525

‫"تەنیا ‪4%‬ی ئاوارە عەرەبەكان چونەتە كەمپەوە"‬

‫عەرەبە ئاوارەكان خەریكە‬ ‫دەگەنە چارەكێكی دانیشتوانی‬ ‫هەرێمی كوردستان‬

‫‪5‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫چوار الیەنەكە جەخت لە هەمواری یاسای سەرۆكایەتی دەكەنەوە‬

‫دەستپێشخەريی نوێ لەئارادا نییەو هەرێمی‬ ‫كوردستانیش دەگاتە قۆناغی بۆشایی یاسایی‬ ‫(ئیندیپێندنت)ی بەریتانی‪ ،‬پشتی پەردەی‬ ‫ئۆپراسیۆنەكانی توركیا ئاشكرا دەكات‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ئــەوەی لــەمــاوەی رابـــردودا زنجیرەیەك‬ ‫دیدار‌و گفتوگۆ لەنێوان الیەنە سیاسیەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان بەڕێوەچو بەئامانجی گەیشتن بەرێكەوتن‬ ‫لەسەر پرسی سەرۆكایەتيی هەرێم‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەی كە كەمتر لە(‪ )24‬رۆژ ماوە‪ ،‬هێشتا نەتوانراوە‬ ‫ئەو الیەنانە بگەنە رێكەوتن‌و تاكو ئێستاش هەر چوار‬ ‫الیەنی (یەكێتی‌و گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتو) جەخت‬ ‫لەهەمواری یاسای سەرۆكایەتی دەكەنەوە‪ .‬هاوكات‬ ‫هیچ ئاماژەیەكیش نییە بۆ ئەوەی بتوانرێت پێش‬ ‫تەواوبونی ویالیەتەكەی مەسعود بارزانی‪ ،‬سازان‬ ‫لەنێوان الیەنەكاندا بێتە ئاراوە‪ ،‬تاكو هەرێم نەكەوێتە‬ ‫بۆشایی یاسایی‌و سیاسی‪.‬‬ ‫بە پێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" كەوتون‪،‬‬ ‫چوار الیەنەكە (یەكێتی‪ ،‬گۆڕان‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬یەكگرتو)‬ ‫جەخت لەسەر هەڵوێستەكانی پێشویان بۆ هەمواری‬ ‫یاسای سەرۆكایەتی هەرێم دەكــەنــەوە‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫مەبەستەش چاوەڕێن‪ ،‬پرۆژەیاساكانیان لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان رێكاری یاسایی ببڕن‪.‬‬ ‫زانیارییەكانی "چاودێر" ئەوەش ئاشكرا دەكەن‪،‬‬

‫كە ئێستا پرسی یەكالكردنەوەی سەرۆكایەتيی هەرێم‬ ‫بە چەقبەستویی ماوەتەوەو هیچ دەستپێشخەرییەك‬ ‫بەدی ناكرێت‪ ،‬بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوەی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‪ ،‬كە ‪ 24‬رۆژ‬ ‫لەبەردەم الیەنەكاندا ماوە بۆ سازان‌و رێككەوتن‪،‬‬ ‫ئەگەرنا هەرێمی كوردستان دەكەوێتە قۆناغی‬ ‫بۆشایی یاساییەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی "چــاودێــر" كە پێشتر‬ ‫باڵویكردبونەوە‪ ،‬لەئەگەری بە بنبەست گەیشتنی‬ ‫دانوستانەكان‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردستان خۆی‬ ‫بۆ (سێ‌) ئەگەر ئامادەدەكات‪ ،‬ئەوانیش بريتين‬ ‫له پەنابردن بۆ دادگای تەمیز‪ ،‬یان بەدەستهێنانی‬ ‫(‪)50+1‬ی پــارلــەمــان‪ ،‬یــان هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫حكومەت‪ .‬چاودێرانی سیاسیش هۆكاری بە بنبەست‬ ‫گەیشتنی دانوستانەكان بۆ ئەوە دەگێڕنەوە‪ ،‬كە‬ ‫پارتی تەنیا یەك بژاردەی داوەتە حزبەكان‪ ،‬ئەویش‬ ‫درێژكردنەوەی ماوەی دوساڵی تری سەرۆكایەتیی‬ ‫مەسعود بارزانییە بە هەمو دەسەاڵتەكانی ئێستایەوە‪.‬‬ ‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫یەكێتيی ئەوروپا ناڕەزایی‬ ‫خۆی دەگەیەنێتە توركیا‬ ‫حوسەین ئۆغڵۆ‪ ،‬چاودێری سیاسی بۆ “چاودێر”‪:‬‬ ‫ئەردۆغان تۆڵەی ‪7‬ی حوزەیران‌و سەركەوتنی‬ ‫یەپەگە لەكورد دەكاتەوە‬ ‫‪2‬‬

‫نەخشەی هێرشە ئاسمانیەكانی توركیا بۆ سەر قەندیل‬

‫"توركیا ترسی لەسەركەوتنەكانی‬ ‫یەپەگە هەیە"‬

‫‪2‬‬

‫هۆشداريی دەدرێتە وەزارەتی ئەوقاف‌و داواكاری گشتی‬

‫"بەشێك لە پیاوانی ئاینی سوكایەتی‬ ‫بەئازادی‌و بەها مەدەنییەكان دەكەن"‬

‫یەشار کەمال‬ ‫لە گەالوێژ دەبێت‬ ‫گەالوێژ بۆ نووسەران‪:‬‬ ‫بابەتەکانتان بنێرن‬

‫دەستور لەنێوان دین و‬ ‫سێکیوالریزمدا‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬

‫لەتۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫شەڕی ناوخۆیە‬

‫‪5‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫یەكێتيی ئەوروپا ناڕەزایی خۆی دەگەیەنێتە وەزارەتی دەرەوەی توركیا‬

‫دوای ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا مەترسییەكی گەورەتر‬ ‫لەئارادایەو هەرێمی كوردستانیش پریشكی بەردەكەوێت‬ ‫راپۆرت‪ -‬چاودێر‪:‬‬ ‫شەوی ‪ 23‬لەسەر ‪ 24‬ی ئەم مانگە‪،‬‬ ‫فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا‪ ،‬بۆردومانی‬ ‫بارەگاكانی ‪ pkk‬ی لەناو خاكی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا ئەنجامدا و بەپێی‬ ‫ئامارە سەرەتاییەكان چەند گەریالیەك‬ ‫شەهید بون‌و چوار هاواڵتی سڤیلیش‬ ‫برینداربون‪ .‬هاوكات زیانێكی مادی‬ ‫زۆریش بەدێهاتەكانی ناوچەكە گەیەنراوە‪.‬‬ ‫سەرۆكوەزیرانی توركیا‪ ،‬لەم بارەیەوە‬ ‫ئاماژەی بەوەكرد كە ئۆپەراسیۆنەكان‬ ‫لە ناوەوە و دەرەوەی واڵت دژ بە‬ ‫داعش و ‪ pkk‬درێژەی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەزیری دەرەوەی توركیا دەڵێت‪ :‬ئەم‬ ‫ئۆپەراسیۆنانە بۆ الوازكردنی داعشە‬ ‫و لەگەڵ ئەمەریكاش رێككەوتوین‬ ‫بۆئەوەی ناوچەیەكی ئارام پێكبهێنین‬ ‫لەسوریا‪ .‬هاوكات دەستپێكردنەوەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا‪ ،‬كاریگەری‬ ‫خراپی بۆسەر هەرێمی كوردستان‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەجۆرێك دەرگای هەموو‬ ‫ئەگەرێكی مەترسیدار دەخاتە سەرپشت‌و‬ ‫بەپێویستیش دەزانرێت حزبەكان خۆیانی‬ ‫بۆ ئامادە بكەن‪.‬‬ ‫ئۆپەراسیۆنی پۆلیس‬ ‫لــەنــاوخــۆی تــوركــیــاش لــە ‪ 22‬شار‬ ‫ئۆپەراسیۆنی پۆلیسی ئەنجامدراوەو‬ ‫‪ 230‬كەس دەستگیركراون بەتۆمەتی‬ ‫ئەندامبون‌و پەیوەندییان بە ‪ pkk‬وە‪.‬‬ ‫لەڕونكردنەوەكەی ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫توركیاشدا هــاتــووە «روبــەڕوبــوونــەوەی‬ ‫هێزە ئەمنییەكان دژبە تیرۆر لە دەرەوە و‬ ‫ناوەوەی واڵت بەردەوامدەبێت‪».‬‬ ‫هەدەپە‪ :‬شەڕ ناخوازین‬ ‫دوێنی لەبەیاننامەیەكی هاوبەشی هەریەك‬ ‫لە پارتی دیموكراتی گەالن‪ ،‬كۆما جڤاكێن‬ ‫دیموكرات‪ ،‬پارتی هەرێمی دیموكراتی‬ ‫و شاندی ئیمراڵی بەیاننامەیەكیان بۆ‬ ‫راگەیاندنەكان راگەیاند كە تیا هاتووە‬ ‫حكومەتی كاتیی توركیا شــەڕ لەگەڵ‬ ‫ئازادیخوازان دەخوازێت بەاڵم ئێمە جەخت‬ ‫لەوە دەكەینەوە لەگەڵ ئاشتیداین‌و شەڕ‬ ‫ناخوازین‪ .‬لەدرێژەی بەیاننامەكەشیاندا‬ ‫تیشك خراوەتە سەر چەند خاڵێك بۆئەوەی‬ ‫بەخێرایی ئەم دۆخە گرژتر نەبێت‌و لەوانەش‪:‬‬ ‫داوا دەكەن سەرجەم پارتە سیاسییەكانی‬ ‫پارلەمان دانیشتن سازبكەن بۆئەوە پەرە‬ ‫بەڕەوتی دیموكراسی لەو واڵتەدا بدرێت‌و‬

