فەلسەفی و تیۆرەیەك بێنی‬ ‫و بە زۆردارەکـــی کۆمەڵگەی کــوردی‬ ‫تێ بئاخنی‪ .‬سەرەتا دەبێ کۆمەڵگەی‬ ‫کــوردی بخوێنیتەوە‪ ،‬ئــەو داوات لێ‬ ‫بکات بە چ مێتۆدێک دەتــوانــی کاری‬ ‫لــەبــارەوە بکەیت‪ .‬بۆ ڕۆمانیش ئەمە‬ ‫درووستە‪ .‬ڕۆمانەکانی «کامۆ» جودا‬

‫لە کتێبێکی فەلسەفی چیدیکە نین‪،‬‬ ‫کتێبە ئەدەبییەکانی «سارتەر» جودا‬ ‫لــە فەلسەفە چیدیکە نین‪ .‬کەواتە‬ ‫دەبێ جیاوازیی لە نێوان ڕۆمان وەکوو‬ ‫گێڕانەوە و پرسیاردرووستکردن لە بارەی‬ ‫کۆمەڵگەوە‪ ،‬لەگەڵ ڕۆمانێک‪ ،‬کە قسە‬ ‫و ڕستەی فەلسەفی تێدا هاتبێ بکەین‪.‬‬ ‫پرسیاری ئــەو بۆچوونە هەڵەیەی‬ ‫ســــــەرەوە ئــــەوەیــــە‪ ،‬ڕۆمــانــەکــانــی‬ ‫«هــەمــنــگــوەی‪ ،‬پــامــۆک‪ ،‬سالیجنەر‪،‬‬ ‫خوان ڕۆڵفۆ‪ ،‬گابریێل گارسیا مارکیز‪،‬‬ ‫میالن کۆندێرا‪ ،‬عەال ئەسوانی‪ ،‬تاهیر بن‬ ‫جەلوون‪ ،‬ئێرش ماریا ڕیمارك‪...‬تاد»‬ ‫ڕۆمانی فەلسەفی نین‪ .‬تێنەگەیشتنی‬ ‫کەسانی ئەم بۆچوونە هەڵەیە لێرەدایە‪،‬‬ ‫کە ئەوان تەنێ مرۆڤگەلی کاوێژکەرەوەن‪.‬‬ ‫ئەوان ئەگەر ڕستەیەکی فەلسەفی‪،‬یان‬ ‫بۆچوونی فەیلەسووفێکیان لەناو ڕۆماندا‬ ‫دیــت‪ ،‬ئــەو کــات بە ڕۆمانی فەلسەفی‬ ‫دەزانن‪ ،‬چونکێ ئەوان تەنێ ئەو ڕستە‬ ‫و بۆچوونانەیان لەبەر کردووە‪ .‬بێ ئاگا‬ ‫لەوەی ڕۆمانی هەریەك لەو ڕۆماننووسانە‬ ‫ڕۆمانی فەلسەفین‪ .‬بەڵگەی گردەبڕی‬

‫«‬

‫ســەتــان شــار و گــونــد‪ ،‬برسییەتی و‬ ‫ماڵوێرانی خەڵک‪ .‬ئایا جەنگ‪ ،‬کوژرانی‬ ‫خەڵک‪ ،‬برسییەتی خەڵک هەموو چەمکی‬ ‫فەلسەفی نین؟ فەیلەسووفان بە دەیان‬ ‫و سەتان کتێبیان لەبارەوە نەنووسیون؟‬ ‫ڕۆمانەکانی (دەمــێ مــەرگ‪ ،‬دەمی‬ ‫خۆشەویستی) و (شـــەوی لشبۆنە)‬ ‫ی «ماریا ڕیمارك» دەیــان و سەتان‬ ‫پرسیاری فەلسەفیمان لەبارەی دووەم‬ ‫جەنگی جیهانییەوە لەکن درووست ناکات؟‬ ‫لە هەناوی شــەڕدا لە ڕۆمانی یەکەمدا‬ ‫سەربازێك و کچێک خۆشەویستی ئەنجام‬ ‫دەدەن‪ ،‬ئایا ئەوە ئیشێکی فەلسەفی‬ ‫نییە؟ ئایا بۆچوونە فەلسەفییەکانی‬

‫ژیان و یاخیبوونەکانی هەرزەکارێکە‪.‬‬ ‫یاخیبوونی هــەرزەکــار لە سێستەمی‬ ‫خــێــزان‪ ،‬کــۆمــەڵــگــە‪ .‬ئــایــا تەمەنی‬ ‫هەرزەکاری بەشێک نییە لە توێژینەوە‬ ‫دەرووناسییەکان؟ دەروونناسی بەشێك‬ ‫نییە لە توێژینەوە فەلسەفییەکان؟‬ ‫یاخیبوون لە سێستەمی خێزان و گەڕان‬ ‫بۆ دۆزینەوەی دنیایەکی تایبەت بە خۆت‬ ‫دەیــان فەیلەسووف قسەیان لەبارەوە‬ ‫نەکردووە؟‬ ‫«ئــۆرهــان پــامــۆک» لــە تازەترین‬ ‫ڕۆمانیدا (ســەمــەرەیــەک لە سەرمدا)‬ ‫لە تازەترین چاوپێکەوتینیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫((لەم ڕۆمانە نوێیەشمدا بەسەرهاتی‬

‫کەواتە دەبێ جیاوازیی لە نێوان ڕۆمان وەکوو گێڕانەوە و‬ ‫پرسیاردرووستکردن لە بارەی کۆمەڵگەوە‪ ،‬لەگەڵ ڕۆمانێک‪ ،‬کە‬ ‫قسە و ڕستەی فەلسەفی تێدا هاتبێ بکەین‬

‫منیش ئەوەیە ئــەو ڕۆماننووسانە لە‬ ‫هەناوی کۆمەڵگەکەی خۆیانەوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕێی گێڕانەوەوە پرسیاری فەلسەفیان‬ ‫کردووە‪ .‬لەبارەی زۆر چەمکی فەلسەفی‬ ‫لــەنــاو ڕۆمــانــەکــانــیــان پــەیــڤــیــون‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە ڕۆمانی «ماڵئاوا لە چەک»ی‬ ‫«هەمنگوەی» ڕۆمانێکە هــەوڵــدەدا‬ ‫دیمەنە قیزەونەکانی شەڕمان نیشان‬ ‫بدات‪ .‬ئازار و مەینەتییەکانی هەزاران‬ ‫سەرباز لە بەرەکانی جەنگ‪ ،‬وێرانبوونی‬

‫«کامۆ‪ ،‬هایدیگەر‪ ،‬هۆسڕێل‪...‬تاد»‬ ‫لەبارەی جەنگەوە نەبووە؟ «کامۆ»‬ ‫لە کتێبی (مرۆڤی یاخی)دا بۆ باسی‬ ‫یاخیبوون دەکات؟ هەر ئەو یاخیبوونەیە‬ ‫لە سێستەمی دیکتاتۆری و خێزان و‬ ‫حیزب و دەسەاڵت‪ ،‬بۆ ئەوەی لە شەڕ و‬ ‫کۆیلەبوون دوور بکەوینەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانی «پاسەوانێک لە مــەزرا»ی‬ ‫«ســالــیــنــجــەر» ل ــە بـــــارەی ژیــانــی‬ ‫هەرزەکارێک «کۆڵفێڵد»ە‪ .‬بەرباسدانی‬

‫بنەڕەتی گۆڕانی ئیستانبووڵە‪ ....‬ئەو‬ ‫ساڵەی من لە دایکبووم‪ ،‬ئیستانبووڵ‬ ‫ملیۆنێک دانیشتووی هەبوو؛ ئێستا‪:‬‬ ‫چواردە ملیۆن‪ ،‬ویستم ژیانی زۆرینەی‬ ‫خەڵکی بگێڕمەوە‪ )).‬پرسیار خستنە‬ ‫سەر گۆڕانی ژیان و بەراوردکاری نێوان‬ ‫چەندین ساڵ کارێکی فەلسەفی نییە؟‬ ‫هێندە هەیە «پامۆك» ئەمە لە ڕێی‬ ‫گــێــڕانــەوەوە دەکــا‪ ،‬نــەك تیۆرییەکی‬ ‫فەلسەفی‪ .‬ئــەم ڕۆماننووسە وەکــوو‬

‫ڕۆمــان ئەو کــارە دەکــات‪ ،‬نەك وەکوو‬ ‫کتێبێکی فەلسەفی‪ ،‬هاوکات کارێکی‬ ‫فەیلەسووفانەیە‪ ،‬چونکێ لە ئەنجامی‬ ‫تێڕامان و وردبوونەوەی شەش ساڵ پتر‬ ‫ئەوجا هاتووە ئەم ڕۆمانەی نووسیووە‪.‬‬ ‫ئایا ئــەوە هــاوکــات توێژینەوەیەکی‬ ‫سۆسیۆلۆژی و فەلسەفییانە نییە؟‬ ‫پرسیاری ئەم ڕۆماننووسە ئەوەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫شارە بۆ وەها زوو گەورە بووە؟‬ ‫کورتەی قسە ئەوەیە‪ ،‬هەر ڕۆمانێک‬ ‫ئەگەر ڕاستەوخۆ ڕستەیەك ‪ ،‬تیۆرییەکی‬ ‫فەلسەفی تێدا هاتبێ ئەوە مەرج نییە‬ ‫ڕۆمانێکی فەلسەفی بێت‪ .‬ئاخر فەلسەفە‬ ‫ئیش لەسەر ژیان و بیرکردنەوەکانی مرۆڤ‬ ‫و بوون دەکات‪ .‬لە جیهانی ڕۆمانیشدا ئەو‬ ‫ژیان و بوونەی کارەکتەرەکان هەن‪ .‬ڕۆمان‬ ‫ژیان دەگێڕێتەوە‪ ،‬لە دەمی گێڕانەوەیشدا‬ ‫بیرکردنەوە‪ ،‬تێڕامان‪ ،‬ڕای کارەکتەرەکان‬ ‫بەرانبەر دیاردەیەك‪ ،‬چەمکێک‪ ،‬ژیان‪،‬‬ ‫بوون‪...‬تاد هەن‪ .‬کەواتە ڕۆمانێک خۆی‬ ‫لە خۆیدا ئیشێکی فەلسەفیانەیە‪ .‬مەرج‬ ‫نییە ڕۆمان وەکوو کتێبێکی فەلسەفی‬ ‫تیۆرییەك شەنوکەو بکات‪ .‬بەڵکوو لە‬ ‫ڕێی بونیادی گێڕانەوەوە دیاردەیەك‪،‬‬ ‫چەمکێکی ژیـــان بــەربــاس دەدات‪.‬‬ ‫تەماشای ئەفسانەکان بکە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ئەفسانەی «گلگامێش» بیرکردنەوەی‬ ‫مرۆڤی سەرەتایییە بەرانبەر نەمری و‬ ‫ژیان‪ ،‬بەاڵم لە قالبی گێڕانەوەدا‪ .‬ئایا‬ ‫دەکری بڵێین ئەفسانەی «گلگامێش»‬ ‫بەرهەمێکی فەلسەفی نییە؟ نەخێر‪،‬‬ ‫ناتوانین‪ ،‬بەرهەمێکی فەلسەفییە بە قەد‬ ‫ئاستی بیرکردنەوەی مرۆڤی سەرەتایی‪،‬‬ ‫چونکێ گەڕانی مرۆڤە بەدووی نەمرییدا‪.‬‬ ‫چەمکەکانی نەمریی و ژیان کاریان لە‬ ‫بــارەوە کــراوە‪ .‬بەاڵم لەم ئەفسانەیەدا‬ ‫گێڕانەوە بااڵدەستە‪ .‬ئیشی ڕۆمانیش‬ ‫گێڕانەوە و پیشاندانی ژیانە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫خوێنەر لە ڕێیەوە چەندین پرساری‬ ‫وجــوودی و فەلسەفی لەکن درووســت‬ ‫بێت‪ .‬ئەدی ڕۆمانەکانی وەکوو‪« :‬هەزار‬ ‫خۆر درەوشــاوە و چیاکانیش دەنگیان‬ ‫دایەوە»ی (خالید حوسێنی) پیشاندانی‬ ‫ڕووی هــەژاری و جەنگ و ماڵوێرانی‬ ‫کۆمەڵگەی ئەفغانستانی نییە‪ .‬هاوار و‬ ‫پرسیاری هەزاران کەسی ئەفغانیایی نییە‬ ‫لەبارەی جەنگ و هەژاری؟‬

‫ماغووت‪ ،‬ئەفسانەیەک لە بەرەنگاربوونەوە‬ ‫ئا‪ .‬وەرگێڕانی‪ :‬حسەین لەتیف‬ ‫بەشی سێهەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه شیعرێكدا «په‌یامێك بۆ الدێ»‬ ‫ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ده‌خه‌وم و‬ ‫هیچ شتێك به‌سه‌ر جێگه‌كه‌مه‌و‌ه نامێنێته‌وه‌‬ ‫جگ ‌ه له‌پێسته‌كه‌م‬ ‫كه‌لله‌سه‌رم ده‌روات بۆ زیندان‬ ‫پێیه‌كانم له‌ كۆاڵنن‬

‫ده‌ســتـه‌كــانــیــشــم لــ ‌ه هــێــانـه‌یـه‌كــدا‬ ‫جێده‌مێنن‬ ‫چوون ماسییه‌ گه‌وره‌كه‌ى سانتیاگۆ‬ ‫ته‌نها په‌راسوو چاڵى چاوم ماونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌سه‌ته‌كان ئامرازن بۆ نووسین و‬ ‫گرتن‪ ،‬له‌هێالنه‌دا داده‌نرێن و هه‌ست ب ‌ه‬ ‫دڵنیایی ده‌كه‌ن‪ ،‬كاتێك نووسین ده‌بێت‬ ‫به‌وه‌زیفه‌ى بنه‌ڕه‌تى شاعیر‪ ،‬له‌هێالنه‌دا‬ ‫داده‌نــرێــن و كه‌شێكى پڕل ‌ه ئارامى و‬ ‫دڵنیایی و رووبه‌رێك ل ‌ه ئازادى بۆ شاعیر‬ ‫دابین ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌وه‌ش یارمه‌تی ده‌دات‬ ‫ل ‌ه به‌كارهێنانى ئامرازى په‌نهانى بۆ‬ ‫رزگاركردن‪ ،‬ناونیشانى شیعره‌ك ‌ه ئاماژه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ ئاره‌زووى شاعیر له‌بوونى په‌یوه‌ندى‬ ‫ل ـه‌گ ـه‌ڵ الدێــی ـه‌كــى پــاك دا‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫سیمبولى ژیانى هێمن و به‌خته‌وه‌رییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم نائاماده‌یی بۆ نیردراو له‌و جێگاى‬ ‫ك ‌ه نامه‌كه‌ى بۆ ده‌نێرێت‪ ،‬واتاى مردنى‬ ‫ئه‌و ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬چونك ‌ه له‌ژیانى ئاواره‌یی‬ ‫و ده‌ربـــه‌ده‌رى ده‌ژێــت‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ش ژیانى‬ ‫گۆریو‌ه بۆ دڵ راوكێیه‌كى هه‌میشه‌یی‪،‬‬ ‫خۆى وه‌ك ئێسك ‌ه په‌یكه‌رێك دێت ‌ه پێش‬ ‫چاو‪ ،‬خاڵى له‌ژیان و تواناى به‌رده‌وام‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫وێنه‌ى شیعرى ئه‌ركێكى گرنگى هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئاشكراكردنى هه‌ڵوێستى فیكری‪ ،‬له‌یال‬ ‫ئیبراهیم مه‌غه‌رقونی ئاماژ‌ه بۆ ئه‌و‌ه‬ ‫ده‌كات و شیعرى» هه‌موو چاوه‌كان روو‬

‫ل ‌ه ئاسۆن» به‌نموون ‌ه ل ‌ه دیوانى «خۆشى‬ ‫پیشه‌ى من نییه» ده‌هێنێته‌وه‪:‬‬

‫له‌و كاته‌وه‌ى بۆنى نان‬ ‫وه‌كو بۆنى گوڵ دڵبه‌ره‌‬ ‫وه‌كو بۆنى نیشتمان له‌به‌رگى گه‌شتیاره‌كاندا‬ ‫من هه‌موو به‌یانییه‌ك قژم شانه‌ ده‌كه‌م‬ ‫جوانترین جل له‌به‌ر ده‌كه‌م‬ ‫په‌له‌مه‌‪...‬‬ ‫چوون عاشق له‌یه‌كه‌م ژووانیدا‬ ‫له‌چاوه‌روانى ئه‌ودا‪...‬‬ ‫ل ‌ه چاوه‌روانى ئه‌و شۆرشه‌دا ك ‌ه وشكى كرد‬ ‫پێیه‌كانم له‌چاوه‌روانى ئه‌و دان‬ ‫چوون خورد‌ه ژمێرێ‪...‬‬ ‫دانه‌كانم ده‌ژمێرم‬ ‫چوون مۆسیقارێ به‌ر له‌كرانه‌وه‌ى په‌رده‌‬ ‫یارییان پێده‌كه‌م‬ ‫هه‌رك ‌ه بیبینم‪...‬‬ ‫ته‌ماشای قامچییه‌ك ل ‌ه قامچییه‌كانى‬ ‫گولله‌یه‌ك له‌گولله‌كانى ده‌كه‌م‬ ‫ده‌ستم ده‌خه‌م ‌ه سه‌رده‌مم و‪...‬‬ ‫وه‌كو ژن ‌ه لێزانه‌كان‪..‬قریو‌ه و هه‌لهه‌ل ‌ه ده‌كێشم‬ ‫و‪...‬‬ ‫سكااڵى لێده‌كه‌م‬ ‫برسێتى چه‌ند ئازارى داوم و‪...‬‬ ‫ترسیش چه‌ند چه‌ند ته‌زاندومى‪.‬‬

‫لێره‌دا ماغوت گوزارشت ل ‌ه رۆحى یاخی‬ ‫بــوون و هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى خۆى ده‌كــات‪،‬‬ ‫ب ‌ه ده‌سه‌اڵتى باوك ده‌ست پێده‌كات‪،‬‬ ‫به‌ده‌سه‌اڵتى پیاوانى ئایندا تێده‌په‌ڕێت‬ ‫و به‌ده‌سه‌اڵتى رامیارى سه‌ركوت كار‬ ‫كــۆتــایــی دێـــت‪ .‬ك ـ ‌ه ل ـ ‌ه شه‌سته‌كانى‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌م دا له‌سوریا موماره‌سه‌ى‬ ‫توند و تیژى ده‌كــرد‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه سوریا‬ ‫ل ‌ه شــڵـه‌ژان و دڵ ـ ‌ه راوكــێ دا ده‌ژیــا‪.‬‬ ‫هه‌ڵوێستى به‌رانبه‌ر به‌شۆرش هه‌ڵچونى‬ ‫پێو‌ه دیار بوو‪ ،‬ئه‌كتیڤ نه‌بوو تیایدا‪.‬‬ ‫به‌و شێوه‌ی ‌ه ده‌بینین شیعریه‌تى وێن ‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌ستێت ب ‌ه ئاشكراكردنى هه‌ڵوێستى‬ ‫فیكرى له‌سه‌ر دووئــاســت‪ ،‬یه‌كه‌میان‪:‬‬ ‫كه‌لێن– یــان مـــه‌وداى شــڵـه‌ژانـ ‌ه ك ‌ه‬

‫په‌یوه‌ندى به‌ره‌تكردنه‌وه‌ى واقیع له‌الیه‌ن‬ ‫داهێنه‌ره‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬هه‌وڵى به‌غائیب كردنى‬ ‫واقیع و وئاماده‌كردنى غائیب ده‌دات‪ ،‬و‬ ‫وه‌ك هه‌بوو مامه‌ڵه‌ى ل ‌ه گه‌ڵ ده‌كات‪،‬‬ ‫ب ‌ه جیاوازى حه‌قیقه‌ته‌وه‌‪ ،‬دووه‌میان ‪:‬‬ ‫ئه‌و پێكهاته‌ی ‌ه به‌هۆى خوازه‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنى موجه‌ردى مه‌عنه‌وى‬ ‫كار ده‌كات‪ ،‬و به‌ڕێگای دوورخستنه‌وه‌ى‬ ‫ل ‌ه دانراوه‌كه‌ى مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌كات‪،‬‬ ‫و نامۆییه‌كى داهێنه‌رانه‌ى شیعریه‌تى‬ ‫وێنه‌ى بۆ به‌دى ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ره‌نگ ‌ه جوانترین گوزارشت ك ‌ه ماغوت‬ ‫ئه‌زموونى شیعرییه‌كه‌ى پێ وه‌سف ده‌كات‬ ‫ئه‌و رستان ‌ه بێت ك ‌ه له‌چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ى‬ ‫خه‌لیل سویلحدا دده‌یخوێنینه‌وه‌‪»:‬من‬ ‫ل ‌ه راوچــى ده‌چــم‪ ،‬هه‌ست به‌غه‌ریزه‌م‬ ‫ده‌كه‌م نه‌ك ب ‌ه عه‌قڵم‪ ،‬هه‌ر كاتێك عه‌قڵ‬ ‫هه‌نگاوێك به‌ره‌و پێشه‌و‌ه ده‌چێت شیعر‬ ‫دوو هه‌نگاو بۆ دواوه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬عاتیف ‌ه‬ ‫و شیعر دووانه‌یه‌كى لێك جیانه‌بووه‌ن‪،‬‬ ‫پێكه‌و‌ه ده‌ژین و ده‌مرن‪ ،‬عه‌قڵیش دز‌ه‬ ‫به‌سه‌ریانه‌وه‌«‪ .‬هه‌ر له‌م ناوكۆییه‌دا‬ ‫خانم ‌ه شاعیر و ره‌خنه‌گرى فه‌له‌ستینى‬ ‫«سه‌لما جه‌یوشى» له‌باره‌ى نوێگه‌رى‬ ‫شیعرى عه‌ره‌بى و پێشره‌وه‌كانییه‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵــێـــــت» (م ــاغ ــوت زیــاتــر لـه‌هـه‌ر‬ ‫شاعیرێكى تر نوێگه‌ران ‌ه نووسی»‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌زموونى ماغوت له‌بوراى رۆمان‬ ‫نووسیندا ل ‌ه «جۆالنه‌«دا ده‌رده‌كه‌وێت‬ ‫ك ‌ه بریتی ‌ه له‌ژیاننامه‌ى تایبه‌تى خۆى‪،‬‬ ‫قۆناغى خــۆشــاردن ـه‌و‌ه و شــوێــن پێ‬ ‫هه‌لگرتن ‌ه له‌الیه‌ن پۆلیسه‌وه‌‪ ،‬و چیرۆكى‬ ‫زیندانی كردنى ده‌گێڕێته‌وه‌‪ ،‬كاره‌كته‌رى‬ ‫«فهد التنبل» جگ ‌ه له‌خودى ماغوت‬ ‫كه‌سی تر نییه‌‪ ،‬ئه‌و «ه ـه‌وره‌«ش كى‬ ‫باسی ده‌كــات ته‌نها سونیی ‌ه ساڵه‌ح ‌ه‬ ‫ك ‌ه ماغوت شێتان ‌ه خۆشی ویست و‬ ‫دوایش كردى به‌هاوسه‌رى خۆى‪ .‬ماغوت‬ ‫رێگاى چه‌شنا و چه‌شنى ده‌گرت ‌ه به‌ر بۆ‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه خه‌ڵك‪ ،‬به‌شیعر ده‌ستى پێ‬

‫كرد و پاشانیش به‌شانۆ‪ ،‬په‌ناشى برد‌ه‬ ‫به‌ر رۆمان‪ ،‬بۆ گه‌یشتن به‌خه‌ڵك له‌لێدانى‬ ‫هیچ ده‌رگایه‌ك نه‌سه‌ڵمییه‌وه‌‪ ،‬په‌ناى بۆ‬ ‫سینه‌ماو ته‌له‌فزیۆن و گوتارى ئه‌ده‌بی و‬ ‫رۆژنامه‌وانى گاڵـت ‌ه ئامێز برد ‪.‬‬ ‫ماغوت و شانۆ‬ ‫شانۆكارى كۆچكرد و سه‌عدواڵ ونوس‬ ‫ره‌خــنـ ‌ه ل ـه‌و الی ـه‌ن ـه‌ى شانۆنامه‌كانى‬ ‫ماغوت ده‌گرێت ك ‌ه ب ‌ه شانۆى»خاڵى‬ ‫بــوونــه‌وه‌– التنفیسییه‌« نــاســراون‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر شانۆى «هانده‌ران»دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خاوه‌نى «ئاهه‌نگی سه‌مه‌ر له‌پێناوى ‪5‬‬ ‫حوزه‌یران»دا داكۆكى لێده‌كات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ماغوت ئامرازى ترى بۆ هاندان گرت ‌ه‬ ‫به‌ر‪ ،‬ئه‌و نائومێدى تا سه‌ره‌مه‌رگ له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیدا برد‪ ،‬هه‌میش ‌ه پێكه‌نین له‌الى ئه‌و‬ ‫به‌ غه‌م گـه‌مــارۆدرابــوو‪ ،‬تاڵى لوتكه‌ى‬ ‫كار‌ه كۆمیدییه‌كانى بووه‌‪ ،.‬ئه‌و‌ه لێبوك ‌ه‬ ‫غه‌مگینه‌ك ‌ه بووه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌مانخات ‌ه پێكه‌نین‬ ‫بۆ ئــه‌وه‌ى بگرین‪».‬سه‌ماى باڵنده‌ى‬ ‫سه‌ربڕاو له‌تاو ئازاره‌»‪.‬‬ ‫له‌م ناوكۆییه‌و‌ه وتـه‌ی لێكۆڵه‌رێكى‬ ‫وه‌ك «لوئه‌ى ئاده‌م» به‌یاد ده‌هێنینه‌و‌ه‬ ‫كــه‌ده‌ڵ ــێ ــت‪»:‬هــه‌ن ــدێ‪:‬ج ــار مــاغــوت‬ ‫لـه‌كــاره‌كــانــیــدا كه‌سێتى كــاره‌كــتـه‌رى‬ ‫نــمــوونـه‌یــى لــه‌ده‌ســت ده‌دات‪ ،‬وه‌ك‬ ‫لــ ‌ه زۆربـــــه‌ى كــــاره‌ ئـه‌ده‌بــیــیـه‌كــانــى‬ ‫ئه‌دیباندا ده‌بینین رۆڵــى كاره‌كته‌رى‬ ‫ب ـه‌شــێــوه‌ی ـه‌كــى ئـه‌فــســانـه‌یــی گـــه‌ور‌ه‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم حاڵه‌ته‌ك ‌ه له‌الى ماغوت‬ ‫تـه‌واو به‌پێچه‌وانه‌وه‌یه‌‪ ،‬گه‌ل پاڵه‌وانى‬ ‫نموونه‌یی ‌ه ن ـه‌ك تاكه‌كه‌س‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ى ره‌هه‌ندى مرۆیی و سروشت‬ ‫و ره‌فتارى ئه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م نموون ‌ه ماغوتیی ‌ه‬ ‫زاڵ ‌ه له‌كاره‌كانی دا‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر له‌هه‌ندێك‬ ‫له‌كاره‌كانیدا كه‌له‌سه‌ر شاش ‌ه ئاماده‌كراون‬ ‫ببینین تاراده‌یه‌ك هه‌ندێك كه‌سایه‌تى‬ ‫گه‌وره‌ده‌كرێن ئه‌م ‌ه ب ‌ه ومانای ‌ه نایه‌ت‬ ‫تیشك بخرێت ‌ه س ‌ه ركه‌سێتى ماغوت»‪.‬‬

‫ئه‌وه‌ى پێویست ‌ه به‌یاد بهێنرێته‌و‌ه‬ ‫ئــه‌وه‌یــ ‌ه مــاغــوت ده‌ڵــێــت هـه‌مــوو‬ ‫ئــه‌وانــه‌ى ده‌یــانــنــوســێــت شیعرن‪،‬‬ ‫ل ‌ه واقیعیشدا سه‌ره‌تاكانى یه‌كه‌م‬ ‫كــاركــردنــی ل ـه‌شــانــۆدا بریتى بوو‬ ‫له‌قه‌سیده‌یه‌ك ك ‌ه دواتــر گــۆڕا بۆ‬ ‫شانۆنامه‌یه‌ك وه‌ك ل ‌ه «چۆله‌كه‌ى‬ ‫قه‌مبور»دا باسمان كــرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ئاره‌زووى داهێنان ده‌شارێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌ناخیدا كاریگه‌رى ده‌بێت و پاش‬ ‫ماوه‌یك كاریگه‌رییه‌كانى ده‌بینینه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌رخۆى لـه‌و بــاره‌ی ـه‌و‌ه ده‌ڵێت‪»:‬‬ ‫ح ـه‌زده‌ك ـه‌م سنورى نێوان هه‌موو‬ ‫ڕه‌گه‌زه‌كانى داهێنان بسڕمه‌وه‌«‪ .‬به‌اڵم‬ ‫لوئه‌ى ئاده‌م به‌جۆرێكى تر گوزارشت‬ ‫له‌و ده‌ربرین ‌ه ده‌كات له‌كتێبه‌كه‌ى خۆیدا‬ ‫« ماغوت نیشتمانێك له‌نیشتمان دا»‬ ‫ده‌ڵــێــت‪ »:‬له‌قۆناغى كۆتایی ژیانى‬ ‫ماغوت دا گــوتــارى ئـه‌ده‌بــى ماغوتى‬ ‫ده‌خوێنینه‌وه‌‪ ،‬به‌مه‌ره‌كه‌بى واقیعى‬ ‫راستى ره‌سه‌ن نووسیوویه‌تى‪ ،‬له‌رووى‬ ‫هونه‌رییه‌وه‌‪ ،‬شێوازى تایبه‌تى خۆى‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌كه‌سانى ترى جیاده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ش ب ‌ه نموون ‌ه و فۆرمى داهێنانى نوێو‬ ‫جیاواز له‌هه‌موو فۆرمه‌كانى ترى ئه‌ده‌ب‬ ‫ك ‌ه ده‌سته‌به‌رى كردووه‌‪ ،‬له‌هه‌مان كاتدا‬ ‫ده‌بینێت هه‌موویان بانگهێشت كراون بۆ‬ ‫ئاماده‌بوون ل ‌ه فۆرم ‌ه نوێكه‌ی دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناوى «ده‌ق»ى لێنراواه‌‪ ،‬بــاوه‌رى من‬ ‫وه‌های ‌ه خستن ‌ه سه‌رى دیالۆگى چیرۆكى‬ ‫و شانۆیی و وه‌سفى نۆڤلێتـى‪ ،‬ره‌خنه‌‪ ،‬و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬و شیعر‪ ،‬له‌ته‌نها»ده‌ق»ێكدا‬ ‫شتێك ‌ه پێشتر ئــاوڕى لێنه‌دراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫واقیعى ئێستا جه‌خت ل ‌ه ده‌ركه‌وتنی‬ ‫كــران ـه‌وه‌ی ـه‌كــى نــوێ یــان ره‌گه‌زێكى‬ ‫ئـه‌ده‌بــى نــوێ ده‌كــاتــه‌وه‌‪ ،‬كه‌ده‌كرێت‬ ‫له‌ژێر ناوى»داهێنانى (ده‌قی ماغوتى)‬ ‫دا بیناسێنین‪ ،‬ك ‌ه پێكه‌و‌ه تێكه‌ڵكردنى‬ ‫فیكر و ته‌كنیك له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى‬ ‫ئه‌و ره‌گه‌ز‌ه ئه‌ده‌بیی ‌ه نوێیه‌ن‪ .‬ئه‌ده‌بى‬

‫ماغوت نه‌ك ته‌نها ئه‌ده‌بێكى عه‌ره‌بیی ‌ه‬ ‫بـه‌ڵــكــو ســنــورى زمــانــى عــه‌ره‌بــى و‬ ‫واڵتــانــى عـه‌ره‌بــى بــه‌زانــدووه‌‪ ،‬ئـه‌وه‌ش‬ ‫له‌چاالكییه‌كى رۆشنبیر یدا ل ‌ه سه‌رئاستى‬ ‫جیهان و له‌له‌ندن له‌مانگى یانزه‌ى‬ ‫ساڵى ‪1999‬دا ساز كرا‪ ،‬دوو نووسه‌ر‬ ‫له‌رۆژهه‌اڵتى وه‌ك دوو نووسه‌رى جیهانى‬ ‫هه‌ڵبژێردران‪ ،‬ماغوت ل ‌ه سوریا و ئه‌مین‬ ‫مه‌علوف له‌لوبنان‪ ،‬پێش ئه‌وه‌ش نه‌رویج‬ ‫سوربوونى خۆى له‌سه‌ر بانگهێشتكردنى‬ ‫ماغوت بۆ سازدانی ئێواره‌یه‌كى شیعرى‬ ‫ده‌ربڕى بوو‪ ،‬ئه‌م بانگهێشته‌ى نه‌رویج‬ ‫پاش ئه‌و سه‌ركه‌وتن ‌ه هات ك ‌ه وه‌رگێڕانى‬ ‫نووسینه‌كانى ماغوت بۆ زمانى نه‌رویجى‬ ‫به‌خۆیانه‌و‌ه بینییان‪ .‬له‌باره‌ى وه‌رگێڕانى‬ ‫كار‌ه شیعرییه‌كانییه‌و‌ه بۆ زمانه‌كانى تر‬ ‫ماغوت ده‌ڵێت‪»:‬شیعره‌كانم هیچ وون‬ ‫ناكه‌ن ئه‌گه‌ر وه‌ربگێڕدرێن‪ ،‬چونك ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ره‌وانبێژى بونیاد نه‌نراون» ماغوت ئه‌م‬ ‫قسه‌یه‌ى بۆ لوئه‌ى ئاده‌م كردوو‌ه پاش‬ ‫وه‌رگێڕانى شیعره‌كانى بۆ سه‌ر زمانه‌كانى‬ ‫ئینگلیزى و فارسى وئیسپانی و ئه‌ڵمانى‬ ‫و دواجاریش نه‌رویجى‪.‬‬ ‫سه‌رچاوەی ئەم وەرگێڕانە‌‪:‬‬ ‫‪http://www.discover-syria.‬‬ ‫‪com/bank/5913‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/٥‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫ژن ‌ه شاعیرى تونسی فاتیمه‌ بن مه‌حموود‪:‬‬

‫كاتی خۆی جگە لە پێشمەرگە هیچ شتێكمان لە بارەی كوردەوە نەدەزانی‬ ‫سازدانی‪ :‬ساالر تاوەگۆزی‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫ســـاالر تـــاوەگـــۆزی‪ :‬ئێستا لــە هــاوشــانــی‬ ‫ڕووداوەكانی هەڵەبجەدا‪ ،‬ڕووداوەكانی كۆبانی و‬ ‫شەنگالمان هەن‪ ،‬چۆن هەواڵی ڕووداوەكانی ئەو‬ ‫دووشوێنانەتان بیست ؟‪.‬‬ ‫فاتیمە بن مەحموود‪ :‬ئێستا بارودۆخەكە‬ ‫جیاوازە‪ ،‬كاتێك قەسابخانەكەی ئەنفال و هەڵەبجە‬ ‫ڕوویاندا‪ ،‬ڕووداوەكــان پەردەپۆش كران‪ ،‬ئێستا‬ ‫فەیسبووك و وەسیلە ئیفتیرازییەكان دەتوانن‬ ‫گوزارشت لەدەنگەكان بكەن و وێنەی ڕووداوەكان‬ ‫بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ بگوازنەوە بەبێ ئەوەی‬ ‫پێویستییان بە وەسیلە تەقلیدییەكانی ڕاگەیاندن‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫لــەبــەرئــەوە بەڕاستی موعجیزەی ئافرەتە‬ ‫شكۆمەندەكانی كۆبانی بوون بەجێگەی شانازی‬ ‫سەرجەم ئازادیخوازانی جیهان‪ ،‬وێنەكانی كۆبانی‬ ‫لەڕێگەی وەسیلە ئیفتیرازییەكانی ڕاگەیاندنەوە‬ ‫وەكو فەیسبووك لەالیەن هاوڕێ كوردەكانماوە‬ ‫گــواســتــرانــەوەو ئێمەیش لــەنــێــوان خۆماندا‬ ‫بەسەرسامییەوە بۆ یەكتریمان ناردن‪ ،‬تەنانەت من‬ ‫تێبینی ئەوەم كرد‪ ،‬ئەوهاوڕێیانەم كە نكۆڵییان‬ ‫لەڕووداوەكانی هەڵەبجە دەكرد بەاڵم شانازییان‬ ‫بە كۆبانییەوە دەكرد‪ ،‬لێرەدا مەسەلەكە گۆڕانی‬ ‫بەسەردا هات چونكە وەسیلەكانی ڕاگەیاندن‬ ‫سەربەخۆ بــوون و ڕاستەوخۆ كەوتنە دەست‬ ‫وەرگر یان خەڵك‪ ،‬ئیدی وەرگر پێویستی بەوە‬ ‫نەبوو بەدەستگە ڕاگەیاندنە تەقلیدییەكانی‬ ‫وەكو ڕۆژنامەو ڕادیۆ و تەلەفزیۆن نەما‪ ،‬وەسیلە‬ ‫الوەكییە تازەكانی ڕاگەیاندن ڕووبەرێكی دیكەیان‬ ‫بۆ خەڵكی فەراهەم كردو خەڵكان ڕاستەوخۆ‬ ‫هەواڵەكانیان پێگەیشت و ناچار كارلێككردن‬

