پێم باشە حزبە ئیسالمییەكان خۆیان هەڵبوەشێننەوە ئەبوبەكر كاروانی ،بۆ "چاودێر":
3
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
دوای تاوتوێكردنی بەیاننامە حەوت خاڵییەكەی سەرۆكی هەرێم
یەكێتی موزەكەرەیەك دەداتە مەسعود بارزانی
چاودێر-تایبەت: بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" كەوتون، سێ مانگ لەمەوبەر لەكۆبونەوەی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بڕیار لەسەر ئەوە دراوە كە لەرێگەی پرۆژەیەكی هاوبەش كار بۆ یەكگرتنەوەی وەزارەتی پێشمەرگەو ئاسایش‌و دەزگا ئەمنییەكانی دیكە بكرێت .هاوكات دوابەدوای ئەو بڕیارەش ،یەكێتی ئامادەیی خۆی بۆ یەكگرتەوەی وەزارەتی پێشمەرگە بە پشت بەستن بە پرۆژەیەكی هاوبەش نیشانداوەو ئەم ئامادەییەش بە نێچیرڤان بارزانی راگەیەندراوە. لەتازەترین پێشهاتیشدا ،لە دوای باڵوبونەوەی بەیاننامە حەوت خاڵییەكەی سەرۆكی هەرێم ،لەالیەن كۆسرەت رەســوڵ جێگری سكرتێری گشتی‌و مەال بەختیار لێپرسراو و ئەندامانی دەستەی كارگێریی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،تاوتوێی بەیاننامەكە كراوەو لەمبارەیەوە موزەكەرەیەكیان داوەتە سەرۆك و مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان. سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو لە مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،بە "چاودێر"ی راگەیاند ،نزیكەی سێ مانگ لەمەوبەر لە كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسیی یەكێتیدا بەئامادەبونی جێگری سكرتێری گشتی‌و ئەندامانی مەكتەبی سیاسی ،بڕیار لەسەر ئــەوە دراوە كە لەرێگەی پرۆژەیەكی هاوبەشەوە بە راوێژو بەشداریی الیەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان ،كار بۆ یەكگرتنەوەی وەزارەتی پێشمەرگەو دەزگای ئاسایش‌و دەزگا ئەمنییەكانی دیكە بكرێت‌و بڕیاریش دراوە ،كە پرۆژەو بڕیاری تاكالیەنە لەمبارەیەوە پەسەند نەكرێت. ئەو سەرچاوەیە ،وتیشی "وتارەكەی مەال بەختیار لە دەربەندیخان كە باسی لەوەكردبو بەبێ راوێژ لەگەڵ یەكێتی ناكرێت ،هەندێك بڕیار لە وەزارەتەكاندا بدرێت ،بە تەواوی بەرگریكردنە لەو بڕیارەی مەكتەبی سیاسیی حزبەكەی كە پێش سێ مانگ داویەتی". هــاوكــات ،بەپێی زانیارییەكانی "چــاودێــر" رۆژی ،2014/12/29لەكۆبونەوەیەكی كۆسرەت رەسوڵ جێگری سكرتێری گشتی‌و مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‌و ئەندامانی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ،تاوتوێی بەیاننامەكەی سەرۆكی هەرێم كــراوە ،كە لەبارەی یەكگرتنەوەی هێزی پێشمەرگەوە رەوانەی وەزارەتی پێشمەرگەی كردبو ،لە دەرئەنجامی تاوتوێی بەیاننامەكەش، موزەكەرەیەكیان لــەوبــارەیــەوە داوەتــە ســەرۆك و مەكتەبی سیاسیی پارتی. هەر بەپێی زانیارییەكانی "چاودێر" ،لەدوای بڕیارەكەی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،بۆ یەكگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە لەسەر بنەمای پرۆژەیەكی هاوبەش ،مەال بەختیار ،بە ئامادەبونی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت ،ئامادەیی یەكێتی بۆ یەكگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە لەسەر بنەمای پرۆژەیەكی هاوبەش، بە نێچیرڤان بارزانی راگەیاندوەو ئەویش ئامادەیی گفتوگۆی بۆ پرۆژەیەكی لەوجۆرە دەربڕیوە.
داعش، دەوڵەتێكی شەیتانی‌و بزنسی لەشفرۆشیی ژنان!
سێ مانگ لەمەوبەر ،مەكتەبی سیاسیی یەكێتی بڕیاری دا بە پرۆژەیەكی هاوبەش هێزی پێشمەرگە یەكبخرێتەوە
بەراوردێكی رۆژنامەنوسی لەنێوان سەروتارەكەی "چاودێر" و وەاڵمەكەی ئازاد جندیانی
2
"پۆستەكەی حەمە سەعید حەسەن‌و تەكفیری ئیسالمییەكان"
"چاودێر" هەوڵی تیرۆر‌و تیرۆركردنی چەندین رەخنەگری راستەقینە دێنێتەوە یاد یەكێتی، لەژێر فۆكەسدا ،بۆ؟
5
«بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە» دەکرێت بە کوردی
1
پیاوە شوشەییەكە لە 2014دا نەشكا
3
4
7-6
تایبه‌ت
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
info_chawder@yahoo.com
2
بەراوردێكی رۆژنامەنوسی لە نێوان سەروتارەكەی «چاودێر» و وەاڵمەكەی ئازاد جندیانی بەشی لێكۆڵینەوەی سیاسیی رۆژنامەی چاودێر لە ژمــارە 459ی رۆژی 2014/12/30ی رۆژنامەی ئاوێنەدا ،وتارێكی ئازاد جندیانی ئەندامی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،لەسەر كێشەو بێشەكانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و بەتایبەت لەوەاڵمی چەند وتــارێــكــی مــەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی یەكێتی ،بــاوكــرایــەوە ،كــە دەكــرێــت هــەر وا بەسانایی و بەبێ خوێندنەوەو بەراوردكردنێكی رۆژنامەنوسی تێپەڕنەبێت. ئەگەرچی مــەال بەختیار لــەم مــاوەیــەدا سێ وتاری تایبەت بەكێشەكانی یەكێتی باڵوكردۆتەوە ،دوانیان لە (كوردستانی نوێ و دانەیەكیان لە چاودێر) .وەاڵمەكەی ئازاد جندیانیش هەرچەندە خۆی دەڵێت لەسەر ئــەو سێ وتــارەیــە ،بــەاڵم ئەگەر بە وردی بیخوێنینەوە ،زۆرب ــەی هەرە زۆری ئەو تەوەرانەی كە قسەی لەسەر كردون ،لەسەروتارەكەی رۆژنامەی چاودێر وەرگــیــراون كە لە ژمــارە ( )496رۆژی 2014/12/22بە ناونیشانی «پــرۆژەو پــرۆســەی نـــاوەوەو دەرەوەی یەكێتی» بــاوكــرایــەوە ،بۆیە لــەم بەراوردكارییە رۆژنامەنوسیەدا ،ئێمەش تەنیا وەاڵمەكەی كاك ئازاد بەو سەروتارە بەراورد دەكەین، دواتریش خوێنەر دەتوانێت بە ویژدانەوە هەڵوەستەیەك لەسەر ئــەو ناهەقیانە، یان دەكرێت ناوی بنێین «خۆدزینەوە» لە واقعییەتی سەروتارەكەی «چاودێر» بكات ،كە كاك ئــازاد نەیتوانیوە وەكو نــوســەرێــك ،یــان چــاودێــرێــكــی سیاسی قسەیان لەسەر بكات ،بەڵكو بە تەواوەتی كەوتۆتە ژێــر كاریگەریی كــاردانــەوەی جەمسەرگیرییەكانی یەكێتی‌و نەیتوانیوە رستەو پەرەگرافەكان وەك ئــەوەی كە هەن بخوێنێتەوە ،ئەمەش لەگەڵ یەكەم وشەی دەستپێكی وتارەكەی كاك ئازاد دەردەكەوێت كە بە راناوی (كەسی یەكەمی كۆ) دەستپێدەكات‌و دەڵێت «مەبەستمان نەبوو» واتا هەر لە سەرەتاوە خوێنەر ئەوەی بۆ دەردەكەوێت كە خاوەندارێتیی وتــارەكــەی كــاك ئـــازاد تەنیا بــۆ خۆی ناگەڕێتەوەو هاوبەشی زۆرە ،زیاتر لەوەش، كاتێك وتارەكە دەخوێنیتەوە تاوەكو ئەو دێــڕەی كە ناوی (مەال بەختیار)ی تێدا بەكاردەهێنێت ،ناتوانیت جیاوازیی لەگەڵ بەیاننامەیەكی سیاسیدا بكەیت ،ئەمەش دەكرێت وەكو یەكەم بەیاننامەی ئاشكراو بــاوكــراوەی بەناو باڵێكی یەكێتی لێی بنواڕین ،نەك وتارو شیكاری سیاسی ،یان نوسینی رەخنەیی. بــاشــتــریــن بــەڵــگــەش ،هـــەر لــەڕێــســای رۆژنامەگەریدا دەسەلمێ ،ئەویش ئەوەیە ئەگەر جندیانی مەبەستی وەاڵم دانەوەیە، دەبوایە لەرۆژنامەی «چاودێر»دا باڵوی بــكــاتــەوە ،ئــەگــەر نەشی ویستبێت لە «چاودێر»دا ،كە هەر لەسەرەتاوە چاوی نوسینی بە «چاودێر»دا هەڵنەهاتوە ،خۆ دەبوایە لە(كوردستانی نوێ) دا وەاڵمەكەی باڵوبكاتەوە ،كە جندیانی خۆی رۆڵەی مەیدانی رۆژنامەكەیە ..هەر (كوردستانی نوێ)ش لەبواری نوسینی رۆژنامەگەریدا كردی بە ئازاد جندیانی! بەاڵم بە مەرام وەاڵمە بەیاننامە ئاساكەی لە رۆژنامەی (ئاوێنە)دا باڵوكردۆتەوە ،هەتا هاوپێناوانی باشتر خۆیان ببیننەوە!
یــان بــە ناڕاستەوخۆ دەیــەوێــت بڵێت، لەدوای باڵوبونەوەی سێ وتارەكەی مەال بەختیار ،ئیتر شەقامی كوردی زانییان كە یەكێتی كێشەی هەیە ،بێ ئاگا لەوەی كە ئاساییترین هاواڵتی و تەنانەت كەسانی دورە سیاسەت و ژیانی حزباییەتیش هەمیشە ئاگاداری كێشەكان بون .ئەوەش لەبەر دو هۆكار. یەكەم :بەداخەوە دەكرێت دان بەم راستییە تاڵەدا بنێین كە هەمیشە كەسانێك لەناو ئەم حیزبەدا هەبون ،لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییە كەسییەكاندا ،كەناڵێك بون بۆ دزەپێكردنی هــەواڵ و مشتومڕو كێشەو گرفتەكانی ئەم هێزە .خۆ ناشێت خەڵك بیریچوبێتەوە كە زانیارییەكانی هەندێ كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی ،دوای پێنج دەقیقە لە ماڵپەڕو كەناڵە سێبەرەكاندا باڵودەكرانەوە. دوەم :یەكێتی ،وەك هێزێكی كاریگەری گۆڕەپانی سیاسیی كــوردســتــان ،وەك هێزێك كە هاوسەنگیی هاوكێشە سیاسی، ئابوری ،كۆمەاڵیەتی‌و كولتورییەكانی پێوە پەندە ،بــەردەوام چاوی میدیایی لەسەر بوە ،مادام ئەم هێزە پەیوەندیی بە كۆی كایەكانی ژیانی هاواڵتیانی ئەم هەرێمەوە هەیە ،ناكرێت كێشەو گرفتەكانیشی نەبنە بابەتی میدیاكان ،ئیتر میدیاكان وەكو نەیار ،یان پرۆفیشنااڵنە قسەیان لەسەر
«چــاودێــر» بكات ،ئەگەرنا مەحاڵ بو وەك شرۆڤەكارێك رێگە بە خۆی بدات، بڵێت مەال بەختیار هەوڵی بە كەم بینینی كێشەو قەیرانەكان دەدات .لێرەدا تەنیا دو پەرەگراف لە سەروتارەكەی «چاودێر» وەبیری خوێنەر دەهێنینەوەو ،دواتریش كـــادری دوربــیــن و خــوێــنــەری عـــەوداڵ بـــەدوای راســتــیــدا ،دەتــوانــێــت جارێكی دیكە سەروتارەكە بخوێنێتەوە كە هێشتا لەماڵپەڕی «»chawdernewsدا هەیە. مـــەال بــەخــتــیــار ،هـــەر لــە ســەرەتــای ســەروتــارەكــەدا ســەبــارەت بــە گرنگی و بایەخی پ ــرۆژەو پێشنیاز دەنوسێت «دیارە پێشنیازو پرۆژەو پرۆپۆزەڵ ،لە حكومەتێكەوە بۆ حكومەتێكی تــر ،لە حیزبێكەوە بۆ حیزبێكی تر ،هەروەها لە رێكخراوێكەوە بۆ رێكخراوێكی تر ،جیاواز مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت ،حكومەت‌و حیزبی وا هەیە دەروازەی لیبرالیزمی بۆ كردۆتەوە .هەشە بە ئەسپایی گەشە بەم بوارە دەدات .ئەوانەی گوێی خۆیان لێ قانگ دا ،بینیمان چۆن شكستیان خوارد». لــەم پـــەرەگـــرافـــەدا ،لــەم دەسپێكەی سەروتارەكەدا ،ویژدانی خوێنەر دەكەینە سەنگی مەحەك ،ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە ،كە مەال بەختیار دەیەوێت دەرگای گفتوگۆو رێگەچارەی زانستی بە پشت
ماوەیەدا دیسان كێشە ناوخۆییەكان ،لە قەبارەی خۆیان گەورەتر كران ،ماوەیەكە یەكێتیشیان سەرقاڵی كێشە ناوخۆییەكانی كــردۆتــەوە .ســـەرەڕای ئــەوەی تێبینی‌و مقۆمقۆیەكی زۆر ،لەسەر ئــەم كێشانە لەناو ئۆرگانەكانی یەكێتیدا هەیە ،بەاڵم ناشكرێت نادیدە بگیرێ» .مەال بەختیار لەم پەرەگرافەشدا زۆر بە ئاشكراو بە رونــی دانــی بــەوەدانــاوە كە بەڵێ لەناو یەكێتیدا كێشە هــەیــەو حزبەكەیشی سەرقاڵ كــردوە .ئەم دانپێدانانەش نەك هەوڵێك نیە بۆ ئاراستەی « تیۆریزەكردن بەرەو ناچارەسەر» وەك كاك ئازاد ناوی لێدەنێت ،بەڵكو لەوەدا كە مەال بەختیار دەڵێت «ناكرێ كێشەكە نادیدە بگیرێ» مانای تەواوی بە زۆرزانین نەك بەكەمزانینی كێشەكان دەدات بەدەستەوە .بەاڵم لەگەڵ ئــەوەشــدا ،دەبــا هەبن بوێر بن و لەژێر چەتری كوتلەچێتیدا بێنە دەرەوە ،بزانن ئایا كێشەكان «گەورە نەكران؟» .ئەگەر ئەم وشەیە سەرچاوە بێت بۆ ئەوەی كاك ئازاد حوكم بەسەر ئەوەدا بدات كە مەال بەختیار ،كێشەكان بە كەمدەزانێت ،ئەوە بێگومان باشی نەپێكاوە ،چونكە بە درێژایی مێژوی كێشەو جیابونەوەی حیزبەكانی رۆژهــەاڵتــی ن ــاوەڕاس ــت ،لەناویشیاندا كوردستان ،هەمیشە كێشەكان زیاتر لە قــەبــارەی خۆیان گــەورەكــراون ،تاوەكو
دەسپێكە لەبیر دەكــات و داوا لە مەال بەختیار دەكات خاڵ بە خاڵ كێشەكان باس بكات ،رەخنەی ئەوە دەگرێت كە مەال بەختیار خۆی لە قەرەی ناساندنی كێششەكان نادات .ئاخر چۆن دەگونجێت لەالیەكەوە بتەوێت ،كێشەكان نەچنە ناو مشتومڕی میدیایی ،لەالیەكی دیكەوە هەر خۆت داوای ئەوە بكەیت كە دەبێت تەواوی وردەكاریی كێشەكان بخرێنە سەر پەڕەی رۆژنامەكان .هاودژیی زیاتر لەمەش ئەوەیە كە وێنەی ئۆرجیناڵی بەرنامەی كــاری هــەردو جێگری سكرتێری گشتی بە تەواوی وردەكاریی و خاڵەكانییەوە لە میدیاكاندا ،وەكو زۆری تر لەو نوسینانەی سوێند دەخورا باڵونەكرێتەوە ،كەچی دوای رۆژێك دزەشیان بۆ رۆژنامەكان پێدەكرا! ئیتر چ پێویست بەوەدەكات ،مەال بەختیار جارێكی تر بچێتەوە سەر ئەو وردەكارییانە. مەگەر وا رێكنەكەوتون كە چەند لیژنەیەك بۆ چارەسەركردنی خاڵە باڵوكراوەكانی «بەرنامە»كە دروستبكرێن؟ پرۆژەیەكی چاكسازیی هەمەالیەنە ئــازاد جندیانی لە نوسینەكەیدا ،وەك ئاماژەیەك بۆ مەال بەختیار دەڵێت «ئەو هەڤاڵەمان بە شێوەیەكی هەڕەمەكی ئەڵێ كێشەكان گــەورەكــراون ،رێگریی ئەكا لەهەبونی نەخشە رێگای دەربازبون
ئازاد جندیانی لە نوسینەكەیدا ،وەك ئاماژەیەك بۆ مەال بەختیار دەڵێت «ئەو هەڤاڵەمان بە شێوەیەكی هەڕەمەكی ئەڵێ كێشەكان گەورەكراون، رێگریی ئەكا لەهەبونی نەخشە رێگای دەربازبون لێیان» .دیسانەوە ناچارین ویژدانی خوێنەر بكەینەوە سەنگی مەحەك و گومانیش لەوە بكەین كە خودی كاك ئازاد خۆیشی بڕوای بەم رستەیە هەبێت ،چونكە وتارو لێكۆڵینەوەو نوسینەكانی مەال بەختیار بایی ئەوەندە پەرۆشییان بۆ یەكێتی تێدایە كە ئەم گومانەمان بگەیەنێتە هەقیقەت ئازاد جندیانی لە سەرەتای وتارەكەیدا یان دروست بەیاننامەكەدا باس لەوەدەكات كە مەبەستیان نەبوە ،ئەو «بەرنامەی كار»ەی كە جێگرانی سكرتێری گشتی‌و ژمارەیەك ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی ئیمزایان كردوە ،بچێتە بواری مشتومڕی میدیاییەوە ،وەكو ئەوەی ئەمە یەكەمینجار بێت میدیای كوردستان باسی كێشەو گرفتەكانی یەكێتییان كردبێت
كردوە یان نا؟ ئەمەیان بابەتێكی دیكەیە. بەدەر لەمەش ،بۆ دەكرێت لەنێو دونیای پۆست راگەیاندنی نەریتی‌و سەردەمی سۆشیال مــیــدیــادا ،ل ــەوە بترسین كە گفتوگۆی جیدی و رەخنەی قوڵی خاوەن رێگەچارە ،لەسەر هێزێكی سیاسی خاوەن كادیری رامنەكراوی وەكو یەكێتی بچێتە نێو كایەی میدیاوە ،بۆیە بە هەمو پێوەرێك ئەمە جێگەی ترس نییە ،بەڵكو جێگەی ترس ئەوەیە ،كە «پرۆژەكان» و رەخنەو گفتوگۆكان لە بنەمادا ،بارگاویی بن بە میدیاو كێشەكانی یەكێتی ئازاد جندیانی لە سەرەتای وتارەكەیدا بەرژەوەندیی كەسیی‌و ئابوری و خەمی یان دروست بەیاننامەكەدا باس لەوەدەكات پۆست و كورسی. كە مەبەستیان نەبوە ،ئەو «بەرنامەی كار»ەی كە جێگرانی سكرتێری گشتی‌و مەال بەختیار كێشەكان بە كەم دەزانێت؟ ژمارەیەك ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و كــاك ئــازاد نەیتوانیوە لەسەر بنەمای سەركردایەتی ئیمزایان كردوە ،بچێتە بواری بڕوابون بە ئازادبونی رەخنە ،خوێندنەوەی مشتومڕی میدیاییەوە ،وەكو ئەوەی ئەمە وردو واقیعیانە ،وەكو كەسێكی داماڵڕاو لە یەكەمینجار بێت میدیای كوردستان باسی دەستەگەری‌و جەمسەرگیریی حزبەكەی، كێشەو گرفتەكانی یەكێتییان كردبێت .شیكردنەوە بۆ ناوەرۆكی سەروتارەكەی
بەستن بە پرۆپۆزەڵ‌و پێشنیازی جیدی بە گەاڵڵەكردنی پــرۆژەی سەردەمیانە، دەرچـــەیـــەك بــۆ رزگــاربــونــی یەكێتی لەكێشەكانی بكاتەوە؟ ئەی ئــەوە نییە بەو پەڕی هۆشدارییەوە دەڵێت «ئەوانەی گوێی خۆیان لێ قانگ دا ،بینیمان چۆن شكستیان خــوارد» .ئاخر لە كوێی ئەم پــەرەگــرافــەدا هەست بــە خــۆدزیــنــەوەو بە كەمزانینی كێشەكان دەكرێت؟ ئەم پەرەگرافە نەك بە كەمزانینی كێشەكان نیە ،بەڵكو هۆشدارییەكی مەترسیداریش تا ئاستی شكست و تیاچون دەداتە ئەو هێزانەی خۆیان لە پـــرۆژەو پێشنیازو پرۆپۆزەڵ دەدزنەوە. لە پەرەگرافێكی دیكەی سەروتارەكەی چاودێر ،كە پێمانوایە ،بوبێتە هۆی ئەوەی كاك ئازاد لە وتارەكەی رۆژنامەی ئاوێنەدا، بیكاتە سەرچاوەیەك بۆ هەڵهێنجانی تێزی «تیۆریزەكردن بۆ ناچارەسەر» .ئەویش ئەمەیە كە مەال بەختیار دەنوسێت «لەم
شەرعیەت بە «پــرۆژە!» یان جیابونەوە بــدەن .پاشانیش هەمو جیابونەوەكان لــەرۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســتــدا ،بەتایبەتی لەكوردستاندا شكستیان خواردوە. هاودژی لە بۆچونەكانی ئازاد جندیانی ئەگەر بە وردی نوسینەكەی كاك ئازاد بخوێنینەوە ،ئەوا لە هەندێك بڕگەیدا بە تەواوی هەست بە هاودژیی (ازدواجیة)ی بۆچونەكانی دەكەین ،ئەمەش رەخنەیەكی جدیە لەهەر نوسینێك كە تێیدا ئەم هاودژیە ببینرێتەوەو دەستنیشانی بكەیت. كاك ئــازاد لە سەرەتاوە دەیەوێت سۆز و سەرنجی خوێنەرو كـــادرو ئەندامی حزبەكەی بەوە رابكێشێت كە گوایە ئەوان، واتــا ئــەو سەركردایەتییانەی ئیمزایان لەسەر (بــەرنــامــەی كـــاری)ی جێگرانی سكرتێری گشتی كــردوە ،نەیانویستوە بخرێتە بواری مشتومڕی میدیایی ،بەاڵم دواتــر لە نــاوەرۆكــی نوسینەكەیدا ئەم
لێیان» .دیسانەوە ناچارین ویژدانی خوێنەر بكەینەوە سەنگی مەحەك و گومانیش لەوە بكەین كە خودی كاك ئازاد خۆیشی بڕوای بەم رستەیە هەبێت ،چونكە وتارو لێكۆڵینەوەو نوسینەكانی مەال بەختیار بایی ئەوەندە پەرۆشییان بۆ یەكێتی تێدایە كە ئەم گومانەمان بگەیەنێتە هەقیقەت. جارێ وشەی (هەڕەمەكی) بۆ ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی بەرامبەر بەرپرسێكی خۆی كە بەرپرسیاری كارگێڕی مەكتەبی سیاسی حزبەكەیەتی ،نەشیاوە .چونكە جــنــدیــانــی بـــاش بـــاش مــەالبــەخــتــیــارو بیروبۆچونەكانی دەناسێ كە هەڕەمەكی نــیــە .بــۆ خــۆی جـــوان نیە كــە وشــەی هــەڕەمــەكــی بــەكــاردێــنــێ ،چــونــكــە نە جندیانی بەو وشەیە گەورە دەبێ‌و نە مەال بەختیاریش بەو وشەیە بچوكدەبێتەوە. هەر لەم بارەیەوە ،دەكرێت سەرنجی خوێنەر بۆ بەشێك لە سەروتارەكەی «چـــاودێـــر» رابــكــێــشــیــنــەوە كــە نــەك
پرۆژەیەك كە زیاتر خۆی لەچارەسەركردنی چەند كێشەیەكدا ببینێتەوە ،بەڵكو ئەوە مەال بەختیارە داوادەكـــات ،پرۆژەیەكی چاكسازیی هەمەالیەنە دابــڕێــژرێــت كە تەواوی جومگەكانی پێشكەوتنی كۆمەڵی كوردی و حوكمڕانیی مۆدێرن و هێنانەئارای خۆشگوزەرانیی هاواڵتیان و سیستمی سۆشیال و سێكۆالرو یەكسانی ژن‌و پیاو.. تــد ..لەخۆبگرێت« ،تا لەناو پرۆسەی حزبایەتیدا جێگای سروشتییان بكەینەوەو لە كۆنگرەیەكی سازاویشدا پەسەندیان بكەین» .دەكرێت لێرەدا بپرسین مانای ئەم رستانەو ئەم وشانە بە چ پێودانگێك رێگرییكردنە لە بونی نەخشە رێگا؟ ئەمە نەك رێگریی نیە ،بەڵكو بناغەی پرۆگرامێكی ستراتیژیی دورمەوداشە بۆ یەكێتی‌و تەنانەت بۆ قۆناغی راگوزەری دیموكراسی‌و گەیشتن بە كۆمەڵێكی ئازاد، مەدەنی‌و سێكۆالریش. دیسان بیردۆزی شەیتان و فریشتە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان ،بە سروشتی خۆی لەسەرەتاوە تاوەكو جیابونەوەی بزوتنەوەی سۆسیالیست‌و ئااڵی شۆڕش‌و بزوتنەوەی گۆڕانیش ،بەردەوام لەهەناویدا هەڵگری كێشەگەلێك بــوە ،كە بەپێی قۆناغەكان ئەشێت چارەسەر بۆ هەندێكیان كرابن‌و هەندێكیشیان گەیشتبنە بنبەست‌و كۆتاییەكی دژوارو ئازاراوییان بۆ ئەم حزبە پێبوبێت ،ئەوەش ئەزمون كراوە كە لەناو ئەم كێشەو قەیرانانەدا راستییەكان‌و خراپییەكان رێژەیی بون .الیەك نەبوە بە رەهایی خاوەنی راستییەكان و الیەكی دیكەش بە رەهایی ئۆباڵی خراپییەكانی لەئەستۆ بێت ،هەر لەمبارەوە هیچ نەبێت كاك ئازاد ئەزمونی جیابونەوەی بزوتنەوەی گۆڕانی لەبەردەمەو تێزی «ئێمە فریشتەو ئەوان شەیتان»« .ئێمە پاك و ریفۆرمخواز و ئەوان گەندەڵ»ی بیرماوە ،كە ئەو كاتە هەر خۆی دژایەتی ئەم جۆرە بیركردنەوەو تۆمەتەی كــردوە ،بەاڵم سەیر لەوەدایە، كە نوسینەكەی كاك ئازاد تا رادەیەكی ئێجگار زۆر پشت بەم تێزە دەبەستێتەوەو بە رەهایی بەرگریی لە بەرنامەكەیان، بیركردنەوەو داخوازییەكانیان دەكــات‌و مانایەك بۆ رێژەییبون ناهێڵێتەوە .ئەم كێشەو ملمالنێ‌و جیابونەوانەش لەكاتێكدا بون ،مام جەالل ئامادەیی هەبوە ،واتە ئەو پاساوەی كاك ئازاد پوچەڵدەبێتەوە ،كە لە نوسینەكەیدا رودەكاتە مەال بەختیارو دەڵێت «بــەاڵم كاك بەختیار دو شتی گرنگ لەبیر ئەكات ،یەكێكیان حزوری جەنابی مامە كە لە سەردەمانی پێشودا لەگەڵمان بو» .ئەگەرچی مام‌و كەسێتیی مام و كاریزمای مام ،لە ئیدارەدانی ئەم ملمالنێیانەدا دەوری كاریگەری هەبوە، بەاڵم دەكرێت ئێمەش بڵێین كاك ئازاد ئەوەی لەبیر كردوە مام ئامادەیی هەبو ،كە ئیمزا بۆ البردنی كۆكرایەوە ،مام ئامادەیی هەبو كە باڵی «ریفۆرم» جیابونەوە! مام ئامادەیی هەبوو كە لەكۆنگرەی یەكەمدا دەویسترا پەراوێزبخرێ. لــەكــۆتــایــیــشــدا دەڵــێــیــن ،ئــەگــەرچــی بەراوردكرن و شیكردنەوەی نوسینەكەی ئازاد جندیانی ،زیاتر لەوەی لێرە باسمان كردون ،قسە هەڵدەگرێت ،بەاڵم ئامانج لەم سەرەقەڵەمانە بە پلەی یەكەم بۆ ئەوەیە، خوێنەر بە تایبەت كادری یەكێتی جارێكی دیكە بە روانینێكی بەراوردكارییەوە لە وتارەكانی مەال بەختیارو وەاڵمەكەی ئازاد جندیانی بڕوانێتەوەو بە قوڵی بیربكاتەوەو بە ئارامی رەخنەبگرێت .دەكرێت بشڵێین دواجــار ئەم نوسینانە بۆ دروستكردنی گفتوگۆی جدیە لەنێو كــادرو ئەندامانی یەكێتی ،نــەك شكاندن‌و بەكەمزانینی یەكتری ،دەرگایەكە بۆ گەیشتن بە ئاسۆی چارەسەری كێشەكان‌و گەیاندنی یەكێتیە بە كەناری ئارامی‌و لەوە واوەتریش پاراستنی قورسایی ئەم هێزەیە بۆ رابەرایەتیكردنی گەیشتنی راستەقینەو كۆتایی مافی چارەنوسی میلەتێكی دابەشكراو.
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
3
«پۆستەكەی حەمە سەعید حەسەن‌و سوكایەتی‌و تەكفیری سەلەفی‌و ئیسالمییەكان» «چاودێر» هەوڵی تیرۆر‌و تیرۆركردنی چەندین رەخنەگری راستەقینە دێنێتەوە یاد چاودێر – تایبەت: لەچەند رۆژی رابــــردودا پۆستێكی شاعیرو نوسەر حەمە سەعید حەسەن لەسەر پەیامبەری ئیسالم ،بەشێكی زۆری ئــیــســامــیــیــەكــان‌و ســەلــەفـی‌و تەنانەت یەكێتی زانایانی ئیسالمیشی هێنایە دەنــگ ،چەندین سوكایەتی‌و تەشهیرو تەكفیر ئاراستەی ناوبراو كرا .هاوكات بەشێكیش لە نوسەران‌و رونــاكــبــیــران رەخــنــەیــان لــەمــجــۆرە وەاڵمدانەوەیەی ئیسالمییەكان گرت‌و هــەروەك نوسەرێكیش دەڵێت «چیتر ئیسالمییەكان بــە خــۆتــوڕەكــردن و خۆسوركردنەوە ،بە هەڕەشەو فەتوا ،بە ملپەڕاندن‌و شكاندنی رەخنەگرەكانیان بە رەخــنــەی ئەخالقیی ،شەخسیی‌و تــۆقــانــدن ،نــاتــوانــن ،قودسییەتی «موقەدەسەكانیان» بپارێزن». هــاوكــات بەشێكی دیكەی نــوســەران‌و روناكبیران پێیانوایە ،كە سوكایەتیكردن‌و تەكفیركردنی رەخنەگران لەچوارچێوەی تیرۆری مەعنەوییەوە سەردەكێشێت بۆ تیرۆری جەستەیی ،هەروەك لە رابردودا چەندین نمونەی بەرجەستە لەوبارەیەوە هەن‌و «چاودێر» هەندێكیان دێنێتەوە یاد.
یەكێتی زانایان سكااڵ تۆماردەكات حـــەمـــە ســـەعـــیـــد حــــەســــەن ،لــە رونكردنەوەیەكدا لەبارەی پۆستەكەی فەیسبوك ،رایگەیاند ،نە نیازی ئەوەم هەبوە ،هەستی خەڵك بریندار بكەم ،نە سوكایەتیشم بە پیرۆزییەكانی خەڵك كــردوە ،بــەاڵم ناوبەناو قسەم لەسەر ئیسالمی سیاسی و جەهلی بە پیرۆزكراو كردوە .هیچ كێشەیەكیشم لەگەڵ سروت‌و بۆنەو جەژنە ئایینیەكاندا نییە ،بەاڵم جێی داخــە ،ئیسالمیی سیاسی هەوڵ دەدات ،بەد سوودیان لێ وەربگرێت. لــەبــەرامــبــەریــشــدا یەكێتی زانــایــانــی ئایینیی ئیسالمی كوردستان سكااڵی یاسایی لە سەر حەمە سەعید حەسەن تـــۆمـــاردەكـــات ،چــونــكــە پێیانوایە، «ســووكــایــەتــی» بــە پــێــغــەمــبــەری ئیسالم كــردوە .لە راگەیەندراوێكیشدا ئاماژە بــەوەدەكــەن»ئــەم هەڵوێستەی حەمەسەعید حەسەن« ،بێرێزیكردنە بـــەرامـــبـــەر خــەڵــكــی ك ــوردس ــت ــان‌‌و هەڕەشەیەكی مەترسیداریشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ،تاوەكو «یاسا رێچكەی خۆی بگرێتە بەر ،بڕیاریانداوە بەدواداچونی یاسایی بۆ ئەم پرسە دور لە بەرپرسیارێتییە بكەین». سوكایەتییەكانی وەزیری كشتوكاڵ لە چەند رۆژی رابــردودا لە چەند
نوسەرێك :چیتر ئیسالمییەكان بە خۆتوڕەكردن‌و خۆسوركردنەوە ،بە هەڕەشەو فەتوا ،ناتوانن ،قودسییەتی «موقەدەسەكانیان» بپارێزن وتارێكدا ،سەلەفییەكان‌و بەرپرسانی حــزبــە ئیسالمیییەكان ،هێرشی تــونــدیــان بــۆ ســـەر رۆشــنــبــیــران دەستپێكردوە .لە وتارێكدا وەزیری كشتوكاڵ لەسەر پشكی كۆمەڵی ئیسالمی ،لە وەاڵمــی نوسینێكی حەمەسەعید حەسەندا نوسیویەتی «دەك روت رەش بێت لەگەڵ ئەو پۆستەی باڵوت كردوەتەوە ،یاخوا بە قوربانی خۆڵ‌و تۆزی بەرپێی ئەو زاتە موبارەكە بیت ،كە من لێرەوە روم نایەت ناوی موبارەكیشی لەگەڵ ناوی ناڕەسەنی وەك تۆ بێنم». عــەبــدولــســتــار مــەجــیــد ئــامــاژەی بــەوەشــكــردوە ،هەرچەند وەڕینی سەگ‌و تانجی نابێتەهۆی دواكەوتنی
كــاروان ،بەڵكو كاروان هەر لەسەر رێگاو رێبازی خۆی بەردەوام دەبێت، و سەگ‌و تانجیش تەنها حەپەحەپیان بۆ دەمێنێتەوە. نوسەرێك :دەبێت ئیسالمییەكان فێری رەخنە بن هـــەر لـــەوبـــارەیـــەوە ،نــوســەرێــك رایدەگەیەنێت ،ئیسالمییەكان دەبێ فێری ئــەوە ببن ،كــە رەخــنــە بە قەڵەم‌و بە نوسین ،لە قورئان‌و لە پێغەمبەریش ،زۆر ئاساییە .كاتی خۆی ئاینی جولەكە‌و مەسیحییەكانیش، وەك ئێستای ئاینی ئیسالم ،خەتی سوری تۆخ‌و مینی زۆریان چاندبو بۆ
هەركەسێك رەخنەبگرێت .دونیای ئەمڕۆ جیاوازە ،چیتر ئیسالمییەكان بە خۆتوڕەكردن و خۆسوركردنەوە، بە هەڕەشەو فەتوا ،بە ملپەڕاندن‌و شكاندنی رەخــنــەگــرەكــانــیــان بە رەخــنــەی ئەخالقیی ،شەخصیی‌و تــۆقــانــدن ،نــاتــوانــن ،قودسییەتی «موقەدەسەكانیان» بپارێزن. كامیار سابیر ،لە نوسینێكدا لە ئەكاونتی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەاڵیەتیی (فەیسبوك) ،ئاماژەی بەوەشكردوە ،چۆن ئیسالمۆفۆبیا خراپە ،لەهەمان كاتیشدا فۆبیا بە رەخنەگرتن لە محەمەد‌و لە قورئان، زۆر خراپە‌و توندوتیژیی‌و فەتوای لێدەكەوێتەوە .رەســڵ‌و دۆكینز‌و هۆكینگ ،نەك هەر رەخنە لە ئاین دەگرن ،بەڵكو رەخنە لە «خودا»ش دەگرن‌و خوداشیان رەتكردوەتەوە! ئــەم رەخــنــانــەی ئــــەوان‌و دەیــان هــەزار زان ـا‌و كۆسمۆڵۆجیستی تر، جگە لە دونیای ئیسالمیی‌و هەندێ لە فەندەمێنتالیستە جولەكەكان، نە فەتوای كوشتنیان دەدەن ،نە سوكایەتییان پێدەكەن‌و نە دەشتوانن، بۆچون‌و رەخنەكانی ئەوان ،بە یەك هاوكێشە‌و تاقیكردنەوەی زانستیی وەاڵم بــدەنــەوە ،بەڵكو هەمیشە وەاڵمی حازری دینییان دەدەنەوە.
تیرۆركردن لەسەر رەخنە هــاوكــات نــوســەران‌و روناكبیران پێیانوایە هێرشكردن‌و تەكفیركردنی كــەســایــەت ـی‌و نــوســەرەكــان جگە لەوەی دەچێتە چوارچێوەی تیرۆری ئەقڵ‌و كوشتنی رەخنە ،هاوكات ســەریــشــدەكــێــشــێــت بــۆ تــیــرۆری جەستەیی. كە بۆ ئەمەش لەكوردستاندا نموونەی زۆر لەبەردەستن لەوانە :تیرۆكردنی فەالح هەورامی مامۆستای زانكۆی سەاڵحەدین‌و شاپور عەبدولقادر، قابیل عادل‌و چەندانی تر كە بەهۆی رەخنەگرتن لــە مــێــژوی ئیسالم‌و هێزە ئیسالمییەكان كەوتنە بەر شااڵوی تیرۆكردن .هەروەها هەوڵی تیرۆركردنی چەندانی تریش درا لــەوانــە :هاوژینی مەالئەمین بەر رێژنەی گوللە درا ،مەال بەختیار دو ئۆتۆمبێلی پێدا تەقێندرایەوە، شێركۆ بێكەس‌و فوئادی مەجید میسری هەڕەشەی كوشتنیان لێكرا، فەتوای تەكفیر بۆ شێرزاد حەسەن دەركـــراو مــەال محەمەدی نەقشی پێشنوێژیش لەسەر بەرماڵ خەڵتانی خوێنكرا .ئەمە جگەلەوەی بەدەیان نمونەی تری لە تیرۆركردن‌و هەوڵی تیرۆكردن‌و تەكفیركردن‌و سوكایەتی پێكردن لەبەر دەستە.
پرۆژەكەی سەاڵحەدین بەهادین ئایندەی ئیسالمییەكان بەرەو كوێ دەبات؟ ئەبوبەكر كاروانی :كاتی خۆهەڵوەشاندنەوەی حزبە ئیسالمییەكانی كوردستانە شارەزایەكی ئیسالمی سیاسی :بەردەوام حزبە ئیسالمییەكان كار لەسەر پێگەی جەماوەریی یەكتری دەكەن ،بۆیە گەیشتن بە هاوپەیمانی قورسە چاودێرێكی ئیسالمگه‌راكان :سەاڵحەدین بەهادین پێ دەچێت ئایندەی هێزە ئیسالمگەراكانی كوردستان خراپ بخوێنێتەوە ،بۆیە دەیەوێ فریایان بكەوێت چاودێر -رێبین حەسەن: ئایندەی حزبە ئیسالمییەكانی هەرێمی كوردستان دەبێتە یەكێك لە بابەتە گەرمەكانی گۆڕەپانی سیاسیی ئەمڕۆی كوردستان، بەتایبەت دوای كەمبونەوەی دەنگی ئەو حزبانە لەهەڵبژاردنەكاندا ،و بونی ملمالنێی سیاسی لەنێوخودی ئەو حزبانەدا .ئەمینداری پێشوی یەكگرتوش پرۆژەیەك بۆ یەكگرتنی س ـێ حــزبــە ئیسالمییەكەی كــوردســتــان پێشكەشدەكات ،بەاڵم سەركردەیەكی بااڵی یەكگرتو دەڵێت «كاتی خۆهەڵوەشاندنەوەی حزبە ئیسالمییەكانی كوردستانە ،چونكە مۆدێلی ئــەو شــێــوازە كــاركــردنــەی ئ ـە‌وان نەماوە» .چاودێرێكی ئیسالمگەراكانیش پێیوایە ،سەاڵحەدین بەهادین ئایندەی حزبە ئیسالمییەكان خراپ دەخوێنێتەوە ،بۆیە لەهەوڵی ئەم پرۆژەیەدایە. سەركردەكانی حزبە ئیسالمییەكان ئێستا قسەیان لە سەر ئایندەی كاركردنیان هەیە، هەریەكەو لە دیــدی خــۆیــەوە پێشبینیی ئایندەی ئەو حزبانە دەكات. ئەبوبەكر كاروانی ئەندامی پێشووی مەكتەبی
سیاسی و ئەندامی ئێستای سەركردایەتیی یــەكــگــرتــوی ئیسالمیی كــوردســتــان ،بۆ «چاودێر» باسی لەوە كرد ،لەو دەنگانەم كە لە قۆناغی رابردوشدا داوای كۆتاییهێنانم كردوە بە فرەیی ئیسالمی لە كوردستان‌و پــێــمــوایــە بــونــی ســێ حــزبــی ئیسالمی لەكوردستاندا پاساویان الوازبوە ،بەاڵم لەگەڵ یەكگرتویی ئەو حزبە ئیسالمیانەشدا نیم، چونكە ئەو مۆدێلە حزبییەی بااڵدەستە لەم هەرێمەدا ،بە شێوەیەكی گشتی بەسەرچوە. ئەبوبەكر كــاروانــی ،وتیشی «پێم باشە ئیسالمییەكان خۆیان هەڵبوەشێننەوە‌و حزبێكی پاشخان ئیسالمی دروستبكەن لەچوارچێوەیەكی بانگخوازیدا ،چونكە تەنیا بەمشێوەیە دەتوانن دوبارە خۆبنیاتنانەوەیان یــەكــســان بــكــەن بــە نــوێــبــونــەوە ،گەرنا یەكخستنی ئەوەی ئێستا هەیە ،كێشەكانی ئــەو حزبانە وەكخۆی دەباتەناو جەستە حزبەیەكگرتوەكەوە». بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست «چاودێر» كــەوتــون ،لــەمــاوەی رابـــــردودا ،لــەالیــەن سەاڵحەدین بەهادین ،ئەمینداری پێشوی
یــەكــگــرتــوی ئیسالمیی كــوردســتــانــەوە، پڕۆژەیەك لەپێناوی پێكەوەكاركردنی سێ الیەنە ئیسالمییەكەی كوردستان (یەكگرتو، كۆمەڵ ،بزوتنەوە) لەبوارەكانی (میدیا، بانگخوازی ،بڕیاردانی سیاسی‌و هەڵبژاردن) دراوەتـــە ئــەو حزبانە ،تائێستاش تەنیا لەالیەن بزوتنەوەی ئیسالمییەوە ،تاوتوێی پڕۆژەكە كراوەو هێشتا (یەكگرتو و كۆمەڵ) وەاڵمیان نەداوەتەوە‌و هەڵوێستیان لەبارەوە ئاشكرانەكردوە. ئەبوبەكر كاروانی ،بێئاگایی خۆی لەو پرۆژەیە راگەیاند ،بەاڵم وتی «ئەو وەك كەسێتییەكی سیاسیی ئیسالمی ئەو پڕۆژەیەی پێشكەشی الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستان كردوە، نــەك وەك بەرپرسێكی بــااڵی یەكگرتو، ئەوەش زۆر ئاساییە‌و ئەگەر ئیسالمییەكان ئیرادەیەكی بەهێزی یەكگرتویان هەبێت، پڕۆژەكە سەردەكەوێت ،گەرنا بەپێچەوانەوە ناتوانرێت بەو پــڕۆژەیــەش ئیسالمییەكان یەكبگرن». هــاوكــات وتەبێژی بزوتنەوەی ئیسالمیی كــوردســتــان ،بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد،
پڕۆژەكەی ئەمینداری پێشوی یەكگرتومان پێگەیشتوە كە پێشكەشی ئیسالمییەكانی كردوە ،پڕۆژەكە بۆ ئەوەیە تاكو هەر سێ الیــەنــە ئیسالمییەكە كــاری لەسەربكەن لەپێناوی نزیكبونەوە‌و هاوكاری‌و گوتاری هاوبەش لەهەمو روەكانەوە ،ئێمەش وەك بزوتنەوە تاوتوێمان كــردوەو بەشێوەیەكی گشتی قبوڵمانە‌و بەشێكیشی پەیوەستە بەبارودۆخی ئیسالمییەكانی كوردستان‌و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە. عەبدوڵاڵ وەرتی ،وتیشی «لەئێستادا ناتوانین نــاوەڕۆكــی پــڕۆژەكــە بۆ راگەیاندنەكان‌و رایگشتیی كوردستان باڵوبكەینەوە». شارەزایەكی ئیسالمی سیاسی ،بە»چاودێر»ی وت «ئاساییە كەسێك لەدەرەوە بۆ حزبەكان پڕۆژە پێشكەشبكات ،بەمەرجێك ئەوان پێی رازیبن ،بەاڵم ئەگەر قبوڵینەكەن ،ئەوكاتە پڕۆژەكە رەتدەكرێتەوە». عەلی مستەفا ،ئاماژەی بەوەشدا ،ئەو پڕۆژەیە لەبەرئەوەی تائێستا ناوەرۆكەكەی بــاونــەكــراوەتــەوە ،نــازانــرێــت كــە ئایا بۆ هاوپەیمانێتییە ،یان یەكگرتنە؟ ئایا تەنیا بۆ
هەڵبژاردنە؟ یان بۆ كاری دورمەودایە؟ ناوبراو ،پێشیوایە ،پێشتر ئیسالمییەكانی كوردستان چەند رێككەوتنێكیان هەبوە كە دواهەمینیان لیستی خزمەت بو بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیی لەپارێزگای سلێمانی، بــەاڵم تــا دواســاتــیــش نەیانتوانی لەسەر پرسێكی ناوخۆیی پارێزگاكە بۆ دیاریكردنی پۆستی پارێزگار‌و سەرۆكی ئەنجومەنەكە خۆیان یەكالبكەنەوە ،بۆیە رەنگە ئەم پرۆژەیەش بۆ ئەوە بێت كە ئەوان ناتوانن لەزۆر پرسی دیاریكراویشدا نزیكبنەوە ،جا چی ئەوەی كە بۆ كاری دورمەودا پێكەوەیی بگونجێن؟ هـــەر لـــەوبـــارەیـــەوە چــاودێــرێــكــی هێزە ئیسالمگەراكانیش پێیوایە ئەم پرۆژەیەی سەاڵحەدین بەهادین دوای ئــەوە دێت كە تێكڕای ئیسالمگەراكان لە واڵتانی ئیسالمی دوچــاری پاشەكشە یــان شكست هاتون، تەنانەت حاڵ وا بــڕوات ،پارتی عەدالەت‌و تەنمیەی توركیاش كەوتۆتە لێواری هەڵدێری سیاسی .بەتایبەتی باری ئابوری توركیا گەشتۆتە رادەیەك ()%52ی خەڵكی توركیا،
لەسەر هێڵی هەژاریدان .لیرەی توركیش %25 ی هێزی بازاڕی لە دەستداوە. ئەو چاودێرە ،وتیشی «بەرەی ئیخوانەكانی میسر و الیەنەكانی ئیسالمی ،بە سەلەفی و مامناوەجیانەوە هەڵوەشاوەتەوە .لە عیراقدا پاشەكشەیان كـــردووە ،بۆیە بە حوكمی ئەزمون سەاڵحەدین بەهادین پێ دەچێت ئایندەی هێزە ئیسالمگەراكانی كوردستانیش خراپ بخوێنێتەوە ،بۆیە دەیــەوێ فریایان بكەوێت». چاودێرەكە ئەوەشی خستە سەر بۆچونەكانی، كە وتی :پێش بەستنی شەشەمین كۆنگرەی یەكگرتو ،لــە رۆژنــامــەی «چــاودێــر»دا كۆنگرەیەكی نهێنی ئیخوانەكانی ناوچەكە باڵوكرایەوە كە تێیدا بڕیاردرابوو سەاڵحەدین بەهادین دەســت لــە پۆستی ئەمینداری یەكگرتو هەڵبگرێت و خۆی بۆ رابەرایەتی تەواوی ئیسالمییەكان ئامادە بكات ،وتیشی «رەنگە ئەم پرۆژەیەی سەاڵحەدین بەهادین بۆ ئــەوە بێت هێزەكانی ئیسالمی نزیك بكاتەوە و سەرەنجام یەكیان بخات ،هەتا خۆی ببێتە رابەری گشتییان».
شرۆڤە
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
info_chawder@yahoo.com
4
یەكێتی ،لەژێر فۆكەسدا ،بۆ؟ شیكارییەكی سیاسی/میدیایی بۆ پێگەی ئەم هێزە ..
عەدالەت عەبدوڵاڵ جارێكی تر دۆخی ناوخۆیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دەبێتەوە جێی باس و بایەخ ،دەبێتە مایەی رووماڵی كەناڵەكانی راگەیاندنی هەرێمی كوردستان و سەرنجی چاودێرانی سیاسی و تەنانەت قسەوباسی بەشێك لەهاوواڵتیانیش. لەدوای راپەڕینەوە (1991ز) هیچ گروپ و رێكخراوێكی سیاسی نییە كە گرفتە ناوخۆییەكانی ،جیاوازیی ریزەكانی، ناكۆكیی نێوان سەركردەكانی ،ئازادیی وتن و نوسین و باڵوكردنەوەو رەخنە لەبارەی دیاردەو رووداوەكانی ،هێندەی ئەم هێزە ،زەق و ئاشكرا ،دزەی كردبێتە دەرەوەی ئۆرگان و ساڵۆنە حزبییەكان و كۆبوونەوە ئاسایی و نائاساییەكانەوەو بەخێرایی تیشك گەیشتبێتە دەستی میدیاكان و دواتریش كۆمەاڵنی خەڵك. هیچ پارتێك و رەوتێكی سیاسی نادۆزێتەوە بەو ئەندازەیە ژوورەكانی تەنك و رووناك!،كۆبوونەوەكانی كەم نهێنی، بڕیارەكانی فرەدەستكراو و زانیارییەكانی دزەپێكراو بێت! ،یان ئاوها و بەئاسانی و بێ لێپرسینەوە ،بێ رێگرتن و قەدەغەكردن ،بێ دیسپلینێكی دیاریكراو، كەلەبەرو درزی جۆراوجۆر ،لەسەر دەستی خودی بەرپرس و كادیرەكانی!، خرابێتە شورای سیاسییەوە ،ئەو درزو كەلەبەرانەش ،بۆ مەبەستی خودی و تایبەتی بێت ،یان دروستكردنی جوڵەو هەژاندنی پرسە حزبییەكان ،بەئاشكرا بەكاربهێنرێن و لێیانەوە جەماوەرو و رای گشتی ،لەنهێنی و وردەكاریی دۆخی ئەم هێزەو لەبۆڕبۆڕینە ناوخۆییەكانی ،ئاگادار بكرێتەوە!. ئەگەر لەروانگەیەكی میدیاییەوە، ریزبەندییەك بۆ گرنگترین هەواڵ و بابەتە سیاسییەكانی ناو میدیای كوردی بكەین لە( )10ساڵی رابردوودا ،ئەگەر بێین و بەشێوازی توێژینەوەی زانستی بچینە پرۆسەی ناخشیكارییەوە Content analysisبۆ هەواڵی ملمالنێ سیاسییەكانی باشووری كوردستان لەزۆر كەناڵی كوردیی بینراو و بیستراو و نوسراو و ئەلكترۆنیدا ،ئەوا دەبینین كێشە ناوخۆییەكانی (ی.ن.ك) ،لەزۆر قۆناغی سیاسیی جیاوازدا ،پشكێكی بەرچاوی لەهەواڵ و بابەتە سیاسییەكاندا بردووە. ئێمە دەبینین كە زۆربەی ئەو دەزگایانەی راگەیاندنی جەماوەری Mass media كە لەكوردستاندا هەن ،ئەوانەی كەناڵی تایبەتمەند-ی هەواڵیان هەیە ،یان خاوەنی رۆژنامەو گۆڤارو پێگەی ئەلكترۆنی و تۆڕی جیاجیای كۆمەاڵیەتین Social ،mediaبەشێوەیەكی گشتی ،لەگەڵ هەر دەركەوتنەوەیەكی هەلومەرجی نائاسایی لەریزەكانی هێزێكی سیاسیی وەك یەكێتیدا ،دەستبەجێ رووبەرێكی دیاری خۆیان لەروماڵی میدیایی بۆ ئەم پرسە تەرخان دەكەن. دۆخی ناوخۆیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ،بەبەردەوامی ،بەهای هەواڵیی News valueخۆی هەبووە ،پرسێك نەبووە شایەنی پشتگوێخستن بێ ،جێی بایەخ نەبێت ،یان سەودای میدیایی الوەكیی لەگەڵدا بكرێت ،یان پەیوەست نەبێت بەرایگشتی Public opinion و بارودۆخی واڵتەوە .ئەم بابەتە زۆرجار بابەتی راكێشانی سەرنجی شەقامی كوردی و ناوەندە سیاسییەكان ،بگرە ماتەریاڵی گەرمكردنی بازاڕی میدیاو ساغكردنەوەی رۆژنامەو گۆڤارەكان و بینەرو بیسەری كەناڵەكان بووە تا بە رۆژگاری ئەمڕۆشمان دەگات .جەوهەری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ،لەبنەڕەتدا ،دۆخی یەكێتی، كۆدی تێگەیشتنە لەكۆمەڵێك پرسی سیاسی و كۆمەڵگەیی كە تارادەیەك چارەنووسسازن .ئەو پرسانە بەشێوەیەكی بابەتی بۆمانی روون دەكەنەوە كە بۆچی پەرەسەندنەكانی هێزێكی سیاسیی دیاریكراو ،بەو قەبارەیە ،كاریگەریی لەسەر هەلومەرجی واڵت هەیە؟ ،بۆچی ئەم بابەتە لەهەڵكشان و داكشانێكی حزبیی
سنورداردا راناوەستێت و درێژدەبێتەوە بۆ سەر ژیانی گشتی؟. ئێمە كاتێك لەو كۆمەڵە پرسە وردەبینەوە ،هۆكارێكی بابەتیی دەبینین بۆ ئەوەی میدیای كوردی بایەخێكی زۆر بەم پرسە بدات .لەهەمانكاتدا ئەو رەخنانەی هەندێ لەیەكێتییەكانمان پێ راست نییە كە تەنها بە تیۆری پیالنگێڕی دەڕوانێتە رووماڵی میدیاكانی كوردستان بۆ بارودۆخی ناوخۆیی یەكێتی ،تەنها وەك پیالنێك لەدژی یەكێتیی ریزەكانی یەكێتیی نیشتمانی ،لەقەڵەمی دەدات. ئەم تەماشاكردنەی هەندێ لەیەكێتییەكان، بەدیاریكراوی ،لەوەدا راست نییە كە دێت و قەبارەی بایەخدانی میدیای كوردی بە رەوشی یەكێتیی بەو قەبارەیە بەراورد دەكات كە هەمان میدیا بۆ كێشەی ناوخۆیی پارت و گروپە سیاسیەكانی تری كوردستانی هەیە! .بێگومان هەریەكە لەئێمە دەتوانین لەوە تێبگەین كە گومانی یەكێتییەكان لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە راگەیاندنەكانی كوردستان، لەروماڵكردنی ئەزموونی حزبایەتییدا لەواڵت ،ئەوەندەی سەرگەرمی دۆخی ناوخۆیی یەكێتی دەبن ،نیو هێندە ملمالنێ و جەمسەربەندیی ناو ریزەكانی هێزو پارتە سیاسیەكانی تر ناوروژێنن .لەدیدی بەشێك لەیەكێتییەكاندا ،هۆكاری گومانكردن و بەپیالن سەیركردنی بایەخدانی میدیای كوردی بە یەكێتی ،بەدیاریكراوی ،ئا لەم بەراوردكردنەدایە ،واتە بەراوردكردن لەنێوان یەكێتی و هێزەكانی تردا ،بەاڵم بێگومان ،بەدەر لەوە ،هۆكاری شاراوەی تریش هەیە بۆ ئەو هەڵوێستە كە رەنگە كەمجار ئەندامانی ئەم هێزە گوزارشتی لێ بكەن و لەپەرۆشییاندا زیاتر لەنەستی سیاسیی خۆیاندا بیهێڵنەوەو بیچەپێنن!، مەبەستمان لەو هۆكارە ،فۆبیای جیابوونەوەو لێكترازانی تری ریزەكانی ئەم هێزەیە لەژێر كاریگەریی فاكتەری وروژاندنە میدیاییەكاندا. لەناو یەكێتییەكاندا بۆچوونێك هەیە كە پێیوایە میدیای كوردی ،هەندێجار بە میدیای یەكێتی خۆیشیەوە ،رۆڵیان هەبووە لەقوڵكردنەوەی ملمالنێ ناوخۆییەكانی ئەم هێزەدا ،تەنانەت لەفوكردنە! هەر ئاراستەیەكی ناو ئەم هێزە بۆ بڕیاری جەرگبڕیش! .ترسەكە ئەوەیە كە ،میدیای كوردی لەجیاتی ئەوەی هانی هەر دەنگێكی ناو ئەم حزبە بدات بۆ بەردەوامبوون لەسەر بیرۆكەكانی چاكسازیی حزبی، یان روماڵكردنی بێالیانانەی ناكۆكییەكان، دێت و ئیش لەسەر فراوانكردنی دەالقەكان و باڵوكردنەوەی دووبەرەكیی
كە یەكێتی ،جگە لەوەی وەك پێكهاتەو رێكخراو ،وەك ئەزموون و مێژوو ،وەك كاراكتەرو رابەر ،بە باش و خراپ، بڕێك تایبەتمەندیی خۆی هەیە كە - بەشێوەیەكی رێژەییش بێت -لەهێزەكانی تری جیا دەكەنەوە ،كۆمەڵێك پرسی سیاسی و كۆمەڵگەیی چارەنووسسازیش هەن كە وا دەكەن جێی بایەخ و رووماڵی میدیاكانی كوردستان بێت. ئاشكرایە كە میدیای كوردی كەمجار دان بەو كۆمەڵە پرسەدا دەنێت ،یان لەمەترسییەكانی الوازبوونی یەكێتی و كاریگەرییەكانی لەسەر گۆڕەپانی سیاسی، دەكۆڵێتەوە .هۆكاری ئەمە روونە .مۆدێلە حزبییەكەی میدیا لەكوردستاندا ،بە سروشتی حاڵ ،هەڵگری گوتاری ئەو حزبانەیە كەپاڵپشت و پارەداریان دەكەن و رێگەیان پێ نادەن بابەتییانەو پیشەییانە Professionalبەدواداچوونی میدیایی بۆ دیاردە سیاسییەكانی كوردستان و هۆكارو سەرچاوەكانیان بكەن .هەرچی مۆدێلە (ئەهلی و سەربەخۆ)كەشە ،ئەوا ناتوانێت لەتەوقی هەندێ بەهای هەواڵیدا نەمێنێتەوە وەك بەهای ملمالنێ ،بەهای وروژاندن ،بەهای ناوداری و ،رووماڵە میدیاییەكانی وردتر بكات و بیانگەیەنێتە ئاستی بنكۆڵكاریی Investigative بۆ دیاردە سیاسییەكان كە ژانرێكی زانستی و گرنگیی میدیاییەو هاوواڵتیان بە پاشخان و قوواڵیی دیاردەو رووداوەكان و هۆكارو لێكەوتەو دەرئەنجامەكانیان، هۆشیار دەكاتەوە. واتە ئەگەر مۆدێلی حزبی لەمیدیای كوردیدا ،لەبەر هۆكاری سیاسی و ئایدیۆلۆژی و بەدیاریكراوییش ملمالنێی حزبایەتی ،خۆی لەراستیی ئەو كۆمەڵە پرسە سیاسی و كۆمەڵگەییە البدات كە بوونیان پەیوەستە بە ئامادەگیی هێزێكی سیاسیی وەك یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە ،ئەوا مۆدێلی ( ئەهلی و سەربەخۆ) لەمیدیای كوردیدا، لەبەر هۆكاری نەشارەزایی پیشەیی و دەستكورتیی زانستی لەكاری میدیاییدا، تیشك ناخەنەسەر ئەو كۆمەڵە پرسەی باسی دەكەین و تەنها بەپێی چەند بەهایەكی تەقلیدیی هەواڵ مامەڵە دەكەن. ئێمە لێرەوە بە پێویستی دەزانین كە ژمارەیەك لەو كۆمەڵە پرسە هەستیارو چارەنووسسازانە دەستنیشان بكەین كەوا دەكەن یەكێتیی نیشتمانی بكەوێتە ژێر فۆكەسی میدیایی و سیاسی و میللییەوە بەبێ ئەوەی زۆرجار دانیان پێدا بنرێت، یان درك بەوردەكارییەكانیان بكرێت. ئەو پرسانە كە پەیوەستن بەدۆخی
لەهەموو دۆخێكی نائاساییدا لەریزەكانی ئەم هێزە، كاراكتەرە ناسراو و نەناسراوەكانی ناو خودی ئەم هێزە خۆی ،هەر خۆیان ،بۆ تەماحی تایبەتی و كەسیی خۆیان بێت ،یان بەبیانووی پەرۆشی بۆ چارەنووسی حزبەكەیان ،لەسەر رەفتارو نەریتێك راهاتوون كە بریتییە لەدزەپێكردنی زانیاری و نهێنی و بەڵگەنامەكانی ناو حزب و بەكارهێنانیان لەكاتی ملمالنێ ناوخۆییەكانی نێوان خۆیاندا زیاترو نائومێدیی سیاسیی دەكات و كاراكتەرەكانی ناو یەكێتی بەرەو هەڵبژاردەی لێكترازان و جیابوونەوە دنە دەدات (،لەمەدا ،یەكێتییەكان رووداوی جیابوونەوەی باڵی ریفۆرمیان لەیادە!). بێگومان ئەم فۆبیا چەپێنراوە كە زادەی ئەزموونی تاڵی لێكترازانەكانی رابردووە ،ئەگەر بڕێك لەراستیشی تێدا بێت ،ئەگەر میدیا رۆڵێكی بێالیەنانەشی لەدۆخی ناوخۆیی یەكێتیدا نەگێڕابێت، ئەوا ئەمە ،لەكۆتاییدا ،پاساو نابێت بۆ هەڵەی سادەكردنەوەی تەفسیر بۆ هۆكارەكانی بایەخدانی میدیای كوردی بە دۆخی یەكێتی .ئێمە نابێ بیرمان بچێت
یەكێتییەوە ،ئەمانەن: -1سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیی واڵت: ئەمە بەو پێوەرەی كە ،هەر الوازبوونێكی ئەم هێزە ،رەنگدانەوەی راستەوخۆی لەسەر باری سیاسی و ئەمنیی بەشێكی فراوانی واڵت هەیە .بۆ نموونە ،هەموو دەتوانین ئەو هەژان و ملمالنێ و نائارامییە سیاسییانەمان بیربكەوێتەوە كە لەدوای جیابوونەوەی باڵی ریفۆرم و دروستبوونی لەباشووری گۆڕانەوە بزوتنەوەی كوردستاندا سەریانهەڵدا!. -2هاوكێشەی پرۆسەی سیاسیی كوردستان:
ئەمە بەو پێیەی كە (ی.ن.ك) هێزی سیاسیی دووەمە لەهەرێمی كوردستاندا، لەهەمانكاتدا هێزی یەكەمە لەبەشە دابڕاوەكەی باشوور و الیەنێكی سەرەكییە لەپرۆسەی سیاسیی كوردستان ،بۆیە شاراوە نییە كە گۆڕانكارییەكانی ،كێشەو ملمالنێكانی ،كاریگەری لەسەر پرۆسەكە بەجێدەهێڵن. -3هاوسەنگیی هێز لەباشووری كوردستان: ئەمە بەو گریمانەیەی كە هەر پاشەكشەیەكی ئەم هێزە بەبۆنەی ناكۆكییە ناوخۆییەكانییەوە ،هەژموونی هێزی ركابەری پلە یەك لەگۆڕەپانەكەدا، كە بریتییە لەپارتی دیموكراتی كوردستان، بەسەر واڵتدا فراوانترو بااڵتر دەكات، بەمەش تەرازووی هێز گۆڕانكارییەكی بنەڕەتیی بەسەردا دێت و دەبێتە سەرەتای كۆتایی دیاردەی كێبەركێی سیاسیی هاوسەنگ لەنێوان هێزەكانی بزووتنەوەی سیاسیماندا لەباشوری كوردستان. -4هاوسەنگیی هێز لەعێراقدا: بەو مانایەی كە ،لەحاڵی پاشەكشەی یەكێتیدا ،پێگەی ئەو هێزە كوردییە عێراقیشدا سیاسیی لەگۆڕەپانی پاشەكشە دەكات ،ئەمە لەكاتێكدا كە ئەم هێزە،زۆرجار ،لەكێشەكانی نێوان هەرێم و بەغداو چەندین پرسی تری سیاسیی عێراقدا رۆڵی هێزی پارسەنگ دەگێڕێت، بەقەبارەی خۆیشی ( 23كورسی) و بەپاشخانی سیاسی و رۆڵ و نێوبانگیی تاڵەبانی كە تائێستاش لەالیەن سەرجەم هێزەكانەوە رێزی لێدەگیرێت ،كاریگەریی لەسەر هەلومەرجەكان و سیاسەتەكان و ملمالنێكان ،هەیە. -5دیموكراسیی سیاسی لەكوردستاندا: ئەمەیان بە مانای ئەوەیە كە ،ئەم هێزە، هێزی نمرە یەكی ئەو هێڵە سیاسییەیە كە نوێنەرایەتیی رەوتی داكۆكیكردن دەكات لەئازادیی چاالكیی سیاسی و پرەنسیپی فرەیی Pluralismلەباشووری كوردستاندا .لێرەدا نابێ بیرمان بچێت كە یەكێتی (1975ز) ،ئەو حزبەیە كە بۆ یەكەمجار لەناو بزووتنەوەی سیاسیی نیو سەدەی رابردووی كورددا لەباشوور، كۆتایی بە مێژووی بااڵدەستی تاكحزبیی دەهێنێت و دەبێتە هێزی ركابەری سەرسەختی هێزە سەرەكییەكەی تر كە پارتی دیموكراتی كوردستانە. -6مەدەنییەت و كرانەوەی كۆمەاڵیەتی: ئەمە بەو پێودانگەی كە ،لەدوای راپەڕینەوە(1991ز) ،ئەم هێزە ،هێزی سەرەكییە لەناو هێزە چەپ و ئازادیخوازە كوردییەكاندا لەباشوور كە زۆرجارو لەكۆمەڵێك پرسدا كە پەیوەست بووە بە ئازادیی ویژدان و عەقڵ و باوەڕو، ئازادیی نوسین و باڵوكردنەوەو چاالكی، روبەڕووی گروپە سیاسییە بنەڕەتگەراكان Fundamentalismو رەوتە تەقلیدیەكانی كۆمەڵی كوردەواریی بۆتەوەو پشتگیریی لەمەدەنییەت و كرانەوەی كۆمەاڵیەتی و شێوە ژیانی نوێ و هاوچەرخ كردووەو سەنەدێكی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی بووە لەكۆمەڵگەی كوردیدا. -7خەباتی نەتەوەیی هاوبەش: ئەمەیان بەو پێیەی كە ،ئەم هێزە، بەتایبەتی لەسەرەتای هەزارەی دووەم و گۆڕانكاری لەهاوكێشەی حوكمڕانیی توركیادا لە(2002ز) و دەركەوتنی سەرەتاكانی پرۆسەی ئاشتی لەباكور، هەروەها سەرهەڵدانی شۆڕشی گەالنی سوریا (2011ز) و برەو سەندنی پرسی سیاسیی رۆژئاوای كوردستان و پێكهاتنی كانتۆنە كوردییەكانەوە ،توانیویەتی لەچوار ئاستی وەك سیاسی،دیبلۆماسی، میدیایی ،جەماوەری-دا ،پەرە بەگوتاری خەباتی نەتەوەیی هاوبەش بدات،ئەمەش لەسەر بنەمای سیاسەتێكی نەتەوەیی كە بەرژەوەندی و خەونی سیاسیی رەوای پارچەكانی تری كوردستانی تیا رەچاوكرابێت ،هاوكات لەرێگەی ئەو هاوئاهەنگی و پەیوەندییانەشەوە كە لەگەڵ گروپ و هێزە كوردییە سەرەكییەكانی كوردستاندا تری پارچەكانی دایمەزراندووە .یەكێتی ،لەم بوارەدا چەند ساڵێكە ،سیاسەتێكی روونتری
هەیەو لەم فۆرمەی خەباتدا دەستكراوەتر بووە ،بەگشتی رۆڵێكی ئیجابی لەپرسە نەتەوایەتییەكاندا دەگێڕێت ،تەنانەت لەم پرسەدا كاریگەریی لەسەر هێزە ركابەرەكەشی لەباشووری كوردستان كە پارتییەو هێزە سیاسییەكانی تریش، بەئاراستەی هەمان خەباتی نەتەوایەتی و هاودەردی نەتەوەیی ،داناوە. -8پاڵپشتیی سیاسیی ئیقلیمی: ئەمە بەو مانایەی كە ،یەكێتیی، لەقۆناغی جیاجیادا ،ئەو هێزە بووە كە توانیویەتی پاڵپشتیی ئیقلیمی بۆ قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان ئەم بنەمایەكی بەدەستبهێنێت.