‫زەمینەی شەڕ نەڕەخسێت‪ .‬رەتكردنەوەی‬ ‫هەمو زمانێكی توند كە لەبەرژەوەندی‬ ‫گەالنی ئاشتیخوازنەبێت‌و البردنی رێگری‬ ‫لەسەر سەردان‌و بینینی عەبدواڵ ئۆجەالن‌و‬ ‫دەستپێكردنەوەی پــڕۆســەی دیــالــۆگ‌و‬ ‫چــارەســەری و دەستپێكردنی قۆناغی‬ ‫دانوسان‪.‬‬ ‫هــاوكــات كــۆمــا جڤاكێن كــوردســتــان‬ ‫راگەیەنراوێكی سەبارەت بە بۆردومانەكە‬ ‫باڵوكردەوەو ئاماژەی بەوەكردووە سیاسەتی‬ ‫ئاك پارتی‌و ئــەردۆغــان‪ ،‬مەیلی بەشەڕە‬ ‫و دەبێت گشت الیەنە دیموكراتخوازو‬ ‫ئاشتیخوازەكان لــەدژی ئــەو سیاسەتە‬ ‫بوەستنەوەو پێكەوە یەكبگرن‌و یەك‬ ‫دەنگبن‪.‬‬ ‫دوڕویی ئەردۆغان و تۆڵەسەندنەوە‬ ‫چاودێرێكی سیاسی بە «چاودێر»ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬شكستی ئەردۆغان و ئاك پارتی‬ ‫لەهەڵبژاردنی ‪ 7‬ی حوزەیران بەوەی رێژەی‬ ‫دەنگەكانی لەباكوری كوردستان بۆ یەك‬ ‫لەسەر دوو كەمبوەوەو دواتریش هەدەپە‬ ‫توانی بەربەستی ‪ %10‬ببڕێت‪ ،‬وایكرد‬ ‫ئەردۆغان تۆڵەی خۆی لە كورد بكاتەوە‪.‬‬ ‫حوسەین شێخانڵی ئۆغلو‪ ،‬نوسەر و‬ ‫چاودێری سیاسی لەباكوری كوردستان‬ ‫لەدرێژەی لێدوانەكەیدا دەڵێت «سەركەوتنی‬ ‫كورد لە هەڵبژاردن‌و دواتریش ئازادكردنی‬ ‫هەریەك لە كۆبانی‌و گردەسپی وایكرد‬ ‫ئەردۆغان تــوڕە بكات‌و پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫پەكبخات‌و مل بە سیاسەتی شەڕ بنێت‪،‬‬ ‫لەپاش س ‌ێ ساڵ بەسەر پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫نەتوانرا بگەیەنرێتە ئەنجام‌و دەستورێكی‬ ‫مەدەنی دیموكراتی بێتەكایەوە»‪.‬‬ ‫شێخانڵی ئۆغلو‪ ،‬كــە یــاریــدەدەری‬ ‫پڕۆفیسۆرە لەزانكۆی دیجلە‪ ،‬دەشڵێت‬ ‫«بەهیوام ئۆپەراسیۆنەكان درێژەنەكێشێت‌و‬ ‫الیەنی كــورد و حكومەت بتوانن دوبــارە‬ ‫لــەســەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن‪ ،‬شەر‬ ‫لەبەرژەوەندی هیچ الیەنێك نییە و پێموایە‬ ‫ئەم شەڕە كاردانەوەی نەگەتیڤی لەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا دەبێت‪،‬‬ ‫ئەمەش خواستی هیچ كام لەو الیەنانە‬ ‫نییە»‪.‬‬ ‫یەكێتی ئەوروپا ئیدانەی‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكان دەكات‬ ‫دوێــنــ ‌ێ یــەكــێــتـ ‌ی ئـــەوروپـــا لــەســەر‬ ‫بۆردوومانكردنەكانی توركیا‪ ،‬پەیام ‌ی خۆی‌‬ ‫گەیاندە ئەو واڵتە‪ ،‬لەپاش بۆردوومانكردنی‌‬ ‫بــارەگــاكــانــ ‌ی ‪ pkk‬لـــەالیـــەن فــڕۆكــە‬ ‫جەنگییەكان ‌ی توركیاوە‪ ،‬یەكێت ‌ی ئەوروپا‬

‫حوسەین ئۆغڵۆ‪ ،‬چاودێری سیاسیی توركیا بۆ «چاودێر»‪:‬‬ ‫ئەردۆغان تۆڵەی ‪7‬ی حوزەیران‌و سەركەوتنی یەپەگە‬ ‫لەكورد دەكاتەوە‬ ‫جەخت ‌ی لە بــەردەوامـ ‌ی پرۆسە ‌ی ئاشت ‌ی‬ ‫لەگە ‌ڵ گەل ‌ی كورد لەو واڵتە كردەوە‪.‬‬ ‫‌ نووسینگە ‌ی (فیدریكا موغیرینی‌)‬ ‫نوێنەر ‌ی بااڵ ‌ی سیاسەت ‌ی دەرەوە ‌ی یەكێت ‌ی‬ ‫ئــەوروپــا‪ ،‬رایگەیاند كە دوێن ‌ێ شــەو لە‬ ‫پەیوەندییەك ‌ی تەلەفۆنیدا لەگە ‌ڵ مەولود‬ ‫چاوش ئۆغڵو وەزیــر ‌ی دەرەوە ‌ی توركیا‪،‬‬ ‫فیدریكا موغیرین ‌ی سەرەخۆش ‌ی یەكێت ‌ی‬ ‫ئەوروپا ‌ی بە حكومەت ‌ی توركیا و قوربانییان ‌ی‬ ‫تەقینەوە خۆكوژییەكە ‌ی شار ‌ی پرسوس‬ ‫و قوربانییان ‌ی هێرشەكان ‌ی ئەمدواییە كە‬ ‫ئەفسەران ‌ی پۆلیس و سەربازان ‌ی سوپا ‌ی‬ ‫توركیا ‌ی كردە ئامانج ‪ ،‬راگەیاندووە‪.‬‬ ‫بــەگــوێــرە ‌ی زانــیــاریــیــەكــان‪ ،‬نوێنەر ‌ی‬ ‫نووسینگەكە ‌ی موغیرینی‌‪ ،‬جەخت ‌ی لە‬ ‫«گرنگ ‌ی بنچینەیی» بــەردەوامــبــوونـ ‌ی‬ ‫پــرۆســە ‌ی ئاشتی لــەگــە ‌ڵ الیــەنــی كــورد‬ ‫كردووەتەوە‪.‬‬ ‫نوێنەر ‌ی بــااڵ ‌ی سیاسەت ‌ی دەرەوەی‌‬ ‫یەكێت ‌ی ئــەوروپــا بە وەزی ــر ‌ی دەرەوەی‌‬ ‫توركیا ‌ی راگەیاندووە كە «پێوستە گروپە‬ ‫تیرۆریستییەكان پــرۆســە ‌ی ئاشت ‌ی لە‬

‫توركیا تێكنەدەن و گرنگە پارێزگار ‌ی لە‬ ‫ئاگربەستی بكرێت‪ ،‬وەك ئەوەی لەچەند‬ ‫ساڵ ‌ی رابردوودا حكومەت ‌ی توركیا نیازپاكی‌‬ ‫و حیكمەت ‌ی نواندووە بۆ بەرەوپێشبردن ‌ی‬ ‫پرۆسە ‌ی سیاسی‌‪ ،‬كە تاكە رێگەیە بۆ‬ ‫گەیشتن بــە چـــارەســـەر ‌ی هەمیشەیی‬ ‫كێشەكان ‌ی توركیا‪ ،‬لەپێناو هەموو رۆڵەكان ‌ی‬ ‫گەل ‌ی توركیا یەكێت ‌ی ئەوروپا بــەردەوام‬ ‫دەبێت لەسەر پشتیوانیكردن ‌ی ئەو واڵتە‬ ‫لەسەر ئەو رێگایە»‪.‬‬ ‫ئەڵمانیا نیگەرانە‬ ‫لەالیەكیترەوە وەزیری بەرگری ئەڵمانیا‬ ‫خۆشحاڵی‌و پشتیوانی خۆی بۆ توركیا‬ ‫لەبەرامبەر روبەڕوبونەوەی داعش راگەیاند‬ ‫لــەهــەمــانــكــاتــدا نــیــگــەرانــی خــۆشــی بۆ‬ ‫ئۆپەراسیۆنەكان بۆسەر گەریال دەڕبڕیوە‪.‬‬ ‫(ئورسوال ڤۆن) دەر وەزیــری بەرگریی‬ ‫ئەڵمانیا لەلێدوانێكی بۆ رۆژنامەی بیڵد‪،‬‬ ‫رایگەیاندووە‪ ،‬كە بەشداریكردنی توركیا‬ ‫لــەروبــەڕووبــونــەوەی داعــش هەنگاوێكی‬ ‫گرنگەو جێی خۆشحاڵییە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫بۆردومانكردنی گەریال جێی دڵگرانی‌و‬

‫سەرسوڕمانە‪ ،‬بەوەی ئەوان رۆڵی كارایان‬ ‫لە لەناوبردنی داعشدا هەیە‪.‬‬ ‫ترسی تەقینەوەی دۆخەكە‪..‬‬ ‫هاوكات چاودێرانی سیاسیش بارودۆخی‬ ‫شەڕو هێرشەكانی توركیا بۆسەر خاكی‬ ‫كوردستان‌و ‪ pkk‬بەلێكەوتەی دروستبونی‬ ‫نائارامی‌و ناسەقامگیرییەكی بێ ئامانی‬ ‫ئەمنی‌و سیاسی‌و ئیقلیمی لێكدەدەنەوە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی ئەم هێرش‌و هەڵگیرساندنی‬ ‫شەڕە لەناوچەكە‪ ،‬تەنها بەوەوە ناوەستێت‬ ‫كە شەڕی دوو الیەن بێت‌و تەشەنەدەسەنێت‬ ‫بۆ شەڕێكی نەخوازراوی چەند بەرەیی‪،‬‬ ‫كــە ئاكامەكەشی لەناوچونی پــرۆژەی‬ ‫ئاشتی‌و دیموكراسی‌و دانوستانی سیاسی‌و‬ ‫ئاشتەواییە لەهەموو ناوچەكە‪.‬‬ ‫هــەر لەمبارەیەوە مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان سەبارەت‬ ‫بــەبــۆردومــانــەكــانــی تــوركــیــا بــۆ ســەر‬ ‫ناوچە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫راگەیەندراوێكی باڵوكردەوەو تیایدا داوا‬ ‫دەكات توركیا بەزووترین كات بۆردومانەكانی‬ ‫رابگرێت‌و داوای كۆبونەوەی بەپەلەی الیەنە‬

‫سیاسییەكانی كوردستانیش دەكات ‪.‬‬ ‫لە راگەیەنراوەكەی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتیدا هاتوە كە كلیلی چارەسەری‬ ‫سیاسی الی دەوڵــەتــی تــوركــیــا بــێ و‬ ‫دەوڵــەتــەكــەش‪ ،‬چەندین هــەڵــبــژاردن و‬ ‫حكومەتی تیا دەســتــاودەســت كرابێ‪،‬‬ ‫لەچوار خولی هەڵبژاردنیشدا‪( ،‬ئاكەپە)‬ ‫لەهەڵبژاردندا بــراوەبــێــت‪ ،‬دانوستاندن‬ ‫هەنگاوێك نەبرابێتە پێش‪ ،‬بێگومان دۆخی‬ ‫سیاسی و عەسكەری لەبەردەم ئەگەرەكانی‬ ‫تەقینەوەدا‪ ،‬دەهێڵێتەوە‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫لەناوچەیەكی پڕاوپڕ لەجەنگ و پیالن و‬ ‫كێشەی كۆن و نوێ‪.‬‬ ‫راگەیانراوەكە ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە‬ ‫لەباتی ئەوەی الیەنی جیهانی و ئیقلیمی‬ ‫و هێزەكانی رزگــاریــخــواز‪ ،‬لەسەنگەری‬ ‫دژی داعش و تیرۆریستان كۆبكاتەوە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە‪ ،‬سەرەتای لێكترازانی ئەو‬ ‫ئارامی و دانوستانەش‪ ،‬خەریكە تێكدەچێ‪،‬‬ ‫كە ساڵەها بونیات نراوە‪.‬‬ ‫هەڵوێستە حزبییەكانی هەرێم‬ ‫راگەیەنراوەكەی مەكتەبی سیاسی داوا‬ ‫لەتوركیا دەكــات كە هێرشەكانی لەسەر‬ ‫كوردستان رابگرێ‪ ،‬چونكە‪ ،‬گەلەكەمان و‬ ‫هێزی پێشمەرگەو گەریالو شەڕەڤانانیش‪،‬‬ ‫لەشەڕێكی سەختدان دژی داعش‪ ،‬بردنەوەی‬ ‫شەڕیش دژی داعش‪ ،‬بەرپرسیارێتییەكی‬ ‫چــارەنــوســســازتــرە لەكێشەی الب ــەالی‬ ‫نەخوازراو‪.‬‬ ‫داواش لەسەرۆكایەتی هەرێم‌و حكومەتی‬ ‫كوردستان دەكات‪ ،‬هەرچی پێیاندەكرێ‪،‬‬ ‫هێرشەكان راگــیــرێ و بــەشــداری كــارا‬ ‫لــەچــارەســەر بــكــات‪ ،‬هــەنــگــاوی خێرا‬ ‫هەڵبگرن‪ .‬لــەبــەرئــەوەی حكومەتیش‪،‬‬ ‫حكومەتی بنكە فراوانە‪ ،‬بۆیە‪ ،‬بەپێویستی‬ ‫دەزانین‪ ،‬كۆبوونەوەی بااڵی تەواوی هێزە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬بەزوترین كات بكرێ‪.‬‬ ‫چــاودێــرانــی سیاسی‪ ،‬لەسەروەختی‬ ‫دروســتــبــوونــی بــارگــرژیــی چــەنــد رۆژی‬ ‫رابردوو كە توركیا لە سنورەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان دەستیپێكردوە‪ ،‬بــاس لەوە‬ ‫دەك ــەن كــە راگــەیــەنــراوەكــەی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی‌و هەڵوێستی فەرمی‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕان‪ ،‬تائەندازەیەكی زۆر رون‌و‬ ‫نزیكن بۆ دژایەتیكردنی ئۆپەراسیۆنەكانی‬ ‫توركیا‪ ،‬بــەاڵم هەڵوێستی سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم‌و حكومەت‪ ،‬بەرپرسیارێتی سەرەكی‬ ‫دۆخەكە دەخەنە پاڵ ‪ ،pkk‬ئەمەش وەك‬ ‫پشتگیرییەك بۆ ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا‬ ‫لێكدەدرێتەوە‪.‬‬