‫لەنێوانیاندا ڕوویدا‪.‬‬ ‫من دەمەوێت لەم دەرفەتەدا ساڵو ئازادیخوازانی‬ ‫كۆبانی بكەم‪ ،‬لەبەرانبەر بلیمەتی و ئازایەتییاندا‬ ‫دەچەمێمەوە كە توانیان بەرەنگاری باڵندەكانی‬ ‫تاریكی داعشی تیرۆریست ببنەوە و بەهێزەوە‬ ‫بەرگری لە ناوچەكانیان بكەن‪.‬‬ ‫ساالر تاوەگۆزی‪ :‬چی بە پێشمەرگە دەڵێیت ؟‪.‬‬ ‫فاتیمە بن مەحموود‪ :‬ئێستا شتێكت پێدەڵێم‪:‬‬ ‫ئێمە كاتی خۆی جگە لە پێشمەرگە هیچ شتێكمان‬ ‫لەبارەی كــوردەوە نەدەزانی‪ ،‬دەیانگوت گوایە‬ ‫پێشمەرگە خەڵكانێكن دزە دەكەنە ناو چیاو‬ ‫دۆڵەكان و چەكیان پێیەو ئامادەی كوشتنی‬ ‫خەڵكن‪ ،‬نەك شەڕ دەكەن‪ ،‬وێنەكە زۆر شێوێندرا‬ ‫بوو‪ .‬ئێستا لەدوای ئەو مێژووە وێنەیەكی دیكەی‬ ‫كــوردمــان كەشف كــرد‪ ،‬زانیمان خەڵكانێكی‬ ‫ئــازادیــخــوازن و زوڵــم وخــۆبــەدەســتــەوەدان و‬ ‫ملكەچكردن ڕەت دەكـــەنـــەوەو بەشێوەكی‬ ‫توندو ترسناك بەرگری لەناوچەكانیان دەكەن‪،‬‬ ‫هەركەسێكیش بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ ئەمو‬ ‫ئەزموونەی كــورد ببینێت ناچار هــەر دەبێت‬ ‫سەرسام بێت وڕێزی خۆی بۆ پێشمەرگەو ئافرەتان‬ ‫و پیاوانی بەرگریكاری كورد نیشان بدات‪.‬‬ ‫ساالر تاوەگۆزی‪ :‬وتبووت دەچم بۆ كوردستان‪،‬‬ ‫تا بەخۆشنودیی بیبینم و بەگەرمی لەباوەشم‬ ‫بگرێت‪ ،‬ئایا كوردستان بەگەرمی لەباوەشی‬ ‫گرتیت؟‪.‬‬ ‫فاتیمە بــن مــەحــمــوود‪ :‬كاتێك هاتمە ناو‬ ‫كوردستانەوە‪ ،‬شەو بوو‪ ،‬شاری سلێمانی نیمچە‬ ‫خەوتوو دەهاتە پێش چاو‪ .‬بەاڵم كاتێك لەمیانی‬ ‫چاالكییەكانی فێستیڤاڵی گەالوێژدا هەندێك لە‬ ‫هاوڕێیانم بینی و چووم بۆ بازاڕ و ماڵی هەندێك‬ ‫لە هاوڕێیانی كورد‪ ،‬بینیم كورد ئەوپەڕی خۆڕەس‬ ‫و باش و كــراون‪ ،‬بەسانایی ئەوی دیكە قەبوڵ‬ ‫دەكەن و خۆڕەسانە هاوكاریت دەكەن تاوەكو‬ ‫لەنێواندا شوێنی خۆت بكەیتەوە‪ ،‬بۆیە من زۆر‬

‫«‬

‫من دەمەوێت لەم دەرفەتەدا ساڵو لە ئازادیخوازانی كۆبانی‬ ‫بكەم‪ ،‬لەبەرانبەر بلیمەتی و ئازایەتییاندا دەچەمێمەوە‬

‫بە سروشتی كورد و ڕۆحی جوانیان سەرسامم‬ ‫بۆ نموونە كاتێك لەبازاڕەكاندا پیاسەم دەكرد‬ ‫و پیاوێكی كــوردی بە جلوبەرگە تەقلیدییە‬ ‫جوانە نایابەكەیەوە بەالمدا تێدەپەڕی و داوام‬ ‫لێدەكرد وێنەیەكی لەتەكدا بگرم داواكارییەكەمی‬ ‫ڕەت نەدەكردەوە‪ ،‬بەڵكو داواكاری كەسی ڕەت‬ ‫نەدەكردەوە‪ .‬هەموو كورد وەهان و زۆر بەئاسایی‬ ‫وەاڵمی داواكاری هەر كەسێك دەدەنەوە‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫مانای ئەوەیە گەلی كورد گەلێكی دڵسۆز و جوان‬ ‫و باش و ئاشتیخوازن‪.‬‬ ‫ساالر تاوەگۆزی‪ :‬جیاوازییەك لە هەڵوێستی‬ ‫كورد بەرانبەر بەعەرەب و هەڵوێستی عەرەب‬

‫بەرانبەر بــەكــورددا هەیە‪ ،‬بۆ نموونە لەكۆندا‬ ‫دەسەاڵتە عێراقی و عەرەبیەكان دانیان بە بوونی‬ ‫كورددا نەدەنا و لە ڕۆژانی شۆڕشی كورددا لە‬ ‫عێراق و ئێران و توركیا پەنایان نەدەدان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەپێچەوانەوە ئێمەی كورد بووین بە پەناگەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی عێراقی و ئـــاوارەو ڕۆشنبیریە‬ ‫عێراقییەكان‪ ،‬لەسەرووی هەموویشیانەوە هەرێمی‬ ‫كوردستان پەناگەی سەرۆكوەزیرانی پێشووی‬ ‫عێراق نووری مالیكی بوو‪ ،‬بەاڵم ئەوەتا مالیكی‬ ‫بــوودجــەی هەرێمی كــوردســتــان و مــووچــەی‬ ‫فەرمانبەرەكانی بــڕی‪ .‬لــەم چەند هەفتەیەی‬ ‫ڕابردوودا ڕۆشنیر و شاعیرێكی عەرەبی كە پێشتر‬

‫ئێمە لەهەرێمی كوردستان بەگەرمی پێشوازیمان‬ ‫لێی كردبوو‪ ،‬كوردستانی بە مەیمونستان ناوبرد‪،‬‬ ‫چی بەم جۆرە رۆشنبیرە دەڵێن ؟‪.‬‬ ‫فاتیمە بن مەحموود‪ :‬سەرەتا دەبێت بڵێم‪:‬‬ ‫ســیــاســەتــمــەدار هەمیشە پشت بــەســوود و‬ ‫بــەرژەوەنــدی دەبەستێت‪ ،‬نەك بەها‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫تەفسیری هەڵوێستی جیوەیی و دوڕوویــی ئەو‬ ‫جۆرە سیاسەتمەدارەمان بۆ دەكات‪ ،‬تەقریبەن‬ ‫هەموو سیاسەتمەدارێك لەڕوواڵەتدا وێنەیەكت‬ ‫نیشان دەدات و لەناخیدا وێنیەكی دیكە هەیە‪،‬‬ ‫وەك (چەرچڵ) دەڵێت لە سیاسەتدا ئەخالق نییە‬ ‫و دوالیزمێك لە گوتاریاندا هەیە‪.‬‬ ‫ساالر تاوەگۆزی‪ :‬بەاڵم تۆ چی بەڕۆشنبیرێك‬ ‫دەڵێیت كە رۆشنبیریی مرۆیی خوێندووە؟‪.‬‬ ‫فاتیمە بن مەحموود‪ :‬ڕۆشنبیری عەقڵیەتە‪،‬‬ ‫جــۆری بیركردنەوەو شــێــوازی ژیــانــە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ڕۆشنبیری دەبێت هاوكاری ڕۆشنبیر بكات و لەگەڵ‬ ‫خۆیدا خۆی بگونجێنێت و دووڕوویی نەكات و بە‬ ‫سپی بڵێت سپی و بەڕەش بڵێت ڕەش‪ .‬خەڵكانێك‬ ‫هەن خۆیان بە ڕۆشنبیر دەزانن‪ ،‬ڕۆشنبیری الی‬ ‫ئەون تەنها بڕوانامەی ئەكادیمییەو داهێنان الی‬ ‫ئــەوان تەنها پیشەیەكە و ڕۆح و هەڵوێست و‬ ‫بەهای نییە‪ ،‬تەنها وەها دەزانن داهێنان پیشەو‬ ‫ڕازاندنەوەی زمانی قسەكردن و نووسینە‪.‬‬ ‫جیاوازییەكی زۆر لەنێوان شاعیرو فەرمانبەری‬ ‫شیعردا هەیە‪ ،‬جیاوازییەكی زۆر لەنێوان بیریار‬ ‫و كرێكاری بیركردنەوەدا هەیە‪ ،‬پێموایە لەم‬ ‫سۆنگەیەوە دەزانین چۆن هەندێك لە ڕۆشنبیران‬ ‫لێكدژییان لەتەك خودی خۆیاندا هەیە‪ .‬ڕۆشنبیری‬ ‫بەدیاریكرداویش داهێنان دەرخستن و سەرخستنی‬ ‫جوانی و بەهاو ئەخالقە‪ .‬داهێنەر ئەگەر لەم شتانە‬ ‫دوور بكەوێتەوەو الیەنگیرییان ەكات بەداهێنەر‬ ‫داناندرێت هەتا ئەگەر كتێبەكانیشی لەزۆریدا‬ ‫كەڵەكە بووبن‪.‬‬

‫تسوكورو تازاكیی بێڕه‌نگ و ئاوازى ئازاره‌كانى نیشتمان‬ ‫سه‌یركردنێكی دوایین ڕۆمانى موراكامى‬

‫كامیل محه‌مه‌د قه‌ره‌داغی‬ ‫بەشی دووەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫تسوكورو پێویستی به‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ر‬ ‫جارێك گه‌ڕایه‌وه‌ ناو ناگۆیا هاوڕێكانى خۆی‬ ‫به‌سه‌ر بكاته‌وه‌ و هه‌ندێك كاتیان له‌گه‌ڵدا‬ ‫به‌سه‌ر ببات‪ ،‬قسه‌وباسیان له‌گه‌ڵدا بكات‪،‬‬ ‫له‌ به‌رده‌وامیی كاره‌ خێرخوازییه‌كانیان‬ ‫بپرسێته‌وه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ى كه‌ تووشی‬ ‫شۆكی ده‌كــات‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ له‌ دوایین‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌یدا‪ ،‬كه‌سیان نابینێت‪ ،‬ته‌له‌فۆنیان‬ ‫بۆ ده‌كات وه‌اڵمى نادرێته‌وه‌‪ ،‬یان وه‌اڵمى‬ ‫ده‌درێته‌وه‌ و ده‌گوترێت ئه‌و كه‌سه‌ی تۆ‬ ‫داوات كردووه‌ لێره‌ نیی ‌ه و ناشگه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌چێته‌ شوێنى نیشته‌جێبونه‌كانیان‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ناتوانێت بیانبینێت‪ .‬چه‌ندان‬ ‫په‌یوه‌ندیی تریان پێوه‌ ده‌كات و هیچی‬ ‫ده‌رگیرنابێت‪ ،‬بۆیه‌ ك ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫تۆكیۆ خه‌م و خه‌یاڵی مردن به‌سه‌ریدا زاڵ‬ ‫ده‌بێ و ناتوانێت خۆی له‌ ته‌ون و رایه‌ڵى‬ ‫ئه‌و میوانه‌ نه‌خواوزراوه‌ ده‌رباز بكات‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كى سه‌یر زاڵ ده‌بێت به‌سه‌ریدا‪.‬‬ ‫ده‌یكات به‌ مرۆڤێكى خاڵی‪ .‬خاڵیبوونى‬ ‫م ــرۆڤ لــه‌م ڕۆمــانــه‌دا ئـه‌وه‌نــیــیـه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫مرۆڤه‌كه‌ وه‌ك ماسیی جوانی‪ ،‬خاڵیێتیی‬ ‫ناو ناخی دیار بێت‪ ،‬له‌ڵكو خاڵیبوون‬ ‫بریتییه‌ له‌ سه‌رنه‌كه‌وتن له‌ درێژه‌پێدانى‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ دۆستانه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌وانى‬ ‫تردا‪ ،‬ئه‌و ئه‌وانه‌ى تر‪ ،‬كه‌ ده‌كرێت هاوڕێ‬ ‫و هاوده‌مى سه‌رده‌مێكى ئێمه‌ بن و جوانى‬ ‫به‌ ژیانمان ببه‌خشن‪ .‬ئێمه‌ له‌پاڵ ئه‌وانى‬ ‫تره‌وه‌ پێناسه‌ی بوونى خۆمان ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫بۆیه‌ كه‌ ئه‌وانمان نه‌بوو‪ ،‬ئێمه‌ش ده‌كه‌وینه‌‬ ‫بــه‌ر ئ ـه‌گ ـه‌رى دوو حــاڵ ـه‌ت‪ ،‬حاڵه‌تى‬ ‫یه‌كه‌م بوون و سه‌رهه‌ڵدانى جۆرێك له‌‬ ‫هه‌المیه‌تى شل و خاوییه‌‪ ،‬كه‌ به‌سه‌ر‬ ‫هه‌موو شتێكدا رۆببین و بڕژێین‪ ،‬حاڵه‌تى‬ ‫دووه‌میش بریتیه‌ له‌ چه‌قبه‌ستن به‌ ده‌وری‬

‫ته‌وه‌ره‌ى خوودا‪ ،‬كه‌ پاشان وه‌ك ماندوو‬ ‫یان وه‌ك نه‌خۆش وێنامان ده‌كات‪ .‬هه‌موو‬ ‫هه‌وڵه‌كانى تسوروكورو بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ و‬ ‫زیندوكردنه‌وه‌ى په‌یوه‌ندییه‌كانى بێئاكام‬ ‫ده‌درده‌چن‪ ،‬بۆیه‌ كه‌ جارێك ئیتر ده‌ست‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندییه‌كانى هه‌ڵده‌گرێت تا ماوه‌ى‬ ‫شازده‌ ساڵى تر كاریان له‌سه‌ر ناكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ماوه‌ى ئه‌م شازده‌ ساڵه‌دا تسوكورو‬ ‫دوو كه‌سی تر له‌ناو تۆكیۆدا ده‌ناسێت‪،‬‬ ‫كه‌ یه‌كیان كوڕێكى هاوته‌مه‌نى خۆیه‌تى‬ ‫و كـــوڕی پرۆفیسۆرێكى مامۆستاى‬ ‫زانكۆیه‌‪ .‬ئه‌م كوڕه‌ ناوى (هایدا)یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ مه‌له‌وانگه‌ى كۆلیژه‌كه‌ى خۆیان پێی‬ ‫ئاشنا ده‌بێت‪ .‬هایدا جگه‌ له‌ مه‌له‌وانیی‬ ‫ناو مه‌له‌وانگه‌ى كۆلیژه‌كه‌ وه‌ستایه‌كى‬ ‫باشی خواردندروستكردن و ئاماده‌كردنه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌و ماوه‌یه‌ى كه‌ له‌گه‌ڵ تسوكورودا‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌ و له‌ فالته‌كه‌یدا له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ده‌ژی‪ ،‬زۆربــه‌ی جــار هـه‌ر هایدا ژه‌مه‌‬ ‫خۆراكه‌كان ئاماده‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫جگ ‌ه له‌ هایدا‪ ،‬تسوكورو كچێكیش‬ ‫ده‌نــاســێــت‪ ،‬ك ـه‌ نـــاوى ســارایــه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫سارایه‌ش هه‌ندێك ته‌مه‌نى له‌ تسوكورو‬ ‫گه‌وره‌تر‌ه و له‌ ئاژانسێكى تایبه‌تمه‌ند به‌‬ ‫گه‌شت و گوزار كارده‌كات‪ .‬په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوانى سارا و تسوكورو‪ ،‬ئه‌گه‌رچى كه‌م‬ ‫یه‌كتریش ده‌بینن‪ ،‬به‌اڵم په‌یوه‌ندییه‌كى‬ ‫خۆشه‌ویستانه‌یه‌‪ ،‬یه‌كتریان خۆشده‌وێت و‬ ‫جارێكیش پێكه‌وه‌ ده‌چنه‌ ناو جێگه‌‪.‬‬ ‫كێشه‌ی سه‌ره‌كیی پاڵه‌وانه‌كه‌ ته‌نها‬ ‫له‌وه‌دانییه‌‪ ،‬كه‌ هاوڕێی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئێمه‌ وه‌ك خوێنه‌ر هه‌تا گه‌شتنى ئه‌و‬ ‫به‌ ته‌مه‌نى سیوحه‌وت ساڵی له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ده‌بین و ده‌یبینین‪ ،‬كه‌ ئه‌م كه‌سه‌ له‌ناو‬ ‫ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ كراوه‌یه‌دا ناتوانێت هیچ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كى زایه‌ندى له‌گه‌ڵ كه‌سدا‬ ‫ببه‌ستێت‪ .‬به‌ڕاستییش هه‌روایه‌‪ ،‬له‌ خه‌ودا‬ ‫نه‌بێت هیچ په‌یوه‌ندییه‌كى زایه‌ندى به‌‬ ‫كه‌سه‌وه‌ ناكات‪ ،‬به‌اڵم كێشه‌كه‌ له‌وه‌دایه‌‪،‬‬ ‫كه‌ تسوكورو له‌ خه‌ونیشدا په‌یوه‌ندی‬ ‫زایــه‌نــدى ب ـه‌ هــه‌ر كه‌سێكه‌وه‌ بكات‪،‬‬

‫كه‌سه‌ك ‌ه له‌ راستیدا ده‌مرێت‪ .‬نمونه‌ى‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌كاره‌كه‌دا زۆرن‪:‬‬ ‫بۆ نمونه‌ هایدا كه‌ هاوڕێیه‌كى كوڕى‬ ‫خۆیه‌تى‪ .‬تسوكورو له‌ خه‌ونیدا وا ده‌بینێ‪،‬‬ ‫كه‌ په‌یوه‌ندیی زایه‌ندى له‌گه‌ڵ دوو كچه‌‬ ‫هاوڕێكه‌ى پێشوی خۆیدا ده‌به‌ستێت‪ ،‬له‌‬ ‫ئه‌و خه‌وه‌دا واده‌زانێت‪ ،‬خه‌ریكی شیرۆیه‌‬ ‫و به‌ ده‌ستیش له‌گه‌ڵ كــورۆ خه‌ریكه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم كه‌ یارییه‌ زایه‌ندیه‌كه‌ له‌ كۆتایی‬ ‫نزیك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬تسوكورو له‌ خه‌ونیدا وا‬ ‫ده‌زانێت ئاوى رشتۆته‌ ناو ده‌مى هایداوه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ كه‌ به‌یانى تسوكورو له‌خه‌و بێدار‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬سه‌یر ده‌كات هایدا نه‌ماوه‌ و‬ ‫ئیتر بۆ تاهه‌تایه‌ نایشیبینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كیشه‌یه‌كى ترى ئه‌م روه‌ى كه‌سێتیی‬ ‫تــســوكــورو ئ ـه‌وه‌ی ـه‌‪ ،‬كـه‌ تــســوكــورو له‌‬ ‫خ ـه‌ونــیــدا لــه‌گــه‌ڵ ش ــی ــرۆدا ده‌نـــوێ‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی زایه‌ندیی له‌گه‌ڵدا ده‌به‌ستێت‬ ‫و ئاویش ده‌ڕژێته‌ له‌شیه‌وه‌‪ .‬بۆیه‌ ئه‌م له‌‬ ‫خه‌ونیدا ئه‌وه‌ی كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم شیرۆ له‌‬ ‫راستیدا ده‌مرێ (ده‌كوژرێت)‪ .‬له‌ هه‌لێكى‬ ‫تردا‪ ،‬سارا كه‌ هاوڕێی نزیكی تسوكورویه‌‪،‬‬ ‫خــۆی داواى لــێــده‌كــات‪ ،‬كـه‌ له‌گه‌ڵیدا‬ ‫بنوێ‪ ،‬به‌اڵم تسوكورو داواى لێبوردنى‬ ‫لێده‌كات و نه‌توانایی خۆی له‌و بواره‌دا‬ ‫پیشان ده‌دات‪ .‬دیاره‌ مه‌به‌ست له‌ ئه‌م‬ ‫نه‌توانینه‌ش ئه‌وه‌یه‌ سارا وه‌ك پاڵه‌وانێك‬ ‫تا كۆتایی بهێڵدرێته‌وه‌ و نه‌كرێت به‌‬ ‫قوربانیی چركه‌ساتێكى تسوكوروی‬ ‫بێڕه‌نگ‪.‬‬ ‫مانه‌وه‌ى سارا گرنگه‌‪ .‬گرنگیه‌كه‌شی‬ ‫له‌وه‌دایه‌‪ ،‬كه‌ له‌ چركه‌ساتێكدا بڕیارده‌دات‬ ‫هه‌ر چوار هاوڕێ دێرینه‌كه‌ى تسوكوروى‬ ‫بێڕه‌نگ بهێنێته‌وه‌ كایه‌‪ ،‬بۆیه‌ داواى‬ ‫ناوى ته‌واو و ناونیشانیان له‌ تسوروكورو‬ ‫ده‌كات‪ .‬به‌ڕێگه‌ى ئینته‌رنێت‪ ،‬فه‌یسبوك‬ ‫و گوگڵدا ده‌یاندۆزێته‌وه‌ و داواش له‌‬ ‫تسوكورو ده‌كات‪ ،‬كه‌ بچێت سه‌ردانیان‬ ‫بكات و هه‌وڵ بدات له‌وه‌ تێبگات‪ ،‬كه‌ ئایا‬ ‫بۆچی ئـه‌وان شــازده‌ ساڵ پێش ئێسته‌‬ ‫ئه‌میان به‌جێهێشتوه‌ و به‌ یه‌كجارى‬

‫ده‌ستیان لێ هه‌ڵگرتووه‌!‬ ‫ئه‌و زانیارییانه‌ى كه‌ سارا ده‌توانیت‬ ‫كۆیان بكاته‌وه‌‪ ،‬هه‌مووى له‌ الپه‌ڕه‌یكدا‬ ‫ده‌درێـــت ب ـه‌ تــســوكــورو‪ .‬شــره‌یــن‪ ،‬كه‌‬ ‫یه‌كێكه‌ له‌ كوڕه‌كان كه‌سێكه‌ ئێسته‌ و‬ ‫له‌ پاش ته‌واوكردنى خوێندنى زانكۆوه‌‬ ‫بووه‌ به‌نوێنه‌رى بازاڕكردنى كۆمپانیای‬ ‫ئۆتۆمبێلی لێكزس له‌ناو ژاپۆندا و رۆژانه‌‬ ‫لــه‌وێ له‌ناو ئۆفیسێكى قه‌ره‌باڵه‌غدا‬ ‫كارده‌كات و كاتى زۆر كه‌مى هه‌یه‌ بۆ‬ ‫بینینی خه‌ڵكى تر و سه‌رقاڵبوون به‌‬ ‫شتی تره‌وه‌‪ .‬كورۆ‪ ،‬كه‌ هاوڕێ كوڕه‌كه‌ى‬ ‫تریانه‌ ه ـه‌ر لـه‌نــاو ناگۆیا نیشته‌جێ‬ ‫بۆته‌وه‌‪ ،‬پاش تاقیكردنه‌وه‌ى زۆر كار‬ ‫ئێسته‌ كۆمپانیایه‌كى راوێژكاریی داناوه‌ بۆ‬ ‫راهێنانى خه‌ڵكانى به‌ركار له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى‬ ‫چۆن ببن به‌ كارمه‌ندی شاره‌زا و شیاو‪.‬‬ ‫ئێری كه‌یه‌كێكه‌ له‌ كچه‌كان شووى كردوه‌‬ ‫به‌ كه‌سێكى هونه‌رمه‌ندى گۆزه‌گه‌ریی‬ ‫فینله‌ندی و ماڵى چوه‌ته‌ فینله‌نده‌ و‬ ‫ماوه‌یه‌كه‌ له‌وێ ده‌ژی‪ .‬به‌اڵم شیرۆ‪ ،‬تاكه‌‬ ‫كچه‌كه‌ى ترى هاوڕێیان ماوه‌یه‌ك پێش‬ ‫ئێسته‌ له‌ ناو شوقه‌كه‌ى خۆیدا له‌ شارى‬ ‫هاتاماتسوو له‌ كه‌شێكى ته‌مومژاویدا‬ ‫كــــوژراوه‌ و هیچ بـه‌ڵــگـه‌یـه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫چۆنیه‌تیی كوشتنه‌كه‌ى له‌ ده‌ستدا نییه‌‪.‬‬ ‫بۆیه‌ سارا داوا له‌ تسوكورو ده‌كات‪ ،‬كه‌‬ ‫بۆئه‌وه‌ى بتوانێت له‌ خه‌مه‌كانى رابردوو‬ ‫بێته‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت بچێت ئـه‌و سێ‬ ‫هاوڕێ كۆنه‌ى خۆی بدۆزێته‌وه‌ و قسه‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵدا بكاته‌وه‌‪ ،‬بۆئه‌وه‌ى بزانێت‪ ،‬كه‌‬ ‫بۆچی شازده‌ ساڵ پێش ئێسته‌ هه‌موویان‬ ‫پێكه‌وه‌ ئه‌میان ره‌ت كــرده‌وه‌ و هه‌موو‬ ‫ده‌رگایه‌كیان به‌ روویدا داخست!‬ ‫تسوركورو ئه‌م كاره‌ ئه‌نجام ده‌دات‪،‬‬ ‫تـه‌نــانـه‌ت بــۆ بینینی ئــێــری ده‌چێته‌‬ ‫فینله‌نداش‪ ،‬بــه‌اڵم لــه‌الى هیچیانه‌وه‌‬ ‫شتێكى ئومێدبه‌خشی ده‌ست ناكه‌وێت‪،‬‬ ‫كه‌ بتوانێـت وه‌ك گۆڕانگارى‪ ،‬كاریگه‌ری‬ ‫بخاته‌ س ـه‌ر ژیــانــى‪ .‬هێنده‌ هه‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫هه‌موویان ددان به‌وه‌دا ده‌نێن‪ ،‬كه‌ هۆكارى‬

‫وازلێهێنانى ئه‌وان‪ ،‬بریتی بووه‌ له‌وه‌ى ك ‌ه‬ ‫شیرۆ زۆر به‌ جدى گریاوه‌ و گوتوویه‌تى‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ تۆكیۆ چووه‌ته‌ ناو فالتی تسوكورو‬ ‫له‌وێ له‌الى ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‌چی تسوكورو‬ ‫ئــه‌وى زه‌وت كـــردووه‌ و ده‌ستدرێژیی‬ ‫كردۆته‌سه‌ری‪ .‬پاڵنه‌رێكى تر بۆ تسوكورو‬ ‫دروســـت ده‌بــێــت‪ ،‬بــۆئ ـه‌وه‌ى درێـــژه‌ به‌‬ ‫هه‌وڵی بینینی هاوڕێ دێرینه‌كانى خۆی‬ ‫بـــدات‪ ،‬ئ ـه‌ویــش پــاڵــنـه‌رى ئـــه‌وه‌ى كه‌‬ ‫تێیانبگه‌یه‌نێـت‪ ،‬كه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫ده‌ستدرێژیی نه‌كردۆته‌ سه‌ر شیرۆ و ئه‌وه‌‬ ‫ته‌نها خه‌یاڵێكى شیرۆ خۆی بووه‌‪.‬‬ ‫پاڵه‌وانه‌كه‌ قه‌ناعه‌تى لـه‌ال دروســت‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬كه‌ براده‌ره‌كانی قایل كردووه‌‪،‬‬ ‫بــه‌وه‌ى كه‌ ئـه‌م هیچ ده‌ستدرێژییه‌كى‬ ‫نه‌كردبێته‌ سه‌ر شیرۆ‪ ،‬بـه‌اڵم جارێكى‬ ‫تریش خــۆی ده‌كه‌وێته‌ گومانه‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌وانه‌یه‌ به‌ بێ ئاگایی چوبێته‌ شاری‬ ‫هاتاماتسو و شیرۆشی زه‌وت كردبێ‪ .‬بۆیه‌‬ ‫ئه‌و گومانه‌ تا كۆتایی خوێندنه‌وه‌ له‌الى‬ ‫خوێنه‌ر ده‌مێنێت و یه‌كالییش ناكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ كۆتایی ڕۆمانه‌كه‌دا‪ ،‬زۆربه‌ی كه‌وانه‌‬ ‫ئــاوه‌اڵكــراوه‌كــان چــاره‌ســه‌ری خۆیان‬ ‫وه‌رده‌گــرن‪ ،‬ته‌نها كێشه‌ی ته‌نهاییه‌كه‌ى‬ ‫تــســوكــوروى بــێــڕه‌نــگ بــه‌ بــێ چــاره‌‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬تسوكورو له‌ چه‌ند كاتێكى‬ ‫نه‌گونجاودا ته‌له‌فۆن بۆ سارا ده‌كات و‬ ‫ده‌یه‌وێت ئه‌و قه‌ناعه‌ت پێبكات‪ ،‬كه‌ وه‌ك‬ ‫دۆستی هه‌میشه‌یی له‌گه‌ڵیدا بژی‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ساراى ده‌ست ناكه‌وێت‪ ،‬له‌ دوا په‌یوه‌ندیدا‬ ‫سارا ته‌له‌فۆن بۆ تسوكورو ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم گومان ناهێڵێت تسوكورو ته‌له‌فۆنه‌كه‌‬ ‫هه‌ڵبگرێت‪ .‬بۆیه‌ ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ش ناگات‬ ‫به‌ ئه‌نجام‪.‬‬ ‫قسه‌یه‌ك كه‌ مابێته‌وه‌ ده‌ربــاره‌ى ئه‌م‬ ‫كاره‌ جوانه‌ بگوترێت بریتیه‌ له‌ باسی‬ ‫ناونیشانه‌كه‌ى‪ .‬ناونیشانى ئه‌م ڕۆمانه‌‬ ‫به‌ ئینگلیزی بریتییه‌ له‌ (كه‌له‌رلێس‬ ‫تسوكورو تازاكى ئه‌ند هز ییه‌رز ئۆف‬ ‫پیلگریمه‌یج تازاكیی بێڕه‌نگ و ئاوازى لۆ‬ ‫مال دووپه‌ی)‪.‬‬

‫پێچی ئــــازارى چه‌شتنى ته‌نهایی‬ ‫له‌ناو ناخی تسوكورودا لول ده‌خــوات‪،‬‬ ‫تــســوكــوروش ده‌یـــه‌وێ قــاوه‌خــانـه‌یـه‌ك‬ ‫بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬په‌رداخێك ئــاو و كوپێك‬ ‫قــــاوه‌ بـــخـــواتـــه‌وه‌‪ ،‬بــۆیــه‌ ده‌چــێــت ـه‌‬ ‫وێستگه‌ى شینجوكو‪ ،‬كه‌ به‌پێی ئاماره‌‬ ‫راگه‌یه‌ندراوه‌كانى دونیا ئه‌وێ یه‌كێكه‌‬ ‫له‌ قه‌ره‌باڵه‌غترین وێستگه‌كانى هاتوچۆ‬ ‫نــاوخــۆیــیـه‌كــانــى دونــیــا‪ ،‬بـه‌یــانــیــان و‬ ‫پاشنیوه‌ڕوان له‌ یه‌ك و سه‌عات و نیو‬ ‫كاتى ئه‌و دوو ده‌مه‌ى رۆژدا نزیكه‌ى چوار‬ ‫ملیۆن كـه‌س به‌ نــاو ئـه‌و وێستگه‌یه‌دا‬ ‫هاتوچۆ ده‌كه‌ن‪ .‬بۆیه‪ ،‬ووشه‌ی پیلگریمه‌یج‬ ‫له‌ تێكسته‌ ئینگلیزییه‌كه‌دا هاتووه‌‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫ماناى (حه‌جكردن) یان گه‌شتی رووحی‬ ‫دێت‪ .‬به‌اڵم بابه‌تی ڕۆمانه‌كه‌ په‌یوه‌ندیی‬ ‫به‌ ئه‌و باسه‌وه‌ نییه‌‪ .‬به‌ڵكو (ییه‌رز ئۆف‬ ‫پیلگریمه‌یج) نــاوى ئینگلیزیی پارچه‌‬ ‫مۆسیقاكه‌ى لیسته‌كه‌‪ ،‬كه‌ گوتمان زۆر‬ ‫جار له‌ ئه‌م كــاره‌دا ئاماژه‌ی پێدراوه‌‪.‬‬ ‫واته‌ ئاوازى (لۆ مال دووپه‌ی)‪ ،‬كه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌یان بۆ كــوردی ته‌رجه‌مه‌ بكرێت‪،‬‬ ‫ده‌بێت به‌ (ئــاوازى ئــازارى نیشتمان)‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌گه‌ر سبه‌ی وه‌رگێڕێكى خۆمان بیر‬ ‫له‌ به‌كوردیكردنى ئه‌م ڕۆمانه‌ بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌نده‌ پێی باشه‌‪ ،‬كه‌ ناونیشانه‌كه‌ى‬ ‫ئـــاواى لێبكرێت (تــســوكــورو تازاكیی‬ ‫بێڕه‌نگ و ئاوازى ئازارى نیشتمان) یان‬ ‫تسوكورو‪ ...‬نووسه‌ر ئـه‌وێ ده‌كــات به‌‬ ‫وێستگه‌یه‌كى پیشاندانى خه‌مباریی‬ ‫خه‌ڵكى نیشتمانه‌كه‌ى و پێمان ده‌ڵێت‬ ‫بڕوانه‌ چوار ملیۆن كه‌س بێره‌دا تێپه‌ڕ‬ ‫ده‌بن و سیماى كه‌سیان ئاسووده‌یی پێوه‌‬ ‫دیارنییه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ هه‌موویان‬ ‫خه‌مبارن‪ .‬خه‌مباریی ناو وێستگه‌كان‪،‬‬ ‫خه‌مباریی دابڕاویی خه‌ڵكه‌كانه‌ له‌ یه‌كتر‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئێمه‌ كاتى وامان نه‌بێت پێكه‌وه‌‬ ‫به‌سه‌ری به‌رین‪ ،‬ورده‌ورده‌ وشكبوونه‌وه‌‬ ‫لـه‌نــاو ناخمانه‌وه‌ ســه‌ر هــه‌ڵــده‌دات و‬ ‫بااڵشمان ده‌ته‌نێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )٤٣٩‬دووشه‌مم ‌ه ‪201٥/١/٥‬‬