ئازادی (2003ز) ،لەشەڕی داعش-دا (2014ز) ،رۆڵێكی دیار بووە ،لەئێستاشدا بەبێ ئەم هێزە چاوەڕوان ناكرێت سوپای یەكگرتووی كوردستان بەتەواوەتی رێكخرێت و یەكبخرێت. بە كورتی ،ئەگەر بویسترێت لەوە تێبگەین كە ئەو كۆمەڵە پرسە سیاسی و كۆمەڵگەییە چارەنووسسازە چین كە پەیوەستن بە هێزێكی سیاسیی وەك یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و چارەنووس و ئایندەی ئەم هێزەوە، ئەوا دەبێ بەوردی ئاوڕ لەهەموو ئەو پرسانە بدەینەوە كە دیاریمان كردوون، هەموو ئەوانەش هەر خۆیان بیانووی
ئاخۆ هێزێك ،لەچەندین پرسی چارەنووسسازدا بتوانێت ئەو پێگە سیاسی و فكری و دیبلۆماسی و سەربازییەی هەبێت ،دەبێ خۆی چۆن دەست بەم پێگەیەوە بگرێت و بچێتە ژێر باری بەرپرسیارێتییە مێژووییەكانییەوە؟ ئاخۆ سەركردەو كادرو ئەندامەكانی ئەم هێزە ملكەچی پاراستنی رۆڵی كاریگەریی حزبەكەیان و كەلەپورە سیاسییەكەی دەبن ،یان ئەم رۆڵ و پێگەیە دەكەنە قوربانیی بەرژەوەندییە تایبەتی و كەسییەكانی خۆیان؟ پاڵپشتییە ،جگە لەوەی پەیوەستە بەخوێندنەوەی كاریگەرییەكانی فاكتەری جوگرافیای سیاسیی Geopolitics لەسەر پەیوەندییە سیاسییەكان و لەسەر سەقامگیریی سیاسی و ئەمنیی هەرێمی كوردستان ،گرێدراوی دیراسەكردنی جەمسەربەندییە سیاسییەكانی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیشە ( ،بۆ نموونە، كۆماری ئیسالمیی ئێران كە پەیوەندیی دۆستانەی لەگەڵ ئەم هێزەدا هەیەو پشتگیریی سیاسیی دەكات ،تەوەرێكی ئیقلیمی كاریگەرە لەناوچەكەداو واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش حسابی بۆ دەكات .هەر ئەم ئێرانەش خۆی یەكەم واڵتە كە دانی بەحكومەتی هەرێمی كوردستاندا ناوە ،بەرەسمییش پێشوازی لەسەرۆكی حكومەتەكەی ،نێچیرڤان بارزانی ،دەكات) ،ئەمەش پاڵپشتییەكە كە دەستی ئەم هێزەی تیایە!. -9فەلسەفەی حوكمڕانیی كوردستان: ئەمەیان بەو واتایەیە كە، یەكێتیی نیشتمانی ،لەداڕشتن و ساغكردنەوەو جێگیركردنی جۆری سیستەمی فەرمانڕەوایی واڵتدا ،هێزێكی یەكالكەرەوەیەو خاوەنی فەلسەفەی سیاسیی دیاریكراوی خۆیەتی ،بەتایبەتی كە هەتا رۆژگاری ئێستاشمان مشتومڕی سیاسی لەسەر ماهییەتی سیستەمی سیاسیی باشووری كوردستان كۆتایی نەهاتووە ،ئەمە جگە لەوەی كە لەپرۆژە دەستوری هەرێمیشدا ،كە هەندێ خاڵی ناكۆكیی نێوان یەكێتی و هێزەكانی تری تێدایەو پێویستیی بە گەڕاندنەوەیە بۆ پەرلەمان تا هەمواربكرێتەوەو سازان لەسەربكرێت ،یەكال نەكراوەتەوە. -10بەرگریكردن لەخاكی كوردستان: مەبەستیش لەم پرسە ئەوەیە كە، ئەگەرچی هێزە سیاسییەكان لەگەڵ ئەوەن سوپایەكی نیشتمانی و رێكخراو Systematicی تەواو لەكوردستاندا بێتە كایەوەو هێزە چەكدارەكان بەیەكجاری لەچوارچێوەی حكومەت و وەزارەتی پەیوەندیداردا رێكبخرێن، بەاڵم تا ئەوكاتەی كە ئەم پرۆژەیە تەواودەبێت ،یەكێتی خاوەن هێزێكی سەربازیی پێشمەرگەییە كە هەموو كاتێك بەرگریكردن لەخاكی كوردستان لەسەر ئەو پەكی دەكەوێت .لەمەدا ئاگادارین كە رۆڵی هێزی پێشمەرگەی سەربەم هێزە لەبەرپاكردنی راپەڕین (1991ز)، لەرووبەڕووبوونەوەی پەالمارەكانی بەعس لەنەوەدەكانی سەدەی رابردوو ،لەپرۆسەی
بابەتیی رەوان بۆ ئەوەی دۆخی یەكێتی، پەرەسەندنەكانی ،كێشەو ملمالنێ ناوخۆییەكانی ،تەنها رووداوگەلێك نەبن تایبەت بە پارتێكی سیاسیی دیاریكراوەوە، بەڵكو ژیانی سیاسی و دۆخی كۆمەڵگەیی كۆمەڵگای كوردیشی لەسەر بەند بێت. لێرەوە ،دیاردەیەكی چاوەڕوانكراوە كە میدیای كوردیش ،بەئاگاوە بێت یان بێ ئاگا ،بەشێوەیەكی پیشەیی بێت یان ناپیشەیی ،بە بۆنەی ملمالنێی ئایدیۆلۆژی و حزبییەوە بێت یان هۆكاری تری سیاسی، فۆكەس بخاتەسەر ئەم هێزە كوردییەی گۆڕەپانی كوردستان ،بەتایبەتی كە دەبینین لەهەموو دۆخێكی نائاساییدا لەریزەكانی ئەم هێزە ،كاراكتەرە ناسراو و نەناسراوەكانی ناو خودی ئەم هێزە خۆی ،هەر خۆیان ،بۆ تەماحی تایبەتی و كەسیی خۆیان بێت ،یان بەبیانووی پەرۆشی بۆ چارەنووسی حزبەكەیان، لەسەر رەفتارو نەریتێك راهاتوون كە بریتییە لەدزەپێكردنی زانیاری و نهێنی و بەڵگەنامەكانی ناو حزب و بەكارهێنانیان لەكاتی ملمالنێ ناوخۆییەكانی نێوان خۆیاندا ،ئەو نەریتەی كە لەهەموو حاڵێكدا بۆتە سەرچاوەیەكی گەورەی تێركردنی دەزگاكانی راگەیاندنی كوردستان بەو زانیاری و بابەتانەی كە پەیوەندییان بە دۆخی ئەم هێزە سیاسییەوە هەیە. لەكۆتاییدا تەنها ئەوە ماوەتەوە كە بپرسین :ئاخۆ هێزێك ،لەچەندین پرسی چارەنووسسازدا بتوانێت ئەو پێگە سیاسی و فكری و دیبلۆماسی و سەربازییەی هەبێت، دەبێ خۆی چۆن دەست بەم پێگەیەوە بگرێت و بچێتە ژێر باری بەرپرسیارێتییە مێژووییەكانییەوە؟ ئاخۆ سەركردەو كادرو ئەندامەكانی ئەم هێزە ملكەچی پاراستنی رۆڵی كاریگەریی حزبەكەیان و كەلەپورە سیاسییەكەی دەبن ،یان ئەم رۆڵ و پێگەیە دەكەنە قوربانیی بەرژەوەندییە تایبەتی و كەسییەكانی خۆیان؟ ئایا كاراكتەرانی ناو ئەم پارتەو نوخبەی بڕیار بەدەست تیایدا دەتوانن بەجیاوازییەكانی نێوانیانەوە بژین؟ ،لەسەر شێوازێكی كارا بۆ پێكەوە كاركردن رێكدەكەون؟، یان نەخێر بیر لەهەڵبژاردەی لێكترازانی زیاترو بچووككردنەوەی حزبەكەیان و خودی خۆیشیان دەكەنەوە؟! ..ئەمانە، بێگومان ،رستێك لەو پرسیارانەن كە تەنها یەكێتییەكان خۆیان دەتوانن وەاڵمی بدەنەوە ،بەدیاریكراویش ئەو یەكێتییانەی كە لەبەرپاكردنی دۆخی نائارامی حزبەكەیانەوە گالون!.
ناوخۆ
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
info_chawder@yahoo.com
5
زۆرینەی ناوچە مینڕێژكراوەكان پاكنەكراونەتەوە لە 10ساڵی رابردودا %13ی زەوییە مینڕێژكراوەكان پاككراونەتەوە پێنجوێن- رێبین حەسەن ،نزار جەزا: تاكــو ئێســتا بەشــێكی زۆری ناوچــە مینڕێژكراوەكانــی پێنجوێــن پــاك نەكراونەتــەوە ،بەرپرســان‌و الیەنــە پەیوەندیدارەكانیــش هــۆكاری سستڕۆیشــتنی كاری مینپاككردنــەوە دەگەڕێننــەوە بــۆ هــۆكاری خراپیــی كەشوهەواو نەبونی بودجەی پێویست. زەوییە مینڕێژكراوەكان بەپێــی ئامارێــك لەبەڕێوەبەرایەتیــی كاروبــاری مینــی ســلێمانی ،قــەزای پێنجوێــن لەپلــەی یەكەم دێــت لەبونی زەویی مینڕێژكراو لە سلێمانی‌و گەرمیان‌و ناوچەكــە كــە یەكێكــە لەهەرەناوچــە پیســبوەكانە بەمین كە نزیكەی شەســت ملیــۆن مەتــر دوجــا زەوی مینڕێژكــراو لەزۆربــەی گونــدەكان‌و نــاو ســەنتەری قــەزای پێنجوێــن‌و ناحیەكانــی گەرمك‌و ناڵپارێــز هــەن ،لەســاڵی2005ەوە تــا ئێســتا توانــراوە هەشــت ملیــۆن مەتــر دوجــا زەوی مینڕێژكــراو پاكبكرێتــەوە كــە دەكاتــە ،%13.5لەئەمساڵیشــدا توانــراوە یەك ملیــۆن‌و 280مەتر دوجا زەویــی كــە 38زەوییــە دراونەتــەوە بەخاوەنەكانیان كە هەشــت هــەزار مین لەو زەویانەدا لەناوبراوە ،واتە لەئێســتادا 52ملیۆن مەتر دوجــا زەوی مینڕێژكراو هەیە ،لــە ســاڵی 1970ەوە هەزار كەس
ناوبــراو ،باســی لەوەشــكرد ،بەهــۆی تەنهــا لەقەزای پێنجوێــن بەهۆی مینەوە گیانیــان لە دەســتداوە و 100كەســیش كەشــوهەوای ناوچەكــە كــە ناوچەیەكی ساردو باراناویە ،هەمو ساڵێك كارەكانی كەمئەندامبون. هەڵگرتنــەوەی میــن لــەوەرزی زســتان رادەگیرێت. نەبونی بودجە قایمقامی قــەزای پێنجوێــن ،ئاماژەی كەشوهەوا رێگرە بەوەدا ،ناوچــەی پێنجوێن نزیكەی 147 بەڕێوەبــەری گشــتیی كاروبــاری كیلۆمەتر سنوری بەئێرانەوەیە‌و لەسااڵنی رابــردودا مەیدانــی شــەڕبوە لەنێــوان میــن ،ئامــاژەی بــەوەدا ،بەردەوامــن واڵتانی عیراق‌و ئێران كە هەردوال مینیان لەپاككردنەوەی قــەزای پێنجوێن یەكێك لــەو ناوچەیــە دژبەیەكتــر دانــاوە ،بۆیە لەكێشەكانیان لەئێستادا كێشەی داراییە روبەرێكــی زۆری ناوچەكــە مینڕێژكراوە ،كە تەواوی جومگەكانی واڵتی گرتۆتەوە، حكومەتیــش هەوڵی پاككردنــەوەی ئەو لەپالنماندابو كــە ناوچەیەكی زۆر فراوان روبــەرە زۆرەی پێنجوێنــی داوە ،بــەاڵم پاكبكەینــەوەو ناوچەكە زۆر بەخەســتی دەكــرا بودجەی زیاتری بــۆ دابینبكرایە‌و مینڕێژكــراوە كە زۆرێك لەو زەویانەی كە بودجەیەكــی تایبــەت ،جیــا لەبودجەی زۆرترین مینی تێدایە لە قەزای پێنجوێنە. ســەباح حەمەخان ،باســی لەو كێشەو ئاســایی تەرخانبكرێت بــۆ پاككردنەوەی زەوییە مینڕێژكــراوەكان ،بۆئەوەی زیاتر گرفتانەش كرد كە هۆكاری خاوكردنەوەی كارەكانیانن لەســنوری قەزای پێنجوێن، ئەو ناوچەیە لەمین پاكبكرێتەوە. عەلــی رەئــوف ،باســی لەوەشــكرد ،كێشەی گەورە لەو ناوچەیە كەشوهەوای ســااڵنە بەڕێوەبەرایەتی مین بودجەیەك ساردو باراناویە كە لەزستاندا زەوییەكان تەرخاندەكــەن بۆ پاككردنــەوەی قەزای دەبێتــە قوڕو لیتە ،بۆیــە لەبار نییە لەو پێنجوێــن ،بــەاڵم پێویســتە لەبودجەی وەرزەدا كاری میــن پاككردنەوە بكرێت، ئەمســاڵی قەزای پێنجوێن بڕە پارەیەكی تەنهــا دەتوانن لــەدوای بەهــاردا ئەگەر دیاریكراو تەرخانبكرێت بۆ پاككردنەوەی بــاران نەبێــت‌و ناوچەكــە نەبێتــە قوڕو زەوییە مینڕێژكراوەكانی قەزای پێنجوێن .لیتە دەســت بــەكاری میــن پاككردنەوە
تەنیا لە سنوری پێنجوێن هەزار كەس بەهۆی مینەوە گیانیان لە دەستداوە
بكــەن ،لەبەرئەمەشــە پاككردنــەوەی زەوییە مینڕێژكراوەكانی پێنجوێن خاوترە لەناوچەكانی تر ،كێشــەیەكی تر نەبونی بودجەی پێویســت‌و كەمی ئەو ئامێرانەی لەپــاككاری مینــدا بەكاردێــن كــە نەك تەنها كەمە ،بەڵكو لەئاستێكدایە ناتوانن بەشــێوەیەكی بــاش كارەكــە جێبەجــێ بكەیــن ،هــەر بۆیــە كارەكان لەرێگــەی تەنــدەرەوە كۆمپانیاكان ئەركی پاككاری مین دەگرنەئەستۆ. ناوبــراو ،وتیشــی "حكومەتــی هەرێم لەســاڵی 2005ئەركــی پاككردنــەوەی زەوییە مینڕێژكراوەكانی گرتۆتەدەســت‌و لەســاڵی 2006دەســتی بەكارەكانــی كــردوەو بەپێی ئەو توانایــەی هەمانبوە كارێكی زۆر باشمان كردوە". هــاوكات رەئــوف رەشــید ،ســەرۆكی شــارەوانی پێنجوێــن ،باســی لەوەكرد، ناتوانرێــت كاری خزمەتگــوزاری بــۆ هەندێــك شــوێن بكەیــن ،بەهــۆی بونی مین لەو شــوێنانە بۆ نمونــە دو گەڕەك هەیە كــە تائێســتا خزمەتگــوزاری ئاو‌و ئــاوەڕۆ‌و كۆنكرێتیان پێشكەشــنەكراوە‌و بەنوســراوی فەرمیــش بەڕێوەبەرایەتــی كاروباری مینمان ئاگاداركردۆتەوە ،بەاڵم داوای دابینكردنــی ئــەو پارەیــە دەكەن كە لــەو چەند گەڕەكە ســەرفی دەكەن، بۆیــە داواكارم لەالیەنــی پەیوەندیــدار ئــەو ناوچانــە پاكبكاتــەوە ،بۆئــەوەی خەڵــك بەئاســانی زەوییەكانــی خۆیان ئاوەدانبكەنــەوە‌و بتوانــن كشــتوكاڵی تێدابكەن‌و خانوی لەسەربكەن.
سیستمی ئیماراتی بۆ دەرهێنانی مۆڵەتی شۆفێری ناڕەزایی لێدەكەوێتەوە "ئیمارات خۆی لە سیستمی هاتوچۆدا سەركەوتو نەبوەو قوربانییەكانی لە هەرێمی كوردستان زیاترن" بــۆ نــرخ و بــۆ كاتژمێرەكانــی لێخوڕین دادەنێــت ،رێــژەی روداوەكان لەئیمارات زۆر زیاتــرە لەكوردســتان ،هێنانــی ئەم كۆمپانیایــە لەبەرژەوەنــدی كۆمەڵــە خەڵكێكدایــە دەبێت كە جۆرێك لەقازانج دروســت بوبێت لەگەڵ ئەم كۆمپانیایەدا بێت و ئەم بابەتە قۆرخ بكەن.
چاودێر -تابان رەزا: بڕیاری هێنانی كۆمپانیایەكی ئیماراتی بــۆ دانانــی سیســتمی پێدانــی مۆڵەتی شۆفێری لە هەرێمی كوردستان ناڕەزایی خاوەن نوسینگەكانی دەرهێنانی مۆڵەتی لێدەكەوێتــەوە ،ئەمــەش لەكاتێكدایــە وەك شــارەزایانی بوارەكە باسی دەكەن، واڵتــی ئیمارات ژمارەی قوربانییەكانی لە كوردســتان زیاترە .وتەبێــژی هاتوچۆی ســلێمانیش ،ئامــاژە بــەوەدەكات ،هەر كارێــك بــۆ خزمەتــی هاواڵتــی بێــت جێبەجێیدەكەن. رێوشوێنی یاسایی دەگرنەبەر نوێنــەری نوســینگەكانی دەرهێنانــی مۆڵەتــی شــۆفێری ،ئاماژەبــەوەدەكات، دروســتكردنی كۆمپانیــای ناوخۆیی ،یان دەرەكــی چارەســەری گرفتــی مۆڵەتــی شــۆفێری ناكات لەهەرێمــدا ،ئێمە ئەگەر بمانەوێــت چارەســەری گرفتــی مۆڵەتی شۆفێری بكەین ،پێویستە رو لەو واڵتانە بكەین كە ئەزمونیان لەم بارەیەوە هەیە، بــەاڵم ئەوەی ئێســتا زیاتــر قۆرخكاری‌و بازرگانییە ،نەك چاكسازی لە سیستەمی هاتوچۆدا بكرێت ،ئەو سیســتەمەی ئێمە لەڕوی نرخیشەوە كە ئێستا جێگیرە ،ئەو هەمانــە لەگــەڵ ئەقڵی خەڵكــی كوریدا كۆمپانیایە بەویستی خۆی نرخ دادەنێت. دەگونجێت كاریگەری راستەوخۆی هەبوە ناوبــراو ،وتیشــتی "ئیمــارات خــۆی لەسەر خەڵك. واڵتێــك نییــە كــە بتوانێــت چاكســازی دیلمــان حمە نــادر ،پێیوایە ،هێنانی هاتوچۆ لەهەرێمدا بكات ،چونكە بۆخۆی ئــەم كۆمپانیایــە كار دەكاتــە ســەر لەروی رێــژەی قوربانیانی هاتوچۆوە زۆر نوســینگەكان ،چونكــە نوســینگەكان لەپێش هەرێمەوەیە ،لەبەرئەوە بیرۆكەی لەالیەن چینــی ناوەندەوە بەڕێوەدەبرێن ،كۆمپانیــا لەدنیــادا چارەســەری خراپی بەهێنانــی ئــەو كۆمپانیایــە ،قۆرخكاری هاتوچۆی پێناكرێت". رو دەدات‌و زیــان بــە ئابــوری خەڵــك دەگەیەنــێ ،چونكــە ملمالنــێ لەنێــوان كۆمپانیا كار بۆ بەرژەوەندی‌و نوســینگەكاندا لەسەر باشترین هەیە ،كە قازانج دەكات كۆمپانیاكە هات ،ئەو ملمالنێیە نامێنێت، شــارەزایەكی هاتوچــۆش ،ئــەوەی
"كردنەوەی ئەو پەیمانگایە هیچ لەبابەتەكە ناگۆڕێت" بەڕێوەبــەری راگەیاندنــی هاتوچــۆی هەولێــر رایگەیانــد ،كــە ئــەوان وەكــو بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆ پێشــتر لەالیەن وەزارەتــی ناوخــۆوە ئاگاداركراونەتــەوە بــە ئەنجامدانــی گرێبەســتێك لەگــەڵ كۆمپانیایەكی ئیماراتی بۆ كردنەوەی سێ
ئامادەن جێبەجێبكەن وتەبێــژی هاتوچــۆی ســلێمانی جەختلەوەدەكاتــەوە ،پێدانــی مۆڵەتــی شــۆفێری بەو شــێوازەیە كە لە بەشێكی زۆری واڵتە پێشكەوتوەكان كاری لەسەر دەكرێت ،لەالیەن كەسانی شارەزاوە وانەی پراكتیكی‌و تیۆری دەوترێتەوە‌و راهێنانیان پێدەكرێت‌و بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆ تەنها تاقیكردنەوەیان پێدەكات ،ئەم سیستەمە لەالی ئێمە سەركەوتو بوە ،چونكە ئەگەر سەیری روداوەكانی هاتوچۆ بكەین رێژەی قوربانیــان‌و برینــدار بــەراورد بەســااڵنی رابردو كەمیكردوە ،بەاڵم پەروەردەكردنی شۆفێرێكی باش بۆ سەر شەقام كاریگەری بــۆ ســەر كەمكردنــەوەی روداوەكانــی هاتوچۆ هەیە ،كە لەم ســااڵنەی دوایدا
شارەزایەكی هاتوچۆ :هەرێمی كوردستان پێویستی بە دامەزراندنی سیستەمێكی هاتوچۆی ستاندارد هەیە خســتەڕو ،هەوڵدانی هەر دامودەزگایەكی پەیوەندیدار بەتایبەتی لەوەزارەتی ناوخۆ بــۆ ئەوەی كاروباری نوســینگەكان بداتە كۆمپانیایــەك جا ئــەوە چ ناوخۆیی بێت یان دەرەكی زیانێكی زۆری بۆ پرۆســەی گەشــەكردنی مۆڵــەت پێــدان لەهەرێمی كوردســتان هەیــە ،ئەویش لەبــەر چەند هۆكارێكە ،كە هەمیشــە كۆمپانیا كار بۆ بەرژەوەندی قازانــج دەكات ،ئەگەر هاتو ئــەو كۆمپانیایە ئەو ئیشــە وەربگرێت، وادەكات لەشــكۆو كوالێتــی ئــەو كارە بهێنێتە خوارەوە ،لەقۆناغەكانی داهاتودا زیاتــر بیــر لەقازانج دەكاتــەوە هەروەها
دەبێتــە قۆرخــكاری لەبوارەكەدا ئەوەش لەئاینــدەدا بەگــران لەســەر گیرفانــی هاواڵتیــان دەكەوێــت کــە دەیانەوێــت مۆڵەتی شۆفێری وەربگرن. هەڵكــەوت عەبدوڵــا ،جەختــی لەوەشــكردەوە ،ئــەوەی لەكوردســتان پێویســتە بــۆ ئــەوەی روداوی هاتوچــۆ كەمبێتــەوە ،گەشــەكردنی بــواری سیستەمی هاتوچۆو مۆڵەت پێدان هەبێت، پێویســتمان بەدامەزراندنی سیستەمێكی یەكگرتوی كوردســتانییە ،نوســینگەكان روبەڕوی چەندین گرفت دەبنەوە لەوانەش كۆمپانیاكە لەداهاتــودا خۆی چوارچێوە
پەیمانگاو ســێ نوســینگەی لەشارەكانی هەرێمی كوردستان. فازل حاجی ،رونیشیكردەوە ،بەاڵم ئەم هەنگاوە لە ئێستادا بە تەواوی وەستاوە، بەوپێیەی كاتــی خــۆی ناڕەزایەتییەكی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە ،لەئێســتادا لەناو شــاری هەولێر 33نوسینگە بونیان ی شۆفێری ئەنجام هەیە كە كاری فێركار دەدەن ،لەوانەیــە ئــەو هەلەی كە بۆ ئەو كۆمپانیایــە دەڕەخســێت ئەگــەر بۆ ئەم نوسینگانە برەخسێت كارەكان بە باشتر ئەنجام بدەن.
كەمبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. بەهمــەن عەبدوڵــا ،راشــیگەیاند، پــرۆژەی هێنانــی كۆمپانیــای ئیماراتــی وەزارەتــی ناوخــۆ‌و هێنراوەتــە لەئێســتادا لەگفتوگۆدان لەگەڵ خاوەن نوســینگەكان بەوپێیــەی ئەوانیــش پشــكیان لــەو كۆمپانیایــە هەیــە ،بەاڵم هێشــتا نەگەیشــتونەتە هیــچ بڕیارێــك، لەبەرئەوەی خاوەن نوسینگەكان جەخت لەوەدەكەنەوە كە ئیشــی خۆیان بەباشی كــردوە ،لەو نێوەندەشــدا ئــەوان دەبنە فەرمانبــەر لەو كۆمپانیا كە بەوەش رازی نین.
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
لێكدانەوەى هەواڵ
info_chawder@yahoo.com
8
هاواڵتیانی عیراق‌و بێهیوابونە نەبڕاوەكان گەشەی هەرێم‌و كێشەی هەرێم
هاوڕێ توانا مێرگەسەری
داستان ئاسۆ چاوەڕوانییەكانــی هاواڵتییانی عیراق لەدەسەاڵت هەمیشە پێچەوانەكەی بوە، خەونــە لەمێژینەیەكانیان بۆ هەمیشــە لەنوقمــی خوێن‌و گەندەڵــی بوە ،پێش روخانــی حزبــی بەعســی فاشیســت، بــەردەوام لەشــەقامەكان عیــراق چاوەڕوانــی دروســتكردنی بەهەشــت دەكــرا ،بــەاڵم ســەرجەم روداوەكانــی عیــراق لــەدوای 2003وە پێچەوانەكەی راستە ،پێموانییە هیچ عیراقییەك لە12 ساڵی رابردو ساڵێكی ئارامی هەبوبێت. ئامارە خوێناوییەكان دەبوایە كۆتایی بەشكۆی سیاسییەكانی عیراق بهێنایە، لە 14ساڵی رابردو 133هاواڵتی بەهۆی گروپــە تونــڕەوە ئاینییەكان‌و شــەڕی مەزهەبی كوژراون ،لەساڵی 2014بەهۆی هاتنــی دەوڵەتی ئیســامی زیاتر لە17 هەزار هاواڵتی كوژراوە ،لەساڵی 2006دا زیاتــر لــە 29هــەزار هاواڵتیــی عیراقی كــوژراون ،ئــەم ژمارانە هەمــو جیهان‌و عرياق وآلتى قةيرانةكان هاواڵتییەكی سادە دەوەستێنێت ،تەنها دەبێت چ ژیانێكی هەبوبێت؟ سیاسییەكانی عیراق نەبێت. حكومەتەكانــی عیــراق بــەردەوام هاتنی كێشە یەكدوا یەكەكان مرۆڤی عیراقــی وەك گیانێكــی بێ جەســتەی دورستكەری قەیران بون ،مەترسییەكانی لێهاتــوە ،دەبێت منداڵێك یان پیاوێكی ئایندە زۆر لەئێســتای خراپترە ئەگەری بەتەمەن لەموســڵ یــان بەغداد بژی چ مەترسی قەیرانی گەورەی ئابوری هەیە، تاوانێكی هەبێت ،كە ئایندەیەكی رەش شكستە ئەمنییەكەی سوپای عیراقیش چاوەڕوانی بكات ،تەماشای پیاوێكی 50بەروناكــی بینــرا ،بــەردەوام حكومەتە ســاڵی عیراق بكەین ،هەشت ساڵ دژی فاشیستەكان پێچەوانەی ناوی حكومەت ئێران شەڕیكردوە ،دواتر شەڕی كەنداوی بــوە ،هیچ وەزیرێك لەعیراق پســپۆڕی یەكەمی كردوە .ئینجا زیاتر لە 10ســاڵ بــواری خۆی نەبوە لە 12ســاڵی رابردو گەمارۆی ئابوریــی نەتەوەیەكگرتوەكان نەتوانــراوە گۆڕانكارییەكــی ســادەش بــۆ ســەر عیراقــی بینیــوە ،دواتریش بكرێت. هەرێمــی كوردســتانیش بەهــۆی بینینــی داگیركاریــی عیــراق لەالیــەن ئەمەریــكاوە ،دواتــر شــەڕی ســوننە‌و بەستنەوەی بەعیراقەوە بەردەوام لەژێر شــیعە‌و كێشمەكێشمە سیاســییەكانی كاریگەریــی ئەو حكومەتە فاشیســتانە ئێــران‌و توركیــا‌و ئەمریــكا‌و هاتنــی بــوە ،بەنمونــە لەكابینەی هەشــتەمی بەردەوامــی رێكخــراوە تێرۆرســتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشێكی
زۆری وەزیرەكان ،كە نە پسپۆڕی بواری خۆیانن ،نە توانای گۆڕانكارییان هەیە، بەپێچەوانــەی هیــوای هاواڵتیان بو كە ئاوات‌و خەونی گەورەیان بەم حكومەتە بنكەفراوانە بو. لــەم كابینەیەی حكومەتــی هەرێمدا وەزیــری كشــتوكاڵ بەرگــری لەفیكری داعشــیزم دەكات ،وەزیــری دارایــی ژمــارەی بریندارەكانــی تەقینەوەیــەك دەژمێرێت‌و وەزیــری ئەوقاف لەدورەوە تەماشــای تەكفیــری مــەالكان دەكات، وەزیــری كارەبــا ،شەوەڕەشــەكانی پڕ لەكێشــەی ئابــوری‌و ئەمنــی تاریك تر دەكات. روداوە قەیــران دروســتكەرەكان ئــەوە دوبارەدەكەنــەوە لــەم دەوڵەتە بەنــاو عیراقە دابەشــبوە پێمان دەڵێت
گۆڕانكاری بەسەر دۆخیدا نایەت ،دەبێت خوزگەكان بۆ ئەوە بێت خراپتر نەبێت، بەرنامەی حكومەتە فاشیستەكان لەسەر بنەمای راست پیادەناكرێ ،بەرنامەكان لەژیانــدا ناســەلمێندرێ ،بەرنامــەكان لەعیراق نوسراوی سەر پەرتوكن ،تەنها بونەتە یاســا لەپەرلەمان‌و هەڵگیراون‌و لەهەڵژاردندا بازرگانیین پێوەدەكرێت. دەبێــت ســەرەتا سیاســییەكان بەر لەكەســانیتر بەرپرســیارێتیی ئــەو ناتەواویانــەی ئەمــڕۆ لەئەســتۆبگرن، خۆیــان تاوانبــار بكەن ،نــەك واڵتانی ئیقلیمی‌و گروپە تێرۆســتیەكان ،ئەگەر دانپیانانــەكان‌و گۆڕینــی سیســتەمەكە بەگشــتی نەكرێــت ،ئــەوا تەنگــژەكان قوڵتردەبنەوە.
سەردەمی شێواندنی رەخنە
هونەر رەسوڵ ئەحمەد ئەوكاتــەی رەخنــە بونــی هەیە هەمو جومگــە گرنگەكانی تریــش لەگەڵ ئەودا هەناســە دەدەن‌و هەمیشــە خوێنــی تــازە لەجەســتەیاندایە ،چونكــە رەخنە وادەكات بــەردەوام زەنگێك لەگوێچكەدا دەنگــی بێتو ناچــارت دەكات بەئاگایی زیاتــرەوە هەڵســوكەوت بكــەی .واتــا بەهــۆی رەخنەوەیە ،حزب یان حكومەت یان كۆمەڵگە لەجوڵەدایەو لەگۆڕانكاریدا دەبێــت .بەپێچەوانــەوە ئــەو كاتــەی رەخنــە نیــە (بە هــەر هۆكارێــك بێت) ئەمە سەرەتای دروستبونی مەترسیەكی گەورەیە .ئێســتای هەرێمی كوردســتان بەجۆرێكە ،حــزب ئەوەندە رۆچوە بەناو هەمــو شــتێكدا ،جۆرەكانــی رەخنــەش لەگــەڵ جیــاوازی قۆناغەكــە گۆڕانكاری بەسەردا هاتوە. ئێمە لەهەرێمی كوردستان لەسەردەمی نەبونی ئۆپۆزســیۆنداین‌و ئۆپۆزســیۆنی دوێنــێ ،ئەمــڕۆ برابەشــی دەســەاڵتەو
لەهەمــو جومگەكانی حوكمرانی پشــكی هەیــە ،واتــا ئێســتا شــتێك نیــە ناوی ئۆپۆزســیۆن بێتو لەو ســەرەوە تا ئەم ســەر ،هەموی لەســەر یەك ریتم لەیەك جــۆری هەڵپەركێــدا دەبینرێــن .ئەمــە لەكاتێكــدا هێشــتا جیــاوازی حزبــەكان یەكجار زۆرە‌و هەمو شــتێك لەم واڵتەدا دابەشكراوە. حزبــەكان دەنگدەریان دابەشــكردوەو ئــااڵكان‌و رەنگــەكان هەریەكەیــان هــی حزبێكــە ،ئــەم دابەشــكاری‌و (ئێمــەو ئێوەیەش) گواستراوەتەوە ناو حكومەت‌و بوەتــە هــۆكاری ئــەوەی رەخنەكانیش دابەش‌و رەنگ رێــژی الیەنە جیاوازەكان بــكات .لەبەر ئەمە دەبینیــن لەكابینەی هەشــتەمدا ،هــەر تاقمــەو وەك رەنگی حزبەكــەی بەرگــری لــەو وەزارەت‌و دامــەزراوە دەكات كــە بــەر حزبەكــەی كەوتوە‌و راستەوخۆش دژی ئەو وەزارەت‌و دامەزراوەیەیە كە پشــكی حزبەكەی ئەو نیــە ،ئەمــەش بــوە بەهــۆكاری ئەوەی پێوەری ئێســتای رەخنە لەسەر بنەمای حزبی بێت نەك لۆژیك. كارێكــی ئاســاییە لەهەنگاوی باشــدا كەســێك بەرگری لەهەییەتــی وەزیرێك بــكات كە ســەر بەپارتەكەیەتــی ،بەاڵم كارەســاتە بەرگــری لەناحەقی وەزیرێك بكــەی كــە ســەر بەپارتەكەتــەو وەك پێویســت كاری نەكــردوە .لــەوەش كارەســاتبارتر ئەوەیــە دژی كارێكــی گونجــاو بوەســتیەوە كــە لەبەرژوەندی
سەرەتا ..گرنگە لەباری هەڵسەنگاندنی جۆری حكومڕانی‌و سیستەمی سیاسی، ئەوەی ناونراوە (ئەزمون) (تجربە )test-دوای چارەكە سەدەیەك ،ئیتر پێویست دەكات لەفەرهەنگی سیاســی‌و میدیایی ئێمەدا ،ئەم بەكارهێنانە بسردڕێتەوە24 ، سااڵ حكومەتداری ،رەوایەتی لەو دەستەواژەیە سەندۆتەوە هەر بەكارهێنانێكیشی دەچێتــە خانــەی بەرگریــكاری‌و هێنانــەوەی پاســاو بــۆ خراپەكارییەكانــی ئەم حكومڕانییە ،بەگشــتی ئەگەر پانۆرامای لەوێزگە گرنگەكانی باشوری كوردستاندا، پەیوەست بەجۆری حكومڕانی بڕوانین‌و لەماوەی ئەم چارەكە سەدەیەدا دو دیدگا جێگای باسن: یەكــەم -دیــدگای حكومــەت‌و نوخبەی سیاســی حكومڕان كــە بەڕەها داكۆكی لەجۆری حكومڕانی ئیدارەدانی دەكات ،ئەم دیدگایە گەشەكردنی رێژەیی سیاسی ئابــوری كۆمەاڵیەتــی زیاد لەپێویســت گــەورە‌و ماندار دەكات! بەپــان خەریكی شێواندنی وێنەی راستی ئەم دۆخەیە! ئەم دیدگا شێوێنراو و ئاوەژوكراوە ،كارێكی وایكردوە كە ناتوانیت قەیرانەكان وەك خۆی ببینی ،هەمیشە بەمەبەست (مەرام) پێشڤەچونێك ،یاخود گەشەی سێكتەرێك دەكاتە پێوانە بۆ كێشەی سێكتەرێكی تر! بۆ ئەوەی رونبێت با چەند نمونەیەكی ســادە تۆماركەین ،ئەگەر تۆی هاواڵتی، ێ گازاندەی ئەوە بكەی كە شــارەكەت ،گەڕەكەكــەت ،كۆاڵنەكەت ،گوندەكەت ..ب بەشە لەخزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانی ژیان وەك ئاو و ئاوەڕۆ رێگاوبان كارەبا.. هتد .ئەوە یەكڕاســت خوێندنگای بەرانبەرت‌و نەخۆشــخانەی ئەوالی ماڵتان وەك مەكرەمە ئەدەن بەگوێتدا‌و دەڵێن ویژدان بنوێنە چۆن چی نەكراوە! ئەمــەش جۆرێكی خراپە لە حكومڕانی ،بەڵكو ترســناكترین جۆریەتی ،كە لەم دەرفەتــە كورتــە ناتوانین ترســناكی‌و بێباكــی ئەم نەریتە حكومڕانییە ســەر ئاو خەیــن! بــۆ نمونە ئەگەر تۆ رەخنەگرو چاودێرێكی سیاســیت ،بــۆ دوای چارەكە ســەدەیەك نەمان توانی ســود لەو وێزگە گرنگانە وەرگرین هەر لەروخانی بەعس روداوەكانی (بەهاری عەرەبی) شــەڕی داعش ،چەندین دەرفەتی تر نەمان توانی لەئاســت ئــەو بەرپرســیارێتییە مێژوییەدابین ،كە خەباتــی نەتەوەیی دیموكراتی بەبارێكــی پێشــكەوتوتردا ببەین ،خاوەنانی ئەم نەریتە ســوڵتەگەرییە ،دەســت بەژماردنیكردنــەوەی كونســوڵگەری واڵتــان‌و زۆری‌و بۆری رێكخــراوەكان دەكات، فرەیی سیاســی وەك كرۆكی دیموكراســییەت‌و هاتنی چەند وەزیرێكی دەرەوەش، وەك دەستكەوتی نەتەوەی دەدات بەچاوتا! بەكورتی لەهەر الیەكەوە سەیری ئەم دیدگایە بكەین ،زۆر دەستكورتە لەئاست هەڵســەنگاندنێكی واقعی كێشــەو قەیرانەكانمان ،كە ئێمەومانان لەرابردو ریزپەڕ نەبین ،لەزۆریان دواوین‌و دەدوێین. دیدگای دوەم لەبارەی (جۆری حكومەتداری‌و سیســتەمی سیاسی كە لەرابردو گوتــاری هێزی بەرهەڵســتكار بو ،ئەمڕۆ زۆرێك لەرۆشــنبیری رادیكااڵ لەناوەوەی حزبــەكان ،دەرەوەی حزبــەكان ،وا وێنای رابردوی جــۆری حكومڕانی دەكەن كە گۆشەیەكی گەشەدارو مانداری تێدانیە ،ئەوەی لەرابردو كراوە ئێستاش بەردەوامە پێویســتی بەدەستكاریكردنی بونیاد‌و (ســتراكچەر) سیستەمی سیاسی هەیە ئەم گوتــارە چ بەبــاری بابەتی ،چ لەبــاری نێوخۆی ،هەڵگری كێماســێكی گەورەیە، چونكە رێگا چارەیەك پێشــنیار ناكات كە پێویســتە بەكام رێگا دەســتكاری ئەم بونیــادە بكرێ‌‌و كێشــەو قەیرانەكان پێویســتیان بەكام جــۆری كاركردن هەیە!؟ ئــەم دیدگاو گوتارە رادیكاڵە ،تەنانــەت رەخنەكردنیش وەك ئامرازێكی كاریگەر، كــەم بایەخ دەكات! رەخنەگرتنی رەخنە! دەمانگەیەنێتە كام تێگەیشــتن!؟ ئەمە پرسیارە بێ وەاڵمەكەیە!
َ هةريى كوردستان خؤثيشاندان َيكى هاوآلتيانى
خەڵكدایــەو تاكــە هۆكاریــش ئەوەبێت بكــەری ئەم كارە ســەر بەپارتەكەی تۆ نیە. ئێســتا هەرێــم لەدۆخێكــی زۆر مەترســیداردایە جەوهــەری رەخنــە ونــەو كــەس نایەوێــت بەواقعــی رەخنە بگرێت ،هەمومــان وەك یەك دۆخێكمان رەخساندوە‌و بوین بەپارێزەری كەسانێك كە بەدەنگ‌و ســەنگی ئێمە گەیشتونەتە ئەو شوێنە.
دۆخــی هەرێم لەئێســتادا بەجۆرێكە، بنكــەی جەمــاوەری گــۆڕان‌و یەكگرتــو مەحكومن بەوەی ئەویان بەرگری لەهەمو سیاســەت‌و بریارێكی سەرۆكی پارلەمان بــكات‌و ئەویتریاشــیان ناچــارە بەرگری لەسیاســەتی ئێســتای وەزیــری كارەبا بكات. ئەمە ئەگەر تەنها نمونەی دو حزبێت، ئــەوا بۆ هەمو حزبەكانی تریش راســتە، چونكــە بنكەی جەمــاوەری هەر حزبێت
پارێــزەری ئــەو وەزیــرو پێگەیەیــە كە لەالیــەن حزبەكەیــەوە پڕكراوەتــەوە، ئەمــەش بۆتــە هــۆی ئــەوەی رەخنەی جــدی ونبێــت‌و رەخنــەكان ئەوەنــدەی حزبیــن‌و بارگاوین بەحزب ئەوەندە بۆنی خەمخۆری‌و گەڕان بەشوێن چارەسەریان لێنایات. ئێمە وەك چــۆن لەهەڵبژاردن‌و یەكتر قبوڵكردن‌و جێگۆڕكێی دەسەاڵت ،هێشتا تازەیــن‌و كارەكانمــان پــڕ كەموكوڕین،
بەهەمانشــێوەش لەمجــۆرە دۆخــەدا زۆر تازەیــن .ئــەو قۆناغــەی ئێســتا كــە هەیــە‌و ناومانلێنــاوە حكومەتــی بنكــە فــراوان ،زۆر بەخراپــی ئەو واقعە بەكاردێنیــن كــە (بەشــداری هەمــوان لەحكومــەت) دروســتیكردوە ،چونكــە هەمومــان چاوەكانمــان لەســەر حــزب بەرژەوەندیەكانیەتــی نــەك بەرژەوەندی واڵت‌و نیشــتمان‌و ئایندە .ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی بەتەواوی دۆخی هەرێم بخاتە قۆناغی ســڕبون‌و ئێســتا هەموان لەیەك بــەرەدان‌و هیچ الیەنێك نیە راســتەوخۆ خــۆی بەخاوەنــی شــەقام بزانێــت. لەكاتێكــدا لەنێوانــی ئەو دابەشــبونەی هاواڵتیــان بەســەر رەنگەكاندا ،هێشــتا كەســانێك هەن كە خاوەن هیچ رەنگێك نین. خواســتی ئێمە بۆ (بەشداری هەموان لەحكومــەت) بۆ ئەوە نەبــو هەرالیەنەو بەشــێك لەهەوادارانی بكات بەپارێزەری ناحەقیەكانــی ،بەڵكــو لەپێناوی ئەوەبو هەمــوان وەك یــەك خۆمــان بەخاوەنی ئــەو وەزارەت‌و ئــەو دامــەزراوە بزانین‌و هەموانیش بەیەكەوە رەخنە بگرین‌و هەر بەیەكیشەوە دەستخۆشی كارە باشەكان بكەین ،بــەاڵم ئەوەی ئێســتا دەبینرێت پێچەوانەیــەو رەخنەو دەستخۆشــیەكان بەشێوەیەكی مەترسیدار بەحزبی كراون‌و جەوهــەری راســتەقینەی رەخنە ونبوە‌و وێنە جوانەكەی رەخنە شێوێندراوە.
كوردستان سەرانسەر
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
info_chawder@yahoo.com
ئۆرال چەڵشاڵر: پێویستە الیەنە كوردییەكانی تریش بەشداربن
خەتیب دیجلە: سەردانەكانمان بۆ ئیمرالی زیاد دەكەین
ئــۆرال چەڵشاڵر ،رۆژنامەنوس‌و گۆشەنوسی نـــاوداری توركیا دەڵێت «پــڕۆســەی ئاشتی لــەنــێــوان حــكــومــەتــی تــوركــیــا‌و هــەدەپــە بــەڕێــوەدەچــێــت ،لەكاتێكدا چەند پارتێكی كــوردی دیكە هــەن‌و داكۆكی لەمافی كورد دەكــەن ،بۆئەوەی پڕۆسەكە گشتگیرتر بێت، پێویستە ئەوانیش بەشداریی پڕۆسەكە بكەن.
خەتیب دیجلە هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن دیموكرات رایگەیاند :لەگەڵ حكومەتی توركیا رێككەوتوین كە لە ساڵی نوێدا سەردانەكانمان بۆ ئیمراڵی و قەندیل زیاتر دەبێت ،بــۆئــەوەی لەماوەیەكی نزیكدا بگەینە ئەنجامی كۆتایی پڕۆسەی ئاشتی‌و هەنگاوی خێراتر بنرێت.
9
قەرەیاڵن: پێویستە هەماهەنگی الیەنە كوردییەكان زیاتر بێت مــوراد قــەرەیــان ئەندامی كۆنسەی كــەجــەكــە رایــگــەیــانــد :لــەهــەمــبــەر روداوەكــانــی كۆبانێ‌‌و پرسی تیرۆری داعش ،دەبێت واز لە ملمالنێی سیاسی بهێنین‌و گشت الیەنە كوردییەكان لــە رۆژئـــــاواو بــاشــوری كــوردســتــان رێككەوتن‌و هەماهانگیان زیاتر بكرێت.
گەمەی دو ركابەرەكەی كوردستانی باكور
ێ دەگات؟ شەڕی پەكەكەو حزبوڵاڵ بەكو راپۆرتی چاودێر هەفتەی رابــردو ،لەجزیرەی باكوری كوردستان ،شــەڕو پێكدادان لەنێوان گەنجانی پەكەكە و حزبوڵاڵ(هوداپار)، رویــداو سێ كەس بونە قوربانی جگە لەوەی چەندین بریندارو زیانی مادیشی لێكەوتەوە .پێشتریش لەزانكۆی دیجلە لەئامەد چەندینجار شەڕوپێكدادان لەنێوان ئەم دوالیەنە رویداوەو هەریەك لە سیاسیەكانی هەدەپە و هوداپار لێدوانیان دژبەیەك داوە .ئەوەی جێی سەرنج بێت لەمڕوداوەی دوایدا الیەنەكان لێدوانی لەیەكچون دەدەن‌و پێیانوایە دەستی دەرەكی لەپشتە ،بەمەبەستی نانەوەی ئاژاوە لەناوچەكە بەتایبەتی تێكدانی پڕۆسەی ئاشتی. هوداپار كێیە؟ هـــودا پـــار ،پــارتــی داوای ئـــازاد
لەساڵی 2012دامــەزرا ،ئەمانە خۆیان بـــەدرێـــژكـــراوەی حــزبــوڵــای كــوردی دەناسێنن ،لە رابردودا هێزێكی چەكداریی بون لەدژی بزوتنەوەی سیاسی كورد لەباكور شەڕیان لەگەڵ پەكەكە كردووە. ئێستاش لە رێگەی پارتەكەیانەوە كە پارتێكی كوردیی ئیسالمییە ،بانگەشەی ئەوە دەكەن كە بەتەواوی وازیان لەچەك هێناوەو نییەتیان بەتەنها سیاسەتكردنە لەپێناو داكۆكیكردن لەپێناس‌و مافی كورد‌و پرسەكانیتری ناو كۆمەڵگە. داودئۆغلو :دەستی دەرەكی لەپشتە ئەحمەد داودئۆغلو سەرۆكوەزیرانی توركیا دەربــارەی روداوەكــەی جزیرە، ئاماژەی بەوەكرد كە دەستی دەرەكی لەپشت روداوەكــەوە هەبوەو تەنانەت لەالیەن هێزە ئەمنییەكانی توركیاوە چەند تۆمەتبارێكیان دەستگیركردووە. داودئۆغلو ،ئاماژەی بەوەكردوە كە دەشێ دەستی الیەنێكی تیابێت كە لەدژی پڕۆسەی ئاشتی‌و پەكخستنی پڕۆسەكە
دەستی حكومەتی توركیای تێدایە، بەوەی دەیەوێت لەهەمبەر روداوەكانی كۆبانێ‌‌و داعش ،رایگشتی بەئاڕاستەیەكی تــردا ببات ،هەروەها هــودا پاریشیان بەوە تۆمەتبار دەكات كە نەیتوانیوە هاوسەنگی خۆی لەمنێوەندەدا بپارێزێت‌و بۆتە بەشێك لەجێبەجێكاری سیاسەتی هەڵەی حكومەتی توركیا.
بێت ،تەنانەت ئەو دەستە دەرەكییەی بە دەوڵەتی هاوتەریب كە بزوتنەوەی گولەن دەكات ناوبرد .لەكاتێكدا لەماوەی رابــردودا حكومەتی توركیا لەڕێگەی ئــۆپــەراســیــۆنــی پۆلیسییەوە چەند كەسایەتییەكی نزیك بە بزوتنەوەی زیانی بۆ كورد دەبێت گولەنی دەستگیركردوەو بەو هۆیەشەوە رۆژنامەنوسێكی توركیا پێیوایە كێشەكانیان قوڵتربۆتەوە. شەڕی هودا پارو پەكەكە ،لەمكاتەدا الی خــۆشــیــەوە خــەتــیــب دیجلە كــە پــڕۆســەی ئاشتی بەقۆناغێكی هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن دیموكرات، دەبێت ئەنجامدەران ئاشكرا بكرێن مێژویدا تێدەپەڕێت ،دەڵێت :ئەم جۆرە (كــەجــەدە) ،هــۆكــاری سەرهەڵدانی ســـەرۆكـــی گــشــتــیــی هـــوداپـــار ،ناكۆكیانە زیان بە كورد دەگەیەنێت. روشەن چەكر ،گۆشەنوس لەرۆژنامەی ئەو جۆرە روداوانەی بەدەستی الیەنی دەربــارەی روداوەكانی ئەمدواییە ،داوا سێیەم وەسفكردو دەوڵەتی هاوتەریبی لەسەرۆكوەزیرانی توركیا دەكــات كە خــەبــەرتــورك لــەوتــارەكــەیــدا دەڵێت «لــەرابــردودا لەنێوان ئەم دوالیەنەدا تۆمەتباركرد ،خەتیب دیجلە پێوایە ئەنجامدەرانی ئاشكرا بكات. دەبــێــت حــكــومــەت كـــاری خــێــرا بۆ زەكــەریــا یەپیجیئۆغلو ،سەرۆكی شەڕو خوێنڕشتن رویداوە ،دوبارە شەڕی لێپێچینەوەی ئەنجامدارانی روداوەكــە گشتیی هـــودا پـــار ،لەلێدوانێكیدا نێوان كورد و كورد زیان بەپڕۆسەی بــكــات‌و لەهەمانكاتیشدا داوایــكــرد دەربـــارەی وتەكانی سەرۆكوەزیرانی ئاشتی دەگەیەنێت‌و پێویستە كورد هەنگاوەكانی پڕۆسەی ئاشتی خێراتر توركیا كــە وتــبــوی «ئەنجامدارانی رێككەوتنی سیاسی لەنێوانیان ساز بكرێت لەمەڕ رێگرتن لەهەر هێرشێكی روداوەكــە دەستگیركراون ،ئەمە كاری بكەن». دەرەكی بۆ پەكخستنی پڕۆسەكە. نوسەر پێوایە بۆچونی الیەنەكان دەوڵــەتــی هاوتەریبە» .وتــی «ئێمە لەبەیاننامەیەكدا ،دەستەی كۆنسەی هۆكاری ئەو روداوانە نەبوین ،پێویستە دەربــــارەی ئـــەوەی دەســتــی دەرەكــی كەجەكە رایانگەیاند :روداوەكانی جزیرە حكومەتی توركیاو ســەرۆكــوەزیــران هەبێت لــەروداوەكــان ،بــەدور نازانێت،
2015و كۆتایی قۆناغی چارەسەری
هاوژین محێدین قۆناغی چارەسەریی پرسی كورد، لە 2015ساڵی سێیەم ،قۆناغەكە چەندین بەرزی و نزمی بەخۆوەبینی و زنجیرە روداوێكی نەخوازراویش ڕویاندا .وێڕای ئەمانەش پڕۆسەكە لە شارێڕەوەكەی الیـــنـــەدا‌و ئــەگــەرچــی چــوارچــێــوەی یاسایی بۆ پڕۆسەكە دەستەبەرنەكرا و نەخشەڕێگەی پڕۆسەکە تائێستا نەكەوتۆتە بواری جێبەجێكردنەوە ،بەاڵم سوربونی بەرپرسانی حكومەتی توركیا و پێداگرییان لەسەر بە ئەنجام گەیشتنی پڕۆسەكە ،گەشبینی لەنێو كــورد و تــورك و نەتەوەكانی دیكەی توركیا دروستكردووە. لە 15ی ئاداری 2014دا بەرپرسانی قەندیل (كەجەكە) ،حكومەتی توركیایان بــە جێبەجێنەكردنی هەنگاوەكانی قۆناغەكە تۆمەتباركرد و هۆشدارییان دا ،ئەم پەیامە بەشێوەیەك توندبوو كە تێیدا ئاماژەكرابوو ئیتر لەمەوال حكومەتەكەی ئاكپارتی موخاتەبی ئێمە نیە .دوای هەفتەیەك لەو پەیامە توندە، لە نەورۆزدا ئۆجەالن پەیامێكی نەرمتری ئاڕاستەی توركیا كرد و توانرا گرژییەكان خاوبكرێنەوە.
شارەوانی قەزاو ناحیەیان بەدەستبێنن، ئەم ئەنجامە باشە وایكرد پێگەی كورد و بەڕێوەبردنی ئەو 11شارە كوردیە ل ــەڕوی خــزمــەتــگــوزاری و ئیدارییەوە لــەدەســتــی خــۆیــانــدا بــێــت ،هــەروەهــا بیرۆكەی خۆبەڕێوەبەرێتی دیموكراتی زیاتر بچەسپێت .سەاڵحەدین دەمیرتاش بــەر لەهەڵبژاردنەكە وتــی «لـــەدوای هەڵبژاردن تەنها پێشانگا و ناوەندی كلتوری ناكەینەوە ،بەڵكو كاری سەرەكی دامەزراندنی خۆبەڕێوەبەرێتی دیموكراتی دەبــێــت» .ئــەم پەیامەی دەمیرتاش وایكرد پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا و پارتە نەتەوەپەرستەكان ئاكپارتی بە دابەشكردنی توركیا تۆمەتبار بكەن. ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە تەنها بەدەپەی بەهێزنەكرد بەڵكو ئاكپارتیش دەنگەكانی زیــادیــكــرد ،ئــەم ئەنجامەش ئــەوەی دەرخــســت خەڵكی توركیا پشتگیری قۆناغی ئاشتی و چارەسەریی دەكەن. نەخشەرێگەیەک بۆ پڕۆسەی چارەسەر لە 10ی تەمموزی 2014دا ئاشكرا كرا ،یاسایەك لەژێر ناوی «كۆتایهێنان بە تیرۆر و بەهێزكردنی یەكگرتویی كۆمەاڵیەتی» دەركرا كە تێیدا الیەنەكانی كۆمەاڵیەتی ،ئــابــوری ،مافی مــرۆڤ، ئاسایش و دانانی چەكی تێدا دەرخرا. لــە هــەڵــبــژاردنــی ســەرۆكــكــۆمــاردا ،بۆ یەكەمجار كورد توانی رێژەی دەنگەكانی بەرزبكاتەوە و بیگەیەنێتە نزیكەی ،%10 زیادبونی دەنگی كورد بۆ ئەم ئاستەی ئێستای ،وا دەكات كورد لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی حوزەیرانی ئەمساڵدا وەكو پــارت بەشداریی پڕۆسەی هەڵبژاردن بكات.
هەڵبژاردنەكانی ،2014 سەركەوتنی كورد كاردانەوەی لەسەر كۆبانێ ئەنجامدانی هـــەردوو هەڵبژاردنی لـــەدوای ئ ــەوەی ئــەردۆغــان بــوو بە شــارەوانــی و سەرۆكایەتی زیانیان بە پڕۆسەكە نەگەیاند ،بەڵكو بەپێچەوانەوە سەرۆككۆمار ،ئیتر سیناریۆی ڕێكخراوی پێگەی كوردی بەهێزتر كرد .لەهەڵبژاردنی داعش بەكاریگەری لێكەوتەكانی شەڕی شارەوانی كە لە ئاداری 2014ئەنجامدرا ،ناوخۆی سوریا لەالیەك و رازی نەبونی كــورد لەباكور توانیان 11شارەوانی ساڵح موسلیم بە مەرجەكانی توركیا پارێزگا كــوردیــیــەكــان لــەگــەڵ دەیــان وایكرد ،لەباربردنی ئەزمونی كانتۆنەكانی
ئەنجامدارانی روداوەكـــە بۆ رایگشی ئاشكرا بكات ،بــۆئــەوەی الیەنەكان نەكەونە خەتاباركردن‌و بەگژداچونی یەكتری».
رۆژئــاوا ببێتە یەكێك لە ئەجێنداكان. ئەگەرچی وێــرانــكــردن و الوازكــردنــی ژێرخانی كانتۆنی كۆبانێ بەدیهات ،بەاڵم نەتوانرا بەرخودان و خەباتی یەپەگە و یەپەژە الوازبكرێت ،بەپێچەوانەشەوە ئێستا پەكەكە و پەیەدە بوون بە دوو هێزی گەورەتر كە شــەڕی لەناوبردنی تــیــرۆر دەكــــەن .كــاریــگــەری كۆبانێ لێكەوتەی بۆ سەر كوردانی باكوریش هەبوو ،خۆپیشاندانەكانی 6و 7ی تشرینی یەكەم و پشتگیری كوردانی باكور لە ئەزمونی رۆژئـــاوا ،توركیای هەژاند ،ئامانجی سەرەكیش ئەوە بوو كە بە دەوڵــەتــی توركیا بوترێت ئەم دوو ناوچەیە و خەباتەكەیان دابڕاونین لەیەكتری. دوا پێشهاتی ساڵی رابردو ئەوە بوو، هەفتەی رابردو لە شارۆچكەی جزیرە، شــەڕو پێكدادان لەنێوان الیەنگرانی ێ پەكەكە و هــوداپــار دروســتــبــوو ،س كەس لە ڕوداوەكــەدا كــوژران ،هوداپار كە پارتێكی ئیسالمی یە ،لە ئاكپارتی نزیكە ،رێكخستنی چەكداریان هەیە و سەرەڕای بچوكی قەبارەیان ،بەاڵم خۆیان بە نوێنەری كورد دەزانن ،لەكاتێكدا هیچ خزمەتێكیان پێشكەشی كوردانی باكور نەكردووە .پێكدادان و گرژی لەمشێوە ناڕاستەوخۆ كاریگەریی بۆ سەر پڕۆسەكە دەبێت. هێشتا رۆژەكــانــی ســەرەتــای ساڵی 2015تێپەڕی نەبوە ،وەكو بەرپرسانی حكومەت و هەدەپە باسی لێوە دەكەن بەر لەئەنجامدانی هەڵبژاردنی حوزەیرانی ساڵی ئاییندە پڕۆسەكە بەئەنجام دەگات، ئەگەر چی ئەم كاتەی دیاریكراوە كەم نیە ،بەاڵم گومان هەیە لەم ماوەیەدا پرسی دەستور و خوێندن بە زمانی دایك لە خوێندنگەكانی دەوڵــەت جێبەجێ بــكــرێــن ،ئــــەوەی ق ــەرەب ــوی ئــەمــەش دەكــاتــەوە ئــەوەیــە داڕشتنی یاسا و دانوستانەكان بەرهەمیان هەبێت و بەو شێوەی بێت كە كوردانی باكور ٣٠ساڵە خەباتی بۆ دەكەن.
لەبەرئەوەی پڕۆسەی ئاشتی لەرابردودا بەچەند قۆناغێكی هەڵكشان‌و داكشاندا تێپەڕیوە ،بەتایبەتی لەئێستادا كە گەیشتۆتە ئاستێكی بـــاش‌و نزیك بەقۆناغی كۆتایی چارەسەری بۆتەوە، پێدەچێت الیەنی دەرەكی هەبێت لەدژی ئەو پڕۆسەیە بن. لەكۆتایی وتارەكەیدا نوسەر ئاماژە بـــەوە دەكـــات كــە دەشــبــێــت پارتە كــوردیــیــەكــان گشتیان بــەشــدار بن لەپڕۆسەی ئاشتی‌و راوبۆچونی خۆیان بڵێن ،تاكو كەموكورتی پڕۆسەكە بخەنەڕوو، شایەنی باسە لەمانگی رابردو ،بوالنت ئەرنج یــاریــدەدەری سەرۆكوەزیرانی توركیا بەجیا ســەردانــی هــودا پارو چەند پارتێكی كــوردی توركیای كرد بەمەبەستی وەرگرتنی بیروڕا لەسەر پــڕۆســەی ئاشتی .ئــەم ســەردانــەش بــە یــەكــەمــجــار دادەنـــرێـــت ،لــەالیــەن حكومەتی تــوركــیــاوە بــۆ الی پارتە سیاسیەكوردییەكان.
كۆنگرەی مۆسكۆ‌و ئاسۆكانی چارەسەری تەنگژەی سوریا
حاجی عەفرینی جارێكتیتریش كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەئاسۆكانی چارەسەری تەنگژەی سوریا دەگەڕێت .ئەمەیش لەكاتێكدایە كە چارەسەرە سەربازییەكان هیچ ئەنجامێكیان نەبوە ،لەدۆخێكیشدایە كەوا چوار ساڵ بەسەر ئەو تەنگژەیەدا تێدەپەڕێ‌و قوربانییەكانیشی زیاتر لە 200هەزار كەسە ،هەروەها نزیك بە 6ملیۆن كەسیش لەماڵ‌و حاڵی خۆی ئاوارە بون .ئەمجارەیان مۆسكۆ دەیەوێ هەوڵێكی جددی بدات‌و لێرەوە رۆڵێكی یەكالكەرەوە بە ئێران بسپێرێت ،چونكە گەمەكەری سەرەكییە لە تەنگژەی سوریا. بۆ ئەمەیش وەزارەتــی دەرەوەی روسیا ،بانگهێشتی بۆ 30 كەسایەتی ئۆپۆزیسیۆنی سوری ناردوە بۆ ئەوەی لە رۆژانی 26تاوەكو 29مانگی دیسەمبەری رابردو دیدارێكی راوێژكاری ئەنجامبدەن .لە بانگهێشتەكەیشدا جەخت لەسەر ئەم دەقەی خوارەوە كراوەتەوە «چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ بەرەنگاربونەوەی تیرۆر‌و جێبەجێكردنی گفتوگۆ بێ پێشمەرج لە توێی بەیاننامەكەی جنێڤدا .ئەم بانگهێشتە «دەستەی حوكمڕانی كاتی» پشتگوێخستوە ،لەبەرانبەردا ئیعتیباری بە هەوڵ‌و دەسپێشكەری ستیڤان دیمستۆرا نێردەی نێودەوڵەتی بەخشیوە ،هەروەها وەزارەتی دەرەوەی روسیا بانگهێشتی ئێرانی كردوە بۆ ئەم گفتوگۆیە ،ئەمە لەكاتێكدایە كە پێشتر ئێران بۆ كۆنگرەی جنێڤ دوو لە ساڵی رابردودا بانگهیشت نەكرابو. ئەمەیش شتێك بیردەخاتەوە كەوا مۆسكۆ بۆ قۆناغی ئینتیقالی هەندێك بیرۆكەی پێیە كەوا نزیك بە ساڵو ساڵونیوێكە پشتیوانی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و دەستەی دامەزراندن‌و سوپای سوریا بۆ روبەڕوبونەوەی تیرۆر كردوە كە لە ئەنجامدا بە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی گەیشتوە بێئەوەی ڤیتۆ بخرێتەسەر هیچ كەسێك. هەندێك سەرچاوە لەئۆپۆزیسیۆنی سوریاوە رایانگەیاندوە كەوا روسیا بانگهێشتی بۆ ژمارەیەك لە كەسایەتییەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سوریا ناردوە تاوەكو لەو كۆنگرەیەدا بەشدار ببن كەوا لەشاری مۆسكۆ بەڕێودەچێت .لەناو ئەمانەدا» بەدر جامۆس ،مەعاز خەتیب، ئەیمەن ئەسفەری ،رەندە قەسیس ،عەبدولئەحەد ئەستیفۆ ،فاتح جامۆس ،عەبدولباست سەیدا ،نەواف مولحم ،دو نوێنەری عەشایری، سەمیر عەتیە ،ساڵح موسلیم ،میس كریدی ،مەجد نیازی ،سەالح دەروێش ،هادی بەحرە ،سوهێر سەرمینی ،مازن مەغریبیە ،عارف دەلیلە ،حەسەن عەبدولعەزیم ،مەنی غانم ،هەیسەم مەناع ،قەدری جەمیل ،وەلید بەنی ،سەلیم خێر بەگ ،میە رەحبی‌و محەمەد فارس».