‫(ئیندیپێندنت)ی بەریتانی‪ ،‬پشتی پەردەی ئۆپراسیۆنەكانی توركیا ئاشكرا دەكات‬

‫«توركیا ترسی لەسەركەوتنەكانی یەپەگە هەیە»‬ ‫چاودێر ‪ -‬ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی (ئیندیپێندنت)‬ ‫ی بەریتانی‪ ،‬هەڵوێستی توركیا بەرامبەر‬ ‫بە (داعش) لەم هەفتانەی دواییدا‬ ‫گۆڕانكارییەكی گەورەی بەخۆوە بینیوە‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای تەقینەوەكەی شاری‬ ‫(پرسوس)ی سنوریی‪ ،‬كە داعش ئەنجامی‬ ‫دا‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییەكەی حكومەتی توركیا‬ ‫بەرامبەر بەم رێكخراوە بەشێوەیەكی خێرا‬ ‫هاتە ئاراوە‪ ،‬كە ئەویش بەبۆردومانكردنی‬ ‫فڕۆكەكانی توركیا دەســتــی پێكرد بۆ‬ ‫پێگەكانی داعش لەناو خاكی سوریا‪ ،‬و دواتر‬

‫رێگادان بە فڕۆكەكانی ئەمەریكا تا لە بنكەی‬ ‫(ئەنچەرلیك)ی ئاسمانییەوە لەناو توركیاوە‬ ‫هێرش بكەنە سەر داعش لەعیراق و سوریا‪.‬‬ ‫لەراپۆرتەكەی رۆژنامە بەریتانیەكەدا‬ ‫هــاتــووە «پێشتر تــوركــیــا دوودڵ بوو‬ ‫لەبەشداریكردن لەهاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی‬ ‫دژی داعش‪ ،‬بەشێوەیەك وایلێهاتبوو هێزە‬ ‫ئۆپۆزسیۆنەكانی واڵتــەكــە‪ ،‬حكومەتی‬ ‫توركیایان بە هاوكارو بوونی پەیوەندی‬ ‫نهێنی لــەگــەڵ داعــش و بـــەرەی نوسرە‬ ‫تۆمەتبار دەكــرد‪ ،‬بەتایبەت كە بەنهێنی‬ ‫چەك و تەقەمەنیان بۆ دەناردن‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫بەرپرسانی حكومەتی توركیا چەندینجار ئەم‬ ‫تۆمەتەیان رەتكردۆتەوە‪.‬‬

‫بەرپرسێكی بااڵی توركیا بە رۆژنامەی‬ ‫(ئیندیپێندنت)ی راگەیاندووە كە واڵتەكەی‬ ‫لە حاڵەتی بەرگری خراپەوە گــۆڕاوە بۆ‬ ‫بــەرگــری چ ــاالك‪،‬و پێشیوایە كە توركیا‬ ‫هێرشی زیاتر دەكاتە سەر داعش بەتایبەت‬ ‫لەناو خاكی سوریا‪ ،‬هــەروەك هێرشەكانی‬ ‫هێزە ئاسمانییەكانی ئەمریكاش چڕتر و‬ ‫زۆرتــر دەبێت بەهۆی رێگەدانی بنكەی‬ ‫(ئەنچەرلیك) كە تەنیا ‪ 60‬میل لە سنوری‬ ‫سوریاوە دورە‪.‬‬ ‫لەراپۆرتەكەدا ئەوەش هاتووە كە گۆڕانكاری‬ ‫لەهەڵوێستی توركیادا‪ ،‬تەنیا پەیوەست نییە‬ ‫بەو تەقینەوەو پێشێلكردنانەی سەر سنوور‬ ‫كە داعش دەیانكات‪ ،‬بەڵكو پەیوەندی بەو‬

‫سەركەوتنەش هەیە كە هێزە كوردییەكان‬ ‫بەسەركردایەتی (یەپەگە) لەبەرامبەر داعش‬ ‫بەدەستیان هێناوە بەتایبەت دوای ئەو‬ ‫شكستە گەورەیەی لە شاری (كۆبانێ‌) بەسەر‬ ‫داعشیان هێنا‪ ،‬دواتریش كۆنترۆڵكردنی‬ ‫رێگای سەرەكی سنووریی (گر ‌ێ سپی) و‬ ‫ئەمە جگە لەقامیشلۆ و هەند ‌ێ ناوچەی تری‬ ‫سەر بەكۆبانێ‌‪ ،‬كە بەمەش زیاتر لە ‪ 250‬میل‬ ‫لە سنوری توركیا بەدەست هێزە كوردییەكان‬ ‫كە ئەم رێژەیەش نیوەی سنووری توركیایە‬ ‫لەگەڵ سوریا‪.‬‬ ‫رۆژنــامــەكــە ئــەوەشــی نــەشــاردۆتــەوە‬ ‫كــە ئــەو دڵــەڕاوكــێــیــەی توركیا هەیبوو‬ ‫ل ــەوەی بەشداربێت لــە هاوپەیمانێتییە‬

‫نێودەوڵەتییەكە‪ ،‬وای لە ئەمریكا كرد كە‬ ‫پشتیوانیی هێزە كوردییەكان بێت بەتایبەت‬ ‫لە كۆبانێ‌‪.‬‬ ‫ئەو بڕیارە ئەم دواییەی توركیا بەلێدانی‬ ‫داعش‪ ،‬روون نییە ئایا كار لە پەیوەندی‬ ‫توركیا دەكــات لەگەڵ (بــەرەی نوسرە)‬ ‫یان نا‪ ،‬چونكە لەئێستادا بــەرەی نوسرە‬ ‫سەركەوتنی زۆری بەدەستهێناوە لەبەرامبەر‬ ‫سوپای بەشار ئەسەد‪ ،‬بەتایبەت لەشاری‬ ‫(ئەدلب)‪ ،‬چونكە بێگومان لەمەودوا داعش‬ ‫هێرشی زیاتر دەكرێتە سەر بەتایبەت لەالیەن‬ ‫هێزە ئاسمانییەكان ئەمریكا كە فڕۆكەكانیان‬ ‫لە توركیا دەفڕێنن بۆ لێدانی داعش‪.‬‬ ‫(ئیندیپێندنت)ی بەریتانی‪ ،‬وایدەبینێت‬

‫كە بۆ لەمەودوا داعش كردەوەی كوشتنی‬ ‫بە كۆمەڵ زیاتر دەكات بەتایبەت دەرهەق‬ ‫بــە تــوركــەكــان و بیانییەكان‪ ،‬بەوێنەی‬ ‫ئەوەی لەعیراق و سوریا دەیكات‪ ،‬هەروەك‬ ‫هێرشیش دەكاتە سەر گەشتیاران وەكو‬ ‫ئەوەی لە تونس كردیان‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫رۆژنامەكە ئامارێكی باڵوكردۆتەوە كە سااڵنە‬ ‫تەنیا لە بەریتانیا زیاتر لە دوو ملیۆن و‬ ‫نیو هاواڵتی بۆ گەشتكردن سەردانی توركیا‬ ‫دەكەن‪ .‬دوا راپرسیش كە لەناو هاواڵتیانی‬ ‫توركیا كـــراوە‪ ،‬ئــەوەی دەرخــســتــووە كە‬ ‫‪%80‬ی خەڵكی توركیا داعش بە رێكخراوێكی‬ ‫تیرۆریستی دەبینن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دەستپێشخەريی نوێ لەئارادا نییەو هەرێمی‬ ‫كوردستانیش دەگاتە قۆناغی بۆشایی یاسایی‬

‫‪3‬‬

‫چوار الیەنەكە جەخت لە هەمواری یاسای سەرۆكایەتی دەكەنەوە‬

‫ئامادەكاری دەكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «تائێستاش بەهەمان‬ ‫شێوەی رابردو جەختدەكەینەوە لەسەر‬ ‫ئەوەی كە دەبێت ئەو بابەتە بەسازان‌و‬ ‫رێكەوتنی نێوان الیەنە سیاسیەكان‬ ‫یەكالیی بكرێتەوە‪ ،‬ئەوەش پێویستی‬ ‫بەكۆبونەوەی زیاتر دەبێت‌و ئێمەش‬ ‫چــاوەڕێــی ئەنجامی كۆبونەوەكەین‪،‬‬ ‫هیواداریشین هەرچی زوە پەلەبكرێت‪،‬‬ ‫چونكە كات زۆر كەمی ماوە تا الیەنە‬ ‫سیاسیەكان بتوانن بگەنە رێكەوتن‪،‬‬ ‫بــۆ ئـــەوەی ســازانــەكــە لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان رێكارە یاساییەكان بگیرێتە‬ ‫بەر‌و ناشتوانین هیچ كاتێك بۆ گەیشتنە‬ ‫رێكەوتن یان نەگەیشتنە رێكەوتنی‬ ‫الیەنەكان دیاریبكەین»‪.‬‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی لەماوەی رابردودا‬ ‫زنجیرەیەك دیدار‌و گفتوگۆ لەنێوان‬ ‫الیەنە سیاسیەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان بەڕێوەچو بەئامانجی‬ ‫گەیشتن بەرێكەوتن لەسەر پرسی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەی كە كەمتر لە(‪ )24‬رۆژ ماوە‪،‬‬ ‫هێشتا نەتوانراوە ئەو الیەنانە بگەنە‬ ‫رێكەوتن‌و تاكو ئێستاش هەر چوار‬ ‫الیەنی (یەكێتی‌و گۆڕان‌و كۆمەڵ‌و‬ ‫یەكگرتو) جەخت لەهەمواری یاسای‬ ‫سەرۆكایەتی دەكەنەوە‪ .‬هاوكات هیچ‬ ‫ئاماژەیەكیش نییە بۆ ئەوەی بتوانرێت‬ ‫پێش تەواوبونی ویالیەتەكەی مەسعود‬ ‫بارزانی‪ ،‬سازان لەنێوان الیەنەكاندا‬ ‫بێتە ئاراوە‪ ،‬تاكو هەرێم نەكەوێتە‬ ‫بۆشایی یاسایی‌و سیاسی‪.‬‬ ‫پارتی یەك بژاردەی هەیە‌و سێ‬ ‫سیناریۆش ئامادەیە‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی «چاودێر»‬ ‫كە لەژمارەی رابردویدا باڵویكردەوە‪،‬‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬لەئەگەری‬ ‫بە بنبەست گەیشتنی دانوستاندنەكان‪،‬‬ ‫خۆی بۆ (سێ)‌ ئەگەر ئامادەدەكات‪،‬‬ ‫ئــەوانــیــش‪ ،‬پــەنــابــردن بــۆ دادگـــای‬ ‫تەمیز‪ ،‬یان بەدەستهێنانی ( ‪)1+50‬‬ ‫ی پارلەمان‪ ،‬یان هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫حكومەت‪ ،‬ئەمەش دوای ئەوە دێت كە‬ ‫هێشتا گفتوگۆ‌و دانوستانی نێوان الیەنە‬ ‫سیاسییەكان لە نێو بازنەی بۆشدا‬ ‫دەخولێتەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی پارتی تەنیا‬ ‫یەك بژاردەی داوەتە حزبەكان‪ ،‬ئەویش‬ ‫تەنیا درێژكردنەوەی مــاوەی دوساڵی‬ ‫تری سەرۆكایەتیی مەسعود بارزانییە بە‬ ‫هەمو دەسەاڵتەكانی ئێستایەوە‪.‬‬