‫«««‬

‫‪8‬‬

‫كۆكردنەوەی‬ ‫شەونم‬

‫کەریم دەشتی‬

‫‪www.chawderne‬‬

‫پۆرترێت‪ :‬ئاریان‬

‫من ئێستا تای ئەوین داگیری كرددوم‬ ‫شەونمی رژاوی چاو كۆ ئەكەمەوەو‬ ‫كیمیای دڵشكانی پ ‌ێ ئەنووسمەوە‬ ‫جانتاكەم پڕە لە فرشەی زەردهەڵگەڕاوی پاییز‬ ‫پڕە لە وێنەی ڕووتی سپێدە‪ ،‬لە پەلكە گیای مەینەتی‬ ‫چوومەتە ناو ماڵی سكڵ ڕێنووسی ئاسۆی پێداوم‬ ‫قوڕی خەیاڵی مەحاڵم گرتۆتەوە لیرەو لەوێ‌‬ ‫ئاخر نووسینەوەی تۆ زمانی تابانی پێئەو ‌ێ‬ ‫كردنەوەی دوگمەی ئاوین و زریزەی گەردنی وەهم‬ ‫خوێندنەوەی كڵپەو بلێسەی ناو كتێبانی پێئەو ‌ێ‬ ‫لێكدانەوەی شوفرەی نێوان سپێدان و كزەبای ساردو‬ ‫تۆز ‌ێ قەردی حیكمەتی‪ ،‬لە خەزنەی خودا پێئەوێ‌‬ ‫پێشەكیم نووسیوە باران پێدا چۆتەوە گریاوە‬ ‫تا لە سەرنجی ناو شیرازەكانی مانگ گەیشتووم‬ ‫سەدان تاشەبەرد شەق بووە‪ ،‬ڕەنووم بە سەردا رماوە‬ ‫گەوهەری تازەم لە قوواڵیی سەدەفی دەریا هێناوە‬ ‫تێكەڵی خوێنی وشەم كردووە‬ ‫چوومەتە دوورترین قەاڵ دێرینەكان‬ ‫ڕەنگی ئاویم لە خشتەكان دەرهێناوە‬ ‫مەرەكەبم لە خوێنی پەپوولە دزیوە‬ ‫بۆیە هەر شت ‌ێ ئەنووسمەوە باڵ ئەگر ‌ێ‬ ‫تا ناونیشانم داڕشتووە سەدان پەڕم دڕاندووە‬ ‫لەگەڵ سەدان تیشكەنازی ئێوارەكان بەشەڕ هاتووم‬ ‫ئاخر من ئەمەو ‌ێ مێژووی شەونم بنووسمەوە‬

‫هەزارانم كووپەی شەرابم خەست كردووە‬ ‫تا تۆز ‌ێ جوانی ناو مانام دەست كەوتووە‬ ‫داڕشتنەوە لەبی شەونم پێویستی بە بای پاییزە‬ ‫پێویستی بە سیحرو گومانە‬ ‫داڕشتنەوەی خەمی شەونم پێویستی بە وەهمی زمانە‬ ‫ئاوازی ناو قوڕگی شێرم دەرهێناوە‬ ‫دێوەزمەی شەوم كوشتووە‬ ‫لە ئەلیژیریا قسەم لەگەڵ ئۆدیسای دانتی كردووە‬ ‫چوومەتە ناو گەلەرییە دێرینەكانی فینیس‬ ‫نووسینی سەر هەزارەها تاشە بەردم خوێندۆتەوە‬ ‫بە ئاوی حەوت پشتی شەونم وێنەی بەرگم داڕشتووە‬ ‫ئاگرم لە پرۆمیتۆس دزیوە‬ ‫خشتی زێڕی دیدگام داڕشتۆتەوە‬ ‫من ئەمەو ‌ێ مێژووی شەونم بۆلكە گیا بنووسمەوە‬ ‫من ئێستا لە نێو خەرەندی یادەوەری‬ ‫كەڤری وشەكان ئەشكێنم‬ ‫تا شووشەی شكاوی شەونم كۆكەمەوە‬ ‫هەموو سپێدەیەك لەبەر بای كێوان ئەوەستم‬ ‫تا شەوقی ئەزەل دەسگیر كەم‬ ‫دواجار گریام زۆر گریام‬ ‫فرمێسك و شەونم تێكەل بوون‬ ‫لە گۆڕستانە كۆنەكە پاڵتۆ تازەكەی خۆمم‬ ‫بە كێلی گۆڕ ‌ێ هەڵواسی‬ ‫جەستەی خۆمم لە ناو‬ ‫‪ws.com‬‬

‫دڵی تاشە بەرد ‌ێ ناشت‬ ‫كە پڕ بوو لە گوللەی گەرمی یادەوەری‬ ‫ئێستاش كە خۆرەتاوی ئێواران لێی ئەدا‬ ‫وەك زیو ئەبریسكێتەوە‬ ‫پیاوێكی پیر بە كوڵنگێكی تازە‬ ‫هەناوی زەوی شەق ئەكرد بە شەنم ئەیڕشاند‬ ‫بالۆرەی بۆ گەنجێتی خۆی ئەچڕی‬ ‫سەرم كووللەی بەفرەو دڵم ئاگر‬ ‫كۆتەرە درەختێكی الر سێبەری دابووە گۆڕێكی ڕاست‬ ‫شەرمێكی كچانە گەاڵكانی ئەبەخشی بە پاییز‬ ‫من هەر لە گۆڕستانەكە مامەوە‬ ‫چوزانم هەزار ساڵ ئەبوو‬ ‫ئاخر من مێژووی شەونم ئەنووسمەوە‬ ‫لە هەموو الیەكەوە خەڵك تەرمیان بە دیاری ئەهێنا‬ ‫خاكیش دەروونی خۆی ئەكردوە گۆرانی ئەووت‬ ‫وەرنەوە ناو باوەشی من جگەرگۆشەكانم‬ ‫هەموو ئەوانە ئەوكاتە رووی دا كە ئیوارە باڵی شكابوو‬ ‫من وامزانی سپێدەیە هەر زوو شەوم بەسەرداهات‬ ‫شەوێكی درێژوو ئەبەدی غەرقی شەونم بوو بووم‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪230‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫بەرگرییەك لە حەمەسەعید حەسەن‬

‫عەلی مستەفا‬ ‫لە شەوانی مەولوددا حەمە سەعید حەسەن‬ ‫پۆستێكی كورتی لە پەیجی حۆیدا دانابو‪ .‬ئەم‬ ‫پۆستە چەندین مشتومڕی دروستكرد‪ .‬چەند‬ ‫هاوڕێیەكم لە فەیسبوك وەكو گلەیی‪ ،‬یان‬ ‫وەكو ناڕەزایی لە دەربڕینەكەی حەمەسەعید‬ ‫حەسەن چەند پۆستێكیان باڵوكردەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەو هاوڕێیانە پێیان وابــو ئەو نوسینەی‬ ‫شاعیر و نوسەر جۆرێك لە (نارۆشنبیری)‬ ‫و (بێ‌ ئەدەبی) و (ناشیرینی)تێدایە‪ .‬لە‬ ‫كۆمێنتی ئەو چەند هاوڕێیەدا چەندان كەس‬ ‫جوێن دەدەن و سوكایەتی بە حەمەسەعید‬ ‫حەسەن دەكەن و دواتر چەند پەیجێكیش‬ ‫بۆ وروژاندنی سۆزی ئاینی فوی پێدادەكەن‬ ‫و زۆرێك لەو جنێو تەشهیرانە باڵودەكەنەوە‬ ‫كە بەو نوسەرە دەكرێت‪ .‬تاكو كار گەشتۆتە‬ ‫ئەوەی كادێری پێشكەوتو و مەكتەب سیاسی‬ ‫ئیسالمیەكانیش هاتونەتە سەرخەت و جوێن‬ ‫و سوكایەتی ئەو خەڵكە سادەیە دوبــارە‬ ‫دەكەنەوە و تەبەنی دەكەن‪.‬‬ ‫مــن رەنــگــە لــەگــەڵ ئـــەو دەربــڕیــنــەی‬ ‫حەمەسەعید حەسەندا نەبم‪ ،‬بەاڵم لە سێ‌‬ ‫الیەنەوە هەوڵدەدەم ئەو بابەتە شیبكەمەوە‪:‬‬ ‫ماف‪ ،‬دەربڕینەكە‪ ،‬جوێن و سوكایەتی‪.‬‬ ‫دەبێت لــێــرەوە دەستپێبكەین كە ئایا‬ ‫حەمەسەعید حەسەن مافی خۆی نییە لەسەر‬ ‫ئاین یان لەسەر داعش چۆن رایەكی هەیە و‬ ‫چۆن دەریدەبڕێت؟ لەمەدا مافی رادەربڕین و‬ ‫شیكردنەوەی هەر بابەتێك دەبێت پارێزراوبێت‬ ‫و فەراهەمبێت و هەمومان بۆ خۆمان و بۆ هەر‬ ‫كەسێكی دیكە بەرگری لێبكەین‪ .‬بۆیە نوسەر‬ ‫مافی خۆیەتی چۆن رای خۆی دەردەبڕێت‪.‬‬ ‫دواتـــر ئایا دەربــڕیــنــەكــەی حەمەسەعید‬ ‫حەسەن را و بۆچونە‪ ،‬یان سوكایەتیە؟‬ ‫حەمەسەعید حەسەن بە محەمەد پێغەمبەر‬ ‫دەڵــێــت‪( :‬پەیامبەری داعـــش)‪ .‬ئایا ئەم‬ ‫دەربڕینە چەندە سوكایەتی و جوێنە؟ رەنگە‬ ‫دیاریكردنی ئەوەی دەربڕینێك سوكایەتی و‬ ‫جوێنە یان را و بۆچونە هەندێك ئاڵۆزبێت‬ ‫هەر الیەنە و بە بارێكدا رایبكێشن‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لە بابەتێكی گەرم و فرە دیو و فرە رەهەندی‬ ‫وەكو داعش و جۆر و مۆدیلی ئەو ئاینداریانەی‬ ‫كە ئەمڕۆ لە ئارادان‪ .‬بەاڵم ئێمە لێرەدا لەو‬ ‫لۆجیكەوە لەسەر ئەم بابەتە دەدوێین كە‬ ‫تاك و گروپەكان خۆیان دەدەنە پاڵ چ كەس‬ ‫و ئایدۆلۆجیایەك‪ ،‬ئەو خۆدانەپاڵە دەبێت‬ ‫بكرێتە بناغە‪ .‬ئێمە لەو لۆجیكەوە سەیری‬ ‫بابەتەكە دەكەین كە هەر كەسێك و كۆمەڵە‬ ‫و گەلێك خۆی بەچی وەسفكرد و خۆی دایە‬ ‫پاڵ چی و چ كەسێك‪ ،‬ئەوا كەس ناتوانێت‬ ‫لەوە بێبەرییان بكات‪ .‬واتە ئەگەر كەس و‬

‫وەك چۆن محەمەد پێغەمبەری‬ ‫سۆفی و سەلەفی و شیعە و‬ ‫سوننەیە‪ ،‬پێغەمبەری قاعیدە و‬ ‫تاڵیبان و بۆكۆحەرام و داعشیشە‬ ‫قاعیدە و بۆكۆحەرام و‬ ‫تاڵیبان و داعش وەكو گروپی‬ ‫تیرۆریستی كاتێك دەڵێن كە‬ ‫ئێمە پێغەمبەرمان محەمەدە و‬ ‫تەنانەت پێیانوایە كە خەڵكانی‬ ‫تر فەرمان و ئامۆژگاری و‬ ‫سونەتەكانی ئەو جێبەجێناكەن‬ ‫و ئەوە ئەوانن كار بۆ‬ ‫جێبەجێكردنی دەكەن‪ ،‬ئەوا‬ ‫لەمبارەوە كەس ناتوانێت بڵێت‬ ‫محەمەد پێغەمبەری ئەوان نییە‬

‫ئیسالمییەكان خۆیان دەستیان‬ ‫هەبووە لەسوكایەتیكردن‬ ‫بە پیرۆزییەكانی ئیسالم‬

‫توانا ئەكرەم‬

‫‪2‬‬

‫داعش هێزێكی ئیسالمیی‬ ‫سیاسیی هاوچەرخە‬

‫سامان كەریم‬

‫‪5‬‬

‫گروپێك وتیان ئێمە ماركسین‪ ،‬ئەوا ئێمە‬ ‫ناتوانین بیانكەین بە نەتەوەیی یان ئاینی‪.‬‬ ‫ئەگەر لوڕەكان یان شەبەك و شنگالییەكان‬ ‫وتیان ئێمە كوردین‪ ،‬ئیتر كەس ناتوانێت بڵێت‬ ‫ئەوان كورد نین‪ .‬هەروەها سۆفی و شیعە و‬ ‫عەلەوییەكان كاتێك دەڵێن ئێمە پێغەمبەرمان‬ ‫محەمەدە‪ ،‬كەواتە سونە و سەلەفییەكان‬ ‫ناتوانن بڵێن كە محەمەد پێغەمبەری ئەوان‬ ‫نییە‪ .‬بەهەمان شێوە قاعیدە و بۆكۆحەرام‬ ‫و تاڵیبان و داعش وەكو گروپی تیرۆریستی‬ ‫كاتێك دەڵێن كە ئێمە پێغەمبەرمان محەمەدە‬ ‫و تەنانەت پێیانوایە كە خەڵكانی تر فەرمان و‬ ‫ئامۆژگاری و سونەتەكانی ئەو جێبەجێناكەن‬ ‫و ئەوە ئەوانن كار بۆ جێبەجێكردنی دەكەن‪،‬‬ ‫ئەوا لەمبارەوە كەس ناتوانێت بڵێت محەمەد‬ ‫پێغەمبەری ئەوان نییە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم لۆجیكە ئێمە پێمانوایە وەكچۆن‬ ‫محەمەد پێغەمبەری سۆفی و سەلەفی و‬ ‫شیعە و سوننەیە‪ ،‬پێغەمبەری قاعیدە و‬ ‫تاڵیبان و بۆكۆحەرام و داعشیشە‪ .‬وەكو‬ ‫چۆن پێغەمبەری عەرەبە بەهەمان شێوە‬ ‫پێغەمبەری بەشێكی زۆری كورد و فارس‬ ‫و تورك و هتد‪...‬یە‪ .‬واتە ئەو دەربڕینەی‬ ‫حەمەسەعید حەسەن سوكایەتی و جوێن‬ ‫نیە و ئەو كەسانەش بە سوكایەتی و جوێنی‬ ‫دەبینن با رێگەی دادگا بگرنەبەر و داوای‬ ‫لەسەر تۆماربكەن‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا ئیسالمییەكان‪ ،‬بە كادێری‬ ‫ســادەیــانــەوە‪ ،‬بــۆ كــادێــری پێشكەوتو و‬ ‫تەنانەت پلەدار و ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‬ ‫و وەزیــریــان‪ ،‬بــەڕاســت و چەپدا جوێن و‬ ‫سوكایەتی و ئیهانە بۆ ئەو نوسەرە دەنێرن‬ ‫و باڵودەكەنەوە‪ .‬ئەم كارەی ئیسالمییەكان‬ ‫لە پۆستەكانی خۆیان و پەیجەكاندا بەناوی‬ ‫خۆیانەوە و بێپەردە باڵویدەكەنەوە و بە‬ ‫بەرگری دەزانــن‪( .‬عەبدولسەتار مەجید)‬ ‫ئەندامی مەكتەبی سیاسی كۆمەڵی ئیسالمی‬ ‫و وەزیری كشتوكاڵی ئەم كابینەی حكومەت‬ ‫نمونەی ئەو جوێندەرانەیە و لە پۆستێكدا‬ ‫بە جوێنی (دەك روت رەشبێت) و (وەڕینی‬ ‫ســەگ و تــانــجــی) هتد سوكایەتیەكانی‬ ‫ریزدەكات‪ .‬ئەم كارەی ئیسالمییەكان دەیكەن‬ ‫هەر ئەوە نییە سوكایەتی و جوێنبێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئیرهابی كەسایەتی و ئیرهابی فیكرییە‪ .‬واتە‬ ‫دەربڕین و وەاڵمــی ئیسالمییەكان كە هیچ‬ ‫گومانی تێدانییە جوێن و سوكایەتی و ئیرهابی‬ ‫مەعنەوی و تەنانەت كەسایەتی و جەستەیی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی ئەو كەسەیە و پێویستە بە‬ ‫زوترین كات لەسەر ئەم كارانە بدرێنە داداگا‪.‬‬ ‫بەاڵم دەربڕینەكەی حەمەسەعید حەسەن‬ ‫بە ئاسانی ناتوانرێت بسەلمێنرێت كە جوێن‬ ‫و سوكایەتیە‪ .‬بۆیە لەمەدا دەبێت لۆمەی‬ ‫ئیسالمییەكان و هەمو ئەوانە بكرێت كە‬ ‫جوێن دەدەن و سوكایەتی دەكەن‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا‪ ،‬دەبــو ئیسالمییەكان دور‬ ‫لە جوێن و سوكایەتی وەاڵمی ئەو دێڕەی‬ ‫حەمەسەعید حەسەنیان بدایەتەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كادێرە حیزبی و رۆشنبیرەكانیان‪ .‬یان زۆر‬ ‫بەسادەیی ئــەوەیــان بكردایەتە كەیسێك‬ ‫بیاندایەتە دادگا ئەگەر بە جوێن و سوكایەتی‬ ‫دەبینن‪.‬‬

‫ئاهەنگی‬ ‫"مەولید" و واڵتی‬ ‫کوردەواری‬ ‫سوڵتان موزەففەر کورد بوە‬ ‫یان تورکمان؟‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫گەلێ جار باس لە پەیوەندیی ئاهەنگی "مەولید"‬ ‫ی پێغەمبەری ئیسالم بە کولتوری کــورد و واڵتی‬ ‫کوردەواریەوە دەکرێت و ئەو داب‌ونەریتە بە "بەڵگەیەکی‬ ‫ئاوێتەبونی ئیسالم و کــورد" دادەنــرێــت‪ ،‬ئــەوەش لە‬ ‫ڕێگەی پەیوەست‌بونی ئەو داب و‌نەریتەوە بە کەسێتیی‬ ‫(سوڵتان موزەففەر) و هەولێرەوە‪ .‬بەاڵم با بزانین ئەم‬ ‫پەیوەندیە لە ڕاستیدا هەڵگری چ واتایەکە‪..‬‬ ‫بەپێچەوانەی چــاوەڕوانــی و گومانی هەندێکەوە؛‬ ‫"سوڵتان موزەففەر" (السلطان مظفر الدین) ـ کە‬ ‫داب‌ونەریتی ئاهەنگی "مەولید" ی پێغەمبەری ئیسالم لە‬ ‫هەولێر ئەو دایمەزراندوە ـ؛ کورد نەبوە‪ ،‬بەڵکو تورکمان‬ ‫بــوە (بۆیە دەبینین نــازنــاوی "گۆکبۆری" بــوە‪ ،‬کە‬ ‫‪ Gökböri‬بە تورکی یانی‪" :‬گورگی شین")‪ ،‬و درێژەی‬ ‫فەرمانڕەوایی بنەماڵەی (زەنگی) ی تورکمان بوە‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی لە چەند شەڕ و "جیهاد" ێکدا دڵسۆزی و‬ ‫لێهاتویی زۆری نواند؛ سەالحوددینی ئەییوبی هەم کردیە‬ ‫زاوای خۆی (خوشکی خۆی "ڕەبیعە خاتون" ی دایە) و‬ ‫هەم کردی بە دەسەاڵتداری هەولێر و شارەزور‪.‬‬ ‫ئاخر ناوچەکانی الی خۆرهەاڵت و باکوری سەڵتەنەتی‬ ‫ئەییوبی بە دەستی هەندێک بنەماڵەی تورکیەوە بون‪ ،‬وەکو‬ ‫(سەلجوقیەکان) و (ئەرتوقیەکان) و (دانشمەندیەکان)‬ ‫لە باکور [کە ئەمانە زۆربەی کوردستانی باکور لەژێر‬ ‫دەستیاندا بــو]‪ ،‬و (خواریزمشاهیەکان) [کــە الی‬ ‫خۆرهەاڵتی کوردستانی خۆرهەاڵتیان لەژێر دەستدا بو]‬ ‫و (ئەتابەگەکان) ی موسڵ (وەکو بنەماڵەی "زەنگی")‬ ‫لە خۆرهەاڵت‪ .‬و ئەییوبیەکان لەگەڵ ئەمانەدا گونجاو‬ ‫بون‪ ،‬و خۆیشیان (خودی بنەماڵەی سەالحوددین) لەژێر‬ ‫سایەی بنەماڵەی زەنگیدا دەرکەوتون‪ .‬هەر بۆیە گومان‬ ‫لە تورکمان‌بونی خۆیشیان دروســت بوە‪ .‬و زۆربەی‬ ‫سوپاکەی سەالحوددینیش لەو "مەملوک" [=کۆیلە] ـە‬ ‫تورکیانە بون کە سەالحوددین بۆ ئەو مەبەستە کڕیبونی‪،‬‬ ‫و زیاتر پشتی بەمانە بەستبو و ڕاوێژی پێ دەکردن‪،‬‬ ‫و ئیتر دەسەاڵتیان پەیدا کردبو و چینێک بون پێیان‬ ‫دەوترا "الصالحیة" و "القاهریة"‪ ،‬و سەالحوددین لەم‬ ‫کارەدا شوێن‌پێی سەلجوقیەکان و ئەتابەگە زەنگیەکانی‬ ‫هەڵ‌گرتبو! لێرەوە دیارە دەوڵەتەکەی سەالحوددین‬ ‫تا چ ڕادەیــەک وەکو درێژەی سەڵتەنەت و دەسەاڵتە‬ ‫تورکیەکانی ناوچەکە بوە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە پێم وا نیە ئەو بۆچون و "تەصەوور" ە‬ ‫ڕاست بێت کە یادی "مەولید" ی پێغەمبەری ئیسالم؛‬ ‫"بەڵگەیەکی تری ئاوێتەبونی ئیسالم و کورد" بێت‪ .‬وەکو‬ ‫وتم ئەو یادە لە چوارچێوەی دەسەاڵتێکی ئیسالمیی‬ ‫تورکمانیدا پەرەی پێ دراوە‪ ،‬و ئەوەش لە شارێکدا کە‬ ‫هەتا ئێستەش بە هۆی ئەو ڕابردوەوە بۆن‌وبەرامەیەکی‬ ‫تورکمانیی هەیە [و هەتا ئێستەش هەندێک بنەماڵەی‬ ‫کوردی ـ هەتا ـ کوردپەروەریش لە هەولێر لەناو ماڵیشدا‬ ‫بە تورکمانی قسە دەکەن!]‪ ،‬و ئیتر دواتر و درەنگێک‬ ‫بوەتە داب‌ونەریتێکی باڵوی ک ــوردەواری‪ .‬بۆ نمونە‪:‬‬ ‫ئەو هەڵبەست و سرودە ئایینیە کوردیانەی لەبارەی‬ ‫"مەولید" ەوە هۆنراونەتەوە؛ لەم چەند سەدەیەی دواییدا‬ ‫پەیدابوون‪.‬‬ ‫لە ڕاستیدا "ئاوێتەبونی ئیسالم و کورد" لەو ئایین و‬ ‫ئایینزا ئاوێتانەدا هاتوەتە جێ کە کورد لە ڕێگەیانەوە‬ ‫و لە چوارچێوەی هەندێک قاڵب و هێمای ئیسالمیدا‬ ‫درێژەی بە ئایینیە کوردیە کۆنەکەی (یەزەتەپەرستی)‬ ‫داوە‪ ،‬ئەوەش وەکو ئایین و ئایینزا ئاوێتەکانی (یارسان)‬ ‫و (ئێزدی) و (عەلی‌ئیالهی) و (عــەلــەوی)‪ .‬ئەمانە‬ ‫بەڵگەی ڕون و نمونەی ڕاستەقینەی "ئاوێتەبونی ئیسالم‬ ‫و کورد" ن‪ ،‬نەک دەسەاڵتێكی ئیسالمی‪-‬سوننیی وەکو‬ ‫ئەوەی سوڵتان موزەففەر و زەنگیەکان و ئەییوبیەکان‬ ‫کە لە ڕاستیدا نمونەی تــوانــدنــەوەی کــوردن لەناو‬ ‫ناسنامە عەرەبی(‪+‬تورکمانی)‪-‬ئیسالمیە سوننیەکەدا‪ .‬و‬ ‫لەم الیەنەوە ئەییوبیەکان و هاوپەیمانە تورکیەکانیان‬ ‫خراپترین ڕۆڵیان گێڕاوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫دەستی ئیسالمییە سیاسییەكان‬ ‫لە سوكایەتیكردن بە پیرۆزییەكانی ئیسالم‬ ‫زانا ئەكرەم‬ ‫لــەم رۆژانـــــەدا قەڵەمگەلێك لە‬ ‫ساڵیادی بۆنەی مەولودو بۆنەكانی‬ ‫سەری ساڵدا هەر لەسەلەفییەكانەوە‬ ‫بەرامبەر بەوانەی یادی لەدایكبوونی‬ ‫پــێــغــەمــبــەر دەكـــەنـــەوە تــەنــانــەت‬ ‫لەیەكێك لە كەناڵەكاندا ئەوانەی‬ ‫بۆنە دەكــەنــەوە بە كافر چوێنران‪،‬‬ ‫یــاخــۆ داعـــش لــە نــاوچــەكــانــی ژێر‬ ‫دەسەاڵتی خەالفەتەكەیدا ئەو بۆنەیەی‬ ‫قەدەغەكردو كوژاندییەوە‪ .‬هاوكات‬ ‫ئیسالمییە سیاسییەكانی ئێرەش وەك‬ ‫هەمیشە بە دەموچاوێكی گرژەوە چ لە‬ ‫بۆنەكانی سەری ساڵ‌و چ لە بۆنەكانی‬ ‫مــەولــودا خــۆیــان ئــامــادەكــردووە‪.‬‬ ‫لەدەرەوەی ئیسالمییەكانیش كاردانەوە‬ ‫هەبوو قەڵەم گەلێك بەكاریگەریی‬ ‫توندوتیژییەكانی ئیسالمی سیاسیی‬ ‫تانەو تەشەریان لە سەرچاوەكانی‬ ‫ئــیــســام‌و تــەنــانــەت پێغەمبەریش‬ ‫دا‪ .‬هەموو ئەوانە پێویستە بزانین‬ ‫ێ تێیدا‬ ‫ســەرچــاوەكــەی چییەو ك ـ ‌‬ ‫بــەرپــرســە؟ لەئیسالمی سیاسیدا‬ ‫هاتنەدەنگ لەسەر نوسینی نوسەرێك‬ ‫یان كۆمێنتێك جێگەی گومانە‪.‬‬ ‫ئــەوان گەر مەبەستیان بەرگرییە‬ ‫لــە قــورئــان‌و پێشەواكەیان‪ ،‬بــۆ لە‬ ‫بــەرامــبــەر پــرســی قۆڵبەستكردنی‬ ‫مەالكرێكار قورەما مابوون‌و خەڵكیان‬ ‫نەهێنایە سەر شەقام‪ ،‬خۆ ئاشكرایە‬ ‫ئەمجارەیان مەالكرێكار بەتۆمەتی‬ ‫هــەڕەشــەی كوشتن لە سوتێنەرانی‬ ‫قورئان خرابوە زیندانەوە؟ یا ئەو‬ ‫قــورئــانــەی مـــەال كــرێــكــار بــەرگــری‬ ‫لێكرد قورئانێكی تربوو یان كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتوو بەرژەوەندی پارتەكەیان لە‬ ‫سەروی بەرژەوەندی قورئانەوەیەو هاتو‬ ‫هاواری ئەم جارەشیان بۆ بەرگری نییە‬ ‫لە پێغەمبەرمان محەمەد‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫میتینگێكی جەماوەریی‌و چاوبەستێكی‬ ‫سیاسیی لــەبــەردەم خەڵكەكەیان‌و‬ ‫جـــەمـــاوەری دڵــســۆز بــۆ ئیسالم؟!‬ ‫بەبڕوای ئێمە سیاسیەكانی بزووتنەوە‬ ‫ئیسالمییەكان بۆیان روونبووەتەوە لە‬ ‫ستراتیژدا مایەی زەنگینكردنی پرۆژەی‬ ‫زایۆنیزم‌و رەوتــی سیاسیی خۆرئاوا‬ ‫بەتایبەت ئەمریكان لەرۆژهەاڵتدا‪ ،‬گەر‬ ‫ئیسالمییە شلڕەوەكان دیوێكی كاڵی‬ ‫بەرژەوەندی خۆرئاوا بن‌و دیاردەیەكی‬ ‫ئیمپریالیزمبن‪ ،‬ئـــەوا ئیسالمیە‬ ‫توندڕەوەكان بەئاشكرا دیاردەی تۆخی‬ ‫ئەو پــرۆژەیــەن‪ .‬بەپێشچاوی دنیاوە‬ ‫كەسێكی وەك بەرنارد لیڤی فەرەنسی‬ ‫بـــەرەچـــەڵـــەك جــولــەكــە نــەخــشــەو‬ ‫ئەجێندای ئەو بەهارە دادەڕێژێت كە‬ ‫ئــەوڕۆكــە ئیسالمییەكان بەبەهاری‬ ‫ئیسالمی نێوی دەبــەن‪ .‬كەلەراستیدا‬ ‫بــەهــاری خــۆرئــاوایــە لەنێوچەكەداو‬ ‫هەرزوو روسیاو چین‌و ئێران دەركیان‬ ‫بەو راستیە كردووە‪.‬‬ ‫سەرەتاكانی نەخشی ئیسالمییەكان‬ ‫لــە تێنەگەیشتن لــە واقــیــعــی رۆژو‬ ‫كۆڵەواربونیان لە هەڕەشەو كوشتندا‬ ‫مانای تێنەگەیشتنیانە لە ریفۆرمی‬ ‫ئاینی‌و ئەو سەردەمە نوێیەی كە خۆرئاوا‬ ‫ئاینی مەسیحی تێدا ئارام‌و هێوركردەوە‪.‬‬ ‫گــۆڕانــەكــان لــێــرەو لــەوێــی ئــەوروپــا‬ ‫شێوەیەكی گشتی دایـــە بــارودۆخــی‬ ‫چاكسازییەكان لەسەرەتاوە شۆرشی‬ ‫پیشەسازی لە ئینگلتەراو بزووتنەوەی‬ ‫ریفۆرمی ئاینی لە ئەڵمانیاو تەقینەوەی‬ ‫عەقڵ‌و رۆشنگەری لە پاریس‌و شكاندنی‬ ‫سنورەكان‌و كەشفی ئەودیو دەریاكان لە‬ ‫پورتوگال‌و ئیسپاندا هاوكات داهێنانی‬ ‫هــونــەرو شۆڕشی سیاسەت لە میری‬ ‫ماكیاڤیلیدا ئیتر پیرۆزییەكانی لەبەردەم‬

‫هۆش‌و عەقڵی ئینسانی ئەوروپادا گچكە‬ ‫كــردەوە‪ ،‬لە ئەورپادا گچكەكردنەوەی‬ ‫پیرۆزییەكان بە كنەكردن‌و تێكشكاندنی‬ ‫بتە پــیــرۆزەكــان‌و سوكایەتیكردن بە‬ ‫مەسیح دروست نەبوو‪ ،‬پیرۆزییەكان لە‬ ‫ئەوروپادا تەنها سیحرو وەهم بوون‌و جگە‬ ‫لە چاوبەستی كۆمەڵگە هیچی تر نەبوون‪،‬‬ ‫هەربۆیە بە وەرگێڕانی كتێبی پیرۆزو‬ ‫گــەشــەی عــەقـڵ‌و زانــســت بەنەزمێكی‬ ‫ئۆتۆماتیكی هەموو ئەو وەهمە رەویەوەو‬ ‫راستیەكان بۆ خۆیان هاتنە ئاخاوتن‪،‬‬ ‫كەواتە لەوێدا ریفۆرمیستەكان ئەرك‌و‬ ‫ئەدای عەقڵیان دۆزیەوەو بینیان رێگەی‬ ‫عەقڵ جودایە لە رێی وەه ـم‌و سیحرو‬ ‫چــاوبــەســت‪ ،‬ئـــەوان چـــاوی مرۆڤیان‬ ‫كــــردەوە‌و كلیلی پــوچــەڵــكــردنــەوەی‬ ‫سیحرەكانیان زانـــی‪ .‬ئـــەوەی لێرەدا‬ ‫پرسیاری گەورەیە ئەوەیە كە لە شۆڕشی‬ ‫ئایینی ئــەوروپــاداو لە سەرهەڵدانی‬ ‫چەندین رێچكانی مەسیحیی جەماوەریدا‬

‫ریفۆرم لە شیوێكی تردا‪ .‬ستەمكاری لە‬ ‫رۆژهـــەاڵتـــدا فــشــار لــەســەر خاڵێك‬ ‫دروســتــدەكــات‌و كــاردانــەوە لەخاڵێكی‬ ‫تردایە‪ .‬هۆكاری دیاریش بۆ ئەو تەنگژەیە‬ ‫یاخۆ بەواتایەكی تر هۆكاری دیار بۆ ئەو‬ ‫مەزهەلەیە لەالیەكەوە بریتییە لەوەی كە‬ ‫ریفۆرم لە رۆژهــەاڵتــدا پــرۆژەی خودی‬ ‫رۆژهـــەاڵت نییەو بەڵكو پرۆژەیەكی‬ ‫هێنراوە‌و رەگ‌و رەچەڵەكی هەر لەمێژووی‬ ‫ناوەڕاست كە عەباسییەكان‌و كلكەكانی‬ ‫لــەوانــە سەلجوقی‌و بوەیهی و دواتــر‬ ‫دەسەاڵتە پەرتەكانی بوەیهی‌و سەلجوقی‌و‬ ‫فاتمی‌و میرنشینەكان لە ئەستۆیان‬ ‫گرتبوو‪ ،‬لە مێژووی نوێشدا وسمانییەكان‌و‬ ‫دواتـــریـــش دەوڵـــەتـــە دینییە شكڵ‬ ‫نەتەوەییەكانی ئەوڕۆ ئاراستەی دەكەن‪.‬‬ ‫كە هەموو بزووتنەوە ریفۆرمەكانیان‬ ‫بەتەواوی سەرچاوەكانیان زانراوە كێ‌‌و‬ ‫چی لە پشتیانەوە بــوون‪ .‬لەالیەكی‬ ‫تریشەوە شوناسی ریفۆرم لە رۆژهەاڵت‌و‬

‫شـــەقـــام‪ ،‬بــەڵــكــو زەنــگــیــن‌و لــۆبــی‬ ‫یەهودییەكان هەر سوكایەتییەكیان لەو‬ ‫پرسەدا لەنێو چوارچێوە یاساییەكاندا‬ ‫لەقاڵبداوەو بگرە هێند مەحكەم بیری‬ ‫لێكراوەتەوە كە هەر وروژانێكی لەالیەن‬ ‫واڵتێكی هەیە جانچی وەك ئێرانەوە بە‬ ‫قــازانــجــی بــــەرەی جـــوو لــەســەروی‬ ‫هەمویانەوە ئیسرائیل دەشكێتەوە‪ .‬لە‬ ‫جیهانی ئیسالمیداو لەمێژووی نوێدا‬ ‫دەستبردن بۆ پیرۆزییەكان ئیسالم‌و‬ ‫كاردانەوەكان ‌و تێكەڵكردنیان بەكایەی‬ ‫سیاسیی دەگ ــەڕێ ــت ــەوە بــۆ ئایاتە‬ ‫شەیتانییەكانی ســەلــمــان روژدی‌و‬ ‫كــاردانــەوەی ئیمام خومەینی لەمەڕ‬ ‫نێوەڕۆكی پەرتوكەكەی‌و پاشان فەتوای‬ ‫كوشتنی‌و هەوڵی غافڵكوژكردنی نێوبراو‪.‬‬ ‫واتە ئەم نەریتە كە نانەزمیەكی پێوەدیار‬ ‫بوو‪ ،‬بەڵكو نوسەرێكی بێبایەخی وەك‬ ‫سەلمان رووشدی كردە كەسێكی دیارو‬ ‫نــاوێــكــی گــــەورە لــە نــێــو نــوســەرە‬

‫قــاجــارەكــان‪ ،‬لەبەر ئــەوە وەك چۆن‬ ‫زوینگلی‌و جۆن كاڵڤن سێبەری خۆیان‬ ‫بــوون‪ ،‬ئــەوان سێبەری ناوێكی دیكە‬ ‫بــوون‌و پــردی تاكتیكەكانی زایۆنیزم‬ ‫بـــوون‪ .‬بــەبــڕوای مــە سوكایەتیكردن‬ ‫بەپیرۆزییەكانی ئیسالم ئامانج لێی‬ ‫سوكایەتیكردن نییە بە پێغەمبەرو كتێبی‬ ‫خوداو پیرۆزییەكانی گەالنی موسڵمان‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەم دیــاردەیــە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫هەڵەیەكی مێژوویی كە لە فەتوایەكی‬ ‫كێشەی سەلمان روشـــدی‌و كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێرانەوە دەستی پێكرد‪ .‬ئیتر‬ ‫ێ نوسەرە مولحیدەكانی‬ ‫لێرەوە لێرەو لەو ‌‬ ‫جیهانی ئیسالمی رووبـــەرووی هەمان‬ ‫بـــەزم‌و بــالــۆرە دەبـــوونـــەوەو چەندین‬ ‫مەبەست‌و مەرامی تایبەت خزایە نێو‬ ‫مەكری سوكایەتییەكانەوە‪ .‬راپۆرتەكانی‬ ‫دۆسیەی پەنابەرەكانی جیهانی ئیسالمی‬ ‫ئــامــاژە بــەوە دەدەن كــە لــە كۆتایی‬ ‫حەفتاكانەوە تاوەكو ئێستا زۆرینەی‬