بەپێی سەرچاوەكان بانگهێشتكردنی ئەم كەسایەتیانە بەشێوەی تاك – تاك هاتۆتەكایەوە نەك بەپێی باوەڕی سیاسیان یاخود بەپێی كوتلە سیاسییەكانیان لەناو دەزگا‌و رێكخراوەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سوریا .ئەم لیستە لە نوێنەرانی ئیخوان موسلمین خاڵی بوەو دو -سێ نوێنەری پێكهاتەی كوردیشی تێدا بوە .ئەم كۆنگرەیە پێشتر لە قاهیرە پایتەختی میسر ئامادەكاری بۆ كــراوە‌و لەوێ چەند كۆبونەوەیەكی هاوبەش لەنێوان ئیتیالفی نیشتمانی سوریا‌و دەستەی تەنسیقی نیشتمانیدا رێكخراوە كە میسر سەرپەرشتی كردوە‌و هەوڵدراوە بۆچون‌و هەڵوێستەكانیان لێك نزیك بكرێنەوە پێش ئەوەی بەرەو مۆسكۆ بەڕێبكەون بۆ دانیشتن لەگەڵ شاندی رژێم لەسەر مێزی كۆنگرەكەی مۆسكۆ . لەم كۆنگرەیەدا جەخت لەوە كراۆتەوە كە دەبێ بڕیارو رێسا نێونەتەوەییەكانی كۆبونەوەكانی پێشو لەبەر چاو بگیرێن كە لەمەڕ سوریا وەرگیراون .هەروەها پێ لەسەر ئەوەیش داگیراوە كەوا دەبێ ئەم رژێمەی ئێستا بەشێوەی ریشەیی لەكۆڵ بكرێتەوە .لەو شتە بەرجەستانەیش كەوا لەناو بەڵگەنامەكاندا باسكراون ،دەسپێكردنی قۆناغێكی نوێیە لە پەیوەندییەكانی نێوان ئیتیالفی نیشتمانی سوریا‌و دەستەی تەنسیقی نیشتمانی‌و ئەمە لەگەڵ تێكڕای ئۆپۆزیسیۆنی دیموكراتی دیكەیش هاتۆتەكایەوە .جگە لەوە لە میساقی ئەم كۆنگرەیەدا جەخت لەسەر رێزگرتنی بڕیارەكانی كۆنگرەی جنێڤ یەك‌و بڕیارەكانی ئەنجومەنی ئاسایش كراوتەوە كە وەك بناغەی چارەسەری تەنگژەی سوریا بینراوە .هەروەها جەختیش لەسەر ئــەوە كــراوەتــەوە كــەوا سازانی نێودەوڵەتی‌و ناوچەیی بناغەی چارەسەركردنی تەنگژەی سوریا‌و پڕۆسەی گفتوگۆكانیشە. ه ــەروەه ــا هـــەردوالیـــەن «وەســیــقــەی بــەیــانــی پرەنسیپە سەرەكییەكان»ی كۆنگرەی جنێڤ دوو نەخشەی رێگایان تەبەنی كردوە كە هەندێك لە الیەنەكانی ئۆپۆزیسیۆن كاریان لەسەر كردوە. لێرەیشەوە هەردوالیەن كار بۆ ئەوە دەكەن كەوا وەسیقەیەكی سیاسی وا بنوسنەوە كە گشت هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن كۆبكاتەوە هەتاوە لیژنەیەكی هاوبەش بێتەكایەوە بۆ ئەوەی پەیوەندییەكان ئیدارە بدات‌و لەنێوان گروپەكانی ئۆپۆزیسیۆندا هاوكاری بهێنێتەكایەوە بەتایبەت هەردوالیش لەسەر ئەوە كۆكبون كەوا دەبێ كۆتایی بە هەمەجیەت‌و ئیرهاب بهێنرێ كە ئەمە خۆی زەمینەسازی كۆتایی هێنان بە ئیستبداد‌و گۆڕینی رژێمی سیاسیە بەشێوەی ریشەیی‌و گشتگیر لەپێناو پێكەوەنانی سیستەمێكی دیموكراتی فرەیی بۆ گشت سوریا. هێشتا ئەنجامەكانی گفتوگۆكانی میسر نادیارە .لەگەڵ ئەمەیش هێشتا الیەنە سەرەكییەكان هەڵوێستی خۆیان لەمەڕ كۆنگرەی مۆسكۆ بەشێوەی یەكجارەكی رانەگەیاندوە كە لەسەر یەك مێز لەگەڵ شاندی رژێــم دانیشتون .ئایا ئەو بەندانەی مۆسكۆ بۆ گفتوگۆكان لەمەڕ چارەكردنی تەنگژەی سوریا رایگەیاندوە سەردەكەوێت؟ لێرەش پێویستە جەخت لەسەر ئەوە بكەینەوە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چیتر باوەڕی بە چارەسەری سەربازی بۆ یەكالییكردنەوەی تەنگژەی سوریا نییە.
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
کۆمەاڵیەتی
info_chawder@yahoo.com
ئۆپۆزسیۆنی ئەلكترۆنی
10
"شەقامیش ئارام بێت ،فەیسبوك ئارام نابێت"
پەرلەمانتارێك: فەیسبوك خەڵكی تەمەڵكردوە
چاودێر -تریفە حەسەن: لــەدوای بەشــداریكردنی الیەنەكانــی ئۆپۆزســیۆنی پێشو لەدەســەاڵتدا ،باس لەوەدەكرا كە ئیتر شــەقام ئارام دەبێت‌و رەخنە گرتــن لەهەڵــەو كەموكوڕیەكانی ێ دەكات ،ئەگەرچی حكومەت پاشەكشــ ئــەم قســەیە تاڕادەیــەك راســتی تێــدا بــو ،بــەاڵم بەشــێكی زۆری هاواڵتیــان‌و چاالكوانانی سیاسی‌و مەدەنی پێیانوایە، تــۆڕە كۆمەاڵیەتیــەكان‌و بەتایبــەت فەیسبوك تونای هەیە رۆڵی ئۆپۆزسیۆن بگێڕێــت‌و كاریگەریی لەســەر حكومەت‌و فەمانڕەوایی ئەم هەرێمە دابنێت. «فەیسبوك دەنگی شەقامە» مامۆستایەكی راگەیاندن لەپەیمانگەی تەكنیكی ســلێمانی ،بــاس لەوە دەكات، لەئێستادا فەیســبوك توانیویەتی دەنگی شەقام بەدەست بهێنێت‌و بڕیارەكانی ناو دەزگا ئەمنیەكان‌و حكومەتیش بگۆڕێت، بەتایبەتی لەبارودۆخی سیاسی ئێستایشدا بەباشی دەتوانێت بڕیار بگۆرێت ،چونكە تۆڕێكــی چاالكەو بەرەبەر بەشــێوەیەكی تەندروست بەكاردەهێندرێت. نەجــات رۆســتی ،رونیدەكاتــەوە، رێكبخرێــت‌و هەندێكجاریــش هاواڵتــی فەیسبوك خەڵكی تەمەڵكردووە فەیســبوك راســتەوخۆ بڕیار دەگۆڕێت‌و ئەندامێكــی پارلەمانــی كوردســتان ،بەئاراستەی هەڵەدا دەبرێت». زانا عەبدولڕەحمان باسی لەوەیشكرد، كاریگەریــی باشــی هەیــە ،لەالیەكــی لەفراكیۆنی ســەوز دەڵێت» فەیســبوك تریشەوە زاڵە بەسەر روداوەكاندا بۆئەوە زۆرجــار بەالیەنــە ســلبیەكەی بــەكار لەرێگــەی فەیســبوكەوە خەریكــی دەگەڕێتــەوە كــە بەكارهێنانی ئاســانە‌و دەهێنرێت‌و جەماوەر بەئاراستەی خراپدا مێرولەكانــن‌و وازیان لەفیلــەكان هێناوە، زۆرێــك لەتوێژەكانــی كۆمــەڵ بــەكاری رادەكێشێت ،چونكە لەكوردستاندا خەڵك تەنانەت فەیسبوك بوە بەخۆهەڵكێشان‌و دەهێنن. لەسەر هەست‌و ســۆز بڕیار دەدات ،بۆیە رەســم گرتن لەمەیدانە ســەربازیەكانداو بەهیچ شــێوەیەك ناتوانرێت فەیســبوك هیواداریشــم فەیســبوك لــەوە زیاتــر
جەماوەر تەمەڵنەكات وەك چۆن ئێستادا لەقۆناغی تەمەڵیدایە. فەیسبوك بڕیارەکان دەگۆڕێت الی خۆیشیەوە شرۆڤەكارێكی سیاسی، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ،دەنگەكان لەسەر ســفرەی ماڵەكانەوە دەســتپێدەكات ،تا دەگاتــە ناوەندەكانــی تــری حكومــەت‌و
الیەنــە سیاســی‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنــی ،تەنانەت فەیســبوك دەتوانێت بڕیارەكان لەناو پەرلەمان بگۆڕێت ،وەك چۆن لــەم چەند رۆژەی رابــردودا رویادا كە چۆن ســەرۆكی پەرلەمــان بڕیارێكی ســەبارەت بەكڕینــی ئۆتۆمبێــل بــۆ پەرلەمانتاران گۆڕی‌و لێی پەشیمان بۆوە، ئەوەیش بەهۆی فشــاری هاواڵتینەوە لەو
تۆڕە كۆمەاڵیەتیەوە بو. ناوبــراو دەشــڵێت» شۆڕشــەكانی بەهــاری عەرەبــی كــە لەچەنــد ســاڵی رابــردودا رویانــدا‌و فەیســبوك‌و تــۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانی دیكە رۆڵی كاریگەریان بینیوە ئێســتایش هەندێك لەتوندڕەكانی دونیــا دەیانەوێــت بەهۆی فەیســبوكەوە چاالكیەكانی خۆیــان‌و وێنە دڕندەكانیان نمایش بكەن‌و خۆیان دەربخەن». هــەروەك جەخــت لەوەشــدەكاتەوە، ناتوانرێت فەیســبوك ریكبخرێت ،چونكە هەر كەســێك نەتوانێت لەراگەیاندنەكان قسەبكات‌و خۆی دەربخات ئەوا لەڕێگەی فەیســبوكەوە دەتوانێت خۆی دەربخات، چونكە فەیسبوك شوێنكە بۆنمایشكردن‌و خۆدەرخســتن كەواتــە هەر فەیســبوكە دەتوانێت كۆمانبكاتەوە. فەیسبوك توانیویەتی رۆڵی ئۆپۆزیسۆن ببینێت رۆژنامەنوســێك بــاس لــەوەدەكات، شۆڕشی فەیســبوك لەبری هەمو الیەكی تــر توانــی بڕیــار بــدات‌و ئــەوەی كــە پێشــتر نەیتوانیوە بكرێت دەتوانێت لەم قۆناغــەدا بیگۆڕێت‌و بڕیاری تەندروســت بــدات ،چونكە ئێســتا لەقۆناغێكداین كە بەهۆی نەبونی ئۆپۆزیسۆنەوە فەیسبوك توانیویەتــی رۆڵی ئۆپۆزیســۆن ببینێت‌و خەمــی كۆمەڵی هەڵگرتــوە ،بۆیە ئەگەر خەڵكیش ئارامبێت ئەوا فەیســبوك ئارام نابێت. ڕێبین حەسەن ،وتیشی» لەبارودۆخی ئێســتادا فەیســبوك توانیویەتــی بەپێی جــۆری بابەتەكە الیەنی ســلبی وئیجابی هەبێــت ،بۆیە ناتوانرێت بەیــەك ئاقاردا ببرێت.
پەیڕەوكارانی دینەكانی دیكە ،رەخنەیان لە (وانە)ی ئاین هەیە بەڕێوەبەری پەروەردەی سلێمانی :لەپرۆگرامی پەروەردەی نوێدا رەچاوی دینەكانی دیكە كراوە
چاودێر -نزار جەزا: شــارەزایانی ئاینــی‌و توێژەرانــی كۆمەاڵیەتی ،پێیانوایــە پرۆگرامی ئاینی لــە خوێندنگەكانی هەرێمی كوردســتاندا پرۆگرامێكــی دواكەوتــوە‌و زیاتــر خــۆی لــە یــەك دینــدا دەبینێتــەوە ،ئەمەیش وایكــردوە ،ئــەم وانەیە ســودێكی ئەوتۆ بەخوێندكار نەگەیەنێت‌و زانیاریی ئەوتۆی لەبــارەی دینــەوە دەســتنەكەوێت ،وەك توێژەرێكی كۆمەاڵیەتیش باســی دەكات، خوێندكار ئەوەندە زانیاری لەســەر ئاینە جیاوازەكان ال دروســتنابێت كە بتوانێت لەتەمەنــی گەورەبوندا كام دینەی دەوێت هەڵیبژێرێت. منداڵەكان سەرپشككراون ئــازاد ســابیر ،هاواڵتیەكــەو كە ئاینی مەســیحی پەیــڕەودەكات ،دەڵێــت «منداڵەكانــی لەقوتابخانــە سەرپشــك كراون كە ئایا لەوانەی ئایندا دادەنیشــن یــان نــا ،چونكــە هیــچ ســودێكی بــۆ منداڵەكانــی نیــەو ئیمتیحانیشــی تێــدا ناكەن». ئــەو باوكــە ،باســی لەوەشــكرد، لەمەنهەجــی نوێــی ئایندا باســی مێژوی هەندێــك لەئایینەكان كــراوە ،كەئەمەش تارادەیــەك باشــە ،بــەاڵم لەهەندێــك قوتابخانــەكان ئــەو بابەتانــەی تایبەتن بەمێژوی ئاینەكانی گرنگی پێنادرێت یان هەر ناخوێندرێت.
هەبونی زانیاری لەسەر دینەكان لەكەنیســەی ماریوســف لەســلێمانی، قەشــە ئەیمەن عەزیــز هرمــز ،پێیوایە، دەبێــت هەر كەســێك رۆشــنبیری خۆی هەبێــت لەســەر تــەواوی دینــەكان نەك تەنهــا زانیاری لەســەر دینەكــەی خۆی هەبێت ،بۆئــەوەی لەیەكتــری تێبگەین، چونكــە هەمومــان پێكــەوە دەژیــن لەم شارەدا. ناوبراو ،باســی لەوەشكرد ،خوێندكارە مەسیحیەكایەن كە وانەی ئایین ناخوێنن‌و هەندێكیــان لەوانەكــەدا دەچنە دەرەوە، كاریگــەری خراپــی لەســەر دروســت نەكــردون‌و جیــاوازی نەكــراوە لەنێــوان منداڵێكی ئیسالمی یان منداڵێكی دینێكی تر ،چونكە هەر كەســێكیان دینی خۆیان دەناســن‌و خەڵكەكــە هەمــوی پێكــەوە دەژین‌و رۆشــنبیرن‌و قبوڵی ئەوە دەكەن كەســێك لەدینێكــی تر لەگەڵیــان بژی، بۆنمونە چوار ســاڵە لەســلێمانی دەژی‌و حاڵەتێكــی نەبینیوە كە جیاوازی بكرێت یان مەترسییان لەسەر بێت. ئامانجی خۆی نەپێكاوە توێژەرێكــی كۆمەاڵیەتــی ،ئامــاژە بەوەدەكات ،لەسیســتەمی پــەروەردەدا ئایینەكانــی تری جیا لەئیســام جێگەی تێــدا نەبۆتــەوە‌و باســی ئاینەكانــی تر نەكــراوە‌و ئەگەریــش مامۆســتایەك لەقوتابخانــە باســیبكات دەوترێــت كــە بانگەشەی بۆ دینێكی تر كردوە‌و دژایەتی ئیسالمی كردوە. هێمن ئەحمەد ،دەشــڵێت» كتێبەكە
تەركیز كراوەتە سەر ئایینی ئیسالم بەڕێوبــەری گشــتی پــەروەردەی ســلێمانی ،ئاماژەی بەوەدا ،هەر كەسێك وابەســتەی دینێكە لەكتێبی ئاییندایشدا زۆرێك لەمێژوی دینەكان باسكراوە ،بەاڵم بەهۆی ئەوەی زۆرینەی خەڵك وابەستەی ئایینی ئیســامن ،بۆیــە لەمەنهەجدا زۆر تەركیز كراوەتە سەر ئایینی ئیسالم. نەجمەدین عەلی ،باســی لەوەشــكرد، لەمەنهەجی نوێدا رەچاوی هەمو دینەكان كــراوە‌و مێــژوی ئایینــەكان باســكراوە، بۆئەوەی هەر خوێندكارێك كەوابەســتەی
هەر دینێكە ئامادەیی هەبێت لەناو پۆلدا‌و گوێبگرێت. ناوبــراو رونیكــردەوە ،دەبێــت هــەر مەنهەجێــك كە دادەنرێت ،لەبەرژەوەندی هەمــوان بێــت‌و تــەواوی ئایینەكانیــش رێنمایــی خەڵك دەكــەن بەكردنی كاری بــاش‌و دوركەوتنــەوە لەخراپــە ،بۆیــە پێویســتە كتێبــی ئاییــن بەشــێوەیەك بێــت كە تــەواوی خوێنــدكاران كتێبەكە بخوێنن‌و شــارەزابن‌و هەســت بەوەنەكەن كە ئایینێكی جیاوازە لەئایینەكەی خۆی.
توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی: خوێندكار ئەوەندە زانیاری ســودێكی نەگەیاندوە بەو خوێندكارانەی لەســەر دینێكــی جیــا لەئیســامن‌و ئامانجــی جەوهــەری خــۆی نەپێــكاوە خوێندكار ئەوەند زانیاری لەســەر ئایینە جیــاوازەكان فێرنەبــوە كــە بتوانێــت لەتەمەنــی گەورەبونیــدا بڕیاربــدات كام دینە هەڵدەبژێرێت ،كە بەخوێندكار بڵێت «ئایین چیە؟» بەڵكو تەنها لەسەر دینی باوانی دەڕوات». باسی لەوەشــكرد ،چونەدەرەوەی ئەو خوێندكارانەی ئیسالمنین لەوانەی ئاییندا
كاریگەری ســلبی لەســەر خوێندكارەكە دروســتدەكات‌و ئــەوە پیشــاندەدات كەئایینــی خوێندكارەكانــی تــری پــێ پەسەند نیە ،لەم كاتەشدا خوێندكارەكانی تــر هاوڕێیەتــی ئەو خوێنــدكارەی چۆتە دەرەوە ناكەن ،ئەمەش كاریگەری لەسەر پەیوەندیــە كۆمەاڵیەتیــەكان دەبێــت، لەالیەكی تریشەوە لەوانەیە خوێندكارانی تریش چــاوی لێبكــەن‌و داوا بكەن بچنە دەرەوەی پۆل.
لەسەر دینەكان دەستناكەوێت، كە گەورەبو هەڵبژاردەی لەبەردەستدابێت
پشو
ذمارة ( )498دو شةممة 2015/1/5
info_chawder@yahoo.com
جگە لەبۆنەی سەری ساڵ ..ئاهەنگیان بۆ تەلەفۆنیش گێڕا میدیاكان: رۆژنــامــەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،زۆرێــك لەدانیشتوانی جیهان ،جگە لەبۆنەی سەری ساڵی نــوێ ،بەبۆنەی یەكەم قسەكردنی تەلەفۆنی گواستراوەوە ئاهەنگیشیان گێڕا ،كە بەسەرەتایەكی شۆڕشی پــەیــوەنــدیــی تــەلــەفــۆنــی نــاســراوە، ئامێرەكە دروســتــكــراوی كۆمپانیای فودافون-ەو لەسەرەتای ساڵی 1985 یەكەم پەیوەندی مۆبایل ئەنجامدراوە
بەناوی (فودافون فی تی ،)1مایكل هاریسون-یش یەكەم كەس بوە كە لەرێی ئەو ئامێرەوە پەیوەندیكردوە، كێشی ئەم تەلەفۆنە پێنج كیلۆ بوەو زۆر ئاسان نەبوە بۆ هەڵگرتن ،بۆیە بەئۆتۆمبیل گواستراوەتەوە ،لەو كاتەدا بە (تەلەفۆنی ئۆتۆمبیل) یان (كار فون) ناسراوەو نرخی هەر تەلەفۆنێك بە 1650پاوەند فرۆشراوە ،بۆ ئەوەی 30خولەك قسەی پێبكرێت ،پێویستی بە 10سەعات شەحنكردن بوە.
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر @@@@2@ @1
@@
@@1 @@2 @@3 @@4 @@5 @@6 @@7 @@8
بۆچی لەبریتانیا چێشتخانەی بەندیخانەكان دەكرێنەوە؟
كێشەی ،W.Cهندستان بێزاردەكات
سێیەم هۆكاری مردنی مرۆڤ ،قەڵەوییە
@10 @11 12
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
ئەو خواردنانەی رێژەی چەوری بــەرزە ،لەگەڵ كەمیی جواڵنی رۆژانــە ،ئەو پسپۆڕانە ئاماژە بەوە دەكەن ،لەئێستادا قەڵەویی سێهەم هۆكاری مردنی لەناكاوی مرۆڤە لەجیهانداو ،نیوەی توشبوانی بەنەخۆشی شێرپەنجەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوانەی قەڵەون.
سەگەكانی ئەرجەنتین مۆڵەتیان وەرگرت سەگەكە بچوكەكەی لــەنــاو فڕۆكە ســەرۆكــایــەتــیــەكــەدا بـــاوكـــردەوەو نوسیویەتی ،بەراستی ساتێكی خۆشە‌و پێدەچێت بۆ سەرنشینانیش خۆشتر بێت كاتێك لەگەڵ سەگەكانیاندا گەشت بكەن .فرناندیز ئــەوەشــی نوسیوە كە ئەم رێگەپێدانە تەنها بۆ سەگی بچوكە نەك سەگی گەورەی هاوشێوەی ماستیف كە كێشەكەی 50كیلۆیە، چونكە لولیتای من كێشی تەنها دو كیلۆیە ،باڵوكردنەوەی وێنەی فرناندیزو سەگەكەی ،بوە جێگەی خۆشحاڵی‌و زیاتر لە 36هەزار كەس كۆمێنتی بۆ نوسیوە.
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
-1هەرسێكیان دەشكێنرێن. -2بەدەمو قەپۆزی كەسێك دەوترێ «پ». دواین جگەرەی كارگەی سلێمانی كە دەرچو. -3ژمارەیەكە «پ» ،جنێو نیە بەاڵم وەك خۆشەویستی دەوترێ ،نیوەی كوبە. -4وەك یەكن ،هۆكار ،گۆشت دەیناسێ، دوان لەالر. -5خواردنێكە ،پیتێك +تیغ ئەیكا بەدوان، كردنی زۆر خۆشە. -6ئەو بەرگەی زۆر كەس لەبەری دەكات. -7ساڵوێكی بیانیە «پ» ،خواردنەوەیە. -8پیتێك +بۆ هەڵگرتنە ،خۆزگە نەبێتەوە بەخوری ،برای پایە. -9نــەخــێــری ئــــەوال ،جــەنــابــت «پ»، گۆشەیەكی رۆژنامەی هەواڵە. -10دوان لەسەر ،جۆرێكە لەكارەبای بچوك. -11شوێنێك دامــاوب ـێ ،پیتێك +بەس جاڵجاڵۆكە دەیكات. -12پیتێك +نقەی لەخۆی بڕیوە.
میدیاكان: رێكخراوی تەندروستیی جیهانیی رایگەیاند ،زیاتر لە 626 ملیۆن هاواڵتی هندی ،لەدەرەوە پێداویستیەكانی w.cخۆیان جێبەجێدەكەن ،ئەمەش بەجیاوازی لەگەڵ چین ،تەنها 14 ملیۆن هاواڵتی لەدەرەوە ئەو كارە ئەنجام دەدەن ،لەسەرەتای ێ دەستبەكاربونی «ناریندا مــودی» ســەرۆكــوەزیــرانــی نو لەناوەڕاستی ساڵی رابردو ،ناڕەزاییەكی زۆری لەم كارە دەربڕیوە، بەتایبەتی لەسیستمی ئاو و ئاوەڕۆو ئاستی پاكوخاوێنی بەگشتی لەهندستاندا. مودی ،بەڵێنیداوە لەماوەی پێنج ساڵی سەرۆكایەتیەكەیدا زۆرینەی كێشەكانی ئاوەڕۆی هندستان چارەسەر بكات ،ئەویش بەتەرخانكردنی بڕێكی زۆری بودجە بۆ دروستكردنی ئاوەڕۆو w.cلەشوێنە پێویستیەكان ،ئەمە جگە لەوەی لەئێستاشدا هەڵمەتێكی نیشتمانی لەالیەن كۆمپانیایەكی گەورەو هێڵەكانی ئینتەرنێت سازكراوە بەمەبەستی پاكو خاوێنی‌و هاواڵتیان پەنا بەرنە شوێنە تایبەتەكان نەك بەپێچەوانەوە ،رێكخراوی تەندروستیی جیهانیی رونیكردۆتەوە ،زیانەكانی كەمیی w.cو خراپیی سیستمی ئاوەڕۆ ،سااڵنە 50ملیار دۆالرە لەهندستان، چونكە زۆربەی نەخۆشەكانیان پەیوەندییان بەپاكو خاوێنییەوە هەیە.
كاور 4/20-3/21
دوانة 6/20-5/21
ێ كــــــاری ـ دەبـــــــــ زیـــاتـــر بــكــەیــت‌و خــۆت هــیــاك بــكــەیــت ،لەگەڵ خۆشەویستەكەتدا بەوەفابە چونكە خۆشی دەوێی.
ـ كاری ئەمڕۆ مەخەرە لەكارەكانتا سبەینێ، تـــەمـــەڵـــی وەالوەنـــــــێ، خۆشەویستەكەت سۆزت دەداتێ مەیڕەنجێنە.
طا 5/20-4/21
ـ خــۆت لەهیچ كەس بەكەمتر مەزانە ،هەوڵی زیــاتــر بــــدە ،بــەرامــبــەر خۆشەویستەكەت هەڵەشە مەبە ،بازویر نەبێ.
قرذاأل 7/20-6/21
ـ هــەلــێــك هــاتــۆتــە بـــەردەمـــت ،بــەئــاســانــی فەرامۆشی مەكە ،لەگەڵ خــۆشــەویــســتــەكــەتــدا بــەئــارامــی رەفــتــار بكەو بیدوێنە.
َ شي 21 8/21-7/
ـ زۆر بیكردنەوە باش ێ نییە ،بەخەیاڵ مەژی ،دەب نەخشەت هەبێ ،دودڵ مەبە بەرامبەر خۆشەویستەكەت.
فةريك 9/22-8/22
ـ بـــۆئـــەوەی بــەئــاوات ێ وشــیــارانــە بــگــەی ،دەبـــ بیربكەیتەوە ،هەستی خۆت بەرامبەر خۆشەویستەكەت زیاتر بگونجێنە.
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @
@@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@ @@
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
ستونی:
-1پیتێك +یارییەكی كوردەوارییە. -2كورتكراوەی ناوێكە ،هەمو شارەكانی تەكساس هەیانە. -3نیوەی قیژە ،بۆ جوانكارییە ،نیوەی قەرز. -4پیتێك +شمشێری كەڵەشێر ،داماوبونی كارەبا ،سیان لەمارە. -5پیتێك +جۆرە نانێكە ،كاری دەموچاوە. -6كۆن هەبو. -7بەسابونی ئەبولحسێن دەوترێ. -8پــیــتــێــك +نـــراوەتـــە پـــاڵ ســـوك، شارۆچكەیەكە لەكوردستان. -9ئەگلێنرێ ،دوان لەداس ،پسولە +پیتێك. -10لەبەرچاو نیە ،سفریشی هەیە ،لەگۆرانیدا وەی لەگەڵدا بەكاردێ. هەڵئەقورتێندرێ، -11هەڵئەتەكێنرێ، لەكاوەدایە. -12پیتێك +پێش ئێستا نازناوی شەربەت بو +پیتێك.
بابیربكەینەوە
لەوشەی «پا» 30 ،وشە ێ وشەی «پا» بنوسە ،بەمەرج كەوتبێتە سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە :پاكەت ،پاژنە، پاسكیل ......هتد براوەی پێشو: مەردان عەبدوڵاڵ بەكر
خەاڵت :مانگێك رۆژنامەی چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە
میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی میرۆرو-ی بریتانی ،نوێترین توێژینەوەی لەسەر قەڵەویی باڵوكردەوە ،كە لە33 ساڵی رابــردودا ئەوانەی بەدەست قەڵەوییەوە دەناڵێنن ژمارەیان زیاتر لەدو ملیار كەس بوە، لەگەڵ ئەوەدا ئەو ژمارەیە لەرابردودا 857ملیۆن كەس بوە ،لەئێستاشدا نیوەی ئەو ژمارەیە لەنێو 10واڵتی جیهاندایە .لەڕیزبەندیی ئەو واڵتانەشدا كە زۆرترینی دانیشتوانەكەی قەڵەون ،ئەمەریكا لەپلەی یەكەمدایەو دواتــر چین‌و هیندستانەو لەپلەی چوارەمیشدا روسیایە ،لەپلەكانی دوای ئەوانیش بەرازیل‌و مەكسیك‌و میسرو ئەڵمانیاو پاكستان‌و ئەندەنوسیایە. پسپۆڕانی بوارەكە دەڵێن ،زۆری رێژەی قەڵەویی دەگەڕێتەوە بۆ زۆر خواردنەوەی مادە كهولیەكان‌و
میدیاكان: ئاژانسی رۆیــتــەرز بــاویــكــردەوە، لەساتەوەختی ئاهەنگەكانی سەری ساڵی نــوێــدا ،كریستینا فرناندیز ســـەرۆكـــوەزیـــرانـــی ئــەرژەنــتــیــن، لەنێو پــەیــامــی پیرۆزباییەكەیدا، هەواڵێكی چاوەڕواننەكراوی بەگوێی هاونیشتمانیانی واڵتەكەیدادا ،ئەویش مۆڵەتدانی كۆمپانیا فڕۆكەوانییە حكومییەكانە بەهاواڵتیان ،كە دەتوانن بەهاوەڵی سەگە بچوكەكانیان سەفەر بكەن لەكاتی گەشتكردنیاندا. فرناندیز لــەالپــەڕەی فەیسبوك- ەكــــەی وێــنــەی خــۆیــی‌و لولیتای
@@9
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
@@3
@@@@@12@@@@@@11@@@@@10@@@@@@9@@@@@@8@@@@@@@7@@@@@@6@@@@@@5@@@@@@4
ئاسۆیی:
میدیاكان: رۆژنامەی دەیلی مەیلی بریتانی باڵویكردەوە ،سەرپەرشتیاری بەندیخانەكانی بریتانیا، رەزامەندییان دەربڕیوە بەكردنەوەی چەندین چێشتخانەی گەورەو سەرنجراكێشی تر لەنێو هەندێك لەبەندیخانەكاندا ،كە كاروباری ئەو چێشتخانانە لەالیەن بەندییەكانەوە بەڕێوە ببرێت ،وەك چێشتلێنەر‌و هاوكارەكانی ،سەرەتاش پێشنیاری ئەم كارە لەالیەن كۆمپانیای خێرخوازیی (كلنك چارتی) پێشكەشكراوە ،كە ئامانج لێی هێنانەخوارەوەی ئاست‌و رێژەی تاوانە لەنێو تاوانباراندا ،كە ێ بتوانن لەناو ێ ببینن‌و دوای دەرچونیان لەبەندیخانە سەرلەنو وەك مەشق‌و راهێنانێك سودی لـ كەسانی ئاساییدا ژیانێكی شارستانیانە بگوزەرێنن‌و دوبارە پەنا نەبەوە بەر توندوتیژی ،لەئێستادا ێ بەندیخانەدا ئەم بیرۆكەیە جێبەجێدەكرێت‌و نوێترین چێشتخانەشیان لەناوەڕاستی ساڵی لەسـ ێ ساڵی 2014دا لەبەندیخانەی بریكستن كراوەتەوە .لەبەرنامەی (كلنك چارتی)دایە لەسـ ئایندەدا حەوت چێشتخانەی تر بكاتەوەو یەكێكیان تایبەت بێت بەژنان لەبەندیخانەی شاری مانشستەر.
11
وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن:
info_chawder@yahoo.com
تةرازو 10/22-9/23
ـ دەب ـێ بۆ راپەڕاندنی كارەكانت بەرنامەت هەبێ، ترسنۆك مــەبــەو وریــابــە، خــۆشــەویــســتــەكــەت درۆ ناكات ئازاری مەدە. دوثشك 11/22-10/23
ـ ئــەمــڕۆژانــە كارێكی قورس دێتە رێت ،ئارامت ێ لەقسەی هــەبــێ ،گـــو خۆشەویستەكەت بگرەو هەڵمەچۆ.
كةوان 12/20-11/23
ـ قــازانــجــێــكــی بــاش بەدەست دەهێنی ،رۆژەكان روی چانسیان لەتۆیە، هەفتەیەكی خۆش بەسەر دەبەیت. طيسك 1/19-12/21
ـ گـــوێ لــەئــامــۆژگــاری هـــاوڕێـــكـــانـــت بـــگـــرە، هــەرگــیــز ئــەنــانــی مــەبــە، داوای خۆشەویستەكەت گەڕان دەكات ..بەدڵی بكە.
سةتأل 2/18-1/20
ـ بــەلــەســەرخــۆیــی، هەنگاوەكانت دەتگەیەننە ئـــاوات ،هەرگیز دودڵ مەبە ،سۆزی زیاتر بدە بەخۆشەویستەكەت. نةهةنط 3/20-2/19
ـ كارێكی تازە دەگریتە دەست‌و ئامانجی باشی دەبــــێ ،ئـــەم مــاوەیــە ێ خۆشەویستیەكی نو دێتە نێو ژیانتەوە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق بة ِر َيوةبةرى هونةرى :جةليل حس َين يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
w w w.ch awder n ews. com
No. (498) 5-1-2015
Political, Educational & Social Weekly Press
(دوڕیانی دیموكراسی‌و سەلەفیەت) باڵوكرایەوە
موعجیزەكەی سەاڵحەدین بەهادین
كتێبی «دوڕیانی دیموكراسی‌و سەلەفیەت» باڵوكرایەوە، كە زنجیرە لێكۆڵینەوەیەكی بەشی لێكۆڵینەوەی ناوەندی رۆشنگەریی چاودێرە ،لەسەر ئەو وتەو وەاڵمانەی «موسەننا ئەمین» كە لەبەرنامەی «روداوی ئەمڕۆ»ی كەناڵی روداودا رایگەیاندبو. هەرچەندە لەماوەی رابــردودا چەند بەشێك لەم زنجیرە لێكۆڵینەوەیە لەرۆژنامەی «چاودێر»دا باڵوكرانەوە ،بەاڵم كتێبەكە تەواوی زنجیرە لێكۆڵینەوەكە لەخۆدەگرێت ،لەگەڵ پێشەكییەك كە لەالیەن «مەال بەختیار»ەوە نوسراوە.
ئەنوەر حسێن (بازگر)
ئێواره كۆڕێك بۆ «دەنگی پێی ئاو ماچێك بەتامی خۆڵەمێش» رۆژی 3ی ئەم مانگە ،دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان لە دەستپێكی كارەكانی ساڵی نوێدا ،ئێوارە كۆڕێكی بۆ چاپكراویكی نوێی به‌ناوی (دەنگی پێی ئاو ماچێك بەتامی خۆڵەمێش) سازكرد كە كۆمەڵە شیعرێكی شاعیری ناوداری ئێرانی (سوهراب سپهری)و چه‌ند شاعیرێكی تره. ئه‌م كۆمه‌ڵ ه شیعر‌ه لەالیەن (توانا ئەمین)ەوە كاری وەرگێڕانی بۆ كراوەو یەكێكە لە چاپكراوە نوێكانی دەزگای رۆشنبیریی جەمال عیرفان. سه‌ره‌تای كۆڕه‌ك ه (نەشمیل عەلی بەرزنجی) چه‌ند پارچ ه شیعرێكی ناو ئه‌و كۆمه‌ڵ ه شیعر‌ه وه‌رگێڕدراوه‌ی خوێنده‌وه ،دواتر (سۆران نەقشبەندی) بابەتێكی لەسەر ژیانی شاعیری گــه‌وره‌ی فــارس (سوهراب سپهری) پێشكه‌شكرد ،دواتر ئاماده‌بوان ب ه دیدو بۆچوونه‌كانیان كۆڕه‌كه‌یان هێنده‌ی تر گه‌شانده‌وه. (دەنگی پێی ئاو ماچێك بەتامی خۆڵەمێش) یه‌كه‌مین چاپكراوه ك ه ل ه ساڵی نوێدا مه‌راسیمی بۆ سازده‌كرێت له‌سه‌ر ئه‌ركی (د .ته‌ها ره‌سوڵ) چاپكراوه.
گەشتەكەی «كچی كافرۆش» ئەوروپا دەگرێتەوە
لەساڵی نوێدا (سی دی)یەكی نوێ باڵودەكاتەوە
رەوا جەمال :هەندێجار لەعیادەكەم داوای گۆرانیم لێدەكەن چاودێر-نەشمیل: رەوا جەمال ،یەكێكە لەو هونەرمەندە گۆرانیبێژە دەنگخۆشانەی ،كە ماوەیەكە بەدەنگە ناوازەكەی سۆزو خۆشەویستی بەبیسەرانی دەبەخشێ ،خاوەنی «سی دی» یەكە بــەنــاوی «گــەڕامــەوە» و لە 14تــراك پێكهاتوە ،لەئێستاشدا «سی دی»یەكی نوێی ئامادەیە كە لەهەشت تراك پێكهاتوەو بەنیازە لەساڵی نوێدا بەگوێی هەوادارانی ئاشنا بكات ،سەبارەت بەهەندێ كاری تایبەتی‌و توڕەبون‌و خۆشەویستی، بــە»چــاودێــر»ی راگــەیــانــد :هــەر یەكێك لەئێمە توڕەبونێكی تایبەتی تیا هەیە، بەاڵم من وەك خۆم زۆر زو ئارام دەبمەوەو هەمیشە هەوڵمداوە ئــارام‌و لەسەرخۆبم، شتێكی وا دیار نییە توڕەم بكات ،سەبارەت بەخۆشەویستیش ،دەبێ هەمومان باوەڕمان پێی هەبێت ،بــەاڵم وەك خــۆم تائێستا خۆشەویستیم نەكردوەو بەتەماش نیم بەو
واتایەی رەنگە بەخۆشەویستی هاوسەرگیریی نەكەم. سەبارەت بەوەی كە ئایا كەس لەعیادەكەیدا داوای گــۆرانــی لێكردبێت ،رەوا دەڵــێ: بــەدڵــنــیــایــیــەوە ،بـــەاڵم بــەوپــەڕی رێـــزەوە پێموتوە ببورە تۆ بۆ ستۆدیۆ نەهاتوی ،ئێرە شوێنی ئیش‌و ددان چاكردنەو نەمتوانیوە داواكارییەكەی جێبەجی بكەم ،سەبارەت بــەوەی كە ئایا دەتوانم واز لەگۆرانی وتن بهێنم ،رەوا ئاماژەی پێدا كە :من كاتێك گۆرانیم وت ،وەك حــەزو هیوایەك وتومە، ێ بەردەوام دەبم‌و ئامادە نیم هەتا تواناشم هەب وازی لێبهێنم ،بەاڵم ناشیكەمە بەرنامەو هەمو ساڵێك «سی دی»یەك دەربكەم. وەك مۆسیقاش رەوا نــەیــشــاردەوە كە: لەمنداڵیمەوە حەزم لەپیانۆ بوەو تائێستا هیچ خولێكم نەبینیوەو نازانم نۆتە بخوێنمەوە، بەاڵم باشم‌و باشترە هونەرمەند موزیك بزانێت، و بناغەیەكی زانستیانەی لەموزیكدا هەبێ ،تا گەشەی زیاتر بەهونەرەكەی بدات.
چاودێر -تریفە حەسەن: پــاش ئـــەوەی فیلمی «كچی كافرۆش» ،كە فیلمێكی رومانسی‌و واقیعی ژیانی كوردە ،روداوەكان لەسەدەی رابــردودا رویانداوەو بینەرێكی لەرادەبەدەرو بەرچاوی لەخۆی كۆكردەوەو لەكوردستان نیشاندرا ،لەئێستاشدا بڕیارە رۆژانی 2015/1/11-10لەشاری مانهایم-ی ئەڵمانیا نیشان بدرێ‌‌و دواتر بگوازرێتەوە بۆ واڵتانی تری ئەوروپا. فیلمی «كچی كافرۆش» زیاتر لە 175ئەكتەر رۆڵی تێدا دەبینن‌و ماوەكەی 90خولەكەو لەهەریەك لەشارەكانی سلێمانی و هەولێرو كۆیەو واڵتی جۆرجیا وێنەی گیراوەو بەدو ساڵ هاتۆتە بەرهەم ،روداوەكانی فیلمەكەیش دەگەڕێنەوە بۆ ساڵی سییەكانی سەدەی رابردو. «تەنیا كەریم» دەرهێنەری فیلمی «كچی كافرۆش» بە «چاودێر»ی راگەیاند: ئــەم فیلمە پێشتر لەكوردستان نمایشكرا ،لەئێستاشدا بەشانازییەوە جێگەی خۆی كردۆتەوەو بەنیازین رۆژانی -10 2015/1/11لەشاری مانهایم-ی ئەڵمانیا نیشانی بدەین‌و دواتر لەزۆربەی زۆری واڵتانی ئەوروپا نیشانی بدەین وەك :هۆڵەندە، سوید ،فەڕەنسا ،واڵتانی ئەسكەندنافیاو زۆری تر. فیلمەكە بەرهەمی وەزارەتــی رۆشنبیری ،بەڕێوەبەرایەتی سینەمای هەولێرە.
«باشترین ژن» بەشداری دەكات چاودێر -تریفە: فیلمی سینەمایی «باشترین ژن» ،فیلمێكی كوردییەو ماوەكەی 70خولەكە ،لەسیناریۆو
ماوەیەكە مامۆستا سەاڵحەدین محەمەد بەهادین ،ئەمینداری پێشوی یەكگرتوی ئیسالمی كوردستان ،پڕۆژەی یەكگرتنی سێ هێزە ئیسالمییەكە (یەكگرتو ،كۆمەڵ‌و بزوتنەوە)ی بەمەبەست وروژاندوە. ئێستا قسەكە ئەوە نییە كە ئەم پڕۆژەیە دەبێتە بڕیارو ئاكامی دەبێت؟ كە بێگومان ئاكامی نابێت‌و سەر ناگرێت!... كەواتە وروژاندنی ئەم بابەتە لەپای چیدایەو فاكتەرەكانی كامانەن..؟ یەكگرتو لەقەیرانێكی سیاسی ،فكری‌و ئایدیۆلۆژی ،جەماوەریی قوڵدایە. بەتایبەت بەدوای روداوەكانی بەهاری عەرەبی‌و شكستی ئیخوانەكانی میسرو پاشەكشەی نەهزە لەتونس .كە پێشتر توشی نەشئەی سەركەوتنی گەورە ببون ،گوتاری حەڤدەی شوباتیشیان بەو نەشئەیە بو ،كە دەركەوت پێشهاتە سیاسییەكان‌و زەمینە‌و بارودۆخی هەرێمی كوردستانیان نەخوێندبۆوە .بۆیە كە «مورسی» سەركەوت ،ئاهەنگیان گێڕاو كە شكستی خوارد بەكودەتایان ناو بردو هەر ئەوكاتیش بۆ كۆبانێ قسەیەكی جدییان نەبو. تا سەرئەنجام لەدواین هەڵبژاردنەكانی كوردستاندا بەهۆی ئەو هەاڵنەوە توشی زۆرترین پاشەكشە بون‌و گلەیی زۆریش هاتە سەر سەركردایەتی یەكگرتو كە ئێستا مامۆستا سەاڵحەدین دەیەوێت ئەم هەاڵنەی پێ بشارێتەوە. سەاڵحەدین بەهادین لەناوخۆی یەكگرتودا ،هەست بە سێ مەترسی جدی دەكات ،كە لەداهاتویەكی نزیكدا بەرۆكی حزبەكەی دەگرن. یەكەم :ئینشیقاق لەناو یەكگرتودا ،ئەگەرێكی زۆر نزیكە. دوەم :ترسی نزیكبونەوەی باڵی ریفۆرمخوازی دەرنەچوی كۆنگرە ،كەبەرەو الیەكیتر بڕۆن ،كە باس لەدانیشتنی نهێنی ئەم باڵە‌و خەڵكانی تر دەكرێت. سێیەم :شكستی مامۆستا لەدانوستان لەگەڵ گروپی بادینانی یەكگرتو ،كە هەڕەشەی وازهێنان دەكەن ،بەهۆی ناعەدالەتی لەدابەشكردنی پشكی حزبی‌و حكومی. ئەم سێ فاكتەرە ،كە مشتومڕی رۆژانــەی ناو بارەگا ،مەڵبەندو دەزگا راگەیاندنەكانی یەكگرتوە لەپاڵ فاكتەری یەكەم ،كە پاشەكشەی یەكگرتوە لەهەڵبژاردنەكاندا .مامۆستای توشی شۆككردوە‌و دەیەوێت قەیرانەكانی ناوخۆ رەوانەی دەرەوە بكات‌و بەملی (كۆمەڵ‌و بزوتنەوە) یدا هەڵبواسێت .كەخۆیان وەزعیان لەیەكگرتو باشتر نییە .بەتایبەتی كۆمەڵ لەالیەك ناتوانێت كۆنگرە ببەستێت‌و لەالیەكی تریشەوە باڵی رادیكاڵی -جیهادی تادێت فشارەكانی لەسەر ئەمیری كۆمەڵ زیاد دەكات‌و خاڵی سێیەمیش ،تۆمەتباركردنی ئەمیر‌و مەكتەبی سیاسییە بەخزمایەتی‌و دۆستایەتی ،تا دێت درێژەی هەیە. باسی بزوتنەوەش ئەوە كە هەر نییەو دەیان قەیرانی ناوخۆیی هەیە. رەهەندە ناوچەییەكەشی گرنگەو ناكرێت پڕۆژەكەی ئەمینداری پێشوی یەكگرتو ،بەپڕۆژەیەكی (توركی -سعودی -سوننی ئیخوانی) لێكنەدرێتەوە. كە مژدەی باربۆكردنی گەورەی ئەم رێكخراوە تازەیان پێدابێت ،ئەگەرچی (كۆمەڵ‌و بزوتنەوە) لەجەمسەرگیریی (ئێرانی-شیعی) دان .بەاڵم مامۆستا ئەو نیگەرانییەی كۆمەڵ‌و بزوتنەوە لەكۆماری ئیسالمی ئێران بەهۆی كەم هاوكاری ئەم دواییانە لەقەیرانە داراییەكانی ئەم دو هێزە كە بە (داخستنی تەلەفزیۆنی رابونی بزوتنەوەو ئەگەری وەستانی تەلەفزیۆنی پەیامی كۆمەڵ) كۆتاییهات، قۆستۆتەوە سودی لەنیگەرانی توڕەبونەكانی كۆمەڵ‌و بزوتنەوە وەرگرتوە. (ئەنكەرە‌و ریاز) و بگرە واڵتانی سوننی كەنداوی فارسی ،بۆیان دەركەوت یەكگرتو بەم حاڵەی ئێستایەوە ناتوانێت جێگەی ئومێدی ئەوان بێتو ئیتر ناتوانێت پالن‌و پالنەكانی ئەوان جێبەجێ بكات .بۆیە بەدوای ئەڵتەرناتیڤێكی تردا دەگەڕێن‌و رەنگە بیانو گرتنیش بێت بۆ دۆزینەوەی ئەڵتەرناتیڤ بۆ یەكگرتو ،گەر ئەو داوایە نەكاتە واقیع. بەاڵم ئەوەی لەم فاكتەرەدا .مامۆستا حسابی بۆ نەكردوە ،توڕەبونی ئێرانە لەو سیناریۆیە .كە بەزەرەری مامۆستا‌و یەكگرتو تەواو دەبێت. دواین فاكتەر كە مامۆستا سەاڵح ،زۆر زیرەكانە سیناریۆی بۆ داڕشتوە، گەڕانەوەیەتی بۆ ئەمینداری یەكگرتو و دەركەوتنەوەی وەكو كارێزماو رابەری رۆحی .كە دەتوانێت پڕۆژەیەكی گەورەی لەم بابەتەی پێبێت .گوایە مژدەی وەحییەكی نەوتراوی پێیەو هەرسێ باڵە ناڕازی‌و پڕگلەییەكەی (بادینان، ریفۆرمیست‌و ئینشیقاق) لەچاوەڕوانی گەڕانەوەی خۆی‌و موعجیزەكەیدا رابگرێت. كە هیچ كام لەو سێ باڵە‌و ئەمیری كۆمەڵ‌و رابەری بزوتنەوەو الیەنگرانی سادەی یەكگرتوش ،باوەڕی پێناكەن‌و ناتوانێت ئومێدێك بدات بەسادەترین الیەنگرانی یەكگرتو ،كە رەوشەكە بەو چارەسەر دەكرێت‌و ئەو یەقینە كاڵ بكاتەوە كە یەكگرتوی ئیسالمیی رابردو بو ،نەك داهاتو.!...
دەرهێنانی «بــڕوا تەها»یەو دوەمین كاری خۆی‌و كۆمپانیای «زمۆ پرۆداكشن»ە ،بڕیارە لەمساڵدا لەزۆربەی فێستیڤاڵەكانی جیهاندا بەشدار بێتو لەزۆرێك لەسینەماكانیشدا نمایش بكرێت. دەرهــێــنــەری فیلمی «باشترین ژن» بە «چاودێر»ی راگەیاند: ئەم فیلمە لەكوردستان‌و ئیسپانپاو توركیاو بولگاریا وێنەگیراوەو ئێستاش بۆ كۆتایی
تــەواوی كارەكانی تــری لەئەڵمانیاوەو بەم نزیكانە سەرجەم كارەكان تەواو دەبن. نــاوبــراو حــەز دەكـــەم بینەرانی فیلمەكە بەچاو بڕیار نــەدەن ،بەڵكو بچنە ناوەخنی فیلمەكەو راستیەكانیان بۆ دەركەوێ ،ئەكتەرە سەرەكییەكانی ئەم فیلمە هەریەك لە «سامان شەوكەت» و «سەحەر عەبدوڵاڵ» و «فەرهاد هەمەوەند» و چەندین ئەكتەری ناوداری ترن.
لەم ژمارەیەدا.. كۆكردنەوەی شەونم کەریم دەشتی
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
8
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ذمارة ( )٤٣9دووشةممة 2015/1/5ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية
نزیکترین ڕۆمان لە جەنگەوە «بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە» دەکرێت بە کوردی ڕەخنەی چاودێر نموونەی ئەو ڕۆمانانە زۆرن کە لە بــارەی جەنگەوە نــووســراون ،زۆربــەی هەر زۆریشیان لەو جۆرانەن کە باسە پەراوێزییەکان دەکەن بە تێما و بەو جۆرە جیهانی ئەدەبیی خۆیان دروست دەکەن، لەو ڕووەوە دەتوانین نموونەی «ماڵئاوایی لــە چــەک»ـــی ئێرنست هەمنگوەی وەربگرین ،بەاڵم ڕۆمانی «بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە» ڕۆمانێکە ڕاستەوخۆ دەچێتە ناو جەنگەوە و لە نزیک گوللە و تۆپ و تەلە دڕکاوییەکانەوە ڕووداوەکـــان دەگێڕێتەوە .ڕۆمانێک نییە بتوانێت لە پەراوێزدا بمێنێتەوە .کارەکتەری ئەم ڕۆمانە ڕۆحی هێندە تێکەڵی جەنگ و پێکدادانەکان بووە ،تەنانەت ئەوکاتەیش کە مۆڵەتی وەرگرتووە و لە ماڵەوەیە؛ هێشتا خەیاڵی الی بەرە و هاوڕێکانێتی و بۆیە حەز دەکــات بە زووترین کات بگەڕێتەوە بۆ بەرەی جەنگ .بە جۆرێک لە جــۆرەکــان هەست بە شــەرمــەزاری دەکات کە لە ماڵەوەیە. ڕۆمــانــەکــە تــەرکــیــز دەخــاتــە سەر ئــەوەی دەنگی گوللە چۆنە و چۆنایی لە دەنگی هاوەنەکان جیای بکەینەوە و سەرباز دەبێت چۆن خۆی بخات و بە چ شێوەیەک خۆی ڕزگار بکات ،یاخود ئەوەی کە سەربازە تازەکارەکان چۆن بە بۆنی خوێن و تەرمەکان دەڕشێنەوە، یانیش تەرمەکان نیوەشەوان کە لەسەر یەک کەڵەکە کراون هەوای سکیان چۆن دادەبەزێت .ڕۆمانەکە لەوە زیاتریش لە دیمەنەکانی جەنگ ورد دەبێتەوە و بە تەنزێکی تاڵەوە ژیانی سەربازە نازییەکان دەگێڕێتەوە .هوشەنگ گولشیری ،کە وەک نووسەرێکی ئێرانی خەاڵتی ئیریش
ماریا ڕیمارکی پێ بەخشراوە ،لە گوتاری «بۆچی چیرۆک دەنووسین»دا ،کە هەر بە بۆنەی خەاڵتەکەوە نووسیویەتی، ســەبــارەت بــەم ڕۆمــانــە دەڵــێــت« :ل ه واڵتـــی مــنــدا ،که‌سانێک ک ـ ه فیلمی ئه‌مەریکی ،یان ڕووسییان بینیبێت، سه‌رباز‌ه ئه‌ڵمانییه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌م، یــان دووه‌مـــی جیهانییان بـ ه وێنه‌ی کۆمه‌ڵه‌ڕۆبۆتێک دێته به‌رچاو ک ه چه‌ک ل ه ده‌ست خه‌ریکن ده‌خولێنه‌و‌ه و ته‌ق ه ل ه گشت شتێکی زیندوو ده‌که‌ن .ئه‌م ه وێنه‌یه‌کی گشتیی ه ل ه گشت سه‌رباز‌ه ئه‌ڵمانییه‌کان .هه‌ر به‌اڵیه‌کیش به‌سه‌ر ئه‌م سه‌ربازانه‌‌دا بێت ،هیچ کاریگه‌رییه‌ک له بینه‌ر ناکەن .به‌اڵم ئه‌گه‌ر که‌سێک ئه‌و شانسه‌ی به نسیب بووبێت ک ه ڕۆمانی بــەرەی ڕۆژئــاوا ئارامەی ئیریش ماریا ڕیمارک ،یان ڕۆمان و کورتەچیرۆکه‌کانی هاینرێش بۆل و ڤۆلفگانگ بۆرشێرتی خوێندبێتنه‌وه ،ئه‌م وێنه گشتییه‌ی له‌به‌ر چاو ده‌که‌وێت و سه‌رباز‌ه ئه‌ڵمانییه‌کانیش ده‌بن ب ه خاوه‌نی ده‌روون و تاکایەتی و هه‌نووکه‌یی و ڕابردووی خۆیان». ڕۆمانی بەناوبانگی «بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە» ،کە هیی نووسەری بەناوبانگ «ئێریش ماریا ڕیمارک»ـە ،لەالیەن کەریم پەڕەنگەوە کراوە بە کوردی و لە ئێستا خەریکی پێداچوونەوەیەتی. ڕیــمــارک ،ڕۆمانی «بــەرەی ڕۆژئــاوا ئارامە»ـی ،لە ساڵی ١٩٢٩دا وەکوو یەکەم بەشی سێیینەیەک لە بــارەی کاریگەریی جەنگی یەکەمی جیهانییەوە، باڵو کردووەتەوە. لە ساڵی ١٩٢٨دا بە زنجیرە دەست بە باڵوکردنەوەی «بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە» لە ڕۆژنامەیەکدا کراوە .ئەو کاتە ڕیمارک نووسەرێکی نەناسراو بووە و پێش ئەوە تەنیا ڕۆمانێکی باڵو کردووەتەوە ،بەاڵم
بەهرەی ڕیمارک ئەو کاتە دەرکەوتووە و لە ڕێی زمان و وەسفە ڕاستەقینەکانی بەسەرهاتی بەرەی جەنگەوە هەر زوو خوێنەرێکی زۆری بۆ پەیدا بووە. بە وتەی کەریم پەڕەنگ ،وەرگێڕی ڕۆمانەکە« ،بــەرەی ڕۆژئــاوا ئارامە»، پێشهات و بەسەرهاتەکانی جەنگ لە گۆشەنیگای پاوڵ بۆیمەری ١٨ساڵ و هەڤاڵەکانییەوە لە کاتی جەنگی یەکەمی جیهاندا دەکاتە تێما و هەتا مردنی بۆیمەر و پێش کۆتاییهاتنی جەنگ، درێژە دەکێشێت. ئەو وتــی« :لــەم ڕۆمــانــەدا ڕووداوی دراماتیکیی جەنگ دەگێڕێتەوە و قۆناغی پشوو و بڕگەی تاودانەوە و بیرکردنەوە
تێ ئاخنراوە .دیمەنگەلێک کە هەمیشە دەگەڕێنەوە ،بنەمای کارەکە پێکدەهێنن کە لە چەند ڕووداوێک پێکهاتووە». پــەڕەنــگ ڕاشیگەیاند ،ئــەم ڕۆمانە بەسەرهاتەکانی گــرووهــێــک سەرباز دەگێڕێتەوە کە لەگەڵ پاول بۆیمەر و هاوپۆلە پێشووەکانی و خەڵکی سادەدا ژیــانــی الوێتییان لــە جەنگدا بەسەر دەبـــەن .ئــەزمــوونــە تاڵەکانی جەنگ بۆ «وەچەیەکی ونبوو» نموونەییە، هاوڕێیەتی لەناو بەتالیۆنەکەدا وەکوو جەمسەرێکی ئــەرێــنــی لــە بــەرامــبــەر بێپەروایی القرتێگەریی چینی سەرەوەدا بەرجەستە دەکرێت و بێمانایی و دژواریی جەنگ لە گوزارشتی زماندا دەردەکەون.
سەبارەت بە ڕەخنەگرتن لەو ڕۆمانەش، وەرگــێــڕەکــەی وتـــی« :ســەرکــۆنــەی ئەم ڕۆمانە بــەوە کــراوە کە ڕەهەندی شۆڕشگێڕانە و کارایی تێدا نییە ،لەبەر ئەوەی پاڵەوانەکانی «وەچەی ونبوو» توانای پەرەپێدانی مرۆیی و ئاوەزیان نییە». لە ساڵی ١٩٣٣دا نازییەکان هەموو ئەو کتێبانەی ڕیمارکیان سووتاند کە هەتا ئەو کاتە باڵو کرابوونەوە .بەم ڕۆمانەوە ڕیمارک ١٦ڕۆمــان و کۆمەڵەچیرۆکی نووسیوە .ئەم ڕۆمانە لە ساڵی ١٩٣٠و ١٩٧٩دا کراوەتە فیلم. ئێریش مــاریــا ڕیــمــارک ،لــە ساڵی ١٨٩٨دا لەدایکبووە و لە ساڵی ١٩٨٠دا مـــردووە .لە ساڵی ١٩١٧لە بــەرەی ڕۆژئــاوای جەنگ سەرباز بووە ،بریندار بووە و ساڵونیوێک لە نەخۆشخانە بووە. ڕیــمــارک بــە شێوەیەکی گشتی لە ڕۆمانەکانیدا خۆی بە جەنگی یەکەمی جیهانی ،کێشەی ئــەوانــەی لە جەنگ گەڕاونەتەوە ،چارەنووسی ئاوارەکان، بەرهەڵستی لە ئۆردووگای نازییەکان و هەڵکشانی ناسیۆنال سۆسیالیزمەوە سەرقاڵ کردووە. ئەم ڕۆمانە پێشووتریش ئەبووبەکر خۆشناو لە فارسییەوە وەری گێڕابوو، کە سیروس تاجبەخش لە ئینگلیزییەوە بۆ فارسیی وەریگێڕابوو ،بەاڵم دەقەکە هێندە لە دەقە ئەڵمانییە ئەسڵییەکە جیاواز بوو ،کەریم پەڕەنگ بە پێویستی زانیوە لە دەقــە ئەسڵییەکەوە وەری بگێڕێت. جگە لــەم ڕۆمــانــە کــەریــم پەڕەنگ ڕۆمانی «شــەوی لیشبۆنە»ـی هەمان ڕۆماننووسی لە ئەڵمانییەوە وەرگێڕاوە و نــاوەنــدی ئەندێشە چــاپ و بــاوی کردووەتەوە .ڕۆمانی «بــەرەی ڕۆژئاوا ئارامە» بڕیارە لە ئاییندەیەکی نزیکدا لەالیەن ناوەندی غەزەلنووسەوە چاپ و باڵو بکرێتەوە.