‫تەنیا ‪ 23‬رۆژ ماوە خولی درێژكراوەی سەرۆكایەتیی مەسعود بارزانی كۆتایی بێت‬ ‫«دەتوانرێت لەناو لیژنەی یاساییدا‪،‬‬ ‫بیرۆكەكان یەكالبكرێنەوە»‬ ‫بڕیاردەری لیژنەی یاسایی لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بە «چاودێری» راگەیاند‪،‬‬ ‫بــڕیــارە سەعات ‪11‬ی پێشنیوەڕۆی‬ ‫ئەمڕۆ دوشەممە‪ ،‬كۆبونەوەیەك لەنێوان‬ ‫دەســتــەی سەرۆكایەتی پارلەمانی‬ ‫كوردستان‌و سەرۆكی فراكسیۆنەكان‌و‬ ‫دەستەی سەرۆكایەتی لیژنەی یاسایی‬ ‫كــە (ســــەرۆك‪ ،‬جێگرو بــڕیــاردەر)‬ ‫دەبێت ئەنجام بدرێـت‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫گفتوگۆكردن لەسەر پرسی ویالیەتی‬

‫سەرۆكی هەرێم‌و ئەو چوار پڕۆژەیەی‬ ‫كە پێشتر چوار الیەنەكە پێشكەشی‬ ‫سەرۆكایەتی پارلەمانیان كردبو‪.‬‬ ‫گۆران ئازاد‪ ،‬وتیشی «ئەنجامدانی‬ ‫ئــەو كــۆبــونــەوەیــە هیچ كێشەیەكی‬ ‫تێدانییەو زۆر ئاساییەو بەپێویستیشی‬ ‫دەزانین كە الیەنە سیاسیەكان بگەنە‬ ‫رێكەوتنێك‪ ،‬چونكە كـــاری ئێمە‬ ‫وەك لیژنەی یاسایی ئاسانتر دەكات‌و‬ ‫زوتــریــش دەتوانین راپـــۆرت لەسەر‬ ‫ئەو بابەتە بنوسین‪ ،‬لەبەرئەوەی هەر‬ ‫الیەنەكانن لەناو لیژنەی یاسایی‪،‬‬

‫دەتــوانــن بیرۆكەكانی خۆیان لەناو‬ ‫لیژنەكەدا یەكالیبكەنەوە‪ ،‬تاكو دواتر‬ ‫بتوانین بگەینە ئەنجامێك»‪.‬‬ ‫پارتی‪ :‬بەشداری دەكەین‌و ناشتوانین‬ ‫كات دیاری بكەین‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬سەرۆكی فراكسیۆنی‬ ‫پارتی لەپارلەمانی كوردستان‪ ،‬بۆ‬ ‫«چــاودێــر» وتــی «كــۆبــونــەوەكــەی‬ ‫ئەمڕۆ تەنیا یەك تەوەر نییە‌و تەنیا‬ ‫باسكردنیش نییە لەیاسای سەرۆكایەتی‪،‬‬ ‫بەڵكو باسكردنە لەپرسی سەرۆكایەتی‬

‫هەرێم‪ ،‬هەروەكو تەوەری دوەمیشیان‬ ‫بریتیە لەو دۆخه نوێیەی كە بەهۆی‬ ‫تۆپبارانی باشوری كوردستان هاتۆتە‬ ‫ئاراوە‪.‬‬ ‫ئومێد خۆشناو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪،‬‬ ‫ئەو جۆرە كۆبونەوانە لەشێوازی ئەم‬ ‫خولەی پارلەماندا هەمیشە بەردەوامیان‬ ‫هەبوە‪ ،‬لەبەرئەوەی شێوازی كاركردنی‬ ‫پارلەمان تەوافقیە‌و وەك فراكسیۆنی‬ ‫پارتیش بەشداری كۆبونەوەكە دەكەین‪،‬‬ ‫چونكە كۆبونەوەیەكی راوێژكارییە‌و‬ ‫هیچ بڕیارێكی تیا نــادرێــت‪ ،‬تەنیا‬

‫چوار الیەنەكە سورن لە سەر‬ ‫هەڵوێستی پێشویان‬ ‫بە پێی ئــەو زانیارییانەی دەست‬ ‫«چاودێر» كەوتون‪ ،‬چوار الیەنەكەی‬ ‫(یەكێتی‪ ،‬گۆڕان‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬یەكگرتو)‬ ‫جەخت لەسەر هەڵوێستەكانی پێشویان‬ ‫بــۆ هــەمــواری یــاســای سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم دەكەنەوە‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش‬ ‫چاوەڕێن‪ ،‬پرۆژەیاساكانیان لەپارلەمانی‬ ‫كوردستان رێكاری یاسایی ببڕن‪.‬‬ ‫زانیارییەكانی «چاودێر» ئەوەش‬ ‫ئاشكرا دەكـــەن‪ ،‬كــە ئێستا پرسی‬ ‫یەكالكردنەوەی سەرۆكایەتی هەرێم‬ ‫بــە چەقبەستویی مــاوەتــەوەو هیچ‬ ‫دەستپێشخەرییەك بــەدی ناكرێت‪،‬‬ ‫بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوەی الیەنە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‪ ،‬كە ‪24‬‬ ‫رۆژ لەبەدەم الیەنەكاندا ماوە بۆ سازان‌و‬ ‫رێككەوتن‪ ،‬ئەگەرنا هەرێمی كوردستان‬ ‫دەكەوێتە قۆناغی بۆشایی یاساییەوە‪.‬‬

‫چەندین نوسەرو رۆژنامەنوس‌و كەسێتی هۆشداری دەدەنە وەزارەتی ئەوقاف‌و داواكاری گشتی‬

‫«بەشێك لە پیاوانی ئاینی سوكایەتی بەئازادی‌و بەها‬ ‫مەدەنییەكان دەكەن»‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫چەندین نوسەرو كەسێتیی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە نامەیەكی كراوەدا‪ ،‬كە‬ ‫ئاراستەی رایگشتی‌‌و وەزارەتی ئەوقاف‌و‬ ‫كاروباری ئاینیی حكومەتی هەرێمیان‬ ‫كردوە‪ ،‬هۆشداریی دەدەن لەوەی‬ ‫بەشێك لە پیاوانی ئایینی لە مینبەری‬ ‫مزگەوتەكانەوە سوكایەتی بە ئازادی‌و‬ ‫بەها مەدەنییەكا ‌ن دەكەن‌‪.‬‬ ‫لەو نامەكراوەیەدا‪ ،‬كە وێنەیەكی دەست‬ ‫«چاودێر» كەوتوە‪ ،‬ئەو نوسەرو‬ ‫كەسێتییانە‪ ،‬رایدەگەیەنن‪ ،‬ئێمە وەك‬ ‫ئەو ناوەندە كەلتوری‌و دامەزراوە‬ ‫فیكری‌و دەنگە ئازادیخوازانە‪ ،‬ئەم‬ ‫نامەیەمان نوسیوە‪ ،‬وەك بەشێك‬ ‫لەو سیما مەدەنییەی لەگەڵ هەمو‬ ‫كەموكوڕییەكانیدا بەها بە ژیانمان‬ ‫دەبەخشێت‪ ،‬راست‌و رەوان‌و بە‬ ‫ئاگاداریی رایگشتی و هەمو ئازایخوازان‬ ‫بەرپرسیارێتیی تەواوی روبەڕوی‬ ‫وەزارەتی ئەوقاف‌و هەمو دەزگاو الیەنە‬ ‫پەیوەندییدارەكان دەكەینەوە‪.‬‬

‫ســەرمــان‌و سوكایەتی بە بەهاو ویژدانە‬ ‫چیدی بێدەنگ نابین‬ ‫ل ــە ســـەرەتـــای ن ــام ــەك ــەدا ئــامــاژە ئینسانییەكانمان بكەن‌و بمانكەنە نیشانەی‬ ‫بەوەشدەكەن‪ ،‬هێرشی هەندێ لە پیاوانی رمە ژەهراوییەكانیان‌و بانگەشەی تەكفیرمان‬ ‫ئایینی لە مینبەری مزگەوتەكان‪ ،‬شوێنە بە گوێی هەرزەكاراندا بدەن‪.‬‬ ‫پــیــرۆزەكــان‪ ،‬بــۆنــەكــان‪ ،‬كەناڵەكانی‬ ‫راگەیاندن‪ ،‬ماڵپەڕو ناوەندە میدیاییەكانی‬ ‫وەزارەتی ئەوقاف‌و داواكاری گشتی‬ ‫دیكەوە‪‌ ،‬و سوكایەتیكردن بە ئــازادی‌و‬ ‫بەرپرسن‬ ‫بەها مەدەنییەكان‪ ،‬دەستدرێژیكردنەسەر‬ ‫دەشــڵــێــن «لــەگــەڵ ئـــەم هــەڕەشــەو‬ ‫رۆشنبیران‌و توێژەران‌و خانمان‌و هاواڵتیانی هاشوهوشەی تەكفیرو تێرۆردا ئەزمونی‬ ‫مەدەنی‌و بواری گشتی‪ ،‬هەمو ویژدانێكی تاڵمان هەیەو بڕواشمانوایە‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫زیندوی هەراسانكردوەو بــەرەو هەڵدێری رێــگــە بــدرێــت ئــەم شـــااڵوە نەگریسانە‬ ‫گەورەمان دەبات‪ ،‬كە باسی ئاییندەیەكی بــــەردەوام بــن‪ ،‬چــیــدی رۆحــانــیــەت لەم‬ ‫تاریك‌و راوەدونــانــی عەقڵ‌و بیركردنەوە كۆمەڵگەیەدا مانای نامێنێت‌و دوا تەكبیر‬ ‫دەكـــات‪ ،‬رێخۆشكەری بــۆ توندوتیژی‌و لەسەر جەستەی نەخۆشی ئەم ئەزمون‌و‬ ‫تێرۆری فیزیكی‌و ستەمكاریی ئایینی‌و كۆمەڵگەیە دەكرێت‪ ،‬ئەمە بە زەمینەسازیی‬ ‫لەناوبردنی هەمو سیما مەدەنییەكانی ئەم راستەقینە دەزانین بۆ جێكەوتنی رەفتارو‬ ‫فاروق رەفیق كەوتە بەر هێرش و سوكایەتیی هەندێك لە ئیسالمگەراكان‬ ‫ئەزمونە مۆلەق‌و ناكامڵە دەكات‪.‬‬ ‫هزرو تارماییەكانی هێزێكی ترسناكی وەك‬ ‫هەڵوێست‌و پالنتان چییە؟‬ ‫جەخت‬ ‫لەنامەكەدا‬ ‫ئــەو نوسەرانە‪،‬‬ ‫بۆیە‬ ‫ـەر‬ ‫ـ‬ ‫ه‬ ‫كۆمەڵگەیەدا‪،‬‬ ‫ـەم‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫(داعــش)‬ ‫ئەو كەسێتییانە‪ ،‬لە كۆتایی نامەكەدا‬ ‫ئەم هەرێمەدا رویداوە‪ ،‬كە وەك بەدڕەوشتی‬ ‫تەكفیركردنی سێكوالریزم‬ ‫لەوەشدەكەنەوە‪ ،‬چیدی لە بەرامبەر ئەو بەرپرسیارێتیی تەواو دەخەینە ئەستۆی‬ ‫دەشپرسن‪ ،‬ئایا ئێوە ئاگادار نین‪ ،‬لە و بێباوەڕی‌و نێربازی باس لە سێكوالریزم دەڵێن «كەواتە وەاڵمی رەسمی‌و هەنگاوی‬ ‫هێرش‌و دەستدرێژی‌و شكاندنی سنوری وەزارەتی ئەوقاف‌و داواكاری گشتی‌و هەمو مزگەوت‌و لە بۆنە ئایینییەكاندا هەندێك لە دەكرێت‌و بانگەشەكارانی تەكفیردەكرێن؟ كردەیی‌و هەڵوێست‌و پالنی ئێوە چییەو چۆن‬ ‫ئاكارەدا‪ ،‬وەك ئەوەی ئەم رۆژانە بەرامبەر دەزگا پەیوەندیدارەكانی دیكەو دەبێت بە پیاوانی ئایینی چ ژەهرێك باڵودەكەنەوە‪ ،‬بۆ ئایا ئێوە بەرپرس نین‌و ئەم بەناو «پیاوی دەتانەوێت روبەڕوی ئەم شااڵوە ناڕەوایانە‬ ‫تۆێژەرێكی وەك فاروق رەفیق دەكرێت‪ ،‬راشكاوی وەاڵمی ئەم پرسیارانە بدەنەوەو نمونە هەر ئەوەی ئەم هەینییەو لە چەندین ئایینی و بانگخوازانە» كێ دەبێت سنوریان ببنەوەو چۆن دێنە پای بەرپرسیارێتیی‬ ‫ناتوانین بێدەنگ بین‌و هێرش بكەنە هەڵوێستی خۆیان یەكالبكەنەوە»‪.‬‬ ‫مزگەوتی هەولێرو سلێمانی‌و سەرتاسەری بۆ دابنێت‌و روبــەڕوی ئەركی ئەخالقی‌و فەڕمی‌و ئاكاری‌و مێژویی خۆتان»‪.‬‬