‫ئەو قورئانەی مەال كرێكار بەرگری لێكرد قورئانێكی تربوو‬ ‫یان كۆمەڵ‌و یەكگرتوو بەرژەوەندی پارتەكەیان لە سەروی‬ ‫بەرژەوەندی قورئانەوەیەو هات و هاواری ئەم جارەشیان بۆ‬ ‫بەرگری نییە لە پێغەمبەرمان محەمەد‪ ،‬بەڵكو بۆ میتینگێكی‬ ‫جەماوەری‌و چاوبەستێكی سیاسیی لەبەردەم خەڵكەكەیان‌و‬ ‫جەماوەری دڵسۆز ‌ه بۆ ئیسالم؟!‬ ‫رەوتی ریفۆرمخوازی دنیای ئیسالم‪ ،‬كەخۆی لەئیسالمی سیاسیدا‬ ‫دەبینێتەوە بەهەموو پێوەرێك زادەی كۆمەڵگەی رۆژهەاڵت‬ ‫نییەو پرۆژەیەكی هاوردەكراوو سەپێنراوی سەر ئیسالمی رەسەنی‬ ‫جیهانی ئیسالمییە‬ ‫پرسی سوكایەتی بە مەسیح نەبووە‬ ‫خــاڵــی وروژان‌و هەستانی خەڵك‪،‬‬ ‫پــەپــێــچــەوانــەوە خــەڵــك هــەســتــان‌و‬ ‫خۆپیشاندان‌و میتینگی مەزنیان لە‬ ‫سەنگەری بەرامبەر بە پیرۆزییەكاندا‬ ‫دەكــرد‪ ،‬كاتێك لۆسەر زانیارییەكانی‬ ‫كلێسای پــوچــەڵ دەكــــردەوەو داوای‬ ‫چاكسازی دەكــرد‌و سنورە سورەكانی‬ ‫پێشێل دەكــرد جگە لە خەڵك‌و خوا‬ ‫كەسێك پشتیوانی نــەبــوو‪ ،‬تەنانەت‬ ‫دەســەاڵت‌و میریی دژایەتی سەختیان‬ ‫دەكرد‪ .‬بەگوێرەی شیكاری بیرمەندانی‬ ‫ئەو قۆناغەی ئەوروپا هۆكاری سەركەوتنی‬ ‫ریفۆرمە ئاینییەكان لە ئەوروپادا بەپلەی‬ ‫یــەكــەم دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئـــەوەی كە‬ ‫ریفۆرمەكان پرۆژەی خودی كۆمەڵگەی‬ ‫ئەورپی بون‌و ئیستیراد نەبوون‪ ،‬بەپلەی‬ ‫دوویـــش دەگــەڕێــنــەوە بــۆ ئـــەوەی كە‬ ‫رێبەرەكانی ریفۆرم پشتیان بەخەڵك‬ ‫بەست بۆ شكاندنی پیرۆزییەكانی كڵێسا‪.‬‬ ‫ئەم رەوشە بەنیسبەت رۆژهەاڵت‌و خودی‬ ‫ریفۆرم لە سیاسەت‌و ئاینی ئیسالمیدا‬ ‫رێك پێچەوانەیە‪ .‬چونكە هەردوو هۆی‬ ‫بــاســكــراو نــە لــەمــێــژوو لــە ئێستای‬ ‫رووداوەكــــانــــی جیهانی ئیسالمیدا‬ ‫ئامادەییان نییە‪ .‬ریفۆرم لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا شوناسێكی نییەو وەك‬ ‫زەرورەت سەرهەڵنادات‪ ،‬لە ئەوروپادا‬ ‫گەر ستەمكاری ئاینی لە لوتكەدا بوو‪،‬‬ ‫خواستی كۆمەڵگە ریفۆرمی ئاینی بوو‪،‬‬ ‫ێ لێرە ستەمكاری لە شیوێكدایەو‬ ‫وەل ‌‬

‫جیهانی ئیسالمیدا شوناسێكی هەڵەیە‬ ‫یاخود شوناسێكی سیاسیی هەیە‪ ،‬یان‬ ‫بەواتایەكی تر وەك ئەحمەد ئەمین‬ ‫گــەورە بیرمەندی نەستیلەی عــەرەب‬ ‫دەیگۆت ‪»:‬خــودی ریفۆرم لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا بریتییە لە چاو بەست»‪ .‬چی‬ ‫جای ئەوەی چاو بەست بكاتەوەو ئاسۆ‬ ‫پیشانی خەڵكی بــدات‪ .‬لەم شیكردنە‬ ‫بــەراوردكــاریــیــەدا پــرســی ریــفــۆرم لە‬ ‫رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوادا وەك نموونەیەك بۆ‬ ‫دیــاردەی سوكایەتی بە پیرۆزییەكانی‬ ‫ئیسالم دەهێنینە بەرباس‪ .‬سوكایەتی‬ ‫كردن بە پیرۆزییەكانی ئیسالم‪ ،‬لەوانە‬ ‫شێواندنی رووی راستەقینەی پێغەمبەر‬ ‫درودی خودای لێبێت‌و سوتاندنی قورئانی‬ ‫پیرۆز لە الیەن میدیای خۆرئاواوە لێرەو‬ ‫ێ دەهێنرێتە بەرباس‌و میدیای زەردی‬ ‫لەو ‌‬ ‫خۆرئاوا دەهۆڵی بۆ دەكوتێت‪ .‬مێژووی‬ ‫ئــەم نەزمی سوكایەتییەو هەڵچوونی‬ ‫جیهانی ئیسالمی لــەبــەرامــبــەریــدا‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بــۆ شــێــوە تەقلیدێكی‬ ‫جووەكان لەپاش جەنگی جیهانی دووەم‪.‬‬ ‫لەراستیدا دەستبردن بۆ لێپێچینەوە لە‬ ‫پرسی سوتانی جــووەكــان‌و رووداوی‬ ‫هۆڵەكۆست لەدنیای خۆرئاوادا بڤەیەو‬ ‫هێڵی سورەو ئاشكراكردنی رەنگوبۆی‬ ‫راستی ئــەو رووداوانـــە كە تــاڕادەیــەك‬ ‫ئەسڵ‌و فەسڵیان روونە دەبێتە مایەی‬ ‫ێ وروژانەكە‬ ‫وروژانێكی سەرتاسەری‪ ،‬وەل ‌‬ ‫لۆژیكیانە كۆنترۆڵكراوەو لەبری ئەوەی‬ ‫توندڕەوێكی جو خەڵكی بهێنێتە سەر‬

‫نوێخوازەكانی ئێراندا‪ .‬كەواتە هەڵەی‬ ‫ریفۆرم لەجیهانی ئیسالمیدا لەم نانەزمییە‬ ‫دوور لــە لــۆژیــكــەوە دەســتــی پێكرد‪،‬‬ ‫لەخۆرئاوادا لۆسەر دەســت دەبــات بۆ‬ ‫پـــیـــرۆزیـــیـــەكـــان كـــە ئــیــنــجــیــل لە‬ ‫چوارچێوەیەكی لۆژیكیدا دادەڕێژێتەوەو‬ ‫خەڵكانێكیش دێنێتە سەر شەقام كە‬ ‫خۆنەوارن‌و عەقڵ پەلكێشیان دەكات‪،‬‬ ‫ێ لە رۆژهــەاڵتــدا دنیایەك گومان‬ ‫وەل ـ ‌‬ ‫ریفۆرم دەكات‪ .‬سەلمان رووشدی دەست‬ ‫دەبات بۆ پیرۆزییەكان‪ ،‬كە هیچ هونەرو‬ ‫هیدایەتێكی لۆژیكی لە كارەكەیدا نییە‪،‬‬ ‫هاوكات خەڵكی بەپێچەوانەی خۆرئاواوە‪،‬‬ ‫رۆشنبیران‌و بەهۆشەكان خۆی ناكەنە‬ ‫ساحێبی‌و توخنی نــاكــەون‪ ،‬خەڵكی‬ ‫ێ نە‬ ‫نەخۆنەواریش زلــی دەكــەن‪ ،‬وەل ـ ‌‬ ‫بەپشتگیریكردنی‪ ،‬بەڵكو بە دژایەتی‬ ‫كردنی‪ .‬ئەم ئەدەبیاتەی سەلمان روشدی‬ ‫لەپێش ویــدا زۆر بە عاقاڵنە دەستی‬ ‫بۆبراوە‪ ،‬پێشەنگەكانی ئەو بوارە محەمەد‬ ‫عەبدەو جەمالەدین ئەڤغانی‌و ئیقباڵ‌و‬ ‫چەندینی وەك محەمەد عەبدولوەهابن‪،‬‬ ‫ێ هەموو ئەوانە پرۆژەكەیان خۆماڵی‬ ‫وەل ‌‬ ‫نــەبــوو‪ ،‬چاكسازییەكانیان ئیعازێكی‬ ‫سەرچاوە نێزیك نەبوو‪ ،‬بەڵكو وەك چۆن‬ ‫تەڤگەری بزووتنەوەی تاڵیبان مرۆیەك‬ ‫بوو لەپاڵ گوڵەجۆیەكانی سەرمایەداریی‬ ‫خــۆرئــاوادا ئــاوی خـــواردەوە‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫چەكی تاكتیكیی قۆناغێكی دیاریكراو‬ ‫ب ــوون‌و پــرۆژەیــەكــی هێنراو بــوون بۆ‬ ‫گەمەكردن بەعەقڵی وسمانییەكان‌و‬

‫نــوســەرو رۆژنامەنوسەكانی جیهانی‬ ‫ئیسالمی بەپاساوی دژایەتیكردنیان بۆ‬ ‫پیرۆزیەكانی ئیسالم لەژێر هەڕەشەی‬ ‫گروپ‌و الیەنە تێرۆریستیەكان‌و كۆمەڵگەی‬ ‫مــوســڵــمــان‌و بـــەو بــۆنــەشــەوە دارای‬ ‫رەگەزنامەی بیانی بــوون لە ئەوروپا‬ ‫لـــەوانـــە پــاكــســتــانــی‌و ئــەڤــغــان ـی‌و‬ ‫رۆژنامەنووسانی ئاسیای نێوەڕاست‌و‬ ‫تورك‌و عەرەب‌و فارس‌و تەنانەت كوردیش‬ ‫دەبینین‪ ،‬كە لەراستیدا ئامانجی زۆرێك‬ ‫لەوانە نەسوكایەتی بووە بە پیرۆزییەكان‌و‬ ‫نەهیچ‪ ،‬بەڵكو ئاماج لێیان چاوبەستی‬ ‫بەندو بــاوی یاسای كــۆچ‌و وەرگرتنی‬ ‫رەگەزنامەی واڵتێكی خۆشگوزەرانە‌و‬ ‫بەس‪ .‬ئەوە دیوێكی ئەو هەاڵیەیە كە‬ ‫خودی رۆڵەكانی جیهانی ئیسالمی بەو‬ ‫بۆیەوە تێی كەوتوون‪ ،‬كە لە دووالیەنەوە‬ ‫نە ئەوان‌و نەخەڵكی هەستگرتوو یاخۆ‬ ‫هەیەجانی‌و دڵگەرمی جیهانی ئیسالم‬ ‫ئامانجیان نەپێكاوە‪ .‬واتــە نە ئــەوان‬ ‫ریفۆرمیست بــوون تا كۆنترۆڵی بازنە‬ ‫ســورەكــان تێك بشكێنن‌و بە لۆژیك‬ ‫بــئــاخــافــن نــە جــیــهــانــی ئیسالمیش‬ ‫كاردانەوەكەی بۆ خواستێكی ئامانجدار‬ ‫بووە‪ .‬نەریتی سوكایەتی بەپیرۆزییەكانی‬ ‫ێ بەر‬ ‫ئیسالم لە خۆرئاواشدا لێرەو لەو ‌‬ ‫دیــدە دەكــەوێـت‌و لە رۆژنــامــەو گۆڤارو‬ ‫ماڵپەڕەكانداو لە شاشەی تیڤییەكاندا‬ ‫دەبینرێت‪ .‬گرفتەكە لێرەدا لەخاڵێكدایە‪.‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە لەجیاتی ئەوەی ئامانج‬ ‫سوكایەتیكردن بێت بەپیرۆزییەكان‪،‬‬

‫ئامانج لە خرۆشانی موسڵماناندایە‪ .‬واتە‬ ‫مەبەستی سەرەكی و ئەركی راستەقینەی‬ ‫پشێویەكە بەدەستی موسڵمانەكان‬ ‫دەكرێت‪ .‬لەراستیدا لێشاوی هەڵهاتنی‬ ‫نـــوســـەران بــەئــامــانــجــی پــەنــاگــایــەك‬ ‫لەخۆرئاواو لەژێرناوی هەڕەشەی كوشتن‬ ‫كلیلێكیان دایــە دەســت راگەیاندنكارە‬ ‫زەردەكـــانـــی خـــۆرئـــاوا‪ ،‬ئــەو نەریتە‬ ‫داهێنراوی خــودی موسڵمانەكان بوو‪.‬‬ ‫هەربۆیە لەشێوەو مەبەستی سیاسیی‬ ‫جیاجیادا خۆرئاوا بەجیهانی ئیسالمی‬ ‫فـــــرۆشـــــتـــــەوە‪ .‬ئــــەگــــەرچــــی لــە‬ ‫شیكردنەوەكەماندا دەگەینە ئەنجامێكی‬ ‫باو كە لەزۆرێك لە شیكردنەوەكاندا‬ ‫لەمەڕپرسی سوكایەتی بەپیرۆزییەكانی‬ ‫ێ لە‬ ‫ئیسالم قسەی لەبارەوە كراوە‪ ،‬وەل ‌‬ ‫رەهەندێكی تــرەوە سیمای سیاسیی‬ ‫تەنگژەكان دەسەلمێنین‌و سادەیی‬ ‫سنووری شەپۆلە نارەزاییەكانی گەالنی‬ ‫مــوســڵــمــان دەخــــەیــــنــــەڕوو‪ .‬گــەر‬ ‫سوكایەتییەكان گەمەیەكی سیاسیی‬ ‫نییە‪ ،‬ئەدی بۆچی رۆژێــك نەمان دید‬ ‫رۆژنامەیەكی رووســی خۆی لەقەرەی‬ ‫پیرۆزییەكی ئیسالم بــدات‪ ،‬ئایا ئەوە‬ ‫مــانــای ئــەوەیــە كــە ئــــەوان رێـــز لە‬ ‫پیرۆزییەكانی ئیسالم دەگــرن‪ ،‬خۆ لە‬ ‫رووی مــەزهــەبــەوە ئەرسەدۆكسەكان‬ ‫پەرگیڕترن‪ .‬بەبڕوای ئێمە ئەو دەستەی‬ ‫ئەمڕۆ لە خۆرئاوادا دەتوانێت گەمە بە‬ ‫رەوت‌و رێبازەكانی رۆژهـــەاڵت بكات‪،‬‬ ‫روسیا‌و چین ناتوانن ئەو گەمەیە بكەن‪.‬‬ ‫بەڵكو وەك ئــامــاژەمــان پێدا رەوتــی‬ ‫ریفۆرمخوازی دنیای ئیسالم‪ ،‬كەخۆی‬ ‫لەئیسالمی سیاسیدا دەبینێتەوە بەهەموو‬ ‫پێوەرێك زادەی كۆمەڵگەی رۆژهەاڵت‬ ‫نییەو پرۆژەیەكی هاودەكراوو سەپێنراوی‬ ‫ســـەر ئــیــســامــی رەســـەنـــی جیهانی‬ ‫ئیسالمییە‪ .‬ئیسالمی سیاسیی لە توركیا‬ ‫گــروتــیــن لــە هــەیــمــەنــەی ئەمریكاوە‬ ‫وەردەگـــرێـــت بــۆ شكستی پـــرۆژەی‬ ‫كۆمۆنیزم‌و لە مەندەریسەوە تا عەبدواڵ‬ ‫گوڵ درێــژەی هەیە هــەروەك چۆن لە‬ ‫پاكستان‌و ئەڤغانستان بە حیكمەتیارو‬ ‫رەبانی‌و دواتر بە تاڵیبان ئەو دیوارەیان‬ ‫بــەروی كۆمۆنیزمدا هەڵچنی‪ ،‬هەر بەو‬ ‫جۆرەش پرۆژەی ئیخوان هەمان گومان‌و‬ ‫سەرەداوی ئیمپریالیزم‌و بگرە زایۆنیزم‬ ‫لــەدویــەتــی‪ .‬لــەبــەر ئـــەوە قــازانــج لە‬ ‫هەڵچوونەكان كەوەك ئامانج باسمان كرد‬ ‫خۆرئاوایە نەك رووسیا‪ ،‬بۆیەش رۆژنامەو‬ ‫میدیای خۆرئاوا سوكایەتیەكان دەكات‬ ‫نەك میدیای روسیا‪ .‬هەر بۆیە هەیەجانی‬ ‫موسڵمانان ئەگەرچی لەنیازو مەبەستێكی‬ ‫ێ‬ ‫راستگۆیانەو پاكیشەوەیە‪ ،‬بــەاڵم ب ‌‬ ‫نــەزم‌و بێئامانجەو عەقڵی خۆرئاوای‬ ‫لەپشتەوەیە‌و تەنها مەرامێكی سیاسیی‬ ‫روتــەو بــەس‪ .‬هەیەجانی موسڵمانان‬ ‫ناتوانێك هیچ پرس‌و پرۆژەیەكی ئیسالمی‬ ‫ببەستێتەوە‌و هیچ بەهیچ ناكات‪ ،‬چونكە‬ ‫پــرۆژە ریفۆرمخوازییەكان كە ئــەوڕۆ‬ ‫ئیسالمییەكان مەالی كالسیكی لەسەر‬ ‫پــــەروەردە دەكـــەن‌و دوور لــە هەموو‬ ‫هێزێكی داهێنان‌و ریفۆرمن‪ ،‬بەو هاتو‬ ‫هــاوارانــە زاڵــتــر دەبـــن‌و خەڵك زیاتر‬ ‫دەكەونە ژێر عەباو كــەواو سەڵتەیان‪،‬‬ ‫ئــەوەیــش خـــۆی لــەخــۆیــدا هــەدەفــی‬ ‫خۆرئاواییەكانە‌و پرۆژەی ئەوانە‪ ،‬چون‬ ‫گەر ریفۆرمێكی ئاینی دروست لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا سەرهەڵبدات‪ ،‬واتە بزووتنەوەی‬ ‫زانستی‌و رۆشنگەری‪ ،‬واتــە رۆژهــەاڵت‬ ‫دەبێتە دارای یاساو سەروەری زانست‪،‬‬ ‫ئیدی چ پێویست بە پرۆژەی ئیمپریالیزمی‬ ‫خۆرئاوایە‪ ،‬مەبەستی گەورەی خۆرئاوا‬ ‫لــــێــــرەدایــــە‪ .‬مــەبــەســتــی بــچــوكــی‬ ‫ئیسالمیەكانیش لە هەر واڵتێكی جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا تەنها بریتییە لە تۆخكردنەوەی‬ ‫سنورە باوەكانی حزبایەتی‌و هیچی تر‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫گرفتی ژنبوون و‬ ‫هونه‌ری نیگارکێشی‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای شه‌سته‌کانی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌و ‌ه بزوتنه‌وه‌یه‌ک دروست بوو‬ ‫به‌ناوی بزوتنه‌وه‌ی هونه‌ری فێمینیستی‬ ‫که‌ به‌رده‌وام بوو تا کۆتایی‬ ‫حه‌فتاکان‬

‫هۆزان محمود‬ ‫لیندا نۆکلین‪Linda Nochlin-‬‬ ‫‪ 1971‬لێکۆڵه‌ری فێمینیست له‌ بواری‬ ‫مێژووی هونه‌ر له‌ ئێسا به‌ناوبانگه‌که‌یدا له‌‬ ‫ژێر ناوی ( بۆچی ژنانی ئارتیستی مه‌زن‬ ‫وجودیان نییه‌‌؟‪Why are there-‬‬ ‫‪?no great women artists‬‬ ‫) بــاس لـــه‌وه‌ده‌کـــات ک ـه‌ ده‌بــێــت ئه‌و‬ ‫ڕاستییه‌ تاڵه‌ قبوڵبکرێت که‌ ژنانی مه‌زنی‬ ‫ئارتسیت که‌م بوون له‌ سه‌رده‌می کۆندا‪.‬‬ ‫هۆکاره‌که‌ی ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫که‌ تـــه‌واوی ستره‌کتوری کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫و دامــوده‌زگــاکــان ڕێگربوون له‌به‌رده‌م‬ ‫به‌شداریی ژنان له‌ بواری نیگارکێشیدا‪.‬‬ ‫ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ ڕاهێنان و خوێندنی‬ ‫بواری هونه‌ری بۆ ژنان قه‌ده‌غه‌بوو‪ .‬له‌‬ ‫جێگه‌ی ئه‌وه‌ شوێنیان ناو ماڵ و ژیانێکی‬ ‫داخراوی خێزانی بووه‌‪.‬‬ ‫شاره‌زایانی بواری هونه‌ر‪ ،‬باس له‌وه‬ ‫‌ده‌ک ـه‌ن که‌ هه‌ندێک ژن به‌ توانایه‌کی‬ ‫زۆره‌وه‌ کاریان کردوه‪ ‌،‬به‌اڵم هیچ کات تا‬ ‫ئه‌م ساته‌ش له‌ دۆکۆمێنتاری و فیلم و‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌کاندا به‌و گرنگییه‌ی باس له‌‬ ‫پیاو ده‌کــرێ‪ ،‬باس له‌ ژنان ناکرێ‪ .‬بۆ‬ ‫نمونه‌ کاتێک باس له‌ هونه‌رمه‌ندێکی پیاو‬ ‫ده‌کرێ‪ ،‬که‌ ناوبانگی هه‌بێت‪ ،‬پاشگری‪/‬‬ ‫سیفه‌تی (مــه‌زن) به‌کاردێت له‌گه‌ڵی‪.‬‬ ‫تێرمی هونه‌رمه‌ندی مـــه‌زن‪Great(-‬‬ ‫‪ )Artist‬به‌ ڕۆحێکی پیاوگه‌را و پیاوانه‌وه‌‬ ‫ده‌درێته‌ پاڵ هونه‌رمه‌ندانی پیاو و باسی‬ ‫کاره‌کانیان ده‌کرێت‪ .‬کاتێک ته‌نانه‌ت‬ ‫باس له‌ ژنێک بکرێ له‌جیاتی ئه‌وه‌ی‬ ‫سه‌رنجبدرێته‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ هونه‌رییه‌که‌ی‪،‬‬ ‫زیاتر ئاماژه‌ بۆ ژیانی تایبه‌تی ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫واته‌ الیه‌نی ژیانی سێکسوالی‪ ،‬نائارامیی‬ ‫ده‌روونـــی و ده‌ستدرێژیی سێکسی‪ ،‬و‬ ‫کێشه‌کانی ژیانی ده‌بێته‌ جێگای باس و‬ ‫ڕه‌خنه‌‪( .‬ئارتیمیسا‪ ،‬فریدا کالهۆ‪ ،‬لویس‬ ‫بۆرگۆوایس‪ ،‬وکامێل کالودێل و تره‌یسی‬ ‫ئه‌مین) و چه‌ندانی تر‪ ،‬چه‌ند نمونه‌یه‌کن‬ ‫ل ـه‌و ژن ـه‌ هونه‌رمه‌ندانه‌ی که‌ زۆرترین‬ ‫فۆکۆس خراوه‌ته‌ سه‌ر ژیانی سێکسوال‬ ‫و تایبه‌تیان‪ ،‬تا کاره‌ هونه‌رییه‌کانیان‬ ‫و هه‌ڵسه‌نگاندیان؛ وه‌کــو کــاری پیاوه‌‬ ‫هاوزه‌مه‌نه‌کانی خۆیان‪.‬‬

‫تا ئێستاش کاتێک باسی هونه‌ر له‌‬ ‫س ـه‌رده‌م ـه‌ جیاکاندا ده‌کــرێــت‪ ،‬ئ ـه‌وه‌ی‬ ‫زۆر دیــاره‌ ناوهێنانی کۆمه‌ڵیک پیاوه‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت تا حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی بیست‪،‬‬ ‫کانون و مێژووی هونه‌ر تایبه‌ت بوو به‌‬ ‫ناوی کۆمه‌ڵێک پیاو‪ .‬دوای لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫و زیندووکردنه‌وه‌ی ناوی چه‌ندین ژنی‬ ‫ئارتیست له‌الیه‌ن فێمینیسته‌ لێکۆڵه‌ره‌کانی‬ ‫بواری مێژووی هونه‌ر‪ ،‬توانرا له‌ زانکۆکاندا‬ ‫نــاویــان بۆ کانونی هونه‌ر زیادبکرێ‪.‬‬ ‫له‌هه‌مان کاتدا کاره‌ هونه‌رییه‌کانی ژنان له‌‬ ‫مۆزه‌خانه‌کانی مێترۆپۆله‌ گه‌وره‌کان؛ که‌‬ ‫سێنته‌ری هونه‌رن‪ ،‬وه‌ک له‌نده‌ن و پاریس‬ ‫و نیویۆرک‪ ،‬دابنرێن‪.‬‬ ‫بۆ نمونه‌ کاتێک بــاس له‌ هونه‌ری‬ ‫سه‌رده‌می ڕێنیسانس ده‌کرێت‪ ،‬یه‌کسه‌ر‬ ‫ناوی ( لیۆناردۆ داڤینچی‪Leonardo( -‬‬ ‫‪ )1519 – 1452-da Vinci‬و( مایكل‬ ‫ئه‌نجیلۆ‪1475- -Michelangelo‬‬ ‫ ‪ )1564‬دێت و وه‌ک دوو هونه‌رمه‌ندی‬‫گه‌وره‌ی جیهان‪ ...‬که‌سایه‌تی سێهه‌م و‬ ‫به‌هه‌مان ئه‌ندازه‌ی ئه‌وان گرنگ خانمه‌‬ ‫نیگارکێش( ئارتمیسا جینتیلێسکی‪-‬‬ ‫‪Artemisia 1653/1652 - 1593‬‬ ‫‪ .)Gentileschi‬ئــه‌م خانمه‌ له‌‬ ‫خانه‌واده‌یه‌کی نیگارکێشه‌ و باوکی له‌‬ ‫ته‌مه‌نێکی منداڵیه‌وه‌ فێری هونه‌ری‬ ‫نیگارکێشانی ده‌کات‪ .‬به‌اڵم ئه‌م خانمه‌‬ ‫ده‌کـه‌وێــتـه‌ ب ـه‌ر ده‌ســتــدرێــژی سێکسی‬ ‫له‌الیه‌ن مامۆستاکه‌یه‌وه‌‪ ،‬دووچاری کێشه‌‬ ‫و نــاوزڕانــدنــی زۆر ده‌بــێــتـه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا هه‌موو ئازارو کێشه‌کانی ده‌بڕێت‬ ‫و به‌رده‌وام ده‌بێت له‌سه‌ر نیگارکێشان‪.‬‬ ‫به‌جۆرێک که‌ له‌کاتی خۆیدا و تا ئه‌م‬ ‫ساته‌ش وه‌ک یه‌کێک له‌ ژنه‌ نیگارکێشه‌‬ ‫گه‌وره‌کانی دونیا مامه‌ڵه‌ده‌کرێ‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌و ژنانه‌ی تر که‌ په‌یکه‌رتاشی‬ ‫فه‌ره‌نسی (کامێل کلۆدێله ‪Camille‬‬ ‫‪ ) - 1943-1864 Claudel‬خوێندکاری‬ ‫(ئاگۆست ڕۆدین ‪Auguste Rodin‬‬ ‫(‪ )- )1917 – 1840‬په‌یکه‌رتاشی‬ ‫به‌ناوبانگی فه‌ره‌نسی بوو‪ .‬کاتێک (ڕۆدین‬ ‫و کامێل) یه‌کتر ده‌ناسن‪ ،‬ڕۆدیــن ‪43‬‬ ‫ساڵ ته‌مه‌نی بووه‌ و کامێل ته‌نها ‪18‬‬ ‫سااڵن بووه‌‪ .‬لێره‌وه‌ په‌یوه‌ندی ئه‌م دوانه‌‬ ‫له‌ فێرخواز و مامۆستاوه‌ ده‌گۆڕێت بۆ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کی ئاشقانه‌ و ته‌نانه‌ت به‌بێ‬ ‫هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ یه‌کتردا ده‌ژیــن‪.‬‬ ‫بـه‌اڵم ئه‌مه‌ نه‌فره‌تێکی زۆری که‌سانی‬ ‫ده‌وروو‌ب ـه‌ریــان بۆ ده‌هێنێت؛ به‌تایبه‌ت‬ ‫بۆ کامێل‪ ‌ .‬ته‌نانه‌ت دایکی خــۆی به‌‬ ‫( ژنێکی به‌ندکراو) له‌قه‌ڵه‌می ده‌دات و‬ ‫پێی وایه‌ له‌گه‌ڵ له‌شفرۆشێکدا جیاوازی‬ ‫نییه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت زیره‌کی و کــاری بااڵی‬ ‫په‌یکه‌رتاشی کامێل بــێ وێنه‌ بــووه‌‪.‬‬ ‫ئاگۆست ڕۆدین بێ ئه‌ندازه‌ به‌ تواناکانی‬ ‫سه‌رسام بووه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ک لێکۆڵه‌ره‌کان‬ ‫باسی لێوه‌ ده‌که‌ن‪ ‌،‬توانای خوێنده‌واری‬ ‫کامیل زۆر بــااڵبــووه‌‪ ،‬بـه‌ جــۆرێــک که‌‬ ‫پشتی به‌ ئه‌ده‌بی کالسیک به‌ستوه‌ و له‌‬

‫کاره‌کانیدا ڕه‌نگی داوه‌ت ـه‌وه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫مێتامۆرفۆزه‌کانی ئۆڤید‪ .‬دواتــر وه‌ک‬ ‫ده‌رکه‌وتووه‌ ڕۆدین ناچاربووه‌ زۆر زیاتر‬ ‫بخوێنێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ئاستی هۆشیاری‬ ‫و زانایی کامێل بگات له‌ بواری ئه‌ده‌بی‬ ‫کالسیکدا‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا کامێل و‬ ‫ڕۆدین په‌یوه‌ندیان زۆر ئاڵۆزده‌بێت و‬ ‫له‌یه‌ک جیاده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫کامێل خانمه‌ په‌یکه‌رتاشی به‌توانا؛‬ ‫له‌ ته‌واوی ژیانیدا کاره‌کانی و تواناکانی‬ ‫به‌هه‌ند وه‌رنه‌گیران‪ .‬هه‌ربۆیه‌ش ده‌که‌وێته‌‬ ‫به‌ر نه‌فره‌تی خه‌ڵك و ژیانێکی ئاڵۆز و‬ ‫هه‌ژار ده‌ژی‪ .‬خه‌ڵک حوکمێکی مۆڕاڵی‬ ‫نادروستیان به‌سه‌ر ژیانی تایبه‌تیدا‬ ‫ده‌دا و توانا و کاره‌ نایابه‌کانیان به‌هه‌ند‬ ‫وه‌رنه‌ده‌گرت‪ .‬له‌کۆتاییدا تامردنی زیاتر‬ ‫ل ‌ه ‪ 30‬سی ساڵی ته‌مه‌نی له‌ شێتخانه‌دا‬ ‫به‌سه‌ربرد‪ .‬ئه‌و شێتخانه‌یه‌ی که‌ خۆی‬ ‫پێی ده‌وت (مه‌نفا)‪ ،‬کاتێک له‌ساڵی‬ ‫‪ 1951‬کۆچی دوایی ده‌کات‪ ،‬هه‌شت ساڵ‬ ‫دوای ئه‌وه‌ کاره‌کانی ده‌که‌ونه‌ به‌ر دیدی‬ ‫خه‌ڵک و تا ڕاده‌یه‌ک ده‌ناسرێن‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫‪ 1982‬ه‌وه‌ تا ساڵی ‪ 1989‬که‌ ڕۆمانێک‬ ‫و فیلمێک له‌سه‌ر ئه‌م خانمه‌ ده‌رده‌چێت‪،‬‬ ‫به‌ ت ـه‌واوی ناو ده‌رده‌کــات و کاره‌کانی‬ ‫ده‌بنه‌ سێنته‌ری سه‌رسامی و گرنگیپێدانی‬ ‫شاره‌زایانی بواری هونه‌ری په‌یکه‌رتاشی‪.‬‬ ‫ئێستا کاره‌کانی ئه‌م خانمه‌ له‌ مۆزه‌خانه‌‬ ‫گه‌وره‌کانی فه‌ره‌نسا دانــــراون‌‪ ...‬گه‌ر‬ ‫وه‌ک ی ـه‌ک نمونه‌ سه‌یری ژیانی ئه‌م‬ ‫خانمه‌ بکه‌ین‪ ،‬ده‌کــرێ وه‌ک ژنێک که‌‬ ‫ته‌نها ویستویه‌تی وه‌ک هونه‌رمه‌ندێک‪،‬‬ ‫وه‌ک مرۆڤێکی سه‌ربه‌ست و ئازاد بژی‬ ‫و کاربکات‪ .‬کرداره‌کانی و شێوه‌ ژیانی‬ ‫ئه‌م خانمه‌ بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی فه‌ره‌نسا‬ ‫له‌ دژی دابونه‌ریتی کۆمه‌ڵگای بۆرژوازی‬ ‫بــوو‪ .‬ه ـه‌ر بــۆیـه‌ش (کامێل کلۆدێل)‬ ‫ژیانێک نه‌ژیا که‌ خۆی ویستی و ئه‌و‬ ‫ناوبانگه‌ی پێنه‌به‌خشرا‪ ،‬وه‌ک ئه‌وه‌ی به‌‬ ‫په‌یکه‌رتاشی “م ـه‌زن” ڕۆدیــن به‌خشرا‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ئێستا کاره‌کانی ئه‌م خانمه‌‬ ‫گرنگییه‌کی زۆری هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌یان ساڵ‬ ‫دوای مه‌رگی له‌شێتخانه‌دا‪ ،‬ئه‌م ژنه‌ وه‌ک‬ ‫په‌یکه‌رتاشێکی گرنگ و مه‌زن هه‌ژمارکرا‪.‬‬ ‫به‌دیوێکی تردا له‌نێو ئێکسپرێشنیست(‬ ‫ئینتیباعیه‌کان) دا هه‌مان فه‌رامۆشکردنی‬ ‫ناوی ژنانی هونه‌رمه‌ند به‌دیده‌کرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونه‌ یه‌کسه‌ر ناوه‌کانی وه‌ک کالود‬ ‫مۆنێت و ئاگۆست ڕێنوار دێته‌ باس‪،‬‬ ‫بـه‌اڵم خانمه‌ هونه‌رمه‌نده‌کانی وه‌ک (‬ ‫مــاری کــاســات) و (بێرتێ مۆریسۆت‬ ‫) بـه‌و ڕاده‌یــه‌ گرنگ بــاس ناکرێن‪ .‬له‌‬ ‫کاتێکدا کاره‌کانی ئه‌وانیش گرنگیی‬ ‫تایبه‌تیان هه‌بووه‌ و که‌متر نه‌بووه‌ له‌‬ ‫کــاری پیاوانی زه‌مه‌نی خۆیان‪ .‬لێره‌دا‬ ‫ده‌بێت ئه‌وه‌ بڵێین که‌ (ماری کاسات)‬ ‫خانمێک بووه‌ سه‌ر به‌ئۆرستۆکراتیه‌ت یان‬ ‫چینی بااڵبووه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌هۆی ژنبوونیه‌وه‌‬ ‫وه‌کــو هونه‌رمه‌نده‌ پیاوه‌کانی زه‌مه‌نی‬ ‫خــۆی نه‌یتوانیوه‌‌‌ ب ـه‌ئــازادی له‌شوێنه‌‬

‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و فه‌زا داخراوه‌ی‬ ‫که‌ تایبه‌ت کراو ‌ه به‌پیاو ل ‌ه بواری‬ ‫هونه‌ردا و کردنه‌وه‌ی به‌ڕووی ژناندا‬ ‫به‌رهه‌می خه‌باتی ژنان خۆیان بوو‬ ‫گشتییه‌کاندا ده‌ربکه‌وێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌و ئه‌زموون و ژیانی ژنــان نمایش بکه‌ن‪.‬‬ ‫ه ـه‌ل ـه‌ی ل ـه‌ده‌ســتــدابــوو‪ ،‬وه‌ک مۆنێت ه ـه‌روه‌هــا الیه‌نێکی تــری کاره‌کانیان‬ ‫و ئه‌وانی تر که‌پیاو بــوون‪ ،‬ژیانی شار ئه‌وه‌بوو که‌ ڕۆڵی ژن له‌ مێژووی هونه‌ردا‬ ‫نیگارکێشی بکات‪ .‬لێره‌دا کاسات هه‌ر زیندووبکه‌نه‌وه‌ و دوکۆمێنتی بکه‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫توانیویه‌تی دیمه‌نی مــاڵ نیگارکێشی بزوتنه‌وه‌یه‌ له‌ ئاستێکی جیهانیدا کاری‬ ‫بکات‪ ،‬که‌ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌ به‌و جیاوازیه‌ گرنگیان ئه‌نجام دا و که‌سانێکی زۆر‬ ‫جێنده‌ریه‌ زۆره‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ هه‌بووه‌ پێشه‌نگی و ده‌ستپێشخه‌ریان ده‌کرد به‌‬ ‫نمایشی تابۆ شکێنانه‌‪ .‬بۆ نمونه‌ خاتو‬ ‫له‌ نێوان ژن و پیاودا‪.‬‬ ‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و فه‌زا داخراوه‌ی (یۆکۆ ئۆنۆ) که‌ هــاوڕێ و هاوسه‌ری‬ ‫که‌ تایبه‌ت کراوه‌ به‌پیاو له‌ بواری هونه‌ردا (جۆن لێنۆن) گۆرانیبێژی به‌ناوبانگی‬ ‫و کــردنـه‌وه‌ی بــه‌ڕووی ژناندا به‌رهه‌می به‌ریتانی بوو‪ ،‬له‌ شه‌سته‌کاندا‪ .‬نمایشێکی‬ ‫خه‌باتی ژنــان خۆیان بــوو‪ .‬پرسیاریان پێرفۆرمانسی له‌ شاری (کیۆتۆ)ی یابان‬ ‫خسته‌ سه‌ر تایبه‌تکردنی هه‌موو بواره‌کان ئه‌نجام دابــوو له‌ ساڵی ‪1964‬دا که‌ له‌‬ ‫به‌ پیاو‪ ،‬هه‌روه‌ها کێشه‌ی وه‌ک جیاوازیی کاتێکدا له‌سه‌ر سته‌یج وه‌ستاوه‌ به‌شێک‬ ‫چینایه‌تی‪ ،‬ڕه‌گـــه‌ز‪ ،‬سێکسوالیتی و له‌ جله‌کانی له‌به‌ریدا پارچه‌ پارچه‌ ده‌که‌ن‬ ‫جێنده‌ر هێنرانه ‌به‌ر باس‪ ،‬که‌ به‌هۆی و ده‌یبرن‪ .‬ئه‌مه‌ به‌و مانایه‌ی که‌ وه‌ک‌‬ ‫ئه‌و جیاوازیانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و هونه‌رمه‌ندانه‌ی که‌ پرۆتیستێک بێت له‌ دژی توندوتیژی دژی‬ ‫سپی و خۆرئاوایی و پیاو نه‌بوون‪ ،‬یاخود ژنان‪ .‬ئه‌مه‌ وه‌کو کارێکی هونه‌ری پڕ له‌‬ ‫سه‌ر به‌ چینی بااڵ نه‌بوون که‌متر بواریان شۆک هه‌ژمار کراوه‌ که‌ سه‌رنجی خه‌ڵك‬ ‫ب ـه‌الی کێشه‌یه‌کی وه‌هــادا ڕاکێشێ له‌‬ ‫بۆ ده‌ڕه‌خسا بۆ کاره‌کانیان‪.‬‬ ‫له‌ سـه‌ره‌تــای شه‌سته‌کانی سه‌ده‌ی ڕێگای هونه‌ره‌وه‌‪ .‬به‌شداربوونی ژنان له‌‬ ‫بیسته‌وه‌ بــزوتــنـه‌وه‌یـه‌ک دروس ــت بوو بواری هونه‌ری نیگارکێشاندا‪ ،‬وه‌ک هه‌موو‬ ‫به‌ناوی بزوتنه‌وه‌ی هونه‌ری فێمینیستی که‌ بواره‌کانی تر بێ کێشه‌ و ڕێگری نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫به‌رده‌وام بوو تا کۆتایی حه‌فتاکان‪ .‬ئه‌م ‌ه ته‌نها به‌هۆی گرتنه‌به‌ری ستراتیژی کارا و‬ ‫هه‌ڵقواڵوی شه‌پۆلی دووه‌می فێمینیستی جیاوازه‌وه‌ ژنان خۆیان توانیویانه‌ جێگای‬ ‫بوو که‌ هه‌وڵیان ده‌دا له‌ ڕێگه‌ی هونه‌ره‌وه‌ خۆیان له‌و فه‌زا پیاوانه‌یه‌دا بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫سوود له‌م سه‌رچاوانه‌ وه‌رگیراوه‌‪:‬‬ ‫‪Nochlin, Linda. “Why Have‬‬ ‫‪There Been No Great Women‬‬ ‫‪Artists?” ARTnews January‬‬ ‫‪1971: 22-39‬‬ ‫‪Old Mistresses Women, Art‬‬ ‫‪and Ideology (2013) Rozsika‬‬ ‫– ‪Parker & Griselda Pollock‬‬ ‫‪Publisher: I. B. Tauris‬‬ ‫)‪Kathleen Hamel: ( 2014‬‬ ‫‪The Ovidian Metamorpho‬‬‫‪ses of Camille Claudel- New‬‬ ‫‪Voices in Classical Reception‬‬ ‫‪.Studies Issue 9‬‬ ‫‪Jonathan Jones (11 No‬‬‫‪vember 2013). “The 10 most‬‬ ‫‪shocking performance art‬‬‫‪works ever”. The Guardian.‬‬ ‫‪Retrieved 15 November 2014‬‬ ‫‪Ildiko Mohacsy, (2004). Ar‬‬‫‪temisia Gentileschi and Her‬‬ ‫‪World. The Journal of the‬‬ ‫‪American Academy of Psy‬‬‫‪choanalysis and Dynamic Psy‬‬‫‪chiatry: Vol. 32, Women and‬‬ ‫‪.Society‬‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫بیردۆزەی تابلۆی پارێزراو «اللوح المحفوظ»‬ ‫لە ئیسالمدا‬

‫ئاراس وەهاب‬

‫چەمکی «تابلۆی پارێزراو»‬ ‫بۆ تێگەیشتن لە (تابلۆی پارێزراو)‪،‬‬ ‫ناچار دەبین یەک‪-‬دوو نموونە بهێنینەوە‪:‬‬ ‫گەر بڕوانیننە کتێبێک‪ ،‬کە لە کتێبخانە‬ ‫یاخود لە مۆزەخانەدا پارێزراوە؛ ئەوا‬ ‫دەبینین ئەو کتێبە تــەواو بووە و بە‬ ‫چاپکراوی لەوێ دانراوە‪ .‬کاتێک ئیشمان‬ ‫پێی دەبــێــت؛ ئــەوا دەکــرێــت قــەرزی‬ ‫بکەین‪ ،‬یاخود وێنەیەکی لە بەر بگرین‬ ‫و دواجــار بیگێڕینەوە جێگای خۆی‪.‬‬ ‫ئێمە لەسەر تیراژی وێنەلەبەرگیراو‬ ‫دەتوانین هەموو شتێک بکەین و بە‬ ‫ئــارەزووی خۆمان دەستکاریی بکەین‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕێگامان پێ نەدراوە دەستکاریی‬ ‫تیراژە ئۆرجیناڵەکەی نێو مۆزەخانەکە‪،‬‬ ‫یــان هیی کتێبخانەکە بکەین‪ .‬لەم‬ ‫نموونەیەدا دەتوانین تیراژی ئۆرجیناڵی‬ ‫نێو کتێبخانەکە‪ ،‬یاخود مۆزەخانەکە بە‬ ‫(اللوح احملفوظ) ‪Saved Board‬‬ ‫ناو ببەین‪.‬‬ ‫نموونەی دووەم‪ :‬گەر لە بواری (‪)IT‬‬ ‫و (‪)Database‬دا بڕوانینە پرۆگرامە‬ ‫کۆمپیوتەرییەکانی ســەردەم؛ دەبینین‬ ‫زۆربــەیــان لەسەر بنەمای (‪client‬‬ ‫‪ )& server‬کــار دەکــــەن‪ .‬واتــا‬ ‫پرۆگرامێک داونڵۆد دەکەین و بە کاری‬ ‫دەهێنین کە بۆمان هەیە بە ئارەزووی‬ ‫خۆمان دەستکاریی ئێلێمێنتەکانی‬ ‫بکەین‪ ،‬بەاڵم بۆمان نییە دەستکاریی‬ ‫پرۆگرامە بنەڕەتییەکەی بکەین‪ ،‬کە لە‬ ‫سەر (‪)server‬ەکــە پارێزراوە و لە‬ ‫بنەڕەتدا هیچ مافی چــوونــەژوورەوەی‬ ‫پرۆگرامە ئۆرجیناڵەکانمان پێ نەدراوە‪.‬‬ ‫ئەم بیردۆزەیە بــیــردۆزەی پاراستنی‬ ‫ڕەگەزە‪ ،‬پاراستنی ئۆرجیناڵە بۆ ئەوەی‬ ‫ئێمە هەمیشە بۆی بگەڕێینەوە‪ ،‬تاکو‬ ‫هەموومان لە یــەک ســەرچــاوەوە ئەو‬ ‫زانیارییە وەربگرین‪.‬‬ ‫«تابلۆی پارێزراو» لە قورئاندا‬ ‫ئەرکی تابلۆی پارێزراو لە قورئاندا‬ ‫هــەمــان ئــەو ئــەرکــانــەن کــە لــەو دوو‬ ‫نموونەیەدا ئاماژەیان پێ کراوە‪« .‬تابلۆی‬ ‫پــارێــزراو»‪ ،‬یاخود (اللوح احملفوظ)‬ ‫‪ Saved Plate‬ئەو «سێرڤەر»‬ ‫‪server‬ـ ـه‌یــە الی خوا پــارێــزراوە و‬ ‫یاسا و کۆد و ئامۆژگاریی ئایینەکانی‬ ‫تێدا پارێزراوە‪ .‬بەپێی ئایینی ئیسالم‬ ‫لەو پلەیتە پــارێــزراوەوە پەیامبەران‬ ‫ئایەتەکانیان بۆ دێنە خوارەوە‪ .‬بەپێی‬ ‫لۆژیکی الهووتی تەنها یەک سەرچاوە‬ ‫هەیە گشت پەیامبەرەکان تێکستیان‬ ‫لێوە بۆ دێتە خوار‪ ،‬ئەویش «پلەیتی‬ ‫پارێزراو»ە‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی ئاستی ئاگایی (موحەممەد)‬ ‫لەبارەی تابلۆ پارێزراوەکانەوە بزانین؛‬ ‫دەبێت بڕوانینە ئەم خااڵنەی خوارەوە‪:‬‬ ‫‪ .١‬ئایەتەکانی ‪ ٢١‬و ‪ ٢٢‬ی سوورەتی‬ ‫ميدٌ‪ِ ،‬ف‬ ‫ُو ُق ْرآ ٌن َّ ِ‬ ‫(البروج) دەڵێن‪َ « :‬ب ْل ه َ‬ ‫م ُفو ٍظ»‪ .‬لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا‬ ‫َل ْو ٍح َّ ْ‬ ‫(قورتوبی) دەڵێت‪« :‬لــە ( تابلۆی‬ ‫پارێزراو) دا‪ :‬یانی لە تابلۆدا نووسراوە‪،‬‬ ‫ئەوە الی خوا پارێزراوە تاکو دەستی‬

‫شەیتانەکانی نەگاتێ»‪.‬‬ ‫‪ .٢‬هەروەها بڕواننە ئایەتی ‪ ١٤٥‬لە‬ ‫سوورەتی (األعراف) ‪َ « :‬و َك َت ْب َنا َل ُه ِف‬ ‫َْ‬ ‫اللْ َو ِاح ِم ْن ُك ِّل َش ْي ٍء َم ْو ِع َظ ًة َو َت ْف ِص ً‬ ‫يل لِ ُك ِّل‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َش ْي ٍء‪َ ،‬ف ُخ ْذهَا ِب ُق َّو ٍة َوأ ُم ْر َق ْو َم َك َيأ ُخ ُذوا‬ ‫اس ِق َ‬ ‫ب َِأ ْح َس ِن َها‪َ ،‬س ُأرِي ُك ْم دَا َر الْ َف ِ‬ ‫ني»‪ .‬دەقی‬ ‫ئەم ئایەتە بەم شێوەیەیە‪« :‬له تابلۆکاندا‬ ‫لە هه‌موو بابه‌تێکمان بۆ تۆمار کردبوو‬ ‫(لێرەدا مەبەست تەوڕاتە)‪ ،‬ئامۆژگاریی‬ ‫تێروتەسەل بۆ هه‌موو چاالکییه‌کانی‬ ‫ژیان‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕوونکردنه‌وه بۆ هه‌موو‬ ‫دیاردە و بابه‌تێکی تێدا بوو‪ ،‬که‌وابوو‬ ‫ئه‌ی موسا‪ :‬به‌توندی پابەندیان ببە و‬ ‫په‌یڕه‌ویان بکه‪ ،‬فه‌رمان به نەته‌وه‌که‌شت‬ ‫بده‌ که به‌جوانترین شێوه وه‌ریان بگرن‬ ‫و پێڕەوییان بکه‌ن‪ ،‬له ئایینده‌دا شوێنی‬ ‫تاوانبار و له سنوورده‌رچوانتان پێشان‬ ‫ده‌ده‌م‪ ،‬چۆن وێرانی ده‌که‌ین»‪.‬‬ ‫‪ .٣‬لە «المعجم الکبیر» ی (الطرباني)‬ ‫دا‪ ،‬بەرگی ‪ ٢٠‬الپەڕەی ‪ ٢٢٦-٢٢٥‬دا‪ ،‬لە‬ ‫ڕاڤەی حەدیسی ژمارە ‪٥٢١‬دا هاتووە‬ ‫«أعطيت سورة طه و الطور من‬ ‫دەڵێت‪:‬‬ ‫ُ‬ ‫ألواح موسى «‪ .‬واتە‪ :‬سوورەتی «طه»‬ ‫و «طور»م لە تابلۆکانی (مووسا)ەوە‬ ‫بۆ هێنراون‪.‬‬ ‫‪ .٤‬لە بەرگی ‪ ٥‬ال‪ ١٥٦٣‬ی (تفسیر)‬ ‫ەکەی (الــرازي)دا هاتووە‪« :‬لە زمانی‬ ‫(جەعفەری کوڕی موحەممەد)ەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫پەیامبەری گوێ لێ بووە‪ ،‬گوتوویەتی‪:‬‬ ‫ئەو تابلۆیانەی بۆ (مووسا) دابەزیون‬ ‫لە درەختی (ســدر)ی بەهەشت بوون‬ ‫و درێژییەکەیان دوانــزە گرێ بــووە‪...‬‬ ‫لە بڕگەیەکی تردا دەڵیت‪ :‬تابلۆکانی‬ ‫(مووسا) لە ڕووەکی (بەردی) دروست‬ ‫کراون‪ .‬هەرچەندە یەهودییەکان ددان‬ ‫بەو زانیارییانەدا نانێن‪ ،‬بەڵکو دەڵێن‪،‬‬ ‫لە (الکتاب المقدس)‪ ،‬لە (سفر الخروج‪:‬‬ ‫‪)١٩ :٣٢‬دا هاتووە کە تابلۆکانی (مووسا)‬ ‫لە بەرد دروست کراون‪ ،‬بەو ناونیشانەی‬ ‫کاتێک مووسا بینیویەتی نەتەوەکەی‬ ‫گوێرەکە دەپەرستن؛ تووڕە بووە و لە‬ ‫داخدا بەردەکانی شکاندوە‪ .‬لەگەڵ ئەو‬ ‫ڕەتکردنەوەیەی یەهودییەکاندا لەبارەی‬ ‫پلەیتی پارێزراوی (مووسا)وە‪ ،‬هێشتا‬ ‫موسوڵمانەکان سوورن لەسەر ڕاستیی‬ ‫ئەو تەفسیرانەی خۆیان‪ .‬ئەم ڕووداوەی‬ ‫مووسا‪ ،‬عەلالمە (المناوي)یش لە کتێبی‬ ‫(فيض القدير) بەرگی ‪ ٥‬ال ‪ ٣٥٧‬دا‬ ‫جەختی لێ دەکاتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٥‬گــەر سەیرێکی ئایەتی ‪ ٧٠‬ی‬ ‫سوورەتی (الحج)یش بکەین؛ دەڵیت‪:‬‬ ‫«أ َ ْل َت ْع َل ْم َأ َّن َّ َ‬ ‫َ‬ ‫الس َما ِء‬ ‫الل َي ْع َل ُم َما ِف َّ‬ ‫َو ْ َ‬ ‫ال ْر ِ‬ ‫اب‪ ،‬إ َِّن َذلِ َك َع َلى‬ ‫ض؟ إ َِّن َذلِ َك ِف ِك َت ٍ‬ ‫َّ ِ‬ ‫الل َي ِسريٌ» «ئەرێ نازانیت کە خوای‬ ‫گەورە تەواوی ئەو شتانە دەزانێت کە‬ ‫ئاسمان و زەویــدا هەن‪ ،‬و هەموویشی‬ ‫لە نوسراوێکدا [=لەسەر تابلۆیەکی‬ ‫پــارێــزراو] نووسیوە‪ ،‬ئــەوەش بۆ خوا‬ ‫کارێکی ســانــایــە»‪ .‬هــەروەکــو چۆن‬ ‫پەیامبەر دەڵیت‪َ « :‬ك َت َب اهلل َم َقا ِدي َر‬ ‫ات َو ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ال ْر َ‬ ‫الس َما َو ِ‬ ‫ال َل ِئقِ قبل َأ ْن َ ْ‬ ‫ض‬ ‫يلُقَ َّ‬ ‫َ‬ ‫ب ْم ِس َ‬ ‫َِ‬ ‫ني ألَْ��ف َس َن ٍة ‪َ ...‬و َع � ْر ُش � ُه على‬ ‫َ‬ ‫ْالاءِ» (خوا پێوانەی مەخلوقاتەکانی‪،‬‬ ‫پەنجاهەزار ساڵ پێش دروستکردنی‬ ‫ئاسمانەکان و زەوی‪ ،‬نوسی‪ ،‬لە کاتێکدا‬ ‫تەختەکەی لە سەر ئاو بووە)‪.‬‬ ‫‪ .٦‬ئایەتی ‪ ٢٢‬لە سوورەتی (حدید)‬ ‫��اب ِم� ْ‬ ‫�ن ُم ِصي َب ٍة ِف‬ ‫دەڵێت‪َ « :‬ما َأ َص َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫ال ْر ِ‬ ‫اب ‪.»...‬‬ ‫ض َو َل ِف أ ْن ُف ِس ُك ْم إِل ِف ِك َت ٍ‬ ‫(قورتوبی) لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا‬ ‫دەڵیت‪{ ...« :‬اال في كتاب} يعني في‬ ‫اللوح احمل��ف��وظ‪ ،»...‬واتــە لە وشەی‬ ‫«نــوســراوێــک» («کــتــاب»)ـــەکــەدا‬ ‫مەبەست «تابلۆی پارێزراو»ە‪.‬‬ ‫لەو ئایەت و تەفسیرانەی سەرەوەدا‬ ‫ئــەوەمــان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە لە‬ ‫چەندین جێگای جیاوازدا لە قورئان و‬

‫‹بل هو قرآن مجيد فى لوح حمفوظ›‪ ،‬تابلۆیەکی دەستنوسی (عبد العزيز الرفاعي)‬

‫سۆمەرییەکان باوەڕیان وا بووە‬ ‫خواوەندەکانیان لە ئاسماندا خاوەنی‬ ‫تابلۆی قوڕین بوون و لەوێوە ئامۆژگاریی‬ ‫نەتەوەکانیان کردووە‪ .‬بۆیە توێژەرە‬ ‫ڕەخنەگرەکان باوەڕیان وایە بیرۆکەی تابلۆی‬ ‫پارێزراو لە قورئاندا لە سۆمەرییەکانەوە‬ ‫وەرگیراوە‬ ‫حەدیسەکاندا ئاماژە بە تابلۆی پارێزراو‬ ‫کراوە‪ ،‬و موحەمەد خۆیشی جەخت لە‬ ‫ڕاستیی بوونی ئەو تابلۆ پارێزراوانە‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ڕەگ‌وڕیشەی کۆنی چەمکی «تابلۆی‬ ‫پارێزراو»‬ ‫الی سۆمەریەکان و بابیلیەکان‬ ‫سەرچاوە بێالیەنەکان کاتێک باس‬ ‫لــە تابلۆی پــارێــزراو دەکـــەن‪ ،‬ئــەوا‬ ‫دەگــەڕێــنــەوە بۆ سۆمەرییەکان‪ ،‬کە‬ ‫نزیک بە سێ هەزار ساڵ پێش زایین‬ ‫یەکەم شارستانیی خۆیان لە باشووری‬ ‫کوردستان و لە ناوچەکانی مێسۆپۆتامیا‬ ‫دامەزراندوە‪ .‬یەکێک لە داهێنانەکانی‬ ‫سۆمەرییەکان تابلۆ قوڕینییەکان بووە‪،‬‬ ‫ئەو تێکست و وێنانەی لە خۆ گرتوون‪،‬‬ ‫کە مێژوو و دین و کولتووریانمان بۆ‬ ‫دەگێڕنەوە‪ .‬سۆمەرییەکان باوەڕیان‬ ‫وا بووە خواوەندەکانیان لە ئاسماندا‬ ‫خاوەنی تابلۆی قوڕین بوون و لەوێوە‬ ‫ئامۆژگاریی نەتەوەکانیان کــردووە‪.‬‬ ‫توێژەرە ئەنتی‪-‬ئیسالمییەکان باوەڕیان‬ ‫وایــە بیرۆکەی تابلۆی پــارێــزراو الی‬ ‫(موحەممەد) لە سۆمەرییەکانەوە‬ ‫وەرگــیــراوە‪ ،‬بەو پێیەی شارستانیی‬

‫سۆمەرییەکان لە ڕێگای کۆچڕەو و‬ ‫داگیرکردنەکانەوە بەرەو و ناوچەکانی‬ ‫ســووریــا و شــام کــشــاوە و لــەوێــوە‬ ‫دانیشتووانی دوورگەی عەرەبی هەواڵی‬ ‫ئەو شارستانییەیان پێ گەیشتووە‪.‬‬ ‫هــەروەهــا دەیشڵێن (موحەممەد)‬ ‫لــەبــارەی سۆمەرییەکانیشەوە شتی‬ ‫زانیوە و وای بۆ دەچــن بیرۆکەکەی‬ ‫لەوانەوە وەرگرتبێت!‬ ‫لەدوای سۆمەرییەکان بابلییەکانیش‬ ‫لە ڕێگای بەجێهێشتنی کۆمەڵێک تابلۆی‬ ‫قوڕیینەوە مێژووی شارستانییەتی‬ ‫خۆیانمان بۆ دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫هــەمــان بــیــرۆکــەی بــوونــی تابلۆی‬ ‫پارێزراوی خواوەندەکان الی ئایینی‬ ‫ئێزیدییەکانیش هەبووە‪.‬‬ ‫خەسڵەتەکانی «تابلۆی پارێزراو»‬ ‫لە کەلەپوری ئیسالمیدا‬ ‫خەسڵەتەکانی تابلۆی پارێزراو‬ ‫بریتین لە زمانی نووسین و قەبارە‬ ‫و ئــەو مــەتــریــاڵ «مـــاددە»یـــەی‬ ‫تابلۆکەی لێ دروست کراوە و پێی‬ ‫نــووســراوەتــەوە‪ ،‬لــەگــەڵ شوێنی‬ ‫پاراستنەکەی‪ ،‬کە مشت‌ومڕێکی‬ ‫زۆری لە نێوان زانایانی ئیسالم و‬

‫نەیارانیدا خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫لــەم بــارەیــەوە (قــورتــوبــی) لە‬ ‫تــەفــســیــری ئــایــەتــی ‪ ٢١‬و ‪٢٢‬ی‬ ‫ســوورەتــی (الــبــروج) دا دەڵێت‪:‬‬ ‫«(ضەححاک) لە زمانی (عەبدوڵاڵی‬ ‫کــوڕی عەبباس) ـــەوە ـ کە کوڕی‬ ‫مامی موحەممەدە ـ گێڕاویەتیەوە‪:‬‬ ‫«تابلۆکە لە یاقووتی ســوورە‪ ،‬لە‬ ‫سەرەوە بە بنەوەی تەخت (عرش)‬ ‫ی خــواوە بــەســتــراوەتــەوە و شۆڕ‬ ‫بووەتەوە بۆ سەر ناوچەوانی جەبرائیل‬ ‫[لە دیدگای ئیسالمدا (جەبرائیل)‬ ‫سەرۆکی فریشتەکانی ئاسمانە]‪،‬‬ ‫کە پێی دەوترێت « َم ِ‬ ‫اط ْريُونَ »‪ .‬بە‬ ‫پێنووسی نوور نووسراوە و لە نوور‬ ‫نووسراوەتەوە‪ .‬خوای پەروەدگار لە‬ ‫ڕۆژێکدا سێ‌سەد و شەست جار لێی‬ ‫دەڕوانێت و ئەوەی خۆی دەیەوێت‬ ‫دەیکات‪ ،‬ئەوەی بەرز دەژی؛ نزمی‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬ئەوەی نزم دەژی؛ بەرزی‬ ‫دەکاتەوە‪ ،‬هەژار دەوڵەمەند دەکات‬ ‫و دەوڵــەمــەنــدیــش هـــەژار دەکــات‪،‬‬ ‫دەمــرێــنــێــت‪ ،‬دەژیــێــنــێــت‪ ،‬ئــەوەی‬ ‫بیەوێت دەیکات و تەنها خۆیەتی»‪.‬‬ ‫لە هەمان تەفسیردا (قورتوبی)‬ ‫دەڵیت‪(« :‬ئەنەسی کوڕی مالیک)‬ ‫گوتوویەتی‪ :‬ئەو تابلۆ پارێزراوەی‬

‫خــوا باسی لێوە دەکـــات لەسەر‬ ‫ناوچەوانی (ئیسرافیل)ـە‪ ،‬هەروەها‬ ‫گــوتــوویــەتــی‪ :‬تــابــلــۆی پــارێــزراو‬ ‫کــەوتــووەتــە الی ڕاســتــی تەختی‬ ‫خـــواوە‪ .»...‬لە دیدگای ئیسالمدا‬ ‫فریشتە (ئیسرافیل) فوکردن بە‬ ‫کەڕەنادا و ڕاگەیاندنی «قیامەت» و‬ ‫زیندوبونەوەی پێ سپێردراوە‪.‬‬ ‫لــە کتێبی «العظمة» ی (أبــو‬ ‫الشیخ األصبهاني)ـدا‪ ،‬بەرگی ‪،٢‬‬ ‫ال ‪٤٩٥‬دا هــاتــووە‪(« :‬سەعیدی‬ ‫کوڕی جوبەیر) گوتوویەتی‪ :‬دەڵێن‬ ‫تــابــلــۆی پـــارێـــزراو لــە یــاقــووتــە‪،‬‬ ‫بــەاڵم من دەڵێم لە (زومـــوڕڕود)‬ ‫[=زمـــڕوت]ــــە‪ ،‬نووسینەکەی لە‬ ‫ئاڵتوونە و خـــوای «الــرحــمــان»‬ ‫بە دەستی خــۆی نووسیویەتی و‬ ‫هەموو خەڵکانی ئاسمان گوێیان لە‬ ‫جیڕەی قەڵەمەکەی بووە لە کاتی‬ ‫نووسینیدا»‪ .‬هەروەها (سویووتی)‬ ‫لە بەرگی ‪ ٦‬ی «الدر المنثور في‬ ‫التفسیر بالمأثور»ـەکەیدا‪ ،‬ال ‪،٧٦‬‬ ‫بەم شێوەیە باسی دەکات‪« :‬عن ابن‬ ‫عباس قال‪ :‬خلق اهلل اللوح احملفوظ‬ ‫ع����ام»‪ .‬واتـــە‪« :‬لە‬ ‫مل��س�يرة م��ائ��ة‬ ‫ٍ‬ ‫(عەبدوڵاڵی کوڕی عەبباس) ـەوە ـ‬ ‫کە کوڕی مامی پێغەمبەرە ـ ئەوەندە‬ ‫بە گەورە باس لەو تابلۆ پارێزراوە‬ ‫دەکات‪ ،‬کە گوایە‪ ،‬گەر درێژی بکەین‬ ‫و سەد ساڵ لە تەنیشتیەوە بە پێ‬ ‫بڕۆین؛ هێشتا درێژیەکەی تــەواو‬ ‫نابێت‪ .‬تەفسیرەکەی (ئیبن کەثیر)‪،‬‬ ‫بەرگی ‪ ٤‬ال ‪ ٤٩٦‬بەم شێوەیە بۆمان‬ ‫دەگێڕێتەوە‪« :‬لە (عەبدوڵاڵی کوڕی‬ ‫عەبباس)ـەوە‪ ،‬تابلۆ پارێزراوەکە‬ ‫درێژیەکەی نێوان زەوی و ئاسمانە‪،‬‬ ‫پانیەکەشی نــێــوان ڕۆژهــــەاڵت و‬ ‫ڕۆژئـــاوایـــە و لــە «دوڕی سپی»‬ ‫(«الــــدرة البیضاء)یش دروســت‬ ‫کراوە»‪.‬‬ ‫لــــەو تــەفــســیــرانــەوە بــۆمــان‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬کۆدەنگییەک لە الی‬ ‫موسوڵمانان و تەنانەت موفەسسیرە‬ ‫بەناوبانگەکانیشیان لەبارەی پێناسە‬ ‫و جێگەی تابلۆی پارێزراوەوە نییە!‬ ‫کەس نازانێت بە بنەوەی تەختی‬ ‫خوادا هەڵواسراوە‪ ،‬یاخود کەوتووەتە‬ ‫الی ڕاســتــیــەوە‪ .‬ئایا لە یاقووتی‬ ‫ســوورە‪ ،‬لە ئاڵتوونە‪ ،‬لە زمڕوتە‪،‬‬ ‫یــاخــود لــە دوڕڕی سپیە؛ کەس‬ ‫نازانێت! ئایا درێژیەکەی دوانــزە‬ ‫گرێیە‪ ،‬نێوان زەوی و ئاسمانە‪،‬‬ ‫یاخود سەد ساڵ ڕۆیشتنی پێیە!‬ ‫ئایا پانیەکەی دیاریکراوە؟ یەک لە‬ ‫شرۆڤەکارانی ئیسالم دەڵێت نێوانی‬ ‫ڕۆژئاوا و ڕۆژهەاڵتە‪ ،‬یەکێکی تریان‬ ‫دەڵێت چەند گرێیەکە و ئــەوەی‬ ‫دواییشیان ئاماژە بە پانییەکەی‬ ‫ناکات!‬ ‫گـــەر بچینە ســـەر ئــــەوەی کێ‬ ‫نــووســیــویــەتــی؛ ئــــەوا کێشەکە‬ ‫هــەنــدەی تــر قـــووڵ دەبــێــتــەوە‪.‬‬ ‫هــەنــدێــک پــێــیــان وایــــە‪ ،‬خـــوا بە‬ ‫دەستی خۆی نووسیویەتیەوە‪ ،‬واتە‬ ‫خوا دەستی هەیە و پێنووسیشی‬ ‫وەکــــو کــەرەســتــەیــەکــی دنــیــایــی‬ ‫ماددیی بەکار هێناوە‪ ..‬هەندێک لە‬ ‫شرۆڤەکاران پێیان وایە (الرحمان)‬ ‫نووسیویەتیەوە کە هەر مەبەست‬ ‫خــوایــە لــە ڕوانــگــەی ئیسالمەوە‪.‬‬ ‫هەندێکی تریش‪ ،‬پێیان وایە‪ ،‬گوایە‬ ‫فریشتەکان نووسیویانەتەوە‪.‬‬ ‫لەبارەی سەیرکردنەکەی ڕۆژانەی‬ ‫خــواوە بۆ تابلۆکە؛ شرۆڤەکارانی‬ ‫ئەنتی‪-‬ئیسالمی دەپرسن‪ :‬بۆ دەبێت‬ ‫خوا لە ڕۆژێکدا سێ‌سەد و شەست‬ ‫جار سەیری تابلۆی پارێزراو بکات؟!‬ ‫چ کارێکی بەو سەیرکردنەیە؟!‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫داعش‪ ،‬دەوڵەتێكی شەیتانی‌و بزنسی لەشفرۆشیی ژنان!‬

‫لەپەراوێزی باڵوبونەوەی مانیفێستی «سەبی‌و رەقاب»ی داعشدا‬ ‫كەنیزەكەكانیاندا نەبێت‪ ،‬كــە ئــەوە‬ ‫جێگەی لۆمەو سەر زەنشت نیە‪ ،‬جا‬ ‫ئەوەی جگە لەو سنورە دیاری كراوە‪،‬‬ ‫رێگەو رێبازی تر بگرێتەبەر‪ ،‬ئەو جۆرە‬ ‫كەسانە بە یاخی‌و لە سنور دەرچــو‬ ‫دەژمێردرێن‪( .٦‬سورەتی ئەلموئمنون‪/‬‬ ‫هەمان سەرچاوە)‪.‬‬