ژمار ه ( )٤٣٩دووشه‌مم ه 201٥/١/٥
««
2
كۆشك و نهێنی و میتافیزیك وتووێژێك لەگەڵ یۆستاین گاردەر و .لە ئینگلیزییەوە .سیروان مەحموود شوێن :هۆتێلی سۆفتێل ،شەقامی كۆڵینس كات :كاتژمێر 3ی پاشنیوەڕۆ19 ،ی سێپتێمبەری 2010
«
یۆستاین گاردەر كەسێكی ئاڵۆزە .پیشەی خۆی لە نووسینی كتێبدا ،بۆ مندااڵن و مێردمندااڵن، دۆزیوەتەوە؛ كۆمەڵێك كتێب ،كە ناونیشانی وەهایان بەسەردا دەبڕێت ،بۆ كەسانێك ،كە لە تەمەنی ئێمەشدا بن ،هەر بەشێوەی مەتەاڵ دێنە بەرچاو. یەكەم ناوبانگی گاردەر لە جیهانی سۆفیاوە سەری هەڵدا ،كە ڕۆمانێك بوو سەبارەت بە مێژووی فەلسەفە .ئەو ڕۆمانە لە ساڵی 1991دا باڵو كرایەوە و لەنێوان 50زماندا 30ملیۆن كۆپی لـێ فرۆشرا .گاردەر لەسەر باڵوكردنەوەی ڕۆمانەكانی بەردەوام بوو ،بەمەی ئەم دواییانەشەوە ،كە ناوی قەاڵكەی پیرینیزی لـێ ناوە و چیرۆكەكێكە سەبارەت بە خۆشەویستی و زانست و ڕۆحانییەت. (تێبینی :ئەم ڕۆمانە ئێستا لەالیەن بەهرۆز حەسەنــەوە وەردەگێڕدرێتە سەر زمانی كوردی و لە داهاتوودا بە چاپ دەگەیەندرێت). هەروەها گاردەر بە جەنگەكانی لەپێناو مرۆڤ و ژینگەدا ناسراوە .لە ساڵی 1997دا ،خۆی و هاوسەرەكەی خەاڵتی سۆفیایان دامەزراند ،كە بڕی تێچوونی سااڵنەی بۆ داواكەر و بەڕێوەبەرانی 100,000دۆالری ئەمەریكییە. ئایا ئەمە یەكەم جارتە بێیتە مێڵبن؟ ئەمە یەكەم جارم نییە مێڵبن ببینم ،چونكە 15سااڵ بەر لە ئێستا ،كاتێك جیهانی سۆفیا باڵو كرایەوە ،هاتمە ئێرە .بەاڵم ئەمە یەكەم جارمە بەشداری لە فێستیڤاڵی نووسەرانی مێڵبندا بكەم. لەكەیەوە ئارەزووی شوێنكەوتنی ڕاڕەوی فەلسەفە لە تۆدا سەری هەڵدا؟ كاتێك 11سااڵن بووم ،ڕۆژێك لەناكاو بەئاگا هاتمەوە و هەستم كرد من بەشێكم لە نهێنییەكی گەورە .ڕۆیشتم بۆ الی دایك و باوك و مامۆستاكانم و لێم دەپرسین« ،ئایا التان سەیر نییە ،كە جیهان بوونی هەیە؟» ئەوانیش دەیانگوت« ،لە ڕاستیدا ئێمە هیچ شتێكی سەیری تیا نابینین». بە شێوەیەك لە شێوەكانیش ،بوون بە نووسەرم تۆڵەسەندنەوە بوو ،چونكە پێداگریم كرد و دەمزانی ژیان نهێنییە. بمبەرە ناو دۆخی داهێنانی تایبەتیتەوە ،كە بۆ نووسینی ڕۆمانەكانت بەكاری دەهێنیت .ئایا
یەكەم جار فیكرەكە گەشە دەكات یا بە پەیامێكی فەلسەفی دەست پێ دەكەت؟ كاتێك جیهانی سۆفیام نووسی ،پێم وا بوو چەند كەسێكی زۆر كەم دەیخوێننەوە .یەكەم جار ویستم وەك نامیلكەیەك بینووسم ،بەاڵم بەدڵنیاییەوە ،گەر بەو شێوەیە با ،زۆر بێزاركەر دەبوو .زۆرینەی خەڵكی پێیان وایە فەلسەفە تەواو ئەكادیمی و ئاڵۆزە ،بەاڵم كاتێك دێتە سەر ئەگەری بینینی فەلسەفە لە توێی چیرۆكێكدا، كاردانەوەكە زۆر جیاوازترە. تاكە شتێكی هاوبەش لەنێوان جیهانی سۆفیا و قەاڵكەی پیرینیزدا ببیندرێت ،ئەوەیە كە لە هەردووكیاندا ئامڕازی زانستیم بەكار هێناوە. قەاڵكەی پیرینیز چیرۆكێكی خۆشەویستییە، بەاڵم ئامانجی من نووسینی بەرەنگاری و ملمالنێیەك بوو لەنێوان زانست و ڕۆحانییەتدا. هەموو كتێبەكانی دیكەم چیرۆكی ڕاستەقینەن. بۆ نموونە ،نهێنیی كریسمس ئەو كات دەستی پێ كرد ،كە دەزگایەكی باڵوكەرەوەی نەرویجی داوای لـێ كردم شتێك بۆ ساڵیادی ڕۆژژمێری كریسمس بنووسم .بەاڵم من ویستم ئەو شتە ببێتە ڕۆژژمێرێكی كریسمسی جادوویی و چیرۆكێكم لەسەر نووسی ،بەو شێوەیەش ئەو چیرۆكە بووە نهێنیی كریسمس. لەو كاتەوەی جیهانی سۆفیا نووسراوە ،زیاتر لە 30ملیۆن تیراژی لـێ فرۆشراوە .ئایا چ زایەڵەیەكت لە خوێنەرەكانتەوە پێ گەیشتووە؟ كاتێك كتێب بۆ خەڵكی واژۆ دەكەم ،زۆر كەسان پێم دەڵێن ئەو كتێبە ژیانیانی گۆڕیووە. زۆرێك بەوە شادمانم .تەنیا خوازیاری ئەوەم، كتێبەكانم بەرەو ڕێڕەوێكی باش ژیانی ئەوانی گۆڕیبێت. زۆرێك لە كتێبەكانت بۆ مندااڵن نووسراون. ئایا پێگەیشتووان دەتوانن چی لە مندااڵنەوە فێر ببن؟ مندااڵن بە زانخوازی لەدایك دەبن و هەموو ڕۆژێكیش پرسیاری بنچینەیی دەكەن .بیرمە جارێك ،كاتێك كوڕە بچووكەكەم تەمەنی هەشت سااڵن بوو ،لێی پرسیم« ،ئایا لەو بڕوایەدایت ژیان لە تەواوی گەردووندا هەبێت؟» گوتم« ،نازانم، بەاڵم وێنای ئەوە بكە ،ژیان لە تەواوی گەردووندا بوونی هەیە ».گوتی« ،واووو!» ئەوجا گوتم، «هەواڵ بدە بیر لە پێچەوانەكەیشی بكەیتەوە، كە جگە لێرە ،ژیان لە هیچ شوێنێكی تر بوونی نییە ».دیسان گوتییەوە« ،واووو!» هەستێكی
پڕبایەخی ئەوەم پێ بەخشی ،كە هەستكردن لە گەردووندا چۆنە ،ئەگەر لێرەو لەم شوێنەدا بیت. گوتت بۆ ژنان گرینگە لە جیهان تێبگەن ،بەاڵم بۆ پیاوان وا گرینگە لێی حاڵی ببن .ئەمە چ ڕۆڵێكی ڕەگەزایەتی لە ڕۆمانەكانی تۆدا دەبینێت؟ ئەو پرسیارەی زۆرینەی كات لێم دووبارە دەكرێتەوە ئەوەیە ،كە «بۆچی پاڵەوانی جیهانی سۆفیا كچە؟» حەز بەو پرسیارە دەكەم ،چونكە دەتوانم بڵێم« ،ئەی بۆ نا؟» ئێمە لە نەرویج تەنیا دوو ڕەگەزمان هەیە .لەو كتێبەدا دەبوو كچ بێت ،چونكە سۆفیا واتای ژیری دەگەیەنێت و لە بجووڵێنم .حەز دەكەم شار بەجێ بێڵم و بەرەو چارەسەری ملمالنێكانی سەدەی بیستویەك یۆنانییشدا ،چەمكێكی مێینەیە .بەو شێوەیەش ،چیاكان بڕۆم .بەالی منەوە ،هەبوونی پەیوەندی بكەن؟ من تیۆرییەكم هەیە ،كە بۆ ژنان گرنگە هەوڵ لەگەاڵ سروشتی دەستتێوەرنەدراو ،بەهایەكی یا دەتوانین دامەزراوەی لەسنووربەدەر بدەن و شتێك تێبگەن ،هەروەها زۆر جار كردنی بنەڕەتییە .كاتێك ئەوە بە خەڵكی دەڵێم ،دروست بكەین و هەسارەكە ڕزگار بكەین ،یان پرسیار ،لە وەاڵمدانەوە ژیرانەترە. تەماشام دەكەن و دەڵێن «بەڕاست؟» ئەوجا ناتوانین .ئەوانە هەڵبژاردەكانی بەردەستمانن .بە چاوی لە پیرینیز، دوایین كتێبت ،قەاڵكەی هەست دەكەم كەسێكی ئەسكەندیناڤیم .هەست شێوەیەك لە شێوەكان ،ڕەشبینی ،تەمبەڵییە. سۆڵڕەن، و ستین عاشقانەكەوە، دوو قارەمانە دەكەم زیاتر لە درەختەكان و دەرەوەی شار كۆنفڕانسی ئاووهەوای كۆپنهاگن ،هیوابڕاندن بوو، پەیوەندیی نێوان هۆشمەندی و ڕۆحانییەت لێك فێر دەبم وەك لە خەڵكی ناو شارەكان .گوتنی بەاڵم كۆنگرەی كیوتۆ ،یەكەم هەنگاوی جاڕنامەی دەداتەوە .ئایا تێڕوانینی تۆ ،بۆ پەیوەندیی نێوان ئەوەی ،من بەشێكم لە سروشت یا من سروشتم ،جیهانی ناچاركردنی مرۆڤ بوو .بەو شێوەیەش هۆشمەندی و ڕۆحانییەت ،چییە؟ شتێكی میتافۆڕ نییە. لەنێوان گەشبینی و ڕەشبینییدا ،هیوا هەیە. كۆمەڵێك ئێمە بە شێوەیەك لە شێوەكان، ئایا پێت وایە دەبێت ژیرییەكی ئەخالقی لە وتەی كراوەی فێستیڤاڵی مێڵبنی ساڵی پرسیاری زانستییمان هەیە ،وەك ،ئایا سروشتی ،2010گوتت پێویستە مرۆڤەكان تێڕوانینێكی ئاگایی مەزنتر هەبێ بۆ خەڵكی ،تا كار لەسەر ئەم گەردوونە چییە؟ ئایا خودا بوونی هەیە؟ ستوونی یان فرەوەچەیان بۆ ئەم هەسارەیە ژینگە بكەن؟ من مرۆڤپەروەرم و پێشم وایە مرۆڤ پرسیارەكان وەاڵمێكیان هەیە ،بەاڵم بەئاسانی هەبێت .ئایا ئێمە لەمەدا گەڕانەوەیەكی قبواڵ ناكرێن .زیاتر و زیاتر ،ئەم پرسیارانە بەرپرسیارێتی ستوونی بۆ نەوەكانی داهاتوو بوونەوەرێكی نائاساییە .پێم وایە ئەم هەسارەیە، بەبێ خەڵكی بەهایەكی زۆر كەمتری دەبێ .وێنای لە ناوچەكانی لێكۆڵینەوە زانستییەكاندا دەبینین؟ ورووژێندراون ،هەر وەكوو میتافیزیك .بە لەگەڵ ڕێزم بۆ پاشماوەی سروشتمان ،من گەردوونێك بكە ،كە ئاگایی تێدا نەبێت؛ لەگەاڵ شێوەیەكی دیكەش ،ئێمە پرسیارگەلێكی پێم وایە ئێمە زۆر ئاسۆییانە ڕاهاتووین .ئێمە لە گەردوونێكی پڕ لە ئاگایی بە جوانییەكانییەوە، دیكەمان هەیە ،وەك؛ ئایا بەها ڕاستەقینەكان دارستانەوە سەرمان هەڵداوە و دەبێت تەماشای جیاوازییەكی زۆری هەیە .شیاوە تەنیا لێرە، چین؟ ئایا عەشق چییە؟ ئایا عەدالەت چییە؟ ڕاست و چەپی خۆمان بكەین و چاومان لە لەسەر ئەم زەوییە ،مەخلوقگەلێكی پڕ لە ناتوانیت پێناسەیەكی كۆتایی بۆ هەر یەكێك خێزانەكانمانەوە بێت .ئێستا دەبێت ڕابێین ،ئاگایی گەردوونی بوونی هەبێت .بەو شێوەیەش لەمانە دیاری بكەین. پاراستنی ڕەوشی ژیان لەسەر زەوی ،نەك تێڕوانینێكی ستوونیترمان هەبێت. دەركەوتەیەك هیچ بە بڕوام من ڕاستت پێ بڵێم، گرینگترین تێكستی فەلسەفی ،جاڕنامەی تەنیا بەرپرسیارێتییەكی گشتگیرە ،بەڵكوو نییە .كاتێك خەڵكی پێم دەڵێن ئێمە لەگەاڵ خودا جیهانی مافی مرۆڤە .ئەو بەندانەی تێیدان ،فاراوانگیریشە .هەر لەبەر ئەوەش بوو ،خۆم و قسان دەكەین ،هەست بە ساویلكەییان دەكەم ،لە ئاسمانەوە نەهێندراون ،بەڵكوو پشتیان بە هاوسەرەكەم دامەزراوەی سۆفیامان پێك هێنا. بەاڵم ڕێز لە بڕوای خەڵكی دەگرم .خەڵكی لێم گەشەسەندنی مرۆڤایەتی بەستووە .قسەی من خستنەگەڕ لە ژینگەدا خستنەگەڕە لە بەشێكی دەپرسن گەر من مەسیحی بم و منیش بەبێ لەسەر ئەوەیە ،كە ئیدی نابێت بەتەنیا سەرنج مندا. دوودڵی ،بە «بەڵێ« وەاڵمیان دەدەمەوە .لەسەر مافی مرۆڤ چڕ بكەینەوە ،بەڵكوو دەبێت ئایا چ ئامانجێكت بۆ داهاتوو هەیە؟ ئینجیل و فێركارییەكانی عیسا بنچینەیین ،بەاڵم گوێ بە بەرپرسیارێتییەكانیش بدەین .ئێستا تازە من بێكەڵك بووم ،چونكە كتێبی جیهانی بە شێوازێكی ڕۆحانی نا :عیسا ڕابەرێكی باش كاتی جاڕنامەی جیهانی ناچاركردنی مرۆڤ سۆفیام نووسی ،كە ملیۆنان خەڵك خوێندیانەوە. یان فەیلەسوفێكی ئەخالقی بووە. هاتووە .ئەوەی ڕوو دەدات – یان ڕوو نادات – دەمەوێت كتێبێك لەسەر ژینگە بنووسم و بە چ شتێك الیەنی سرووشت بەهێز دەكات لە لە دەیەكانی داهاتوودا ،بەتەواوەتی بۆ هەسارەكە چەندین خەڵكیش بگات .جگە لەوەش ،پێم وایە كاتی نووسیندا؟ بایەخدار دەبێت. نرخی ئەوەی شتێكت لە چەندین شوێن باڵو پیاسەكردنە. و ڕۆیشتن كارەكەم بەشێك لە كەواتە بڕوات بە دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان بكرێتەوە ،هەستی ئەوەت پێ دەبەخشێت ،كە بیرۆكەكانم جەستەم، جوواڵنی ێ ناتوانم بەب هەیە ،بۆ نموونە ،نەتەوە یەكگرتووەكان ،تا ڕۆژێك ئامانجەكەت دێتە دی.
كاتێك 11سااڵن بووم ،ڕۆژێك لە ناكاو بەئاگا هاتمەوە و هەستم كرد من بەشێكم لە نهێنییەكی گەورە
ڕێكخراوی فرانس كافكا رەبیع جابر و .لە عەرەبییەوە :شوان ئەحمەد پیاوێــك نامەیەكــی دەگاتــە دەســت .نامەكە ئەدرەسی لەسەرنییە .ئەم نامەیە لە كوێوە هات؟ لە نامەكەدا ئەم زانیاریانە هەن(:ســاڵی 1990 لە پــراگ رێكخراوێك دامــەزراوە ،ناوی رێكخراوی فرانس كافكایە) .ئەوپیاوە «كافكا» دەناســێت. ســاڵی 1883لەدایك بووە و ساڵی 1924كۆچی دوایكردووە .ئەوپیاوە «كافــكا»ی خوێندۆتەوە. یاداشــتەكانی ،ڕۆمان و چیرۆك و تێكستە كورتە سەیروســەمەرەكانی خوێندۆتەوە .نامەكانیشــی خوێندۆتەوە .پیاوەكە «كافكا» دەناسێت ،بەاڵم ئەوە یەكەمجارە ناوی ئەو ڕێكخراوە دەبیستێت. رێكخراوەكە سێ ئامانجی هەیە: یەكــەم /دانانــی پەیكەرێكــی «كافكا»یــە، لەیەكێك لە گۆرەپانەكانی پراگ دا. دووەم /بەرهەمەكانی «كافكا» لە ئەڵەمانیەوە وەربگێڕدرێتەسەر زمانی چیكی و چاپ بكرێت. ســێیەم /دروســتكردنی خەاڵتێكــی جیهانــی كە ســااڵنە بدرێتە نووســەرێك لەو نوســەرانەی، سەروكاریان لەگەڵ كافكا» و ئەدەبی ئەودا هەیە. نامەكە واژۆی لەســەر نیــەو بێبەروارە .تۆبڵێی فێڵــك نەبێت؟ كابرا دەچێتە ســەر نێت و نێتیش بۆخۆی وێڵگەیەكە .ئایائەم ڕێكخراوە ڕاســتە یان خەیاڵــە؟ نەڕێكخراوەكــە خەیاڵیــە ،نەپەیكەر و خەاڵتەكــەش .بەرهەمەكانی «كافــكا» تەرجەمە دەكرێــن و باڵودەكرێنــەوە .پێدەچێــت تــەواوی كارەكانی چاپكرابن .ئەوەی هەیە تەنها مەسەلەی
ئەم نامەیەیە ،ئەم تەلیسمەیە. پەیكەرەكــە زیووە و بەرزیەكــەی لەچوار مەتر كەمتــرە ،كێشــی 700كیلۆگرامــە .ســاڵی 2003 بەبۆنەی تێپەڕبوونی ســەدو بیســت ســاڵ بەسەر لەدایك بوونی»كافكا»دا ،پەردەی لەســەر الدرا. خەاڵتەكەشــی خەیاڵی نیە .تائێســتا بە چەندین كــەس دراوە.ســاڵی 2001یەكەمجــار بەخشــرایە «فیلیــپ ڕۆس»ی ئەمریكــی و دووەمجار ســاڵی 2002بــە «ئیڤــان كلیمــا»ی چیكــی و خاوەنی (خۆشەویســتی و پۆخڵەوات) بەخشرا.سێیەمجار ســاڵی 2003درابە «پیتــەر ناداس» ی هەنگاری .چــوارەم جــار ســاڵی 2004درایــە «ئەلفریــدا یەلینیك»ی نەمســایی .پێنجەمجار ســاڵی 2005 بەخشــرابە «هاڕۆڵــد پنتــەر»ی بەریتانــی و شەشەمجار ساڵی 2006درابە»هارۆكی مۆراكامی» خاوەنی (كافكا لە ڕۆخی دەریا). بەهای ئەم خەاڵتەی «كافكا»چییە؟ چەنــد مانگێــك دوای ئــەوەی «یەلینــك» خەاڵتەكەی بردەوە ،خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیاتیشــی وەرگــرت .ئــەم حاڵتــەش ســاڵی 2005لەگــەڵ «هارۆڵــد پنتــەر» دا دووبــارە بــووەوە ..واتــە خەاڵتی»كافكا»ی پێبەخشــرا و پاشــان خەاڵتی نۆبڵــی وەرگــرت .شــتێكی ســەیرە ..تۆبڵێــی «مۆراكامی» نۆبڵی 2006ی بەنسیب بێت؟ خەاڵتەكــەی «كافــكا» بریتیــە لــە كۆپیەكی ئەوپەیكەرە زیوینەی ،پێشتر باسمان كردو پەیكەر تاشی چیكی «یارۆسالڤ ڕۆنا» دروستی كردوە. پەیكەرەكــە بە بچووكــی و لەگەڵ بــڕی دەهەزار دۆالری كاشدا .ئەم زانیاریانە بەو وردەكاریەوە لە نامەكەدا باس نەكرابوو ،بەاڵم لەسەر نێت هەبوو.
«كافكا» ئاشــنای نێت نەبــوو .لەتەمەنی چل و یەك ســاڵیدا كۆچی دوایی كرد .وەك پێویســت نەژیا ،نەخۆشــی ســیل كوشــتی .لــە نامەیەكدا دەڵێت(:ملمالنێی دەرونی بەردەوامی نێو هەناوی، ملمالنێــی نێــوان ئەوكارەكتەرانــەی لەناخیــدان، ســییەكانیان لــەت و پــەت كــردووە)« .كافكا» خەون و خەیااڵتەكانی خۆی دەنوســیەوەو لەكاتی نووســینەوەیاندا دەبوون بەئەدەب .ئەو ئەدەبەش «كافكا»ی بەزیندوێتی بۆ ئێمە هێشتۆتەوە. «كافكا» كێ بوو؟ (نامەیەكــی ئیمپراتۆریانە) تێكســتێكی كورتی «كافكا»یــە ،تەنهــا یــەك كارەكتــەری تێدایە و نامەیەكــی پێیەو ڕێو بانێكــی دورودرێژ دەبڕێت. تۆبڵێی ئەوە وابێت؟ ڕەنگە وانەبێت. ڕێكخــراوی «فرانــس كافــكا» 650ئەندامــی هەیە .خاوەنی كتێبخانەیەكە كتومت بە كتێبخانە تایبەتەكەی «كافكا» خۆی دەچێت .كتێبخانەیەك نزیكــەی هــەزار كتێبــی تێدایــە .كتێبخانەكــەی «كافــكا» بۆالی (كتێبخانەی بابل) پەلكێشــمان دەكات« .بۆرخیس» خەاڵتی «كافكا» بەدەست ناهێنێت .ئەومردووەو خەاڵتیش بە مردوان نادرێت. «بۆرخیس» دانی بەوەداناوە «كافكا» كاریگەری لەســەر ئەدەبی ئەوهەبــوو .وەک نمونەیەک باس لــە (کتێبخانەی بابــل) دەکات و (کۆنگرێس)یش نمونەیەکــی دیکەیــە .ئەوە ڕێکخراوێکــی نهێنیەو هەڵدەســتێت بە پاراســتنی میراتی مرۆڤایەتی و پاشــان دەگاتە ئەوەی لە ڕێوڕەســمێکی شیعریی نائاسایدا ،کتێبەکان بسوتێنێت. کێ شایستەی خەاڵتی «کافکا»یە؟ ئەوکەســەی ســاڵی ( ١٩٨٣ژیانی مایکڵ ک و
ســەردەمەکەی) نوسی ،شایەنیەتی .ئەوکەسەشی ســاڵی ( ١٩٩٠کێوی ڕۆح)ی نوســی ،الیەقیەتی. ئــەو دوو ڕۆمانــە ڕێک و ڕاســت دەچنەوە ســەر «کافکا» .نزیکترین ڕۆمانی «هارۆکی مۆراکامی» لەئەدەبی «کافکا»وە ،دواین ڕۆمانی نییە ،بەڵکو ئــەو ڕۆمانەیەتــی کەلــە ســاڵی ١٩٨٥دا بەناوی (کۆتایی جیهان و واڵتی ســەیر و ســەمەرەکان)ەوە نوسیویەتی .ڕۆمانی «خۆشەویستی و پۆخڵەوات»ی «ئیڤان کلیما»ش ،دیالۆگێکی ڕاســتەقینەی لەگەڵ «فرانــس کافکا»تێدایــە« .کافکا» لــەو ڕۆمانەدا لەڕێی پەیوەندی گێڕەرەوە (نوســەر) بەهاوســەرو هــاوڕێ کچەکەیــەوە ،هەروەهــا بەخــودی خۆی و بەجیهانەوە ،ئامادەبونێکی قوڵی هەیە. (نامەیەکــی ئیمپراتۆریانــە) دەقێکــی یــەک
الپەڕەییەو دەربــارەی پیاوێکە ،دەمەوئێواران لەو دیــو پەنجەرەیەکــەوە هەڵدەکورمێــت و چاوەڕێی نامەیەکــە لەئیمپراتــۆرەوە .ئیمپراتــۆر بەرلەوەێ بمرێــت ،لەســەروەختی گیانــەاڵدا نامەیەکــی بۆدەنێرێت.. ئەو پیاوەی کەس نایناسێت ،لە کوخێکدا دەژی لەســنوری قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆردایە .ئیمپراتۆری دەردەدار ،نامــەی بۆچی بۆدەنێرێت؟ ئایا نامەکە دەگاتە جێ؟ نامەبەرەکە دەبێت کۆشــک و شارو مێرگەکان ببڕێت ..ســەفەرێکی دورودرێژەو چۆن چۆنی ئەو هەموو ڕێگایە ببڕێت؟ ئەڵبەتــە بۆی ناکرێت ،کەچی لەگەڵ ئەوەشــدا ئــەو پیــاوە هەمــوو دەمــەو ئێوارانێک لــە دیوو پەنجەرەکەوە هەڵدەتروشکێت و چاوەڕێیە.
پاریس لەو سااڵنەدا
بەختیار حەمەسوور
«
پێشــتر هەمەنگوەی ناو ڕۆمانەکانمان بینیــوە :پیرەمێــرد و زەریــا ،ماڵئاوایی لە چــەک ،هەبــوون و نەبوون ،پێشــتر هەمەنگوەی نــاو چیرۆکەکانمان بینیوە: پشیلەی ژێر باران ،بکوژەکان ،گردەکان وەک فیلــە ســپییەکان ،ماڵی ســەرباز، بەفــری کلیمانجــارۆ و دەیــان چیرۆکی تــر .شــێوازی هەمنگــوەی شــێوازێکی زۆر تایبەتــە ،ئەگەر تــەواو وریا نەبی و تەرکیز لەسەر وشــە و دەربڕینەکان چڕ نەکەیتەوە ،بە الڕێــدا دەڕۆی .کوالیتیی هەمنگــوەی لــە بابەتــە ســووککراو و تەنکەکاندایــە ،لــە پەرواێــزی ڕووداوە گەورەکانــدا چیرۆکــەکان دەنووســێ، هەر لە ڕێــی ئەو پەرواێزەوە قورســایی ڕووداوەکانمان پیشــان دەدات .وشــەی کاڵ و سادە دەبنە پێکهاتەی ڕستەکان، کارەکتەرەکان ئیدەی چکۆلە و ڕۆژانەیی لــە زاریان دەردەپەڕێ .لــە بری ئەوەی وەســف بکات و زمانی تۆخی شــاعیرانە بــەکار بهێنێــت ،ڕاســتەوخۆ پیشــان
دەگریت ،یەکەم شــت بــە زەینتدا تێپەڕ دەبــێ ئەوەیە ،ئایــا ئەم کتێبە کە ناوی هەمنگــوەی لەســەرە ،هەمنگوەییانەیە یان...؟ لە کورتترین ڕستەدا ،سەبارەت بــەم کتێبــە دەتوانین بڵێیــن :کتێبێکی ژورنالیســتی و بابەتی هەرزانی ڕۆژە ،بە زمانێکی ســادە و ڕووت ،بــەاڵم ئەوەی ئــەم کتێبــە لــە کتێبێکی ســەرپێیی و ژورنالیســتی دەربــاز دەکات ،هونــەری گێڕانەوەیــە ،ئــەو شــێواز و تەکنیکــە تایبەتەیــە کە نووســەر پێی ناســراوە. ئەم پیرەهەمنگوەیە ،هاوار لە دەســتی، وەک شۆفێرێکی لێزان بە نێوان ڕستە و پاراگرافەکاندا تەقەڵ لێ دەدات. ڕەنگــە نــاوی یادداشــت لەســەر ئەم کتێبە جۆرێک لە قەیران دروست بکات، لــە نووســینەوەی یادداشــتدا نووســەر دەســتکراوەترە ،پاپەنــدی کۆمەڵێــک یاســای تونــد و ســنووری دیاریکــراو نییە ،بەڵکوو ڕاســتەوخۆ لەســەر بابەت و کەســی دەوروبەر ئیش دەکات ،پشت بە بیرەوەریی دوور و نزیک دەبەســتێت، لــە خەمی تەکنیک و فۆڕمدا نییە ،بەاڵم کاتێــک ئەم کتێبــە دەخوێنینــەوە ،نا، هەمنگــوەی لێناگــەڕێ شــتەکان هەروا بــە هەوەنتە بەژێر دەســتیدا بــڕۆن ،تا خــەت و ئیمــزای خۆی لەســەر نەکات. دەســتگرتن بــە وشــە و دەربڕینــی هەمنگوەییانە ،ســیمای ســەرەکیی ئەم کتێبــەن .خوێندنــەوەی بەشــەکان بێ ڕەچاوکردنی ڕیزبەندیی نووســەر ،کێشە لە بنیــادی گێڕانەوەدا دروســت ناکات. دەتوانــی کتێبەکە بکەیتــەوە و یەکێک لــە ناونیشــانەکان هەڵبژێری و دەســت پێبکەی .بە خوێندنەوەی هەر بەشــێک،
ل ــە ن ــووس ــی ــن ــەوەی یـــادداشـــتـــدا نــووســەر دەستکراوەترە ،پاپەندی کۆمەڵێک یاسای توند و سنووری دیاریکراو نییە ،بەاڵم کاتێک ئەم کتێبە دەخوێنینەوە ،نا ،هەمنگوەی لێناگەڕێ شتەکان هــەروا بە هەوەنتە بەژێر دەستیدا بــڕۆن ،تا خەت و ئیمزای خۆی لەسەر نەکات دەدات .بــە کورتــی ،دەتوانیــن بێ هیچ دوودڵییــەک بڵێین ،ئــەوەی هەمنگوەی نووسی ،هەمنگوەییانە بوو. ســااڵنی هەردوو جەنگــە جیهانییەکە ( ،)١٩٣٩ -١٩١٨ئەمەریــکا تووشــی قەیرانێکی ســەختی دارایی بوو ،دەرگای زۆرێک لە کارگە گــەورەکان داخران ،بە ســەدان و هــەزاران کەس بێــکار کەوتن و ڕژانە ســەر شەقامەکان ،ئەمە هاوکات بــوو لەگەڵ دەرکەوتنی هیپی و هیندییە ســوورەکان و ســەرەتای هاتنی موزیکی جــاز ،کــە ڕەچەڵەکەکــەی دەگەڕێتەوە بــۆ ئەفەریقییەکان .ئەم جــۆرە موزیکە ڕیتمێکی توند و خێرای هەیە ،بۆ ئەوکاتە جۆرێــک گوزارشــت بــوو لــە هەڵهاتن، گەنجــەکان لــە شــەقامەکاندا دەمانەوە و لەســەر شۆســتەکان خۆیــان ســڕ و مەســت دەکرد و بــە دەم ئەم موزیکەوە دەکەوتنە ســەما .لەژێــر کاریگەریی ئەو دۆخەدا ،کۆمەڵێک نووســەری گەنج لەو ســەردەمەدا دەرکەوتــن ،ئــەو گەنجانە هەســتێکی سەیریان بەرامبەر بە ونبوون هەبوو ،ناویان بە «نەوەی ســەگەردان» ڕۆیشــت .کۆمەڵێــک نووســەری وێــڵ و نائومێــد ،بــۆ هەڵهاتن لــەو دۆخە بە ئەورووپــادا بــاو بوونــەوە ،بەتایبــەت پاریــس .هەمنگوەیی گەنــج یەکێک بوو لەو نووسەرانە ،لە ساڵی ١٩٢٦ -١٩٢١دا ڕوو دەکاتــە پاریــس .کتێبــی «پاریس جەژنــی نەبــڕاوە» بەرهەمــی ئەو چەند ساڵەیەتی. کاتێــک ئــەم کتێبــە بــە دەســتەوە
کەسێک ،شــەقامێک ،کافێیەک ،باڕێک، جۆرێک لە خواردن و خواردنــەوەی ئەو سااڵنەی پاریست ال ڕوون دەبێتەوە. هەمنگــوەی لــە ژیانــی ڕۆژانەیــدا کەســێکی تونــد و ڕەق و دەمارگــرژ بووە ،بە کۆمەڵێک یاسای وشکوبرینگ دەرگای لەســەر خــۆی بەســتووە. ڕاســتی ،مــن دوو شــتم بۆ ناچێتەوە ســەریەک ،یەکەم، هە منگو ە یــی نــاو چیــرۆک و ڕۆمانەکان ،دووەم، هەمنگوەیــی ژیانی ڕۆژانــە .هەمنگوەی لەنــاو چیــرۆک ڕۆمانەکانــدا و زۆر زەریــف و شووشــەیییە ،بــۆ نموونــە چیرۆکــی « پیر ە مێــر د لەســەر پــرد» یان «شــوێنێکی پاک و ڕوونــاک» حەتمەن بــڕۆ بیخوێنــەوە، بزانە چەند وردەکار
و جوان ڕەوتی گێڕانەوە دەباتە پێشەوە، هەســت دەکەی تــەواوی ڕووداوەکان لە تەنیشــتی تــۆوە ڕوو دەدەن ،هەر پێت خۆشە هیی تۆ بن ،بەاڵم کاتێک تەماشای ژیانــی ڕۆژانــەی دەکەی ،ئیتــر ئەوەیان تەواو جیاوازە .لێرەولەوێی ئەم کتێبەدا، زۆر جار هەمنگوەی ســوکان لە دەستی دەردەچــێ و بەر دیوە ڕەق و توندەکەی دەکەویــن .لەگــەڵ ئەوەیشــدا ،ئەمــە خەسارناســیی هەمنگوەی نییە ،چونکە شێوازەکەی هێندە ناوازەیە ،دەڵێی قاچ لەســەر قاچ لە کافێیەک دانیشــتوویت و لە کچێکی جوان دەڕوانیت. شــتێک لە خوێندنــەوەی ئەم کتێبەدا زۆر سەرنجڕاکێشــە ،ئەوەیە ،هەمنگوەی بــەردەوام وەک ڕاوچییــەک مامەڵــە لەگــەڵ دیمــەن و ســاتە هەرەکــورت و تێپەڕەکانــەدا دەکات ،دەزانــێ چــۆن ڕاویان بکات و بیانکات بە کەرەســتە بۆ نووســین .هەر بۆ نموونە ،وردبوونەوەی لە شەقام و کافێ و باڕمەن و دەموچاوە تەڕ و تەماوییەکانی ژێر باران ،وەسف و پیشاندانی شتەکان ،وەک پلێتێکی ساف و ڕوون ،دوایــە گواســتنەوەی بۆ ســەر الپەڕەی ســپیی چیــرۆک و ڕۆمانەکان، دەیســەلمێنێ نووسین الی هەمنگوەی چ مانایەکــی هەبــووە .وەک ماریۆ بارگاس یوســا دەڵێــت« :کۆیلــەی نووســین بووە ».ئەمە بەشێک بووە لە کەسێتیی هەمنگــوەی ،ئەوەتا کاتێــک هەمنگوەی لە کافێ و شــەقامەکانەوە دەگەڕێتەوە، ماری هاوســەری لێی دەپرسێ« :ئەمڕۆ چی تازە فێر بووی تاتی؟» کێوی سەهۆڵیین ،یەکێکە لە دەربڕین و ڕێســا گرنگەکانــی هەمنگــوەی بــۆ ئەدەبیــات ،بەتایبــەت ژانــری ڕەوایەت. هەمنگوەی جەستەی چیرۆک بە کێوێکی سەهۆڵی دەشــوبهێنێت ،کە سێ بەشی لەنــاو زەریادایە و تەنیا بەشــێکی ،واتا لوتکەکەی دیارە ،مەبەستی ئەم دەربڕینە ئاشکرایە ،پێویست ناکات هەموو شتێک بە خوێنەر بڵێــی ،ئەوەی دەیڵێی دەبێ یــەک لەســەر چــواری ئــەوە بێــت کە مەبەســتتە ،بەمــە هەم ڕێز لــە خوێنەر دەگریــت و هــەم داوەتێکی گرنگیشــی دەکەی بۆ ســەر خوانی تێکست .کاتێک «پاریس جەژنی نەبڕاوە» تەواو دەکەین و کتێبەکــە دادەنێین ،دیســان تەماشــا دەکەیــن هەمنگوەی ئێمەی خســتووەتە داوی ڕێســاکەیەوە ،بەوەی ،ئەوەی لەم کتێبــەدا گوتوویەتی ،تەنیا بەشــێکە لە کێوێکی ســەهۆڵی و سێبەشــەکەی تری نوقمی زەریان.
«« پاریس ،جەژنی نەبڕاوەی خوێنەر
سیروان کەریم
ئەمــەی پێناخــۆش بێت ،یــان قبووڵی نــەكات .قبووڵكــردن و ناوهێنانی كۆی ئەو هەموو جێگە و شوێنانە ،لە چیرۆك و ڕۆمانەكانی نووسەر خۆیدا كەمتر جێی هەزمكردنــە ،بــەاڵم لێــرە مامەڵەیەكی ئیســتاتیکی لەگەڵ شاردا كراوە ،لە ڕێی گێڕانــەوەوە .پاریــس هەمان ئەو شــارە نییە كە گەشــتیارەكان بۆی دەڕۆن ،ئەو شارەیە دەستكاری دەكرێت بەو فۆڕمەی نووســەر دەیەوێت" .ئەوەی بەسەر ئەم جیهانە تازەی نووسیندا بكەوێت و كاتی بۆ خوێندنەوە هەبێت لە شــارێكی وەك پاریســدا ،كــە ڕێگەیەكی بۆ خۆشــژیان و كاركــردن هەبــوو ،ئیتــر هەرچەنــدە هەژاریــش بوویتایە ،وەكو ئــەوە وا بوو گەنجینەیەكی مەزنت پێ بەخشرابێت". بۆیــە ئەو هەموو ســیحر و پیاهەڵدان و كەشــفكرنەی پاریس الی هەمنگوەی، بــە جۆرێــك لە جــۆرەكان هەمــان ئەو واقیعەیە ،زۆر جار شار دەیسەپێنێت بۆ خزمەت و مانەوەی نووســەر ،سیحریش بــۆ خــۆی ناچێتە هەمــوو شــارێكەوە، هەرچــۆن هەندێــك نووســەریش توانای كەشفكردنی سیحری شاریان نییە. لــەم كتێبــەدا هەمنگوەی بــە جددی حەز دەكات نووســەری باش و خراپ بۆ خوێنەرەكانی جیا بكاتەوە و پێیان بڵێ، كام نووسەر شایەنی خوێندنەوەیە و كام نووسەر زبڵنووســە ،ئەمە ئەو پەیامەیە كــە هەمنگوەی لــە ڕێی نووســینەوەی یادداشتەكانییەوە بۆمان كەشف دەكات و هەندێــك نــاو و بەرهەم لــەم كتێبەدا دەبنە بڤە" .پێیان گوتم كاترین مانسفیڵد كورتەچیرۆكنووسێكی باشە ،تەنانەت بە كورتەچیرۆكنووســی مەزنیــش باســیان دەكــرد ...مانســفیڵد ،وەك بیرەیەكــی
خوێنــەر كاتێــك كتێبی نووســەرێك دەخوێنێتەوە ،ڕەنگە یەكەم شت كە حەز بــكات بزانێت ژیانی خودی نووســەرەکە بێــت ،بەتایبــەت دوای خوێندنــەوەی بەرهەمی ئەو نووســەرە ،بۆ نموونە حەز دەكەیــت بزانیــت چــۆن دەخوێنێتەوە، ێ لە چۆن ئوتۆمبێل لــێ دەخوڕێت ،گو چ جــۆرە موزیكێک دەگرێــت ،یان چۆن دەنووسێت و فاكتی پشت نووسینەكانی لە چ پنتێكەوە دەگاتە دەســت خوێنەر. من بۆ خۆم زۆر جار ئەو حەزەم هەبووە، ڕەنگە بــۆ هەمنگوەی ،زیــاد لە جارێك ئەمە دەماغی ماندوو كردبێتم. بەشــێك لــە ژیانــی نووســەر ،ئەگەر نەڵێــم هەمــووی دەكەوێتە نــاو بۆتەی یادداشــتەكانییەوە ،یەعنــی دەمەوێــت بڵێم یادداشــت بەشێکی گرنگ لە ژیانی نووســەرە ،كــە لــە بــەردەم خوێنەردا هەڵی دەڕژێــت ،لە ڕێــی گێڕانەوەیەكی ڕاســتەوخۆوە ،ئەمەیــش بۆ خــۆی زیاد لــە چێژێكە ،بەو وردییــەوە دەچێتە ناو نهێنییــە نەوتراوەكانــی نووســەر .ئیتر لەوێوە تێدەگەیت ژیانی ڕۆژانەی ئەو ،تا چ ئەندازەیــەك كۆنتاكتی هەبووە لەگەڵ كۆمەڵگــە و دەوروبەرەكــەی .كتێبــی «پاریس جەژنی نەبــڕاوە» یەكێكە لەو كتێبانەی سەروەختی خوێندنەوە هەستی ئەوەت ال دروســت دەکات؛ هەمنگوەی، لــە یەكێك لە كافــێ كۆنەكانی پاریس، بەرامبــەرت دانیشــتووە و قاوەت لەگەڵ ێ دەخواتــەوە ،بەتایبەت كافێی كلۆســغ دی لیالی ،لە 113شــەقامی نۆتغ -دام- دو-شــوم .ئــەم كتێبە بــە زمانێكی زۆر ێو ئەدەبی قسەی هەیە لەسەر باڕ و كاف شەقام و ئوتێلەكانی پاریس .جگە لەوەی كەمكحــول وا بوو ،ئــاوت بخواردایەتەوە وەك ئامێــری جی .پی .ئێس ،نووســەر باشــتر بوو .بەاڵم چایكۆڤ ئاو نەبوو لە مامەڵەی لەگەڵ پاریســدا كردووە .ئەمە ڕەوانیدا نەبێت". جوانییەكــی تــر كــە دركــی بۆ خــۆی ئەو بەركەوتنەیە كە نووســەر شار دەكاتە سەنتەر ،بێ ئەوەی خوێنەر پێدەكرێــت ،دۆزینــەوەی هەمنگوەیە بە
پارچەپارچەیی ،لەگەڵ خوێندنەوەی هەر ناونیشانێكی ناو كتێبەكەدا تۆ بەشێكی نووســەر دەدۆزیتــەوە ،لــە شــوێنێك تەمــەن ،لە شــوێنێكی تــر موزیك و لە شــوێنێكی تــر جــۆری خواردنەوەكەی، لــە جێیەكی تــر چۆنیەتیی نووســین و فیكــری پشــت گێڕانەوەی نووســەر .لە هەمان كاتدا ناونیشــانەكان ســەربەخۆ خۆیــان دەگێڕنــەوە و لــە هەمــان كاتیشــدا ناونیشــانەكانی پێــش خۆیان تــەواو دەكــەن .وەك ئــەوەی زنجیرەی گێڕانەوەكان هەیكەلی هەرەمێک بن. گوتم: _ مــەرج نییــە ڕەخنــە لــە كتێــب بگریــت ،فیلــم هەیە ،شــانۆنامە ،بالێ، سینەما. _ هــەم ،تۆ ســەرنجڕاكێش باســی دەكەیــت .زۆر سوپاســت دەكــەم ،زۆر دڵخۆشكەرە ،هەروەها داهێنەرانەشە. _ داهێنــان ڕەنگــە گــەورە كرابێ. دواجــار ،خــودا لــە تەنیا شــەش ڕۆژدا دنیــای دروســت كــرد و ڕۆژی حەوتەم، پشووی دا. _ بێگومــان ،هیــچ شــتێكیش نییە ڕێگر بێت لەوەی نووسینی داهێنەرانەش بنووسم. _ هیچ شتێك .ئەوە نەبێت لەوانەیە، ئاســتێكی زۆر بەرز بــە ڕەخنەكانت بۆ خۆت دابنێی. زمانــی دیالۆگ تاڕادەیەك لە هەندێك شــوێندا ،تەواو درێژكراوەی ناو چیرۆك و ڕۆمانەكانــی نووســەرە ،ئیتــر لــەم دیالۆگانــەوە كەســانی تر دێنــە ناوە و بۆچوون و قســەیان هەیــە ،هەمنگوەی نەیویســتووە هەر خۆی قســەی هەبێت. لێــرە زمانی دیالۆگ لە پێناوی گێڕانەوە
«
ژمار ه ( )٤٣٩دووشه‌مم ه 201٥/١/٥
3
وەرگــێــڕی «پــاریــس ،جەژنی نــەبــڕاوە» زۆر لێزانانە توانیویەتی زمان و فەزای ئەم كتێبە بدۆزێتەوە و وەریبگێڕێتە سەر زمانی كوردی و تەواوكردنــی بۆچوونی نووســەردایە، هەندێــك لــە دیالۆگــەكان ڕەخنەیــە لە بۆچوونی كەســانی تــر ،هەندێكجاریش بۆچوونــەكان مەیلــی ئامۆژگارییــان هەیــە .گێڕانــەوە لــە ڕێــی دیالۆگــەوە بــە ئەندازەیــەک چــڕە ،خوێنەر تووشــی ئــەو گومانــە دەكات، چــۆن ئــەو دیالۆگــە ڕاســتەخۆ وتــراوە و هەمنگوەی وەك خۆی قســە و بۆچوونــی كەســەكانی نووســیوەتەوە .تەنانەت هەندێك ڕســتە و بۆچــوون ئەگــەر ڕێــك لــە زمانــی خۆیشــمانەوە بێــت، ڕەنگە لە وتنــدا گران بێت .بۆیە وردكردنــەوەی زمانــی دیالــۆگ لــەم كتێبــەدا ،تــا ئەندازەیەكی زۆر مەیلێكــی چێژبەخشــانەی هەیــە ...وەرگێــڕ زۆر لێزانانــە توانیویەتــی زمان و فــەزای ئەم كتێبە بدۆزێتــەوە و وەریبگێڕێتە ســەر زمانی كوردی .لە ئێستادا كێشــەی گەورەی وەرگێڕی ئێمە زۆر جــار بزركردنی خودی زمانی وەرگێڕانــە .دەتوانیــن بڵێیــن لــەم كتێبــەدا ،بەر ئــەو زبری و ناڕێكی و تاسەی زمانە ناكەوین. قســەیەكی جوان هەیــە ،دەڵێت: "دەبێــت وەرگێڕان وەك ئەو كچە جوانە وا بێت ،كە بە حەزی خۆی دێت و داوات لێ دەكات ماچێكی بكەیت ،ئەگــەر تۆیش ئەو ماچە نەكەی خوا دەتگرێت". *پاریــس جەژنی نەبڕاوە ،ئێرنســت هەمنگوەی ،وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ژوان جــەالل ،لە باڵوکراوەکانی ناوەندی غەزەلنووس ،ساڵی چاپ.٢٠١٤ :
ژمار ه ( )٤٣٩دووشه‌مم ه 201٥/١/٥
4
ئێمە هەم یاریکەرین و هەم یاریپێکراو گفتوگۆ لەگەڵ فەڕۆخ نێعمەتپووردا
ئا :ئارام سدیق بەشی دووەم -کۆتایی ڕەخــنــەی چــاودێــر :لـ ه ڕۆمــانـه‌كـه‌دا زۆر باسی گرنگیی «ژماره» ده‌كه‌یت، ئ ـه‌م ـه‌ش مــن المــوایــ ه په‌یوه‌ست ه ب ه «بوون»ـهوه و بوونی ئێم ه ل ه كۆمه‌ڵێك ژماره پێكهاتووه ،تۆ خۆت چ قسه‌یه‌كی ترت هه‌یه؟ ـ حەتمەن دەزانی کە فیساغورسییەکان لــە زەمــانــی یــۆنــانــی بــاســتــانــدا وەک رێچکەیەکی فەلسەفی باوەڕیان وابوو کە ژمارە دایکی هەموو شتێکە .دەیانگوت ژمـــارە ســەرچــاوەیــە و هــەمــوو شتێک لەوەوە سەرچاوەی گرتووە .وەک چۆن تالیس دەیگوت ئاو سەرچاوی بوونە و ئاناکسیمێنسیش دەیــگــوت هــەوا. فیساغورسییەکان گرنگییان بە راهێنانی بێدەنگی دەدا (بــیــر لــە بێدەنگیی دانیشتەکانی پیاوەکەی ژێر درەختەکە بکەوە) .هەڵبەت تەنیا فیساغورسییەکان نین کە گرنگی بە ژمارە دەدەن ،ئەمە دواتر الی هیگڵ و مارکسیش بە جۆرێکی تر گرنگیی پەیدا دەکــا .الی ئــەوان گۆڕان لە چلۆنایەتیدا بە هۆی گۆڕان لە چەندایەتیدا پەیدا دەبێ (بۆ وێنە ئاو لە سەد دەرجەی گەرمی دا دەبێ بە هەڵم) واتە لە چلۆنایەتییەکەوە دەگۆڕدرێ بۆ چلۆنایەتییەکی دیکە بە هۆی گۆڕان لە ژمارەدا.
و لە بەرزاییەکاندا .گەر درەخت ریشە بۆ ژێرەوە دەهاویژێ و گەاڵ و لقوپۆپ بۆ ســەرەوە ،کەواتە لەم ڕۆمانەدا دوو شوێن وجوودی هەیە .ئەو دوو شوێنەی وا پەل دەهاوێن و بوونەوەرەکانی تری دەوروبەری خۆیان بە تایبەت دوو منداڵی ناو ماڵەکە بەرەو خۆیان هان دەدەن. ئەمە دەڵێم لەبەر ئەوەی پرسیارەکەی تۆ زۆرتر وەبیرهێنەری دابەشکردنێکی قودسیانە و مەزهەبیانەیە.
ڕەخنەی چاودێر :ل ه الپ ـه‌ر‌ه ٢١ـدا ك گومانێكی گـه‌ور‌ه ده‌خه‌یته‌ڕوو كاتێ ده‌نوسیت «ئه‌سڵه‌ن تۆ بڵێی خولقاندن و ونبوونێك هه‌بێت» ئــه‌م گومان ه گه‌وره‌ی ه ل ه خالق ل ه كوێو‌ه هاتووه ،یان ئه‌م ه ره‌تكردنه‌وه‌ی خالقه؟ ـ رســتــەیــەکــی وەهــــا دەکــــرێ لە بەستێنی ڕۆمانەکەدا جۆرەها تەعبیری لێبکرێ .ئەمە خوێنەرە بڕیاری لە سەر دەدا .بەاڵم بە رای من گەر لە چاوی خالقیشەوە سەیری بکەین (وەک دەزانی خالق دەکرێ مانای جۆربەجۆری هەبێ)، دەکرێ لە گشتیەتی خۆیدا خوڵقاندن و ونبوون یەک شت بن .ئەم دوو وشەیە زەمانێک دێنە ئــاراوە کە دیــدی ئێمە کۆنکرێتی دەبێتەوە .لە جیهانێکدا کە شتەکان هەموو ئانوساتێک لە دایک دەبن و لە ناو دەچن ،دەکرێ لە دیمەنێکی گشتی تردا ئەم رەوتە وەک خوڵقان و ونبوون نەبیندرێ ئەوەندەی کە وەک خوڵق -ون دەتوانرێ ببیندرێ ،یان وەک ون -خوڵق .گەمە زمانییەکان تەنانەت ڕەخــنــەی چــاودێــر :دوو فیگۆری دەتوانن پرسپێکتیوی زیاترمان لە بەر سه‌ره‌كیی ڕۆمانه‌ك ه (باڵنده‌ی بریندار ،چاودا بکەنەوە. ماسی سه‌رسام) ك ه ڕۆمانه‌كه‌شت ب ه ڕه ٣١ـدا ڕەخنەی چاودێر :ل ه الپ ـه ناوی ئه‌وانه‌و‌ه ناو نــاوه ،هه‌ست بهوه ده‌كه‌م یه‌كیان نوێنه‌ری زه‌ویی ه و ئه‌وی ه ـه‌ســت بــ ه ڕه‌تــكــرنــه‌وه‌ی بــیــردۆز‌ه تر نوێنه‌ری ئاسمان تۆ خۆت ده‌ڵێی ئاینییه‌كان ده‌كرێت بۆ بــوون كاتێك ده‌نوسیت «چ درۆیه‌كی گه‌وره‌ی ه مرۆڤ چی؟ ـ زیاتر لەوەی بمانەوێ وەک نوێنەر ل ه ئاسمانه‌كانه‌و‌ه دابه‌زیوه‌ت ه خواره‌وه«، ناویان لێبەرین ،دەبــێ بڵێم کە ئەو ئایا ئه‌م ه ره‌نگدانه‌وه‌ی بیردۆزه‌كه‌ی دووانە هێمای کارکردنن لە قواڵییەکان داروین نییه بۆ بوون الی تۆ؟
ـ وەک لـــە وەاڵمــــی پرسیاری پێشووتردا گوتم ئەمە دەکرێ لە بەستێنی کــتــێــبــەکــدا تــەعــبــیــری جۆراوجۆری لێبکرێ .من رەنگە وەک خۆم تەعبیر یاخود بڕوای تایبەتی خۆم هەبێ بۆ خوڵقان ،کە ئەمە زۆر گرینگ نییە و نابێ لــە بەستێنی کتێبەکەدا گرینگیی سەرەکی هەبێ. گــەر من هــەوڵ بــدەم لەم ڕۆمانەمدا روانگەی تایبەت بە خۆم بسەپێنم ،پێم وابێ کارێکی ناعاداڵنەم کردووە. ئەو رستەیەی تۆ لێرەدا ئاماژەت پێداوە، تەنیا دەتــوانــێ یەکێک لــەو بۆچوونە بــێ ئــەژمــارانــەی بێت کــە یەکێک لە کەسایەتییەکانی چیرۆکەکە هەر دەم پێیان دەگا و بە تەواویش بەستراوەتەوە بە فەزای کۆنکرێتی سات بە ساتی ناو ڕۆمانەکەوە. ڕەخنەی چــاودێــر :لـه‌الپـه‌ر‌ه ٥٢ـــدا ده‌نوسیت «ل ه هه‌ر شوێنێك بیت دونیا چاوه‌ڕوانییه» ئه‌م ه ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و قسه‌ی ه ك ه مرۆڤ ئاژه‌ڵێكی چاوه‌ڕوانه؟ یان ده‌توانین بڵێن مرۆڤ چاوه‌ڕوانی له‌گه‌ڵ بوونیدا ده‌هێنیته بوونه‌وه؟ ـ پێموایە چاوەڕوانی وەک تۆ گوتت لەگەڵ «بوون» لە دایک دەبێت .کاتێک قــەرارە هەموو شتێ گۆڕانی بە سەردا بێت ،کەواتە هەمیشە چاوەڕوانی قۆناغی دواترین کە قەرارە گۆڕانێکی تر بێت ،جا چ بەم چاوەڕوانییە بزانین یان نەزانین. ژیان و بوون چاوەڕوانییەکی گەورەیە، چ لە ئاستی میکرۆدا (بچوک) و چ لە ئاستی ماکرۆدا (گــەورە) .گۆڕان و چاوەڕوانی هەم تراژیدیای ژیانن و هەم مانایش بە ژیــان و بە بــوون دەدەن. هراکلیت فیلسوفی یۆنانی باوەڕی وا بوو کە شتەکان هەمیشە لە حاڵی گۆڕان و رۆیشتندان .بەم فیلسوفەیان دەگوت
ئەوەیە کە لەم حاڵەتە پارادۆکساڵە (دژ بەیەکە) کەم بکاتەوە .جا هەندێ کەس دەیانەوێ بە تەسلیم بــوون ئەم کارە بکەن (کە ژمارەیان یەکجار زۆرە) و، هەندێ کەسی تریش بە بەرەنگاربوونەوە (کە ژمارەیان یەکجار کەمە) ،بەاڵم سەیر ئەوەیە کە چیرۆکەکە هەتا هەنووکەیش درێژەی هەیە!
««
پێچەوانەوە وادیارە رستەکەی ناو ڕۆمانە خەریکی تەئیدکردنی دیکارتیشە! ڕەخنەی چاودێر :ل ه الپ ـه‌ر‌ه ٦٧ـدا ئاماژه‌یه‌ك هه‌ی ه بۆ تێكچوونی بوونی راسته‌قین ه مرۆڤ و ب ه پالستیكبوونی مرۆڤ ،هه‌ست ده‌كه‌یت ته‌كنه‌لۆژیا ئه‌م دۆخــی ب ه پالستیكبوون ه كــردوو‌ه یان رۆحی مرۆڤی سه‌رده‌م به‌ره‌و كاڵبوونه‌و‌ه ده‌ڕوات؟ ـ بــە رای مــن هــۆکــاری گۆڕانەکان فرەچەشنن .هەم ئەم و هەم ئەو .بەاڵم ئەوەی کامیان گرنگیی زیاترە و کامیان بنەڕەتی ترە ،باسێکی جیاوازە .کاتێک مرۆڤ زیاتر سەرقاڵی «کااڵ» واتە شتە بەرهەم هێنراوەکانی ناو بازاڕ دەبێ و شێوە ژیانی خۆی زیاتر بەوانەوە گرێ دەدا ،پرۆسەی بە پالستیک بوون خێراتر تێیدا سەرهەڵدەدا .چونکە وەک مارکس دەڵێ مرۆڤ بوونەوەرێکی فرەچەشنە و لەم فرەچەشنەیدا مانا پەیدا دەکا. کاتێکیش ژیان و بوون وەهای لێدێ کە تاکڕەهەندی بوون سەرهەڵدەدا و مرۆڤ بااڵنسی «بــوون»ـــی خۆی لە دەست دەدا ،ئیتر رەوتی بە پالستیکبوون بە خەستی دەست پێدەکات.
ڕەخنەی چاودێر :ل ه الپ ـه‌ر‌ه ٥٨ـدا ده‌نــوســیــت« :ه ـه‌بــوون پێش گرنگی ده‌كـــه‌وێـــت» ئــه‌مــ ه ره‌نـــگـــدانـــه‌وه‌ی بیركردنه‌وه‌ی بوونگه‌راكان ه الی تۆ و ره‌تكردنه‌وه‌ی كۆجیتۆكه‌ی دیكارته .چی ترت لهم باره‌یه‌و‌ه هه‌یه بۆ خوێنه‌ر؟ ـ وادەردەکـــەوێـــت ئــەم رستەیە لە بــوونــگــەراکــان نزیکە ،وەک رستەکە ئاماژەیشی پێداوە لە پەیوەندیی لەگەڵ «گرنگی»دا .واتە بوون لە «گرنگی» لە پێشە ،بەاڵم ئەمە بەو مانایە نییە کە بوون لە گرنگیی گرنگترە .پێم وابێ گەر ئاوا سەیری باسەکە بکەین تەواو بە شێوازی تر دەگەین .سەیر کە ،گەر بوون نەبێ ،چلۆن گرنگی دەبێ؟ بوون خەمگین و تاریکئەندێش و بەدگومان! وەک مانایەکی رووت (واتە بەدەر لە هەر مانایەک) دەبێ هەبێ بۆ ئەوەی بتوانین ڕەخنەی چاودێر :ل ه الپ ـه‌ر‌ه ٥٤ـدا مانای تری (مانای کۆنکرێت) ی لێ بار ده‌نوسیت« :ژیان كایه‌یه‌كی گه‌وره‌یه« بکەین. ڕەخنەی چاودێر :ره‌نگی سوور وه‌كو ده‌مه‌وێت ل ه دیدی ئێوه‌و‌ه بزانم مرۆڤ دیکارت دەڵــێ «من بیردەکەمەوە ،ره‌نگی بــوون و خــودا ته‌نانه‌ت هه‌موو لهم نێوانه‌دا یاریكه‌ری ئه‌و كایه‌یه ،یان کەواتە هەم» ،لێرەدا نازانم مەبەستی خولقاندنی دونیایه‌ك ك ه هه‌موو سووره، یاریپێكراوه .ل ه ڕۆمانه‌كه‌دا هه‌ست بهوه تۆ چییە ،چونکە ئەو رستەیەی ئاماژەت سوور الی تۆ ئاماژه‌ی ه بۆ به‌رده‌وامی یان ده‌كرێت یاری پێكراوه؟ پێداوە پەیوەندیی بەم رستەیەی دیکارتەوە ئاماژه‌ی ه ئه‌و هه‌موو خوێنڕێژییه‌ی ك ه ـ هه‌موو الیه‌كی دونیای گرتۆته‌وه ،یان چی تر؟ ـ دیسان دەکرێ بڵێم رەنگە هەموویان! پێموایە چاوەڕوانی لەگەڵ «بــوون»دا لە دایک خوڵقان وەک ونبوون بریتییە لە گۆڕان. دەبێت .کاتێک قــەرارە هەموو شتێ گۆڕانی بە گۆڕانەکانیش لە هەر حاڵەتیاندا (چ لە سەردا بێت ،کەواتە هەمیشە چاوەڕوانی قۆناغی دایکبوون و چ مردن) ،زیاتر لە رەگەزی سوورن .بەردەوامی ژیان لە «بوون»دا بە واتای رەنگڕێژکردنی ژیانە بە سوور. دواترین کە قەرارە گۆڕانێکی تر بێت بــوون زۆرتــر لە رەگــەزی ســوور دەکا، النیکەم لە ساتەوەختی دەستپێکیدا. هەردووکیان .ئێمە هەم یاریکەرین و نیە .دیکارت وەک ئەقڵگەرایەک بیر بە رەنگە هەر لەبەر ئەمەیشە کە تەنانەت هەم یاریپێکراو .دێینە دونیاوە بە بێ تاقە بوونی رەسەن دەزانی و ،ئەوانی خوڵقێنەرەکەیشی هیچی لە دەست نایەت ویستی خــۆمــان (یــاریــپــێــکــراو) ،ئەو تری بە جێی متمانە نەدەزانی .هەڵبەت لە ئاست ئەو هەموو نەهامەتییەی بەشەر. ساتەوەختانەیش دەژیـــن دەمــانــەوێ خودایشی وەک گرەنتیی ئەم حەقیقەتە خوڵقێنەر لە شوێنێکی ســوور دەژی. یاریکەر بین .هەڵبەت ئەوەی کە چەندە ناو دەبرد .هەڵبەت دەتوانم بە شێوەیەک مرۆڤ تا ئەم ساتە وەختەیش دەیەوێ لــەم داوایـــەی خۆماندا سەردەکەوین ئەم بۆچوونەی تۆی ئازیز بە رستەی ناو بیگۆڕێ ،هەر بۆیە هەندێ کەس وەک باسێکی تــرە .دەمرین بە بێ ویستی ڕۆمانەکەوە گرێ بدەم ،ئەویش ئەوەی کە باڵندەی بریندار بۆی دەفڕن و هەندێ خۆمان (یاریپێکراو) ،خۆمان دەکوژین بوون دەتوانێ لە شێوازی دیکارتیانەدا کەسی تریش وەک ماسی سەرسام کون بە ویستی خۆمان (یاریکەر) .دەزانی ،بە شێوەی سەرەکی تەنیا «بیر» بێت و و کەلەبەری ئەو ژێرژێرانەی بۆ بەیەکا ژیان و بوون کۆی ئەم جۆرە حاڵەتە بەس .لەم حاڵەتەدا دەتوانین بڵێین کە دەدەن ،بــەاڵم ،...بەاڵم ئاکام؟...،... پارادۆکسااڵنەن .تەواوی هەوڵی مرۆڤ بیر پێش گرنگیی دەکــەوێ .کەواتە بە هەوڵێک کە هێشتا درێژەی هەیە.
«
دارستانى ونبوو
یاداشته‌كانى ڕافائێل ئه‌لبێرتى و .له عه‌ره‌بییه‌وه :بورهان عه‌تار بەشی دووەم -کۆتایی دواى ئ ـهوه به‌نزیكه‌ى دوو رۆژێــك كه‌مێك به‌رله‌به‌یانى له‌گه‌ڵ دكتۆر نگرین له‌گروپێكى بچوكدا رێگه‌ى (پلێنسیه) مان گرت ه به‌ر ب ه ئاراسته‌ى هه‌رێمى (لیبانته) ك ه ئه‌و حكومه‌ت ه رۆمانسی ه پاڵه‌وانى به‌رگرى‌و بـه‌رخــۆدان ،شارى (ئ ـه‌لــدا)ى له‌پارێزگاى (ئه‌لیكانته) هه‌ڵبژاردبو تا بیكات ه پێگه‌یه‌كى كاتى به‌مه‌به‌ستى درێژه‌دان به‌خه‌بات .ئه‌وكات ه شارى (ئه‌لدا) شارێكى زۆر بچوك بو. به‌اڵم شتێكى ترسناك‌و چاوه‌ڕواننه‌كراو رویــدا ،دروســت له‌گه‌ڵ پێشبینیه‌كانى مورال تێكیان دهكردهوه ،كاتێك كۆلونێل (كاسادۆ) ل ه (یه‌كه‌ى په‌خشى رادیۆى مه‌دریده‌وه) له‌میانه‌ى وتارێكدا كوده‌تاى به‌سه‌ر (حكومه‌تى كۆمارى)دا راگه‌یاند. به‌ڕێكه‌وت گوێم له‌وه‌اڵمى ئه‌و گفتوگ ته‌له‌فۆنی ه بو ك ه نگرین له‌شارى (ئه‌لدا) هوه له‌گه‌ڵیدا ئه‌نجامیدا بوو ،كاسادۆ گوتى: ـ مــــن دان بــــه‌ده‌ســــتــــه‌اڵت‌و به‌حكومه‌ته‌كه‌شتدا نانێم ،تائێستاش هه‌ر من كۆلۆنێڵ كاسادۆم‌و ئه‌وه‌تا كوده‌تام
به‌سه‌ردا كردن ،له‌ئێستا به‌دواو‌ه ئێوه نه‌ده‌برد په‌ناى بۆ به‌رین ...ئیدى ناچار یاخى‌و نه‌یارى ئێمه‌ن ...یه‌كه‌م كارێك من‌و (ماریا تیرسیا) ملى رێگامانگرت ك ه حكومه‌ته‌كه‌ى كاسادۆ ئه‌نجامیدا به‌نیازى هه‌اڵتن به‌ره‌و غه‌رنات ه ك ه هه‌رگیز ئیعدامكردنى باشترینى سه‌ركرده‌كانى پێشتر ئه‌و شاره‌مان نه‌دیتبو .ئاى له‌و به‌رگریكردن بو له‌مه‌درید ،له‌وان ه كۆلۆنێڵ ساویلكه‌یه‌ى‌و بێ ئومێدیه!! پێمانوابو (بارتیلۆ ئه‌سكانیۆ) و سه‌ركرده‌ى الوى ل ـه‌وێ كه‌س نامانناسێت ،ب ـه‌اڵم ئێم ه به‌ره‌و چاره‌نوسێكى نادیار ده‌ڕۆیشتین، فه‌رمانده‌ى لیوا (خوان مۆریۆ).. ده‌نگى شه‌ستیرو مه‌تره‌لۆزه‌كانى له‌ناكاو ئوتۆمبیلێكمان بینى له‌نزیك تابورى پێنجه‌م ك ه چوبون ه پاڵ كاسادۆ ئێمه‌و‌ه وه‌ستا ،ژه‌نه‌راڵ (ئه‌یدالگۆ .دى. زۆر دور نه‌بو ل ه (ئه‌لدا) ك ه زۆر نه‌بو پیسنیرۆس)ى تێدا بو: ـ بــه‌ره‌و كــوێ ملى ئـه‌م رێگه‌یه‌تان بارگه‌و بنه‌مان لێخستبو. هه‌ر له‌و سـه‌رو به‌نده‌دا هه‌واڵه‌كان گرتوه؟. به‌نیمچ ه گاڵته‌كردنێكه‌و‌ه وه‌اڵممان رایانگه‌یاند كـ ه بنكه‌ى ده‌ریــایــى ل ه (كارتاخینا) له‌مه‌درید چۆت ه به‌ره‌ى دایه‌وه: ـ ئا ...بۆ غه‌رناته. ه ـه‌ڵــگ ـه‌ڕاوه‌كــان ـهوه .مه‌ترسى به‌دیل ـ بۆ غه‌رناته؟! بۆچى شێت بون؟! گیرانمان ب ـه‌ر‌ه ب ـه‌ر‌ه له‌زیادبوندا بو، ژه‌نه‌ڕاڵ (میاخا) ك ه هێشتا ل ه (پلنسیه) له‌گه‌ڵ مندا سواربن ،له‌گه‌ڵیدا سواربوین، یه ،به‌ڕێزو شكۆمه‌ندیه‌و‌ه خۆى ده‌نوێنێت ،ئینجا به‌فه‌ره‌نسى كه‌وت ه قسه‌كردن هه‌رچه‌ند‌ه شایسته‌ى ئه‌و رێز‌ه نه‌بو ك ه له‌گه‌ڵماندا ،كاتێك له‌یه‌كێك له‌چوار پێشتر (حكومه‌تى كۆمارى) پێیدابو ،ریانه‌كان نزیكبونیه‌و‌ه له‌ئوتومبێله‌ك ه بـــه‌رده‌وام سه‌رقاڵ‌و تــامـه‌زرۆى دانانى دابه‌زى‌و به‌بێ ده‌نگى به‌رێى كردین. دیاره شۆفێره‌كه‌ى– ك ه سه‌ربازێكى سنورێك بو بۆ جه‌نگ ،كه‌چى هه‌ر زو چو‌ه پاڵ (ئه‌نجومه‌نى به‌رگرى نیشتمانى) گه‌نج بوو– له‌و شوێنه‌ى ئاگاداركردبۆو‌ه یه‌و‌ه ك ه كۆلۆنێل كاسادۆ دایمه‌زراندبو ،ك ه پێویست ه بمانبا بۆى .ئینجا ئێمه‌ى هه‌روه‌ها سه‌رۆكایه‌تیه‌كه‌شى قه‌بوڵكرد .گه‌یاند‌ه (مۆنۆبار) ئه‌و گونده‌ى هه‌رگیز چار‌ه چیه؟ مه‌ترسى به‌دیلگیرانمان نـه‌مــانــدیــبــو .لـــه‌وێ لــه‌و ده‌وروبــــه‌ر‌ه له‌الیه‌ن هێزه‌كانى كاسادۆو‌ه له‌زیادبوندا له‌ناوچه‌یه‌كى فراوانى پڕ له‌دارى زه‌یتون، بو ته‌نانه‌ت نزیكببۆوه ،شوێنێكمان شك چه‌ند سه‌ربازێكمان بینى له‌ژێر سێبه‌رى
دره‌خــت ـه‌كــانــدا راكــشــابــون ،له‌پڕێكدا به‌دیتنى كۆلۆنێل (ئه‌نتۆنیۆ كوردون) به‌ته‌نیشتیشیه‌وه وه‌زیرى هێزى ئاسمانى (نونییس ماسا) توشى شۆك بوین، هه‌ردوكیان كه‌سانى سه‌ربازى لێهاتوو بـه‌ئـه‌زمــون بــون له‌نزیك فڕۆكه‌یه‌كى بچوكه‌و‌ه وه‌ستابون ،ئه‌گه‌ر به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چوبم له‌جۆرى (دراگۆن)ى فه‌ره‌نسى بــوو ،ك ه ته‌نها جێگه‌ى شه‌ش كه‌سى تیاده‌بۆوه. ئیدالگۆ لـه‌وێ مایه‌و‌ه ك ه بۆ جارى دوه‌م ل ـه‌س ـه‌ر زه‌وى ده‌ركـــه‌وتـــه‌وه، ئێمه‌ش سوارى فڕۆكه‌ك ه بوین‌و رێگه‌ى ئاسمانیمان گرته‌به‌ر ،من نه‌مده‌زانى بــه‌ره‌و كــوێ ده‌چین .ب ـه‌اڵم ئه‌فسه‌ر‌ه سه‌ربازیه‌كان فڕۆكه‌وانه‌كه‌یان ده‌ناسى.. له‌پڕێكدا ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاستمان لـێ به‌ده‌ركه‌وت ،به‌اڵم كه‌شتى جه‌نگى مۆسۆلۆینى لـه‌چــاوه‌ڕوانــیــمــانــدا بو، به‌چه‌ند گولل ه هاوه‌نێكى روناككه‌ره‌و‌ه گه‌مارۆیداین ،ئیدى بێئه‌وه‌ى بزانین ب ـه‌ره‌و كوێ ده‌چین له‌فڕین بــه‌رده‌وام بوین ،ده‌مانویست بگه‌ین ه جه‌زائیر به‌اڵم فڕۆكه‌وانه‌ك ه له‌ئێم ه نه‌شاره‌زاتر بو، له‌ناكاو پێى گوتین: «بێگومان ئه‌م ه شارى (مه‌لیله)یه، له‌دواشیه‌و‌ه (رأس الشوكات الپالپه)ی ه بیرمان لهوه دهكردهوه ئه‌گه‌ر بێتو له‌وێ
بنیشینه‌و‌ه ئه‌وا ده‌ستبه‌جێ ئیعداممان ده‌ك ـه‌ن .له‌كۆتاییداو دواى ئ ـه‌وه‌ى ك ه سوته‌مه‌نى فڕۆكه‌كه‌شمان له‌ته‌واوبوندا بو ته‌نانه‌ت به‌شى جگ ه له‌چه‌ند خوله‌كێك فڕین هیچى دیكه‌مان له‌به‌رده‌مدا نه‌مابو، له‌نزیك كه‌نارى ده‌ریا فڕۆكه‌خانه‌یه‌كمان به‌دیكرد له‌نێو سه‌وزایه‌كدا تابلۆیه‌كى گه‌وره له‌سه‌رى نوسرابو (وه‌هران). به‌دڵێكى ئارامه‌و‌ه له‌فڕۆكه‌ك ه هاتین ه خـــوارێ ،بــه‌اڵم هـه‌مــومــان ده‌مانچه‌و ره‌شاشى بچوكمان پێبو ،ئه‌فسه‌رێكى فه‌ره‌نسى ك ه نیهادو سروشتى به‌و راده‌ی ه نه‌بو چه‌كه‌كانى لێوه‌رگرتین ،ئه‌مه‌ش بۆ ئێم ه جێگه‌ى دڵئارامى بو ،ئینجا ئه‌م دڵئارامی ه به‌ره‌و كوێ به‌رین؟! به‌زویى ئوتومبیلێكى سه‌ر به‌سوپا له‌فڕۆكه‌ك ه نزیكبۆوه‌و به‌ره‌و شوێنێكى دورى بردین ل ـه‌وى ئه‌سپارده‌ى ئه‌مبارێك كراین‌و ده‌رگاكانیان توند له‌سه‌ر داخستین، نه‌مانده‌زانى چاره‌نوسمان به‌چى ده‌گات، زۆر شپرزه‌و په‌شۆكاو بوین به‌بێ ده‌نگى ماینه‌و‌ه جورئه‌تى قسه‌كردنمان نه‌بو ئینجا له‌ناكاو ده‌رگــا قورسه‌كانمان لێكرایه‌و‌ه له‌میانه‌ى ئ ـه‌و روناكیه‌ى به‌هۆى كردنه‌وه‌ى ده‌رگاكه‌و‌ه هات ه ژورێ دیمه‌نى كه‌سێكمان لـێ به‌ده‌ركه‌وت بۆی ه ده‌ستبه‌جێ ناسیمانه‌وه :ئه‌ویش خاتو (دو لۆریس ئیبار ورى) -الباسیۆناریا -بو
ك ه به‌فڕۆكه‌یه‌كى هاوشێوه‌ى ئه‌وه‌ى ئێم ه ئه‌ویش گه‌یشتبو‌ه ئێره .دواى ئه‌وه‌ى به‌ماوه‌یه‌كى كه‌م سكرتێره‌كه‌شى خاتو (ئیدین ه فالكون) له‌گه‌ڵ چه‌ند كه‌سێكى دیك ه ك ه باش نه‌مانده‌ناسین گه‌یشتن ه ئێره. نونییس ماپا گوتى« :له‌به‌رئه‌وه‌ى هه‌مومان لێره كۆبوینه‌ته‌وه ،له‌وانه‌ی ه ئه‌و فه‌ره‌نسیان ه بۆ ئه‌فریقیاى ئیسپانى بماننێرن ك ه لێرهوه زۆر دورنیه‌و ئێستا له‌چنگى فرانكۆدایه«. له‌درزى ژێر ده‌رگاى زیندانه‌كه‌مانه‌و‌ه چه‌ند پارچ ه كاغه‌زێكى بچوك دزه‌یان ده‌كــــرد‌ه ژوره‌وه یــه‌ك لــه‌و پــارچـ ه كاغه‌زان ه ئه‌م بڕگه‌یه‌ى به‌زمانى ئیسپانى له‌سه‌ر نوسرابو« :هــاوڕێ دولوریس: ئه‌گه‌ر بفه‌رمویت به‌دانانى ئیمزاكه‌ت به‌خته‌وه‌رمان بكه‌یت». هه‌رگیز كه‌سێكى دیك ه به‌ئیمزایه‌ك هێنده به‌هره‌مه‌ند نه‌بو‌ه لهوه مه‌زنترو پڕ سه‌روه‌ریتر ،له‌یه‌كێك له‌تاریكترین‌و سه‌خترین چركه‌ساته‌كاندا.