‫رۆحی‌و نیشتمانی‌و بەرپرسیارێتیی یاسایی‬ ‫خۆیانیان بكاتەوە؟ ئایا ئێوە هیچ لە‬ ‫یاساكانی تەشهیرو ئادابی وتاری ئایینی‌و‬ ‫مەترسییەكانی تێرۆری مەعنەوی دەزانن‌و‬ ‫هیچ پالنێكتان هەیە بۆ ئــەوەی كە ئەم‬ ‫ناوەندو بۆنە ئایینییە گرنگ‌و مینبەرانە‬ ‫نەبنە دێوەزمەی ژیانی مەدەنی‌و بازنەی‬ ‫بانگەشەكردن بۆ تێرۆرو توندوتیژی؟ ئایا‬ ‫بە لۆژیكی رۆحانیی ئایین خۆی‌و بەپێی‬ ‫بەها بااڵكانی مرۆڤایەتی‪ ،‬ئــەم وتارانە‬ ‫خۆیان سوكایەتیی گەورە نین بە خودی‬ ‫ئەو شوێن‌و بۆنە ئایینییانەو شێواندن‌و‬ ‫خراپبەكارهێنانی پێگەو بەرگ‌و هەژمونی‬ ‫ئایین‪ ،‬بــۆ دژایەتیكردنی ژیـــان‌و بەها‬ ‫مەدەنییەكان؟‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫سەوابتەکانی ئیسالم هوها دەکێشن‬

‫ئیسماعیل حەمەئەمین‬ ‫ئـــەو هــوهــا کــێــشــانــەی بــەردەرکــی‬ ‫ســەرا لەسلێمانی ڕویـــدا بەرکوڵێکی‬ ‫بچوکی داهــاتــوی کــومــەڵــی کــوردیــە‬ ‫بــەدەســت ئیسالمی سیاسیەوە‪ .‬ئەو‬ ‫ئیسالمە سیاسیەی بەخۆی و سێکتە‬ ‫جۆراوجۆرەکانیەوە لەنێو حکومەت و‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان و پارتەکانی دیکەدا‬ ‫ئازادانەو زیرەکانە گەمەی خۆیاندەکەن‪.‬‬ ‫ئەوەی ڕویدا بەرکوڵێکە لەئیسالمیزەکردنی‬ ‫کۆمەڵگەی کــوردی دەمێکە ئیسالمی‬ ‫سیاسی کاری لەسەرکردوە‪ ،‬بەدیوێکی‬ ‫دیکەدا بەهەدەردانی خوێنی هەمو ئەو‬ ‫خەباتگێڕە گیان لەسەردەستانەیە کەدژی‬ ‫فاشیزمی بەعس جەنگان بۆ هێنانەدی‬ ‫کۆمەڵگەیەکی مــەدەنــی و یەکسان و‬ ‫سۆسیالت و ئازاد‪ ،‬نەک کۆمەڵگەیەکی‬ ‫ئیسالمەوی مرۆڤ لەسەر جادە هوهای‬ ‫لێبکێشرێت‪ ،‬نەک مــرۆڤ ئازادیەکانی‬ ‫لــەژێــر نــاوی زۆریــنــەی موسوڵمان و‬ ‫کەمینەدا لێزەوتبکرێت‪ ،‬دەستوری دوای‬ ‫شۆڕش ببێتە دەستورێکی ئیسالمی‪.‬‬ ‫کۆمەڵگەی کــوردی بەناوی زۆرینەی‬ ‫موسوڵمانەوە خەریکە دەبێتە مۆدێلیکی‬ ‫دیکەی پاکستان و دەوڵەتانی کەنداو‬ ‫لەمۆدێلی سعودیەدا‪ ،‬بەجۆرێک بانگخواز‬ ‫و هوهاکێشی ئیسالمەوی بونەتە ئەکتەری‬ ‫سەرەکی و چاالکی ئــەو کۆمەڵگەیە‪.‬‬ ‫ئیسالمیەکان لــەســەر چەند خەتێک‬ ‫کاردەکەن کە ناوی کولتورە‪ ،‬ترادیسیۆنە‪،‬‬

‫نەریت و خوەکانە‪ ،‬پەیوەندیەکانی نێرو‬ ‫مێیە و یاساکانی باری کەسێتی و میدیا و‬ ‫سرودی نیشتمانی و تەنانەت سووستێمی‬ ‫قەرزی بانکیە‪ .‬ئەمە جگە لەئەوقاف و‬ ‫زیاتر لەپێنج هەزار مزگەوت و سەدەها‬ ‫مــەدرەســەی دینی کەبونەتە النکەی‬ ‫توندڕەوی‪.‬‬ ‫ئیسالمی سیاسی کوردی وازیهێناوە‬ ‫حزبەکانی وەک یەکێتی و گــۆڕان لەو‬ ‫وەهمەدا بژین کە ئەوان لەهەڵبژاردندا‬ ‫دەنگی زۆریــان نەهێناوە و کورسیان‬ ‫کەمە‪ ،‬لەبەرئەوە هەڕەشەنین بۆ سەر‬ ‫دەســــەاڵت! دیـــارە نابێت ئــەو فێڵە‬ ‫بەسەر سیاسیەکاندا تێپەڕێت‪ ،‬بەوەی‬ ‫بەشێکی زۆری بانگخوازەکانی و مەال‬ ‫سیاسیەکان و هاوشێوەکانیان و تەنانەت‬ ‫سەلەفیەکانیش دەنگدانیان بە (بیدعە)‬ ‫لەقەڵمدەدا‪ ،‬ئەمەیان لەناوجەرگەی‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردندا بــاوکــردەوە‪،‬‬ ‫بەجۆرێک بەشێکی زۆری سەرکردایەتی‬ ‫یەکگرتو کەمی ڕێژەی دەنگەکانیان بۆ‬ ‫ئەو نابەشداریەی ئیسالمیەکان لەپڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردندا گــەڕانــدەوە‪ ،‬ئەمە فێڵێکی‬ ‫بچوک بو بــۆئــەوەی زۆریــان نەچن بۆ‬ ‫دەنگدان‪ ،‬خۆ گەر بچونایە بۆ دەنگدان‬ ‫لەو بڕوایەدام کورسی زیاتریان دەهێنا‪.‬‬ ‫ئەم بەشەیان بۆ هەڵبژاردەنەکانی داهاتو‬ ‫هەڵگرتوە‪ ،‬کاتێک کۆی ژێرخان دەکەن‬ ‫بەئیسالمی ئەوسا بەیەکجار دەچنە سەر‬ ‫کورسیەک بەڕەزامەندی هەموان نەک‬ ‫بەزۆرینە و کەمینەی پارلەمانی الواز‪.‬‬ ‫ئیسالمیەکان وەک نازیەکان کاردەکەن‪،‬‬ ‫نازیەت دوای ئــەوەی کۆی کۆمەڵگەی‬ ‫ئەڵمانیان پڕکرد لەڕاسیزم و کولتوری دژە‬ ‫جولەکە و کولتوری مرۆڤی سپی ئاریان‬ ‫پەرەپێدا‪ ،‬لەدوا هەڵبژاردندا بەزۆرینەی‬ ‫ڕەهــا هەمو کورسیەکانیان ب ــردەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە میکانزمی کارکردنی ئیسالمیەکان‬ ‫لەسەر هەمان میتۆدە‪ ،‬بەمجۆرە ئیسالمی‬ ‫سیاسی کوردی دیوە ئاینیەکەی فاشیزمی‬ ‫کۆمەڵگەی کوردیە‪.‬‬ ‫ئیسالمیەکان زیرەکانە واز لەسیاسی‬ ‫خــەوتــوی ک ــوردی دێنن لــەو بــڕوایــەدا‬

‫بێت‪ ،‬کە ئــەوان مەترسی نین لەسەر‬ ‫کورسی دەسەاڵت‪ ،‬ئەمە بۆئەوە دەکەن‬ ‫بۆئەوەی زەمنیە زیندەگیەکانی کۆمەڵگە‬ ‫و کایە ئەخالقی و کولتوریەکان بۆ‬ ‫ئەوان بەجێبهێڵن‪ ،‬دیارە تیژکردنەوەی‬ ‫زۆرانــبــازیــەکــان لــەئــێــســتــادا هێشتا‬ ‫لەبەرژەوەندی ئەواندا نییە‪ ،‬چونکە هێشتا‬ ‫دەنگی ناڕەزای دژ بەئیسالمیزەکردن کەم‬ ‫نین لەم کۆمەڵگەیەدا‪ ،‬نازیەکانیش هەر‬ ‫هەمان کاریانکرد‪ .‬لەبەرامبەر ئەمەدا‬ ‫ئیسالمیەکان پانتاییە کولتوریەکان و‬ ‫چەمکەکانیان بەهێواشی داگیرکردوەو‬ ‫شێواندوە‪ .‬بۆ نمونە (سیکۆالریزم) وەک‬ ‫کوفر و ئیلحاد لەقەڵەمدەدەن‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫مرۆڤی بێباوەڕو ئاتائیست لەکۆمەڵی‬ ‫مەدەنیدا وەک مرۆڤی بـــڕوادار مافی‬ ‫هەیە‪ ،‬کەچی ئیسالمی سیاسی ئەم مافە‬ ‫دەکاتە گوناهە‪ ،‬بەمشێوەیە ئاتائیست و‬ ‫بڕوا بەخوانەبویەک گەر هاتو هەمو ژیانی‬ ‫بۆ خەبات تەرخانکردبێت‪ ،‬ئەوا لەنێو‬ ‫سەوابتەکاندا دەبێتە دوژمنی میللەت و‬ ‫کۆمەڵگە‪ .‬یاخود بەدەستی ئەنقەست‬ ‫ڕژیــمــەکــانــی وەک ســـەدام و قــەزافــی‬ ‫بەعەلەمانی لەقەڵمدەدەن! لەم خاڵەدا‬ ‫هەندێک لەڕۆشنبیرەکانی هاوڕێمان‬ ‫نەزانانە و دور لەبنەما سەرەتایەکانی‬ ‫ســیــکــۆالریــزم و پــۆســت ســێــکــۆالر‬ ‫بانگەشەیان بۆئەم بیرۆکەیە دەکــرد‪،‬‬ ‫ئیستآس بانگەشە بۆ پۆست ئیسالمی‬ ‫سیاسی دەکــەن! تەنانەت کاتی خۆی‬ ‫ئەم رۆشنبیرو پۆلیتیلۆژ و سۆسیۆلۆژانە‬ ‫ئۆردۆگان و ئاکاپەیان بەنمونە ومۆدێلێکی‬ ‫نوێ لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست لەقەڵمدەدا‬ ‫وسەرسامبون پێی‪ .‬بەدیوێکی تــردا‬ ‫هەندێکیان ئەاڵهوئەکبەریان بەئاشکرا‬ ‫لەگەڵ ئیسالمیەکاندا دەگوتەوە لەگەڵ‬ ‫ئــەوەی کە خۆیان بەکەسێکی ئاینی‬ ‫لەقەڵەمنادەن‪ ،‬یەکێکی دیکەیان لەگەرمەی‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردندا بەهەڵەداوان بلیتی‬ ‫فرۆکەی بڕی و لەدەرەوە هاتەوە و خێرا‬ ‫لەسەر کەناڵی ئێن ئاڕتی سەرسامی خۆی‬ ‫بەیەکگرتو نەشاردەوە! بەمەرجێک ئێستا‬ ‫بانگەشەی کۆمەڵی مەدەنی دەکــات‪،‬‬