‫سامان كەریم‬

‫‪2-1‬‬ ‫داعـــش‪ ،‬لــەســەر پــایــەی ئەحكامی‬ ‫ئیسالمی‌و بەتایبەت لــەســەر پایەی‬ ‫ئایەتەكانی قورئان‪ ،‬بیروراو تیڕوانینی‬ ‫خــۆی‌و بــەم پێیە دەر‌كێشانی یاسای‬ ‫پێویستی دەوڵەتەكەی سە بارەت بەژن‌و‬ ‫مندااڵنی دیل لەجەنگدا‪ ،‬لەنامیلكەیەكدا‬ ‫ێ پــەردە‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر رۆشــن‌و پ ‌‬ ‫خــســتــۆتــەڕو‪ .‬نامیلكەكە بــەنــاوی «‬ ‫سەبی‌و رەقــاب»‌وە‌و كە تیایدا وەاڵمی‬ ‫‪ ٣٢‬پرسیاری داوەتــەوە كە وەك یاسا‬ ‫لەناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی خۆیدا كاری‬ ‫پێدەكات‪.‬‬ ‫داعــــش نــە ئــیــســامــی ســەردەمــی‬ ‫مــحــەمــەدە‌و نــە ئیسالمی ســەردەمــی‬ ‫چەرخەكانی ناوەراستە‪ .‬داعش هێزێكی‬ ‫ئیسالمی سیاسی هاوچەرخەو لەو پەڕی‬ ‫گەشەی تەكنۆلۆژیاو نانۆتەكنۆلۆژیا‪،‬‬ ‫گــەشــەو شــۆڕشــی گــــەورەی زانستی‬ ‫فەلەك‌و فیزیاو زانستی گواستنەوەو‬ ‫پەیوەندیگرتندا‪ ،‬سەرهەڵدەدات‌و بەهێز‬ ‫دەبێت‌و نفوزی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەچێتە ســەرەوەو ناوچەیەكی فراوانی‬ ‫عــیــراق‌و ســوریــا دەگــرێــتــە دەســـت‌و‬ ‫دەیخاتە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەاڵتداری‬ ‫«خــەالفــەتــەكــەی» خــۆیــەوە‪ .‬جەنگی‬ ‫داعش‪ ،‬جەنگێكی سیاسییە‌و راستەوخۆ‬ ‫بۆ یەكالیكردنەوەی دەوڵەت‌و پێكهێنانی‬ ‫ئیمپراتۆریەتێكی ئیسالمی پانوپۆرە‪.‬‬ ‫داعــش ئەمڕۆ ئەگەر چی لەسایەی‬ ‫ئایدۆلۆژیەتێكی كۆنی پێش چەرخەكانی‬ ‫ناوەراستدا فەرهەنگ‌و دابونەریتەكانی‬ ‫دادەرێژێتەوەو یاساكانی بڕیار دەدات‪،‬‬ ‫بەاڵم هێزێكی بورژوایی ئەم سەردەمەیە‌و‬ ‫پێدوایستییەكی قــۆنــاغــی گـــوزەری‬ ‫سەرمایەیە لەئاستی جیهانیدا‪ .‬داعش‪،‬‬ ‫‌‌هێزو بزوتنەوەیەكی بورژواییە‪ ،‬لەقۆناغی‬ ‫قەیرانێكی قوڵی ئــابــوری‌و سیاسی‌و‬ ‫ئەخالقی‌و ئایدۆلۆژی بورژواییدا وەك‬ ‫چینێكی زاڵی جیهانی‪ .‬داعش دومەڵی‬ ‫دەركــراوی سەر لەشی بورژواییە وەكو‬ ‫چینێك‪ ،‬داعــش دومەڵی هەڵتۆقیوی‬ ‫سەرمایەیە‪ .‬ئەوەی كە ئیسالمی سیاسی‬ ‫وەك بیروڕایەكی بەهێز سەرهەڵدەداتەوە‬ ‫هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ بەهێزبونی‬ ‫بیروباوەری ئیسالم‌و هێزە ئیسالمیەكان‪،‬‬ ‫بەڵكو بــەپــێــچــەوانــەوە‪ ،‬دواكــەوتــوی‬ ‫دارزیــوی‌و دواكەوتویی ئەم هێزو بیرو‬ ‫رایــەیــە كــە وادەكـــات سەرمایە وەك‬ ‫پێداویستییەكی فكری‌و روحی هەمیشە‬ ‫دەمــەزەردی بكاتەوە‌و بیخاتە خزمەت‬ ‫كەڵەكەكردنی قازانجی سەرمایەو‪،‬‬ ‫مانەوەی دەسەاڵتەكەیەوە‪.‬‬ ‫رۆژنــامــەنــوســی ئینگلیزی ستیفان‬ ‫بــارلــی لــەپــەرتــوكــەكــەیــدا بــەنــاوی‬ ‫‪ Bondage‬ەوە بەواڵتی سایپرس‬ ‫دەڵێت «قوتابخانەیەكی سەرەتاییە‬ ‫بۆ كۆیالیەتی سێكس»‪ ،‬ئەوكات تازە‬ ‫نیكۆسیا پایتەختی سایپرس بوبو‬ ‫بەقیبلەی بازرگانی سێكس‪ ،‬ئەوكات‬ ‫نــیــوەی دوەمـــی ســااڵنــی هەفتاكانی‬ ‫ێ‬ ‫سەدەی رابوردو بو‪ .‬ئەوكات لوبنان پ ‌‬ ‫دەنێتە شەڕی ناوخۆوەو ئەو سەنتەرە‬ ‫سێكسی یــەی جیهانی عــەرەب بنكەو‬ ‫بارەگایان دەگوێزنەوە بۆ نیكۆسیا‪.‬‬ ‫(بەسود وەرگرتن لەپەرتوكی‪ :‬بازرگانی‬ ‫ژن لــەئــەوروپــا‪/‬كــریــس دی ستوب‪/‬‬ ‫زمــانــی عــەرەبــی‪-‬وەرگــێــڕانــی «ربــی‬ ‫ئــەلــنــحــاس»‪/١٩٩٧/‬ئــەلــئــەهــالــی بۆ‬ ‫چــاپ‌و بــاوكــردنــەوە‪/‬دمــشــق)‪ .‬ئەگەر‬ ‫سایبرس كە ماوەیەكی زۆر بە» قیبلەی‬ ‫خۆشەویستی» ناسرابو بەهۆی ئەوەی‬ ‫كە شوێنی كڕینی «سێكس» بــو‪‌،‬وە‬ ‫سەرمایەدارانی ئەوروپی سەرمایەكەیان‬

‫لەمانفێستی داعشدا‪ ،‬ژن لەوە كەمترە كە‬ ‫كۆیلەبێت‪ .‬پیاوی دیل الی داعش كۆیلەیە‌و‬ ‫بەم پێیە ئەمڕۆ كااڵیەكی زیندوە و دەكرێت‬ ‫بگۆڕدرێتەوە یان بكوژرێت یان ئەگەر هیچ‬ ‫سودێكی نەبو فڕێ بدرێت «ئازاد بكرێت»‪.‬‬ ‫بەاڵم بۆ ژن‌وا نیە!!‬ ‫لەبازاڕی ئەم كااڵیەدا وەبەرهێنا بو‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی قازانجی زۆر بكەن ناچار بون كە‬ ‫كرێكارە لەشفرۆشەكانیان واتە ژنەكان كە‬ ‫زۆربەیان بەزۆر خراونەتە ژیر ئەم كارە‪،‬‬ ‫بەكۆیالیەتی وەســف بكرێت‌و لەباری‬ ‫‌واقعییەوە كۆیالیەتییە‪ ،‬وەكو ستیفان‬ ‫ێ «قوتابخانەیەكی‬ ‫بارلی پێی دەڵـ ‌‬ ‫سەرەتاییە بــۆ كۆیالیەتی سیكس»‬ ‫ئــــەوا‪ ،‬نــاوچــەكــانــی ژێـــر دەســەاڵتــی‬ ‫داعــش لەموسڵەوە تــارقــەی سوریا‪..‬‬ ‫قوتابخانەی ســەرەتــای تێپەردەكات‌و‬ ‫دەبێتە زانكۆیەكی پرۆفیشناڵ‌و پسپۆر‬ ‫نەك تەنها لەكۆیالیەتیكردنی ئینساندا‪،‬‬ ‫بەڵكو لەشێوە جیاوازەكانی ریكالم بۆ‬ ‫كۆیالیەتیكردن‌و فرۆشتنی ژن‌و سێكس‌و‬ ‫شێوەی مامەڵەكردنی گەوادەكانی سێكس‬ ‫لەگەڵ كریاران‌و بازرگانانی سێكسدا‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی بچینە نێو باسەكەوەو بگەینە‬ ‫نێو ناوەرۆكی مەنەفێستە لەشفرۆشیەكەی‬ ‫دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی «داعش»‪،‬‬ ‫چەند دەقێكی قورئان دەهێنینەوە بۆ‬ ‫ئــەوەی باسەكە لەڕوانگەی ئیسالمەوە‬ ‫بەڕۆشنی بخەینە بــەردەم خوێنەران‪،‬‬ ‫بەجیا لــەوەی كە هێزێكی ئیسالمی‬ ‫خــۆی بــەمــوعــتــەدل یــا فەندەمێنتاڵ‬ ‫یان دیموكراتی دەزانێت یان نا‪ .‬دەقە‬ ‫قورئانیەكان‪‌ ،‬واتە سورەتەكان دەكرێت‬

‫لێكدانەوەی جیاجیای بۆ بكرێت هەروەك‬ ‫بۆی كــراوە لەهەلومەرجی دیاریكراوی‬ ‫مێژویدا‪ ،‬بــەاڵم بەگشتی هەمو هێزە‬ ‫ئیسالمیەكان كۆكن لەسەر ئەوەی قورئان‬ ‫دەقێكی خوداییەو پەیڕەویكردنی ئەركە‪.‬‬ ‫لەخوارەوە دەقی كوردی چەند ئایەتێك‬ ‫لەسورەتەكانی قورئان دەهێنینەوە تەنها‬ ‫بۆ ئەوەی كە تابلۆیەكی رۆشنتر لەسەر‬ ‫مانفێستەكەی داعش بخەینە بەر چاوی‬ ‫خوێنەران‪ .‬پاشان كورتەیەك لەسەر‬ ‫ناوەڕۆكی ئەو ئایەتانە دەخەینە بەردەم‬ ‫خوێنەران‌و لەدوایدا مانفێستەكەی داعش‌و‬ ‫ناوەرۆكەكەی لێك دەدەینەوە‪.‬‬ ‫ســورەتــی ئەلنیسا پێمان دەڵێت‪:‬‬ ‫(هەروەها حەرامە) لێتان ئەو ئافرەتانەی‬ ‫كە مێردیان هەیە جگە لە كەنیزەكتان‪،‬‬ ‫خوا بڕیاریداوە لەسەرتان‪ ،‬جگە لەوانەی‬ ‫كە باسكران‪ ،‬حەاڵڵە بۆتان بەهۆی ماڵ‌و‬ ‫دارایــتــانــەوە هاوسەر بگرن (تــا چوار‬ ‫ئــافــرەت) تا پاكداوێن بـن‌و لەسنوری‬ ‫رەوشتی بەرز دەرنەچن‪ ،‬جا لەگەڵ هەر‬ ‫ئافرەتێكدا هاوسەریتان گرت ئەوە فەرزە‬ ‫كە مارەییەكەیان بدەنێ‌و هیچ گوناهیش‬ ‫نیە لەسەرتان لەكەمكردنەوەی ئەو‬ ‫مارەییەی لەسەری رێككەوتبون لەدوای‬ ‫دیاریكردنی‪ ،‬بەڕاستی خوا هەمیشەو‬ ‫بــــەردەوام زانـــاو دانــایــە‪ .‬ئـــەوەش كە‬

‫نەیتوانی لە ئێوە لەبەر دەستكورتی‪،‬‬ ‫ئافرەتانی سەربەستی بـــاوەڕدا مارە‬ ‫بــكــات‪ ،‬ئـــەوە بــا لەكچەكەنیزەكە‬ ‫ئیماندارەكانتان بخوازێت‪ ،‬خوایش زانایە‬ ‫كە رادەی ئیمانتان چەندە‌و چۆنە‪ ،‬ئێوە‬ ‫هەندێكتان لە هەندێكتانن (هەموتان‬ ‫لــە ئــــادەم‌و حــــەوان‌و ئــەم جــیــاوازیــە‬ ‫چینایەتیە شتێكی كاتییە)‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ئــەو كەنیزەكانە مــارە بكەن لەسەر‬ ‫رەزامەندی كەس‌و كارو خاوەنەكانیان‌و‬ ‫مارەییان بەچاكی پێ بدەن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫ئەو كەنیزەكانەش پێویستە پاكداوێن بن‌و‬ ‫دوربن لەداوێن پیسی‌و دۆستگرتنەوە‪،‬‬ ‫خۆ ئەگەر شویان كردو لەوەودوا داوێن‬ ‫پیسیەكانیان ئەنجامدا ئەوە نیوەی سزای‬ ‫ئافرەتانی سەربەست دەدرێن (چونكە‬ ‫ئازادیی تەواویان نەبوە لەو سەردەمەدا)‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە مارەكردنیان بۆ ئەوانەتانە‬ ‫كــە دەتــرســێــت تــوشــی هــەڵــەو گوناه‬ ‫ببێت‪ ،‬خۆڕاگریتان (تا خوا دەروتــان‬ ‫لێدەكاتەوە) چاكترە بۆتان‪ ،‬خوایش‬ ‫لێخۆشبو‌و میهرەبانە»‪(.»٢٥‬‬ ‫‪h t t p : / / w w w. n z a . m e /‬‬ ‫‪-)html.30-4-quran/translate‬‬ ‫قورئان بەكوردی)‬ ‫ئــەوانــەش كــە پـــارێـــزەری داوێــنــی‬ ‫خــۆیــانــن‪ ...‬جگە لەگەڵ هــاوســەران‌و‬

‫(ئەم فەرمانە بۆ كاتی روبەڕوبونەوەیە‬ ‫لەگۆرەپانی جەنگدا) جا كاتێك گەیشتن‬ ‫بــەوانــەی بێباوەڕ بــون‪ ،‬بێنە دەست‬ ‫لێیان‌و لەگەردنیان بدەن (ئەگینا ئەوان‬ ‫ئێوە دەكـــوژن)‪ ،‬تا كاتێك كوشتاری‬ ‫زۆریان لێدەكەن‪ ،‬ئینجا كەهێزیان نەما‪،‬‬ ‫بەدیل بیانگرن بەتوندی باڵبەستیان‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەوسا یەكێك لەم دو كارەیان‬ ‫لەگەڵدا ئەنجامبدەن‪ :‬یان بەپیاوەتی‌و‬ ‫مــنــەت‪ ،‬یــاخــود بــەگــۆڕیــنــەوەو فیدیە‬ ‫ئازادیان بكەن‪ ،‬تا شەڕ كۆتایی دێت‌و‬ ‫ئــاســەواری نامێنێت‌و دوژمــنــان چەك‬ ‫دادەنێن‪ ،‬بڕیارەكە ئاوهایە‪ ،‬ئەگەر خوا‬ ‫بیویستایە خۆی تۆڵەی لێدەسەندن‪،‬‬ ‫بەاڵم دەیەوێت بەیەكتر تاقیانبكاتەوە‪،‬‬ ‫ئەوانەش لەپێناوی خوادا شەهید بون‪،‬‬ ‫هەرگیز پاداشتی هــەوڵ‌و كۆششیان‬ ‫بەزایە نادات‪(٤.‬سورەتی موحەمەد)‬ ‫ئەی محەمەد (صلی الله علیە‌و سلم)‬ ‫یادی ئەوە بكەرەوە كاتێك پەروەردگارت‬ ‫وەح ـی‌و نیگای دەكــرد بۆ فریشتەكان‬ ‫كــە‪ :‬بــەڕاســتــی مــن ی ــارو یــاوەرتــانــم‪،‬‬ ‫كەوابو ئێوەش دڵی ئیمانداران پابەندو‬ ‫دامەزراو بكەن‪ ،‬لەمەودوا منیش ترس‌و‬ ‫بیم دەخەمە دڵی ئەوانەی كە بێ باوەڕ‬ ‫بــون‪ ،‬دە ئێوەش لــەســەروی گەردنی‬ ‫ناپاكان بــدەن‌و دەســت بوەشێنن لە‬ ‫هەمو سەرپەنجەكانیان (تا كافرەكان‬ ‫شمشێریان پێ نەگیرێت)‪١٢.‬‬ ‫ئەو سورەت‌و ئایەتانەی سەرەوە كە‬ ‫ئاماژەیانپێكراوە بەشێكن لەسورەت‌و‬ ‫ئایەتەكانی قــورئــان‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫بەشیكی كەمن لەسورەت‌و ئایەتەكانی‬ ‫تۆقاند ‌ن كە بەئاشكرا دەكرێت لەدەقە‬ ‫قورئانیەكاندا ببینرێن‌و لەئێستادا‬ ‫‌هێزو رێكخراوە تیرۆریستییەكانی‌وەك‪:‬‬ ‫داعش‪ ،‬ئەلقاعیدە‪ ،‬بەرەی نەسرە‪ ،‬بەیت‬ ‫ئەلمەقدەس‪ ..‬بۆ كارەكانیان پشتی‬ ‫پێدەبەستن‌و فتواچیە تیرۆریستەكانی‬ ‫وەك مەقدەسی‌و عەرعورو قــەرزاوی‌و‬ ‫عورەیفی‪ ..‬جەخت دەكەنەوە سەری‌و‬ ‫ریكالمی بۆ دەكـــەن‪ .‬ئــەو دەقانەی‬ ‫ســەرەوە بەشێوەیەكی رۆشــن ئاماژە‬ ‫بەمامەڵەكردنی دیل دەكات بەتایبەتی‬ ‫دیلی ژن كە پێی دەوترێت « سەبی»‌و‬ ‫یان بەپیی دەقی قورئانی « ماملكت‬ ‫ایمانهم»‪ .‬یــان «كــەنــیــزەك»‪ ..‬ناوی‬ ‫جــــۆراوجــــۆرو چــەمــكــی جـــۆراوجـــۆر‬ ‫بەكارهێنراوە بۆیان كە لەڕوانگەی منەوە‬ ‫لــەوەوە سەرچاوەی گرتوە كە ئیسالم‬ ‫لەسەردەمی سەرهەڵدانی دا زۆربــەی‬ ‫زۆری داب‌ونەریتەكانی پێش خۆی واتە‬ ‫سەردەمی جاهیلیەتی كەنداوی عەرەبی‬ ‫لەگەڵ خۆیدا پاراستوەو لەقورئاندا‬ ‫جێگای گرتۆتەوە‪ ،‬بەم پێیەش كاریگەری‬ ‫داب‌ونەریتی قەبیلەجیاوازەكانی بەسەرەوە‬ ‫بــوەو لەقورئاندا رەنــگــی داوەتـــەوە‪.‬‬ ‫ئەمە بەجیا لــەوەی كە دەقــە مەكی‌و‬ ‫مەدینەییەكان جیاوازییان هەیە‌و لەوەش‬ ‫واوەتـــر‪ ،‬لەڕوانگەی منەوە سەبارەت‬ ‫بەژن‌و چەوساندنەوەی ژنان لەقورئاندا‬ ‫دەتوانین دو قۆناغ جیابكەینەوە‪ ،‬قۆناغی‬ ‫پێش مردنی خەدیجە‌و قۆناغی دوای‬ ‫مردنی خەدیجە كە هاوسەری موحەمەد‬ ‫بوە‪ ،‬بۆ نمونە تا مردنی خەدیجە ئایەتە‬ ‫قورئانیەكان نابینین كە باس لەحیجابی‬ ‫ژنان بكات‪ ،‬ئەمەش كاریگەری گەورەی‬ ‫خەدیجەو سەنگی ئــەو كەسایەتییە‬ ‫نیشان دەدات بەسەر موحەمەدەوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت كــە پێشتر موحەمەد الی‬ ‫ئـــەو ئــیــشــیــكــردوە‪ .‬بــەكــورتــی ئــەو‬ ‫سەردەمەی كە قورئان لەدایك دەبێت‌و‬

‫ئیسالم بەڕابەریی موحەمەد دەبێتە‬ ‫ئایدۆلۆژیای بزوتنەوەیەكی سیاسی‬ ‫بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی ئیسالمی‬ ‫لەنیوان دو ئیمپراتۆری گەورەی فارسی‌و‬ ‫رۆمانی دا‪ ،‬قورئان دەبێتە پەرتوك‌و‬ ‫بەرنامەی سەرەكی ئەم بزوتنەوەیە‪،‬‬ ‫بزوتنەوەو هیوایەك كە لەقوسەی كوری‬ ‫كیالبەوە‪ ،‬باپیرە گەورەی موحەمەدەوە‬ ‫دەستپێدەكات‌و موحەمەد بەئەنجامی‬ ‫دەگەیەنیت‪ .‬ئەمڕۆ پاش زیاتر لە‪١٤‬‬ ‫ســەدە داعــش دەیەوێت هەمان ئامانج‬ ‫«پێكهێنانی دەوڵەت» ێكی ئیسالمی‌و‬ ‫دواتر ئیمپراتۆریەتێكی ئیسالمی دوبارە‬ ‫بكاتەوە كە هێزەكانی دیكە ئەو كارەیان‬ ‫پێنەكرا هێزەكانی وەكــو « ئیخوان‌و‬ ‫ئەلقاعیدە»‪ ،‬دیــارە لەهەلومەرجێكی‬ ‫سیاسی جــیــاواز‌و قۆناغێكی مێژویی‬ ‫جیاوازدا‪ .‬لەباری یاساییەوە بەیاساكانی‬ ‫دیلی ژن‌و منداڵ دەستپێدەكات كە ناوی‬ ‫نــاوە « سەبی‌و رەقـــاب»‪ .‬ئیسالمی‬ ‫سیاسی ئەوكات ئیسالمی فیودالیزم‌و‬ ‫كۆیلەداری بو‪ ،‬ئیسالمی ئەمڕۆ ئیسالمی‬ ‫سەرمایەو كۆیلەدارییە‪.‬‬ ‫ئەتوانین بەشیوەیەكی رۆشن بابەتی‬ ‫« جیهاد»ی ئیسالمی‌و كوشت‌و بڕەكەی‬ ‫لەپەرتوكی « مەعالمی تەریق» ی سەید‬ ‫قوتبدا ببینین‌وبەتایبەت لەبەشی» جیهاد‬ ‫لەپێناو خودا دا»‪ ،‬هەروەها لەپەرتوكی‬ ‫« رسالە الجهاد»ی حسن بەنای رابەڕی‬ ‫ئیخوانیەكان‌و لەفتواچیە تازەكاندا‬ ‫بــەهــەمــان شــێــوە‪ .‬بــەاڵم باسی ئێمە‬ ‫لێرەدا تایبەتە بەمەسەلەی ژن‌و ئیسالم‌و‬ ‫كۆیالیەتی‌و بێ مافی ژن لەئیسالمدا‌و‬ ‫بەدیاریكراویش لێرەدا باسی داعش‌و‬ ‫مانیفێستەكەی‬ ‫مانێفێستەكەیەتی‪.‬‬ ‫داعش كە بەشێكی لەخوارەوە دێت‪...‬‬ ‫تەنها باسی كۆیلەتی ژنان نیە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چــی كۆیالیەتی مۆدێلیكی ئــەمــڕۆی‬ ‫سەرمایەیە لەجیهاندا‪ ،‬كڕێكارانی نیپالی‌و‬ ‫سریالنكی‌و پاكستانی‌و هندستانی‌و‬ ‫فلیبینی لەكەنداوی عەرەبی لەقەتەر‬ ‫لەئیمارات‌و سعودیە‪ ،‬نمونەی كۆیالیەتی‬ ‫كڕیكارانە لەسایەی سیستەمێكی سیاسی‬ ‫سەرمایەی كــەنــداو دا‪ ،‬كۆیالیەتیەك‬ ‫كە ئەمڕۆ بۆتە دەنگوباسی نێو دەزگا‬ ‫نێونەتەوەییەكان‪ ،‬یان كرێكارانی ژنانی‬ ‫خزمەتكار لەكەنداو و لوبنان نمونەیەكی‬ ‫تری كۆیالیەتیكردنی كرێكارە لەسایەی‬ ‫ســەرمــایــەو ســەرمــایــەداریــدا‪ .‬بەڵكو‬ ‫مانیفێستی داعـــش‪ ،‬ژن لەكۆیلەش‬ ‫دەردەكێشیت‌و دەیكاتەوە بەكااڵیەكی بێ‬ ‫روح‌و گیان‪ .‬كۆیلە وەك ئینسانێك كە‬ ‫بێ مافەو خاوەنی هەیە مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لەمانفێستی داعشدا‪ ،‬ژن لەوە‬ ‫كەمترە كە كۆیلەبێت‪ .‬پیاوی دیل الی‬ ‫داعش كۆیلەیە‌و بەم پێیە ئەمڕۆ كااڵیەكی‬ ‫زیــنــدوە دەكــرێــت بــگــۆڕدرێــتــەوە یان‬ ‫بكوژرێت یان ئەگەر هیچ سودێكی نەبو‬ ‫فڕێ بدرێت» ئازاد بكرێت»‪ .‬بەاڵم بۆ‬ ‫ژن‌وا نیە!!‪ .‬ژن لێرە هەم كۆیلەدەكرێت‌و‬ ‫دەفرۆشرێت‌و دەگۆڕدرێتەوە‌و دەتوانی‬ ‫بیخەیتە بواری‌وەبەرهێنانەوە لەڕێگای‬ ‫فرۆشتنی سێكسەوە هەم بەجیا لەوانە‬ ‫دەتوانی‌وەكو دۆالر یان هەر دراوێكی تر‬ ‫یان هەر كااڵیەكیتر لەبازاردا لەبۆرسدا‬ ‫ســەهــمــەكــانــیــان بــــەرزو نـــزم بكرێت‬ ‫بەاڵم لەبازاری « نەخاسە»دا بازاری‬ ‫فرۆشتنی دیلەژنەكان یان مندالەكاندا‪...‬‬ ‫مامەڵەی پێوە بكرێت‪ ،‬دەتوانی نرخی‬ ‫لەسەر دابنێیت‌و بەپێی تەمەنیان یان‬ ‫تەنانەت بەپێی جوانی یان‪‌،‬وە لەهەندێ‬ ‫باری تایبەت تردا بەكاردەهێنرێت بۆ‬ ‫بەرهەمهێنانی نەوەی تازە‪ .‬بەهەرحاڵ‬ ‫لەم روانگەیەوە ژن هەمو لەشی «زێڕە»‬ ‫بەاڵم بێدەنگە بێهەستە بێمافە‪‌ ،‬وەك‬ ‫زێر‪...‬ئینسان نییە‌و ناتوانێت لەڕوانگەی‬ ‫ئیسالم‌و مانفێستی داعشەوە تەنانەت‬ ‫ئینسانێكی كۆیلەش بێت وەكو پیاوان‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫فرۆید و لێكدانەوەى خەونەكان‬ ‫ڕووت سنۆودن‬ ‫و‪ .‬هێرۆ ئەحمەد‬ ‫(‪)2 – 1‬‬ ‫بۆچی لە دەروونشیكاریدا خەونەكان‬ ‫گرنگییەكی زۆریان هەیە؟‬ ‫دەگوترێت گەورەترین دەستكەوتی فرۆید‬ ‫لە ڕەوتــی فكری نوێدا‪ ،‬تیۆرییەكەیەتی‬ ‫دەربـــــارەى نــاخــودئــاگــا‪ .‬قوتابخانەى‬ ‫پۆزەتیڤیستی‪ ،‬كە لە سەردەمی فرۆیددا‬ ‫برەوی هەبوو‪ ،‬باسی لەوە دەكرد تاكەكان‬ ‫دەتوانن زانینێكی ڕاستەقینەیان سەبارەت‬ ‫بەخۆیان و جیهان هەبێت و ئێمەش بەسەر‬ ‫هەردووكیاندا كۆنترۆڵی لۆژیكیمان هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫ڕوانینە لە تەواوی بیركردنەوە زانستییەكاندا‬ ‫باو بوو و هەروەها جەختكردنەوەیشیان‬ ‫بەسەر واقیعییەتی مەلموس و تەنانەت‬ ‫سایكۆلۆژیاشدا زاڵ بوو‪ .‬فرۆید زۆر بەزوویی‬ ‫بۆی دەركــەوت‪ ،‬كە ئەم بانگەشانە جگە‬ ‫لە وەهمێك بــەوالوە‪ ،‬شتێكی دیكە نین‪،‬‬ ‫بەو هۆیەى ئێمە بە ئاگا نین لەو شتەى‬ ‫هەمیشە بیری لێدەكەینەوە و لە زۆربەى‬ ‫كاتەكاندا دەكەوینە ژێر كاریگەریی هێزە‬ ‫ناخودئاگاكانی نـــاوەوەى خــۆمــان‪ .‬ئەو‬ ‫دەیگوت لە راستیدا ناخودئاگا بریتییە‬ ‫لەچەند سوچێكی جــۆراوجــۆر و گەلێك‬ ‫رەوتــی دەروون ــی لە ئاستی خـــوارەوەدا‪،‬‬ ‫واتا لە جیهانی ناخودئاگادا بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫خــەونــەكــان خێراترین و بەردەستترین‬ ‫نموونەی بیركردنەوەى ناخودئاگان و نەك‬ ‫تەنها ئەوە دەسلمێنن‪ ،‬كە ناخودئاگا بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەڵكو باشترین ئامرازیشن بۆ گەیشتن‬ ‫بە زانیارە كەڵەكەبووەكان لە ناخودئاگادا‪.‬‬ ‫كتێبی «لــێــكــدانــەوەى خــەوانــەكــان»ی‬ ‫فرۆید‪ ،‬لە ڕاستیدا بریتییە لە دەستپێكی‬ ‫ڕاستەقینەى دەروونشیكاری‪ ،‬لەو كتێبەدا‬ ‫ب ــاس لــە بــوونــی نــاخــودئــاگــای چــاالك‬ ‫(ئەكتیڤ) دەكرێت‪ .‬ئەم ڕەوتە (پرۆسەیە)‬ ‫لە سەردەمی منداڵییەوە دەستپێدەكات و‬ ‫كاریگەری لەسەر رەفتاری ئینسان نییە‪.‬‬ ‫هەڵبەتە مێتۆدی زانستی بانگەشەیەكی بۆ‬ ‫كەشفكردنی مانای تەواوی خەونەكان نییە‪.‬‬ ‫خەڵكی هەمیشە حەزیان لە خەونەكان‬ ‫كــــردووە‪ ،‬بــەاڵم بــەر لــە فــرۆیــد خەڵكی‬ ‫دەیانگوت خەونەكان لە دەرەوەى تاكەوە‬ ‫دێــن و لە زۆربــەى كاتەكاندا بریتین لە‬ ‫پەیامی خودا (یان خودایان)‪ .‬بەمجۆرە‪،‬‬ ‫خەونەكان بە نیشانەگەلی نەرێنی یان‬ ‫ئەرێنی ئەو رووداوانـــە دادەنـــران‪ ،‬كە لە‬ ‫داهاتوودا دەردەكــەون‪ .‬تیۆرییەكی دیكە‬ ‫دەیــگــون خــەونــەكــان وێنەگەلێكی بێ‬ ‫مانان‪ ،‬كە بەهۆى خــراپ هەزمكردنەوە‬ ‫(هەرسكردنێكی خراپەوە) دروست دەبن! لە‬ ‫سەردەمی فرۆیددا زانیارییەكی زۆر دەربارەى‬ ‫خەونەكان لەبەردەستدا بوون‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫ئایدیا جۆراوجۆرەكانی كۆكردنەوە‪.‬‬ ‫فــرۆیــد یەكەمین تیۆرییەكی تــەواوی‬ ‫دەربــــارەى خ ــەون داڕشـــت و ك ــردی بە‬ ‫بابەتێكی پشت پێبەستن بۆ لێكۆڵینەوەى‬ ‫زانستی‪ .‬فرۆید بـــەردەوام مەیلی بەالی‬ ‫خەونەكاندا هەبوو و جەختی لەسەر گرنگی‬ ‫خەونەكان لە دەروونشیكاریدا دەكردەوە‪ .‬لە‬ ‫راستیدا بە ئەندازەیەك خەونەكانی بەگرنگ‬ ‫سەیر دەكــردن‪ ،‬كە دەیگوت هەر كەسێك‬ ‫بپرسێت چۆن دەبێتە دەروونشیكارێكی‬ ‫باش‪ ،‬وەاڵمەكەى بریتییە لەوەى ئەو دەبێت‬ ‫بتوانێت خەونەكانی خــۆى شیبكاتەوە‪.‬‬ ‫دەیگوت بەئاگابوون لە گرنگی خەونەكان‬ ‫یەكێكە لە گەورەترین كەشفەكانی خۆى‪.‬‬ ‫كاتی نیشتەجێبوونی لە شلۆز بیلەڤیو‬ ‫(‪ )Schloss Bellevue‬لە دەرەوەى‬ ‫ڤییەنا لە هاوینی ‪ ،1895‬خەوێكی بینی‪،‬‬ ‫ئەمە یەكەمین خەونێك بوو‪ ،‬وەك بەدیهاتنی‬ ‫ئارەزووەكانی خۆى لەقەڵەمی دا‪.‬‬ ‫لە كتێبی «لێكدانەوەى خەونەكان»دا ئەم‬ ‫خەونە بەناوی خەونی «دەرزیلێدانی ئیرما»‬ ‫هاتووە‪ .‬فرۆید هێندە لە ئایدیا تازەكانی‬ ‫خۆى دەربارەى خەونەكان خۆشحاڵ بوو‪،‬‬ ‫لە نەمایەكدا بۆ فلیس دەنووسێت‪ ،‬رۆژێك‪،‬‬

‫خەونەكان خێراترین و بەردەستترین نموونەی‬ ‫بیركردنەوەى ناخودئاگان و نەك تەنها‬ ‫ئەوە دەسلمێنن‪ ،‬كە ناخودئاگا بوونی هەیە‪،‬‬ ‫بەڵكو باشترین ئامرازیشن بۆ گەیشتن بە‬ ‫زانیارە كەڵەكەبووەكان لە ناخودئاگادا‬ ‫بەیادی ئەم كەشفكردنە گەورەیە‪ ،‬بەردێكی‬ ‫مەڕمەڕی لە شلۆز بیلەڤیو دادەنێن‪ .‬هەڵبەت‬ ‫شلۆز بیلەڤیو وێــران بــوو‪ ،‬بــەاڵم فرۆید‬ ‫خۆشحاڵ دەبوو ئەگەر بیزانیبایە تابلۆیەكی‬ ‫لەم چەشنەیان لە ساڵی ‪1977‬دا لە هەمان‬ ‫شوێن داناوە‪.‬‬ ‫شیكردنەوەی خەونەكان هــاوڕا لەگەڵ‬ ‫دواندنی ئــازاد‪ ،‬یەكێكە لە مێتۆدەكانی‬ ‫چ ــارەس ــەرك ــردن ــێ ــك ــی بـــنـــەڕەتـــی لە‬ ‫دەروونشیكاریدا‪ .‬فرۆید ئاسایی بەردەوام‬ ‫جــەخــتــیــدەكــردەوە‪ ،‬كــە مــەیــلــی بــەالی‬ ‫لێكۆڵینەوەى خونەكاندا لــە روانــگــەى‬ ‫زانستییەوە هەیە و لە پێشەكی كتێبی‬ ‫«لــێــكــدانــەوەى خــەونــەكــان»دا ئــامــاژە‬ ‫بــەم خاڵە دەكــات و دەڵێت لە هــەوڵ و‬ ‫تەقەلالكاندا بۆ كەشفكردنی لێكدانەوەى‬ ‫خەونەكان‪ ،‬نەچووەتە دەرەوەى سنووری‬ ‫زانستی پاتۆلۆژیای دەرمارەكان و جارێكی‬ ‫دیكە خۆى ئامادە كرد بۆ ئەو رەخنانەى‬ ‫لەالیەنی ئەندامانی كۆمەڵگاى زانستییەوە‬ ‫دەشیا لێیبگیرێن‪.‬‬ ‫فرۆید ئەوەى كەشفكرد‪ ،‬كاتێك نەخۆشان‬ ‫لەسەر قەنەفەكە پشوو دەدەن و خەریكی‬ ‫دواندنی ئــازادن‪ ،‬خۆیان دەستدەكەن بە‬

‫قسەكردن دەربــارەى خەونەكانی خۆیان‪.‬‬ ‫الی فرۆید‪ ،‬ناخودئاگا بریتییە لە هەموو ئەو‬ ‫ئارەزووە سەركوتكراوانەى لەدەسەاڵتی زهنی‬ ‫خودئاگادا نین و تێگەیشتن لە ناوەرۆكەكانی‬ ‫ناخودئاگا بەپێی بیركردنەوەى خودئاگا‪،‬‬ ‫كارێكی مەحاڵە‪ .‬ئــەو لــەوە تێگەیشت‬ ‫خەونەكان یەكێكن لەو رێگایانەى دەتوانین‬ ‫بەهۆیەوە و بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ‬ ‫دەستمان بە ناخودئاگادا رابگات‪.‬‬ ‫خەونەكان بەچەند هۆیەكەوە بوون بە‬ ‫تەوەری ئیشكردنی دەروونشیكاری‪:‬‬ ‫• لە كاتی خەوتندا زهنی خودئاگا‬ ‫پشوو دەدات و ئاگای لەبارودۆخەكان نییە‪،‬‬ ‫ئەوكاتە خەون دەبینرێت‪ ،‬بەم هۆیەوە فرۆید‬ ‫خەونەكانی بە شایەتییەك لەسەر بوونی‬ ‫زهنی ناخودئاگا بۆ تێگەیشتنێكی قوڵتر‪،‬‬ ‫لەقەڵەم دا‪.‬‬ ‫• فرۆید هیپۆنۆتیزم و تەكنیكی فشاری‬ ‫زیاتر رێگاكانی دیكە بەباشتر دەزانی‪ .‬ئەو‬ ‫دەیزانی ناتوانێت هیچ كەسێك ناچار بە‬ ‫تێگەیشتن لەو شتە بكات‪ ،‬كە بریتییە لە‬ ‫ناخودئاگای ئەو و تەنها بەهۆى مێتۆدە‬ ‫تازەكانی شیكردنەوەى خەون و دواندنی‬ ‫ئــازاد‪ ،‬دەكرێت لە رەمز و نهێنی نیشانە‬