ژمار ه ( )٤٣٩دووشه‌مم ه 201٥/١/٥
5
ڕۆماننووسین و جیهانسازی هەرێم عوسمان بەشی یەکەم لەخۆدەرچووی بۆ خۆگەڕاوە ئەو مرۆڤانەی ئەزموونی تەنیایی و تاکبوون وەک پێویستییەک دەکــەن و پاشان دەبێت بە ژیان ،گەلێک جیاوازن لەو مرۆڤانەی تەنانەت بۆ ماوەیەکی کەمیش ناتوانن تەنیابن .لێرەدا مەبەست لەو تەنیاییە مرۆڤی خوێنەرو نووسەرو بیرکەرەوە ناچاری دەبێت ،ناچاربوون وەک جۆرێک لە چارەنووس و عەشقە. ئەو ئازارەیە ئەم مرۆڤانە بە عەشقەوە خۆیانی تێدا دەگــەوزێــنــن .خوێنەری بیرکەرەوە لەگەڵ کتێبدا ژیانی دەکات بە یەک و ئیدی تەنیاییش بێویستی خــۆی دەبێتە ژیــان و عەشق .بەاڵم ئــەوەی جێی سەرنجە کولتووری ئێمە هەمیشە بایەخی بە کــۆو گشتداوەو کەمتر تاکی ال گرنگ بــووە .لەنێوان تەنیایی و تاکێتیدا پەیوەستیەکی زۆر هەیە ،لەبەرئەوە مرۆڤە تەنیاکان ئەوانەن دەیانەوێت تاکێتی و تەنیایی خۆیان بپارێزن .دیــارە تەنیایی و تاکێتیش هۆکارێکە (گەر نەڵێین تاکە هۆکار) بۆ مرۆڤی بیرکەرەوە .بەاڵم لە کولتووری ئێمەدا ترس لە تەنیایی و تاکێتی هەیە (برا لەپشت برا بێت-تەنیایی هەر بۆ خوا باشە – دەستوەشاندنی شەیتان لە مرۆڤە تەنیاکان) جگە لەمانە ئەو هــەمــوو هەواڵپرسیە کۆییە .پاشان کاتێک بۆ ماوەیەکی کەمیش هەستی تەنیایی داماندەگرێت پەنا بۆ چەندین شت دەبەین (لەنێو ئوتومبێلەکانماندا بۆ ڕادیۆو سیدیەکان-لە پیاسەکانماندا بۆ دوانــدن و دەنگکردنی شتگەلێک، یان سود لە گۆرانی گوتن دەبینین) مرۆڤی ئێمە لە تەنیاییدا هەستی ترس و نادڵنیایی دایدەگرێت ،بەاڵم مرۆڤی داهێنەر تەنیایی ئــارامــی و دڵنیایی دەداتێ ،وەک نیچە دەڵێت› تەنیایی ئەو بۆتەیەیە حیکمەتی پێ کامڵ و تیا کامڵ دەبێت› کۆمەڵێک بەهای کولتووریمان هەیە؛ پێموایە هاوبەشی تەواویان هەیە .جگە لە بەهای کۆیی و بێ بایەخی تاک. هــاوکــات بێ بایەخکردنی تەنیایی و تانەدان لێی و سڕینەوەی جیاوازییەکانە. هاوکات کولتووری ئێمە زێدەتر کردەییە نەک هزری .مرۆڤی ئێمە فێری کارکردن و بەکاربردنە ،ستایشی کاردەکات ،نەک بیرکردنەوە .ئەو کارەی دەتژێنێت ،نەک ئەوەی ژیانت دەگۆڕێت و لە ئاژەڵبوون و خــواوەنــدبــوون بە مرۆڤت دەکــات. (لە چەندین پەندی پێشینان و وتنی ڕۆژانەیدا بەر ئەمجۆرە ستایشەی کار دەکەوین ،لەکاتێکدا کەمتر بەر ستایشی هزری دەکەوین) .یەکێکی دیکە لە بەهاو کولتوورەکان ،کولتووری زارەکییە ،نەک کولتوورێک بایەخ بە تێکست بــدات. لەمەشدا چەندین نموونە هەیە گەر خوێنەر لە خۆی ببوورێت دەتوانێت لەنێو پەندەکانماندا ئەمە بدۆزێتەوە، یاخود خۆمان نامەیەکمان بۆ دێت ڕاستەوخۆ تەلەفون دەکەین ئەو نامەیە چییە؟ یاخود هەر بە وتن کارەکانمان ڕایی دەکەین .لەمەشەوە دەتوانین سود لە بۆچوونی دێریدا بۆ گرنگی نووسین و بیرکردنەوە ببینین ،لەبەرامبەردا کولتووری زارەکی خۆمان بخوێنینەوە. خاڵێکی دیکە ئــازادیــیــە .مێژوو و کولتووری ئێمە لێوانلێوە لە خەبات بۆ ئازادی ،بەاڵم دیارە ئازادییەکی ناتەواوە، بــەو مانایەی ئازادییەکی دەرەکییە (سیاسی و جوگرافی...هتد) .بەاڵم ئەو جۆرەی ئازادی کە زمان و خەیاڵ و بیرمان ئازاد دەکات ،کەمتر خەباتی بۆ کراوە. مەبەست لە خەباتی چەکداری نییە،
بەڵکو جۆرە خەباتێکی پەروەردەیی، مەدەنی‌و کولتوورییە .بۆ نموونە ڕوانین لە بەهاکانی دیکە دەریدەخات بوار بۆ ئەم جۆرەی ئازادی نەبووە .یاخود ئەو ڕێگرییانەی لە دەربڕینی هەست و سۆزو بیرو خەیاڵمان دەکــرێــت (خودئاگاو ناخودئاگا) .گــەر لە دەریــشــەوە ئەم جــۆرەی ئــازادی ڕێگەی لێنەگیرابێت، بەاڵم لەنێو خۆماندا زیندووە ،ئەو ترس و شەرم و حەیا بااڵدەستەی الی مرۆڤی ئێمەیە هیچ نییە جگە لە ڕێگرییەکی گەورە بۆ گوزارشت لە خۆکردن ،ئەمەش مێژوویەکی هەیە ،کە مرۆڤی ئێمەی پێ پەروەردە کراوە. ئەم پێشەکیە بیانویەکە بۆ نووسین لەبارەی ڕۆمانی (زێبرا ،ناوێک بۆ سەر کێلەکەم)( )١نووسینی ڕۆماننووس، جەبار جەمال غەریب .ئەو ڕۆماننووسەی دەیەوێت لەو بەهایانە دەربچێت .ئەمەش لــە ناونیشانی ڕۆمــانــەکــەیــەوە باش دەردەکــەوێــت‹ ،زێبرا› جــۆرە کەرێکی ناوازەو تایبەتە کە ڕەنگەکەی تێکەڵەی سپی و ڕەشە .واتە هێڵێکی سپی و ڕەش بە ڕووخساری ئەم ئاژەڵەوەیە .وەک لە توێژینەوەکاندا لەبارەی هێڵە سپی و ڕەشەکانەوە ئەنجامدراوە ،مەبەستی ئەم ڕەنگانە بۆ خۆشاردنەوەو فریودانی ئاژەڵە دڕندەکانە ،هاوکات بۆ پارێزگاری ی لــە پلەی گــەرمــا و دوورخــســتــنـه‌و‌ه ی مێشی زیانبەخش لە هه‌ندێك جــۆر ی ی تسی) و (مێش ی تس به‌تایبه‌ت (مێش خوێنمژ)( .)٢دیارە خوێنەری ڕۆمانەکە باش لە دڕندەیی و خوێنمژی کۆمەڵگەو کولتووری ئێمە تێدەگات ،کە چۆن ڕۆماننووس و گێڕەرەوەی ئەم تێکستەش دەیــەوێــت وەک کــەری زێبرا خــۆی بە دوور بگرێت و فریویان بــدات ،تاوەکو هاوسەنگی خۆی لەنێو گەرمایی توڕەی ئەواندا لەدەستنەدات (لە چەندین ڕستەو وەسفی نێو ڕۆمانەکەدا ئاماژەی خۆ بەکەرزانین هەیە) .کەسێتی ڕۆمانەکە یاخود ڕۆماننووس لەو کەسانەیە ،کتێب و کتێبخانە فریویداوە عاشقی کتێب بووە؛ واتە کتێبخانە بە شوێنی جێژوان و ئارامی دەزانــێــت( .)٣بەو شوێنەی دووری دەخاتەوە لەو مێژوو و هێزانەی کۆمەڵگە ،بۆ ئەوەی تەنیایی خۆی بژی و ژیانی ڕەسەنانەی خۆی ئەزموون بکات. رۆمـــانـــەکـــە وێـــنـــای ئــــەو کــەســە یاخییەمان بۆ دەکێشێ ،لە شێوەی خوێنەرێکی تێکست خوڵقێندا ،یاخود ئەو تێکستخوێنەی تێکست دەنووسێ؛ بــە دەم تێکست خوێنیەوە تێکست دادەهێنێت .خوێنەری چاالک ئەوەنییە تەنیا تێکستخوێنی باشە ،بەڵکو ئەوەیە تێکستسازی باشە( .)٤لە ڕۆمانەکەدا بــەر ئــەو جــۆرە لە خوێنەر دەکەوین لەنێوان خۆبوون و ئەوانبووندایە ،یاخود بە مەبەستی خۆبوون ،خۆ–بە -ئەوان دەکات (خۆ -بە –ئەوان کردن ،مەبەست ئەوەیە خوێنەر -ڕۆماننووس تەنیایی ی و ڕێگری نەکرێت ،ناچارە بەو خۆی بژ بەهایەی ئەوان حەزی پێدەکەن فێڵ لە ئەوان بکات و بڵێت من دەبم بە بەشێک لە ئێوەو پارەتان بۆ پەیدا دەکەم ،واتە لەو خۆ بێدەسەاڵتە دەردەچــم جگە لە خوێندنەوەو کۆکردنەوەی کتێب ناتوانێت پارە پەیدا بکات .واتە وەک کەری زێبرا فریویان دەدات بۆ ئەوەی ژەهرو دڕندەی ئەوان کاری تێنەکەن) .کەسێتی سەرەکی ئەم ڕۆمانە ئەو خوێنەرەیە لە ڕێگەی خەیاڵەوە خۆ لە کۆت و پێوەندەکانی واقع ڕزگار دەکات ،لەگەڵ تێکستەکاندا گــەمــە دەکـــات .گــەمــە بــە خوێنەر و کەتوار(واقع) دەکــات( .پێویستم بە ڕوونکردنەوەیەکی کورت هەیە ،تاوەکو خوێنەر بزانێت ،ئەم ڕۆمانە ڕوویەکی ئایدۆلۆژی هەیە -گەر ئەمە شیاوبێت- یاخود ڕەنگە نووسینەکەم لە زۆر شوێندا هەمان ڕووانگەی ئایدۆلۆژی بەسەریدا زاڵبێت ،چونکە بــەرگــری لە خوێنەر دەکات (وەک بڵێیت لەگەڵ ڕۆماننووس سەربەیەک چین-هاوچین بین) .منی خوێنەریش خەریکم لە پشت ڕاڤەکردنی
تێکستەکەوە بەرگری لە ڕۆماننووس و تێکستەکەی دەکەم). ئەو سادە ئاڵۆزییەی لە چیرۆکی ئەم ڕۆمانەدایە ،سادەییەکەی ناگەڕێتەوە بۆ ئــەوەی ڕۆمانێکی یادەوەریئامێزەو گێڕانەوەی یــادەوەری نووسەرە ،ڕاستە ژیانی ڕۆژانەی نووسەر ئامادەیی هەیە، بــەاڵم ئــەم ژیانە ڕۆژانەییە نەبووەتە مۆرانەی ڕووداوەکانی نێو تێکستەکەو بیکاتە ڕۆمانێکی یادەوەریئامێز(،)٥ بەڵکو جــوانــی ،جــوڵــە ،وەســتــان و دابڕانێکی نەزمئامێزی بە ڕووداوەکانی نێو تێکستەکە داوە .لەبەرئەوە ناکرێت بە ئاسانی ئەو خەیاڵە پڕ جوڵەیە کورت بکرێتەوەو بخرێتە سەر ئەم زمانە .لەم ڕۆمانەدا دەتوانین تێبینی ئەوە بکەین جیهانی کەتوار ئەگەری لە ئەژمارنەهاتوو بۆ نووسەر دەڕەخسێنێت تا بە خەیاڵی خۆی جیهانی کەتوار بکاتە کەرەسەو جارێکی دیکە جیهان سازبکاتەوە جیاواز لەو جیهانەی هەیە( .)٦واتە ڕۆماننووس ناچار نەکراوە بە گێڕانەوەو الساییکردنەوە جیهانی کەتواری لەئارادابوو ،بەڵکو ئەو جیهانێکی نوێ ســازدەکــات ،نەک السایی بکاتەوە ،تەنانەت الساییکردنەوە ســازدەکــات( )٧لەبەرئەوە ڕۆماننووس بەهێزی خەیاڵ کــردەی ســازکــردن و ئەفراندن ئەنجامدەدات. ڕۆمانەکە تانە لەو ئەقڵی گاڵته‌جاڕییه‌ی کولتووری ئێم ه ده‌گرێت ،ک ه به‌رده‌وام جــۆر‌ه پــارو تانه‌یه‌ک ل ه مرۆڤ ه جیاوازه‌کان ده‌گرێت، واتە ئەوان خۆیان بە جۆرە ژیانێکی هەڵەوە خەریک کردووەو بەردەوامیش تانە لــە ژیــانــی تــاک دەگـــرن. لێرەدا تێبینی دەکەین بۆ پاککردنەوەی خۆیان لەو ژیانە هەڵەیە ،تانە لە تاک دەگرن و بەرهەمەکانی تاک دەخەنە نێو زبڵدانەوەو بێ بەهای دەکەن و بە بەها بێ بەهاکانی خۆیان دەیپێون (کتێبەکانت چییان پێ دەکــرێــت و دەکــڕدرێــت)، بـــەاڵم ڕۆمــانــنــووس لــەم ڕۆمانەدا ئەمەی پێچەوانە کردووەتەوە بەشێوەیەکی زۆر ورد تــــوڕەی خــۆی لــەو ئەقڵ ه گاڵته‌جاڕیی ه دەگرێت( .)٨ئەو توڕەییە زۆرەی ڕۆمــانــنــووس لە ژیانی ڕۆژانــەو پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان هەیەتی، وایکردووە ڕۆمانەکە وەک
«
سەرۆک) .دەستپێکی ڕۆمانەکە پەسنێکی دیارو نادیار لەنێوان ئەوەی کەسێتی، خوێنەری تێکستە یاخود تێکسازێکە. یاخود لەنێوان ژیانی کەتواری و ژیانی نێو چــیــرۆکــدا .لەنێوان ئــازادبــوونــی پاڵەوانی چیرۆک و چاودێریکردن و بەرپرسیارێتی خوێنەر بۆ ئاگاداربوون لە کەسێتی نێو چیرۆکەکە‹ .لەناو ئەو هەموو کێشەو هەرایەدا هێشتا سۆسەی شوێنێک دەکــەم بە ئاسودەیی تەواو کتێبەکەمی لێبکەمەوە...بگەڕێمەوە سەر خوێندنەوەکانم...خەریکە کەس کاری بە من نەمێنێت بە ئاسودەیی بچمەوە الی پاڵەوانە سەرگەردانەکەم ،پاڵەوانە عاشق و گەمژەکەم ،ئاخر دەمێکە ئەوم جێهێشتووە ،بانگیان کــردم و منیش قەڵەمەکەم خستە ناو کتێبەکە ،ئەوەندە بە پەلەپەل کە دەشێت بە شوێنێکیدا چووبێت ...ڕاستە من لە هەموو هەلێکدا دەگەڕێمەوە سەر کتێبەکەم و بە وردی دەیخوێنمەوە)( )١٠لەم چەند دێڕەدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت خوێنەرێک - نووسەرێک هەیە ،ئەم خوێنەرە نووسەرە کتێبێک دەخوێنێتەوە یان دەنووسێت، بەاڵم ژیانی کەتواری بڕستی لێبڕیوە، هەرجارەو بە بیانویەکەوە لە خوێندنەوەو نووسین دایدەبڕن .ئەم کەسێتیە وەک میالن کۆندێرا پەسنی دەکات (نازانین بگرین یان پێبکەنین -تەوسێکی سەیرە کاتێک کەسێتیەکە بەڕێزەوە جنێو بە
تێکست ،واتە بەشداریکردنی خوێنەری تێکست لەنێو تێکستەکەداو سازکردنی چەندین ڕووداوی دیکە. ٣ـ (سەنتێزی ئەو دوو ئاراستەیە) خوێنەری تێکست دەبێتە تێکستسازو هـــاوبـــەش و تــێــکــەڵــکــەرەوەی دوو ئــاراســتــەکــەی دیــکــە لـــەم پــنــتــەدا یەکدەگرنەوەو یەک تەواو دەکەن. بە زمانێکی زۆر سادە ،چیرۆکی کوڕە عاشقێکی گەمژە (ئەمەش تەنزێکە لە ڕۆمانەکەوە) چیرۆکی ژیانی خوێنەرە نووسەر .ئەم دوو چیرۆکە هاوئاهەنگ دەڕۆن و بگرە چیرۆکی ژیانی خوێنەرە نــووســەر ڕێگرە لە درێـــژەی چیرۆکی کوڕەی عاشق .دۆخی ژیانی خوێنەرە وادەکـــات ئــەم چیرۆکە مەحکوم بە وەستانێکی بەردەوام بێت. ئــەو خــوێــنــەرە نــووســەرەی ژیانی خێزانی و کــەتــواری ڕۆژانــە ناهێڵێت تەنیا بێت و سەفەر بەناو تێکستەکاندا بکات .خوێنەریش فێڵێک لە خێزان و مناڵەکانی دەکــات .فێڵەکەش ئەوەیە لەالیەن فیلمسازێکی هۆلیۆدەوە داوای لێکراوە چیرۆکی سەرۆک بنووسێتەوە. لێرەدا تێبینی دەکەین ئــەوەی گرنگە تێهەڵکێشی سینەماو ئەدەبە ،ڕۆماننووس لە زۆر شوێندا وردکارانە وێنەی گرتووە. یەکێک لەو سەرنجانەی لەم بەشەدا دروستبوو لەالم ئەوەیە ،ڕۆماننووس لە چیرۆکی (کــوڕەی عاشق و باسکردنی ژیانی خوێنەری تێکستدا) جۆرە سانسۆرێکی لەسەر باسکردنی چ ــی ــرۆک ــی کــــــوڕەی عــاشــق دروســتــکــردووە ،بە واتایەکی دیکە جۆرە درێژبوونەوەیەکی زۆر بۆ باسکردنی چیرۆکی کوڕە، نەک باسکردنی ژیانی خوێنەر. باسکردنی ژیانی خوێنەر بیانووە بۆ باسکردنی چیرۆکی کوڕە، بەاڵم دەبینین بە پێچەوانەوە ژیانی خوێنەر (کــە چیرۆکی خۆیە-خۆی نووسەر) لەمپەرو ڕێگرە .هاوکات هەستدەکەیت جــۆرە خاڵیبوونەوەیەکە لەو ئازارانەی خوێنەری ئێمە لەنێو خێزان و ژینگەی کۆمەاڵیەتیدا هەناسەسوار دەبێت و نووسەر لێرەدا وەک بڵێیت تۆڵەی خۆی بکاتەوە. واتە بەهۆی توڕەیی خوێنەرە تێکستسازەکەوە لە ژیانی پڕ جەنجاڵ و بـــەردەوام جەژنی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتیەکانەوە، هەندێکجار منی خوێنەری دەرەکــیــش تــوڕە دەکـــات لەو
ڕۆمانەکە تانە لەو ئەقڵی گاڵته‌جاڕییه‌ی کولتووری ئێمه ده‌گرێت ،که به‌رده‌وام جۆره پالرو تانه‌یه‌ک له مرۆڤه جیاوازه‌کان ده‌گرێت ،واتە ئەوان خۆیان بە جۆرە ژیانێکی هەڵەوە خەریک کردووەو بەردەوامیش تانە لە ژیانی تاک دەگرن
جۆرە هەڵوێستێک لەبەرامبەر کەتواری ڕزیو و فریودەردا دەرکەوێت .لەبەرئەوەیە جیهانی تێکست و کتێب لەبەرامبەر جیهانی کــەتــوار نمایشدەکات و ئەم جیهانە زەقدەکاتەوەو شەوقی پێدەدات. لەبەرامبەر واقعی تاڵ و ڕزیودا ،واقعی تێکست سازدەکات .لە واقعی تێکستدا جۆرە ئاوێزانکردنێکی حەقیقەت و خەیاڵ ئەنجامدەدات ،تاوەکو خوێنەری تێکست شــەیــدای ئــەو کــارە سەرسوڕهێنەرە بکات و لە ژیانی هەمان ڕۆژی دووری بخاتەوە(.)٩ خوێنەری ئەم ڕۆمانە لە سەرەتاوە ڕووبــەڕووی دژیەک دەبێتەوە .دژیەکی ســادەیــی و ئــاڵــۆزی؛ واتـــە ســادەیــی ئاڵۆزییەکە لە سەرەتای ڕۆمانەکەوە دەستپێدەکات و دەکشێت بۆ کۆی تێکستەکە .بەو مانایەی هەموو خوێنەرێک بــەشــداری دەکـــات لــە پــڕکــردنــەوەی چیرۆکەکەو واتادان بەو دوو مەبەستەی ڕۆمانەکە کاری بۆ دەکــات (عەشق و
خزم و کەسوکاری دەدات)( )١١ئەم مامەڵەکردنەی خوێنەر لەگەڵ تێکستدا (بەجێهێشتنی پێنوسەکەی ترسی هەبێت پێنوسەکەی ئەزیەتی پاڵەوانەکەی دابــێــت) بێگومان ئـــەوە دەردەخـــات خوێنەرێکی هەستیارو تێکتسازمان هەیە ،کە لەگەڵ کەسێتییەکانی نێو تێکستدا دەژی و بەرپرسیارانە مامەڵە دەکــات (تەنانەت کار دەگاتە ئەوەی کەسێتی نێو تێکستەکە لەگەڵ خوێنەرو نــووســەری تێکست پــەیــوەنــدی ژن و مێردایەتی -دیارە بە گوتەی کەسێتیەکە- دروستببێت)(.)١٢ دیالێکتیکی خــوێــنــەرو نــووســەرو ئاراستەی ڕووداوەکان لەم ڕۆمانەدا سێ ئاراستەی ڕووداومان هەیە: ١ـ ڕووداوەکــانــی نێو تێکست (کە کەسێتی وەک خوێنەرێک تێکست دەخوێنێت). ٢ـ ئاراستەی چیرۆکی ژیانی خوێنەری
هەموو خاو و خلیچیکیەو بەغیلی بردن بــەوەی نووسەر لێرەدا تۆڵەی خۆی دەکاتەوە .بەاڵم منی خوێنەر پەلەمە ئەویش وەسفگەل ،خاو و هێواش پڕ لەجنێو بە هەموو بەها داگیرکەرەکانی ڕەسەنیەتەوە .ئەو خۆی خاڵیدەکاتەوەو منی خــوێــنــەریــش پــڕتــر دەبـــم .ئەم نووسینەش ڕەنگە لــەو پــڕیــەوە بێت بۆ ئــەوەی منیش خــۆم خاڵی بکەوە (ئەمەش میوانداریکردنی خوێنەری ناوەکی-نووسەرە بۆ خوێنەری دەرەکی). لەگەڵ ئەو حەماسەی تێکستەکە بۆ منی خوێنەری سازدەکات زۆرکات ئەو وەسفە زۆرانە ناسازگار دێنەوە .واتە درێژییەکەی جۆرە ناڕازیبوونێک دروستدەکات (بە زمانێکی رۆژانەیی بڵێم ،کاکە بەسە زوو بیبڕەوە باسی کوڕەی عاشقمان بۆ بکە چی لێهات؟ ئەمەش تێکەڵبوونە بە دنیای ناوەوەی تێکست) ڕۆماننووسیش زوو و درەنــگ هەست بــەوە دەکــات و دەپەڕێتەوە بۆ چیرۆکی سەرۆک!
«« خاڵی سەرنجڕاکێش لــە چیرۆکی ســەرۆکــدایــە ،کــە خــوێــنــەرە نــووســەر ئەزموونی تێکستسازی دەکات و چ کوڕەی عاشق و چ مەعشوق لە چیرۆکی سەرۆکدا بەشداری پێدەکاتەوە .بەتارمایی و جۆرە لێڵیەکیشەوە دەریدەخات سەرۆک هەمان کوڕەی عاشقە‹ .ئەو ڕۆژەی سەرۆک کچە دەبینێت ...جوانییەکەی ،شەرمنی و خەندەکەی کاری تێدەکات و لە ناخەوە تەسلیم دەبێت و بینەر لەوە تێدەگات کــە ئــامــادەیــە لەپێناویدا بچێتە ناو تابووتێکەوە کە سوور بزانێت بزمارڕێژی دەکــەن›( .)١٣لێرەدا ڕۆماننووس زۆر شارەزایانە گرێچنی بەشە جیاوازەکانی چیرۆکەکانی بە یەکەوە بەستووەتەوە، واتە چیدی هەست ناکەیت جیاوازبن، بەڵکو لەنێو یەک ماڵدان ،ڕاستە ژوورە جیاوازەکانی چیرۆکی خۆیان هەیە ،بەاڵم بەهۆی کرانەوەی دەرگاکان و هاتوچۆی کەسێتیەکانەوە ڕووداوی نێو ژوورە جیاوازەکان پەیوەندی دەبەستن. لەم سێ ئاراستەیەو بەگشتی کۆی تێکستەکە شێوازێکی دیالێکتیکی زاڵە بەسەریدا ،ئەو هەموو جوڵە ناوەکی و دەرەکیەی تێکستەکە هەڵیگرتووە، وایــکــردووە واقعێکی دینامیکی زاڵ بگوزەرێت .ئەم واقعە دینامیکییە لە پڕۆسەی جواڵن ،نەفی و تێهەڵکێشدا بە سیستمی دیالێکتیکی دەکرێت گوازرشتی لێبکرێت؛ واتە (بابەت بۆ دژە بابەت، ناکۆکی بابەت و دژەکــەی تێهەڵکێش یاخود سەنتێز سەرهەڵدەدات)()١٤ لـــێـــرەدا دەبــێــت پــراکــتــیــکــی ئــەم دیالێکتیکە لەنێو تێکستی زێبرا بکەم. وەک لە سەرەوە ئاراستەکانم باسکرد، سێ ئاراستەیە .ئاراستەی یەکەم چیرۆکی کوڕەی عاشق ،دووەم چیرۆکی خوێنەری کوڕەی عاشق .ئاراستەی یەکەم ،لەالیەن ئاراستەی دووەمــەوە نەفی دەکرێت و دەبێت بە دژە بابەت بۆی ،بە ئاشکرا لە تێکستەکەدا هەست بەو هێرشە زۆرەی چیرۆکی خوێنەرە نووسەر دەکەین ،کە کۆی چیرۆکی یەکەم دوو الپەڕە تێپەڕ ناکات ،بەاڵم بەهۆی زۆر بڕینی لەالیەن دیمەنەکانی چیرۆکی دووەمەوە ناهێڵرێت جوڵە هەبێت (هەرچەند جوڵەی سەرپێی و کەلێن خستنە نێو چیرۆکی دووەم هەیە) ،هاوکات بەهۆی ڕێگری دژەکەیەوە (چیرۆکی دووەم) نزیک بە چل الپەڕە درێژە دەدرێت و نەفی دەکات‹ .ئەگەر یەک قسە بەدڵمەوە بنێن ،ئیدی جارێکی دیکە ناتوانم بگەڕێمەوە ناو کتێبەکەم و دەبێت ئەو عاشقە نەفامە هەتا هەتایە لە تابووتەکەدا بێت›( )١٥لێرەدا تێبینی دەکــەیــن چیرۆکی خوێنەر دەتوانێت هــەرەس بە چیرۆکی یەکەم بهێنێت، واتە دەستەاڵتی چیرۆکی یەکەم بەسەر چیرۆکی دووەمــداو ملمالنێی نێوانیان بە باشی دیارە (واتە لە بابەتەوە بۆ دژەکــەی) .سەبارەت بە تێهەڵکێش و سەنتێزەکەش دەتوانین بە باشی بە دەرچــوونــی خوێنەر لە خوێنەرێتی و بــڕیــاردان بۆ نووسەرێتی و نووسینی چیرۆکی سەرۆک ئەم تێهەڵکێشە ببینین. لەبەرئەوە تێهەڵکێش ڕەدی بابەت و دژە بابەت دەداتــەوەو شتێکی نوێ سازدەکات ،بێگومان چیرۆکی سەرۆک تێهەڵکێشی هەردوو ئاراستەی چیرۆکی یەکەم و دووەم -بابەت و دژە بابەتە. واتــە ملمالنێی دوو ئــاراســتــەی ٢-١ ئــاراســتــەی سێیەم ســازدەکــات ،ئەو ملالنێیەش دەکرێت گرێکەی لەو فێڵەدا ببینینەوە کە خوێنەر بۆ تەنیابوونی لە خێزانەکەی دەکات و پاشان ئامادەبوونە تارمایی ئاساکەی هەردوو ئاراستەکە لە تێهەڵکێشی ئاراستەی سێیەمدا .لەالیەکی دیــکــەوە تێبینی ئــەم تیهەڵکێشیەش بەباشی لــەوێــدا دەرکپێدەکرێت ،کە لەبری خوێنەر بینەریش دێتە ئــاراوە. واتە لە ئاراستەی سێیەم-سەرۆکدا تەنیا خوێنەرمان نییەو بینەریشمان هەیە. ‹تەنها خوێنەر یان بینەری فیلمەکە بزانێت کە مرواری هەموویان یەک شتە ئەویش سەرۆکە›()١٦
ژمار ه ( )٤٣٩دووشه‌مم ه 201٥/١/٥
««
6
ڕۆمانی فەلسەفی
حەمە مەنتك لەم شەوانە لەگەڵ «شااڵو حەبیبە»دا بابەتی (ڕۆمانی فەلسەفی چییە؟)مان بەرباس دەدا .پرسیاری ئــەوەی ئایا ڕۆمانی فەلسەفی هەیە؟ ئایا ڕۆمان دەبێ ڕستەی فەلسەفەی ،یان قسەی فەلسەفی تێدا بێ ئەوجا ڕۆمانێکی فەلسەفییە؟ یان دەکرێ بەبێ ئەوەی بە ڕستە و بۆچوونێکی دیاری فەلسەفی بارکرابێ ڕۆمانێکی فەلسەفی بێت؟ سەرەتا دەبێ ئەوە بزانین ڕۆمان واتە ئەدەبیات ،یان وردتــر بونیادی ڕۆمان گێڕانەوەیە .ئەمەیش واتای ئەوە نییە ڕۆمان بۆ گێڕانەوە سوود لە زانستەکانی دیکەی وەکوو :فەلسەفە ،سایکۆلۆژیا، سۆسیۆلۆژیا...تاد وەرنەگرێت .بەڵکوو ڕۆمان دەبێ سوود لە هەموو ئەو زانستانە وەرگرێ ،بەاڵم نابێ ببێ بەوانە ،دەبێ ڕۆمــان گێڕانەوە بێت .پیشاندان بێ. دەبێ ڕۆماننووس هەموو ڕووداوەکانمان پیشان بدات. ئایا لە ناو ڕۆماندا کارەکتەرەکان تەنێ دەبێ فەیلەسووفانە بیر بکەنەوە ،ئەوجا ڕۆمانەکە فەلسەفییە؟ بێگومان نەخێر، چونکێ کارەکتەرەکان هەموو چینێکی نــاو کــۆمــەڵ پێکدەهێنن .لەالیەکی دیکە ڕۆمــان واتە ژیانی کۆمەاڵیەتی. درووستکردنی جیهانێکە ،لەو جیهانەدا خەڵک دەژیـــن و دەمـــرن .دەخـــۆن و
دەخۆنەوە .دیالۆگ دەکــەن .ملمالنێی یەکدی دەکــەن .هــەروەك ژیانی هەر یەک لە ئێمە لەگەڵ کەسانی دیکە لە واقیعدا .بەاڵم هەموومان فەیلەسووف نین ،ئەمەیش واتای ئەوەیە نییە ،ئێمە پرسیاری فەلسەفیمان نەبێت .واتای ئــەوەیــە نییە کەسێکی نەخوێندەوار بیر نەکاتەوە و پرسیاری نەبێت .ئەو بۆچوونە هەڵەیە ،کــە دەڵ ــێ :دەبــێ ڕۆمــان تەنێ ڕستەی فەیلەسووفان و بیرکردنەوەی فەیلەسووفانی تێدا بێ، ئەوجا فەلسەفییە .یان ئەو ڕۆمانانەی ڕستە و بیرکردنەوەی فەیلەسووفێکی تێدا نەبێ ،ڕۆمانی فەلسەفی نین .مەرج نییە ڕۆمانەکانی «بەختیار عەلی» فەلسەفی بن ،چونکێ ئەو ڕۆماننووسە ڕاستەوخۆ ڕستە و قسەی فەیلەسووفان دەئاخنێتە ناو دیالۆگەکان ،لێ ناگەڕێ بیرکردنەوەی کارەکتەرەکان بە قەد ئاستی ژینگە و بــاری کۆمەاڵیەتیان بێت .ڕۆمانەکانی «یۆستاین گــــاردەر» ،کــە تــەواویــان لەبارەی مێژووی فەلسەفە و پرسیارە گەورەکانی فەلسەفەن بۆ نموونە ڕۆمانی (جیهانی سۆفیا) ،مەرج نییە ڕۆمانێکی فەلسەفی بێت ،بەڵکوو کتێبێکە دەکرێ وەکـــوو مــێــژووی فەلسەفە هــەژمــاری بکەین .ئاخر ئەمانە پڕن لە بیرکردنەوەی فەیلەسووفەکان ،نەك کارەکتەرەکان. مخابن بۆ فــەزای ڕۆشنبیریی کوردی، ئەو دیاردەیەی قەبووڵە ،هێندێک کەس تەنێ قسەی فەیلەسووفانی ئەورووپی دەجـــوونـــەوە ،ئێمە دەزانــیــن تیۆرە ئەدەبی و فەلسەفییەکان لە ڕۆژئــاواوە درووســت بــوون ،بەاڵم ناکرێ لە خۆڕا قالبێکی فەلسەفی و تیۆرەیەك بێنی و بە زۆردارەکـــی کۆمەڵگەی کــوردی تێ بئاخنی .سەرەتا دەبێ کۆمەڵگەی کــوردی بخوێنیتەوە ،ئــەو داوات لێ بکات بە چ مێتۆدێک دەتــوانــی کاری لــەبــارەوە بکەیت .بۆ ڕۆمانیش ئەمە درووستە .ڕۆمانەکانی «کامۆ» جودا
لە کتێبێکی فەلسەفی چیدیکە نین، کتێبە ئەدەبییەکانی «سارتەر» جودا لــە فەلسەفە چیدیکە نین .کەواتە دەبێ جیاوازیی لە نێوان ڕۆمان وەکوو گێڕانەوە و پرسیاردرووستکردن لە بارەی کۆمەڵگەوە ،لەگەڵ ڕۆمانێک ،کە قسە و ڕستەی فەلسەفی تێدا هاتبێ بکەین. پرسیاری ئــەو بۆچوونە هەڵەیەی ســــــەرەوە ئــــەوەیــــە ،ڕۆمــانــەکــانــی «هــەمــنــگــوەی ،پــامــۆک ،سالیجنەر، خوان ڕۆڵفۆ ،گابریێل گارسیا مارکیز، میالن کۆندێرا ،عەال ئەسوانی ،تاهیر بن جەلوون ،ئێرش ماریا ڕیمارك...تاد» ڕۆمانی فەلسەفی نین .تێنەگەیشتنی کەسانی ئەم بۆچوونە هەڵەیە لێرەدایە، کە ئەوان تەنێ مرۆڤگەلی کاوێژکەرەوەن. ئەوان ئەگەر ڕستەیەکی فەلسەفی،یان بۆچوونی فەیلەسووفێکیان لەناو ڕۆماندا دیــت ،ئــەو کــات بە ڕۆمانی فەلسەفی دەزانن ،چونکێ ئەوان تەنێ ئەو ڕستە و بۆچوونانەیان لەبەر کردووە .بێ ئاگا لەوەی ڕۆمانی هەریەك لەو ڕۆماننووسانە ڕۆمانی فەلسەفین .بەڵگەی گردەبڕی
«
ســەتــان شــار و گــونــد ،برسییەتی و ماڵوێرانی خەڵک .ئایا جەنگ ،کوژرانی خەڵک ،برسییەتی خەڵک هەموو چەمکی فەلسەفی نین؟ فەیلەسووفان بە دەیان و سەتان کتێبیان لەبارەوە نەنووسیون؟ ڕۆمانەکانی (دەمــێ مــەرگ ،دەمی خۆشەویستی) و (شـــەوی لشبۆنە) ی «ماریا ڕیمارك» دەیــان و سەتان پرسیاری فەلسەفیمان لەبارەی دووەم جەنگی جیهانییەوە لەکن درووست ناکات؟ لە هەناوی شــەڕدا لە ڕۆمانی یەکەمدا سەربازێك و کچێک خۆشەویستی ئەنجام دەدەن ،ئایا ئەوە ئیشێکی فەلسەفی نییە؟ ئایا بۆچوونە فەلسەفییەکانی
ژیان و یاخیبوونەکانی هەرزەکارێکە. یاخیبوونی هــەرزەکــار لە سێستەمی خــێــزان ،کــۆمــەڵــگــە .ئــایــا تەمەنی هەرزەکاری بەشێک نییە لە توێژینەوە دەرووناسییەکان؟ دەروونناسی بەشێك نییە لە توێژینەوە فەلسەفییەکان؟ یاخیبوون لە سێستەمی خێزان و گەڕان بۆ دۆزینەوەی دنیایەکی تایبەت بە خۆت دەیــان فەیلەسووف قسەیان لەبارەوە نەکردووە؟ «ئــۆرهــان پــامــۆک» لــە تازەترین ڕۆمانیدا (ســەمــەرەیــەک لە سەرمدا) لە تازەترین چاوپێکەوتینیدا دەڵێت: ((لەم ڕۆمانە نوێیەشمدا بەسەرهاتی
کەواتە دەبێ جیاوازیی لە نێوان ڕۆمان وەکوو گێڕانەوە و پرسیاردرووستکردن لە بارەی کۆمەڵگەوە ،لەگەڵ ڕۆمانێک ،کە قسە و ڕستەی فەلسەفی تێدا هاتبێ بکەین
منیش ئەوەیە ئــەو ڕۆماننووسانە لە هەناوی کۆمەڵگەکەی خۆیانەوە ،لە ڕێی گێڕانەوەوە پرسیاری فەلسەفیان کردووە .لەبارەی زۆر چەمکی فەلسەفی لــەنــاو ڕۆمــانــەکــانــیــان پــەیــڤــیــون .بۆ نموونە ڕۆمانی «ماڵئاوا لە چەک»ی «هەمنگوەی» ڕۆمانێکە هــەوڵــدەدا دیمەنە قیزەونەکانی شەڕمان نیشان بدات .ئازار و مەینەتییەکانی هەزاران سەرباز لە بەرەکانی جەنگ ،وێرانبوونی
«کامۆ ،هایدیگەر ،هۆسڕێل...تاد» لەبارەی جەنگەوە نەبووە؟ «کامۆ» لە کتێبی (مرۆڤی یاخی)دا بۆ باسی یاخیبوون دەکات؟ هەر ئەو یاخیبوونەیە لە سێستەمی دیکتاتۆری و خێزان و حیزب و دەسەاڵت ،بۆ ئەوەی لە شەڕ و کۆیلەبوون دوور بکەوینەوە. ڕۆمانی «پاسەوانێک لە مــەزرا»ی «ســالــیــنــجــەر» ل ــە بـــــارەی ژیــانــی هەرزەکارێک «کۆڵفێڵد»ە .بەرباسدانی
بنەڕەتی گۆڕانی ئیستانبووڵە ....ئەو ساڵەی من لە دایکبووم ،ئیستانبووڵ ملیۆنێک دانیشتووی هەبوو؛ ئێستا: چواردە ملیۆن ،ویستم ژیانی زۆرینەی خەڵکی بگێڕمەوە )).پرسیار خستنە سەر گۆڕانی ژیان و بەراوردکاری نێوان چەندین ساڵ کارێکی فەلسەفی نییە؟ هێندە هەیە «پامۆك» ئەمە لە ڕێی گــێــڕانــەوەوە دەکــا ،نــەك تیۆرییەکی فەلسەفی .ئــەم ڕۆماننووسە وەکــوو
ڕۆمــان ئەو کــارە دەکــات ،نەك وەکوو کتێبێکی فەلسەفی ،هاوکات کارێکی فەیلەسووفانەیە ،چونکێ لە ئەنجامی تێڕامان و وردبوونەوەی شەش ساڵ پتر ئەوجا هاتووە ئەم ڕۆمانەی نووسیووە. ئایا ئــەوە هــاوکــات توێژینەوەیەکی سۆسیۆلۆژی و فەلسەفییانە نییە؟ پرسیاری ئەم ڕۆماننووسە ئەوەیە ،ئەو شارە بۆ وەها زوو گەورە بووە؟ کورتەی قسە ئەوەیە ،هەر ڕۆمانێک ئەگەر ڕاستەوخۆ ڕستەیەك ،تیۆرییەکی فەلسەفی تێدا هاتبێ ئەوە مەرج نییە ڕۆمانێکی فەلسەفی بێت .ئاخر فەلسەفە ئیش لەسەر ژیان و بیرکردنەوەکانی مرۆڤ و بوون دەکات .لە جیهانی ڕۆمانیشدا ئەو ژیان و بوونەی کارەکتەرەکان هەن .ڕۆمان ژیان دەگێڕێتەوە ،لە دەمی گێڕانەوەیشدا بیرکردنەوە ،تێڕامان ،ڕای کارەکتەرەکان بەرانبەر دیاردەیەك ،چەمکێک ،ژیان، بوون...تاد هەن .کەواتە ڕۆمانێک خۆی لە خۆیدا ئیشێکی فەلسەفیانەیە .مەرج نییە ڕۆمان وەکوو کتێبێکی فەلسەفی تیۆرییەك شەنوکەو بکات .بەڵکوو لە ڕێی بونیادی گێڕانەوەوە دیاردەیەك، چەمکێکی ژیـــان بــەربــاس دەدات. تەماشای ئەفسانەکان بکە ،بۆ نموونە ئەفسانەی «گلگامێش» بیرکردنەوەی مرۆڤی سەرەتایییە بەرانبەر نەمری و ژیان ،بەاڵم لە قالبی گێڕانەوەدا .ئایا دەکری بڵێین ئەفسانەی «گلگامێش» بەرهەمێکی فەلسەفی نییە؟ نەخێر، ناتوانین ،بەرهەمێکی فەلسەفییە بە قەد ئاستی بیرکردنەوەی مرۆڤی سەرەتایی، چونکێ گەڕانی مرۆڤە بەدووی نەمرییدا. چەمکەکانی نەمریی و ژیان کاریان لە بــارەوە کــراوە .بەاڵم لەم ئەفسانەیەدا گێڕانەوە بااڵدەستە .ئیشی ڕۆمانیش گێڕانەوە و پیشاندانی ژیانە ،بۆ ئەوەی خوێنەر لە ڕێیەوە چەندین پرساری وجــوودی و فەلسەفی لەکن درووســت بێت .ئەدی ڕۆمانەکانی وەکوو« :هەزار خۆر درەوشــاوە و چیاکانیش دەنگیان دایەوە»ی (خالید حوسێنی) پیشاندانی ڕووی هــەژاری و جەنگ و ماڵوێرانی کۆمەڵگەی ئەفغانستانی نییە .هاوار و پرسیاری هەزاران کەسی ئەفغانیایی نییە لەبارەی جەنگ و هەژاری؟
ماغووت ،ئەفسانەیەک لە بەرەنگاربوونەوە ئا .وەرگێڕانی :حسەین لەتیف بەشی سێهەم -کۆتایی هه‌روه‌ها ل ه شیعرێكدا «په‌یامێك بۆ الدێ» ده‌ڵێت: ده‌خه‌وم و هیچ شتێك به‌سه‌ر جێگه‌كه‌مه‌و‌ه نامێنێته‌وه جگ ه له‌پێسته‌كه‌م كه‌لله‌سه‌رم ده‌روات بۆ زیندان پێیه‌كانم له كۆاڵنن
ده‌ســتـه‌كــانــیــشــم لــ ه هــێــانـه‌یـه‌كــدا جێده‌مێنن چوون ماسییه گه‌وره‌كه‌ى سانتیاگۆ ته‌نها په‌راسوو چاڵى چاوم ماونه‌ته‌وه. ده‌سه‌ته‌كان ئامرازن بۆ نووسین و گرتن ،له‌هێالنه‌دا داده‌نرێن و هه‌ست ب ه دڵنیایی ده‌كه‌ن ،كاتێك نووسین ده‌بێت به‌وه‌زیفه‌ى بنه‌ڕه‌تى شاعیر ،له‌هێالنه‌دا داده‌نــرێــن و كه‌شێكى پڕل ه ئارامى و دڵنیایی و رووبه‌رێك ل ه ئازادى بۆ شاعیر دابین ده‌كه‌ن .ئه‌وه‌ش یارمه‌تی ده‌دات ل ه به‌كارهێنانى ئامرازى په‌نهانى بۆ رزگاركردن ،ناونیشانى شیعره‌ك ه ئاماژه‌ی ه بۆ ئاره‌زووى شاعیر له‌بوونى په‌یوه‌ندى ل ـه‌گ ـه‌ڵ الدێــی ـه‌كــى پــاك دا ،چونك ه سیمبولى ژیانى هێمن و به‌خته‌وه‌رییه، به‌اڵم نائاماده‌یی بۆ نیردراو له‌و جێگاى ك ه نامه‌كه‌ى بۆ ده‌نێرێت ،واتاى مردنى ئه‌و ده‌گه‌یه‌نێت ،چونك ه له‌ژیانى ئاواره‌یی و ده‌ربـــه‌ده‌رى ده‌ژێــت ،ئ ـه‌وه‌ش ژیانى گۆریو‌ه بۆ دڵ راوكێیه‌كى هه‌میشه‌یی، خۆى وه‌ك ئێسك ه په‌یكه‌رێك دێت ه پێش چاو ،خاڵى له‌ژیان و تواناى به‌رده‌وام بوون. وێنه‌ى شیعرى ئه‌ركێكى گرنگى هه‌ی ه ل ه ئاشكراكردنى هه‌ڵوێستى فیكری ،له‌یال ئیبراهیم مه‌غه‌رقونی ئاماژه بۆ ئهوه ده‌كات و شیعرى» هه‌موو چاوه‌كان روو
ل ه ئاسۆن» به‌نموون ه ل ه دیوانى «خۆشى پیشه‌ى من نییه» ده‌هێنێته‌وه:
له‌و كاته‌وه‌ى بۆنى نان وه‌كو بۆنى گوڵ دڵبه‌ره وه‌كو بۆنى نیشتمان له‌به‌رگى گه‌شتیاره‌كاندا من هه‌موو به‌یانییه‌ك قژم شانه ده‌كه‌م جوانترین جل له‌به‌ر ده‌كه‌م په‌له‌مه... چوون عاشق له‌یه‌كه‌م ژووانیدا له‌چاوه‌روانى ئه‌ودا... ل ه چاوه‌روانى ئه‌و شۆرشه‌دا ك ه وشكى كرد پێیه‌كانم له‌چاوه‌روانى ئه‌و دان چوون خورد‌ه ژمێرێ... دانه‌كانم ده‌ژمێرم چوون مۆسیقارێ به‌ر له‌كرانه‌وه‌ى په‌رده یارییان پێده‌كه‌م هه‌رك ه بیبینم... ته‌ماشای قامچییه‌ك ل ه قامچییه‌كانى گولله‌یه‌ك له‌گولله‌كانى ده‌كه‌م ده‌ستم ده‌خه‌م ه سه‌رده‌مم و... وه‌كو ژن ه لێزانه‌كان..قریو‌ه و هه‌لهه‌ل ه ده‌كێشم و... سكااڵى لێده‌كه‌م برسێتى چه‌ند ئازارى داوم و... ترسیش چه‌ند چه‌ند ته‌زاندومى.
لێره‌دا ماغوت گوزارشت ل ه رۆحى یاخی بــوون و هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى خۆى ده‌كــات، ب ه ده‌سه‌اڵتى باوك ده‌ست پێده‌كات، به‌ده‌سه‌اڵتى پیاوانى ئایندا تێده‌په‌ڕێت و به‌ده‌سه‌اڵتى رامیارى سه‌ركوت كار كــۆتــایــی دێـــت .ك ـ ه ل ـ ه شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ی بیسته‌م دا له‌سوریا موماره‌سه‌ى توند و تیژى ده‌كــرد ،ئه‌و كات ه سوریا ل ه شــڵـه‌ژان و دڵ ـ ه راوكــێ دا ده‌ژیــا. هه‌ڵوێستى به‌رانبه‌ر به‌شۆرش هه‌ڵچونى پێوه دیار بوو ،ئه‌كتیڤ نه‌بوو تیایدا. به‌و شێوه‌ی ه ده‌بینین شیعریه‌تى وێن ه هه‌ڵده‌ستێت ب ه ئاشكراكردنى هه‌ڵوێستى فیكرى له‌سه‌ر دووئــاســت ،یه‌كه‌میان: كه‌لێن– یــان مـــه‌وداى شــڵـه‌ژانـ ه ك ه
په‌یوه‌ندى به‌ره‌تكردنه‌وه‌ى واقیع له‌الیه‌ن داهێنه‌ره‌و‌ه هه‌یه ،هه‌وڵى به‌غائیب كردنى واقیع و وئاماده‌كردنى غائیب ده‌دات ،و وه‌ك هه‌بوو مامه‌ڵه‌ى ل ه گه‌ڵ ده‌كات، ب ه جیاوازى حه‌قیقه‌ته‌وه ،دووه‌میان : ئه‌و پێكهاته‌ی ه به‌هۆى خوازه‌و‌ه له‌سه‌ر به‌رجه‌سته‌كردنى موجه‌ردى مه‌عنه‌وى كار ده‌كات ،و به‌ڕێگای دوورخستنه‌وه‌ى ل ه دانراوه‌كه‌ى مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ ده‌كات، و نامۆییه‌كى داهێنه‌رانه‌ى شیعریه‌تى وێنه‌ى بۆ به‌دى ده‌هێنێت. ره‌نگ ه جوانترین گوزارشت ك ه ماغوت ئه‌زموونى شیعرییه‌كه‌ى پێ وه‌سف ده‌كات ئه‌و رستان ه بێت ك ه له‌چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ى خه‌لیل سویلحدا دده‌یخوێنینه‌وه»:من ل ه راوچــى ده‌چــم ،هه‌ست به‌غه‌ریزه‌م ده‌كه‌م نه‌ك ب ه عه‌قڵم ،هه‌ر كاتێك عه‌قڵ هه‌نگاوێك به‌ره‌و پێشه‌و‌ه ده‌چێت شیعر دوو هه‌نگاو بۆ دواوه ده‌گه‌ڕێته‌وه.عاتیف ه و شیعر دووانه‌یه‌كى لێك جیانه‌بووه‌ن، پێكهوه ده‌ژین و ده‌مرن ،عه‌قڵیش دز‌ه به‌سه‌ریانه‌وه« .هه‌ر لهم ناوكۆییه‌دا خانم ه شاعیر و ره‌خنه‌گرى فه‌له‌ستینى «سه‌لما جه‌یوشى» له‌باره‌ى نوێگه‌رى شیعرى عه‌ره‌بى و پێشره‌وه‌كانییه‌و‌ه ده‌ڵــێـــــت» (م ــاغ ــوت زیــاتــر لـه‌هـه‌ر شاعیرێكى تر نوێگه‌ران ه نووسی». به‌اڵم ئه‌زموونى ماغوت له‌بوراى رۆمان نووسیندا ل ه «جۆالنه«دا ده‌رده‌كه‌وێت ك ه بریتی ه له‌ژیاننامه‌ى تایبه‌تى خۆى، قۆناغى خــۆشــاردن ـهوه و شــوێــن پێ هه‌لگرتن ه له‌الیه‌ن پۆلیسه‌وه ،و چیرۆكى زیندانی كردنى ده‌گێڕێته‌وه ،كاره‌كته‌رى «فهد التنبل» جگ ه له‌خودى ماغوت كه‌سی تر نییه ،ئه‌و «ه ـه‌وره«ش كى باسی ده‌كــات ته‌نها سونیی ه ساڵه‌ح ه ك ه ماغوت شێتان ه خۆشی ویست و دوایش كردى به‌هاوسه‌رى خۆى .ماغوت رێگاى چه‌شنا و چه‌شنى ده‌گرت ه به‌ر بۆ گه‌یشتن ب ه خه‌ڵك ،به‌شیعر ده‌ستى پێ
كرد و پاشانیش به‌شانۆ ،په‌ناشى برد‌ه به‌ر رۆمان ،بۆ گه‌یشتن به‌خه‌ڵك له‌لێدانى هیچ ده‌رگایه‌ك نه‌سه‌ڵمییه‌وه ،په‌ناى بۆ سینه‌ماو ته‌له‌فزیۆن و گوتارى ئه‌ده‌بی و رۆژنامه‌وانى گاڵـت ه ئامێز برد . ماغوت و شانۆ شانۆكارى كۆچكرد و سه‌عدواڵ ونوس ره‌خــنـ ه ل ـه‌و الی ـه‌ن ـه‌ى شانۆنامه‌كانى ماغوت ده‌گرێت ك ه ب ه شانۆى»خاڵى بــوونــه‌وه– التنفیسییه« نــاســراون له‌به‌رانبه‌ر شانۆى «هانده‌ران»دا ،ك ه خاوه‌نى «ئاهه‌نگی سه‌مه‌ر له‌پێناوى 5 حوزه‌یران»دا داكۆكى لێده‌كات ،به‌اڵم ماغوت ئامرازى ترى بۆ هاندان گرت ه به‌ر ،ئه‌و نائومێدى تا سه‌ره‌مه‌رگ له‌گه‌ڵ خۆیدا برد ،هه‌میش ه پێكه‌نین له‌الى ئه‌و به غه‌م گـه‌مــارۆدرابــوو ،تاڵى لوتكه‌ى كاره كۆمیدییه‌كانى بووه ،.ئهوه لێبوك ه غه‌مگینه‌ك ه بووه ،ك ه ده‌مانخات ه پێكه‌نین بۆ ئــه‌وه‌ى بگرین».سه‌ماى باڵنده‌ى سه‌ربڕاو له‌تاو ئازاره». لهم ناوكۆییه‌و‌ه وتـه‌ی لێكۆڵه‌رێكى وه‌ك «لوئه‌ى ئاده‌م» به‌یاد ده‌هێنینه‌و‌ه كــه‌ده‌ڵ ــێ ــت»:هــه‌ن ــدێ:ج ــار مــاغــوت لـه‌كــاره‌كــانــیــدا كه‌سێتى كــاره‌كــتـه‌رى نــمــوونـه‌یــى لــه‌ده‌ســت ده‌دات ،وه‌ك لــ ه زۆربـــــه‌ى كــــاره ئـه‌ده‌بــیــیـه‌كــانــى ئه‌دیباندا ده‌بینین رۆڵــى كاره‌كته‌رى ب ـه‌شــێــوه‌ی ـه‌كــى ئـه‌فــســانـه‌یــی گـــه‌ور‌ه ده‌كرێت ،به‌اڵم حاڵه‌ته‌ك ه له‌الى ماغوت تـه‌واو به‌پێچه‌وانه‌وه‌یه ،گه‌ل پاڵه‌وانى نموونه‌یی ه ن ـه‌ك تاكه‌كه‌س ،ئه‌مه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ى ره‌هه‌ندى مرۆیی و سروشت و ره‌فتارى ئهوه ،ئه‌م نموون ه ماغوتیی ه زاڵ ه له‌كاره‌كانی دا ،خۆ ئه‌گه‌ر له‌هه‌ندێك له‌كاره‌كانیدا كه‌له‌سه‌ر شاش ه ئاماده‌كراون ببینین تاراده‌یه‌ك هه‌ندێك كه‌سایه‌تى گه‌وره‌ده‌كرێن ئه‌م ه ب ه ومانای ه نایه‌ت تیشك بخرێت ه س ه ركه‌سێتى ماغوت».