‫ئەم هیپۆکرسیە‪ ،‬ئەم دو دەم و چاویە‬ ‫و لیبرالیەتە لێرەو لــەوێ‪ ،‬کردنەوەی‬ ‫کایەکەی نوێی بو بۆگەمەی ئیسالمی‬ ‫سیاسی ‪.‬‬ ‫ئەم دوفاقیەی (ڕۆشنبیرانی نیولیبرال‬ ‫فـــۆرم) ئیسالمیەکانی شیرینکرد‪،‬‬ ‫مۆدێرنیزەیکردن و لەبەرگی دواکەتویی‬ ‫قوتاریکردن‪ .‬ئیدی ئیسالمی سیاسی‬ ‫لەڕێگەی ئــەوانــەوە‪ ،‬بو بەو گورگەی‬ ‫لەچیرۆکی کیژە لەچک سورەکەدا جلی‬ ‫نەنکە میهرەبانەکە لــەبــەردەکــات بۆ‬ ‫ئەوەی کیژەکە بخوات‪ ،‬ئەم نیولیبراالنە‬ ‫ئەوەندە کەیفیان بەئیسالمیەکان دەهات‪،‬‬ ‫جلی نەنکە میهرەبانەکەیان کردە بەری‬ ‫ئیسالمی سیاسی بــۆئــەوەی کۆمەڵی‬ ‫مەدەنی بەناوی ئۆپۆزیسێۆنەوە بخوات‪.‬‬ ‫بۆنمونە کەباسی ئیسالمی دەکــرا؛‬ ‫ئــەم بـــرادەرە ئازیزانە بەسەر بابەتە‬ ‫سەرەکیەکانی (ســەوابــتــی ئیسالم)‬ ‫یان فەرامۆشدەکرد‪ ،‬وەک چوار ژنە و‬ ‫دەســت بڕین و جەڵدەلێدانی شەرعی‬ ‫و پــەیــوەنــدی نــێــوان هـــەردو ڕەگــەزو‬ ‫ئازادی سێکسوالی و ئازادی ئاینەکان‪،‬‬ ‫بازیانهەڵدەدا بەسەر ئەم جێگیرانەی‬ ‫ئیسالمیەکان کە وەک ئاسمان ڕونە‬ ‫الی هــەمــوان‪ ،‬کــەچــی ئــەم بـــرادەرە‬ ‫لیبراالنە بەنای ڕۆشنبیرەوە دەهاتن‬ ‫ئیسالمیەکانیان وەک شۆڕشگێرێک‬ ‫لەهۆشمەندی کۆلیکتیڤدا نمایشدەکرد‪.‬‬ ‫لەبەر هیچ نا‪ ،‬تەنها مادامەکی لەدژی‬ ‫دەســەاڵتــن‪ ،‬کەچی یاریەکانی قــەدەر‬ ‫لــەوەدایــە ئێستا هــەر ئیسالمیەکانن‬ ‫لەنێو دەســەاڵتــدا خــاوەن ئیمتیازاتی‬ ‫گەورەن لەسەرۆکی پەڕلەمانەوە بیگرە‬ ‫تاوەکو جێگیری پاریزگار و لیژنەی‬ ‫مافی مــرۆڤ و پۆستەکانی دیکەی‬ ‫حکومەت! ئەو حکومەتەی کە تاسەر‬ ‫ئێسقان گەندەڵ و سوڵتانیە بەعیبارەتی‬ ‫خۆیان‪ ،‬ئاوەها گورگی ئیسالمەوی بۆ‬ ‫خواردنی کۆمەڵگەی مەدەنی بەرگی‬ ‫نەنکە میهرەبانەکەی لەالیەن سیاسی‬ ‫و ڕۆشنبیری لــیــبــرالــەوە لــەبــەرکــرا!‬ ‫بەمشێوەیە موجتەهید و ئەنسارەکانی‬

‫دوێنی و ئەوانەی لەتۆرابۆراوە هاتبونەوە‬ ‫و لەئەفغانستانەوە ئەزمونی دواکەتویی‬ ‫و کوشتنی ژنانیان لەیاریگە گشتیەکاندا‬ ‫پڕاکتیزەکردبو‪ ،‬هێشتا شوێنا خەتی‬ ‫کاڵوی ئەفغانیان لەسەردا دیاربو‪ ،‬لەالیەن‬ ‫ئەم نیولیبراالنەوە بەرگێکی شۆڕشگێڕی‬ ‫دیکەیان پێبەخشرا‪ ،‬بەجۆرێک کە‬ ‫ئیسالمیەکان خۆشیان بڕوایاننەدەکرد‪،‬‬ ‫بــەداخــەوە ئەمانە کۆمەڵێک بەناو‬ ‫ڕۆشنبیری نێو بزوتنەوەی گۆڕان کردیان‬ ‫و گەندەڵیش برەوی پێدان‪.‬‬ ‫نەک هەر ئەوە‪ ،‬بەڵکو سەیر لەوەدابو‬ ‫لەسەرەتای دەرکەوتنی داعش یەکێک‬ ‫لــەو ئوستازە گــەورانــە کــە بەقسەی‬ ‫خۆی لە سپی میدیادا (نــەک قسەی‬ ‫مــن) مـــاوەی بیست ســاڵ کـــاری بۆ‬ ‫مۆدیلێکی جیاوازی ئیسالمی سیاسی‬ ‫کـــردوە لــەکــوردســتــانــدا و ئێستاش‬ ‫ئیسالمیەکان لەکاتی نوسینەوەی‬ ‫دەستوری کوردستاندا چیرۆکەکەیان لێ‬ ‫هەڵگەڕاونۆتەوە‪ .‬ئەم ئوستازە کەخەونی‬ ‫بە (ئیسالمێکی دیکە) دەبینی و خۆی‬ ‫بەمۆدێرن و سێکۆالر تێدەگەیشت‪،‬‬ ‫داعشی لێبوە بزوتنەوەیەکی (بان‬ ‫ناسیونال) و هەڵگری نیگەرانی گەورە‬ ‫لــەدژی سیاسەتی گڵۆبالیزم‪ .‬داعشی‬ ‫وەک هەڵگەڕاوەی بەرامبەر کاپیتالیزمی‬ ‫ڕۆژئاوایی وەسفدەکرد و بەتێزی ئەم‬ ‫برادەرە و تەنانەت لەبەراوردا بەمۆدیلی‬ ‫جیڤارا و بزوتنە شۆڕشگێڕیەکانی‬ ‫هەشتەکانی سەدەی بیست دەشوبهاندن‬ ‫‪ .‬ئەم ئوستازە بەدەستێکی دیکەش‬ ‫بانگەشەی بۆ لیبرالیزم دەکــرد‪ .‬ئەم‬ ‫ڕایانە ئــەوەنــدە کاریگەربون‪ ،‬بــەوەی‬ ‫ئیسالمیەکان دەیانکردە تێزی خۆیان و‬ ‫خوێنەری ئەوان تاوەکو ئێستا زۆرینەی‬ ‫ئیسالمیەکانن‪ ،‬ئەوانەو ئەو خوێنەرە‬ ‫ئیسالمیە لەیەکتری جودا نابنەوە‪.‬‬ ‫هــەروەهــا لەمیدیای بەناو ئــازاد و‬ ‫نمیچە سێبەردا داعش کرابو بەو ڕامبۆ‬ ‫و جیڤارایانەی کە هاتون بۆ ناوچەکەو‬ ‫بەزینیان کرابوە کارێکی ستەم‪ ،‬وێنەی‬ ‫موجاهیدی داعشیان وەها گەورەکردبو‪،‬‬

‫بەجۆرێک بونە میدیای دوهەمی سەربڕێن‬ ‫و پڕوپاگەندەی موجاهیدەکانی داعش‪.‬‬ ‫ئەم مێژوە دورنییە وســەدان نمونەی‬ ‫مانشێتی ماڵپەڕ و رۆژنامەکان گەواهی‬ ‫ئەم قسەیەن‪ .‬ئیدی بەڕیزانم ئیسالمی‬ ‫سیاسی کە ئەم هەمو ڕۆژنامەنوس و‬ ‫ڕۆشنبیرە لیبراالنەی لەپشت بێت بۆچی‬ ‫کایەکانی کۆمەڵگە داگیرنەکات؟ هەر‬ ‫بەپشتی ئەم فیگورە بەناو ڕۆشنبیرانە‬ ‫وسیاسی خەتوەیە‪ ،‬لەداهاتودا ئەم واڵتە‬ ‫دەچێتە ژێر دروشمەکەی بزوتنەوەی‬ ‫گــۆڕانــەوە‪ ،‬کە ئەویش بەرگریکردنە‬ ‫لەسەوابتەکانی ئاینی ئیسالم‪.‬‬ ‫دەرئــەنــجــام دەمــەوێــت بڵێم؛ ئەو‬ ‫هوهاکێشانەی لەئافرەتێک لەسەر‬ ‫جادەکانی سلێمانی بینیمان‪ ،‬بەرکوڵی‬ ‫چێشتی ئیسالمیەکانە‪ ،‬خــۆ ئەگەر‬ ‫ئێستا یــاســایــەک هەبێت پۆلیس و‬ ‫ئاسایش بجوڵێنێت بۆ پارێزگاریکردنی‬ ‫مــرۆڤ لەهوهاکێشان و تەعداکردن‬ ‫لەشوێنەگشتیەکاندا‪ ،‬ئـــەوا دوای‬ ‫چەسپاندنی ئیسالم و سەوابتی ئیسالم‬ ‫لەدەستوری هەرێمدا‪ ،‬پۆلیس و ئاسایش‬ ‫نــەک تەنها دەستیان دەبەسترێت و‬ ‫ناتوانن بیانپارێزن‪ ،‬بەڵکو بەپێی‬ ‫سەوابتەکان بێت دەبێت بجوڵێن بۆ‬ ‫دەستگیرکردن و بەندنکردنی ئەو‬ ‫کەسەی بەناوی دژە ئاداب و سەوابتی‬ ‫ئیسالم جل لەبەردەکات و فەزای ئیسالم‬ ‫تێکدەدات‪.‬‬ ‫ئــەم بەرکوڵە بچوکەی هوهاکەی‬ ‫سلێمانی لەژنان ڕەهەندی ڕەمزی خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬سەرەتای چێشتە گەورەکەیە‬ ‫کــاتــێــک ئــیــســام و ســەوابــتــەکــانــی‬ ‫بەتەواوەتی دەبنە یاسای کۆمەڵگە‪،‬‬ ‫ئەوسا یان دەبێت دەستبدەیەنە چەک‬ ‫لــەدژی ئیسالمی سیاسی و کۆمەڵگە‬ ‫بەرەو فیتنەی کۆمەاڵیەتی بەرین وەک‬ ‫میسر یان دەبێت تەسلیمی ئیسالمزەبونی‬ ‫کۆمەڵگە بین‪ .‬ئەم دیاردەیە سەرەتای‬ ‫هوهاکێشانی سەوابتەکانی ئیسالمە‬ ‫لەهێزە ڕۆشنگەرەکانی کۆمەڵی مەدەنی‪.‬‬