‫نیرۆسەكان تێبگەین‪.‬‬ ‫• لەو كاتەی فرۆید سەرقاڵی داڕشاتی‬ ‫تیۆرییە سەرەكییەكانی خۆى بوو دەربارەى‬ ‫خــەونــەكــان‪ ،‬هــاوكــات دەســتــیــكــرد بە‬ ‫لێكۆڵینەوە دەربــارەى ئــارەزووی سێكسی‬ ‫منداڵیش‪ .‬ئەو باوەڕی بەوە هێنابوو‪ ،‬كە‬ ‫خەونەكان بە گشتی پەیوەندییان بە بابەتە‬ ‫سێكسییەكانەوە هەیە لە سەرەتاكانی‬ ‫منداڵیدا و گرفتە دەروونییەكانیش تەنها لە‬ ‫رێگاى شیكردنەوەى خەونەكان و دواندنی‬ ‫ئازاد‪ ،‬دەكرێت چارەسەر بكرێن‪.‬‬ ‫• فـــرۆیـــد دەیــــگــــوت خ ــەون ــەك ــان‬ ‫بەدیهاتنی رەمــزی (سیمبولی) ئــارەزووە‬ ‫سەركوتكراوەكانن‪ ،‬كەواتە بە دۆزینەوەى‬ ‫ئــــارەزووە شـــاراوە و رەمــزاویــیــەكــان لە‬ ‫خەونەكاندا‪ ،‬دەشێت گرفتەكە چارەسەر‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫خەونەكان وەك بەدیهاتن (ریالیزەكردن)‬ ‫ی ئارەزووەكان‬ ‫بــەردەوام تاكەكان حەزدەكان هەندێك‬ ‫لــە خــەونــەكــانــیــان وەك بەدیهێنانی‬ ‫ئارەزووەكانیان سەیر بكەن‪ .‬بەاڵم زیاد لە‬ ‫پێویست ئەم تەعبیرانە بەكاردەهێنین‪« :‬لە‬

‫خەونەكانتاندا» و «لە سەیروسەمەرەترین‬ ‫خەونەكانی مندا»‪ .‬فرۆید هەنگاوێك لەو‬ ‫ناوانە زیاتر دەچێتە پێشەوە و باوەڕی‬ ‫وایە خەونەكان پێویستییان بە بەدیهێنانی‬ ‫ئارەزوویەكی سەركوتكراو هەیە؛ كەواتە‬ ‫خــەونــەكــان زۆر لــەو خەیاڵپاڵوی یان‬ ‫حیكایەتانە دەچن‪ ،‬كە تێیاندا خەریكی‬ ‫شیكردنەوەى ئارەزووەكانی پێشوومان‬ ‫دەبین‪.‬‬ ‫خەونێك بە سادەترین شێوە بریتییە‬ ‫لە دەربڕینی ئــارەزوویــەك‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫فــرۆیــد بــاس لــە دایــكــی الوێــك دەكــات‪،‬‬ ‫بــەهــۆى ئــاگــاداربــوون لــە منداڵەكەى‪،‬‬ ‫كە دووچـــاری نەخۆشیی پەتا هاتبوو‪،‬‬ ‫ماوەیەك لە پەیوەندی كەسانی دەوروبەری‬ ‫دووركەوتەوە‪ .‬ئەو لە جیهانی خەونەكاندا‬ ‫چــووبــووە دیـــداری ژمــارەیــەكــی زۆر لە‬ ‫نــووســەری نـــاودار و گەلێك گفتوگۆى‬ ‫سەرنجڕاكێشی لەگەڵدا ئەنجام دابــوون‪.‬‬ ‫كاتێك كچە چكۆلەكەى فــرۆیــد‪ ،‬ئانا‪،‬‬ ‫نەخۆش بوو و رێگەى نەدا نان بخوات‪،‬‬ ‫خــەوی بە شاتوو و ئۆملێت و كێكەوە‬ ‫بینی‪ .‬ئەمجۆرە خەونە سادانە‪ ،‬كە بریتین‬ ‫لە بەدیهاتنی ئارەزووە كەسییەكان‪ ،‬زیاتر‬ ‫مندااڵن دەیبینن و بە گشتی بەدیهاتنی‬ ‫ئەو ئــارەزووانــەن‪ ،‬كە رۆژی پێشووتر لە‬ ‫خەونەكاندا بەدینەهاتوون‪ .‬فرۆید ئەمجۆرە‬ ‫خەونانەى خۆیشی تۆمار دەكات‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ئەگەر خواردنی سوێری وەك سوێرەماسی‬ ‫یان زەیتون بخوات‪ ،‬ئەوا لە خەونەكاندا‬ ‫دەیبینی‪ ،‬كە ئاو دەخواتەوە‪.‬‬ ‫خــەونــەكــانــی دیـــكـــە‪ ،‬بــەدیــهــاتــنــی‬ ‫ئارەزووگەلێكی قوڵتر بــوون‪ .‬ئەو بینی‬ ‫ئــەو ئـــاوەى دەیــخــواتــەوە‪ ،‬كــە قاپێكی‬ ‫تایبەتدایە‪ ،‬كە چیتر لەبەردەستیدا نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەستی بە حەسرەتی بوونی قاپەكە‬ ‫لەخۆیدا دەكرد‪ .‬فرۆید بە ئەندازەیەك وەك‬ ‫شێوەیەكی گەڕانەوە بۆ منداڵی و هێزە‬ ‫غەرییزییەكان و وێنەكان لە خەونەكانی‬ ‫دەڕوانــــی‪ ،‬كــە ئێستاكێ بــەســەر ژیانی‬ ‫ئێمەدا زاڵن‪ .‬هەرچەندێك گەورەتر دەبین‪،‬‬ ‫تێدەگەین تەواوی ئارەزووەكانمان بەخێرایی‬ ‫بەدینایەن (ریالیزە نابن)‪ .‬ئەو رێگری‬ ‫یان بەربەستەى لەالیەن باوك و دایك و‬ ‫چاودێرەكانمانەوە لەبەردەممان دادەنرێن‬ ‫یان بەسەرماندا دەسەپێنرێن‪ ،‬وردە وردە‬ ‫ناواخن دەبن و ئارەزووە قەدەغەكراوەكان‬ ‫بـــەرەو ناخودئاگا كێشدەكەن‪ .‬فرۆید‬ ‫ئــەم پرۆسەیە بە سانسۆر نــاودەبــات و‬ ‫دەڵێت خەونەكان زیاتر دەركەوتنەوەى‬ ‫ئـــارزووە سێكسییە سەركوتكراوەكانی‬ ‫قۆناغی منداڵین و بە شێوەیەكی دیكە‬ ‫دەردەكەونەوە‪ .‬لەبەر ئەوەى قبوڵكردنی‬ ‫ئەم ئارەزووانە شتێكی مەحاڵ بووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫سەركوتكراون و خەونەكان‪ ،‬وەك نیشانە‬ ‫نیرۆسییەكان‪ ،‬تەكنیكی سانسۆركراوی‬ ‫دەربڕینی ئەو شتەیە‪ ،‬كە شاردراونەتەوە‪.‬‬ ‫الی فــرۆیــد‪ ،‬رووداوەك ــان ــی ئــەم دواییە‬ ‫و ئــارەزووەكــانــی ئێستای تاكەكەس‬ ‫كاریگەرییەكی كەمیان لەسەر خەونەكان‬ ‫هــەیــە‪ ،‬و بــە گشتی وەك شێوەیەك‬ ‫دەردەكـــەون‪ ،‬كە بە جۆرێك یەكێك لە‬ ‫ئـــارەزووە سەركوتكراوە سەرەتاییەكان‬ ‫بەیاد بهێننەوە‪ .‬هەڵبەت ئەمڕۆكە رووداوە‬ ‫بەردەوامەكان و رووداوەكانی دواتریش وەك‬ ‫شتێكی گرنگ لە خەونەكاندا دادەنرێن‪.‬‬ ‫بەدیدی فرۆید‪ ،‬ئارەزووە هەڵگەڕاوەكان‬ ‫لە خەونەكاندا بە گشتی پەوەیندییان‬ ‫بە منداڵییەوە هەیە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫لــەســەرەتــادا شتێكی وەهــاش لەبەرچاو‬ ‫نەگیرێت‪ .‬ئەم ئایدیایە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئایدیا سەرەكییەكەى ئەو‪ ،‬كە نیشانەكانی‬ ‫هیستریا‪ ،‬دەگــەڕێــنــەوە بۆ گرفتەكانی‬ ‫سەردەمی سەرەتای منداڵی‪.‬‬ ‫الی فــرۆیــد‪ ،‬خــەونــەكــان بریتین لە‬ ‫نیشانەى نیرۆسەكان (عوسابییەكان)‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەو راستییەى دەڵێت تەنانەت‬ ‫ئەو كەسانەش خەون دەبینن‪ ،‬كە بەدەست‬ ‫نەخۆشییە دەروونییەكانەوە ناناڵێنن‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەروونشیكاری ئەم راستییە بە هەمووانەوە‬ ‫گرێدەداتەوە‪ .‬بەدیدی ئەو‪ ،‬خەونەكان مەحاڵ‬ ‫مومكین دەكەن (نەگەر دەكەن بە ئەگەر)‬ ‫و واز لە بابەتەكانی ساتی بێداری دەهێنن‪.‬‬

‫لە خەونەكاندا ئارەزووە سانسۆركراوەكان‬ ‫دەچنە دەرەوەى ناخودئاگاوە‪ ،‬كە لە ساتی‬ ‫بێداریدا‪ ،‬بەگشتی كۆنترۆڵ كراون‪ .‬ساتی‬ ‫چوونی ئەم ئارەزووانە بۆ ناو ناخودئاگا‪،‬‬ ‫ئــەوا مێشك خەونەكان سانسۆر دەكات‬ ‫و پاشان كۆنترۆڵیان دەكات و ناوەرۆكە‬ ‫بێزاركەرەكەیان لێدادەماڵێت و لە ترسی‬ ‫ئــەوەى خەوبین ئــازار نەبینێت‪ ،‬مێشك‬ ‫پاشەكشەیان پێدەكات و سەركوتیان‬ ‫دەكــات و بەمجۆرە خەونەكان دروســت‬ ‫دەبن تا ئارەزووە شاراوەكان بە شێوەیەكی‬ ‫جیاوازتر دەربكەونەوە و تاك بتوانێت‬ ‫درێــژە بە خەوەكەى بــدات‪ .‬كەواتە الی‬ ‫فرۆید خەونەكان چەند پاسەوانێكن رێگامان‬ ‫پێدەدەن خەوێكی ئاراممان هەبێت‪ .‬ئەو‬ ‫دەڵێت خەونەكان بە ئاستێك ئــارەزووە‬ ‫شاراوەكان ئاشكرا دەكەن و ئەگەر كەسێك‬ ‫لە ساتی بێداریدا بەمجۆرە كاری كردبایە‪،‬‬ ‫ئەوا بە شێت لەقەڵەم دەدرا‪ .‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫فرۆید ئاماژەى بە خاڵێكی گرنگ كردووە‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا دۆزیــنــەوەى ئارەزوویەكی‬ ‫ش ــاراوە وەك مەحاڵی لێدەهات فرۆید‬ ‫زیرەكانە سوودی لە دوو روونكردنەوەى‬ ‫گریمانەیی وەردەگرت‪.‬‬ ‫• نەخۆش بەرانبەر بە دەروونشیكار لە‬ ‫جۆرێك حاڵەتی گواستنەوەى نێگەتیڤ‬ ‫(نەرێنی) دایە‪ .‬ئەو بە گشتی خەونگەلێكی‬ ‫سەیر و سەمەرە دەگێڕێتەوە بۆ ئەوەى‬ ‫تیۆرییەكانی دەروونشیكاری بەتاڵ بكاتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە فرۆید دەربــارەى پارێزەرێك‬ ‫دەڵێت خەونگەلێكی دەبینین‪ ،‬كە تەواوی‬ ‫سەردانیكەرانی خۆى لەدەستداوە‪ .‬فرۆید‬ ‫ئەو لە قوتابخانەدا مونافیسی یەك بوون و‬ ‫فرۆید هەمیشە لەپێش ئەوەوە بوو؛ كەواتە‬ ‫ئەو لە خەونیدا لەگەڵ فرۆید خەریكی‬ ‫خۆیەكسانكردن دەبوو و هیواداربوو لێی‬ ‫بباتەوە‪ .‬ئەمە مانای ئەوە دەبەخشێت‪ ،‬كە‬ ‫خەون بەدیهاتنی ئارەزوویەكی شاراوەیە‪.‬‬ ‫• نـــەخـــۆش مــازۆخــیــزمــی زهــنــی‬ ‫بەكاردەهێنێت‪ .‬لەم حاڵەتەدا‪ ،‬خەون‪،‬‬ ‫ئارەزوویەكی مازۆخیستییانە تێر دەكات‪،‬‬ ‫كە خۆى شێوەیەكی بەدیهاتنی ئارەزووە‪.‬‬ ‫ئەم دوو شیكردنەوەیە دەكرێت بریتی‬ ‫بێت لە نموونەگەلێكی پێداگرییەكانی‬ ‫فرۆید‪ ،‬كە دەیویست تیۆرییەكەى خۆى‬ ‫بە هــەر چەشنێك بــووە‪ ،‬بسەلمێنێت!‬ ‫ســەیــرە فــرۆیــد وەهـــا ســەرســەخــتــانــە‬ ‫ب ــەم تــیــۆریــیــەوە گــیــرســابــووەوە‪ ،‬كە‬ ‫خەونەكان تەنها بریتین لە ئـــارەزووە‬ ‫سەركوتكراوەكانی منداڵی‪ .‬رەخنەگران‪،‬‬ ‫دەیانگوت ئەم تیۆرییەی فرۆید جۆرێكە لە‬ ‫«كورتكردنەوە» (‪،)reductionism‬‬ ‫چونكە خەونەكان پێداویستی و گرفتی‬ ‫گــەورەســااڵن دەنوێننەوە‪ ،‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫خەونی «دەرزیلێدانی ئیرما»‪ ،‬نیشانەى‬ ‫نیگەرانییەكانی ئــەو بــوو دەربــــارەى‬ ‫لێهاتوویی وەك پزیشكێك‪.‬‬ ‫دواجار فرۆید بەو ئەنجامە گەیشت‪ ،‬كە‬ ‫خەونگەلێكی جۆراوجۆر بوونیان هەیە و لە‬ ‫تیۆرییەكەی ئەودا جێگەیان نابێتەوە‪:‬‬ ‫• هەندێك لە خەونەكان پێویستیان‬ ‫بە لێكدانەوە نییە‪ .‬كاتێك برسین خەو بە‬ ‫خواردن و كاتێك پارەمان نییە‪ ،‬خەو بە‬ ‫پەیداكردنییەوە دەبینین‪.‬‬ ‫• ســەربــاری ئــەمــە‪ ،‬خەونگەلێكی‬ ‫زیانبەخش بوونیان هەیە‪ ،‬كە تێیاندا‬ ‫راستەوخۆ دەكەوینە بـــەردەم تــرس و‬ ‫تۆقین لە روودانــی رووداوێــك‪ .‬فرۆید لە‬ ‫قۆناغی جەنگی یەكەمی جیهان و دوای‬ ‫ئەوە‪ ،‬رووبەڕووی ئەزموونی ئەو قوربانییە‬ ‫تووش بوو بە شۆك و زیانانە بووبووەوە‪،‬‬ ‫كە ئەزموونەكانی سەردەمی جەنگیان لە‬ ‫خەونەكانیاندا دووبــارە دەكــردەوە‪ .‬هەر‬ ‫ئەمە بووە هۆى ئەوەى فرۆید گومان لەو‬ ‫جەختكردنەوە سەرەتاییەى خۆى بكات‪،‬‬ ‫كە دەیگوت خەونەكان هەمیشە بریتین لە‬ ‫بەدیهاتنی ئارەزووەكانی سەردەمی منداڵی‪.‬‬ ‫• هەندێك لە خەونەكان ناوەرۆكێكی‬ ‫كابوسییان هەیە و دەبنە هۆى نیگەرانی‬ ‫و خەمۆكییەكی زۆر و كێشەیە بتوانین بە‬ ‫تەواوی لەم بارەیەوە ماسكی بەدیهاتنی‬ ‫ئارەزووەكانیان بەبەردا بكەین‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫فرۆید وه‌ك جادوگه‌ر‬ ‫ده‌روونشیكاری وه‌ك ئایدیایه‌كی ئه‌فسونگه ‌‌‬ ‫‌‌رانه‬ ‫دیالۆگ له‌گه‌ڵ میشێل ئۆنفرای‬ ‫سازكردنی‪ :‬كاترین غۆلیۆ‬ ‫له‌ عه‌ره‌بیه‌وه‌‪ :‬بڕوا عه‌الدین‬ ‫لــۆپــوان‪ :‬به‌ته‌مان ل ‌ه ساڵی ‪ 2010‬دا‬ ‫زنجیره‌ توێژینه‌وه‌كه‌تان ل ‌ه زانكۆی میللی‬ ‫(كان) تایبه‌ت بكه‌ن به‌ بیری فرۆیدیزم‪.‬‬ ‫ئایا وێنای كه‌سایه‌تی فرۆید الی ئێو‌ه‬ ‫چۆنه‌؟‬ ‫مێشال ئۆنفرای‪ :‬فرۆید ب ‌ه هاوه‌ڵی‬ ‫به‌ربه‌ستێكی سه‌خت هاتۆت ‌ه ژیانه‌وه‪:‬‬ ‫دایكی ب ‌ه هه‌شته‌مین شتی سه‌یروسه‌مه‌ره‌ی‬ ‫دونیای زانیوه‌! ئه‌و پیاو‌ه ك ‌ه ڕه‌فتاری‬ ‫زینا له‌گه‌ڵ مه‌حره‌مه‌كاندا (‪)Incest‬‬ ‫بـه‌سـه‌ریــدا زاڵــبــووه‌‪ ،‬لـه‌ ژیانیدا كــاری‬ ‫له‌سه‌ر گشتاندنی نیرۆسی خۆی كردو‌ه‬ ‫تا به‌قازانجی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی دایك ‌ه‬ ‫خــۆشــویــســتــراوه‌كـه‌ی بشكێته‌وه‌‪ :‬ئه‌و‬ ‫ناچاربوو درۆ بكات تا بیسه‌لمێنێت ك ‌ه‬ ‫ته‌كنیكه‌ شیكارییه‌كانی ده‌توانن مرۆڤ ‌ه‬ ‫ده‌روونــبــیــمــاره‌كــان چاكبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬جگ ‌ه‬ ‫ل ـه‌وه‌ی ك ‌ه ده‌بــوو په‌یوه‌ندییه‌كانی كه‌م‬ ‫و به‌رته‌سك بكاته‌و‌ه تا بڵێت من خۆم‬ ‫خۆمم دروستكردوو‌ه و هیچ ل ‌ه كه‌سه‌و‌ه‬ ‫فــێــرن ـه‌بــووم‪ ،‬واتـــ ‌ه بـه‌شــێــوه‌یـه‌كــی زۆر‬ ‫توندوتیژان ‌ه په‌یوه‌ندیی خۆی به هه‌موو‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌وه‌ بپچڕێنێت ك ‌ه یارمه‌تیده‌ری‬ ‫بوون بۆ گه‌شه‌كردن‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ ناچاربوو‌ه‬ ‫زۆر له‌و كۆته‌یشن و په‌ره‌گراف و وتان ‌ه‬ ‫بــشــارێــت ـه‌و‌ه كــه‌ لــه‌ك ـه‌ســانــی تـــره‌و‌ه‬ ‫وه‌ریگرتبوون‪ ،‬سترا‌كتورێك و چه‌شنێك ل ‌ه‬ ‫بنه‌ما دروستبكات تاوه‌كو ل ‌ه ڕێی پره‌نسیپی‬ ‫كه‌نیسه‌ی كاتۆلیكییه‌و‌ه په‌الماری جیهانی‬ ‫پێ بــدات‪ :‬جا ئه‌رتۆدۆكسیزم بووبێت‪،‬‬ ‫هێرتیكی (زه‌ندیقی) بێت‪ ،‬پێغه‌مبه‌ران‬ ‫و یه‌هودا و ئه‌نجومه‌نی كاردیناڵه‌كان و‬ ‫حه‌ره‌م و ‪ ...‬هتد‪ ،‬یان هه‌ر شێكی تر بوو‬ ‫بێت!‬ ‫لۆپوان‪ :‬ئێو‌ه ن ‌ه پزیشكن و ن ‌ه زانا‪،‬‬ ‫كه‌چی نكۆڵی له‌ سیمای زانستیانه‌ی‬ ‫ده‌روونــشــیــكــاری ده‌كـــــه‌ن‪ ،‬ت ـه‌نــان ـه‌ت‬ ‫ده‌ڵێن بیركردنه‌وه‌یه‌كی ئه‌فسونساز و‬ ‫جادوگه‌رانه‌یه‌‪ .‬بۆچی؟‬ ‫میشال ئۆنفرای‪ :‬له‌به‌رئه‌وه‌ی فرۆید‬ ‫خۆی به‌رده‌وام ئه‌وه‌ی دووپاتكردۆته‌وه ك ‌ه‬ ‫پێویست ناكات مرۆڤ پزیشك بێت یان‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زانستی بكات بۆئه‌وه‌ی مرۆڤ‬ ‫بخاته‌ سه‌ر چرپای ده‌روونشیكاری و وه‌ك‬ ‫بابه‌تێك بۆ چاره‌سه‌ر سه‌یری بكات‪ .‬الی ئه‌و‬ ‫شیكردنەوەى دەروونى و چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫نه‌خۆشی سایكۆلۆژی پێویستی به‌و‌ه نه‌بووه‬ ‫پزیشك و زانا بیت‌‪ ،‬چونك ‌ه له‌بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫خۆی نكۆڵی ل ‌ه هه‌ر جۆر‌ه ئاماده‌سازی‬ ‫و پێشوه‌ختییه‌كی توێكاری‪ ،‬فیزیۆلۆژی و‬ ‫بایۆلۆژی كردوو‌ه له‌ زانستی هۆكاره‌كانی‬ ‫نه‌خۆشییدا‪ .‬فرۆید پێی وا بووه ك ‌ه بیماریی‬ ‫و نه‌خۆشی ده‌روونی هه‌میش ‌ه ده‌ره‌نجامی‬ ‫گرژبوونی خانه‌ئامێره‌كانی سایكۆلۆژیای‬ ‫مرۆڤ خۆیه‌تی‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌م ڕاستی ‌ه هێند‬ ‫به‌ڵگه‌نه‌ویست ‌ه ك ‌ه هیچ پێویستیه‌كی ب ‌ه‬ ‫سه‌لماندن نیه‌‪ ،‬ده‌توانین بڵێیین فرۆید ب ‌ه‬ ‫داڕشتنێكی ئه‌ده‌بیان ‌ه درۆی به‌ناوی ئه‌و‬ ‫دۆخانه‌وه‌ كردوه ك ‌ه ده‌بن ‌ه هۆی بیماریی‬ ‫ده‌روون‪ .‬بیری فرۆیدیزم ئه‌فسونساز و‬ ‫جادوگه‌رانه‌ی ‌ه چونك ‌ه ته‌نها و ته‌نها پشت‬ ‫به‌و شت ‌ه ده‌به‌ستێت ك ‌ه به‌ده‌ستیهێناوه‌‪:‬‬ ‫ك یا‬ ‫وه‌ك چۆن جادوگه‌رێك‪ ،‬نوشته‌نوسێ ‌‬ ‫ئاوی لۆردس (‪ )Lourdes‬نه‌خۆشێك‬ ‫چاكده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش هه‌ندێك كه‌سی‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ چاككردۆته‌وه‌‪ ...‬له‌و ڕیسك و‬ ‫سه‌رچڵیه‌یدا كه‌ نواندویه‌تی‪ ،‬هیچ شتێكی‬

‫هه‌ڵده‌ستن و ده‌ڕۆنـه‌ ده‌ره‌وه‌‌ی كه‌نیسه‌‪،‬‬ ‫هه‌ستده‌كه‌ن دۆخه‌ ده‌روونیه‌كه‌یان كه‌مێك‬ ‫باشتر بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئایا ئه‌مه‌ به‌ڵگه‌یه‌ بۆ‬ ‫بوونی خودا؟‬ ‫لــوپــوان‪ :‬ئێوه‌ ب ـه‌ره‌نــگــاری ئایدیای‬ ‫فرۆیدیزم ده‌بنه‌وه‌ و پێتان وایه‌ هیچ نه‌بووه‌‬ ‫جگه‌ له‌ چه‌شنێك كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ڕه‌شبینیی‬ ‫ده‌سه‌اڵتخوازانه‌‪ .‬بۆچی؟‬ ‫میشا‌ل ئۆنفرای‪ :‬فرۆید كتێبێكی پێشكه‌ش‬ ‫به‌ موسولینی كردووه‌ و تیایدا بۆی نوسیووه‌‪:‬‬ ‫((پێشكه‌شه‌ به‌ بنیتۆ موسولینی‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ساڵو و ڕێــزی پیره‌مێردێكدا كه‌ دان به‌‬ ‫جه‌نابی فه‌ڕمانڕه‌وادا ده‌نێت وه‌ك پاڵه‌وانی‬ ‫ڕۆشنبیری‪‌.‬ڤێنا‪ 26 ،‬ی ئه‌پریلی ‪.))1933‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌م ستایشه‌ چاوه‌ڕواننه‌كراوه‌ی‌ فرۆید‬ ‫بۆ موسولینی‪ ،‬له‌به‌ر ڕه‌شبینیه‌كه‌ی خۆی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها دژایه‌تیكردنه‌كانی بۆ كۆمۆنیزم و‬ ‫ڕه‌خنه‌كانی له ‌هه‌ر چه‌شنه‌ گه‌شبینییه‌كی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه‌ وا ده‌كه‌ن كه‌‬ ‫شایسته‌ی ئـه‌وه‌ بێت هه‌ر یه‌ك له‌ ئێمه‌‬ ‫مه‌له‌فه‌كه‌ی هه‌ڵبده‌ینه‌وه‌ و بیخه‌ینه‌ به‌ر‬ ‫باس و مشتومڕی له‌سه‌ر بكه‌ین‪.‬‬ ‫لــوپــوان‪ :‬باشه‌ پێشنیارتان چیه‌ ‌یه‌‬ ‫بــۆ كـه‌ســێــك كــه‌ بــه‌ ده‌ســـت نیرۆسی‬ ‫شكستخواردنه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت و به ‌دوای‬ ‫كــۆم ـه‌كــی پزیشكێكی چــاره‌ســه‌ركــه‌دا‬ ‫ده‌گه‌ڕێت؟‬ ‫میشال ئۆنفرای‪ :‬ب ـه‌ڕای من با بچێت‬ ‫«سینیكا و دڵدانه‌وه‌كانی» بخوێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫مــارك ئۆروێڵ و ئایدیاكانی‪ ،‬ئیبیكتیت‬ ‫و پوخته‌نامه‌كه‌ی‪ ،‬ئێپیكۆر و نامه‌كه‌ی‬ ‫بۆ مینیسی‪ ،‬مۆنتانی و توێژینه‌وه‌كانی‪،‬‬ ‫پاشان با بڕوات به ‌دوای شتێكدا بگه‌ڕێت‬ ‫كه‌ ده‌ربازی بكات و بیخاته‌و‌ه سه‌ر ڕێگه‌ی‬ ‫ڕاست (وه‌ك یه‌كه‌مین ده‌سته‌واژه‌ی كرداری‬ ‫فه‌لسه‌فی‌ به‌ر له‌وه‌ی ئایین له‌ فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫ببات و به ‌ئامانجی تایبه‌تیانه‌ی خۆی‬ ‫به‌كاریبهێنێته‌وه)‪ ،‬شتێك كه‌ وای لێبكات‬ ‫ژیانێكی فه‌لسه‌فیانه‌ بژی وه‌ك مامۆستایه‌كی‬ ‫بابه‌تیانه‌ی هه‌ر فه‌لسه‌فه‌یه‌كی دێرین‪ ،‬به‌ر‬ ‫له‌ گه‌نده‌ڵكردنی فه‌لسه‌فه‌ وه‌ك زانستێكی‬ ‫باوه‌ڕیان به‌ فرۆیدیزمه‌ ئه‌و ئازادیه‌ ڕه‌های ‌ه پایه‌به‌رز و شكۆدار‪ ،‬له‌الیه‌ن مه‌سیحیه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆر به‌رز ده‌نرخێنن كه‌ نه‌خۆش به‌بۆنه‌ی‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫ده‌روونشیكاریه‌وه‌ ده‌ستی ده‌كه‌وێت‪....‬‬ ‫‪ .1‬ئه‌م زاراوه‌یه‌ (هاجیۆگرافی) پوخت‬ ‫میشال ئۆنفرای‪ :‬فه‌لسه‌فه‌ی دژ ته‌وژمێكه‌‬ ‫هی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مه‌ و ته‌واو ناكۆكه‌ به‌ مه‌سیحیانه‌یه‌ و تایبه‌ته‌ به‌ نوسینه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی ئینسایكلۆپیدیانه‌ی ڕۆشنگه‌ری‪ .‬ژیــانــی قــدیــس و پــیــرۆزكــردنــی كه‌سه‌‬ ‫به‌اڵم ئیتر ده‌ڵێیت چی؟ ئه‌فسانه‌ فرۆیدی به‌ناوبانگه‌كانی نــاو كه‌نیسه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫كرد به‌ فه‌یله‌سوفی ڕۆشنگه‌ری‪ .‬به‌هه‌ر حاڵ مه‌زنكردنیان وه‌ك كه‌سی ئه‌فسونگه‌ر و‬ ‫ئه‌و پیاوه‌ كه‌ باوه‌ڕی به‌وه‌ هه‌بوو نه‌خۆشی ئه‌نجامده‌ری كردارگه‌لێك كه‌ ناواقیعیه‌ و‬ ‫شتێكه‌ ده‌ڕوات و دێته‌وه‌ (واته‌ كۆتایی نیه‌ ده‌كه‌وێته‌ سه‌رو توانای مرۆڤه‌وه‌‪ ،‬دیاره‌‬ ‫و ده‌ماوده‌م مرۆڤ دوچاری دێت)‪ ،‬بڕوای ئه‌مه‌ش وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ موباره‌كی و‬ ‫به‌ سوسه‌كردنی دڵ و پێشبینیكردنی مه‌زنی ئه‌و كه‌سه‌ پیرۆزكراوانه‌ به‌كارهاتووه‌‪،‬‬ ‫ڕووداوه‌كان‪ ،‬باوه‌ڕی به‌ سیمبولیزم هه‌بوو دیاره‌ نمونه‌ی وایش له‌ كولتوری كوردیدا‬ ‫كه‌ ئه‌مانه‌ش خــۆی به‌ڵگه‌ن بۆ بوونی زۆره‌‪ ،‬به‌اڵم زاراوه‌كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ جیهان و‬ ‫ڕه‌شبینییه‌كی ئاشكرا و بێپه‌رده‌‪ ،‬توانی كولتوری مه‌سیحی‪( .‬و‪.‬ك)‪.‬‬ ‫گنوسیزم زاراوه‌یه‌كی ئاڵۆزه‌‪ ،‬مانا‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر ماته‌ریالیزمی سیستمی نێرڤی‬ ‫مرۆییدا پله‌وپایه‌یه‌ك ببه‌خشێته‌وه‌ به‌ گریكیه‌كه‌ی واتای زانین ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌بستراكتبوونی ناهۆشیاریی‪ ،‬سه‌رباری له‌ سه‌رده‌می مه‌سیحیدا پتر به‌و ڕاڤه‌كردنه‌‬ ‫ڕقی به‌رده‌وامی ئه‌و له‌ فه‌لسه‌فه‌ و كردنی ده‌وترێت كه‌ قوڵتر ده‌ڕوانێته‌ ده‌ق و باوه‌ڕی‬ ‫ئافره‌ت به‌ پیاوێكی كه‌موكورتی خه‌سیو به‌ وه‌حی و بۆ هاتنه‌خواره‌وه‌ نیه‌‪ ،‬زیاتر‬ ‫كه‌ ئۆرگانی سێكسیی پیاوی نیه‪ ،‬پیاوێك پشت به ئاوێته‌كردنی‌ فه‌لسه‌فه‌ هه‌ناویه‌كان‬ ‫كه‌ توانی بیر و ئایدیایه‌كی فالوسییانه‌ ده‌گرێت‪( .‬و‪.‬ك)‬ ‫(یینئاسا) دابمه‌زرێنێت‪ ،‬پیاوێكی له‌م‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫چه‌شنه‌ و له‌م دۆخ ـه‌دا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫له‌بنه‌ڕه‌تدا ده‌قی ئه‌م دیالۆگه‌‌ له‌ گۆڤاری‬ ‫گوزارشت نه‌بووه‌ له‌ ڕۆشنگه‌ری‌‪ ...‬هه‌ر بۆیه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر بــاوه‌ڕداران (وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ ئێوه‌ (‪ )Le Point‬ی فه‌ره‌نسیه‌وه‌ وه‌رگیراوه‌‬ ‫ده‌یڵێن) وا هه‌ستبكه‌ن خواوه‌نده‌كانیان كه‌ ژماره‌یه‌كی تایبه‌ت بووه‌ به‌ فرۆید و له‌‬ ‫هه‌ڵگری ئه‌و هه‌موو جۆره‌ چاكه‌ و باشیانه‌ن ئۆكتۆبه‌ر نۆڤه‌مبه‌ری ‪ 2009‬دا باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا به‌الی منه‌وه‌ زۆر ئاساییه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ جگه الحسن عالج وه‌ریگێڕاوه‌ بۆ عه‌ره‌بی و له‌‬ ‫‌له‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی كه‌ ئه‌وان ده‌یڵێن ڕۆژنامه‌ی (القدس العربی) باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ قازانجی تێزه‌ و خوێندنه‌وه‌كه‌ی من بۆ لێ من لـه‌م سـه‌رچــاوه‌یـه‌وه‌ وه‌رمگرتوه‌‪:‬‬ ‫فرۆیدیزم ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ..‬تۆ بڕوانه‌‪ :‬كاتێك ‪http://www.iraqwriters.‬‬ ‫مه‌سیحیه‌كان له‌سه‌ر كورسی دانپیانان‌ ‪3287=com/iNP/view.asp?ID‬‬

‫فرۆید كتێبێكی پێشكه‌ش ب ‌ه موسولینی كردوو ‌ه و تیایدا بۆی‬ ‫نوسیووه‌‪(( :‬پێشكه‌شه‌ ب ‌ه بنیتۆ موسولینی‪ ،‬له‌گه‌ڵ ساڵو و ڕێزی‬ ‫پیره‌مێردێكدا ك ‌ه دان به‌ جه‌نابی فه‌ڕمانڕه‌وادا ده‌نێت وه‌ك‬ ‫پاڵه‌وانی ڕۆشنبیری‪‌.‬ڤێنا‪ 26 ،‬ی ئه‌پریلی ‪))1933‬‬ ‫زانستی ئه‌وتۆ نابینین كه‌ شایه‌نی باسكردن‬ ‫بێت‌‪.‬‬ ‫لـــۆپـــوان‪ :‬وه‌ك ف ـه‌یــل ـه‌ســوفــێــك‪ ،‬چ‬ ‫ئامرازێكتان له‌به‌رده‌سته‌ تا گومان له‌‬ ‫ڕه‌وایه‌تیی ده‌روونشیكاری بكه‌ن؟‬ ‫میشال ئۆنفرای‪ :‬ڕه‌نگه‌ كه‌ره‌سته‌كه‌ هه‌ر‬ ‫بوونی كه‌سێكی بێباوه‌ڕ بێت به‌ هه‌موو‬ ‫ئه‌و ریسك و سه‌رچڵییه‌ی فرۆیدیزم وه‌ك‬ ‫یه‌كه‌م ئایینی پاش مه‌سیحی‪ ...‬كاتێك كه‌‬ ‫بۆت ده‌رده‌كه‌وێت سه‌ركه‌وتنه‌كانی فرۆید‌‬ ‫له‌ پڕوپاگه‌نده‌ زیاتر نه‌بوون‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫زۆربه‌ی زۆری ئه‌و دۆخی چاكبوونه‌وانه‌ی كه‌‬ ‫باسیكردوون‪ ،‬هه‌ر بوونیان نه‌بووه‌‪ ،‬ئیدی‬ ‫ده‌توانیت گومان له‌ راستی و درووستیی‬ ‫تیۆره‌ی ده‌روونشیكاری بكه‌یت‪ .‬بۆ نمونه‌‬ ‫كاتێك ڕاپۆرتێكی وه‌ك په‌یمانگای نیشتمانی‬ ‫بۆ توێژینه‌وه‌ و ته‌ندروستی ده‌یسه‌لمێنێت‬ ‫كه‌ چاره‌سه‌ری ده‌روونشیكاریی فرۆیدی‬ ‫ناتوانێت هیچ نه‌خۆشێك چاكبكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫پاشان قیڕه‌قیڕ و به‌رزبوونه‌وه‌ی هاتوهاواری‬ ‫خوێندكاره‌كانی مامۆستا فرۆید له‌ دژی‬ ‫ئه‌و ڕاپۆرته‌ و خولیای له‌گۆڕنانی خودی‬ ‫ڕاپۆرته‌كه‌ (كه‌ ئه‌وه‌ش بۆ خۆی حاڵه‌تێك‬ ‫بــوو‪ ،)..‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ئێمه‌ چه‌ندین‬ ‫هاوڕێ و كه‌سی نزیكی ده‌وروبه‌ری خۆمان‬ ‫ده‌بینین كه‌ چه‌ندین ساڵه‌ له‌ ژێر چاره‌سه‌ری‬ ‫ده‌روونشیكاریدان و تا ‌ئێستا ناتوانین‬ ‫دڵنیابین لــه‌وه‌ی كه‌ ده‌رده‌ئــامــاژه‌كــانــی‬ ‫نه‌خۆشیه‌كانیان له‌ناوچوون و نه‌ماون‪...‬‬ ‫ل ـه‌م دۆخــه‌دا ئیدی نا‌توانین گومان له‌‬ ‫توانای ده‌روونشیكاری بۆ چاككردنه‌وه‌ی‬ ‫نـه‌خــۆش‪ ،‬نه‌كه‌ین‪ .‬پاشان ده‌بێت ئه‌و‬ ‫ئه‌ده‌به‌ ڕه‌خنه‌ییه‌ بخوێنینه‌وه‌ كه‌ له‌باره‌ی‬