ئه‌وه‌ى پێویست ه به‌یاد بهێنرێته‌و‌ه ئــه‌وه‌یــ ه مــاغــوت ده‌ڵــێــت هـه‌مــوو ئــه‌وانــه‌ى ده‌یــانــنــوســێــت شیعرن، ل ه واقیعیشدا سه‌ره‌تاكانى یه‌كه‌م كــاركــردنــی ل ـه‌شــانــۆدا بریتى بوو له‌قه‌سیده‌یه‌ك ك ه دواتــر گــۆڕا بۆ شانۆنامه‌یه‌ك وه‌ك ل ه «چۆله‌كه‌ى قه‌مبور»دا باسمان كــرد ،ئه‌مه‌ش ئاره‌زووى داهێنان ده‌شارێته‌وه ،ك ه له‌ناخیدا كاریگه‌رى ده‌بێت و پاش ماوه‌یك كاریگه‌رییه‌كانى ده‌بینینه‌وه، هه‌رخۆى لـه‌و بــاره‌ی ـهوه ده‌ڵێت»: ح ـه‌زده‌ك ـه‌م سنورى نێوان هه‌موو ڕه‌گه‌زه‌كانى داهێنان بسڕمه‌وه« .به‌اڵم لوئه‌ى ئاده‌م به‌جۆرێكى تر گوزارشت له‌و ده‌ربرین ه ده‌كات له‌كتێبه‌كه‌ى خۆیدا « ماغوت نیشتمانێك له‌نیشتمان دا» ده‌ڵــێــت »:له‌قۆناغى كۆتایی ژیانى ماغوت دا گــوتــارى ئـه‌ده‌بــى ماغوتى ده‌خوێنینه‌وه ،به‌مه‌ره‌كه‌بى واقیعى راستى ره‌سه‌ن نووسیوویه‌تى ،له‌رووى هونه‌رییه‌وه ،شێوازى تایبه‌تى خۆى هه‌یه ،له‌كه‌سانى ترى جیاده‌كاته‌وه، ئه‌وه‌ش ب ه نموون ه و فۆرمى داهێنانى نوێو جیاواز له‌هه‌موو فۆرمه‌كانى ترى ئه‌ده‌ب ك ه ده‌سته‌به‌رى كردووه ،له‌هه‌مان كاتدا ده‌بینێت هه‌موویان بانگهێشت كراون بۆ ئاماده‌بوون ل ه فۆرم ه نوێكه‌ی دا ،ك ه ناوى «ده‌ق»ى لێنراواه ،بــاوه‌رى من وه‌های ه خستن ه سه‌رى دیالۆگى چیرۆكى و شانۆیی و وه‌سفى نۆڤلێتـى ،ره‌خنه ،و فه‌لسه‌فه ،و شیعر ،له‌ته‌نها»ده‌ق»ێكدا شتێك ه پێشتر ئــاوڕى لێنه‌دراوه‌ته‌وه، واقیعى ئێستا جه‌خت ل ه ده‌ركه‌وتنی كــران ـه‌وه‌ی ـه‌كــى نــوێ یــان ره‌گه‌زێكى ئـه‌ده‌بــى نــوێ ده‌كــاتــه‌وه ،كه‌ده‌كرێت له‌ژێر ناوى»داهێنانى (ده‌قی ماغوتى) دا بیناسێنین ،ك ه پێكهوه تێكه‌ڵكردنى فیكر و ته‌كنیك له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانى ئه‌و ره‌گه‌ز‌ه ئه‌ده‌بیی ه نوێیه‌ن .ئه‌ده‌بى
ماغوت نه‌ك ته‌نها ئه‌ده‌بێكى عه‌ره‌بیی ه بـه‌ڵــكــو ســنــورى زمــانــى عــه‌ره‌بــى و واڵتــانــى عـه‌ره‌بــى بــه‌زانــدووه ،ئـه‌وه‌ش له‌چاالكییه‌كى رۆشنبیر یدا ل ه سه‌رئاستى جیهان و له‌له‌ندن له‌مانگى یانزه‌ى ساڵى 1999دا ساز كرا ،دوو نووسه‌ر له‌رۆژهه‌اڵتى وه‌ك دوو نووسه‌رى جیهانى هه‌ڵبژێردران ،ماغوت ل ه سوریا و ئه‌مین مه‌علوف له‌لوبنان ،پێش ئه‌وه‌ش نه‌رویج سوربوونى خۆى له‌سه‌ر بانگهێشتكردنى ماغوت بۆ سازدانی ئێواره‌یه‌كى شیعرى ده‌ربڕى بوو ،ئه‌م بانگهێشته‌ى نه‌رویج پاش ئه‌و سه‌ركه‌وتن ه هات ك ه وه‌رگێڕانى نووسینه‌كانى ماغوت بۆ زمانى نه‌رویجى به‌خۆیانه‌و‌ه بینییان .له‌باره‌ى وه‌رگێڕانى كاره شیعرییه‌كانییه‌و‌ه بۆ زمانه‌كانى تر ماغوت ده‌ڵێت»:شیعره‌كانم هیچ وون ناكه‌ن ئه‌گه‌ر وه‌ربگێڕدرێن ،چونك ه له‌سه‌ر ره‌وانبێژى بونیاد نه‌نراون» ماغوت ئه‌م قسه‌یه‌ى بۆ لوئه‌ى ئاده‌م كردووه پاش وه‌رگێڕانى شیعره‌كانى بۆ سه‌ر زمانه‌كانى ئینگلیزى و فارسى وئیسپانی و ئه‌ڵمانى و دواجاریش نه‌رویجى. سه‌رچاوەی ئەم وەرگێڕانە: http://www.discover-syria. com/bank/5913
ژمار ه ( )٤٣٩دووشه‌مم ه 201٥/١/٥
««
7
ژن ه شاعیرى تونسی فاتیمه بن مه‌حموود:
كاتی خۆی جگە لە پێشمەرگە هیچ شتێكمان لە بارەی كوردەوە نەدەزانی سازدانی :ساالر تاوەگۆزی بەشی دووەم ســـاالر تـــاوەگـــۆزی :ئێستا لــە هــاوشــانــی ڕووداوەكانی هەڵەبجەدا ،ڕووداوەكانی كۆبانی و شەنگالمان هەن ،چۆن هەواڵی ڕووداوەكانی ئەو دووشوێنانەتان بیست ؟. فاتیمە بن مەحموود :ئێستا بارودۆخەكە جیاوازە ،كاتێك قەسابخانەكەی ئەنفال و هەڵەبجە ڕوویاندا ،ڕووداوەكــان پەردەپۆش كران ،ئێستا فەیسبووك و وەسیلە ئیفتیرازییەكان دەتوانن گوزارشت لەدەنگەكان بكەن و وێنەی ڕووداوەكان بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ بگوازنەوە بەبێ ئەوەی پێویستییان بە وەسیلە تەقلیدییەكانی ڕاگەیاندن هەبێت. لــەبــەرئــەوە بەڕاستی موعجیزەی ئافرەتە شكۆمەندەكانی كۆبانی بوون بەجێگەی شانازی سەرجەم ئازادیخوازانی جیهان ،وێنەكانی كۆبانی لەڕێگەی وەسیلە ئیفتیرازییەكانی ڕاگەیاندنەوە وەكو فەیسبووك لەالیەن هاوڕێ كوردەكانماوە گــواســتــرانــەوەو ئێمەیش لــەنــێــوان خۆماندا بەسەرسامییەوە بۆ یەكتریمان ناردن ،تەنانەت من تێبینی ئەوەم كرد ،ئەوهاوڕێیانەم كە نكۆڵییان لەڕووداوەكانی هەڵەبجە دەكرد بەاڵم شانازییان بە كۆبانییەوە دەكرد ،لێرەدا مەسەلەكە گۆڕانی بەسەردا هات چونكە وەسیلەكانی ڕاگەیاندن سەربەخۆ بــوون و ڕاستەوخۆ كەوتنە دەست وەرگر یان خەڵك ،ئیدی وەرگر پێویستی بەوە نەبوو بەدەستگە ڕاگەیاندنە تەقلیدییەكانی وەكو ڕۆژنامەو ڕادیۆ و تەلەفزیۆن نەما ،وەسیلە الوەكییە تازەكانی ڕاگەیاندن ڕووبەرێكی دیكەیان بۆ خەڵكی فەراهەم كردو خەڵكان ڕاستەوخۆ هەواڵەكانیان پێگەیشت و ناچار كارلێككردن
لەنێوانیاندا ڕوویدا. من دەمەوێت لەم دەرفەتەدا ساڵو ئازادیخوازانی كۆبانی بكەم ،لەبەرانبەر بلیمەتی و ئازایەتییاندا دەچەمێمەوە كە توانیان بەرەنگاری باڵندەكانی تاریكی داعشی تیرۆریست ببنەوە و بەهێزەوە بەرگری لە ناوچەكانیان بكەن. ساالر تاوەگۆزی :چی بە پێشمەرگە دەڵێیت ؟. فاتیمە بن مەحموود :ئێستا شتێكت پێدەڵێم: ئێمە كاتی خۆی جگە لە پێشمەرگە هیچ شتێكمان لەبارەی كــوردەوە نەدەزانی ،دەیانگوت گوایە پێشمەرگە خەڵكانێكن دزە دەكەنە ناو چیاو دۆڵەكان و چەكیان پێیەو ئامادەی كوشتنی خەڵكن ،نەك شەڕ دەكەن ،وێنەكە زۆر شێوێندرا بوو .ئێستا لەدوای ئەو مێژووە وێنەیەكی دیكەی كــوردمــان كەشف كــرد ،زانیمان خەڵكانێكی ئــازادیــخــوازن و زوڵــم وخــۆبــەدەســتــەوەدان و ملكەچكردن ڕەت دەكـــەنـــەوەو بەشێوەكی توندو ترسناك بەرگری لەناوچەكانیان دەكەن، هەركەسێكیش بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ ئەمو ئەزموونەی كــورد ببینێت ناچار هــەر دەبێت سەرسام بێت وڕێزی خۆی بۆ پێشمەرگەو ئافرەتان و پیاوانی بەرگریكاری كورد نیشان بدات. ساالر تاوەگۆزی :وتبووت دەچم بۆ كوردستان، تا بەخۆشنودیی بیبینم و بەگەرمی لەباوەشم بگرێت ،ئایا كوردستان بەگەرمی لەباوەشی گرتیت؟. فاتیمە بــن مــەحــمــوود :كاتێك هاتمە ناو كوردستانەوە ،شەو بوو ،شاری سلێمانی نیمچە خەوتوو دەهاتە پێش چاو .بەاڵم كاتێك لەمیانی چاالكییەكانی فێستیڤاڵی گەالوێژدا هەندێك لە هاوڕێیانم بینی و چووم بۆ بازاڕ و ماڵی هەندێك لە هاوڕێیانی كورد ،بینیم كورد ئەوپەڕی خۆڕەس و باش و كــراون ،بەسانایی ئەوی دیكە قەبوڵ دەكەن و خۆڕەسانە هاوكاریت دەكەن تاوەكو لەنێواندا شوێنی خۆت بكەیتەوە ،بۆیە من زۆر
«
من دەمەوێت لەم دەرفەتەدا ساڵو لە ئازادیخوازانی كۆبانی بكەم ،لەبەرانبەر بلیمەتی و ئازایەتییاندا دەچەمێمەوە
بە سروشتی كورد و ڕۆحی جوانیان سەرسامم بۆ نموونە كاتێك لەبازاڕەكاندا پیاسەم دەكرد و پیاوێكی كــوردی بە جلوبەرگە تەقلیدییە جوانە نایابەكەیەوە بەالمدا تێدەپەڕی و داوام لێدەكرد وێنەیەكی لەتەكدا بگرم داواكارییەكەمی ڕەت نەدەكردەوە ،بەڵكو داواكاری كەسی ڕەت نەدەكردەوە .هەموو كورد وەهان و زۆر بەئاسایی وەاڵمی داواكاری هەر كەسێك دەدەنەوە ،ئەمەیش مانای ئەوەیە گەلی كورد گەلێكی دڵسۆز و جوان و باش و ئاشتیخوازن. ساالر تاوەگۆزی :جیاوازییەك لە هەڵوێستی كورد بەرانبەر بەعەرەب و هەڵوێستی عەرەب
بەرانبەر بــەكــورددا هەیە ،بۆ نموونە لەكۆندا دەسەاڵتە عێراقی و عەرەبیەكان دانیان بە بوونی كورددا نەدەنا و لە ڕۆژانی شۆڕشی كورددا لە عێراق و ئێران و توركیا پەنایان نەدەدان ،بەاڵم بەپێچەوانەوە ئێمەی كورد بووین بە پەناگەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی و ئـــاوارەو ڕۆشنبیریە عێراقییەكان ،لەسەرووی هەموویشیانەوە هەرێمی كوردستان پەناگەی سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق نووری مالیكی بوو ،بەاڵم ئەوەتا مالیكی بــوودجــەی هەرێمی كــوردســتــان و مــووچــەی فەرمانبەرەكانی بــڕی .لــەم چەند هەفتەیەی ڕابردوودا ڕۆشنیر و شاعیرێكی عەرەبی كە پێشتر
ئێمە لەهەرێمی كوردستان بەگەرمی پێشوازیمان لێی كردبوو ،كوردستانی بە مەیمونستان ناوبرد، چی بەم جۆرە رۆشنبیرە دەڵێن ؟. فاتیمە بن مەحموود :سەرەتا دەبێت بڵێم: ســیــاســەتــمــەدار هەمیشە پشت بــەســوود و بــەرژەوەنــدی دەبەستێت ،نەك بەها ،ئەمەیش تەفسیری هەڵوێستی جیوەیی و دوڕوویــی ئەو جۆرە سیاسەتمەدارەمان بۆ دەكات ،تەقریبەن هەموو سیاسەتمەدارێك لەڕوواڵەتدا وێنەیەكت نیشان دەدات و لەناخیدا وێنیەكی دیكە هەیە، وەك (چەرچڵ) دەڵێت لە سیاسەتدا ئەخالق نییە و دوالیزمێك لە گوتاریاندا هەیە. ساالر تاوەگۆزی :بەاڵم تۆ چی بەڕۆشنبیرێك دەڵێیت كە رۆشنبیریی مرۆیی خوێندووە؟. فاتیمە بن مەحموود :ڕۆشنبیری عەقڵیەتە، جــۆری بیركردنەوەو شــێــوازی ژیــانــە ،لێرەدا ڕۆشنبیری دەبێت هاوكاری ڕۆشنبیر بكات و لەگەڵ خۆیدا خۆی بگونجێنێت و دووڕوویی نەكات و بە سپی بڵێت سپی و بەڕەش بڵێت ڕەش .خەڵكانێك هەن خۆیان بە ڕۆشنبیر دەزانن ،ڕۆشنبیری الی ئەون تەنها بڕوانامەی ئەكادیمییەو داهێنان الی ئــەوان تەنها پیشەیەكە و ڕۆح و هەڵوێست و بەهای نییە ،تەنها وەها دەزانن داهێنان پیشەو ڕازاندنەوەی زمانی قسەكردن و نووسینە. جیاوازییەكی زۆر لەنێوان شاعیرو فەرمانبەری شیعردا هەیە ،جیاوازییەكی زۆر لەنێوان بیریار و كرێكاری بیركردنەوەدا هەیە ،پێموایە لەم سۆنگەیەوە دەزانین چۆن هەندێك لە ڕۆشنبیران لێكدژییان لەتەك خودی خۆیاندا هەیە .ڕۆشنبیری بەدیاریكرداویش داهێنان دەرخستن و سەرخستنی جوانی و بەهاو ئەخالقە .داهێنەر ئەگەر لەم شتانە دوور بكەوێتەوەو الیەنگیرییان ەكات بەداهێنەر داناندرێت هەتا ئەگەر كتێبەكانیشی لەزۆریدا كەڵەكە بووبن.
تسوكورو تازاكیی بێڕه‌نگ و ئاوازى ئازاره‌كانى نیشتمان سه‌یركردنێكی دوایین ڕۆمانى موراكامى
كامیل محه‌مه‌د قه‌ره‌داغی بەشی دووەم -کۆتایی تسوكورو پێویستی بهوه هه‌یه ،كه هه‌ر جارێك گه‌ڕایه‌وه ناو ناگۆیا هاوڕێكانى خۆی به‌سه‌ر بكاتهوه و هه‌ندێك كاتیان له‌گه‌ڵدا به‌سه‌ر ببات ،قسه‌وباسیان له‌گه‌ڵدا بكات، له به‌رده‌وامیی كاره خێرخوازییه‌كانیان بپرسێته‌وه .ب ـه‌اڵم ئ ـه‌وه‌ى كه تووشی شۆكی ده‌كــات ،ئه‌وه‌یه ،كه له دوایین گه‌ڕانه‌وه‌یدا ،كه‌سیان نابینێت ،ته‌له‌فۆنیان بۆ ده‌كات وه‌اڵمى نادرێته‌وه ،یان وه‌اڵمى ده‌درێته‌وه و ده‌گوترێت ئه‌و كه‌سه‌ی تۆ داوات كردووه لێره نیی ه و ناشگه‌ڕێته‌وه. ده‌چێته شوێنى نیشته‌جێبونه‌كانیان، بــه‌اڵم ناتوانێت بیانبینێت .چه‌ندان په‌یوه‌ندیی تریان پێوه ده‌كات و هیچی ده‌رگیرنابێت ،بۆیه ك ه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تۆكیۆ خه‌م و خه‌یاڵی مردن به‌سه‌ریدا زاڵ ده‌بێ و ناتوانێت خۆی له ته‌ون و رایه‌ڵى ئه‌و میوانه نه‌خواوزراوه ده‌رباز بكات ،كه به شێوه‌یه‌كى سه‌یر زاڵ ده‌بێت به‌سه‌ریدا. ده‌یكات به مرۆڤێكى خاڵی .خاڵیبوونى م ــرۆڤ لــه‌م ڕۆمــانــه‌دا ئـه‌وه‌نــیــیـه ،كه مرۆڤه‌كه وه‌ك ماسیی جوانی ،خاڵیێتیی ناو ناخی دیار بێت ،له‌ڵكو خاڵیبوون بریتییه له سه‌رنه‌كه‌وتن له درێژه‌پێدانى په‌یوه‌ندییه دۆستانه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌وانى تردا ،ئه‌و ئه‌وانه‌ى تر ،كه ده‌كرێت هاوڕێ و هاوده‌مى سه‌رده‌مێكى ئێمه بن و جوانى به ژیانمان ببه‌خشن .ئێمه له‌پاڵ ئه‌وانى تره‌وه پێناسه‌ی بوونى خۆمان ده‌كه‌ین، بۆیه كه ئه‌وانمان نه‌بوو ،ئێمه‌ش ده‌كه‌وینه بــه‌ر ئ ـه‌گ ـه‌رى دوو حــاڵ ـه‌ت ،حاڵه‌تى یه‌كه‌م بوون و سه‌رهه‌ڵدانى جۆرێك له هه‌المیه‌تى شل و خاوییه ،كه به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا رۆببین و بڕژێین ،حاڵه‌تى دووه‌میش بریتیه له چه‌قبه‌ستن به ده‌وری
ته‌وه‌ره‌ى خوودا ،كه پاشان وه‌ك ماندوو یان وه‌ك نه‌خۆش وێنامان ده‌كات .هه‌موو هه‌وڵه‌كانى تسوروكورو بۆ گه‌ڕاندنه‌وه و زیندوكردنه‌وه‌ى په‌یوه‌ندییه‌كانى بێئاكام ده‌درده‌چن ،بۆیه كه جارێك ئیتر ده‌ست له په‌یوه‌ندییه‌كانى هه‌ڵده‌گرێت تا ماوه‌ى شازده ساڵى تر كاریان له‌سه‌ر ناكاته‌وه. له ماوه‌ى ئه‌م شازده ساڵه‌دا تسوكورو دوو كه‌سی تر له‌ناو تۆكیۆدا ده‌ناسێت، كه یه‌كیان كوڕێكى هاوته‌مه‌نى خۆیه‌تى و كـــوڕی پرۆفیسۆرێكى مامۆستاى زانكۆیه .ئه‌م كوڕه ناوى (هایدا)یه ،كه له مه‌له‌وانگه‌ى كۆلیژه‌كه‌ى خۆیان پێی ئاشنا ده‌بێت .هایدا جگه له مه‌له‌وانیی ناو مه‌له‌وانگه‌ى كۆلیژه‌كه وه‌ستایه‌كى باشی خواردندروستكردن و ئاماده‌كردنه، بۆیه ئه‌و ماوه‌یه‌ى كه له‌گه‌ڵ تسوكورودا ده‌مێنێته‌وه و له فالته‌كه‌یدا له‌گه‌ڵیدا ده‌ژی ،زۆربــه‌ی جــار هـه‌ر هایدا ژه‌مه خۆراكه‌كان ئاماده ده‌كات. جگ ه له هایدا ،تسوكورو كچێكیش ده‌نــاســێــت ،ك ـه نـــاوى ســارایــه .ئه‌م سارایه‌ش هه‌ندێك ته‌مه‌نى له تسوكورو گه‌وره‌تر‌ه و له ئاژانسێكى تایبه‌تمه‌ند به گه‌شت و گوزار كارده‌كات .په‌یوه‌ندیی نێوانى سارا و تسوكورو ،ئه‌گه‌رچى كه‌م یه‌كتریش ده‌بینن ،به‌اڵم په‌یوه‌ندییه‌كى خۆشه‌ویستانه‌یه ،یه‌كتریان خۆشده‌وێت و جارێكیش پێكهوه ده‌چنه ناو جێگه. كێشه‌ی سه‌ره‌كیی پاڵه‌وانه‌كه ته‌نها له‌وه‌دانییه ،كه هاوڕێی نییه ،به‌ڵكو ئێمه وه‌ك خوێنه‌ر هه‌تا گه‌شتنى ئه‌و به ته‌مه‌نى سیوحه‌وت ساڵی له‌گه‌ڵیدا ده‌بین و ده‌یبینین ،كه ئه‌م كه‌سه له‌ناو ئه‌و كۆمه‌ڵگه كراوه‌یه‌دا ناتوانێت هیچ په‌یوه‌ندییه‌كى زایه‌ندى له‌گه‌ڵ كه‌سدا ببه‌ستێت .به‌ڕاستییش هه‌روایه ،له خه‌ودا نه‌بێت هیچ په‌یوه‌ندییه‌كى زایه‌ندى به كهسهوه ناكات ،به‌اڵم كێشه‌كه له‌وه‌دایه، كه تسوكورو له خه‌ونیشدا په‌یوه‌ندی زایــه‌نــدى ب ـه هــه‌ر كه‌سێكه‌وه بكات،
كه‌سه‌ك ه له راستیدا ده‌مرێت .نمونه‌ى ئه‌مه‌ش له‌كاره‌كه‌دا زۆرن: بۆ نمونه هایدا كه هاوڕێیه‌كى كوڕى خۆیه‌تى .تسوكورو له خه‌ونیدا وا ده‌بینێ، كه په‌یوه‌ندیی زایه‌ندى له‌گه‌ڵ دوو كچه هاوڕێكه‌ى پێشوی خۆیدا ده‌به‌ستێت ،له ئه‌و خه‌وه‌دا واده‌زانێت ،خه‌ریكی شیرۆیه و به ده‌ستیش له‌گه‌ڵ كــورۆ خه‌ریكه، به‌اڵم كه یارییه زایه‌ندیه‌كه له كۆتایی نزیك ده‌بێته‌وه ،تسوكورو له خه‌ونیدا وا ده‌زانێت ئاوى رشتۆته ناو ده‌مى هایداوه، بۆیه كه به‌یانى تسوكورو له‌خه‌و بێدار ده‌بێته‌وه ،سه‌یر ده‌كات هایدا نه‌ماوه و ئیتر بۆ تاهه‌تایه نایشیبینێته‌وه. كیشه‌یه‌كى ترى ئه‌م روه‌ى كه‌سێتیی تــســوكــورو ئ ـه‌وه‌ی ـه ،كـه تــســوكــورو له خ ـه‌ونــیــدا لــه‌گــه‌ڵ ش ــی ــرۆدا ده‌نـــوێ، په‌یوه‌ندیی زایه‌ندیی له‌گه‌ڵدا ده‌به‌ستێت و ئاویش ده‌ڕژێته له‌شیه‌وه .بۆیه ئه‌م له خه‌ونیدا ئه‌وه‌ی كردووه ،به‌اڵم شیرۆ له راستیدا ده‌مرێ (ده‌كوژرێت) .له هه‌لێكى تردا ،سارا كه هاوڕێی نزیكی تسوكورویه، خــۆی داواى لــێــده‌كــات ،كـه له‌گه‌ڵیدا بنوێ ،به‌اڵم تسوكورو داواى لێبوردنى لێده‌كات و نه‌توانایی خۆی له‌و بواره‌دا پیشان ده‌دات .دیاره مه‌به‌ست له ئه‌م نه‌توانینه‌ش ئه‌وه‌یه سارا وه‌ك پاڵه‌وانێك تا كۆتایی بهێڵدرێته‌وه و نه‌كرێت به قوربانیی چركه‌ساتێكى تسوكوروی بێڕه‌نگ. مانه‌وه‌ى سارا گرنگه .گرنگیه‌كه‌شی له‌وه‌دایه ،كه له چركه‌ساتێكدا بڕیارده‌دات هه‌ر چوار هاوڕێ دێرینه‌كه‌ى تسوكوروى بێڕه‌نگ بهێنێته‌وه كایه ،بۆیه داواى ناوى ته‌واو و ناونیشانیان له تسوروكورو ده‌كات .به‌ڕێگه‌ى ئینته‌رنێت ،فه‌یسبوك و گوگڵدا ده‌یاندۆزێته‌وه و داواش له تسوكورو ده‌كات ،كه بچێت سه‌ردانیان بكات و هه‌وڵ بدات لهوه تێبگات ،كه ئایا بۆچی ئـه‌وان شــازده ساڵ پێش ئێسته ئه‌میان به‌جێهێشتوه و به یه‌كجارى
ده‌ستیان لێ هه‌ڵگرتووه! ئه‌و زانیارییانه‌ى كه سارا ده‌توانیت كۆیان بكاتهوه ،هه‌مووى له الپه‌ڕه‌یكدا ده‌درێـــت ب ـه تــســوكــورو .شــره‌یــن ،كه یه‌كێكه له كوڕه‌كان كه‌سێكه ئێسته و له پاش ته‌واوكردنى خوێندنى زانكۆوه بووه به‌نوێنه‌رى بازاڕكردنى كۆمپانیای ئۆتۆمبێلی لێكزس له‌ناو ژاپۆندا و رۆژانه لــه‌وێ له‌ناو ئۆفیسێكى قه‌ره‌باڵه‌غدا كارده‌كات و كاتى زۆر كه‌مى هه‌یه بۆ بینینی خه‌ڵكى تر و سه‌رقاڵبوون به شتی تره‌وه .كورۆ ،كه هاوڕێ كوڕه‌كه‌ى تریانه ه ـه‌ر لـه‌نــاو ناگۆیا نیشته‌جێ بۆته‌وه ،پاش تاقیكردنه‌وه‌ى زۆر كار ئێسته كۆمپانیایه‌كى راوێژكاریی داناوه بۆ راهێنانى خه‌ڵكانى به‌ركار له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى چۆن ببن به كارمه‌ندی شاره‌زا و شیاو. ئێری كه‌یه‌كێكه له كچه‌كان شووى كردوه به كه‌سێكى هونه‌رمه‌ندى گۆزه‌گه‌ریی فینله‌ندی و ماڵى چوه‌ته فینله‌نده و ماوه‌یه‌كه له‌وێ ده‌ژی .به‌اڵم شیرۆ ،تاكه كچه‌كه‌ى ترى هاوڕێیان ماوه‌یه‌ك پێش ئێسته له ناو شوقه‌كه‌ى خۆیدا له شارى هاتاماتسوو له كه‌شێكى ته‌مومژاویدا كــــوژراوه و هیچ بـه‌ڵــگـه‌یـه‌ك له‌سه‌ر چۆنیه‌تیی كوشتنه‌كه‌ى له ده‌ستدا نییه. بۆیه سارا داوا له تسوكورو ده‌كات ،كه بۆئه‌وه‌ى بتوانێت له خه‌مه‌كانى رابردوو بێته ده‌ره‌وه ،ده‌بێت بچێت ئـه‌و سێ هاوڕێ كۆنه‌ى خۆی بدۆزێته‌وه و قسه‌یان له‌گه‌ڵدا بكاتهوه ،بۆئه‌وه‌ى بزانێت ،كه بۆچی شازده ساڵ پێش ئێسته هه‌موویان پێكهوه ئه‌میان ره‌ت كــرده‌وه و هه‌موو ده‌رگایه‌كیان به روویدا داخست! تسوركورو ئه‌م كاره ئه‌نجام ده‌دات، تـه‌نــانـه‌ت بــۆ بینینی ئــێــری ده‌چێته فینله‌نداش ،بــه‌اڵم لــه‌الى هیچیانه‌وه شتێكى ئومێدبه‌خشی ده‌ست ناكه‌وێت، كه بتوانێـت وه‌ك گۆڕانگارى ،كاریگه‌ری بخاته س ـه‌ر ژیــانــى .هێنده هه‌یه ،كه هه‌موویان ددان به‌وه‌دا ده‌نێن ،كه هۆكارى
وازلێهێنانى ئه‌وان ،بریتی بووه له‌وه‌ى ك ه شیرۆ زۆر به جدى گریاوه و گوتوویه‌تى، كه له تۆكیۆ چووه‌ته ناو فالتی تسوكورو له‌وێ له‌الى ماوه‌ته‌وه ،كه‌چی تسوكورو ئــه‌وى زه‌وت كـــردووه و ده‌ستدرێژیی كردۆته‌سه‌ری .پاڵنه‌رێكى تر بۆ تسوكورو دروســـت ده‌بــێــت ،بــۆئ ـه‌وه‌ى درێـــژه به هه‌وڵی بینینی هاوڕێ دێرینه‌كانى خۆی بـــدات ،ئ ـه‌ویــش پــاڵــنـه‌رى ئـــه‌وه‌ى كه تێیانبگه‌یه‌نێـت ،كه به هیچ شێوه‌یه‌ك ده‌ستدرێژیی نه‌كردۆته سه‌ر شیرۆ و ئهوه ته‌نها خه‌یاڵێكى شیرۆ خۆی بووه. پاڵه‌وانه‌كه قه‌ناعه‌تى لـه‌ال دروســت ده‌بێت ،كه براده‌ره‌كانی قایل كردووه، بــه‌وه‌ى كه ئـه‌م هیچ ده‌ستدرێژییه‌كى نه‌كردبێته سه‌ر شیرۆ ،بـه‌اڵم جارێكى تریش خــۆی ده‌كه‌وێته گومانه‌وه ،كه له‌وانه‌یه به بێ ئاگایی چوبێته شاری هاتاماتسو و شیرۆشی زه‌وت كردبێ .بۆیه ئه‌و گومانه تا كۆتایی خوێندنه‌وه له‌الى خوێنه‌ر ده‌مێنێت و یه‌كالییش ناكرێته‌وه. له كۆتایی ڕۆمانه‌كه‌دا ،زۆربه‌ی كه‌وانه ئــاوه‌اڵكــراوه‌كــان چــاره‌ســه‌ری خۆیان وه‌رده‌گــرن ،ته‌نها كێشه‌ی ته‌نهاییه‌كه‌ى تــســوكــوروى بــێــڕه‌نــگ بــه بــێ چــاره ده‌مێنێته‌وه .تسوكورو له چه‌ند كاتێكى نه‌گونجاودا ته‌له‌فۆن بۆ سارا ده‌كات و ده‌یه‌وێت ئه‌و قه‌ناعه‌ت پێبكات ،كه وه‌ك دۆستی هه‌میشه‌یی له‌گه‌ڵیدا بژی .به‌اڵم ساراى ده‌ست ناكه‌وێت ،له دوا په‌یوه‌ندیدا سارا ته‌له‌فۆن بۆ تسوكورو ده‌كاته‌وه، به‌اڵم گومان ناهێڵێت تسوكورو ته‌له‌فۆنه‌كه هه‌ڵبگرێت .بۆیه ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ش ناگات به ئه‌نجام. قسه‌یه‌ك كه مابێته‌وه ده‌ربــاره‌ى ئه‌م كاره جوانه بگوترێت بریتیه له باسی ناونیشانه‌كه‌ى .ناونیشانى ئه‌م ڕۆمانه به ئینگلیزی بریتییه له (كه‌له‌رلێس تسوكورو تازاكى ئه‌ند هز ییه‌رز ئۆف پیلگریمه‌یج تازاكیی بێڕه‌نگ و ئاوازى لۆ مال دووپه‌ی).
پێچی ئــــازارى چه‌شتنى ته‌نهایی له‌ناو ناخی تسوكورودا لول ده‌خــوات، تــســوكــوروش ده‌یـــه‌وێ قــاوه‌خــانـه‌یـه‌ك بدۆزێته‌وه ،په‌رداخێك ئــاو و كوپێك قــــاوه بـــخـــواتـــه‌وه ،بــۆیــه ده‌چــێــت ـه وێستگه‌ى شینجوكو ،كه به‌پێی ئاماره راگه‌یه‌ندراوه‌كانى دونیا ئه‌وێ یه‌كێكه له قه‌ره‌باڵه‌غترین وێستگه‌كانى هاتوچۆ نــاوخــۆیــیـه‌كــانــى دونــیــا ،بـه‌یــانــیــان و پاشنیوه‌ڕوان له یه‌ك و سه‌عات و نیو كاتى ئه‌و دوو ده‌مه‌ى رۆژدا نزیكه‌ى چوار ملیۆن كـه‌س به نــاو ئـه‌و وێستگه‌یه‌دا هاتوچۆ ده‌كه‌ن .بۆیه ،ووشه‌ی پیلگریمه‌یج له تێكسته ئینگلیزییه‌كه‌دا هاتووه ،كه به ماناى (حه‌جكردن) یان گه‌شتی رووحی دێت .به‌اڵم بابه‌تی ڕۆمانه‌كه په‌یوه‌ندیی به ئه‌و باسه‌وه نییه .به‌ڵكو (ییه‌رز ئۆف پیلگریمه‌یج) نــاوى ئینگلیزیی پارچه مۆسیقاكه‌ى لیسته‌كه ،كه گوتمان زۆر جار له ئه‌م كــاره‌دا ئاماژه‌ی پێدراوه. واته ئاوازى (لۆ مال دووپه‌ی) ،كه ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌یان بۆ كــوردی ته‌رجه‌مه بكرێت، ده‌بێت به (ئــاوازى ئــازارى نیشتمان). بۆیه ئه‌گه‌ر سبه‌ی وه‌رگێڕێكى خۆمان بیر له به‌كوردیكردنى ئه‌م ڕۆمانه بكاتهوه، به‌نده پێی باشه ،كه ناونیشانه‌كه‌ى ئـــاواى لێبكرێت (تــســوكــورو تازاكیی بێڕه‌نگ و ئاوازى ئازارى نیشتمان) یان تسوكورو ...نووسه‌ر ئـه‌وێ ده‌كــات به وێستگه‌یه‌كى پیشاندانى خه‌مباریی خه‌ڵكى نیشتمانه‌كه‌ى و پێمان ده‌ڵێت بڕوانه چوار ملیۆن كه‌س بێره‌دا تێپه‌ڕ ده‌بن و سیماى كه‌سیان ئاسووده‌یی پێوه دیارنییه ،به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه هه‌موویان خه‌مبارن .خه‌مباریی ناو وێستگه‌كان، خه‌مباریی دابڕاویی خه‌ڵكه‌كانه له یه‌كتر، ئه‌گه‌ر ئێمه كاتى وامان نه‌بێت پێكهوه به‌سه‌ری به‌رین ،ورده‌ورده وشكبوونه‌وه لـه‌نــاو ناخمانه‌وه ســه‌ر هــه‌ڵــده‌دات و بااڵشمان ده‌ته‌نێت.
ژمار ه ( )٤٣٩دووشه‌مم ه 201٥/١/٥
«««
8
كۆكردنەوەی شەونم
کەریم دەشتی
www.chawderne
پۆرترێت :ئاریان
من ئێستا تای ئەوین داگیری كرددوم شەونمی رژاوی چاو كۆ ئەكەمەوەو كیمیای دڵشكانی پ ێ ئەنووسمەوە جانتاكەم پڕە لە فرشەی زەردهەڵگەڕاوی پاییز پڕە لە وێنەی ڕووتی سپێدە ،لە پەلكە گیای مەینەتی چوومەتە ناو ماڵی سكڵ ڕێنووسی ئاسۆی پێداوم قوڕی خەیاڵی مەحاڵم گرتۆتەوە لیرەو لەوێ ئاخر نووسینەوەی تۆ زمانی تابانی پێئەو ێ كردنەوەی دوگمەی ئاوین و زریزەی گەردنی وەهم خوێندنەوەی كڵپەو بلێسەی ناو كتێبانی پێئەو ێ لێكدانەوەی شوفرەی نێوان سپێدان و كزەبای ساردو تۆز ێ قەردی حیكمەتی ،لە خەزنەی خودا پێئەوێ پێشەكیم نووسیوە باران پێدا چۆتەوە گریاوە تا لە سەرنجی ناو شیرازەكانی مانگ گەیشتووم سەدان تاشەبەرد شەق بووە ،ڕەنووم بە سەردا رماوە گەوهەری تازەم لە قوواڵیی سەدەفی دەریا هێناوە تێكەڵی خوێنی وشەم كردووە چوومەتە دوورترین قەاڵ دێرینەكان ڕەنگی ئاویم لە خشتەكان دەرهێناوە مەرەكەبم لە خوێنی پەپوولە دزیوە بۆیە هەر شت ێ ئەنووسمەوە باڵ ئەگر ێ تا ناونیشانم داڕشتووە سەدان پەڕم دڕاندووە لەگەڵ سەدان تیشكەنازی ئێوارەكان بەشەڕ هاتووم ئاخر من ئەمەو ێ مێژووی شەونم بنووسمەوە
هەزارانم كووپەی شەرابم خەست كردووە تا تۆز ێ جوانی ناو مانام دەست كەوتووە داڕشتنەوە لەبی شەونم پێویستی بە بای پاییزە پێویستی بە سیحرو گومانە داڕشتنەوەی خەمی شەونم پێویستی بە وەهمی زمانە ئاوازی ناو قوڕگی شێرم دەرهێناوە دێوەزمەی شەوم كوشتووە لە ئەلیژیریا قسەم لەگەڵ ئۆدیسای دانتی كردووە چوومەتە ناو گەلەرییە دێرینەكانی فینیس نووسینی سەر هەزارەها تاشە بەردم خوێندۆتەوە بە ئاوی حەوت پشتی شەونم وێنەی بەرگم داڕشتووە ئاگرم لە پرۆمیتۆس دزیوە خشتی زێڕی دیدگام داڕشتۆتەوە من ئەمەو ێ مێژووی شەونم بۆلكە گیا بنووسمەوە من ئێستا لە نێو خەرەندی یادەوەری كەڤری وشەكان ئەشكێنم تا شووشەی شكاوی شەونم كۆكەمەوە هەموو سپێدەیەك لەبەر بای كێوان ئەوەستم تا شەوقی ئەزەل دەسگیر كەم دواجار گریام زۆر گریام فرمێسك و شەونم تێكەل بوون لە گۆڕستانە كۆنەكە پاڵتۆ تازەكەی خۆمم بە كێلی گۆڕ ێ هەڵواسی جەستەی خۆمم لە ناو ws.com
دڵی تاشە بەرد ێ ناشت كە پڕ بوو لە گوللەی گەرمی یادەوەری ئێستاش كە خۆرەتاوی ئێواران لێی ئەدا وەك زیو ئەبریسكێتەوە پیاوێكی پیر بە كوڵنگێكی تازە هەناوی زەوی شەق ئەكرد بە شەنم ئەیڕشاند بالۆرەی بۆ گەنجێتی خۆی ئەچڕی سەرم كووللەی بەفرەو دڵم ئاگر كۆتەرە درەختێكی الر سێبەری دابووە گۆڕێكی ڕاست شەرمێكی كچانە گەاڵكانی ئەبەخشی بە پاییز من هەر لە گۆڕستانەكە مامەوە چوزانم هەزار ساڵ ئەبوو ئاخر من مێژووی شەونم ئەنووسمەوە لە هەموو الیەكەوە خەڵك تەرمیان بە دیاری ئەهێنا خاكیش دەروونی خۆی ئەكردوە گۆرانی ئەووت وەرنەوە ناو باوەشی من جگەرگۆشەكانم هەموو ئەوانە ئەوكاتە رووی دا كە ئیوارە باڵی شكابوو من وامزانی سپێدەیە هەر زوو شەوم بەسەرداهات شەوێكی درێژوو ئەبەدی غەرقی شەونم بوو بووم
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5 سةرثةرشتيار: بةهمةن تاهير نةريمان
230
www.chawdernews.com
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
rwangewrexne@yahoo.com
ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي ،ئاينناسى ،هزر
بەرگرییەك لە حەمەسەعید حەسەن
عەلی مستەفا لە شەوانی مەولوددا حەمە سەعید حەسەن پۆستێكی كورتی لە پەیجی حۆیدا دانابو .ئەم پۆستە چەندین مشتومڕی دروستكرد .چەند هاوڕێیەكم لە فەیسبوك وەكو گلەیی ،یان وەكو ناڕەزایی لە دەربڕینەكەی حەمەسەعید حەسەن چەند پۆستێكیان باڵوكردەوە ،كە ئەو هاوڕێیانە پێیان وابــو ئەو نوسینەی شاعیر و نوسەر جۆرێك لە (نارۆشنبیری) و (بێ ئەدەبی) و (ناشیرینی)تێدایە .لە كۆمێنتی ئەو چەند هاوڕێیەدا چەندان كەس جوێن دەدەن و سوكایەتی بە حەمەسەعید حەسەن دەكەن و دواتر چەند پەیجێكیش بۆ وروژاندنی سۆزی ئاینی فوی پێدادەكەن و زۆرێك لەو جنێو تەشهیرانە باڵودەكەنەوە كە بەو نوسەرە دەكرێت .تاكو كار گەشتۆتە ئەوەی كادێری پێشكەوتو و مەكتەب سیاسی ئیسالمیەكانیش هاتونەتە سەرخەت و جوێن و سوكایەتی ئەو خەڵكە سادەیە دوبــارە دەكەنەوە و تەبەنی دەكەن. مــن رەنــگــە لــەگــەڵ ئـــەو دەربــڕیــنــەی حەمەسەعید حەسەندا نەبم ،بەاڵم لە سێ الیەنەوە هەوڵدەدەم ئەو بابەتە شیبكەمەوە: ماف ،دەربڕینەكە ،جوێن و سوكایەتی. دەبێت لــێــرەوە دەستپێبكەین كە ئایا حەمەسەعید حەسەن مافی خۆی نییە لەسەر ئاین یان لەسەر داعش چۆن رایەكی هەیە و چۆن دەریدەبڕێت؟ لەمەدا مافی رادەربڕین و شیكردنەوەی هەر بابەتێك دەبێت پارێزراوبێت و فەراهەمبێت و هەمومان بۆ خۆمان و بۆ هەر كەسێكی دیكە بەرگری لێبكەین .بۆیە نوسەر مافی خۆیەتی چۆن رای خۆی دەردەبڕێت. دواتـــر ئایا دەربــڕیــنــەكــەی حەمەسەعید حەسەن را و بۆچونە ،یان سوكایەتیە؟ حەمەسەعید حەسەن بە محەمەد پێغەمبەر دەڵــێــت( :پەیامبەری داعـــش) .ئایا ئەم دەربڕینە چەندە سوكایەتی و جوێنە؟ رەنگە دیاریكردنی ئەوەی دەربڕینێك سوكایەتی و جوێنە یان را و بۆچونە هەندێك ئاڵۆزبێت هەر الیەنە و بە بارێكدا رایبكێشن ،بەتایبەت لە بابەتێكی گەرم و فرە دیو و فرە رەهەندی وەكو داعش و جۆر و مۆدیلی ئەو ئاینداریانەی كە ئەمڕۆ لە ئارادان .بەاڵم ئێمە لێرەدا لەو لۆجیكەوە لەسەر ئەم بابەتە دەدوێین كە تاك و گروپەكان خۆیان دەدەنە پاڵ چ كەس و ئایدۆلۆجیایەك ،ئەو خۆدانەپاڵە دەبێت بكرێتە بناغە .ئێمە لەو لۆجیكەوە سەیری بابەتەكە دەكەین كە هەر كەسێك و كۆمەڵە و گەلێك خۆی بەچی وەسفكرد و خۆی دایە پاڵ چی و چ كەسێك ،ئەوا كەس ناتوانێت لەوە بێبەرییان بكات .واتە ئەگەر كەس و
وەك چۆن محەمەد پێغەمبەری سۆفی و سەلەفی و شیعە و سوننەیە ،پێغەمبەری قاعیدە و تاڵیبان و بۆكۆحەرام و داعشیشە قاعیدە و بۆكۆحەرام و تاڵیبان و داعش وەكو گروپی تیرۆریستی كاتێك دەڵێن كە ئێمە پێغەمبەرمان محەمەدە و تەنانەت پێیانوایە كە خەڵكانی تر فەرمان و ئامۆژگاری و سونەتەكانی ئەو جێبەجێناكەن و ئەوە ئەوانن كار بۆ جێبەجێكردنی دەكەن ،ئەوا لەمبارەوە كەس ناتوانێت بڵێت محەمەد پێغەمبەری ئەوان نییە
ئیسالمییەكان خۆیان دەستیان هەبووە لەسوكایەتیكردن بە پیرۆزییەكانی ئیسالم
توانا ئەكرەم
2
داعش هێزێكی ئیسالمیی سیاسیی هاوچەرخە
سامان كەریم
5
گروپێك وتیان ئێمە ماركسین ،ئەوا ئێمە ناتوانین بیانكەین بە نەتەوەیی یان ئاینی. ئەگەر لوڕەكان یان شەبەك و شنگالییەكان وتیان ئێمە كوردین ،ئیتر كەس ناتوانێت بڵێت ئەوان كورد نین .هەروەها سۆفی و شیعە و عەلەوییەكان كاتێك دەڵێن ئێمە پێغەمبەرمان محەمەدە ،كەواتە سونە و سەلەفییەكان ناتوانن بڵێن كە محەمەد پێغەمبەری ئەوان نییە .بەهەمان شێوە قاعیدە و بۆكۆحەرام و تاڵیبان و داعش وەكو گروپی تیرۆریستی كاتێك دەڵێن كە ئێمە پێغەمبەرمان محەمەدە و تەنانەت پێیانوایە كە خەڵكانی تر فەرمان و ئامۆژگاری و سونەتەكانی ئەو جێبەجێناكەن و ئەوە ئەوانن كار بۆ جێبەجێكردنی دەكەن، ئەوا لەمبارەوە كەس ناتوانێت بڵێت محەمەد پێغەمبەری ئەوان نییە. بەپێی ئەم لۆجیكە ئێمە پێمانوایە وەكچۆن محەمەد پێغەمبەری سۆفی و سەلەفی و شیعە و سوننەیە ،پێغەمبەری قاعیدە و تاڵیبان و بۆكۆحەرام و داعشیشە .وەكو چۆن پێغەمبەری عەرەبە بەهەمان شێوە پێغەمبەری بەشێكی زۆری كورد و فارس و تورك و هتد...یە .واتە ئەو دەربڕینەی حەمەسەعید حەسەن سوكایەتی و جوێن نیە و ئەو كەسانەش بە سوكایەتی و جوێنی دەبینن با رێگەی دادگا بگرنەبەر و داوای لەسەر تۆماربكەن. لەبەرامبەردا ئیسالمییەكان ،بە كادێری ســادەیــانــەوە ،بــۆ كــادێــری پێشكەوتو و تەنانەت پلەدار و ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و وەزیــریــان ،بــەڕاســت و چەپدا جوێن و سوكایەتی و ئیهانە بۆ ئەو نوسەرە دەنێرن و باڵودەكەنەوە .ئەم كارەی ئیسالمییەكان لە پۆستەكانی خۆیان و پەیجەكاندا بەناوی خۆیانەوە و بێپەردە باڵویدەكەنەوە و بە بەرگری دەزانــن( .عەبدولسەتار مەجید) ئەندامی مەكتەبی سیاسی كۆمەڵی ئیسالمی و وەزیری كشتوكاڵی ئەم كابینەی حكومەت نمونەی ئەو جوێندەرانەیە و لە پۆستێكدا بە جوێنی (دەك روت رەشبێت) و (وەڕینی ســەگ و تــانــجــی) هتد سوكایەتیەكانی ریزدەكات .ئەم كارەی ئیسالمییەكان دەیكەن هەر ئەوە نییە سوكایەتی و جوێنبێت ،بەڵكو ئیرهابی كەسایەتی و ئیرهابی فیكرییە .واتە دەربڕین و وەاڵمــی ئیسالمییەكان كە هیچ گومانی تێدانییە جوێن و سوكایەتی و ئیرهابی مەعنەوی و تەنانەت كەسایەتی و جەستەیی و كۆمەاڵیەتی ئەو كەسەیە و پێویستە بە زوترین كات لەسەر ئەم كارانە بدرێنە داداگا. بەاڵم دەربڕینەكەی حەمەسەعید حەسەن بە ئاسانی ناتوانرێت بسەلمێنرێت كە جوێن و سوكایەتیە .بۆیە لەمەدا دەبێت لۆمەی ئیسالمییەكان و هەمو ئەوانە بكرێت كە جوێن دەدەن و سوكایەتی دەكەن. لەبەرامبەردا ،دەبــو ئیسالمییەكان دور لە جوێن و سوكایەتی وەاڵمی ئەو دێڕەی حەمەسەعید حەسەنیان بدایەتەوە ،بەتایبەت كادێرە حیزبی و رۆشنبیرەكانیان .یان زۆر بەسادەیی ئــەوەیــان بكردایەتە كەیسێك بیاندایەتە دادگا ئەگەر بە جوێن و سوكایەتی دەبینن.
ئاهەنگی "مەولید" و واڵتی کوردەواری سوڵتان موزەففەر کورد بوە یان تورکمان؟ سەروەر پێنجوێنی گەلێ جار باس لە پەیوەندیی ئاهەنگی "مەولید" ی پێغەمبەری ئیسالم بە کولتوری کــورد و واڵتی کوردەواریەوە دەکرێت و ئەو داب‌ونەریتە بە "بەڵگەیەکی ئاوێتەبونی ئیسالم و کــورد" دادەنــرێــت ،ئــەوەش لە ڕێگەی پەیوەست‌بونی ئەو داب و‌نەریتەوە بە کەسێتیی (سوڵتان موزەففەر) و هەولێرەوە .بەاڵم با بزانین ئەم پەیوەندیە لە ڕاستیدا هەڵگری چ واتایەکە.. بەپێچەوانەی چــاوەڕوانــی و گومانی هەندێکەوە؛ "سوڵتان موزەففەر" (السلطان مظفر الدین) ـ کە داب‌ونەریتی ئاهەنگی "مەولید" ی پێغەمبەری ئیسالم لە هەولێر ئەو دایمەزراندوە ـ؛ کورد نەبوە ،بەڵکو تورکمان بــوە (بۆیە دەبینین نــازنــاوی "گۆکبۆری" بــوە ،کە Gökböriبە تورکی یانی" :گورگی شین") ،و درێژەی فەرمانڕەوایی بنەماڵەی (زەنگی) ی تورکمان بوە. دوای ئەوەی لە چەند شەڕ و "جیهاد" ێکدا دڵسۆزی و لێهاتویی زۆری نواند؛ سەالحوددینی ئەییوبی هەم کردیە زاوای خۆی (خوشکی خۆی "ڕەبیعە خاتون" ی دایە) و هەم کردی بە دەسەاڵتداری هەولێر و شارەزور. ئاخر ناوچەکانی الی خۆرهەاڵت و باکوری سەڵتەنەتی ئەییوبی بە دەستی هەندێک بنەماڵەی تورکیەوە بون ،وەکو (سەلجوقیەکان) و (ئەرتوقیەکان) و (دانشمەندیەکان) لە باکور [کە ئەمانە زۆربەی کوردستانی باکور لەژێر دەستیاندا بــو] ،و (خواریزمشاهیەکان) [کــە الی خۆرهەاڵتی کوردستانی خۆرهەاڵتیان لەژێر دەستدا بو] و (ئەتابەگەکان) ی موسڵ (وەکو بنەماڵەی "زەنگی") لە خۆرهەاڵت .و ئەییوبیەکان لەگەڵ ئەمانەدا گونجاو بون ،و خۆیشیان (خودی بنەماڵەی سەالحوددین) لەژێر سایەی بنەماڵەی زەنگیدا دەرکەوتون .هەر بۆیە گومان لە تورکمان‌بونی خۆیشیان دروســت بوە .و زۆربەی سوپاکەی سەالحوددینیش لەو "مەملوک" [=کۆیلە] ـە تورکیانە بون کە سەالحوددین بۆ ئەو مەبەستە کڕیبونی، و زیاتر پشتی بەمانە بەستبو و ڕاوێژی پێ دەکردن، و ئیتر دەسەاڵتیان پەیدا کردبو و چینێک بون پێیان دەوترا "الصالحیة" و "القاهریة" ،و سەالحوددین لەم کارەدا شوێنپێی سەلجوقیەکان و ئەتابەگە زەنگیەکانی هەڵ‌گرتبو! لێرەوە دیارە دەوڵەتەکەی سەالحوددین تا چ ڕادەیــەک وەکو درێژەی سەڵتەنەت و دەسەاڵتە تورکیەکانی ناوچەکە بوە. لەبەر ئەوە پێم وا نیە ئەو بۆچون و "تەصەوور" ە ڕاست بێت کە یادی "مەولید" ی پێغەمبەری ئیسالم؛ "بەڵگەیەکی تری ئاوێتەبونی ئیسالم و کورد" بێت .وەکو وتم ئەو یادە لە چوارچێوەی دەسەاڵتێکی ئیسالمیی تورکمانیدا پەرەی پێ دراوە ،و ئەوەش لە شارێکدا کە هەتا ئێستەش بە هۆی ئەو ڕابردوەوە بۆن‌وبەرامەیەکی تورکمانیی هەیە [و هەتا ئێستەش هەندێک بنەماڵەی کوردی ـ هەتا ـ کوردپەروەریش لە هەولێر لەناو ماڵیشدا بە تورکمانی قسە دەکەن!] ،و ئیتر دواتر و درەنگێک بوەتە داب‌ونەریتێکی باڵوی ک ــوردەواری .بۆ نمونە: ئەو هەڵبەست و سرودە ئایینیە کوردیانەی لەبارەی "مەولید" ەوە هۆنراونەتەوە؛ لەم چەند سەدەیەی دواییدا پەیدابوون. لە ڕاستیدا "ئاوێتەبونی ئیسالم و کورد" لەو ئایین و ئایینزا ئاوێتانەدا هاتوەتە جێ کە کورد لە ڕێگەیانەوە و لە چوارچێوەی هەندێک قاڵب و هێمای ئیسالمیدا درێژەی بە ئایینیە کوردیە کۆنەکەی (یەزەتەپەرستی) داوە ،ئەوەش وەکو ئایین و ئایینزا ئاوێتەکانی (یارسان) و (ئێزدی) و (عەلی‌ئیالهی) و (عــەلــەوی) .ئەمانە بەڵگەی ڕون و نمونەی ڕاستەقینەی "ئاوێتەبونی ئیسالم و کورد" ن ،نەک دەسەاڵتێكی ئیسالمی-سوننیی وەکو ئەوەی سوڵتان موزەففەر و زەنگیەکان و ئەییوبیەکان کە لە ڕاستیدا نمونەی تــوانــدنــەوەی کــوردن لەناو ناسنامە عەرەبی(+تورکمانی)-ئیسالمیە سوننیەکەدا .و لەم الیەنەوە ئەییوبیەکان و هاوپەیمانە تورکیەکانیان خراپترین ڕۆڵیان گێڕاوە.
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
ئیسالمی سیاسی
2
دەستی ئیسالمییە سیاسییەكان لە سوكایەتیكردن بە پیرۆزییەكانی ئیسالم زانا ئەكرەم لــەم رۆژانـــــەدا قەڵەمگەلێك لە ساڵیادی بۆنەی مەولودو بۆنەكانی سەری ساڵدا هەر لەسەلەفییەكانەوە بەرامبەر بەوانەی یادی لەدایكبوونی پــێــغــەمــبــەر دەكـــەنـــەوە تــەنــانــەت لەیەكێك لە كەناڵەكاندا ئەوانەی بۆنە دەكــەنــەوە بە كافر چوێنران، یــاخــۆ داعـــش لــە نــاوچــەكــانــی ژێر دەسەاڵتی خەالفەتەكەیدا ئەو بۆنەیەی قەدەغەكردو كوژاندییەوە .هاوكات ئیسالمییە سیاسییەكانی ئێرەش وەك هەمیشە بە دەموچاوێكی گرژەوە چ لە بۆنەكانی سەری ساڵو چ لە بۆنەكانی مــەولــودا خــۆیــان ئــامــادەكــردووە. لەدەرەوەی ئیسالمییەكانیش كاردانەوە هەبوو قەڵەم گەلێك بەكاریگەریی توندوتیژییەكانی ئیسالمی سیاسیی تانەو تەشەریان لە سەرچاوەكانی ئــیــســام‌و تــەنــانــەت پێغەمبەریش دا .هەموو ئەوانە پێویستە بزانین ێ تێیدا ســەرچــاوەكــەی چییەو ك ـ بــەرپــرســە؟ لەئیسالمی سیاسیدا هاتنەدەنگ لەسەر نوسینی نوسەرێك یان كۆمێنتێك جێگەی گومانە. ئــەوان گەر مەبەستیان بەرگرییە لــە قــورئــان‌و پێشەواكەیان ،بــۆ لە بــەرامــبــەر پــرســی قۆڵبەستكردنی مەالكرێكار قورەما مابوون‌و خەڵكیان نەهێنایە سەر شەقام ،خۆ ئاشكرایە ئەمجارەیان مەالكرێكار بەتۆمەتی هــەڕەشــەی كوشتن لە سوتێنەرانی قورئان خرابوە زیندانەوە؟ یا ئەو قــورئــانــەی مـــەال كــرێــكــار بــەرگــری لێكرد قورئانێكی تربوو یان كۆمەڵ‌و یەكگرتوو بەرژەوەندی پارتەكەیان لە سەروی بەرژەوەندی قورئانەوەیەو هاتو هاواری ئەم جارەشیان بۆ بەرگری نییە لە پێغەمبەرمان محەمەد ،بەڵكو بۆ میتینگێكی جەماوەریی‌و چاوبەستێكی سیاسیی لــەبــەردەم خەڵكەكەیان‌و جـــەمـــاوەری دڵــســۆز بــۆ ئیسالم؟! بەبڕوای ئێمە سیاسیەكانی بزووتنەوە ئیسالمییەكان بۆیان روونبووەتەوە لە ستراتیژدا مایەی زەنگینكردنی پرۆژەی زایۆنیزم‌و رەوتــی سیاسیی خۆرئاوا بەتایبەت ئەمریكان لەرۆژهەاڵتدا ،گەر ئیسالمییە شلڕەوەكان دیوێكی كاڵی بەرژەوەندی خۆرئاوا بن‌و دیاردەیەكی ئیمپریالیزمبن ،ئـــەوا ئیسالمیە توندڕەوەكان بەئاشكرا دیاردەی تۆخی ئەو پــرۆژەیــەن .بەپێشچاوی دنیاوە كەسێكی وەك بەرنارد لیڤی فەرەنسی بـــەرەچـــەڵـــەك جــولــەكــە نــەخــشــەو ئەجێندای ئەو بەهارە دادەڕێژێت كە ئــەوڕۆكــە ئیسالمییەكان بەبەهاری ئیسالمی نێوی دەبــەن .كەلەراستیدا بــەهــاری خــۆرئــاوایــە لەنێوچەكەداو هەرزوو روسیاو چین‌و ئێران دەركیان بەو راستیە كردووە. سەرەتاكانی نەخشی ئیسالمییەكان لــە تێنەگەیشتن لــە واقــیــعــی رۆژو كۆڵەواربونیان لە هەڕەشەو كوشتندا مانای تێنەگەیشتنیانە لە ریفۆرمی ئاینی‌و ئەو سەردەمە نوێیەی كە خۆرئاوا ئاینی مەسیحی تێدا ئارام‌و هێوركردەوە. گــۆڕانــەكــان لــێــرەو لــەوێــی ئــەوروپــا شێوەیەكی گشتی دایـــە بــارودۆخــی چاكسازییەكان لەسەرەتاوە شۆرشی پیشەسازی لە ئینگلتەراو بزووتنەوەی ریفۆرمی ئاینی لە ئەڵمانیاو تەقینەوەی عەقڵ‌و رۆشنگەری لە پاریس‌و شكاندنی سنورەكان‌و كەشفی ئەودیو دەریاكان لە پورتوگال‌و ئیسپاندا هاوكات داهێنانی هــونــەرو شۆڕشی سیاسەت لە میری ماكیاڤیلیدا ئیتر پیرۆزییەكانی لەبەردەم
هۆش‌و عەقڵی ئینسانی ئەوروپادا گچكە كــردەوە ،لە ئەورپادا گچكەكردنەوەی پیرۆزییەكان بە كنەكردن‌و تێكشكاندنی بتە پــیــرۆزەكــان‌و سوكایەتیكردن بە مەسیح دروست نەبوو ،پیرۆزییەكان لە ئەوروپادا تەنها سیحرو وەهم بوون‌و جگە لە چاوبەستی كۆمەڵگە هیچی تر نەبوون، هەربۆیە بە وەرگێڕانی كتێبی پیرۆزو گــەشــەی عــەقـڵ‌و زانــســت بەنەزمێكی ئۆتۆماتیكی هەموو ئەو وەهمە رەویەوەو راستیەكان بۆ خۆیان هاتنە ئاخاوتن، كەواتە لەوێدا ریفۆرمیستەكان ئەرك‌و ئەدای عەقڵیان دۆزیەوەو بینیان رێگەی عەقڵ جودایە لە رێی وەه ـم‌و سیحرو چــاوبــەســت ،ئـــەوان چـــاوی مرۆڤیان كــــردەوە‌و كلیلی پــوچــەڵــكــردنــەوەی سیحرەكانیان زانـــی .ئـــەوەی لێرەدا پرسیاری گەورەیە ئەوەیە كە لە شۆڕشی ئایینی ئــەوروپــاداو لە سەرهەڵدانی چەندین رێچكانی مەسیحیی جەماوەریدا
ریفۆرم لە شیوێكی تردا .ستەمكاری لە رۆژهـــەاڵتـــدا فــشــار لــەســەر خاڵێك دروســتــدەكــات‌و كــاردانــەوە لەخاڵێكی تردایە .هۆكاری دیاریش بۆ ئەو تەنگژەیە یاخۆ بەواتایەكی تر هۆكاری دیار بۆ ئەو مەزهەلەیە لەالیەكەوە بریتییە لەوەی كە ریفۆرم لە رۆژهــەاڵتــدا پــرۆژەی خودی رۆژهـــەاڵت نییەو بەڵكو پرۆژەیەكی هێنراوە‌و رەگ‌و رەچەڵەكی هەر لەمێژووی ناوەڕاست كە عەباسییەكان‌و كلكەكانی لــەوانــە سەلجوقی‌و بوەیهی و دواتــر دەسەاڵتە پەرتەكانی بوەیهی‌و سەلجوقی‌و فاتمی‌و میرنشینەكان لە ئەستۆیان گرتبوو ،لە مێژووی نوێشدا وسمانییەكان‌و دواتـــریـــش دەوڵـــەتـــە دینییە شكڵ نەتەوەییەكانی ئەوڕۆ ئاراستەی دەكەن. كە هەموو بزووتنەوە ریفۆرمەكانیان بەتەواوی سەرچاوەكانیان زانراوە كێ‌‌و چی لە پشتیانەوە بــوون .لەالیەكی تریشەوە شوناسی ریفۆرم لە رۆژهەاڵت‌و
شـــەقـــام ،بــەڵــكــو زەنــگــیــن‌و لــۆبــی یەهودییەكان هەر سوكایەتییەكیان لەو پرسەدا لەنێو چوارچێوە یاساییەكاندا لەقاڵبداوەو بگرە هێند مەحكەم بیری لێكراوەتەوە كە هەر وروژانێكی لەالیەن واڵتێكی هەیە جانچی وەك ئێرانەوە بە قــازانــجــی بــــەرەی جـــوو لــەســەروی هەمویانەوە ئیسرائیل دەشكێتەوە .لە جیهانی ئیسالمیداو لەمێژووی نوێدا دەستبردن بۆ پیرۆزییەكان ئیسالم‌و كاردانەوەكان و تێكەڵكردنیان بەكایەی سیاسیی دەگ ــەڕێ ــت ــەوە بــۆ ئایاتە شەیتانییەكانی ســەلــمــان روژدی‌و كــاردانــەوەی ئیمام خومەینی لەمەڕ نێوەڕۆكی پەرتوكەكەی‌و پاشان فەتوای كوشتنی‌و هەوڵی غافڵكوژكردنی نێوبراو. واتە ئەم نەریتە كە نانەزمیەكی پێوەدیار بوو ،بەڵكو نوسەرێكی بێبایەخی وەك سەلمان رووشدی كردە كەسێكی دیارو نــاوێــكــی گــــەورە لــە نــێــو نــوســەرە
قــاجــارەكــان ،لەبەر ئــەوە وەك چۆن زوینگلی‌و جۆن كاڵڤن سێبەری خۆیان بــوون ،ئــەوان سێبەری ناوێكی دیكە بــوون‌و پــردی تاكتیكەكانی زایۆنیزم بـــوون .بــەبــڕوای مــە سوكایەتیكردن بەپیرۆزییەكانی ئیسالم ئامانج لێی سوكایەتیكردن نییە بە پێغەمبەرو كتێبی خوداو پیرۆزییەكانی گەالنی موسڵمان، بەڵكو ئەم دیــاردەیــە دەگەڕێتەوە بۆ هەڵەیەكی مێژوویی كە لە فەتوایەكی كێشەی سەلمان روشـــدی‌و كۆماری ئیسالمی ئێرانەوە دەستی پێكرد .ئیتر ێ نوسەرە مولحیدەكانی لێرەوە لێرەو لەو جیهانی ئیسالمی رووبـــەرووی هەمان بـــەزم‌و بــالــۆرە دەبـــوونـــەوەو چەندین مەبەست‌و مەرامی تایبەت خزایە نێو مەكری سوكایەتییەكانەوە .راپۆرتەكانی دۆسیەی پەنابەرەكانی جیهانی ئیسالمی ئــامــاژە بــەوە دەدەن كــە لــە كۆتایی حەفتاكانەوە تاوەكو ئێستا زۆرینەی
ئەو قورئانەی مەال كرێكار بەرگری لێكرد قورئانێكی تربوو یان كۆمەڵ‌و یەكگرتوو بەرژەوەندی پارتەكەیان لە سەروی بەرژەوەندی قورئانەوەیەو هات و هاواری ئەم جارەشیان بۆ بەرگری نییە لە پێغەمبەرمان محەمەد ،بەڵكو بۆ میتینگێكی جەماوەری‌و چاوبەستێكی سیاسیی لەبەردەم خەڵكەكەیان‌و جەماوەری دڵسۆز ه بۆ ئیسالم؟! رەوتی ریفۆرمخوازی دنیای ئیسالم ،كەخۆی لەئیسالمی سیاسیدا دەبینێتەوە بەهەموو پێوەرێك زادەی كۆمەڵگەی رۆژهەاڵت نییەو پرۆژەیەكی هاوردەكراوو سەپێنراوی سەر ئیسالمی رەسەنی جیهانی ئیسالمییە پرسی سوكایەتی بە مەسیح نەبووە خــاڵــی وروژان‌و هەستانی خەڵك، پــەپــێــچــەوانــەوە خــەڵــك هــەســتــان‌و خۆپیشاندان‌و میتینگی مەزنیان لە سەنگەری بەرامبەر بە پیرۆزییەكاندا دەكــرد ،كاتێك لۆسەر زانیارییەكانی كلێسای پــوچــەڵ دەكــــردەوەو داوای چاكسازی دەكــرد‌و سنورە سورەكانی پێشێل دەكــرد جگە لە خەڵك‌و خوا كەسێك پشتیوانی نــەبــوو ،تەنانەت دەســەاڵت‌و میریی دژایەتی سەختیان دەكرد .بەگوێرەی شیكاری بیرمەندانی ئەو قۆناغەی ئەوروپا هۆكاری سەركەوتنی ریفۆرمە ئاینییەكان لە ئەوروپادا بەپلەی یــەكــەم دەگــەڕێــتــەوە بــۆ ئـــەوەی كە ریفۆرمەكان پرۆژەی خودی كۆمەڵگەی ئەورپی بون‌و ئیستیراد نەبوون ،بەپلەی دوویـــش دەگــەڕێــنــەوە بــۆ ئـــەوەی كە رێبەرەكانی ریفۆرم پشتیان بەخەڵك بەست بۆ شكاندنی پیرۆزییەكانی كڵێسا. ئەم رەوشە بەنیسبەت رۆژهەاڵت‌و خودی ریفۆرم لە سیاسەت‌و ئاینی ئیسالمیدا رێك پێچەوانەیە .چونكە هەردوو هۆی بــاســكــراو نــە لــەمــێــژوو لــە ئێستای رووداوەكــــانــــی جیهانی ئیسالمیدا ئامادەییان نییە .ریفۆرم لە جیهانی ئیسالمیدا شوناسێكی نییەو وەك زەرورەت سەرهەڵنادات ،لە ئەوروپادا گەر ستەمكاری ئاینی لە لوتكەدا بوو، خواستی كۆمەڵگە ریفۆرمی ئاینی بوو، ێ لێرە ستەمكاری لە شیوێكدایەو وەل
جیهانی ئیسالمیدا شوناسێكی هەڵەیە یاخود شوناسێكی سیاسیی هەیە ،یان بەواتایەكی تر وەك ئەحمەد ئەمین گــەورە بیرمەندی نەستیلەی عــەرەب دەیگۆت »:خــودی ریفۆرم لە جیهانی ئیسالمیدا بریتییە لە چاو بەست» .چی جای ئەوەی چاو بەست بكاتەوەو ئاسۆ پیشانی خەڵكی بــدات .لەم شیكردنە بــەراوردكــاریــیــەدا پــرســی ریــفــۆرم لە رۆژهەاڵت‌و رۆژئاوادا وەك نموونەیەك بۆ دیــاردەی سوكایەتی بە پیرۆزییەكانی ئیسالم دەهێنینە بەرباس .سوكایەتی كردن بە پیرۆزییەكانی ئیسالم ،لەوانە شێواندنی رووی راستەقینەی پێغەمبەر درودی خودای لێبێت‌و سوتاندنی قورئانی پیرۆز لە الیەن میدیای خۆرئاواوە لێرەو ێ دەهێنرێتە بەرباس‌و میدیای زەردی لەو خۆرئاوا دەهۆڵی بۆ دەكوتێت .مێژووی ئــەم نەزمی سوكایەتییەو هەڵچوونی جیهانی ئیسالمی لــەبــەرامــبــەریــدا دەگــەڕێــتــەوە بــۆ شــێــوە تەقلیدێكی جووەكان لەپاش جەنگی جیهانی دووەم. لەراستیدا دەستبردن بۆ لێپێچینەوە لە پرسی سوتانی جــووەكــان‌و رووداوی هۆڵەكۆست لەدنیای خۆرئاوادا بڤەیەو هێڵی سورەو ئاشكراكردنی رەنگوبۆی راستی ئــەو رووداوانـــە كە تــاڕادەیــەك ئەسڵ‌و فەسڵیان روونە دەبێتە مایەی ێ وروژانەكە وروژانێكی سەرتاسەری ،وەل لۆژیكیانە كۆنترۆڵكراوەو لەبری ئەوەی توندڕەوێكی جو خەڵكی بهێنێتە سەر
نوێخوازەكانی ئێراندا .كەواتە هەڵەی ریفۆرم لەجیهانی ئیسالمیدا لەم نانەزمییە دوور لــە لــۆژیــكــەوە دەســتــی پێكرد، لەخۆرئاوادا لۆسەر دەســت دەبــات بۆ پـــیـــرۆزیـــیـــەكـــان كـــە ئــیــنــجــیــل لە چوارچێوەیەكی لۆژیكیدا دادەڕێژێتەوەو خەڵكانێكیش دێنێتە سەر شەقام كە خۆنەوارن‌و عەقڵ پەلكێشیان دەكات، ێ لە رۆژهــەاڵتــدا دنیایەك گومان وەل ـ ریفۆرم دەكات .سەلمان رووشدی دەست دەبات بۆ پیرۆزییەكان ،كە هیچ هونەرو هیدایەتێكی لۆژیكی لە كارەكەیدا نییە، هاوكات خەڵكی بەپێچەوانەی خۆرئاواوە، رۆشنبیران‌و بەهۆشەكان خۆی ناكەنە ساحێبی‌و توخنی نــاكــەون ،خەڵكی ێ نە نەخۆنەواریش زلــی دەكــەن ،وەل ـ بەپشتگیریكردنی ،بەڵكو بە دژایەتی كردنی .ئەم ئەدەبیاتەی سەلمان روشدی لەپێش ویــدا زۆر بە عاقاڵنە دەستی بۆبراوە ،پێشەنگەكانی ئەو بوارە محەمەد عەبدەو جەمالەدین ئەڤغانی‌و ئیقباڵ‌و چەندینی وەك محەمەد عەبدولوەهابن، ێ هەموو ئەوانە پرۆژەكەیان خۆماڵی وەل نــەبــوو ،چاكسازییەكانیان ئیعازێكی سەرچاوە نێزیك نەبوو ،بەڵكو وەك چۆن تەڤگەری بزووتنەوەی تاڵیبان مرۆیەك بوو لەپاڵ گوڵەجۆیەكانی سەرمایەداریی خــۆرئــاوادا ئــاوی خـــواردەوە ،ئەوانیش چەكی تاكتیكیی قۆناغێكی دیاریكراو ب ــوون‌و پــرۆژەیــەكــی هێنراو بــوون بۆ گەمەكردن بەعەقڵی وسمانییەكان‌و
نــوســەرو رۆژنامەنوسەكانی جیهانی ئیسالمی بەپاساوی دژایەتیكردنیان بۆ پیرۆزیەكانی ئیسالم لەژێر هەڕەشەی گروپ‌و الیەنە تێرۆریستیەكان‌و كۆمەڵگەی مــوســڵــمــان‌و بـــەو بــۆنــەشــەوە دارای رەگەزنامەی بیانی بــوون لە ئەوروپا لـــەوانـــە پــاكــســتــانــی‌و ئــەڤــغــان ـی‌و رۆژنامەنووسانی ئاسیای نێوەڕاست‌و تورك‌و عەرەب‌و فارس‌و تەنانەت كوردیش دەبینین ،كە لەراستیدا ئامانجی زۆرێك لەوانە نەسوكایەتی بووە بە پیرۆزییەكان‌و نەهیچ ،بەڵكو ئاماج لێیان چاوبەستی بەندو بــاوی یاسای كــۆچ‌و وەرگرتنی رەگەزنامەی واڵتێكی خۆشگوزەرانە‌و بەس .ئەوە دیوێكی ئەو هەاڵیەیە كە خودی رۆڵەكانی جیهانی ئیسالمی بەو بۆیەوە تێی كەوتوون ،كە لە دووالیەنەوە نە ئەوان‌و نەخەڵكی هەستگرتوو یاخۆ هەیەجانی‌و دڵگەرمی جیهانی ئیسالم ئامانجیان نەپێكاوە .واتــە نە ئــەوان ریفۆرمیست بــوون تا كۆنترۆڵی بازنە ســورەكــان تێك بشكێنن‌و بە لۆژیك بــئــاخــافــن نــە جــیــهــانــی ئیسالمیش كاردانەوەكەی بۆ خواستێكی ئامانجدار بووە .نەریتی سوكایەتی بەپیرۆزییەكانی ێ بەر ئیسالم لە خۆرئاواشدا لێرەو لەو دیــدە دەكــەوێـت‌و لە رۆژنــامــەو گۆڤارو ماڵپەڕەكانداو لە شاشەی تیڤییەكاندا دەبینرێت .گرفتەكە لێرەدا لەخاڵێكدایە. ئەویش ئەوەیە لەجیاتی ئەوەی ئامانج سوكایەتیكردن بێت بەپیرۆزییەكان،
ئامانج لە خرۆشانی موسڵماناندایە .واتە مەبەستی سەرەكی و ئەركی راستەقینەی پشێویەكە بەدەستی موسڵمانەكان دەكرێت .لەراستیدا لێشاوی هەڵهاتنی نـــوســـەران بــەئــامــانــجــی پــەنــاگــایــەك لەخۆرئاواو لەژێرناوی هەڕەشەی كوشتن كلیلێكیان دایــە دەســت راگەیاندنكارە زەردەكـــانـــی خـــۆرئـــاوا ،ئــەو نەریتە داهێنراوی خــودی موسڵمانەكان بوو. هەربۆیە لەشێوەو مەبەستی سیاسیی جیاجیادا خۆرئاوا بەجیهانی ئیسالمی فـــــرۆشـــــتـــــەوە .ئــــەگــــەرچــــی لــە شیكردنەوەكەماندا دەگەینە ئەنجامێكی باو كە لەزۆرێك لە شیكردنەوەكاندا لەمەڕپرسی سوكایەتی بەپیرۆزییەكانی ێ لە ئیسالم قسەی لەبارەوە كراوە ،وەل رەهەندێكی تــرەوە سیمای سیاسیی تەنگژەكان دەسەلمێنین‌و سادەیی سنووری شەپۆلە نارەزاییەكانی گەالنی مــوســڵــمــان دەخــــەیــــنــــەڕوو .گــەر سوكایەتییەكان گەمەیەكی سیاسیی نییە ،ئەدی بۆچی رۆژێــك نەمان دید رۆژنامەیەكی رووســی خۆی لەقەرەی پیرۆزییەكی ئیسالم بــدات ،ئایا ئەوە مــانــای ئــەوەیــە كــە ئــــەوان رێـــز لە پیرۆزییەكانی ئیسالم دەگــرن ،خۆ لە رووی مــەزهــەبــەوە ئەرسەدۆكسەكان پەرگیڕترن .بەبڕوای ئێمە ئەو دەستەی ئەمڕۆ لە خۆرئاوادا دەتوانێت گەمە بە رەوت‌و رێبازەكانی رۆژهـــەاڵت بكات، روسیاو چین ناتوانن ئەو گەمەیە بكەن. بەڵكو وەك ئــامــاژەمــان پێدا رەوتــی ریفۆرمخوازی دنیای ئیسالم ،كەخۆی لەئیسالمی سیاسیدا دەبینێتەوە بەهەموو پێوەرێك زادەی كۆمەڵگەی رۆژهەاڵت نییەو پرۆژەیەكی هاودەكراوو سەپێنراوی ســـەر ئــیــســامــی رەســـەنـــی جیهانی ئیسالمییە .ئیسالمی سیاسیی لە توركیا گــروتــیــن لــە هــەیــمــەنــەی ئەمریكاوە وەردەگـــرێـــت بــۆ شكستی پـــرۆژەی كۆمۆنیزم‌و لە مەندەریسەوە تا عەبدواڵ گوڵ درێــژەی هەیە هــەروەك چۆن لە پاكستان‌و ئەڤغانستان بە حیكمەتیارو رەبانی‌و دواتر بە تاڵیبان ئەو دیوارەیان بــەروی كۆمۆنیزمدا هەڵچنی ،هەر بەو جۆرەش پرۆژەی ئیخوان هەمان گومان‌و سەرەداوی ئیمپریالیزم‌و بگرە زایۆنیزم لــەدویــەتــی .لــەبــەر ئـــەوە قــازانــج لە هەڵچوونەكان كەوەك ئامانج باسمان كرد خۆرئاوایە نەك رووسیا ،بۆیەش رۆژنامەو میدیای خۆرئاوا سوكایەتیەكان دەكات نەك میدیای روسیا .هەر بۆیە هەیەجانی موسڵمانان ئەگەرچی لەنیازو مەبەستێكی ێ راستگۆیانەو پاكیشەوەیە ،بــەاڵم ب نــەزم‌و بێئامانجەو عەقڵی خۆرئاوای لەپشتەوەیە‌و تەنها مەرامێكی سیاسیی روتــەو بــەس .هەیەجانی موسڵمانان ناتوانێك هیچ پرس‌و پرۆژەیەكی ئیسالمی ببەستێتەوە‌و هیچ بەهیچ ناكات ،چونكە پــرۆژە ریفۆرمخوازییەكان كە ئــەوڕۆ ئیسالمییەكان مەالی كالسیكی لەسەر پــــەروەردە دەكـــەن‌و دوور لــە هەموو هێزێكی داهێنان‌و ریفۆرمن ،بەو هاتو هــاوارانــە زاڵــتــر دەبـــن‌و خەڵك زیاتر دەكەونە ژێر عەباو كــەواو سەڵتەیان، ئــەوەیــش خـــۆی لــەخــۆیــدا هــەدەفــی خۆرئاواییەكانە‌و پرۆژەی ئەوانە ،چون گەر ریفۆرمێكی ئاینی دروست لە جیهانی ئیسالمیدا سەرهەڵبدات ،واتە بزووتنەوەی زانستی‌و رۆشنگەری ،واتــە رۆژهــەاڵت دەبێتە دارای یاساو سەروەری زانست، ئیدی چ پێویست بە پرۆژەی ئیمپریالیزمی خۆرئاوایە ،مەبەستی گەورەی خۆرئاوا لــــێــــرەدایــــە .مــەبــەســتــی بــچــوكــی ئیسالمیەكانیش لە هەر واڵتێكی جیهانی ئیسالمیدا تەنها بریتییە لە تۆخكردنەوەی سنورە باوەكانی حزبایەتی‌و هیچی تر.