‫عەلمانی رێبازی رامیاری نیە‪ ،‬شێوازی فەرمانڕەواییە!‬

‫فەرمان هیدایەت‬

‫«نەلە رامیاریدا ئایین‬ ‫ھەیە‪ ،‬نەلەئاینیشدا‬ ‫رامیاری»‬ ‫محەمەد عەبدە‬ ‫عەلمانییەت) (‪ )secular‬بەزمانی‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬واتا گوێ نە دان بە ئاین)‬ ‫یان بەزمانی عەرەبی (عەلمانییەت)‬ ‫پــێــدەوتــریــت‪ ،‬ئــێــمــەی کــــورد‪ ،‬ئــەم‬ ‫زاراوەیەمان لەفەرھەنگی عەرەبییەوە‬ ‫وەرگرتوە‪ ،‬بۆ یەکەم جارلەفەرھەنگی‬ ‫عەرەبیش لەسەردەمی ھاتنی ناپلیۆن‬ ‫ھاتــە نێۆ فــەرھەنــگــی عەرەبییەوە‪،‬‬ ‫کاتێک وەرگێرەکەی ناپلیۆن بەناوی‬ ‫(لویس بقترمسری) (‪)LAICITE‬‬ ‫لەفەرەنسیەوە وەریگێرایە عەرەبیی‬ ‫بــەوشــەی عەلمانییەت‪ ،‬بــۆ زاراوەی‬ ‫کوردیش دژە ئەفسانە بەشیاو دەزانم‬ ‫بۆ ئەم چەمکە تاکو ئێستاکە ئێمەی‬

‫کورد ئەم زاراوەیە نەبوەتە چەمکێکی‬ ‫پــەیــرەوکــراوی ئـــاوھا‪ ،‬ھاواڵتــیــبــون و‬ ‫دەســەاڵتــی خۆڕێبەریمان ڕێکبخات‪،‬‬ ‫دەتوانین بڵێین حکومەتێکی ئاینیمان‬ ‫نیە‪ ،‬لەکوردستان‪ ،‬ناشتوانین بڵێین‬ ‫عەلمانیە‪ ،‬کەوابێت ڕێگەی سیێەمینیش‬ ‫نــیــە‪ ،‬مــانــای وایـــە ئێمە لەڕێچکەی‬ ‫گواستنەوەین بەرەو عەلمانییەت‪ ،‬چونکە‬ ‫لەکوردستان ئاساییە کەسانی ناموسڵمان‬ ‫واتە سەر بەئاینەکانی وەک کرستیان و‬ ‫کاکەیی و ئیزیدی و بێت و یان خاوەن‬ ‫ئاینیش نەبێت‪ ،‬ببێتە بەرپرسی پلە‬ ‫بەرزو دەسەاڵت وەرگرێ‪ ،‬تەنانەت ھەمو‬ ‫نەتەوەو ئاینەکان بۆیان ھەیە خۆیان‬ ‫بۆ ھەرپۆستێک کاندیدبکەن‪ ،‬لەرێگەی‬ ‫ھەڵبژاردنەوە بەبێ ئەوەی ناکوردبون و‬ ‫ناموسڵمانبونیان‪ ،‬گرفتێک بێنێتە ڕێگەی‬ ‫خۆکاندیدکردنیان‪ ،‬تەنانەت نەتەوەو‬ ‫ئاینەکانی تر لەکوردستان پۆست و‬ ‫پلەی گرنگ و کاریگەریان ھەبوە چی لەم‬ ‫دەسەاڵتەی ئێستای کوردستان‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ھاوچەرخترین دەرکەوتەو جوانییەکانی‬ ‫عەلمانییەتی کوردییە‪ ،‬کە ھاواڵتی بونێک‬ ‫دەبەخشێتە ئێمە‪ ،‬ھیچ پلەبەندییەکی‬ ‫ئاینی و نەتەوەی ناھێڵێتەوە‪ ،‬ھاواڵتیانی‬ ‫ئاینەکانی تر باج وسەرانە نادەن بەھۆی‬ ‫ئەوەی موسڵمان نین‪ ،‬وەک لەدەوڵەتی‬ ‫ئیسالمی کە خەونی ئیسالمییەکانە‪،‬‬ ‫ئەبێت پەیڕوکارانی ئاینەکانی دەرەوەی‬ ‫ئیسالم باج بدەن یان ئەبێت موسڵمان‬ ‫بن‪ ،‬ئەمەش ناگونجێت لەگەڵ پێوەرە‬ ‫نێودەوڵەتیەکاندا‪ ،‬بۆ نمونە فەرەنسا‬ ‫ژمارەیەکی موسڵمانی زۆری تێدایە ئایە‪،‬‬

‫ھیچ موسڵمانێک باج ئەدات‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫نەبوەتە مەسیحی‪ ،‬دروستکردنی دەوڵەت‬ ‫لەسەر ئەو بنەمایە‪ ،‬کــەوا ئیسالمیی‬ ‫عەرەبی بانگەشەی بۆ دەکەن و ئەوانەی‬ ‫الی خۆشمان السایی دەکەنەوە‪ ،‬شتێکی‬ ‫بەدیی نەھاتوە‪ ،‬چونکە بیری ڕامیاری‬ ‫کوردیی ھەرگیز لەسەر بنەمای ئاینی‪،‬‬ ‫بنەچەی خۆی نەناوە‪ ،‬بەڵکو لەسەر‬ ‫بنەمایی ئازادیی و دیموکراتی و ژیانێکی‬ ‫مۆدێرن‪ ،‬خۆی ھێناوەتە پێشەوە ھیچ‬ ‫شۆڕش و سەرکردەیەکی کورد لەھیچ‬ ‫کات و شوێنێک‪ ،‬نەیویستوە دەوڵەتێکی‬ ‫ئاینی بناغە بنێت بۆ کوردستان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫چــی زۆربــەیــان دەرچـــوی قوتابخانە‬ ‫ئاینیەکان بون شێخ عوبێداڵی نەھری‪،‬‬ ‫شۆڕشەکەی ھیچ بەیوەندیی بەئاینەوە‬ ‫نەبو‪ ،‬بگرە بەپێی پێوەرەکانی ئەو‬ ‫سەردەمە بەھەڵگەڕانەوەیەکی ئاینی‬ ‫دادەنــرا چونکە بەرامبەر دو خەلیفەی‬ ‫ئیسالمی (سەفەوی و عوسمانی) گرتبو‬ ‫لەپێناو نەتەوەکەی خۆیدا‪ ،‬کە ھەر‬ ‫دو خەلیفەکە (مەشروعیەتی) خۆیان‬ ‫دەگێرایەوە بۆ ئاسمان‪ ،‬ئەو کە شۆڕشی‬ ‫دەستپێکرد‪ ،‬بڕیاریدا کەوا ھەرشارێکیان‬ ‫گرت با کرستیان و ئەرمەنەکان پەرۆی‬ ‫شین لەو سەربانەکانیان ھەڵبدەن تاکو‬ ‫پێشمەرگەکانی شێخ بیان پارێزن‬ ‫لەکارەسات و تااڵن و بڕۆ‪ ،‬نەک ھەرئەمەش‬ ‫ھێزێکی ئەرمەنەکان پێشمەرگەبونی‬ ‫خۆیان ڕاگەیاند بەسوپاکەی شێخەوە‪،‬‬ ‫کەچی سوڵتان عەبدلحەمید فەتوای‬ ‫قڕکردنی ئەرمەنەکانیدا‪ .‬قازی مەحەمەد‬ ‫کۆمارەکەی‪ ،‬ناونا (کۆماری دیموکراتی‬

‫کوردستان)‪ ،‬شێخ محمود‪ ،‬کەبو بەپاشای‬ ‫کوردستان‪ ،‬وەزیری دارایەکەیی مەسیحی‬ ‫بو‪ .‬شۆڕشە نوێیەکانی کوردیش و پارتە‬ ‫خاوەن مێژوەکانیش‪ ،‬ھەمیشە سیمایەکی‬ ‫جــوانــی درەوشـــــاوەی پێکەوە ژیــان‬ ‫ولێکبوردن بونە‪ ،‬لەنێوان نەتەوەکاندا‪،‬‬ ‫تــەنــانــەت شــۆڕشــی نـــوێ‪ ،‬خەڵکانی‬ ‫عەرەبیش لەسایەیدا خەباتیان کردوە و‬ ‫خوێنیان تێکەڵی ھەزاران الوی کوردبوە‬ ‫جگەلەوەی حزبە خاوەن مێژوەکان‪ ،‬و‬ ‫شۆڕشەکانی کورد‪ ،‬کۆکەرەوەی ھەمو‬ ‫ئاین و نەتەوەکانی کوردستان بوە‬ ‫ھەرگیز ھەستیان بەجیاوازی نەکردوە‪،‬‬ ‫ئەمەش نیشانمان دەدات کــەوا ئەم‬ ‫گیانی پێکەوەییە‪ ،‬ڕەگێکی دورو درێژی‬ ‫ھەیە‪ ،‬لەپاشخانی کۆمەاڵیەتی و ڕامیاری‬ ‫و مێژوی کورد‪ ،‬بۆیە ھیچ ھێزێک ناتوانێ‬ ‫بیگۆڕێت‪ ،‬چونکە بوەتە تایبەتمەندییەکی‬ ‫ھەمیشەی الی تاکی کورد‪،‬‬ ‫عەلمانییەت و ئاینەکان‬ ‫ئــەوەنــدە ئیسالمییەکان دژایەتی‬ ‫مۆدێلی‪ ،‬دەسەاڵتێکی عەلمانیان کردوە‪،‬‬ ‫ھەندێک کەس واتێدەگەن‪ ،‬عەلمانییەت‬ ‫لەبەرامبەر (سەلەفییەت وەھابییەت‬ ‫و ئیخوانییەتە) دروستبوە یــان ئەم‬ ‫ھێزە رامیارییە‪ ،‬ئیسالم بەحزبکردوانە‪،‬‬ ‫جێگرەوە‪ ،‬جارێک عەلمانییەت‪ ،‬ھەر‬ ‫ئاینێک بۆ دەســـەاڵت‪ ،‬رەتدەکاتەوە‪،‬‬ ‫لەبری ئەوە دەسەاڵت بۆ هەمو ئایندارو‬ ‫بێ ئاینێک بەجێگرەوە دەزانێت‪ ،‬ئەو ھێزە‬ ‫ئیسالمیانەی سەرەوەش‪ ،‬نابنە جێگرەوە‬ ‫بۆ عەلمانییەت‪ ،‬چونکە ئــەوان ئاین‬ ‫دەکەنە ڕامیاری (سیاسەت)و دەیھێننە‬