‫ده‌روونشیكارییه‌وه‌ نوسراوه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌بێ‬ ‫ئـــه‌وه‌ی بكه‌وینه‌ ژێــر كــاریــگ ـه‌ری ئه‌و‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌ و قسه‌وقسه‌ڵۆكانه‌ی كه‌ لێمان‬ ‫قه‌ده‌غه‌ ده‌كــات فرۆیدیزم به‌ شێوه‌یه‌كی‬ ‫ڕه‌خنه‌یی بخوێنینه‌وه‪ ‌،‬به‌و بیانووه‌ی كه‌‬ ‫گوایه‌ ڕه‌خنه‌ له‌ فرۆیدیزم بۆ خۆی جۆرێكه‌‬ ‫له‌ دژایه‌تیكردنی سامیزم‪ ،‬دواكه‌وتووییه‌ و‬ ‫ڕاستڕه‌ویی‌ ‪ ....‬فاكتی زۆر سه‌یروسه‌مه‌ر‬ ‫له‌به‌ر ده‌ستدان‪.‬‬ ‫لۆپوان‪ :‬ئه‌گه‌ر بیری فرۆیدیزم به‌ڕاستی‬ ‫جــادوگ ـه‌ران ـه‌ی ـه‌‪ ،‬ئ ـه‌ی چــۆن ڕاڤــه‌ی ئه‌و‬ ‫سه‌رسامی و شاگه‌شكه‌بوونه‌ی خه‌ڵكی‬ ‫ده‌كه‌ن پێیی‪ ،‬به‌تایبه‌تی زۆر ڕۆشنبیری‬ ‫پایه‌به‌رز و به‌ناوبانگ كه‌ ته‌واو شه‌یدای‬ ‫بوون؟ هه‌ستناكه‌یت وا ئاسانتره‌ باس له‌‬ ‫بوونی جۆرێك له‌ الیه‌نگیریی ئایینیانه‌ بۆ‬ ‫ده‌روونشیكاری بكه‌ین؟‬ ‫میشال ئۆنفرای‪ :‬تۆ ئه‌گه‌ر هاتوو درۆیه‌كت‬ ‫ده‌ باره كرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و درۆیه‌ هه‌ر ده‌بێت‬ ‫به‌ ڕاستی‪ .‬فرۆید ده‌زگایه‌كی گ ـه‌وره‌ی‬ ‫دروستكردبوو‪ ،‬ده‌زگایه‌ك له‌ كۆنفرانس‪،‬‬ ‫سه‌ندیكا و الیه‌نگیریی‪ ،‬گۆڤار و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫هاوه‌ڵی پیشه‌یی (دانانی نوسینگه‌یه‌كی‬ ‫نهێنی و دیاریكردنی هه‌ڵبژێردراوه‌كانی‬ ‫نــاوی)‪ ،‬چه‌ندین وه‌رگێڕانی هاجیۆگرافی‬ ‫(ئێرنست جۆنز بۆ نمونه‌ كه‌ ئه‌فسانه‌كه‌ی‬ ‫دروستكرد)‪ ،‬ئا به‌و شێوه‌یه‌ ڕێبازه‌كه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر هه‌مان شێوه‌ی مه‌سیحیه‌تی سه‌ره‌تا‬ ‫باڵوبۆوه‌‪ .‬بێ له‌وه‌ش‪ ،‬من به‌المه‌وه‌ سه‌یره‌‬ ‫كه‌ ئه‌وه‌ به‌التانه‌وه‌ سه‌یره‌ كه‌ چۆن چه‌ندین‬ ‫ڕۆشنبیری به‌ناوبانگ و پایه‌به‌رز كه‌وتونه‌ته‌‬ ‫ژێر كاریگه‌ری ئه‌و خورافاته‌نه‌وه‌‪ .‬بیرتان‬ ‫ده‌خـه‌مـه‌وه كه‌ هه‌ندێك له‌و بیریارانه‌ی‬

‫سه‌ر به‌ نێوه‌نده‌ به‌رزه‌كانی ڕۆشنبیری‬ ‫بوون فاشیست و نازی و ستالینی و ماوی‬ ‫بوون‪ ،‬ئه‌وانه‌ ئه‌وه‌نده‌ی له‌ ژێر كاریگه‌ری‬ ‫بیر و ئایدیای ئه‌فسونگه‌ر و جادوگه‌رانه‌دا‬ ‫بوون‪ ،‬نیو ئه‌وه‌نده‌ خاوه‌ن ئه‌قڵێكی زرنگ‬ ‫و ده‌رككه‌ر نه‌بوون‪ .‬ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫كه‌ من پێم وایــه‌ زیاتر ئ ـه‌و ڕۆشنبیره‌‬ ‫به‌ناوبانگانه‌ ده‌بنه‌ نێچیر و ده‌كه‌ونه‌ داوی‬ ‫ئه‌و خورافاتا‌نه‌وه‌ كه‌ زۆرترین هه‌لهه‌له‌یان‬ ‫بۆ لێده‌درێت‪.‬‬ ‫لــوپــوان‪ :‬ئــه‌وه‌ بــاس ل ـه‌ جــۆرێــك له‌‬ ‫گنۆسیزمی فرۆیدی ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬مه‌به‌ستان‬ ‫له‌وه‌ چیه‌؟‬ ‫میشال ئۆنفرای‪ :‬فرۆیدیزم به‌ زانینێكی‬ ‫ڕۆحــی (‪ )gnose‬داده‌نــرێــت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫وه‌اڵمـه‌ بۆ هه‌موو شتێك‪ ،‬پاشان به‌پێی‬ ‫بونیادێكی داخــراو كــارده‌كــات‪ :‬هه‌ر ئه‌و‬ ‫شــت ـه‌ی ك ـه‌ لــه‌خــۆیــه‌وه‌ ده‌رده‌چ ــێ ــت‪،‬‬ ‫ڕاســتــه‌وخــۆ وه‌ك بــه‌رگــریــه‌ك ك ــار بۆ‬ ‫هێنانه‌وه‌ و ده‌ستخستنه‌وه‌ی ده‌كــات‪،‬‬ ‫ئه‌م ڕه‌تكردنه‌وه‌یه‌ش خۆی ئاماژه‌یه‌ بۆ‬ ‫نه‌خۆشی‪ ،‬به‌ جۆرێك كه‌ یه‌كسه‌ر كه‌سێكی‬ ‫بێباوه‌ڕ به‌ ده‌روونشیكاری ده‌خاته‌ سه‌ر‬ ‫كورسی دانپیانان‪ ،‬به‌و بیانووه‌ی كه‌ ده‌بێت‬ ‫له‌پێناوی البــردن و نه‌هێشتنی ملمالنێ‬ ‫ئۆدیپیه‌كه‌ی (كه‌ به‌ربه‌ره‌كانێكه‌ی دژ به‌‬ ‫ده‌روونشیكاریی جۆرێكه‌ له‌ گوزارشت له‌و‬ ‫ملمالنێیه‌) ناچار به‌ ڕاكشاندنی له‌سه‌ر‬ ‫چرپای ده‌روونشیكاری بكرێت‪..‬‬ ‫لــوپــوان‪ :‬ئـه‌ی بۆچی (وه‌ك ئێوه‌یش‬ ‫جه‌ختتان لـه‌سـه‌ری كـــرده‌وه‌) وا باڵوی‬ ‫كردۆته‌وه‌ له‌ناو خه‌ڵكدا كه‌ گوایه‌ سه‌ر‬ ‫به‌ ته‌وژمی فه‌لسه‌فه‌ی دژه‌؟ ئه‌وانه‌ی كه‌‬

‫ذمارة (‪ )230‬دوشةممة ‪2015/1/5‬‬

‫‪8‬‬

‫سڕینەوەی سنووری نێوان مومکین و مەحاڵ‬

‫حەمەسەعید حەسەن‬ ‫‪2-1‬‬ ‫(فــاشــیــســتــبــوونــی ئــیــســامــی لە‬ ‫دەقی پیرۆزەوە سەرچاوە دەگرێت‪.‬‬ ‫فاشیستبوون ئــەوەیــە‪ ،‬پێت وابێت‬ ‫حەقیقەتی ڕەهــا لە کن تۆیە‪ .‬ئەوە‬ ‫بۆیە وەک نموونە‪ :‬ئیبن حەنبەل‪ ،‬ئیبن‬ ‫تەیمییە‪ ،‬موحەممەد عەبدولوەهاب و‬ ‫سەیید قوتب‪ ،‬لە فاشیست بەوالوە‪،‬‬ ‫هیچی دیکە نەبوون‪ .‬ئەوە ئەوپەڕی‬ ‫فاشیستبوونە لــە ڕێــگــەی نواندنی‬ ‫زەبروزەنگەوە و بە هۆی پاکتاوکردنی‬ ‫ئــەوانــی دیــکــەوە‪ ،‬بــۆچــوونــی خۆت‬ ‫بسەپینێت‪ .‬فاشیستبوونی ئیسالم لە‬ ‫سەردەمی پەیامبەرەوە‪ ،‬دروســت لە‬ ‫فەتحی مەککەوە دەست پێ دەکات‪).‬‬ ‫حەسەن ئەلبەننا‌ کە دامەزرێنەری‬ ‫ئیخوانە‪ ،‬گەلێک بە مۆسۆلینی و هیتلەر‬ ‫سەرسام بووە و پەسنی داون‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫نووسیویەتی‪( :‬هیتلەر و مۆسۆلینی‬ ‫دەوڵــەتــی خــۆیــان بـــەرەو یەکبوون‬ ‫و پێشکەوتن دەبـــەن‪ .‬لــە ناوخۆی‬ ‫واڵت خەریکی ڕیفۆرمی پێویستن و‬ ‫لە دەرەوەیـــش ناوبانگێکی چاک بۆ‬ ‫دەوڵەتەکانیان پەیدا دەکــەن‪ .‬ئەوان‬ ‫ئومێد بە دڵــی میللەت دەبەخشن‪،‬‬ ‫دەستە و تاقمەکان لەژێر یەک ئااڵدا‬ ‫کۆ دەکــەنــەوە‪ ).‬حەسەن ئەلبەنن‌ا‬ ‫تەنانەت ئیلهامی لۆگۆی ئیخوانیشی‪،‬‬ ‫کــە دوو شمشێری یەکتربڕە‪ ،‬هەر‬ ‫دوو لە خاچە خواروخێچەکەی باڵی‬ ‫سەربازیی حیزبەکەی هیتلەرەوە بۆ‬ ‫هاتووە‪ .‬وەک چۆن نازییەکان‪ ،‬ئێس و‬ ‫ئێس و ڕێکخستنی هەڵبژاردەیان هەبوو‬ ‫بۆ کوشتوبڕ‪ ،‬ئیخوانیش ڕێکخستنی‬ ‫نهێنیی هەبوو بۆ تیرۆر‪).‬‬ ‫(ئەوە بەدئاکاری و فاشیستبوونیشە‪،‬‬ ‫نیقاب و حیجاب‪ ،‬بەسەر ژنی خۆتدا‬ ‫بسەپێنیت و ژنی ئەوانی دیکە کە سەر‬ ‫بە ئایینەکەی تۆ نین‪ ،‬بە دیل بگریت‪،‬‬ ‫هەتکیان بکەیت‪ ،‬لە بازاڕدا بیانفرۆشیت‬ ‫و بە ڕەوا و بە حەاڵڵیشی بزانیت‪ ،‬کە‬ ‫ئیسالم هەر لە سەرەتاوە وا دەستی‬ ‫پێ کـــردووە و هەنووکەیش هەمان‬ ‫وەحشیگەریی بەردەوامە‪ ).‬لەسەر ئەو‬ ‫گوتانە‪ ،‬کە (حامید عەبدولسەمەد)‬ ‫لــە کتێبی (فاشیزمی ئیسالم)دا‬ ‫نووسیونی‪ ،‬ئەبوو ئیسحاقی حەوینی‬ ‫کە یەکێکە لە سەلەفییە (بەدناو)‬ ‫ەکانی میسر‪ ،‬ڕاشکاوانە لە تیڤییەوە‪،‬‬ ‫بە زەندیقی لە قەڵەم داوە و فەتوای‬ ‫کوشتنی بۆ دەرکردووە‪.‬‬ ‫فاشیستبوون ئەوەیە‪ ،‬خۆمان لەوانی‬ ‫دیکە پێ شکۆمەندتر بیت‪ ،‬پێمان‬ ‫وابــێــت‪ ،‬ئێمە دوا کــەس بــوویــن کە‬ ‫خوای گەورە قسەی لەگەڵ کردووین‪.‬‬ ‫ئەوە فاشیستبوونە‪ ،‬ئابووریمان پشت‬ ‫بە داگیرکردن و تااڵنکردنی واڵتان‬ ‫ببەستێت و الوان و کیژانیان دەستگیر‬ ‫بکەین و وەک کۆیلە بیانفرۆشین‪.‬‬ ‫ئەوە فاشیستبوونە‪( ،‬سەرانە) بەسەر‬ ‫ئەوانەدا بسەپێنین کە لەسەر ئایینی‬ ‫ئێمە نــیــن‪ .‬ئـــەوە فاشیستبوونە‪،‬‬ ‫پێمان وابێت‪ ،‬خەڵکی دیکە کافرن‬ ‫و چونکە خوا لەو دونیا لە دۆزەخدا‬ ‫دەیانسووتینێت‪ ،‬ئێمەیش بۆمان هەیە‪،‬‬ ‫لەم دونیا سووک سەرنجیان بدەین‪.‬‬ ‫حەسەن ئەلبەننا‌ کە دامەزرێنەری‬ ‫ئیخوانە‪ ،‬گوتارێک دەنووسێت‪ ،‬ناوی‬

‫لێ دەنێت‪( :‬سینیۆر موسولینی یەکێک‬ ‫لە پرەنسیپەکانی ئیسالم جێبەجێ‬ ‫دەکات‪ ).‬تێدا شتێکی وا دەڵێت‪( :‬ئەوە‬ ‫یەکێکە لە پرەنسیپەکانی ئیسالم کە‬ ‫مۆسۆلینی‪ ،‬بایەخ بە ڕۆحی عەسکەری‬ ‫و بە عەسکەرکردنی خەڵک دەدات‪ .‬بە‬ ‫سەربازگەکردنی نیشتمان‪ ،‬یەکێکە لە‬ ‫بیرۆکەکانی پەیامبەری ئیسالم‪ ).‬لەم‬ ‫ڕوانگەیەوە (کیفاح)ی هیتلەر‪ ،‬هەر‬ ‫(جیهاد)ی ئیسالمە و فاشیزمیش وەک‬ ‫ئیسالم دەخوازێت‪ ،‬خەڵک هەموویان‬ ‫وەک یەک بیر بکەنەوە‪ .‬الی ئیخوانیش‬ ‫تــەواو وەک الی هیتلەر‪ ،‬ئینسان بۆ‬ ‫ئــەوە جیهاد ناکات‪ ،‬بــژی‪ ،‬بۆ ئەوە‬ ‫دەژی‪ ،‬کیفاح بکات‪ .‬حەسەن ئەلبەنن‌ا‬ ‫تەنانەت ئیلهامی نــاوی (بــرایــان)ی‬ ‫موسڵمانانیشی لە نــاوی یەکێک لە‬ ‫ڕێکخستنەکانی ئەڵمانیاوە بۆ هاتووە‪.‬‬ ‫فاشیزم زادەی هەست بە کەموکووڕی‬ ‫کــردنــە‪ ،‬هەوڵدانە بۆ گــەڕانــەوە بۆ‬ ‫سەردەمی سەروەرییەکان‪ .‬فاشیزم‬ ‫گــەڕانــە لــە دووی تۆڵەسەندنەوە‪،‬‬ ‫هیتلەر دەیویست تۆڵەی نسکۆکانی‬ ‫ئەڵمانیای سەروەختی یەکەمین شەری‬ ‫جیهانگرەوە بــکــاتــەوە‪ ،‬ئیخوانیش‬ ‫دەیویست خەالفەت بۆ دونیای ئیسالم‬ ‫بگەڕێتەوە‪ .‬وەک چۆن هیتلەر لە ڕێی‬ ‫هەڵبژاردنەوە دەستی لە دەسەاڵت گیر‬ ‫کرد‪ ،‬هەرچەندە بڕوای بە سیستەمی‬ ‫دیموکراتی نــەبــوو‪ ،‬ئیخوانیش هەر‬ ‫هێندە بڕوای بە دیموکراتی هەیە‪ ،‬تا‬ ‫دەستی دەگاتە دەســەاڵت‪ ،‬ئیدی بە‬ ‫ئاشکرا فاشیزمی خۆی دەسەپێنێت‪.‬‬ ‫(وأعــدوا لهم ما أستگعتم من قوە‬ ‫ومن رباگ الخیل ترهبون به عدو الله‬ ‫وعدوکم‪ ).‬ئایا ئەوە رێکەوتە‪ ،‬لۆگۆی‬ ‫دەبڵ شمشێری ئیخوان‪ ،‬بەو ئایەتە‬ ‫کە بانگەشە بۆ (ئیڕهاب) دەکــات‪،‬‬ ‫ڕازێنراوەتەوە؟ ئیسالم لەسەر بناغەی‬ ‫ئەوە ڕۆ نراوە‪ ،‬کە فەرمانت بۆ هات‪،‬‬ ‫بێ بیرکردنەوە و مشتومڕ‪ ،‬جێبەجێی‬ ‫بکەیت‪ .‬کە داوا لە ئیبراهیم کرا‪،‬‬ ‫ئیسماعیلی کــوڕی سەرببڕێت‪ ،‬بێ‬ ‫ئــەوەی بیر لەو منداڵە بەستەزمانە‬ ‫بکاتەوە‪ ،‬بێ ئەوەی بیر لە ناوەڕۆکی‬ ‫نائینسانییانەی داواکە بکاتەوە‪ ،‬بڕیاری‬ ‫دا جێبەجێی بکات‪ .‬الی نازیست و‬ ‫فاشیستەکان‪ ،‬الی ئیخوان و داعشیش‬ ‫کە فەرمان لە سەرەوە هات‪ ،‬دەبێت بێ‬ ‫چەندوچوون‪ ،‬جێبەجێ بکرێت‪.‬‬ ‫ئیسالم بۆیە وا زوو باڵو بــووەوە‪،‬‬ ‫چونکە کە سەری هەڵدا‪ ،‬فارسەکان‬ ‫و ڕۆمــانــەکــان کــەوتــبــوونــە گیانی‬ ‫یەکدی و تــەواو شەکەت بووبوون‪.‬‬ ‫زیرەکیی ئیسالم لــەوەدابــوو‪ ،‬فیکری‬ ‫یەکتاپەرستیی تێکەڵ بە شەریعەتی‬ ‫جوولەکە و بە سرووتە دێرێنەکانی‬ ‫عەرەب‪ ،‬وەکوو حەج‪ ،‬کرد‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫وای کرد‪ ،‬ئاسان بچێتە نێو خەڵکەوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە چەمکی ئوممەت لەسەر‬ ‫بناغەی بیروباوەڕ‪ ،‬نەک نەتەوە‪ ،‬ڕۆ‬ ‫نــراوە‪ ،‬بــەاڵم ئیسالم دەستبەرداری‬ ‫چەمکی خێڵ نەبوو‪ ،‬ئەمەیش هەر‬ ‫لە قازانجی جێگیربوونی ئایینەکە‬ ‫شکایەوە‪( .‬جیهاد)یش ڕۆڵی کاریگەری‬ ‫وازی کرد بۆ باڵوبوونەوەی ئیسالم‪،‬‬ ‫ئاخر تەنانەت ئــەو خەڵکە غەیرە‬ ‫عەرەبەیشی کە درەنــگ دەهاتنە ناو‬ ‫ئایینەکەوە‪ ،‬بۆ ئــەوەی بیسەلمینن‬ ‫وەک عــەرەب ئیسالمی ساغن و لە‬ ‫دەستکەوت و تااڵنی بێبەش نەبن‪ ،‬هەر‬ ‫زوو دەستیان بە جیهاد دەکرد‪.‬‬ ‫ئــەو هــۆکــارانــەی لە ڕابــــردوودا بە‬ ‫هانای ئیسالمەوە هاتن‪ ،‬هەنووکە‬ ‫بەربەستن لە ڕێگەی بەردەوامبوون و‬ ‫گەشەسەندنیدا‪ ،‬چونکە سەردەمیان‬ ‫بــەســەرچــووە‪ ،‬ئــاخــر ئــیــدی ئــەوانــە‬ ‫پەسەند نین‪ ،‬خــوای گـــەورە یاسا‬ ‫بنووسێتەوە‪ ،‬جیهاد درێژەی هەبێت‪،‬‬ ‫جڤات داخراو بێت‪ ،‬ژن پاسیڤ بێت و‬ ‫لە ڕوانگەی خێڵەوە سەرنجی شەرەف‬ ‫بدرێت‪ .‬ئەگەر دەقێک بە پەیامی خوا‬ ‫بزانین‪ ،‬ئیدی ناچار دەبین‪ ،‬دەرگە‬ ‫بە ڕووی فیکری تازە و لێکدانەوەی‬

‫نوێدا خڕ دابخەین و لە گەشەکردن‬ ‫بوەستین‪ .‬ئەگەر پێمان وابێت‪ ،‬هەر‬ ‫چی زانیارییە‪ ،‬لە قورئاندا هەیە‪ ،‬ئیدی‬ ‫وای بۆ دەچین‪ ،‬پێویستمان بە هیچ‬ ‫زانستێکی نوێ نابێت‪ .‬هەقە ئەوەیش‬ ‫بڵێم‪ ،‬دەسەاڵتداری موسڵمان‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بــەالوە گرنگ نییە‪ ،‬تــاک زانــا بێت‪،‬‬ ‫ئــەوەی مەبەستە تاک ملکەچی ئەو‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫فەندەمەنتالیزم تــازەکــی ســەری‬ ‫هــەڵــنــەداوە‪ ،‬لــەگــەڵ پــەیــدابــوونــی‬ ‫ئیسالمدا هەبووە‪ ،‬ئەوە ئوسووڵییەکان‬ ‫بــوون‪ ،‬کتێبەکانی (ئیبن ڕوشد)یان‬ ‫سووتاند‪ ،‬بکوژانی حەلالج ئوسووڵی‬

‫تازەگەری لێکدانەوەی نوێ نییە بۆ کتێبێکی نووسەری ژاپۆنی (فۆکۆزاوا‬ ‫دەقە دێرینەکان‪ ،‬بە مۆزە سپاردنی لــۆکــیــچــی)یــە‪ ،‬کــە بـــەو مەبەستە‬ ‫نووسیویەتی‪ ،‬ئیدی دەبێت ژاپۆن جاڕی‬ ‫دەقە سەردەم بەسەرچووەکانە‪.‬‬ ‫بزووتنەوە ئیسالمییەکان لەسەر مایەپووچیی ئاسیا بدات و هەوڵی بۆ‬ ‫داروپـــەردووی کەالوەکانی ئەزموونە ئەوەبێت بگاتە ئاستی ئــەورووپــا‪.‬‬ ‫تێکشکاوەکان دادەمەزرێن‪ ،‬ئەوە زادەی دونیای ئیسالمیش تا ماڵئاوای لە‬ ‫نسکۆی پارتی و یەکێتییە‪ ،‬سێ حیزبی سەلەفیزم و خۆبەستنەوە بە دەقی‬ ‫ئیسالمی‪ :‬گۆڕان‪ ،‬کۆمەڵ و یەکگرتوو‪ ،‬دێرینەوە نەکات و دەستبەرداری عەقڵی‬ ‫پەرلەمانیان زەوت و فەزای گشتییان خێڵ نەبێت‪ ،‬پێشکەوتن بە خۆیەوە‬ ‫داگیر کردووە‪ .‬گۆڕان بۆ گەوجاندنی نابینێت‪ .‬ژاپۆن هەر تەکنەلۆژیای لە‬ ‫خەڵک‪ ،‬پاشکۆی ئیسالمیی بە خۆیەوە ئەورووپاوە نەهێنا‪ ،‬نزیکەی چی فیکر‬ ‫نەلکاندووە‪ ،‬ئەگەر نا ڕاستییەکەی و فەلسەفەی خــۆرئــاوایــش هەبوو‪،‬‬ ‫لە کۆمەڵ و بزووتنەوە‪ ،‬ئیسالمیترە‪ .‬وەریگێڕانە سەر زمانی ژاپۆنی‪ .‬ئیسالم‬ ‫بڕواهێنان بەوەی ئیسالم چارەسەرە‪ ،‬کەسێکی وەک فۆکۆزاوا بۆکیچیی تێدا‬

‫حەسەن ئەلبەنن‌ا تەنانەت ئیلهامی‬ ‫لۆگۆی ئیخوانیشی‪ ،‬کە دوو‬ ‫شمشێری یەکتربڕە‪ ،‬هەر دوو لە‬ ‫خاچە خواروخێچەکەی باڵی سەربازیی‬ ‫حیزبەکەی هیتلەرەوە بۆ هاتووە‬ ‫وەک چۆن هیتلەر لە ڕێی هەڵبژاردنەوە‬ ‫دەستی لە دەسەاڵت گیر کرد‪،‬‬ ‫هەرچەندە بڕوای بە سیستەمی‬ ‫دیموکراتی نەبوو‪ ،‬ئیخوانیش هەر هێندە‬ ‫بڕوای بە دیموکراتی هەیە‪ ،‬تا دەستی‬ ‫دەگاتە دەسەاڵت‪ ،‬ئیدی بە ئاشکرا‬ ‫فاشیزمی خۆی دەسەپێنێت‬ ‫دونیای ئیسالمیش تا ماڵئاوای لە‬ ‫سەلەفیزم و خۆبەستنەوە بە دەقی‬ ‫دێرینەوە نەکات و دەستبەرداری عەقڵی‬ ‫خێڵ نەبێت‪ ،‬پێشکەوتن بە خۆیەوە‬ ‫نابینێت‬ ‫بــوون‪ ،‬ئیبن تەیمییە و موحەممەد گەڕانەوەیە بۆ چوارگۆشەی یەکەم‪،‬‬ ‫عەبدولوەهابیش وەک ئوسامە بن بۆ سەدە تاریکەکان و بۆ سیستەمی‬ ‫الدن‪ ،‬فەندەمەنتالیست بــوون‪ .‬ئەوە بــەدنــاوی خــەالفــەت‪ .‬وەک چــۆن لە‬ ‫ئوسووڵیبوونە دونیا دەکــات بە دوو فەلەستین کە باڵە سۆسیالیستەکان‬ ‫بەشەوە‪ ،‬دۆست و دوژمــن‪ ،‬بــاوەڕدار تووشی گــان هاتن‪ ،‬حەماس جێی‬ ‫و کافر‪ ،‬ڕەگی ئەم دابەشکردنەیش‪ ،‬گــرتــنــەوە‪ ،‬ئــەســتــووربــوونــی باڵی‬ ‫بۆ سەرەتاکانی سەرهەڵدانی ئیسالم بــزووتــنــەوە ئیسالمییەکانیش لە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ .‬تازەگەری گەڕانەوە نییە کوردستان‪ ،‬زادەی هەڵە و نسکۆی‬ ‫بۆ سەرەتا و بۆ ڕەگوڕیشە‪ ،‬تێگەییشتنە حیزبەیلە نەتەوەیی و چەپەکانە‪.‬‬ ‫(ماڵئاوا ئاسیا) ئــەوە ناونیشانی‬ ‫لە سەردەمەکە و ڕاهاتنە لەگەڵیدا‪،‬‬

‫هەڵنەکەوتووە‪ ،‬باسی مۆدێرنێتەی بۆ‬ ‫بکات و نەخشەرێگای مۆدێرنیزمی‬ ‫پیشان بـــدات‪ .‬ئیسالم ئەڤغانی و‬ ‫موحەممەد عەبدۆی تێدا پەیدابوو کە‬ ‫نەیانتوانی خۆیان لە قوڕی خەستی‬ ‫کەلەپوور دەربــاز بکەن‪ ،‬بۆیە لەبری‬ ‫کرانەوە بە ڕووی دونیادا‪ ،‬سەلەفیزمیان‬ ‫بەرهەم هێنایەوە‪.‬‬ ‫ژاپۆنییەکان هەر زوو تێگەییشتن کە‬ ‫زمانی سەردەمی نوێ‪ ،‬زمانی زانست‬

‫و تەکنەلۆژیایە و لــەو بوارانەیشدا‬ ‫ئــەورووپــا پێشکەوتووە‪ ،‬ئیدی ئەو‬ ‫کەرەسانەیان لە ئەورووپا قەرز کرد‬ ‫و شوێنپێی ئەوانیان هەڵگرت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئیسالم هەمیشە پێی وابـــووە‪ ،‬الی‬ ‫کــافــرانــەوە خێر و خۆشی نایەن‪،‬‬ ‫بۆیە بــەردەوام داکۆکی لە کەلەپوور‬ ‫و ڕەســەنــایــەتــی کــــردووە و بــە گژ‬ ‫مۆدێرنێتەدا چووەتەوە‪ .‬ئیسالم هەر‬ ‫باسی ناسنامەی خۆی کــردووە‪ ،‬ئەم‬ ‫پێداگرتنەیشی لەسەر ناسنامە‪ ،‬بەرەو‬ ‫دەوڵەتی ستەمکاری دینی و بەرەو‬ ‫ئامێزی سەرکردەی سەربازیی بردووە‪.‬‬ ‫ئیسالمی سیاسی هەر بەرەو ڕابردوو‬ ‫ملی دەنــا‪ ،‬ڕابــردوویــەکــی ئیسالمیی‬ ‫خاڵیی لە خەوش‪ ،‬قەت باسی داهاتووی‬ ‫نەدەکرد و (ئیسالمیش چارەسەر)‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەڵکوو هەر نائومێدیی سیاسی‬ ‫و کوێرەوەریی کۆمەاڵیەتی بەرهەم هێنا‬ ‫و ئەوی باسی ڕۆشنگەریی کردبا‪ ،‬یان‬ ‫وەک فەرەج فۆدە تیرۆر دەکــرا‪ ،‬یان‬ ‫وەک نەسر حامید ئەبووزەید لە وەاڵت‬ ‫بەدەر دەنرا‪.‬‬ ‫مەحموود موحەممەد تەها بۆچی‬ ‫‪ ١٩٨٥‬لــە ســـوودان بــە مــەرگ سزا‬ ‫درا؟ چونکە پێی وابوو (شەریعەتی‬ ‫ئیسالم بەڵگەنامەیەکی مێژوویییە‬ ‫و تەنیا وەاڵمــدەرەوەی خواستەکانی‬ ‫مــوســڵــمــانــانــی ئـــەو ســەروەخــتــەی‬ ‫مەدینەیە‪ ).‬ئەو پێی وابــوو‪ ،‬ئایەتە‬ ‫نەرمونیانە مەککییەکان بۆ گەلێک‬ ‫شوێن و کاتی جیاواز بە کەڵک دێن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایەتە توندەکانی مەدینە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ڕەوتی مێژوودا ناگونجێن‪ .‬پەیامبەری‬ ‫ئیسالم کە لە مەککە بــوو‪ ،‬کە بێ‬ ‫دەســـەاڵت بــوو‪ ،‬دەیــگــوت‪( :‬ئایینی‬ ‫خۆتان بۆ خۆتان و هی خۆم‪ ،‬بۆ خۆم‪)،‬‬ ‫یان‪( :‬زۆرەملێ لە ئاییندا نییە‪ )،‬بەاڵم‬ ‫کە هێزی پەیدا کرد‪ ،‬دەیگوت‪( :‬لە‬ ‫هیچ کەسی قەبووڵ ناکەین‪ ،‬بێجگە‬ ‫لە ئیسالم‪ ،‬بڕوای بە ئایینێکی دیکە‬ ‫هەبێت‪).‬‬ ‫دونیای ئیسالم سەد ساڵ لەمەوبەر‬ ‫کراوەتربوو‪ ،‬ئاخر هەر چی هەوڵی‬ ‫نوێبوونەوە هەبوو‪ ،‬هەمووی هەرەسی‬ ‫هێنا‪ ،‬چونکە نەخۆشیی فەندەمەنتالیزم‬ ‫تــەشــەنــەی کـــرد و دەقــپــەرســتــی‬ ‫بــەهــێــزتــربــوو‪ .‬بــزووتــنــەوەیــەکــی‬ ‫ڕۆشنگەری‪ ،‬لەوەی لە ئەورووپا‪ ،‬الی‬ ‫کریستیانیزم ڕووی دا‪ ،‬لە دونیای‬ ‫ئیسالمدا نەقەوما‪ .‬ئەوەی الی ئیسالم‬ ‫ڕووی دا‪ ،‬هەر هەوڵی تاکەکەس بوو‪،‬‬ ‫لە دوای هەوڵەکانی موعتەزیلە و ئیبن‬ ‫ڕوشد و موحەمەد عەبدۆوە کە هیچیان‬ ‫لێ ســەوز نەبوو‪ ،‬ناوبەناو (فــەرەج‬ ‫فۆدە)یەکیش سەری هەڵداوە‪.‬‬ ‫چونکە سەلەفیزم بە هێڵی سوور‬ ‫پــارێــزراوە‪ ،‬ئــەوە بۆیە لــە دونیای‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬ڕیــفــۆرمــخــوازان‪ ،‬نزیکەی‬ ‫هەمیشە ڕەنجیان بە خەسار دەچێت‪.‬‬ ‫چونکە ئایین خۆی بەربەستێکی سەختە‬ ‫لەبەردەم ڕیفۆرمدا‪ ،‬بۆیە پێشکەوتن بە‬ ‫پشتبەستن بە ئایین نایەتە کایەوە‪.‬‬ ‫کێشەیەکی ئیسالم ئــەوەیــە‪ ،‬فێری‬ ‫ئــەوەت ناکات‪ ،‬خۆت بیر بکەیتەوە‪،‬‬ ‫فێرت دەکــات‪ ،‬چۆن بیر بکەیتەوە و‬ ‫شێوازی بیرکردنەوەت بۆ دیاری دەکات‪،‬‬ ‫بەمەیش پێشەکی دەرگەی داهێنان و‬ ‫ورووژاندنی گومانت بە ڕوودا دادەخات‪.‬‬ ‫ئیسالم لێ ناگەڕێت‪ ،‬گومان بکەیت‪،‬‬ ‫هەر باسی یەقینت بۆ دەکات‪ ،‬داعش‬ ‫کەیفی بەوانە دێت‪ ،‬گەوجانە بە یەقین‬ ‫گەییشتوون‪ ،‬ئەوە نییە تیرۆریستان‪،‬‬ ‫وەک بەهەشت کارگەی بەرهەمهێنانی‬ ‫ژنــی حــەشــەری بــێــت‪ ،‬بــە ئومێدی‬ ‫حەفتا و دوو ژنی سووروسپی کە هەر‬ ‫یەکێکیان حەفتا و دووی ژنی دیکەی‬ ‫لە بەر دەستدایە‪ ،‬خۆیان دەتەقێننەوە!‬ ‫ئایا ئەوە سەیر و سەمەرە نییە‪ ،‬بڕوادار‬ ‫کە قەرارە لە ئەوینی خوادا توابێتەوە‪،‬‬ ‫خواپەرستییەکەی بۆ ئەوە بێت‪ ،‬لەو‬ ‫دونیا بە کۆمەڵێک حۆری شاد ببێت؟‬