3
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
گرفتی ژنبوون و هونه‌ری نیگارکێشی ل ه سه‌ره‌تای شه‌سته‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌و ه بزوتنه‌وه‌یه‌ک دروست بوو به‌ناوی بزوتنه‌وه‌ی هونه‌ری فێمینیستی که به‌رده‌وام بوو تا کۆتایی حه‌فتاکان
هۆزان محمود لیندا نۆکلینLinda Nochlin- 1971لێکۆڵه‌ری فێمینیست له بواری مێژووی هونه‌ر له ئێسا به‌ناوبانگه‌که‌یدا له ژێر ناوی ( بۆچی ژنانی ئارتیستی مه‌زن وجودیان نییه؟Why are there- ?no great women artists ) بــاس لـــه‌وه‌ده‌کـــات ک ـه ده‌بــێــت ئه‌و ڕاستییه تاڵه قبوڵبکرێت که ژنانی مه‌زنی ئارتسیت که‌م بوون له سه‌رده‌می کۆندا. هۆکاره‌که‌ی ده‌گه‌ڕێنێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی که تـــه‌واوی ستره‌کتوری کۆمه‌اڵیه‌تی و دامــوده‌زگــاکــان ڕێگربوون له‌به‌رده‌م به‌شداریی ژنان له بواری نیگارکێشیدا. ده‌ستڕاگه‌یشتن به ڕاهێنان و خوێندنی بواری هونه‌ری بۆ ژنان قه‌ده‌غه‌بوو .له جێگه‌ی ئهوه شوێنیان ناو ماڵ و ژیانێکی داخراوی خێزانی بووه. شاره‌زایانی بواری هونه‌ر ،باس لهوه ده‌ک ـه‌ن که هه‌ندێک ژن به توانایه‌کی زۆره‌وه کاریان کردوه ،به‌اڵم هیچ کات تا ئه‌م ساته‌ش له دۆکۆمێنتاری و فیلم و لێکۆڵینه‌وه‌کاندا به‌و گرنگییه‌ی باس له پیاو ده‌کــرێ ،باس له ژنان ناکرێ .بۆ نمونه کاتێک باس له هونه‌رمه‌ندێکی پیاو ده‌کرێ ،که ناوبانگی هه‌بێت ،پاشگری/ سیفه‌تی (مــه‌زن) به‌کاردێت له‌گه‌ڵی. تێرمی هونه‌رمه‌ندی مـــه‌زنGreat(- )Artistبه ڕۆحێکی پیاوگه‌را و پیاوانه‌وه ده‌درێته پاڵ هونه‌رمه‌ندانی پیاو و باسی کاره‌کانیان ده‌کرێت .کاتێک ته‌نانه‌ت باس له ژنێک بکرێ له‌جیاتی ئه‌وه‌ی سه‌رنجبدرێته سه‌ر به‌رهه‌مه هونه‌رییه‌که‌ی، زیاتر ئاماژه بۆ ژیانی تایبه‌تی ده‌که‌ن. واته الیه‌نی ژیانی سێکسوالی ،نائارامیی ده‌روونـــی و ده‌ستدرێژیی سێکسی ،و کێشه‌کانی ژیانی ده‌بێته جێگای باس و ڕه‌خنه( .ئارتیمیسا ،فریدا کالهۆ ،لویس بۆرگۆوایس ،وکامێل کالودێل و تره‌یسی ئه‌مین) و چه‌ندانی تر ،چه‌ند نمونه‌یه‌کن ل ـه‌و ژن ـه هونه‌رمه‌ندانه‌ی که زۆرترین فۆکۆس خراوه‌ته سه‌ر ژیانی سێکسوال و تایبه‌تیان ،تا کاره هونه‌رییه‌کانیان و هه‌ڵسه‌نگاندیان؛ وه‌کــو کــاری پیاوه هاوزه‌مه‌نه‌کانی خۆیان.
تا ئێستاش کاتێک باسی هونه‌ر له س ـه‌رده‌م ـه جیاکاندا ده‌کــرێــت ،ئ ـه‌وه‌ی زۆر دیــاره ناوهێنانی کۆمه‌ڵیک پیاوه. ته‌نانه‌ت تا حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی بیست، کانون و مێژووی هونه‌ر تایبه‌ت بوو به ناوی کۆمه‌ڵێک پیاو .دوای لێكۆڵینه‌وه و زیندووکردنه‌وه‌ی ناوی چه‌ندین ژنی ئارتیست له‌الیه‌ن فێمینیسته لێکۆڵه‌ره‌کانی بواری مێژووی هونه‌ر ،توانرا له زانکۆکاندا نــاویــان بۆ کانونی هونه‌ر زیادبکرێ. له‌هه‌مان کاتدا کاره هونه‌رییه‌کانی ژنان له مۆزه‌خانه‌کانی مێترۆپۆله گه‌وره‌کان؛ که سێنته‌ری هونه‌رن ،وه‌ک له‌نده‌ن و پاریس و نیویۆرک ،دابنرێن. بۆ نمونه کاتێک بــاس له هونه‌ری سه‌رده‌می ڕێنیسانس ده‌کرێت ،یه‌کسه‌ر ناوی ( لیۆناردۆ داڤینچیLeonardo( - )1519 – 1452-da Vinciو( مایكل ئه‌نجیلۆ1475- -Michelangelo )1564دێت و وه‌ک دوو هونهرمهندیگهورهی جیهان ...که‌سایه‌تی سێهه‌م و به‌هه‌مان ئه‌ندازه‌ی ئه‌وان گرنگ خانمه نیگارکێش( ئارتمیسا جینتیلێسکی- Artemisia 1653/1652 - 1593 .)Gentileschiئــه‌م خانمه له خانه‌واده‌یه‌کی نیگارکێشه و باوکی له ته‌مه‌نێکی منداڵیه‌وه فێری هونه‌ری نیگارکێشانی ده‌کات .به‌اڵم ئه‌م خانمه ده‌کـه‌وێــتـه ب ـه‌ر ده‌ســتــدرێــژی سێکسی له‌الیه‌ن مامۆستاکه‌یه‌وه ،دووچاری کێشه و نــاوزڕانــدنــی زۆر ده‌بــێــتـه‌وه .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌موو ئازارو کێشه‌کانی ده‌بڕێت و به‌رده‌وام ده‌بێت له‌سه‌ر نیگارکێشان. به‌جۆرێک که له‌کاتی خۆیدا و تا ئه‌م ساته‌ش وه‌ک یه‌کێک له ژنه نیگارکێشه گه‌وره‌کانی دونیا مامه‌ڵه‌ده‌کرێ. یه‌کێک له‌و ژنانه‌ی تر که په‌یکه‌رتاشی فه‌ره‌نسی (کامێل کلۆدێله Camille ) - 1943-1864 Claudelخوێندکاری (ئاگۆست ڕۆدین Auguste Rodin ( )- )1917 – 1840په‌یکه‌رتاشی به‌ناوبانگی فه‌ره‌نسی بوو .کاتێک (ڕۆدین و کامێل) یه‌کتر ده‌ناسن ،ڕۆدیــن 43 ساڵ ته‌مه‌نی بووه و کامێل ته‌نها 18 سااڵن بووه .لێرهوه په‌یوه‌ندی ئه‌م دوانه له فێرخواز و مامۆستاوه ده‌گۆڕێت بۆ په‌یوه‌ندییه‌کی ئاشقانه و ته‌نانه‌ت به‌بێ هاوسه‌رگیری له‌گه‌ڵ یه‌کتردا ده‌ژیــن. بـه‌اڵم ئه‌مه نه‌فره‌تێکی زۆری که‌سانی ده‌وروو‌ب ـه‌ریــان بۆ ده‌هێنێت؛ به‌تایبه‌ت بۆ کامێل .ته‌نانه‌ت دایکی خــۆی به ( ژنێکی به‌ندکراو) له‌قه‌ڵه‌می ده‌دات و پێی وایه له‌گه‌ڵ له‌شفرۆشێکدا جیاوازی نییه .هه‌ڵبه‌ت زیره‌کی و کــاری بااڵی په‌یکه‌رتاشی کامێل بــێ وێنه بــووه. ئاگۆست ڕۆدین بێ ئه‌ندازه به تواناکانی سه‌رسام بووه ،هه‌ر وه‌ک لێکۆڵه‌ره‌کان باسی لێوه ده‌که‌ن ،توانای خوێنده‌واری کامیل زۆر بــااڵبــووه ،بـه جــۆرێــک که پشتی به ئه‌ده‌بی کالسیک به‌ستوه و له
کاره‌کانیدا ڕه‌نگی داوه‌ت ـهوه ،به‌تایبه‌ت مێتامۆرفۆزه‌کانی ئۆڤید .دواتــر وه‌ک ده‌رکه‌وتووه ڕۆدین ناچاربووه زۆر زیاتر بخوێنێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی به‌ئاستی هۆشیاری و زانایی کامێل بگات له بواری ئه‌ده‌بی کالسیکدا .له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا کامێل و ڕۆدین په‌یوه‌ندیان زۆر ئاڵۆزده‌بێت و له‌یه‌ک جیاده‌بنه‌وه. کامێل خانمه په‌یکه‌رتاشی به‌توانا؛ له ته‌واوی ژیانیدا کاره‌کانی و تواناکانی به‌هه‌ند وه‌رنه‌گیران .هه‌ربۆیه‌ش ده‌که‌وێته به‌ر نه‌فره‌تی خه‌ڵك و ژیانێکی ئاڵۆز و هه‌ژار ده‌ژی .خه‌ڵک حوکمێکی مۆڕاڵی نادروستیان به‌سه‌ر ژیانی تایبه‌تیدا ده‌دا و توانا و کاره نایابه‌کانیان به‌هه‌ند وه‌رنه‌ده‌گرت .له‌کۆتاییدا تامردنی زیاتر ل ه 30سی ساڵی ته‌مه‌نی له شێتخانه‌دا به‌سه‌ربرد .ئه‌و شێتخانه‌یه‌ی که خۆی پێی ده‌وت (مه‌نفا) ،کاتێک له‌ساڵی 1951کۆچی دوایی ده‌کات ،هه‌شت ساڵ دوای ئهوه کاره‌کانی ده‌که‌ونه به‌ر دیدی خه‌ڵک و تا ڕاده‌یه‌ک ده‌ناسرێن .له ساڵی 1982هوه تا ساڵی 1989که ڕۆمانێک و فیلمێک له‌سه‌ر ئه‌م خانمه ده‌رده‌چێت، به ت ـه‌واوی ناو ده‌رده‌کــات و کاره‌کانی ده‌بنه سێنته‌ری سه‌رسامی و گرنگیپێدانی شاره‌زایانی بواری هونه‌ری په‌یکه‌رتاشی. ئێستا کاره‌کانی ئه‌م خانمه له مۆزه‌خانه گه‌وره‌کانی فه‌ره‌نسا دانــــراون ...گه‌ر وه‌ک ی ـه‌ک نمونه سه‌یری ژیانی ئه‌م خانمه بکه‌ین ،ده‌کــرێ وه‌ک ژنێک که ته‌نها ویستویه‌تی وه‌ک هونه‌رمه‌ندێک، وه‌ک مرۆڤێکی سه‌ربه‌ست و ئازاد بژی و کاربکات .کرداره‌کانی و شێوه ژیانی ئه‌م خانمه بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی فه‌ره‌نسا له دژی دابونه‌ریتی کۆمه‌ڵگای بۆرژوازی بــوو .ه ـه‌ر بــۆیـه‌ش (کامێل کلۆدێل) ژیانێک نه‌ژیا که خۆی ویستی و ئه‌و ناوبانگه‌ی پێنه‌به‌خشرا ،وه‌ک ئه‌وه‌ی به په‌یکه‌رتاشی “م ـه‌زن” ڕۆدیــن به‌خشرا. هه‌رچه‌ند ئێستا کاره‌کانی ئه‌م خانمه گرنگییه‌کی زۆری هه‌یه ،به‌اڵم ده‌یان ساڵ دوای مه‌رگی له‌شێتخانه‌دا ،ئه‌م ژنه وه‌ک په‌یکه‌رتاشێکی گرنگ و مه‌زن هه‌ژمارکرا. به‌دیوێکی تردا له‌نێو ئێکسپرێشنیست( ئینتیباعیه‌کان) دا هه‌مان فه‌رامۆشکردنی ناوی ژنانی هونه‌رمه‌ند به‌دیده‌کرێت ،بۆ نمونه یه‌کسه‌ر ناوه‌کانی وه‌ک کالود مۆنێت و ئاگۆست ڕێنوار دێته باس، بـه‌اڵم خانمه هونه‌رمه‌نده‌کانی وه‌ک ( مــاری کــاســات) و (بێرتێ مۆریسۆت ) بـه‌و ڕاده‌یــه گرنگ بــاس ناکرێن .له کاتێکدا کاره‌کانی ئه‌وانیش گرنگیی تایبه‌تیان هه‌بووه و که‌متر نه‌بووه له کــاری پیاوانی زه‌مه‌نی خۆیان .لێره‌دا ده‌بێت ئهوه بڵێین که (ماری کاسات) خانمێک بووه سه‌ر به‌ئۆرستۆکراتیه‌ت یان چینی بااڵبووه ،به‌اڵم به‌هۆی ژنبوونیه‌وه وه‌کــو هونه‌رمه‌نده پیاوه‌کانی زه‌مه‌نی خــۆی نه‌یتوانیوه ب ـه‌ئــازادی له‌شوێنه
به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و فه‌زا داخراوه‌ی که تایبه‌ت کراو ه به‌پیاو ل ه بواری هونه‌ردا و کردنه‌وه‌ی به‌ڕووی ژناندا به‌رهه‌می خه‌باتی ژنان خۆیان بوو گشتییه‌کاندا ده‌ربکه‌وێت ،ئه‌مه‌ش ئه‌و ئه‌زموون و ژیانی ژنــان نمایش بکه‌ن. ه ـه‌ل ـه‌ی ل ـه‌ده‌ســتــدابــوو ،وه‌ک مۆنێت ه ـه‌روه‌هــا الیه‌نێکی تــری کاره‌کانیان و ئه‌وانی تر که‌پیاو بــوون ،ژیانی شار ئه‌وه‌بوو که ڕۆڵی ژن له مێژووی هونه‌ردا نیگارکێشی بکات .لێره‌دا کاسات هه‌ر زیندووبکه‌نه‌وه و دوکۆمێنتی بکه‌ن .ئه‌م توانیویه‌تی دیمه‌نی مــاڵ نیگارکێشی بزوتنه‌وه‌یه له ئاستێکی جیهانیدا کاری بکات ،که‌ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه به‌و جیاوازیه گرنگیان ئه‌نجام دا و که‌سانێکی زۆر جێنده‌ریه زۆره‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه هه‌بووه پێشه‌نگی و ده‌ستپێشخه‌ریان ده‌کرد به نمایشی تابۆ شکێنانه .بۆ نمونه خاتو له نێوان ژن و پیاودا. به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئه‌و فه‌زا داخراوه‌ی (یۆکۆ ئۆنۆ) که هــاوڕێ و هاوسه‌ری که تایبه‌ت کراوه به‌پیاو له بواری هونه‌ردا (جۆن لێنۆن) گۆرانیبێژی به‌ناوبانگی و کــردنـه‌وه‌ی بــه‌ڕووی ژناندا به‌رهه‌می به‌ریتانی بوو ،له شه‌سته‌کاندا .نمایشێکی خه‌باتی ژنــان خۆیان بــوو .پرسیاریان پێرفۆرمانسی له شاری (کیۆتۆ)ی یابان خسته سه‌ر تایبه‌تکردنی هه‌موو بواره‌کان ئه‌نجام دابــوو له ساڵی 1964دا که له به پیاو ،هه‌روه‌ها کێشه‌ی وه‌ک جیاوازیی کاتێکدا له‌سه‌ر سته‌یج وه‌ستاوه به‌شێک چینایه‌تی ،ڕه‌گـــه‌ز ،سێکسوالیتی و له جله‌کانی له‌به‌ریدا پارچه پارچه ده‌که‌ن جێنده‌ر هێنرانه به‌ر باس ،که به‌هۆی و ده‌یبرن .ئه‌مه به‌و مانایه‌ی که وه‌ک ئه‌و جیاوازیانه‌وه ،ئه‌و هونه‌رمه‌ندانه‌ی که پرۆتیستێک بێت له دژی توندوتیژی دژی سپی و خۆرئاوایی و پیاو نه‌بوون ،یاخود ژنان .ئه‌مه وه‌کو کارێکی هونه‌ری پڕ له سه‌ر به چینی بااڵ نه‌بوون که‌متر بواریان شۆک هه‌ژمار کراوه که سه‌رنجی خه‌ڵك ب ـه‌الی کێشه‌یه‌کی وه‌هــادا ڕاکێشێ له بۆ ده‌ڕه‌خسا بۆ کاره‌کانیان. له سـه‌ره‌تــای شه‌سته‌کانی سه‌ده‌ی ڕێگای هونه‌ره‌وه .به‌شداربوونی ژنان له بیسته‌وه بــزوتــنـه‌وه‌یـه‌ک دروس ــت بوو بواری هونه‌ری نیگارکێشاندا ،وه‌ک هه‌موو به‌ناوی بزوتنه‌وه‌ی هونه‌ری فێمینیستی که بواره‌کانی تر بێ کێشه و ڕێگری نه‌بووه. به‌رده‌وام بوو تا کۆتایی حه‌فتاکان .ئه‌م ه ته‌نها به‌هۆی گرتنه‌به‌ری ستراتیژی کارا و هه‌ڵقواڵوی شه‌پۆلی دووه‌می فێمینیستی جیاوازه‌وه ژنان خۆیان توانیویانه جێگای بوو که هه‌وڵیان ده‌دا له ڕێگه‌ی هونه‌ره‌وه خۆیان له‌و فه‌زا پیاوانه‌یه‌دا بکه‌نه‌وه.
سوود لهم سه‌رچاوانه وه‌رگیراوه: Nochlin, Linda. “Why Have There Been No Great Women Artists?” ARTnews January 1971: 22-39 Old Mistresses Women, Art and Ideology (2013) Rozsika – Parker & Griselda Pollock Publisher: I. B. Tauris )Kathleen Hamel: ( 2014 The Ovidian Metamorphoses of Camille Claudel- New Voices in Classical Reception .Studies Issue 9 Jonathan Jones (11 November 2013). “The 10 most shocking performance artworks ever”. The Guardian. Retrieved 15 November 2014 Ildiko Mohacsy, (2004). Artemisia Gentileschi and Her World. The Journal of the American Academy of Psychoanalysis and Dynamic Psychiatry: Vol. 32, Women and .Society
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
ئاينناسى
4
بیردۆزەی تابلۆی پارێزراو «اللوح المحفوظ» لە ئیسالمدا
ئاراس وەهاب
چەمکی «تابلۆی پارێزراو» بۆ تێگەیشتن لە (تابلۆی پارێزراو)، ناچار دەبین یەک-دوو نموونە بهێنینەوە: گەر بڕوانیننە کتێبێک ،کە لە کتێبخانە یاخود لە مۆزەخانەدا پارێزراوە؛ ئەوا دەبینین ئەو کتێبە تــەواو بووە و بە چاپکراوی لەوێ دانراوە .کاتێک ئیشمان پێی دەبــێــت؛ ئــەوا دەکــرێــت قــەرزی بکەین ،یاخود وێنەیەکی لە بەر بگرین و دواجــار بیگێڕینەوە جێگای خۆی. ئێمە لەسەر تیراژی وێنەلەبەرگیراو دەتوانین هەموو شتێک بکەین و بە ئــارەزووی خۆمان دەستکاریی بکەین، بەاڵم ڕێگامان پێ نەدراوە دەستکاریی تیراژە ئۆرجیناڵەکەی نێو مۆزەخانەکە، یــان هیی کتێبخانەکە بکەین .لەم نموونەیەدا دەتوانین تیراژی ئۆرجیناڵی نێو کتێبخانەکە ،یاخود مۆزەخانەکە بە (اللوح احملفوظ) Saved Board ناو ببەین. نموونەی دووەم :گەر لە بواری ()IT و ()Databaseدا بڕوانینە پرۆگرامە کۆمپیوتەرییەکانی ســەردەم؛ دەبینین زۆربــەیــان لەسەر بنەمای (client )& serverکــار دەکــــەن .واتــا پرۆگرامێک داونڵۆد دەکەین و بە کاری دەهێنین کە بۆمان هەیە بە ئارەزووی خۆمان دەستکاریی ئێلێمێنتەکانی بکەین ،بەاڵم بۆمان نییە دەستکاریی پرۆگرامە بنەڕەتییەکەی بکەین ،کە لە سەر ()serverەکــە پارێزراوە و لە بنەڕەتدا هیچ مافی چــوونــەژوورەوەی پرۆگرامە ئۆرجیناڵەکانمان پێ نەدراوە. ئەم بیردۆزەیە بــیــردۆزەی پاراستنی ڕەگەزە ،پاراستنی ئۆرجیناڵە بۆ ئەوەی ئێمە هەمیشە بۆی بگەڕێینەوە ،تاکو هەموومان لە یــەک ســەرچــاوەوە ئەو زانیارییە وەربگرین. «تابلۆی پارێزراو» لە قورئاندا ئەرکی تابلۆی پارێزراو لە قورئاندا هــەمــان ئــەو ئــەرکــانــەن کــە لــەو دوو نموونەیەدا ئاماژەیان پێ کراوە« .تابلۆی پــارێــزراو» ،یاخود (اللوح احملفوظ) Saved Plateئەو «سێرڤەر» serverـ ـه‌یــە الی خوا پــارێــزراوە و یاسا و کۆد و ئامۆژگاریی ئایینەکانی تێدا پارێزراوە .بەپێی ئایینی ئیسالم لەو پلەیتە پــارێــزراوەوە پەیامبەران ئایەتەکانیان بۆ دێنە خوارەوە .بەپێی لۆژیکی الهووتی تەنها یەک سەرچاوە هەیە گشت پەیامبەرەکان تێکستیان لێوە بۆ دێتە خوار ،ئەویش «پلەیتی پارێزراو»ە. بۆ ئەوەی ئاستی ئاگایی (موحەممەد) لەبارەی تابلۆ پارێزراوەکانەوە بزانین؛ دەبێت بڕوانینە ئەم خااڵنەی خوارەوە: .١ئایەتەکانی ٢١و ٢٢ی سوورەتی ميدٌِ ،ف ُو ُق ْرآ ٌن َّ ِ (البروج) دەڵێنَ « :ب ْل ه َ م ُفو ٍظ» .لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا َل ْو ٍح َّ ْ (قورتوبی) دەڵێت« :لــە ( تابلۆی پارێزراو) دا :یانی لە تابلۆدا نووسراوە، ئەوە الی خوا پارێزراوە تاکو دەستی
شەیتانەکانی نەگاتێ». .٢هەروەها بڕواننە ئایەتی ١٤٥لە سوورەتی (األعراف) َ « :و َك َت ْب َنا َل ُه ِف َْ اللْ َو ِاح ِم ْن ُك ِّل َش ْي ٍء َم ْو ِع َظ ًة َو َت ْف ِص ً يل لِ ُك ِّل ْ ْ َش ْي ٍءَ ،ف ُخ ْذهَا ِب ُق َّو ٍة َوأ ُم ْر َق ْو َم َك َيأ ُخ ُذوا اس ِق َ ب َِأ ْح َس ِن َهاَ ،س ُأرِي ُك ْم دَا َر الْ َف ِ ني» .دەقی ئەم ئایەتە بەم شێوەیەیە« :له تابلۆکاندا لە هه‌موو بابه‌تێکمان بۆ تۆمار کردبوو (لێرەدا مەبەست تەوڕاتە) ،ئامۆژگاریی تێروتەسەل بۆ هه‌موو چاالکییه‌کانی ژیان ،هه‌روه‌ها ڕوونکردنه‌وه بۆ هه‌موو دیاردە و بابه‌تێکی تێدا بوو ،که‌وابوو ئه‌ی موسا :به‌توندی پابەندیان ببە و په‌یڕه‌ویان بکه ،فه‌رمان به نەته‌وه‌که‌شت بده که به‌جوانترین شێوه وه‌ریان بگرن و پێڕەوییان بکه‌ن ،له ئایینده‌دا شوێنی تاوانبار و له سنوورده‌رچوانتان پێشان ده‌ده‌م ،چۆن وێرانی ده‌که‌ین». .٣لە «المعجم الکبیر» ی (الطرباني) دا ،بەرگی ٢٠الپەڕەی ٢٢٦-٢٢٥دا ،لە ڕاڤەی حەدیسی ژمارە ٥٢١دا هاتووە «أعطيت سورة طه و الطور من دەڵێت: ُ ألواح موسى « .واتە :سوورەتی «طه» و «طور»م لە تابلۆکانی (مووسا)ەوە بۆ هێنراون. .٤لە بەرگی ٥ال ١٥٦٣ی (تفسیر) ەکەی (الــرازي)دا هاتووە« :لە زمانی (جەعفەری کوڕی موحەممەد)ەوە ،کە لە پەیامبەری گوێ لێ بووە ،گوتوویەتی: ئەو تابلۆیانەی بۆ (مووسا) دابەزیون لە درەختی (ســدر)ی بەهەشت بوون و درێژییەکەیان دوانــزە گرێ بــووە... لە بڕگەیەکی تردا دەڵیت :تابلۆکانی (مووسا) لە ڕووەکی (بەردی) دروست کراون .هەرچەندە یەهودییەکان ددان بەو زانیارییانەدا نانێن ،بەڵکو دەڵێن، لە (الکتاب المقدس) ،لە (سفر الخروج: )١٩ :٣٢دا هاتووە کە تابلۆکانی (مووسا) لە بەرد دروست کراون ،بەو ناونیشانەی کاتێک مووسا بینیویەتی نەتەوەکەی گوێرەکە دەپەرستن؛ تووڕە بووە و لە داخدا بەردەکانی شکاندوە .لەگەڵ ئەو ڕەتکردنەوەیەی یەهودییەکاندا لەبارەی پلەیتی پارێزراوی (مووسا)وە ،هێشتا موسوڵمانەکان سوورن لەسەر ڕاستیی ئەو تەفسیرانەی خۆیان .ئەم ڕووداوەی مووسا ،عەلالمە (المناوي)یش لە کتێبی (فيض القدير) بەرگی ٥ال ٣٥٧دا جەختی لێ دەکاتەوە. .٥گــەر سەیرێکی ئایەتی ٧٠ی سوورەتی (الحج)یش بکەین؛ دەڵیت: «أ َ ْل َت ْع َل ْم َأ َّن َّ َ َ الس َما ِء الل َي ْع َل ُم َما ِف َّ َو ْ َ ال ْر ِ اب ،إ َِّن َذلِ َك َع َلى ض؟ إ َِّن َذلِ َك ِف ِك َت ٍ َّ ِ الل َي ِسريٌ» «ئەرێ نازانیت کە خوای گەورە تەواوی ئەو شتانە دەزانێت کە ئاسمان و زەویــدا هەن ،و هەموویشی لە نوسراوێکدا [=لەسەر تابلۆیەکی پــارێــزراو] نووسیوە ،ئــەوەش بۆ خوا کارێکی ســانــایــە» .هــەروەکــو چۆن پەیامبەر دەڵیتَ « :ك َت َب اهلل َم َقا ِدي َر ات َو ْ َ َْ ال ْر َ الس َما َو ِ ال َل ِئقِ قبل َأ ْن َ ْ ض يلُقَ َّ َ ب ْم ِس َ َِ ني ألَْ��ف َس َن ٍة َ ...و َع � ْر ُش � ُه على َ ْالاءِ» (خوا پێوانەی مەخلوقاتەکانی، پەنجاهەزار ساڵ پێش دروستکردنی ئاسمانەکان و زەوی ،نوسی ،لە کاتێکدا تەختەکەی لە سەر ئاو بووە). .٦ئایەتی ٢٢لە سوورەتی (حدید) ��اب ِم� ْ �ن ُم ِصي َب ٍة ِف دەڵێتَ « :ما َأ َص َ َ َْ َّ ال ْر ِ اب .»... ض َو َل ِف أ ْن ُف ِس ُك ْم إِل ِف ِك َت ٍ (قورتوبی) لە تەفسیری ئەم ئایەتەدا دەڵیت{ ...« :اال في كتاب} يعني في اللوح احمل��ف��وظ ،»...واتــە لە وشەی «نــوســراوێــک» («کــتــاب»)ـــەکــەدا مەبەست «تابلۆی پارێزراو»ە. لەو ئایەت و تەفسیرانەی سەرەوەدا ئــەوەمــان بۆ ڕوون دەبێتەوە کە لە چەندین جێگای جیاوازدا لە قورئان و
‹بل هو قرآن مجيد فى لوح حمفوظ› ،تابلۆیەکی دەستنوسی (عبد العزيز الرفاعي)
سۆمەرییەکان باوەڕیان وا بووە خواوەندەکانیان لە ئاسماندا خاوەنی تابلۆی قوڕین بوون و لەوێوە ئامۆژگاریی نەتەوەکانیان کردووە .بۆیە توێژەرە ڕەخنەگرەکان باوەڕیان وایە بیرۆکەی تابلۆی پارێزراو لە قورئاندا لە سۆمەرییەکانەوە وەرگیراوە حەدیسەکاندا ئاماژە بە تابلۆی پارێزراو کراوە ،و موحەمەد خۆیشی جەخت لە ڕاستیی بوونی ئەو تابلۆ پارێزراوانە دەکاتەوە. ڕەگ‌وڕیشەی کۆنی چەمکی «تابلۆی پارێزراو» الی سۆمەریەکان و بابیلیەکان سەرچاوە بێالیەنەکان کاتێک باس لــە تابلۆی پــارێــزراو دەکـــەن ،ئــەوا دەگــەڕێــنــەوە بۆ سۆمەرییەکان ،کە نزیک بە سێ هەزار ساڵ پێش زایین یەکەم شارستانیی خۆیان لە باشووری کوردستان و لە ناوچەکانی مێسۆپۆتامیا دامەزراندوە .یەکێک لە داهێنانەکانی سۆمەرییەکان تابلۆ قوڕینییەکان بووە، ئەو تێکست و وێنانەی لە خۆ گرتوون، کە مێژوو و دین و کولتووریانمان بۆ دەگێڕنەوە .سۆمەرییەکان باوەڕیان وا بووە خواوەندەکانیان لە ئاسماندا خاوەنی تابلۆی قوڕین بوون و لەوێوە ئامۆژگاریی نەتەوەکانیان کــردووە. توێژەرە ئەنتی-ئیسالمییەکان باوەڕیان وایــە بیرۆکەی تابلۆی پــارێــزراو الی (موحەممەد) لە سۆمەرییەکانەوە وەرگــیــراوە ،بەو پێیەی شارستانیی
سۆمەرییەکان لە ڕێگای کۆچڕەو و داگیرکردنەکانەوە بەرەو و ناوچەکانی ســووریــا و شــام کــشــاوە و لــەوێــوە دانیشتووانی دوورگەی عەرەبی هەواڵی ئەو شارستانییەیان پێ گەیشتووە. هــەروەهــا دەیشڵێن (موحەممەد) لــەبــارەی سۆمەرییەکانیشەوە شتی زانیوە و وای بۆ دەچــن بیرۆکەکەی لەوانەوە وەرگرتبێت! لەدوای سۆمەرییەکان بابلییەکانیش لە ڕێگای بەجێهێشتنی کۆمەڵێک تابلۆی قوڕیینەوە مێژووی شارستانییەتی خۆیانمان بۆ دەگێڕنەوە. هــەمــان بــیــرۆکــەی بــوونــی تابلۆی پارێزراوی خواوەندەکان الی ئایینی ئێزیدییەکانیش هەبووە. خەسڵەتەکانی «تابلۆی پارێزراو» لە کەلەپوری ئیسالمیدا خەسڵەتەکانی تابلۆی پارێزراو بریتین لە زمانی نووسین و قەبارە و ئــەو مــەتــریــاڵ «مـــاددە»یـــەی تابلۆکەی لێ دروست کراوە و پێی نــووســراوەتــەوە ،لــەگــەڵ شوێنی پاراستنەکەی ،کە مشت‌ومڕێکی زۆری لە نێوان زانایانی ئیسالم و
نەیارانیدا خوڵقاندووە. لــەم بــارەیــەوە (قــورتــوبــی) لە تــەفــســیــری ئــایــەتــی ٢١و ٢٢ی ســوورەتــی (الــبــروج) دا دەڵێت: «(ضەححاک) لە زمانی (عەبدوڵاڵی کــوڕی عەبباس) ـــەوە ـ کە کوڕی مامی موحەممەدە ـ گێڕاویەتیەوە: «تابلۆکە لە یاقووتی ســوورە ،لە سەرەوە بە بنەوەی تەخت (عرش) ی خــواوە بــەســتــراوەتــەوە و شۆڕ بووەتەوە بۆ سەر ناوچەوانی جەبرائیل [لە دیدگای ئیسالمدا (جەبرائیل) سەرۆکی فریشتەکانی ئاسمانە]، کە پێی دەوترێت « َم ِ اط ْريُونَ » .بە پێنووسی نوور نووسراوە و لە نوور نووسراوەتەوە .خوای پەروەدگار لە ڕۆژێکدا سێ‌سەد و شەست جار لێی دەڕوانێت و ئەوەی خۆی دەیەوێت دەیکات ،ئەوەی بەرز دەژی؛ نزمی دەکاتەوە ،ئەوەی نزم دەژی؛ بەرزی دەکاتەوە ،هەژار دەوڵەمەند دەکات و دەوڵــەمــەنــدیــش هـــەژار دەکــات، دەمــرێــنــێــت ،دەژیــێــنــێــت ،ئــەوەی بیەوێت دەیکات و تەنها خۆیەتی». لە هەمان تەفسیردا (قورتوبی) دەڵیت(« :ئەنەسی کوڕی مالیک) گوتوویەتی :ئەو تابلۆ پارێزراوەی
خــوا باسی لێوە دەکـــات لەسەر ناوچەوانی (ئیسرافیل)ـە ،هەروەها گــوتــوویــەتــی :تــابــلــۆی پــارێــزراو کــەوتــووەتــە الی ڕاســتــی تەختی خـــواوە .»...لە دیدگای ئیسالمدا فریشتە (ئیسرافیل) فوکردن بە کەڕەنادا و ڕاگەیاندنی «قیامەت» و زیندوبونەوەی پێ سپێردراوە. لــە کتێبی «العظمة» ی (أبــو الشیخ األصبهاني)ـدا ،بەرگی ،٢ ال ٤٩٥دا هــاتــووە(« :سەعیدی کوڕی جوبەیر) گوتوویەتی :دەڵێن تــابــلــۆی پـــارێـــزراو لــە یــاقــووتــە، بــەاڵم من دەڵێم لە (زومـــوڕڕود) [=زمـــڕوت]ــــە ،نووسینەکەی لە ئاڵتوونە و خـــوای «الــرحــمــان» بە دەستی خــۆی نووسیویەتی و هەموو خەڵکانی ئاسمان گوێیان لە جیڕەی قەڵەمەکەی بووە لە کاتی نووسینیدا» .هەروەها (سویووتی) لە بەرگی ٦ی «الدر المنثور في التفسیر بالمأثور»ـەکەیدا ،ال ،٧٦ بەم شێوەیە باسی دەکات« :عن ابن عباس قال :خلق اهلل اللوح احملفوظ ع����ام» .واتـــە« :لە مل��س�يرة م��ائ��ة ٍ (عەبدوڵاڵی کوڕی عەبباس) ـەوە ـ کە کوڕی مامی پێغەمبەرە ـ ئەوەندە بە گەورە باس لەو تابلۆ پارێزراوە دەکات ،کە گوایە ،گەر درێژی بکەین و سەد ساڵ لە تەنیشتیەوە بە پێ بڕۆین؛ هێشتا درێژیەکەی تــەواو نابێت .تەفسیرەکەی (ئیبن کەثیر)، بەرگی ٤ال ٤٩٦بەم شێوەیە بۆمان دەگێڕێتەوە« :لە (عەبدوڵاڵی کوڕی عەبباس)ـەوە ،تابلۆ پارێزراوەکە درێژیەکەی نێوان زەوی و ئاسمانە، پانیەکەشی نــێــوان ڕۆژهــــەاڵت و ڕۆژئـــاوایـــە و لــە «دوڕی سپی» («الــــدرة البیضاء)یش دروســت کراوە». لــــەو تــەفــســیــرانــەوە بــۆمــان دەردەکەوێت ،کۆدەنگییەک لە الی موسوڵمانان و تەنانەت موفەسسیرە بەناوبانگەکانیشیان لەبارەی پێناسە و جێگەی تابلۆی پارێزراوەوە نییە! کەس نازانێت بە بنەوەی تەختی خوادا هەڵواسراوە ،یاخود کەوتووەتە الی ڕاســتــیــەوە .ئایا لە یاقووتی ســوورە ،لە ئاڵتوونە ،لە زمڕوتە، یــاخــود لــە دوڕڕی سپیە؛ کەس نازانێت! ئایا درێژیەکەی دوانــزە گرێیە ،نێوان زەوی و ئاسمانە، یاخود سەد ساڵ ڕۆیشتنی پێیە! ئایا پانیەکەی دیاریکراوە؟ یەک لە شرۆڤەکارانی ئیسالم دەڵێت نێوانی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەاڵتە ،یەکێکی تریان دەڵێت چەند گرێیەکە و ئــەوەی دواییشیان ئاماژە بە پانییەکەی ناکات! گـــەر بچینە ســـەر ئــــەوەی کێ نــووســیــویــەتــی؛ ئــــەوا کێشەکە هــەنــدەی تــر قـــووڵ دەبــێــتــەوە. هــەنــدێــک پــێــیــان وایــــە ،خـــوا بە دەستی خۆی نووسیویەتیەوە ،واتە خوا دەستی هەیە و پێنووسیشی وەکــــو کــەرەســتــەیــەکــی دنــیــایــی ماددیی بەکار هێناوە ..هەندێک لە شرۆڤەکاران پێیان وایە (الرحمان) نووسیویەتیەوە کە هەر مەبەست خــوایــە لــە ڕوانــگــەی ئیسالمەوە. هەندێکی تریش ،پێیان وایە ،گوایە فریشتەکان نووسیویانەتەوە. لەبارەی سەیرکردنەکەی ڕۆژانەی خــواوە بۆ تابلۆکە؛ شرۆڤەکارانی ئەنتی-ئیسالمی دەپرسن :بۆ دەبێت خوا لە ڕۆژێکدا سێ‌سەد و شەست جار سەیری تابلۆی پارێزراو بکات؟! چ کارێکی بەو سەیرکردنەیە؟!
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
5
خوێندنەوەی ئایین
داعش ،دەوڵەتێكی شەیتانی‌و بزنسی لەشفرۆشیی ژنان!
لەپەراوێزی باڵوبونەوەی مانیفێستی «سەبی‌و رەقاب»ی داعشدا كەنیزەكەكانیاندا نەبێت ،كــە ئــەوە جێگەی لۆمەو سەر زەنشت نیە ،جا ئەوەی جگە لەو سنورە دیاری كراوە، رێگەو رێبازی تر بگرێتەبەر ،ئەو جۆرە كەسانە بە یاخی‌و لە سنور دەرچــو دەژمێردرێن( .٦سورەتی ئەلموئمنون/ هەمان سەرچاوە).
سامان كەریم
2-1 داعـــش ،لــەســەر پــایــەی ئەحكامی ئیسالمی‌و بەتایبەت لــەســەر پایەی ئایەتەكانی قورئان ،بیروراو تیڕوانینی خــۆی‌و بــەم پێیە دەر‌كێشانی یاسای پێویستی دەوڵەتەكەی سە بارەت بەژن‌و مندااڵنی دیل لەجەنگدا ،لەنامیلكەیەكدا ێ پــەردە بەشێوەیەكی زۆر رۆشــن‌و پ خــســتــۆتــەڕو .نامیلكەكە بــەنــاوی « سەبی‌و رەقــاب»وە‌و كە تیایدا وەاڵمی ٣٢پرسیاری داوەتــەوە كە وەك یاسا لەناوچەكانی ژێر دەسەاڵتی خۆیدا كاری پێدەكات. داعــــش نــە ئــیــســامــی ســەردەمــی مــحــەمــەدە‌و نــە ئیسالمی ســەردەمــی چەرخەكانی ناوەراستە .داعش هێزێكی ئیسالمی سیاسی هاوچەرخەو لەو پەڕی گەشەی تەكنۆلۆژیاو نانۆتەكنۆلۆژیا، گــەشــەو شــۆڕشــی گــــەورەی زانستی فەلەك‌و فیزیاو زانستی گواستنەوەو پەیوەندیگرتندا ،سەرهەڵدەدات‌و بەهێز دەبێت‌و نفوزی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی دەچێتە ســەرەوەو ناوچەیەكی فراوانی عــیــراق‌و ســوریــا دەگــرێــتــە دەســـت‌و دەیخاتە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەاڵتداری «خــەالفــەتــەكــەی» خــۆیــەوە .جەنگی داعش ،جەنگێكی سیاسییە‌و راستەوخۆ بۆ یەكالیكردنەوەی دەوڵەت‌و پێكهێنانی ئیمپراتۆریەتێكی ئیسالمی پانوپۆرە. داعــش ئەمڕۆ ئەگەر چی لەسایەی ئایدۆلۆژیەتێكی كۆنی پێش چەرخەكانی ناوەراستدا فەرهەنگ‌و دابونەریتەكانی دادەرێژێتەوەو یاساكانی بڕیار دەدات، بەاڵم هێزێكی بورژوایی ئەم سەردەمەیە‌و پێدوایستییەكی قــۆنــاغــی گـــوزەری سەرمایەیە لەئاستی جیهانیدا .داعش، هێزو بزوتنەوەیەكی بورژواییە ،لەقۆناغی قەیرانێكی قوڵی ئــابــوری‌و سیاسی‌و ئەخالقی‌و ئایدۆلۆژی بورژواییدا وەك چینێكی زاڵی جیهانی .داعش دومەڵی دەركــراوی سەر لەشی بورژواییە وەكو چینێك ،داعــش دومەڵی هەڵتۆقیوی سەرمایەیە .ئەوەی كە ئیسالمی سیاسی وەك بیروڕایەكی بەهێز سەرهەڵدەداتەوە هیچ ئاماژەیەك نییە بۆ بەهێزبونی بیروباوەری ئیسالم‌و هێزە ئیسالمیەكان، بەڵكو بــەپــێــچــەوانــەوە ،دواكــەوتــوی دارزیــوی‌و دواكەوتویی ئەم هێزو بیرو رایــەیــە كــە وادەكـــات سەرمایە وەك پێداویستییەكی فكری‌و روحی هەمیشە دەمــەزەردی بكاتەوەو بیخاتە خزمەت كەڵەكەكردنی قازانجی سەرمایەو، مانەوەی دەسەاڵتەكەیەوە. رۆژنــامــەنــوســی ئینگلیزی ستیفان بــارلــی لــەپــەرتــوكــەكــەیــدا بــەنــاوی Bondageەوە بەواڵتی سایپرس دەڵێت «قوتابخانەیەكی سەرەتاییە بۆ كۆیالیەتی سێكس» ،ئەوكات تازە نیكۆسیا پایتەختی سایپرس بوبو بەقیبلەی بازرگانی سێكس ،ئەوكات نــیــوەی دوەمـــی ســااڵنــی هەفتاكانی ێ سەدەی رابوردو بو .ئەوكات لوبنان پ دەنێتە شەڕی ناوخۆوەو ئەو سەنتەرە سێكسی یــەی جیهانی عــەرەب بنكەو بارەگایان دەگوێزنەوە بۆ نیكۆسیا. (بەسود وەرگرتن لەپەرتوكی :بازرگانی ژن لــەئــەوروپــا/كــریــس دی ستوب/ زمــانــی عــەرەبــی-وەرگــێــڕانــی «ربــی ئــەلــنــحــاس»/١٩٩٧/ئــەلــئــەهــالــی بۆ چــاپ‌و بــاوكــردنــەوە/دمــشــق) .ئەگەر سایبرس كە ماوەیەكی زۆر بە» قیبلەی خۆشەویستی» ناسرابو بەهۆی ئەوەی كە شوێنی كڕینی «سێكس» بــو،وە سەرمایەدارانی ئەوروپی سەرمایەكەیان
لەمانفێستی داعشدا ،ژن لەوە كەمترە كە كۆیلەبێت .پیاوی دیل الی داعش كۆیلەیە‌و بەم پێیە ئەمڕۆ كااڵیەكی زیندوە و دەكرێت بگۆڕدرێتەوە یان بكوژرێت یان ئەگەر هیچ سودێكی نەبو فڕێ بدرێت «ئازاد بكرێت». بەاڵم بۆ ژن‌وا نیە!! لەبازاڕی ئەم كااڵیەدا وەبەرهێنا بو ،بۆ ئەوەی قازانجی زۆر بكەن ناچار بون كە كرێكارە لەشفرۆشەكانیان واتە ژنەكان كە زۆربەیان بەزۆر خراونەتە ژیر ئەم كارە، بەكۆیالیەتی وەســف بكرێت‌و لەباری واقعییەوە كۆیالیەتییە ،وەكو ستیفان ێ «قوتابخانەیەكی بارلی پێی دەڵـ سەرەتاییە بــۆ كۆیالیەتی سیكس» ئــــەوا ،نــاوچــەكــانــی ژێـــر دەســەاڵتــی داعــش لەموسڵەوە تــارقــەی سوریا.. قوتابخانەی ســەرەتــای تێپەردەكات‌و دەبێتە زانكۆیەكی پرۆفیشناڵ‌و پسپۆر نەك تەنها لەكۆیالیەتیكردنی ئینساندا، بەڵكو لەشێوە جیاوازەكانی ریكالم بۆ كۆیالیەتیكردن‌و فرۆشتنی ژن‌و سێكس‌و شێوەی مامەڵەكردنی گەوادەكانی سێكس لەگەڵ كریاران‌و بازرگانانی سێكسدا. بۆ ئەوەی بچینە نێو باسەكەوەو بگەینە نێو ناوەرۆكی مەنەفێستە لەشفرۆشیەكەی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی «داعش»، چەند دەقێكی قورئان دەهێنینەوە بۆ ئــەوەی باسەكە لەڕوانگەی ئیسالمەوە بەڕۆشنی بخەینە بــەردەم خوێنەران، بەجیا لــەوەی كە هێزێكی ئیسالمی خــۆی بــەمــوعــتــەدل یــا فەندەمێنتاڵ یان دیموكراتی دەزانێت یان نا .دەقە قورئانیەكان ،واتە سورەتەكان دەكرێت
لێكدانەوەی جیاجیای بۆ بكرێت هەروەك بۆی كــراوە لەهەلومەرجی دیاریكراوی مێژویدا ،بــەاڵم بەگشتی هەمو هێزە ئیسالمیەكان كۆكن لەسەر ئەوەی قورئان دەقێكی خوداییەو پەیڕەویكردنی ئەركە. لەخوارەوە دەقی كوردی چەند ئایەتێك لەسورەتەكانی قورئان دەهێنینەوە تەنها بۆ ئەوەی كە تابلۆیەكی رۆشنتر لەسەر مانفێستەكەی داعش بخەینە بەر چاوی خوێنەران .پاشان كورتەیەك لەسەر ناوەڕۆكی ئەو ئایەتانە دەخەینە بەردەم خوێنەران‌و لەدوایدا مانفێستەكەی داعش‌و ناوەرۆكەكەی لێك دەدەینەوە. ســورەتــی ئەلنیسا پێمان دەڵێت: (هەروەها حەرامە) لێتان ئەو ئافرەتانەی كە مێردیان هەیە جگە لە كەنیزەكتان، خوا بڕیاریداوە لەسەرتان ،جگە لەوانەی كە باسكران ،حەاڵڵە بۆتان بەهۆی ماڵ‌و دارایــتــانــەوە هاوسەر بگرن (تــا چوار ئــافــرەت) تا پاكداوێن بـن‌و لەسنوری رەوشتی بەرز دەرنەچن ،جا لەگەڵ هەر ئافرەتێكدا هاوسەریتان گرت ئەوە فەرزە كە مارەییەكەیان بدەنێ‌و هیچ گوناهیش نیە لەسەرتان لەكەمكردنەوەی ئەو مارەییەی لەسەری رێككەوتبون لەدوای دیاریكردنی ،بەڕاستی خوا هەمیشەو بــــەردەوام زانـــاو دانــایــە .ئـــەوەش كە
نەیتوانی لە ئێوە لەبەر دەستكورتی، ئافرەتانی سەربەستی بـــاوەڕدا مارە بــكــات ،ئـــەوە بــا لەكچەكەنیزەكە ئیماندارەكانتان بخوازێت ،خوایش زانایە كە رادەی ئیمانتان چەندە‌و چۆنە ،ئێوە هەندێكتان لە هەندێكتانن (هەموتان لــە ئــــادەم‌و حــــەوان‌و ئــەم جــیــاوازیــە چینایەتیە شتێكی كاتییە) ،لەبەرئەوە ئــەو كەنیزەكانە مــارە بكەن لەسەر رەزامەندی كەس‌و كارو خاوەنەكانیان‌و مارەییان بەچاكی پێ بدەن ،لەكاتێكدا ئەو كەنیزەكانەش پێویستە پاكداوێن بن‌و دوربن لەداوێن پیسی‌و دۆستگرتنەوە، خۆ ئەگەر شویان كردو لەوەودوا داوێن پیسیەكانیان ئەنجامدا ئەوە نیوەی سزای ئافرەتانی سەربەست دەدرێن (چونكە ئازادیی تەواویان نەبوە لەو سەردەمەدا)، لەبەر ئەوە مارەكردنیان بۆ ئەوانەتانە كــە دەتــرســێــت تــوشــی هــەڵــەو گوناه ببێت ،خۆڕاگریتان (تا خوا دەروتــان لێدەكاتەوە) چاكترە بۆتان ،خوایش لێخۆشبو‌و میهرەبانە»(.»٢٥ h t t p : / / w w w. n z a . m e / -)html.30-4-quran/translate قورئان بەكوردی) ئــەوانــەش كــە پـــارێـــزەری داوێــنــی خــۆیــانــن ...جگە لەگەڵ هــاوســەران‌و
(ئەم فەرمانە بۆ كاتی روبەڕوبونەوەیە لەگۆرەپانی جەنگدا) جا كاتێك گەیشتن بــەوانــەی بێباوەڕ بــون ،بێنە دەست لێیان‌و لەگەردنیان بدەن (ئەگینا ئەوان ئێوە دەكـــوژن) ،تا كاتێك كوشتاری زۆریان لێدەكەن ،ئینجا كەهێزیان نەما، بەدیل بیانگرن بەتوندی باڵبەستیان بكەن ،ئەوسا یەكێك لەم دو كارەیان لەگەڵدا ئەنجامبدەن :یان بەپیاوەتی‌و مــنــەت ،یــاخــود بــەگــۆڕیــنــەوەو فیدیە ئازادیان بكەن ،تا شەڕ كۆتایی دێت‌و ئــاســەواری نامێنێت‌و دوژمــنــان چەك دادەنێن ،بڕیارەكە ئاوهایە ،ئەگەر خوا بیویستایە خۆی تۆڵەی لێدەسەندن، بەاڵم دەیەوێت بەیەكتر تاقیانبكاتەوە، ئەوانەش لەپێناوی خوادا شەهید بون، هەرگیز پاداشتی هــەوڵ‌و كۆششیان بەزایە نادات(٤.سورەتی موحەمەد) ئەی محەمەد (صلی الله علیە‌و سلم) یادی ئەوە بكەرەوە كاتێك پەروەردگارت وەح ـی‌و نیگای دەكــرد بۆ فریشتەكان كــە :بــەڕاســتــی مــن ی ــارو یــاوەرتــانــم، كەوابو ئێوەش دڵی ئیمانداران پابەندو دامەزراو بكەن ،لەمەودوا منیش ترس‌و بیم دەخەمە دڵی ئەوانەی كە بێ باوەڕ بــون ،دە ئێوەش لــەســەروی گەردنی ناپاكان بــدەن‌و دەســت بوەشێنن لە هەمو سەرپەنجەكانیان (تا كافرەكان شمشێریان پێ نەگیرێت)١٢. ئەو سورەت‌و ئایەتانەی سەرەوە كە ئاماژەیانپێكراوە بەشێكن لەسورەت‌و ئایەتەكانی قــورئــان ،لەهەمانكاتدا بەشیكی كەمن لەسورەت‌و ئایەتەكانی تۆقاند ن كە بەئاشكرا دەكرێت لەدەقە قورئانیەكاندا ببینرێن‌و لەئێستادا هێزو رێكخراوە تیرۆریستییەكانی‌وەك: داعش ،ئەلقاعیدە ،بەرەی نەسرە ،بەیت ئەلمەقدەس ..بۆ كارەكانیان پشتی پێدەبەستن‌و فتواچیە تیرۆریستەكانی وەك مەقدەسی‌و عەرعورو قــەرزاوی‌و عورەیفی ..جەخت دەكەنەوە سەری‌و ریكالمی بۆ دەكـــەن .ئــەو دەقانەی ســەرەوە بەشێوەیەكی رۆشــن ئاماژە بەمامەڵەكردنی دیل دەكات بەتایبەتی دیلی ژن كە پێی دەوترێت « سەبی»و یان بەپیی دەقی قورئانی « ماملكت ایمانهم» .یــان «كــەنــیــزەك» ..ناوی جــــۆراوجــــۆرو چــەمــكــی جـــۆراوجـــۆر بەكارهێنراوە بۆیان كە لەڕوانگەی منەوە لــەوەوە سەرچاوەی گرتوە كە ئیسالم لەسەردەمی سەرهەڵدانی دا زۆربــەی زۆری دابونەریتەكانی پێش خۆی واتە سەردەمی جاهیلیەتی كەنداوی عەرەبی لەگەڵ خۆیدا پاراستوەو لەقورئاندا جێگای گرتۆتەوە ،بەم پێیەش كاریگەری داب‌ونەریتی قەبیلەجیاوازەكانی بەسەرەوە بــوەو لەقورئاندا رەنــگــی داوەتـــەوە. ئەمە بەجیا لــەوەی كە دەقــە مەكی‌و مەدینەییەكان جیاوازییان هەیەو لەوەش واوەتـــر ،لەڕوانگەی منەوە سەبارەت بەژن‌و چەوساندنەوەی ژنان لەقورئاندا دەتوانین دو قۆناغ جیابكەینەوە ،قۆناغی پێش مردنی خەدیجەو قۆناغی دوای مردنی خەدیجە كە هاوسەری موحەمەد بوە ،بۆ نمونە تا مردنی خەدیجە ئایەتە قورئانیەكان نابینین كە باس لەحیجابی ژنان بكات ،ئەمەش كاریگەری گەورەی خەدیجەو سەنگی ئــەو كەسایەتییە نیشان دەدات بەسەر موحەمەدەوە، بەتایبەت كــە پێشتر موحەمەد الی ئـــەو ئــیــشــیــكــردوە .بــەكــورتــی ئــەو سەردەمەی كە قورئان لەدایك دەبێت‌و
ئیسالم بەڕابەریی موحەمەد دەبێتە ئایدۆلۆژیای بزوتنەوەیەكی سیاسی بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی ئیسالمی لەنیوان دو ئیمپراتۆری گەورەی فارسی‌و رۆمانی دا ،قورئان دەبێتە پەرتوك‌و بەرنامەی سەرەكی ئەم بزوتنەوەیە، بزوتنەوەو هیوایەك كە لەقوسەی كوری كیالبەوە ،باپیرە گەورەی موحەمەدەوە دەستپێدەكات‌و موحەمەد بەئەنجامی دەگەیەنیت .ئەمڕۆ پاش زیاتر لە١٤ ســەدە داعــش دەیەوێت هەمان ئامانج «پێكهێنانی دەوڵەت» ێكی ئیسالمی‌و دواتر ئیمپراتۆریەتێكی ئیسالمی دوبارە بكاتەوە كە هێزەكانی دیكە ئەو كارەیان پێنەكرا هێزەكانی وەكــو « ئیخوان‌و ئەلقاعیدە» ،دیــارە لەهەلومەرجێكی سیاسی جــیــاواز‌و قۆناغێكی مێژویی جیاوازدا .لەباری یاساییەوە بەیاساكانی دیلی ژن‌و منداڵ دەستپێدەكات كە ناوی نــاوە « سەبی‌و رەقـــاب» .ئیسالمی سیاسی ئەوكات ئیسالمی فیودالیزم‌و كۆیلەداری بو ،ئیسالمی ئەمڕۆ ئیسالمی سەرمایەو كۆیلەدارییە. ئەتوانین بەشیوەیەكی رۆشن بابەتی « جیهاد»ی ئیسالمی‌و كوشت‌و بڕەكەی لەپەرتوكی « مەعالمی تەریق» ی سەید قوتبدا ببینین‌وبەتایبەت لەبەشی» جیهاد لەپێناو خودا دا» ،هەروەها لەپەرتوكی « رسالە الجهاد»ی حسن بەنای رابەڕی ئیخوانیەكان‌و لەفتواچیە تازەكاندا بــەهــەمــان شــێــوە .بــەاڵم باسی ئێمە لێرەدا تایبەتە بەمەسەلەی ژن‌و ئیسالم‌و كۆیالیەتی‌و بێ مافی ژن لەئیسالمدا‌و بەدیاریكراویش لێرەدا باسی داعش‌و مانیفێستەكەی مانێفێستەكەیەتی. داعش كە بەشێكی لەخوارەوە دێت... تەنها باسی كۆیلەتی ژنان نیە ،ئەگەر چــی كۆیالیەتی مۆدێلیكی ئــەمــڕۆی سەرمایەیە لەجیهاندا ،كڕێكارانی نیپالی‌و سریالنكی‌و پاكستانی‌و هندستانی‌و فلیبینی لەكەنداوی عەرەبی لەقەتەر لەئیمارات‌و سعودیە ،نمونەی كۆیالیەتی كڕیكارانە لەسایەی سیستەمێكی سیاسی سەرمایەی كــەنــداو دا ،كۆیالیەتیەك كە ئەمڕۆ بۆتە دەنگوباسی نێو دەزگا نێونەتەوەییەكان ،یان كرێكارانی ژنانی خزمەتكار لەكەنداو و لوبنان نمونەیەكی تری كۆیالیەتیكردنی كرێكارە لەسایەی ســەرمــایــەو ســەرمــایــەداریــدا .بەڵكو مانیفێستی داعـــش ،ژن لەكۆیلەش دەردەكێشیت‌و دەیكاتەوە بەكااڵیەكی بێ روح‌و گیان .كۆیلە وەك ئینسانێك كە بێ مافەو خاوەنی هەیە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت ،لەمانفێستی داعشدا ،ژن لەوە كەمترە كە كۆیلەبێت .پیاوی دیل الی داعش كۆیلەیە‌و بەم پێیە ئەمڕۆ كااڵیەكی زیــنــدوە دەكــرێــت بــگــۆڕدرێــتــەوە یان بكوژرێت یان ئەگەر هیچ سودێكی نەبو فڕێ بدرێت» ئازاد بكرێت» .بەاڵم بۆ ژن‌وا نیە!! .ژن لێرە هەم كۆیلەدەكرێت‌و دەفرۆشرێت‌و دەگۆڕدرێتەوە‌و دەتوانی بیخەیتە بواری‌وەبەرهێنانەوە لەڕێگای فرۆشتنی سێكسەوە هەم بەجیا لەوانە دەتوانی‌وەكو دۆالر یان هەر دراوێكی تر یان هەر كااڵیەكیتر لەبازاردا لەبۆرسدا ســەهــمــەكــانــیــان بــــەرزو نـــزم بكرێت بەاڵم لەبازاری « نەخاسە»دا بازاری فرۆشتنی دیلەژنەكان یان مندالەكاندا... مامەڵەی پێوە بكرێت ،دەتوانی نرخی لەسەر دابنێیت‌و بەپێی تەمەنیان یان تەنانەت بەپێی جوانی یان،وە لەهەندێ باری تایبەت تردا بەكاردەهێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی نەوەی تازە .بەهەرحاڵ لەم روانگەیەوە ژن هەمو لەشی «زێڕە» بەاڵم بێدەنگە بێهەستە بێمافە ،وەك زێر...ئینسان نییەو ناتوانێت لەڕوانگەی ئیسالم‌و مانفێستی داعشەوە تەنانەت ئینسانێكی كۆیلەش بێت وەكو پیاوان.
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
كؤنت َيكست
6
فرۆید و لێكدانەوەى خەونەكان ڕووت سنۆودن و .هێرۆ ئەحمەد ()2 – 1 بۆچی لە دەروونشیكاریدا خەونەكان گرنگییەكی زۆریان هەیە؟ دەگوترێت گەورەترین دەستكەوتی فرۆید لە ڕەوتــی فكری نوێدا ،تیۆرییەكەیەتی دەربـــــارەى نــاخــودئــاگــا .قوتابخانەى پۆزەتیڤیستی ،كە لە سەردەمی فرۆیددا برەوی هەبوو ،باسی لەوە دەكرد تاكەكان دەتوانن زانینێكی ڕاستەقینەیان سەبارەت بەخۆیان و جیهان هەبێت و ئێمەش بەسەر هەردووكیاندا كۆنترۆڵی لۆژیكیمان هەیە .ئەم ڕوانینە لە تەواوی بیركردنەوە زانستییەكاندا باو بوو و هەروەها جەختكردنەوەیشیان بەسەر واقیعییەتی مەلموس و تەنانەت سایكۆلۆژیاشدا زاڵ بوو .فرۆید زۆر بەزوویی بۆی دەركــەوت ،كە ئەم بانگەشانە جگە لە وەهمێك بــەوالوە ،شتێكی دیكە نین، بەو هۆیەى ئێمە بە ئاگا نین لەو شتەى هەمیشە بیری لێدەكەینەوە و لە زۆربەى كاتەكاندا دەكەوینە ژێر كاریگەریی هێزە ناخودئاگاكانی نـــاوەوەى خــۆمــان .ئەو دەیگوت لە راستیدا ناخودئاگا بریتییە لەچەند سوچێكی جــۆراوجــۆر و گەلێك رەوتــی دەروون ــی لە ئاستی خـــوارەوەدا، واتا لە جیهانی ناخودئاگادا بوونیان هەیە. خــەونــەكــان خێراترین و بەردەستترین نموونەی بیركردنەوەى ناخودئاگان و نەك تەنها ئەوە دەسلمێنن ،كە ناخودئاگا بوونی هەیە ،بەڵكو باشترین ئامرازیشن بۆ گەیشتن بە زانیارە كەڵەكەبووەكان لە ناخودئاگادا. كتێبی «لــێــكــدانــەوەى خــەوانــەكــان»ی فرۆید ،لە ڕاستیدا بریتییە لە دەستپێكی ڕاستەقینەى دەروونشیكاری ،لەو كتێبەدا ب ــاس لــە بــوونــی نــاخــودئــاگــای چــاالك (ئەكتیڤ) دەكرێت .ئەم ڕەوتە (پرۆسەیە) لە سەردەمی منداڵییەوە دەستپێدەكات و كاریگەری لەسەر رەفتاری ئینسان نییە. هەڵبەتە مێتۆدی زانستی بانگەشەیەكی بۆ كەشفكردنی مانای تەواوی خەونەكان نییە. خەڵكی هەمیشە حەزیان لە خەونەكان كــــردووە ،بــەاڵم بــەر لــە فــرۆیــد خەڵكی دەیانگوت خەونەكان لە دەرەوەى تاكەوە دێــن و لە زۆربــەى كاتەكاندا بریتین لە پەیامی خودا (یان خودایان) .بەمجۆرە، خەونەكان بە نیشانەگەلی نەرێنی یان ئەرێنی ئەو رووداوانـــە دادەنـــران ،كە لە داهاتوودا دەردەكــەون .تیۆرییەكی دیكە دەیــگــون خــەونــەكــان وێنەگەلێكی بێ مانان ،كە بەهۆى خــراپ هەزمكردنەوە (هەرسكردنێكی خراپەوە) دروست دەبن! لە سەردەمی فرۆیددا زانیارییەكی زۆر دەربارەى خەونەكان لەبەردەستدا بوون ،بەاڵم ئەو ئایدیا جۆراوجۆرەكانی كۆكردنەوە. فــرۆیــد یەكەمین تیۆرییەكی تــەواوی دەربــــارەى خ ــەون داڕشـــت و ك ــردی بە بابەتێكی پشت پێبەستن بۆ لێكۆڵینەوەى زانستی .فرۆید بـــەردەوام مەیلی بەالی خەونەكاندا هەبوو و جەختی لەسەر گرنگی خەونەكان لە دەروونشیكاریدا دەكردەوە .لە راستیدا بە ئەندازەیەك خەونەكانی بەگرنگ سەیر دەكــردن ،كە دەیگوت هەر كەسێك بپرسێت چۆن دەبێتە دەروونشیكارێكی باش ،وەاڵمەكەى بریتییە لەوەى ئەو دەبێت بتوانێت خەونەكانی خــۆى شیبكاتەوە. دەیگوت بەئاگابوون لە گرنگی خەونەكان یەكێكە لە گەورەترین كەشفەكانی خۆى. كاتی نیشتەجێبوونی لە شلۆز بیلەڤیو ( )Schloss Bellevueلە دەرەوەى ڤییەنا لە هاوینی ،1895خەوێكی بینی، ئەمە یەكەمین خەونێك بوو ،وەك بەدیهاتنی ئارەزووەكانی خۆى لەقەڵەمی دا. لە كتێبی «لێكدانەوەى خەونەكان»دا ئەم خەونە بەناوی خەونی «دەرزیلێدانی ئیرما» هاتووە .فرۆید هێندە لە ئایدیا تازەكانی خۆى دەربارەى خەونەكان خۆشحاڵ بوو، لە نەمایەكدا بۆ فلیس دەنووسێت ،رۆژێك،
خەونەكان خێراترین و بەردەستترین نموونەی بیركردنەوەى ناخودئاگان و نەك تەنها ئەوە دەسلمێنن ،كە ناخودئاگا بوونی هەیە، بەڵكو باشترین ئامرازیشن بۆ گەیشتن بە زانیارە كەڵەكەبووەكان لە ناخودئاگادا بەیادی ئەم كەشفكردنە گەورەیە ،بەردێكی مەڕمەڕی لە شلۆز بیلەڤیو دادەنێن .هەڵبەت شلۆز بیلەڤیو وێــران بــوو ،بــەاڵم فرۆید خۆشحاڵ دەبوو ئەگەر بیزانیبایە تابلۆیەكی لەم چەشنەیان لە ساڵی 1977دا لە هەمان شوێن داناوە. شیكردنەوەی خەونەكان هــاوڕا لەگەڵ دواندنی ئــازاد ،یەكێكە لە مێتۆدەكانی چ ــارەس ــەرك ــردن ــێ ــك ــی بـــنـــەڕەتـــی لە دەروونشیكاریدا .فرۆید ئاسایی بەردەوام جــەخــتــیــدەكــردەوە ،كــە مــەیــلــی بــەالی لێكۆڵینەوەى خونەكاندا لــە روانــگــەى زانستییەوە هەیە و لە پێشەكی كتێبی «لــێــكــدانــەوەى خــەونــەكــان»دا ئــامــاژە بــەم خاڵە دەكــات و دەڵێت لە هــەوڵ و تەقەلالكاندا بۆ كەشفكردنی لێكدانەوەى خەونەكان ،نەچووەتە دەرەوەى سنووری زانستی پاتۆلۆژیای دەرمارەكان و جارێكی دیكە خۆى ئامادە كرد بۆ ئەو رەخنانەى لەالیەنی ئەندامانی كۆمەڵگاى زانستییەوە دەشیا لێیبگیرێن. فرۆید ئەوەى كەشفكرد ،كاتێك نەخۆشان لەسەر قەنەفەكە پشوو دەدەن و خەریكی دواندنی ئــازادن ،خۆیان دەستدەكەن بە
قسەكردن دەربــارەى خەونەكانی خۆیان. الی فرۆید ،ناخودئاگا بریتییە لە هەموو ئەو ئارەزووە سەركوتكراوانەى لەدەسەاڵتی زهنی خودئاگادا نین و تێگەیشتن لە ناوەرۆكەكانی ناخودئاگا بەپێی بیركردنەوەى خودئاگا، كارێكی مەحاڵە .ئــەو لــەوە تێگەیشت خەونەكان یەكێكن لەو رێگایانەى دەتوانین بەهۆیەوە و بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ دەستمان بە ناخودئاگادا رابگات. خەونەكان بەچەند هۆیەكەوە بوون بە تەوەری ئیشكردنی دەروونشیكاری: • لە كاتی خەوتندا زهنی خودئاگا پشوو دەدات و ئاگای لەبارودۆخەكان نییە، ئەوكاتە خەون دەبینرێت ،بەم هۆیەوە فرۆید خەونەكانی بە شایەتییەك لەسەر بوونی زهنی ناخودئاگا بۆ تێگەیشتنێكی قوڵتر، لەقەڵەم دا. • فرۆید هیپۆنۆتیزم و تەكنیكی فشاری زیاتر رێگاكانی دیكە بەباشتر دەزانی .ئەو دەیزانی ناتوانێت هیچ كەسێك ناچار بە تێگەیشتن لەو شتە بكات ،كە بریتییە لە ناخودئاگای ئەو و تەنها بەهۆى مێتۆدە تازەكانی شیكردنەوەى خەون و دواندنی ئــازاد ،دەكرێت لە رەمز و نهێنی نیشانە
نیرۆسەكان تێبگەین. • لەو كاتەی فرۆید سەرقاڵی داڕشاتی تیۆرییە سەرەكییەكانی خۆى بوو دەربارەى خــەونــەكــان ،هــاوكــات دەســتــیــكــرد بە لێكۆڵینەوە دەربــارەى ئــارەزووی سێكسی منداڵیش .ئەو باوەڕی بەوە هێنابوو ،كە خەونەكان بە گشتی پەیوەندییان بە بابەتە سێكسییەكانەوە هەیە لە سەرەتاكانی منداڵیدا و گرفتە دەروونییەكانیش تەنها لە رێگاى شیكردنەوەى خەونەكان و دواندنی ئازاد ،دەكرێت چارەسەر بكرێن. • فـــرۆیـــد دەیــــگــــوت خ ــەون ــەك ــان بەدیهاتنی رەمــزی (سیمبولی) ئــارەزووە سەركوتكراوەكانن ،كەواتە بە دۆزینەوەى ئــــارەزووە شـــاراوە و رەمــزاویــیــەكــان لە خەونەكاندا ،دەشێت گرفتەكە چارەسەر بكرێت. خەونەكان وەك بەدیهاتن (ریالیزەكردن) ی ئارەزووەكان بــەردەوام تاكەكان حەزدەكان هەندێك لــە خــەونــەكــانــیــان وەك بەدیهێنانی ئارەزووەكانیان سەیر بكەن .بەاڵم زیاد لە پێویست ئەم تەعبیرانە بەكاردەهێنین« :لە
خەونەكانتاندا» و «لە سەیروسەمەرەترین خەونەكانی مندا» .فرۆید هەنگاوێك لەو ناوانە زیاتر دەچێتە پێشەوە و باوەڕی وایە خەونەكان پێویستییان بە بەدیهێنانی ئارەزوویەكی سەركوتكراو هەیە؛ كەواتە خــەونــەكــان زۆر لــەو خەیاڵپاڵوی یان حیكایەتانە دەچن ،كە تێیاندا خەریكی شیكردنەوەى ئارەزووەكانی پێشوومان دەبین. خەونێك بە سادەترین شێوە بریتییە لە دەربڕینی ئــارەزوویــەك .بۆ نموونە، فــرۆیــد بــاس لــە دایــكــی الوێــك دەكــات، بــەهــۆى ئــاگــاداربــوون لــە منداڵەكەى، كە دووچـــاری نەخۆشیی پەتا هاتبوو، ماوەیەك لە پەیوەندی كەسانی دەوروبەری دووركەوتەوە .ئەو لە جیهانی خەونەكاندا چــووبــووە دیـــداری ژمــارەیــەكــی زۆر لە نــووســەری نـــاودار و گەلێك گفتوگۆى سەرنجڕاكێشی لەگەڵدا ئەنجام دابــوون. كاتێك كچە چكۆلەكەى فــرۆیــد ،ئانا، نەخۆش بوو و رێگەى نەدا نان بخوات، خــەوی بە شاتوو و ئۆملێت و كێكەوە بینی .ئەمجۆرە خەونە سادانە ،كە بریتین لە بەدیهاتنی ئارەزووە كەسییەكان ،زیاتر مندااڵن دەیبینن و بە گشتی بەدیهاتنی ئەو ئــارەزووانــەن ،كە رۆژی پێشووتر لە خەونەكاندا بەدینەهاتوون .فرۆید ئەمجۆرە خەونانەى خۆیشی تۆمار دەكات ،بۆ نموونە ئەگەر خواردنی سوێری وەك سوێرەماسی یان زەیتون بخوات ،ئەوا لە خەونەكاندا دەیبینی ،كە ئاو دەخواتەوە. خــەونــەكــانــی دیـــكـــە ،بــەدیــهــاتــنــی ئارەزووگەلێكی قوڵتر بــوون .ئەو بینی ئــەو ئـــاوەى دەیــخــواتــەوە ،كــە قاپێكی تایبەتدایە ،كە چیتر لەبەردەستیدا نییە، بەاڵم هەستی بە حەسرەتی بوونی قاپەكە لەخۆیدا دەكرد .فرۆید بە ئەندازەیەك وەك شێوەیەكی گەڕانەوە بۆ منداڵی و هێزە غەرییزییەكان و وێنەكان لە خەونەكانی دەڕوانــــی ،كــە ئێستاكێ بــەســەر ژیانی ئێمەدا زاڵن .هەرچەندێك گەورەتر دەبین، تێدەگەین تەواوی ئارەزووەكانمان بەخێرایی بەدینایەن (ریالیزە نابن) .ئەو رێگری یان بەربەستەى لەالیەن باوك و دایك و چاودێرەكانمانەوە لەبەردەممان دادەنرێن یان بەسەرماندا دەسەپێنرێن ،وردە وردە ناواخن دەبن و ئارەزووە قەدەغەكراوەكان بـــەرەو ناخودئاگا كێشدەكەن .فرۆید ئــەم پرۆسەیە بە سانسۆر نــاودەبــات و دەڵێت خەونەكان زیاتر دەركەوتنەوەى ئـــارزووە سێكسییە سەركوتكراوەكانی قۆناغی منداڵین و بە شێوەیەكی دیكە دەردەكەونەوە .لەبەر ئەوەى قبوڵكردنی ئەم ئارەزووانە شتێكی مەحاڵ بووە ،بۆیە سەركوتكراون و خەونەكان ،وەك نیشانە نیرۆسییەكان ،تەكنیكی سانسۆركراوی دەربڕینی ئەو شتەیە ،كە شاردراونەتەوە. الی فــرۆیــد ،رووداوەك ــان ــی ئــەم دواییە و ئــارەزووەكــانــی ئێستای تاكەكەس كاریگەرییەكی كەمیان لەسەر خەونەكان هــەیــە ،و بــە گشتی وەك شێوەیەك دەردەكـــەون ،كە بە جۆرێك یەكێك لە ئـــارەزووە سەركوتكراوە سەرەتاییەكان بەیاد بهێننەوە .هەڵبەت ئەمڕۆكە رووداوە بەردەوامەكان و رووداوەكانی دواتریش وەك شتێكی گرنگ لە خەونەكاندا دادەنرێن. بەدیدی فرۆید ،ئارەزووە هەڵگەڕاوەكان لە خەونەكاندا بە گشتی پەوەیندییان بە منداڵییەوە هەیە ،تەنانەت ئەگەر لــەســەرەتــادا شتێكی وەهــاش لەبەرچاو نەگیرێت .ئەم ئایدیایە دەگەڕێتەوە بۆ ئایدیا سەرەكییەكەى ئەو ،كە نیشانەكانی هیستریا ،دەگــەڕێــنــەوە بۆ گرفتەكانی سەردەمی سەرەتای منداڵی. الی فــرۆیــد ،خــەونــەكــان بریتین لە نیشانەى نیرۆسەكان (عوسابییەكان). تەنانەت ئەو راستییەى دەڵێت تەنانەت ئەو كەسانەش خەون دەبینن ،كە بەدەست نەخۆشییە دەروونییەكانەوە ناناڵێنن ،ئەوا دەروونشیكاری ئەم راستییە بە هەمووانەوە گرێدەداتەوە .بەدیدی ئەو ،خەونەكان مەحاڵ مومكین دەكەن (نەگەر دەكەن بە ئەگەر) و واز لە بابەتەكانی ساتی بێداری دەهێنن.
لە خەونەكاندا ئارەزووە سانسۆركراوەكان دەچنە دەرەوەى ناخودئاگاوە ،كە لە ساتی بێداریدا ،بەگشتی كۆنترۆڵ كراون .ساتی چوونی ئەم ئارەزووانە بۆ ناو ناخودئاگا، ئــەوا مێشك خەونەكان سانسۆر دەكات و پاشان كۆنترۆڵیان دەكات و ناوەرۆكە بێزاركەرەكەیان لێدادەماڵێت و لە ترسی ئــەوەى خەوبین ئــازار نەبینێت ،مێشك پاشەكشەیان پێدەكات و سەركوتیان دەكــات و بەمجۆرە خەونەكان دروســت دەبن تا ئارەزووە شاراوەكان بە شێوەیەكی جیاوازتر دەربكەونەوە و تاك بتوانێت درێــژە بە خەوەكەى بــدات .كەواتە الی فرۆید خەونەكان چەند پاسەوانێكن رێگامان پێدەدەن خەوێكی ئاراممان هەبێت .ئەو دەڵێت خەونەكان بە ئاستێك ئــارەزووە شاراوەكان ئاشكرا دەكەن و ئەگەر كەسێك لە ساتی بێداریدا بەمجۆرە كاری كردبایە، ئەوا بە شێت لەقەڵەم دەدرا .بەدڵنیاییەوە فرۆید ئاماژەى بە خاڵێكی گرنگ كردووە. لە كاتێكدا دۆزیــنــەوەى ئارەزوویەكی ش ــاراوە وەك مەحاڵی لێدەهات فرۆید زیرەكانە سوودی لە دوو روونكردنەوەى گریمانەیی وەردەگرت. • نەخۆش بەرانبەر بە دەروونشیكار لە جۆرێك حاڵەتی گواستنەوەى نێگەتیڤ (نەرێنی) دایە .ئەو بە گشتی خەونگەلێكی سەیر و سەمەرە دەگێڕێتەوە بۆ ئەوەى تیۆرییەكانی دەروونشیكاری بەتاڵ بكاتەوە. بۆ نموونە فرۆید دەربــارەى پارێزەرێك دەڵێت خەونگەلێكی دەبینین ،كە تەواوی سەردانیكەرانی خۆى لەدەستداوە .فرۆید ئەو لە قوتابخانەدا مونافیسی یەك بوون و فرۆید هەمیشە لەپێش ئەوەوە بوو؛ كەواتە ئەو لە خەونیدا لەگەڵ فرۆید خەریكی خۆیەكسانكردن دەبوو و هیواداربوو لێی بباتەوە .ئەمە مانای ئەوە دەبەخشێت ،كە خەون بەدیهاتنی ئارەزوویەكی شاراوەیە. • نـــەخـــۆش مــازۆخــیــزمــی زهــنــی بەكاردەهێنێت .لەم حاڵەتەدا ،خەون، ئارەزوویەكی مازۆخیستییانە تێر دەكات، كە خۆى شێوەیەكی بەدیهاتنی ئارەزووە. ئەم دوو شیكردنەوەیە دەكرێت بریتی بێت لە نموونەگەلێكی پێداگرییەكانی فرۆید ،كە دەیویست تیۆرییەكەى خۆى بە هــەر چەشنێك بــووە ،بسەلمێنێت! ســەیــرە فــرۆیــد وەهـــا ســەرســەخــتــانــە ب ــەم تــیــۆریــیــەوە گــیــرســابــووەوە ،كە خەونەكان تەنها بریتین لە ئـــارەزووە سەركوتكراوەكانی منداڵی .رەخنەگران، دەیانگوت ئەم تیۆرییەی فرۆید جۆرێكە لە «كورتكردنەوە» (،)reductionism چونكە خەونەكان پێداویستی و گرفتی گــەورەســااڵن دەنوێننەوە ،بۆ نموونە، خەونی «دەرزیلێدانی ئیرما» ،نیشانەى نیگەرانییەكانی ئــەو بــوو دەربــــارەى لێهاتوویی وەك پزیشكێك. دواجار فرۆید بەو ئەنجامە گەیشت ،كە خەونگەلێكی جۆراوجۆر بوونیان هەیە و لە تیۆرییەكەی ئەودا جێگەیان نابێتەوە: • هەندێك لە خەونەكان پێویستیان بە لێكدانەوە نییە .كاتێك برسین خەو بە خواردن و كاتێك پارەمان نییە ،خەو بە پەیداكردنییەوە دەبینین. • ســەربــاری ئــەمــە ،خەونگەلێكی زیانبەخش بوونیان هەیە ،كە تێیاندا راستەوخۆ دەكەوینە بـــەردەم تــرس و تۆقین لە روودانــی رووداوێــك .فرۆید لە قۆناغی جەنگی یەكەمی جیهان و دوای ئەوە ،رووبەڕووی ئەزموونی ئەو قوربانییە تووش بوو بە شۆك و زیانانە بووبووەوە، كە ئەزموونەكانی سەردەمی جەنگیان لە خەونەكانیاندا دووبــارە دەكــردەوە .هەر ئەمە بووە هۆى ئەوەى فرۆید گومان لەو جەختكردنەوە سەرەتاییەى خۆى بكات، كە دەیگوت خەونەكان هەمیشە بریتین لە بەدیهاتنی ئارەزووەكانی سەردەمی منداڵی. • هەندێك لە خەونەكان ناوەرۆكێكی كابوسییان هەیە و دەبنە هۆى نیگەرانی و خەمۆكییەكی زۆر و كێشەیە بتوانین بە تەواوی لەم بارەیەوە ماسكی بەدیهاتنی ئارەزووەكانیان بەبەردا بكەین.
7
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
كؤنت َيكست
فرۆید وه‌ك جادوگه‌ر ده‌روونشیكاری وه‌ك ئایدیایه‌كی ئه‌فسونگه رانه دیالۆگ له‌گه‌ڵ میشێل ئۆنفرای سازكردنی :كاترین غۆلیۆ له عه‌ره‌بیه‌وه :بڕوا عه‌الدین لــۆپــوان :به‌ته‌مان ل ه ساڵی 2010دا زنجیره توێژینه‌وه‌كه‌تان ل ه زانكۆی میللی (كان) تایبه‌ت بكه‌ن به بیری فرۆیدیزم. ئایا وێنای كه‌سایه‌تی فرۆید الی ئێوه چۆنه؟ مێشال ئۆنفرای :فرۆید ب ه هاوه‌ڵی به‌ربه‌ستێكی سه‌خت هاتۆت ه ژیانه‌وه: دایكی ب ه هه‌شته‌مین شتی سه‌یروسه‌مه‌ره‌ی دونیای زانیوه! ئه‌و پیاوه ك ه ڕه‌فتاری زینا له‌گه‌ڵ مه‌حره‌مه‌كاندا ()Incest بـه‌سـه‌ریــدا زاڵــبــووه ،لـه ژیانیدا كــاری له‌سه‌ر گشتاندنی نیرۆسی خۆی كردوه تا به‌قازانجی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی دایك ه خــۆشــویــســتــراوه‌كـه‌ی بشكێته‌وه :ئه‌و ناچاربوو درۆ بكات تا بیسه‌لمێنێت ك ه ته‌كنیكه شیكارییه‌كانی ده‌توانن مرۆڤ ه ده‌روونــبــیــمــاره‌كــان چاكبكه‌نه‌وه ،جگ ه ل ـه‌وه‌ی ك ه ده‌بــوو په‌یوه‌ندییه‌كانی كه‌م و به‌رته‌سك بكاتهوه تا بڵێت من خۆم خۆمم دروستكردوو‌ه و هیچ ل ه كهسهوه فــێــرن ـه‌بــووم ،واتـــ ه بـه‌شــێــوه‌یـه‌كــی زۆر توندوتیژان ه په‌یوه‌ندیی خۆی به هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌وه بپچڕێنێت ك ه یارمه‌تیده‌ری بوون بۆ گه‌شه‌كردن ،هه‌ر بۆیه ناچاربووه زۆر له‌و كۆته‌یشن و په‌ره‌گراف و وتان ه بــشــارێــت ـهوه كــه لــه‌ك ـه‌ســانــی تـــره‌و‌ه وه‌ریگرتبوون ،سترا‌كتورێك و چه‌شنێك ل ه بنه‌ما دروستبكات تاوه‌كو ل ه ڕێی پره‌نسیپی كه‌نیسه‌ی كاتۆلیكییه‌و‌ه په‌الماری جیهانی پێ بــدات :جا ئه‌رتۆدۆكسیزم بووبێت، هێرتیكی (زه‌ندیقی) بێت ،پێغه‌مبه‌ران و یه‌هودا و ئه‌نجومه‌نی كاردیناڵه‌كان و حه‌ره‌م و ...هتد ،یان هه‌ر شێكی تر بوو بێت! لۆپوان :ئێوه ن ه پزیشكن و ن ه زانا، كه‌چی نكۆڵی له سیمای زانستیانه‌ی ده‌روونــشــیــكــاری ده‌كـــــه‌ن ،ت ـه‌نــان ـه‌ت ده‌ڵێن بیركردنه‌وه‌یه‌كی ئه‌فسونساز و جادوگه‌رانه‌یه .بۆچی؟ میشال ئۆنفرای :له‌به‌رئه‌وه‌ی فرۆید خۆی به‌رده‌وام ئه‌وه‌ی دووپاتكردۆته‌وه ك ه پێویست ناكات مرۆڤ پزیشك بێت یان توێژینه‌وه‌ی زانستی بكات بۆئه‌وه‌ی مرۆڤ بخاته سه‌ر چرپای ده‌روونشیكاری و وه‌ك بابه‌تێك بۆ چاره‌سه‌ر سه‌یری بكات .الی ئه‌و شیكردنەوەى دەروونى و چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشی سایكۆلۆژی پێویستی بهوه نه‌بووه پزیشك و زانا بیت ،چونك ه له‌بنه‌ڕه‌تدا خۆی نكۆڵی ل ه هه‌ر جۆره ئاماده‌سازی و پێشوه‌ختییه‌كی توێكاری ،فیزیۆلۆژی و بایۆلۆژی كردووه له زانستی هۆكاره‌كانی نه‌خۆشییدا .فرۆید پێی وا بووه ك ه بیماریی و نه‌خۆشی ده‌روونی هه‌میش ه ده‌ره‌نجامی گرژبوونی خانه‌ئامێره‌كانی سایكۆلۆژیای مرۆڤ خۆیه‌تی ،ته‌نانه‌ت ئه‌م ڕاستی ه هێند به‌ڵگه‌نه‌ویست ه ك ه هیچ پێویستیه‌كی ب ه سه‌لماندن نیه ،ده‌توانین بڵێیین فرۆید ب ه داڕشتنێكی ئه‌ده‌بیان ه درۆی به‌ناوی ئه‌و دۆخانه‌وه كردوه ك ه ده‌بن ه هۆی بیماریی ده‌روون .بیری فرۆیدیزم ئه‌فسونساز و جادوگه‌رانه‌ی ه چونك ه ته‌نها و ته‌نها پشت به‌و شت ه ده‌به‌ستێت ك ه به‌ده‌ستیهێناوه: ك یا وه‌ك چۆن جادوگه‌رێك ،نوشته‌نوسێ ئاوی لۆردس ( )Lourdesنه‌خۆشێك چاكده‌كه‌نه‌وه ،ئه‌ویش هه‌ندێك كه‌سی به‌و شێوه‌یه چاككردۆته‌وه ...له‌و ڕیسك و سه‌رچڵیه‌یدا كه نواندویه‌تی ،هیچ شتێكی
هه‌ڵده‌ستن و ده‌ڕۆنـه ده‌ره‌وه‌‌ی كه‌نیسه، هه‌ستده‌كه‌ن دۆخه ده‌روونیه‌كه‌یان كه‌مێك باشتر بووه ،به‌اڵم ئایا ئه‌مه به‌ڵگه‌یه بۆ بوونی خودا؟ لــوپــوان :ئێوه ب ـه‌ره‌نــگــاری ئایدیای فرۆیدیزم ده‌بنه‌وه و پێتان وایه هیچ نه‌بووه جگه له چه‌شنێك كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ڕه‌شبینیی ده‌سه‌اڵتخوازانه .بۆچی؟ میشال ئۆنفرای :فرۆید كتێبێكی پێشكه‌ش به موسولینی كردووه و تیایدا بۆی نوسیووه: ((پێشكه‌شه به بنیتۆ موسولینی ،له‌گه‌ڵ ساڵو و ڕێــزی پیره‌مێردێكدا كه دان به جه‌نابی فه‌ڕمانڕه‌وادا ده‌نێت وه‌ك پاڵه‌وانی ڕۆشنبیری.ڤێنا 26 ،ی ئه‌پریلی .))1933 له‌به‌ر ئه‌م ستایشه چاوه‌ڕواننه‌كراوه‌ی فرۆید بۆ موسولینی ،له‌به‌ر ڕه‌شبینیه‌كه‌ی خۆی، هه‌روه‌ها دژایه‌تیكردنه‌كانی بۆ كۆمۆنیزم و ڕه‌خنه‌كانی له هه‌ر چه‌شنه گه‌شبینییه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی ،هه‌موو ئه‌مانه وا ده‌كه‌ن كه شایسته‌ی ئـه‌وه بێت هه‌ر یه‌ك له ئێمه مه‌له‌فه‌كه‌ی هه‌ڵبده‌ینه‌وه و بیخه‌ینه به‌ر باس و مشتومڕی له‌سه‌ر بكه‌ین. لــوپــوان :باشه پێشنیارتان چیه یه بــۆ كـه‌ســێــك كــه بــه ده‌ســـت نیرۆسی شكستخواردنه‌وه ده‌ناڵێنێت و به دوای كــۆم ـه‌كــی پزیشكێكی چــاره‌ســه‌ركــه‌دا ده‌گه‌ڕێت؟ میشال ئۆنفرای :ب ـه‌ڕای من با بچێت «سینیكا و دڵدانه‌وه‌كانی» بخوێنێته‌وه، مــارك ئۆروێڵ و ئایدیاكانی ،ئیبیكتیت و پوخته‌نامه‌كه‌ی ،ئێپیكۆر و نامه‌كه‌ی بۆ مینیسی ،مۆنتانی و توێژینه‌وه‌كانی، پاشان با بڕوات به دوای شتێكدا بگه‌ڕێت كه ده‌ربازی بكات و بیخاته‌و‌ه سه‌ر ڕێگه‌ی ڕاست (وه‌ك یه‌كه‌مین ده‌سته‌واژه‌ی كرداری فه‌لسه‌فی به‌ر له‌وه‌ی ئایین له فه‌لسه‌فه‌ی ببات و به ئامانجی تایبه‌تیانه‌ی خۆی به‌كاریبهێنێته‌وه) ،شتێك كه وای لێبكات ژیانێكی فه‌لسه‌فیانه بژی وه‌ك مامۆستایه‌كی بابه‌تیانه‌ی هه‌ر فه‌لسه‌فه‌یه‌كی دێرین ،به‌ر له گه‌نده‌ڵكردنی فه‌لسه‌فه وه‌ك زانستێكی باوه‌ڕیان به فرۆیدیزمه ئه‌و ئازادیه ڕه‌های ه پایه‌به‌رز و شكۆدار ،له‌الیه‌ن مه‌سیحیه‌ته‌وه. زۆر به‌رز ده‌نرخێنن كه نه‌خۆش به‌بۆنه‌ی په‌راوێز: ده‌روونشیكاریه‌وه ده‌ستی ده‌كه‌وێت.... .1ئه‌م زاراوه‌یه (هاجیۆگرافی) پوخت میشال ئۆنفرای :فه‌لسه‌فه‌ی دژ ته‌وژمێكه هی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌مه و ته‌واو ناكۆكه به مه‌سیحیانه‌یه و تایبه‌ته به نوسینه‌وه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئینسایكلۆپیدیانه‌ی ڕۆشنگه‌ری .ژیــانــی قــدیــس و پــیــرۆزكــردنــی كه‌سه به‌اڵم ئیتر ده‌ڵێیت چی؟ ئه‌فسانه فرۆیدی به‌ناوبانگه‌كانی نــاو كه‌نیسه ،هه‌روه‌ها كرد به فه‌یله‌سوفی ڕۆشنگه‌ری .به‌هه‌ر حاڵ مه‌زنكردنیان وه‌ك كه‌سی ئه‌فسونگه‌ر و ئه‌و پیاوه كه باوه‌ڕی بهوه هه‌بوو نه‌خۆشی ئه‌نجامده‌ری كردارگه‌لێك كه ناواقیعیه و شتێكه ده‌ڕوات و دێته‌وه (واته كۆتایی نیه ده‌كه‌وێته سه‌رو توانای مرۆڤه‌وه ،دیاره و ده‌ماوده‌م مرۆڤ دوچاری دێت) ،بڕوای ئه‌مه‌ش وه‌ك ئاماژه‌یه‌ك بۆ موباره‌كی و به سوسه‌كردنی دڵ و پێشبینیكردنی مه‌زنی ئه‌و كه‌سه پیرۆزكراوانه به‌كارهاتووه، ڕووداوه‌كان ،باوه‌ڕی به سیمبولیزم هه‌بوو دیاره نمونه‌ی وایش له كولتوری كوردیدا كه ئه‌مانه‌ش خــۆی به‌ڵگه‌ن بۆ بوونی زۆره ،به‌اڵم زاراوه‌كه تایبه‌ته به جیهان و ڕه‌شبینییه‌كی ئاشكرا و بێپه‌رده ،توانی كولتوری مه‌سیحی( .و.ك). گنوسیزم زاراوه‌یه‌كی ئاڵۆزه ،مانا له‌به‌رامبه‌ر ماته‌ریالیزمی سیستمی نێرڤی مرۆییدا پله‌وپایه‌یه‌ك ببه‌خشێته‌وه به گریكیه‌كه‌ی واتای زانین ده‌گه‌یه‌نێت ،به‌اڵم ئه‌بستراكتبوونی ناهۆشیاریی ،سه‌رباری له سه‌رده‌می مه‌سیحیدا پتر به‌و ڕاڤه‌كردنه ڕقی به‌رده‌وامی ئه‌و له فه‌لسه‌فه و كردنی ده‌وترێت كه قوڵتر ده‌ڕوانێته ده‌ق و باوه‌ڕی ئافره‌ت به پیاوێكی كه‌موكورتی خه‌سیو به وه‌حی و بۆ هاتنه‌خواره‌وه نیه ،زیاتر كه ئۆرگانی سێكسیی پیاوی نیه ،پیاوێك پشت به ئاوێته‌كردنی فه‌لسه‌فه هه‌ناویه‌كان كه توانی بیر و ئایدیایه‌كی فالوسییانه ده‌گرێت( .و.ك) (یینئاسا) دابمه‌زرێنێت ،پیاوێكی لهم سه‌رچاوه: چه‌شنه و لهم دۆخ ـه‌دا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌بنه‌ڕه‌تدا ده‌قی ئه‌م دیالۆگه له گۆڤاری گوزارشت نه‌بووه له ڕۆشنگه‌ری ...هه‌ر بۆیه ئه‌گه‌ر بــاوه‌ڕداران (وه‌ك ئه‌وه‌ی كه ئێوه ( )Le Pointی فه‌ره‌نسیه‌وه وه‌رگیراوه ده‌یڵێن) وا هه‌ستبكه‌ن خواوه‌نده‌كانیان كه ژماره‌یه‌كی تایبه‌ت بووه به فرۆید و له هه‌ڵگری ئه‌و هه‌موو جۆره چاكه و باشیانه‌ن ئۆكتۆبه‌ر نۆڤه‌مبه‌ری 2009دا باڵوكراوه‌ته‌وه، ئه‌وا به‌الی منه‌وه زۆر ئاساییه ،ئه‌مه جگه الحسن عالج وه‌ریگێڕاوه بۆ عه‌ره‌بی و له له‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی كه ئه‌وان ده‌یڵێن ڕۆژنامه‌ی (القدس العربی) باڵوكراوه‌ته‌وه، به قازانجی تێزه و خوێندنه‌وه‌كه‌ی من بۆ لێ من لـه‌م سـه‌رچــاوه‌یـه‌وه وه‌رمگرتوه: فرۆیدیزم ده‌كه‌وێته‌وه ..تۆ بڕوانه :كاتێك http://www.iraqwriters. مه‌سیحیه‌كان له‌سه‌ر كورسی دانپیانان 3287=com/iNP/view.asp?ID
فرۆید كتێبێكی پێشكه‌ش ب ه موسولینی كردوو ه و تیایدا بۆی نوسیووه(( :پێشكه‌شه ب ه بنیتۆ موسولینی ،له‌گه‌ڵ ساڵو و ڕێزی پیره‌مێردێكدا ك ه دان به جه‌نابی فه‌ڕمانڕه‌وادا ده‌نێت وه‌ك پاڵه‌وانی ڕۆشنبیری.ڤێنا 26 ،ی ئه‌پریلی ))1933 زانستی ئه‌وتۆ نابینین كه شایه‌نی باسكردن بێت. لـــۆپـــوان :وه‌ك ف ـه‌یــل ـه‌ســوفــێــك ،چ ئامرازێكتان له‌به‌رده‌سته تا گومان له ڕه‌وایه‌تیی ده‌روونشیكاری بكه‌ن؟ میشال ئۆنفرای :ڕه‌نگه كه‌ره‌سته‌كه هه‌ر بوونی كه‌سێكی بێباوه‌ڕ بێت به هه‌موو ئه‌و ریسك و سه‌رچڵییه‌ی فرۆیدیزم وه‌ك یه‌كه‌م ئایینی پاش مه‌سیحی ...كاتێك كه بۆت ده‌رده‌كه‌وێت سه‌ركه‌وتنه‌كانی فرۆید له پڕوپاگه‌نده زیاتر نه‌بوون ،به‌تایبه‌تی زۆربه‌ی زۆری ئه‌و دۆخی چاكبوونه‌وانه‌ی كه باسیكردوون ،هه‌ر بوونیان نه‌بووه ،ئیدی ده‌توانیت گومان له راستی و درووستیی تیۆره‌ی ده‌روونشیكاری بكه‌یت .بۆ نمونه كاتێك ڕاپۆرتێكی وه‌ك په‌یمانگای نیشتمانی بۆ توێژینه‌وه و ته‌ندروستی ده‌یسه‌لمێنێت كه چاره‌سه‌ری ده‌روونشیكاریی فرۆیدی ناتوانێت هیچ نه‌خۆشێك چاكبكاته‌وه، پاشان قیڕه‌قیڕ و به‌رزبوونه‌وه‌ی هاتوهاواری خوێندكاره‌كانی مامۆستا فرۆید له دژی ئه‌و ڕاپۆرته و خولیای له‌گۆڕنانی خودی ڕاپۆرته‌كه (كه ئه‌وه‌ش بۆ خۆی حاڵه‌تێك بــوو ،)..ئه‌مه جگه له‌وه‌ی ئێمه چه‌ندین هاوڕێ و كه‌سی نزیكی ده‌وروبه‌ری خۆمان ده‌بینین كه چه‌ندین ساڵه له ژێر چاره‌سه‌ری ده‌روونشیكاریدان و تا ئێستا ناتوانین دڵنیابین لــه‌وه‌ی كه ده‌رده‌ئــامــاژه‌كــانــی نه‌خۆشیه‌كانیان له‌ناوچوون و نه‌ماون... ل ـه‌م دۆخــه‌دا ئیدی ناتوانین گومان له توانای ده‌روونشیكاری بۆ چاككردنه‌وه‌ی نـه‌خــۆش ،نه‌كه‌ین .پاشان ده‌بێت ئه‌و ئه‌ده‌به ڕه‌خنه‌ییه بخوێنینه‌وه كه له‌باره‌ی
ده‌روونشیكارییه‌وه نوسراوه ،به‌اڵم به‌بێ ئـــه‌وه‌ی بكه‌وینه ژێــر كــاریــگ ـه‌ری ئه‌و پڕوپاگه‌نده و قسه‌وقسه‌ڵۆكانه‌ی كه لێمان قه‌ده‌غه ده‌كــات فرۆیدیزم به شێوه‌یه‌كی ڕه‌خنه‌یی بخوێنینه‌وه ،به‌و بیانووه‌ی كه گوایه ڕه‌خنه له فرۆیدیزم بۆ خۆی جۆرێكه له دژایه‌تیكردنی سامیزم ،دواكه‌وتووییه و ڕاستڕه‌ویی ....فاكتی زۆر سه‌یروسه‌مه‌ر له‌به‌ر ده‌ستدان. لۆپوان :ئه‌گه‌ر بیری فرۆیدیزم به‌ڕاستی جــادوگ ـه‌ران ـه‌ی ـه ،ئ ـه‌ی چــۆن ڕاڤــه‌ی ئه‌و سه‌رسامی و شاگه‌شكه‌بوونه‌ی خه‌ڵكی ده‌كه‌ن پێیی ،به‌تایبه‌تی زۆر ڕۆشنبیری پایه‌به‌رز و به‌ناوبانگ كه ته‌واو شه‌یدای بوون؟ هه‌ستناكه‌یت وا ئاسانتره باس له بوونی جۆرێك له الیه‌نگیریی ئایینیانه بۆ ده‌روونشیكاری بكه‌ین؟ میشال ئۆنفرای :تۆ ئه‌گه‌ر هاتوو درۆیه‌كت ده باره كرده‌وه ،ئه‌وا ئه‌و درۆیه هه‌ر ده‌بێت به ڕاستی .فرۆید ده‌زگایه‌كی گ ـه‌وره‌ی دروستكردبوو ،ده‌زگایه‌ك له كۆنفرانس، سه‌ندیكا و الیه‌نگیریی ،گۆڤار و هه‌ڵبژاردنی هاوه‌ڵی پیشه‌یی (دانانی نوسینگه‌یه‌كی نهێنی و دیاریكردنی هه‌ڵبژێردراوه‌كانی نــاوی) ،چه‌ندین وه‌رگێڕانی هاجیۆگرافی (ئێرنست جۆنز بۆ نمونه كه ئه‌فسانه‌كه‌ی دروستكرد) ،ئا به‌و شێوه‌یه ڕێبازه‌كه‌ی له‌سه‌ر هه‌مان شێوه‌ی مه‌سیحیه‌تی سه‌ره‌تا باڵوبۆوه .بێ له‌وه‌ش ،من به‌المه‌وه سه‌یره كه ئهوه به‌التانه‌وه سه‌یره كه چۆن چه‌ندین ڕۆشنبیری به‌ناوبانگ و پایه‌به‌رز كه‌وتونه‌ته ژێر كاریگه‌ری ئه‌و خورافاته‌نه‌وه .بیرتان ده‌خـه‌مـه‌وه كه هه‌ندێك له‌و بیریارانه‌ی
سه‌ر به نێوه‌نده به‌رزه‌كانی ڕۆشنبیری بوون فاشیست و نازی و ستالینی و ماوی بوون ،ئه‌وانه ئه‌وه‌نده‌ی له ژێر كاریگه‌ری بیر و ئایدیای ئه‌فسونگه‌ر و جادوگه‌رانه‌دا بوون ،نیو ئه‌وه‌نده خاوه‌ن ئه‌قڵێكی زرنگ و ده‌رككه‌ر نه‌بوون .ئه‌مه جگه له‌وه‌ی كه من پێم وایــه زیاتر ئ ـه‌و ڕۆشنبیره به‌ناوبانگانه ده‌بنه نێچیر و ده‌كه‌ونه داوی ئه‌و خورافاتا‌نه‌وه كه زۆرترین هه‌لهه‌له‌یان بۆ لێده‌درێت. لــوپــوان :ئــه‌وه بــاس ل ـه جــۆرێــك له گنۆسیزمی فرۆیدی ده‌ك ـه‌ن ،مه‌به‌ستان لهوه چیه؟ میشال ئۆنفرای :فرۆیدیزم به زانینێكی ڕۆحــی ( )gnoseداده‌نــرێــت ،چونكه وه‌اڵمـه بۆ هه‌موو شتێك ،پاشان به‌پێی بونیادێكی داخــراو كــارده‌كــات :هه‌ر ئه‌و شــت ـه‌ی ك ـه لــه‌خــۆیــه‌وه ده‌رده‌چ ــێ ــت، ڕاســتــه‌وخــۆ وه‌ك بــه‌رگــریــه‌ك ك ــار بۆ هێنانه‌وه و ده‌ستخستنه‌وه‌ی ده‌كــات، ئه‌م ڕه‌تكردنه‌وه‌یه‌ش خۆی ئاماژه‌یه بۆ نه‌خۆشی ،به جۆرێك كه یه‌كسه‌ر كه‌سێكی بێباوه‌ڕ به ده‌روونشیكاری ده‌خاته سه‌ر كورسی دانپیانان ،به‌و بیانووه‌ی كه ده‌بێت له‌پێناوی البــردن و نه‌هێشتنی ملمالنێ ئۆدیپیه‌كه‌ی (كه به‌ربه‌ره‌كانێكه‌ی دژ به ده‌روونشیكاریی جۆرێكه له گوزارشت له‌و ملمالنێیه) ناچار به ڕاكشاندنی له‌سه‌ر چرپای ده‌روونشیكاری بكرێت.. لــوپــوان :ئـه‌ی بۆچی (وه‌ك ئێوه‌یش جه‌ختتان لـه‌سـه‌ری كـــرده‌وه) وا باڵوی كردۆته‌وه له‌ناو خه‌ڵكدا كه گوایه سه‌ر به ته‌وژمی فه‌لسه‌فه‌ی دژه؟ ئه‌وانه‌ی كه
ذمارة ( )230دوشةممة 2015/1/5
8
سڕینەوەی سنووری نێوان مومکین و مەحاڵ
حەمەسەعید حەسەن 2-1 (فــاشــیــســتــبــوونــی ئــیــســامــی لە دەقی پیرۆزەوە سەرچاوە دەگرێت. فاشیستبوون ئــەوەیــە ،پێت وابێت حەقیقەتی ڕەهــا لە کن تۆیە .ئەوە بۆیە وەک نموونە :ئیبن حەنبەل ،ئیبن تەیمییە ،موحەممەد عەبدولوەهاب و سەیید قوتب ،لە فاشیست بەوالوە، هیچی دیکە نەبوون .ئەوە ئەوپەڕی فاشیستبوونە لــە ڕێــگــەی نواندنی زەبروزەنگەوە و بە هۆی پاکتاوکردنی ئــەوانــی دیــکــەوە ،بــۆچــوونــی خۆت بسەپینێت .فاشیستبوونی ئیسالم لە سەردەمی پەیامبەرەوە ،دروســت لە فەتحی مەککەوە دەست پێ دەکات). حەسەن ئەلبەننا کە دامەزرێنەری ئیخوانە ،گەلێک بە مۆسۆلینی و هیتلەر سەرسام بووە و پەسنی داون ،ئەوەتا نووسیویەتی( :هیتلەر و مۆسۆلینی دەوڵــەتــی خــۆیــان بـــەرەو یەکبوون و پێشکەوتن دەبـــەن .لــە ناوخۆی واڵت خەریکی ڕیفۆرمی پێویستن و لە دەرەوەیـــش ناوبانگێکی چاک بۆ دەوڵەتەکانیان پەیدا دەکــەن .ئەوان ئومێد بە دڵــی میللەت دەبەخشن، دەستە و تاقمەکان لەژێر یەک ئااڵدا کۆ دەکــەنــەوە ).حەسەن ئەلبەننا تەنانەت ئیلهامی لۆگۆی ئیخوانیشی، کــە دوو شمشێری یەکتربڕە ،هەر دوو لە خاچە خواروخێچەکەی باڵی سەربازیی حیزبەکەی هیتلەرەوە بۆ هاتووە .وەک چۆن نازییەکان ،ئێس و ئێس و ڕێکخستنی هەڵبژاردەیان هەبوو بۆ کوشتوبڕ ،ئیخوانیش ڕێکخستنی نهێنیی هەبوو بۆ تیرۆر). (ئەوە بەدئاکاری و فاشیستبوونیشە، نیقاب و حیجاب ،بەسەر ژنی خۆتدا بسەپێنیت و ژنی ئەوانی دیکە کە سەر بە ئایینەکەی تۆ نین ،بە دیل بگریت، هەتکیان بکەیت ،لە بازاڕدا بیانفرۆشیت و بە ڕەوا و بە حەاڵڵیشی بزانیت ،کە ئیسالم هەر لە سەرەتاوە وا دەستی پێ کـــردووە و هەنووکەیش هەمان وەحشیگەریی بەردەوامە ).لەسەر ئەو گوتانە ،کە (حامید عەبدولسەمەد) لــە کتێبی (فاشیزمی ئیسالم)دا نووسیونی ،ئەبوو ئیسحاقی حەوینی کە یەکێکە لە سەلەفییە (بەدناو) ەکانی میسر ،ڕاشکاوانە لە تیڤییەوە، بە زەندیقی لە قەڵەم داوە و فەتوای کوشتنی بۆ دەرکردووە. فاشیستبوون ئەوەیە ،خۆمان لەوانی دیکە پێ شکۆمەندتر بیت ،پێمان وابــێــت ،ئێمە دوا کــەس بــوویــن کە خوای گەورە قسەی لەگەڵ کردووین. ئەوە فاشیستبوونە ،ئابووریمان پشت بە داگیرکردن و تااڵنکردنی واڵتان ببەستێت و الوان و کیژانیان دەستگیر بکەین و وەک کۆیلە بیانفرۆشین. ئەوە فاشیستبوونە( ،سەرانە) بەسەر ئەوانەدا بسەپێنین کە لەسەر ئایینی ئێمە نــیــن .ئـــەوە فاشیستبوونە، پێمان وابێت ،خەڵکی دیکە کافرن و چونکە خوا لەو دونیا لە دۆزەخدا دەیانسووتینێت ،ئێمەیش بۆمان هەیە، لەم دونیا سووک سەرنجیان بدەین. حەسەن ئەلبەننا کە دامەزرێنەری ئیخوانە ،گوتارێک دەنووسێت ،ناوی
لێ دەنێت( :سینیۆر موسولینی یەکێک لە پرەنسیپەکانی ئیسالم جێبەجێ دەکات ).تێدا شتێکی وا دەڵێت( :ئەوە یەکێکە لە پرەنسیپەکانی ئیسالم کە مۆسۆلینی ،بایەخ بە ڕۆحی عەسکەری و بە عەسکەرکردنی خەڵک دەدات .بە سەربازگەکردنی نیشتمان ،یەکێکە لە بیرۆکەکانی پەیامبەری ئیسالم ).لەم ڕوانگەیەوە (کیفاح)ی هیتلەر ،هەر (جیهاد)ی ئیسالمە و فاشیزمیش وەک ئیسالم دەخوازێت ،خەڵک هەموویان وەک یەک بیر بکەنەوە .الی ئیخوانیش تــەواو وەک الی هیتلەر ،ئینسان بۆ ئــەوە جیهاد ناکات ،بــژی ،بۆ ئەوە دەژی ،کیفاح بکات .حەسەن ئەلبەننا تەنانەت ئیلهامی نــاوی (بــرایــان)ی موسڵمانانیشی لە نــاوی یەکێک لە ڕێکخستنەکانی ئەڵمانیاوە بۆ هاتووە. فاشیزم زادەی هەست بە کەموکووڕی کــردنــە ،هەوڵدانە بۆ گــەڕانــەوە بۆ سەردەمی سەروەرییەکان .فاشیزم گــەڕانــە لــە دووی تۆڵەسەندنەوە، هیتلەر دەیویست تۆڵەی نسکۆکانی ئەڵمانیای سەروەختی یەکەمین شەری جیهانگرەوە بــکــاتــەوە ،ئیخوانیش دەیویست خەالفەت بۆ دونیای ئیسالم بگەڕێتەوە .وەک چۆن هیتلەر لە ڕێی هەڵبژاردنەوە دەستی لە دەسەاڵت گیر کرد ،هەرچەندە بڕوای بە سیستەمی دیموکراتی نــەبــوو ،ئیخوانیش هەر هێندە بڕوای بە دیموکراتی هەیە ،تا دەستی دەگاتە دەســەاڵت ،ئیدی بە ئاشکرا فاشیزمی خۆی دەسەپێنێت. (وأعــدوا لهم ما أستگعتم من قوە ومن رباگ الخیل ترهبون به عدو الله وعدوکم ).ئایا ئەوە رێکەوتە ،لۆگۆی دەبڵ شمشێری ئیخوان ،بەو ئایەتە کە بانگەشە بۆ (ئیڕهاب) دەکــات، ڕازێنراوەتەوە؟ ئیسالم لەسەر بناغەی ئەوە ڕۆ نراوە ،کە فەرمانت بۆ هات، بێ بیرکردنەوە و مشتومڕ ،جێبەجێی بکەیت .کە داوا لە ئیبراهیم کرا، ئیسماعیلی کــوڕی سەرببڕێت ،بێ ئــەوەی بیر لەو منداڵە بەستەزمانە بکاتەوە ،بێ ئەوەی بیر لە ناوەڕۆکی نائینسانییانەی داواکە بکاتەوە ،بڕیاری دا جێبەجێی بکات .الی نازیست و فاشیستەکان ،الی ئیخوان و داعشیش کە فەرمان لە سەرەوە هات ،دەبێت بێ چەندوچوون ،جێبەجێ بکرێت. ئیسالم بۆیە وا زوو باڵو بــووەوە، چونکە کە سەری هەڵدا ،فارسەکان و ڕۆمــانــەکــان کــەوتــبــوونــە گیانی یەکدی و تــەواو شەکەت بووبوون. زیرەکیی ئیسالم لــەوەدابــوو ،فیکری یەکتاپەرستیی تێکەڵ بە شەریعەتی جوولەکە و بە سرووتە دێرێنەکانی عەرەب ،وەکوو حەج ،کرد ،ئەمەیش وای کرد ،ئاسان بچێتە نێو خەڵکەوە. هەرچەندە چەمکی ئوممەت لەسەر بناغەی بیروباوەڕ ،نەک نەتەوە ،ڕۆ نــراوە ،بــەاڵم ئیسالم دەستبەرداری چەمکی خێڵ نەبوو ،ئەمەیش هەر لە قازانجی جێگیربوونی ئایینەکە شکایەوە( .جیهاد)یش ڕۆڵی کاریگەری وازی کرد بۆ باڵوبوونەوەی ئیسالم، ئاخر تەنانەت ئــەو خەڵکە غەیرە عەرەبەیشی کە درەنــگ دەهاتنە ناو ئایینەکەوە ،بۆ ئــەوەی بیسەلمینن وەک عــەرەب ئیسالمی ساغن و لە دەستکەوت و تااڵنی بێبەش نەبن ،هەر زوو دەستیان بە جیهاد دەکرد. ئــەو هــۆکــارانــەی لە ڕابــــردوودا بە هانای ئیسالمەوە هاتن ،هەنووکە بەربەستن لە ڕێگەی بەردەوامبوون و گەشەسەندنیدا ،چونکە سەردەمیان بــەســەرچــووە ،ئــاخــر ئــیــدی ئــەوانــە پەسەند نین ،خــوای گـــەورە یاسا بنووسێتەوە ،جیهاد درێژەی هەبێت، جڤات داخراو بێت ،ژن پاسیڤ بێت و لە ڕوانگەی خێڵەوە سەرنجی شەرەف بدرێت .ئەگەر دەقێک بە پەیامی خوا بزانین ،ئیدی ناچار دەبین ،دەرگە بە ڕووی فیکری تازە و لێکدانەوەی
نوێدا خڕ دابخەین و لە گەشەکردن بوەستین .ئەگەر پێمان وابێت ،هەر چی زانیارییە ،لە قورئاندا هەیە ،ئیدی وای بۆ دەچین ،پێویستمان بە هیچ زانستێکی نوێ نابێت .هەقە ئەوەیش بڵێم ،دەسەاڵتداری موسڵمان ،ئەوەی بــەالوە گرنگ نییە ،تــاک زانــا بێت، ئــەوەی مەبەستە تاک ملکەچی ئەو بێت. فەندەمەنتالیزم تــازەکــی ســەری هــەڵــنــەداوە ،لــەگــەڵ پــەیــدابــوونــی ئیسالمدا هەبووە ،ئەوە ئوسووڵییەکان بــوون ،کتێبەکانی (ئیبن ڕوشد)یان سووتاند ،بکوژانی حەلالج ئوسووڵی
تازەگەری لێکدانەوەی نوێ نییە بۆ کتێبێکی نووسەری ژاپۆنی (فۆکۆزاوا دەقە دێرینەکان ،بە مۆزە سپاردنی لــۆکــیــچــی)یــە ،کــە بـــەو مەبەستە نووسیویەتی ،ئیدی دەبێت ژاپۆن جاڕی دەقە سەردەم بەسەرچووەکانە. بزووتنەوە ئیسالمییەکان لەسەر مایەپووچیی ئاسیا بدات و هەوڵی بۆ داروپـــەردووی کەالوەکانی ئەزموونە ئەوەبێت بگاتە ئاستی ئــەورووپــا. تێکشکاوەکان دادەمەزرێن ،ئەوە زادەی دونیای ئیسالمیش تا ماڵئاوای لە نسکۆی پارتی و یەکێتییە ،سێ حیزبی سەلەفیزم و خۆبەستنەوە بە دەقی ئیسالمی :گۆڕان ،کۆمەڵ و یەکگرتوو ،دێرینەوە نەکات و دەستبەرداری عەقڵی پەرلەمانیان زەوت و فەزای گشتییان خێڵ نەبێت ،پێشکەوتن بە خۆیەوە داگیر کردووە .گۆڕان بۆ گەوجاندنی نابینێت .ژاپۆن هەر تەکنەلۆژیای لە خەڵک ،پاشکۆی ئیسالمیی بە خۆیەوە ئەورووپاوە نەهێنا ،نزیکەی چی فیکر نەلکاندووە ،ئەگەر نا ڕاستییەکەی و فەلسەفەی خــۆرئــاوایــش هەبوو، لە کۆمەڵ و بزووتنەوە ،ئیسالمیترە .وەریگێڕانە سەر زمانی ژاپۆنی .ئیسالم بڕواهێنان بەوەی ئیسالم چارەسەرە ،کەسێکی وەک فۆکۆزاوا بۆکیچیی تێدا
حەسەن ئەلبەننا تەنانەت ئیلهامی لۆگۆی ئیخوانیشی ،کە دوو شمشێری یەکتربڕە ،هەر دوو لە خاچە خواروخێچەکەی باڵی سەربازیی حیزبەکەی هیتلەرەوە بۆ هاتووە وەک چۆن هیتلەر لە ڕێی هەڵبژاردنەوە دەستی لە دەسەاڵت گیر کرد، هەرچەندە بڕوای بە سیستەمی دیموکراتی نەبوو ،ئیخوانیش هەر هێندە بڕوای بە دیموکراتی هەیە ،تا دەستی دەگاتە دەسەاڵت ،ئیدی بە ئاشکرا فاشیزمی خۆی دەسەپێنێت دونیای ئیسالمیش تا ماڵئاوای لە سەلەفیزم و خۆبەستنەوە بە دەقی دێرینەوە نەکات و دەستبەرداری عەقڵی خێڵ نەبێت ،پێشکەوتن بە خۆیەوە نابینێت بــوون ،ئیبن تەیمییە و موحەممەد گەڕانەوەیە بۆ چوارگۆشەی یەکەم، عەبدولوەهابیش وەک ئوسامە بن بۆ سەدە تاریکەکان و بۆ سیستەمی الدن ،فەندەمەنتالیست بــوون .ئەوە بــەدنــاوی خــەالفــەت .وەک چــۆن لە ئوسووڵیبوونە دونیا دەکــات بە دوو فەلەستین کە باڵە سۆسیالیستەکان بەشەوە ،دۆست و دوژمــن ،بــاوەڕدار تووشی گــان هاتن ،حەماس جێی و کافر ،ڕەگی ئەم دابەشکردنەیش ،گــرتــنــەوە ،ئــەســتــووربــوونــی باڵی بۆ سەرەتاکانی سەرهەڵدانی ئیسالم بــزووتــنــەوە ئیسالمییەکانیش لە دەگەڕێتەوە .تازەگەری گەڕانەوە نییە کوردستان ،زادەی هەڵە و نسکۆی بۆ سەرەتا و بۆ ڕەگوڕیشە ،تێگەییشتنە حیزبەیلە نەتەوەیی و چەپەکانە. (ماڵئاوا ئاسیا) ئــەوە ناونیشانی لە سەردەمەکە و ڕاهاتنە لەگەڵیدا،
هەڵنەکەوتووە ،باسی مۆدێرنێتەی بۆ بکات و نەخشەرێگای مۆدێرنیزمی پیشان بـــدات .ئیسالم ئەڤغانی و موحەممەد عەبدۆی تێدا پەیدابوو کە نەیانتوانی خۆیان لە قوڕی خەستی کەلەپوور دەربــاز بکەن ،بۆیە لەبری کرانەوە بە ڕووی دونیادا ،سەلەفیزمیان بەرهەم هێنایەوە. ژاپۆنییەکان هەر زوو تێگەییشتن کە زمانی سەردەمی نوێ ،زمانی زانست
و تەکنەلۆژیایە و لــەو بوارانەیشدا ئــەورووپــا پێشکەوتووە ،ئیدی ئەو کەرەسانەیان لە ئەورووپا قەرز کرد و شوێنپێی ئەوانیان هەڵگرت ،بەاڵم ئیسالم هەمیشە پێی وابـــووە ،الی کــافــرانــەوە خێر و خۆشی نایەن، بۆیە بــەردەوام داکۆکی لە کەلەپوور و ڕەســەنــایــەتــی کــــردووە و بــە گژ مۆدێرنێتەدا چووەتەوە .ئیسالم هەر باسی ناسنامەی خۆی کــردووە ،ئەم پێداگرتنەیشی لەسەر ناسنامە ،بەرەو دەوڵەتی ستەمکاری دینی و بەرەو ئامێزی سەرکردەی سەربازیی بردووە. ئیسالمی سیاسی هەر بەرەو ڕابردوو ملی دەنــا ،ڕابــردوویــەکــی ئیسالمیی خاڵیی لە خەوش ،قەت باسی داهاتووی نەدەکرد و (ئیسالمیش چارەسەر) نەبوو ،بەڵکوو هەر نائومێدیی سیاسی و کوێرەوەریی کۆمەاڵیەتی بەرهەم هێنا و ئەوی باسی ڕۆشنگەریی کردبا ،یان وەک فەرەج فۆدە تیرۆر دەکــرا ،یان وەک نەسر حامید ئەبووزەید لە وەاڵت بەدەر دەنرا. مەحموود موحەممەد تەها بۆچی ١٩٨٥لــە ســـوودان بــە مــەرگ سزا درا؟ چونکە پێی وابوو (شەریعەتی ئیسالم بەڵگەنامەیەکی مێژوویییە و تەنیا وەاڵمــدەرەوەی خواستەکانی مــوســڵــمــانــانــی ئـــەو ســەروەخــتــەی مەدینەیە ).ئەو پێی وابــوو ،ئایەتە نەرمونیانە مەککییەکان بۆ گەلێک شوێن و کاتی جیاواز بە کەڵک دێن، بەاڵم ئایەتە توندەکانی مەدینە ،لەگەڵ ڕەوتی مێژوودا ناگونجێن .پەیامبەری ئیسالم کە لە مەککە بــوو ،کە بێ دەســـەاڵت بــوو ،دەیــگــوت( :ئایینی خۆتان بۆ خۆتان و هی خۆم ،بۆ خۆم)، یان( :زۆرەملێ لە ئاییندا نییە )،بەاڵم کە هێزی پەیدا کرد ،دەیگوت( :لە هیچ کەسی قەبووڵ ناکەین ،بێجگە لە ئیسالم ،بڕوای بە ئایینێکی دیکە هەبێت). دونیای ئیسالم سەد ساڵ لەمەوبەر کراوەتربوو ،ئاخر هەر چی هەوڵی نوێبوونەوە هەبوو ،هەمووی هەرەسی هێنا ،چونکە نەخۆشیی فەندەمەنتالیزم تــەشــەنــەی کـــرد و دەقــپــەرســتــی بــەهــێــزتــربــوو .بــزووتــنــەوەیــەکــی ڕۆشنگەری ،لەوەی لە ئەورووپا ،الی کریستیانیزم ڕووی دا ،لە دونیای ئیسالمدا نەقەوما .ئەوەی الی ئیسالم ڕووی دا ،هەر هەوڵی تاکەکەس بوو، لە دوای هەوڵەکانی موعتەزیلە و ئیبن ڕوشد و موحەمەد عەبدۆوە کە هیچیان لێ ســەوز نەبوو ،ناوبەناو (فــەرەج فۆدە)یەکیش سەری هەڵداوە. چونکە سەلەفیزم بە هێڵی سوور پــارێــزراوە ،ئــەوە بۆیە لــە دونیای ئیسالمدا ،ڕیــفــۆرمــخــوازان ،نزیکەی هەمیشە ڕەنجیان بە خەسار دەچێت. چونکە ئایین خۆی بەربەستێکی سەختە لەبەردەم ڕیفۆرمدا ،بۆیە پێشکەوتن بە پشتبەستن بە ئایین نایەتە کایەوە. کێشەیەکی ئیسالم ئــەوەیــە ،فێری ئــەوەت ناکات ،خۆت بیر بکەیتەوە، فێرت دەکــات ،چۆن بیر بکەیتەوە و شێوازی بیرکردنەوەت بۆ دیاری دەکات، بەمەیش پێشەکی دەرگەی داهێنان و ورووژاندنی گومانت بە ڕوودا دادەخات. ئیسالم لێ ناگەڕێت ،گومان بکەیت، هەر باسی یەقینت بۆ دەکات ،داعش کەیفی بەوانە دێت ،گەوجانە بە یەقین گەییشتوون ،ئەوە نییە تیرۆریستان، وەک بەهەشت کارگەی بەرهەمهێنانی ژنــی حــەشــەری بــێــت ،بــە ئومێدی حەفتا و دوو ژنی سووروسپی کە هەر یەکێکیان حەفتا و دووی ژنی دیکەی لە بەر دەستدایە ،خۆیان دەتەقێننەوە! ئایا ئەوە سەیر و سەمەرە نییە ،بڕوادار کە قەرارە لە ئەوینی خوادا توابێتەوە، خواپەرستییەکەی بۆ ئەوە بێت ،لەو دونیا بە کۆمەڵێک حۆری شاد ببێت؟