‫نێو بــارەگــاو ژورە تاریکەکانیانەوە‪،‬‬ ‫دەیــکــەنــە ئــااڵی حزبێک و نــوســراوە‬ ‫ئاینییە ئاسمانییەکان‪ ،‬دەکەنە پەڕۆو‬ ‫کاغەزی بانگەشەی ھەڵــبــژاردن پیاوە‬ ‫ئاینییەکان‪ ،‬ئەوانی الیەنگری خۆیان‪،‬‬ ‫ئەھێننە سەرکردایەتی حزبەکانیان و‬ ‫مزگەوت و شوێنە ئاینییەکان دەکەنە‪،‬‬ ‫سەکۆی ڕێکالم بۆ حزبەکانیان ئەمانەش‬ ‫دەچێتە چــوارچــێــوەی بازرگانیکردن‬ ‫بەئاین و پیرۆزی خەڵکەوە‪ ،‬ھەر بۆیە‬ ‫عەلمانییەت‪ ،‬ئەرکی گــەڕانــەوی ئاینە‬ ‫بۆ ئەرکە ڕاستەقینەکەی خۆی‪ ،‬بگرە‬ ‫ڕێگەگرتنە لەبازرگانیکردن بەئاین‬ ‫عەلمانییەت لەکوردستان سەردەکەوێ‬ ‫ئەگەربێت و عەلمانییەتی کوردیی‪،‬‬ ‫بەراورد بکرێت‪ ،‬بەو عەلمانییەتەی کەوا‬ ‫لەتونس و تورکیا ھاتە ئاراوە ھەڵەیە‪،‬‬ ‫چونکە تــورکــیــایــەک چەندین ســەدە‬ ‫خەالفەتی ئیسالمی لەمێژوی ڕامیاری‬ ‫خۆیدا‪ ،‬بەرجەستە بکات‪ ،‬زۆر ئەستەمە‬ ‫بەشەو ڕۆژێــک بیێت و دەسەاڵتێکی‬ ‫عەلمانی بناغەبنێت و یان دەوڵەتێکی‬ ‫عەرەبی ئاینی‪ ،‬بەبێ ھیچ پرۆسەیەکی‬ ‫ڕۆشنگەری و بەبێ گۆڕانکاری لەخوارەوە‬ ‫بۆ سەرەوە دروست نابێت‪ ،‬دوای ئەوەش‪،‬‬ ‫ئەو ھێزە ئیسالمیانە لەھەمانکاتیشدا‪،‬‬ ‫رەگەزپەرستی دەکەن بۆ عەرب‪ ،‬بۆیە‬ ‫خاڵی یەکەم شانازی و بانگەشەکردن بۆ‬ ‫نەتەوەیەکی تر یان ناونانی منداڵەکانت‬ ‫بەکوردی گوناھە و بەعەرەبی شانازییە‪،‬‬ ‫ھەروەھا لەناو کورد گۆڕان لەخوارەوە‬ ‫بۆ سەرەوە بوە‪ ،‬چونکە بیری ڕامیاری‬ ‫کورد‪ ،‬لە ئازادیی ڕامیاری سەرچاوەوە‬

‫دەگـــرێـــت‪ ،‬ھیـــچ حزبێکی ڕەســەنــی‬ ‫کوردی بەخەڵەتاندن و بەزۆر خەڵکیان‬ ‫نەکردوە‪ ،‬بەئەندامی حزبەکەیان‪ ،‬بۆیە‬ ‫ھەڵــگــری بیری حزبەکانیانن‪ ،‬بیری‬ ‫زۆربەی حزبەکانی کوردستان خواستی‬ ‫دەسەاڵتێکی مۆدێرنی عەلمانییەتە‪،‬‬ ‫جگە لەحزبە ئیسالمییەکان ئەگەرچی‬ ‫زۆرجار بەشداریی دەسەاڵتی خۆماڵیی‬ ‫کوردیان کردوە‪ ،‬کەواتە زەمینەی بەرەو‬ ‫عەلمانییەتێکی نمونەییی و سەرکەوتو‪،‬‬ ‫لەھەرێمی کوردستان زۆرلەبارە‪.‬‬ ‫چەسپاندنی علمانییەت‬ ‫پــێــویــســتــە حــکــومــەت و پــارتــە‬ ‫دەســەاڵتــدارەکــانــی کــوردســتــان ئەو‬ ‫ھاوسەنگییە بپارێزن کەوا لەناو ئاین و‬ ‫نەتەوە جیاوازەکانی کوردستان ھەیە‪،‬‬ ‫پێویستە ڕێگە لەوە بگیرێت راگەیاندنی‬ ‫حزبی‪( ،‬فتوا) و (خوتبەی) ئایینی‪،‬‬ ‫بدات‪ ،‬ھەروەھا خوێندنی ئاینی ببێتە‬ ‫خوێندنەوەیەکی مۆدێرن‪ ،‬مزگەوتەکان‪،‬‬ ‫پیرۆزیان ڕابگیرێت و نەکرێنە بارەگای‬ ‫نھێنی حزبە ئیسالمییەکان‪ ،‬ھەروەھا‬ ‫پیاوانی ئاینی ڕێگەیان لێ بگیرێت‬ ‫بەجلوبەرگی ئاینییەوە و بانگەشە‬ ‫بۆ حزبەکان بکەن‪ ،‬پێویستە پیاوانی‬ ‫ئاینی خزمەتی ئاین ھەڵبژێرن یان‬ ‫خزمەتی حزبەکان و پێویستە دیاریدەی‬ ‫ھەژاری کەم بکرێتەوەو بایەخ بەتوانای‬ ‫الوان بدرێت لەبواری ھونــەرو وەرزش‬ ‫و شانۆ و داھێنانی نوسین و مۆسیقا‬ ‫وەدەستخستنی ھەلــی کــار لەپێناو‬ ‫دامەزراندنی واڵتێکی نمونەی مۆدێرن‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ئاوارەكان عەرەبەكان نزیكەی ‪25%‬ی دانیشتوانی هەرێم پێكدێنن‬ ‫مەترسیی لەسەر دیمۆگرافیای كوردستان هەیە‬ ‫نەدایــە ئــەو ژمــارە زۆرەی ئــاوارە بێتە‬ ‫نــاو هەرێمــەوە‪ ،‬دەبوایــە‪ ،‬حكومەتــی‬ ‫عیراقیــان ناچار بكردایــە‪ ،‬خۆی لەنزیك‬ ‫سنورەكان كەمپ‌و شوێنی حەوانەیان بۆ‬ ‫دروســتبكات‪ ،‬دەبێت دیمۆگرافی هەرێمی‬ ‫كودستان لەبەرچاوبگیرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشــی "بۆچارەســەركردنی‬ ‫ئــەو كێشــەیە‪ ،‬چەندیــن پێشــنیاریان‬ ‫پێشــكەش بەســەروی خۆیــان كــردوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم حكومەتی هەرێمیش ناتوانێت ئەو‬ ‫بەڵێنانــە جێبەجــێ بــكات‪ ،‬بەهۆی ئەو‬ ‫قەیرانە گەورانەی رویتێكردوین‪ ،‬ناتوانین‬ ‫هیچ شتێك بكەین"‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫هاتنی بەلێشاوی ئاوارە عەرەبەكان‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫زۆری لەسەر بازاڕو كلتور‌و دابونەریت‌و‬ ‫نیشتەجێبون‌و بێكاری‌و زۆر بواری دیكە‬ ‫دروستكردوە‪ ،‬بۆیە چاالكان‌و رۆشنبیران‬ ‫داوادەكەن‪ ،‬رێوشوێن لەبەرامبەر‬ ‫ئاوارەكان بگیرێتەبەرو بكرێنە كەمپەوە‪،‬‬ ‫چی دیكە لەناو شارەكاندا باڵونەبنەوە‪،‬‬ ‫چونكە مەترسی لە سەر دیمۆگرافیاو‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی دروست دەكەن‪.‬‬ ‫چاالكێكی مەدەنیش دەڵێت "بەهاتنی‬ ‫ئەو شەپۆلەی ئاوارە‪ ،‬جارێكی دیكە‬ ‫كوردستان تەعریب دەكرێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا رێژەكەیان دەگاتە ‪%25‬ی كۆی‬ ‫گشتی دانیشتوان"‪.‬‬ ‫كەمپیان بۆ دروستبكرێ‬ ‫هاواڵتییەك‪ ،‬ئاماژەبەوە دەكات‪ ،‬هەرێمی‬ ‫كوردســتان دەبێــت ئــاوڕ لەلێقەومــاوان‬ ‫بداتــەوە‪ ،‬جێگــەی حەوانەوەوكەمپیــان‬ ‫بۆدروســتبكات‪ ،‬بەاڵم دەبێت پالنێكی بۆ‬ ‫رێژەی ئەو ئاوارە عەرەبانە هەبێت كە دێنە‬ ‫ناو شــارەكانەوە‪ ،‬نەك وەك ئێســتا بەناو‬ ‫شــاردا باڵوبونەتەوە‪ ،‬كاریگەریان لەســەر‬ ‫هەمو بوارەكانی ژیان دروستكردوە‪.‬‬ ‫مەترسی نەگەڕاندنەوەیان هەیە‬ ‫ســەرۆكی فراكســیۆنی بزوتنــەوەی‬ ‫ئیســامی لەپارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیانــد‪ ،‬بــۆ هاتنــی‬ ‫ئاوارەی عــەرەب بۆ هەرێمی كوردســتان‬ ‫پێویســتبو‪ ،‬كەمپیان بۆ بكرایەتەوە‪ ،‬نەك‬ ‫لەهەمو شــارو شــارۆچكەكانى كودستان‬ ‫باڵوببنــەوە‪ ،‬عەرەبەكانی ئەنبارو رومادی‬ ‫لەالیــەن بەغــدادەوە بەرەســمی دەیــان‬ ‫نێرنە هەرێم‪ ،‬بەهیچ شێوەیەك حكومەتی‬

‫‪,,‬‬

‫بەڕێوەبەری كۆچ‌و كۆچبەرانی سلێمانی‪:‬‬ ‫تەنیا ‪%4‬ی ئاوارەكان چونەتە كەمپەكانەوە‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬جەختــی لەوەشــكردەوە‪،‬‬ ‫ئــەو ئــاوارە عەرەبانــەی رویــان كردۆتە‬ ‫هەرێم‪ ،‬بەشــێكی زۆریان لە ئەنفالەكانی‬ ‫كوردســتان‌و گرتنی پێشــمەرگەدا بەشدار‬ ‫بون‌و خزم‌و كەسوكاری بەعسیەكانن‪ ،‬دەبو‬ ‫ئەوانە لەدەرەوەی شارەكان لەكەمپێكدا‬ ‫جێگر بكرانایە‪.‬‬

‫هەرێم ناپرسێت‪ ،‬بۆچی حكومەتی بەغداد‬ ‫لــەوێ‌ نیشــتەجێیان نــاكات‪ ،‬دەســتێكی‬ ‫لەپشــتەوەیە‪ ،‬ئــەوەش مەترســی هەیە‪،‬‬ ‫لەوەی ئەگەر باردۆخەكە ئاسایی بێتەوە‪،‬‬ ‫نەگەڕێنەوە شوێنی خۆیان‪.‬‬ ‫شــوان قەاڵدزێی‪ ،‬باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫لــەڕوی كلتــورو دابونەریتەوە‪ ،‬شــێوازی‬ ‫جلوبــەرگ‌و رەفتاریان كاریگەریی نەرێنی‬ ‫لەبەرچاوگرتنی دیمۆگرافیا‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬هەرگیز لەگەڵ كۆمەڵگەی‬ ‫بەڕێوەبــەری كــۆچ‌و كۆچبەرانــی‬ ‫كــوردی یــەك ناگرێتــەوە‪ ،‬هەروەهــا ئەو‬ ‫ئــاوارە عەرەبانــە بەشــێكن لــەو قەیرانە ســلێمانی‪ ،‬ئاماژە بــەوەدەكات‪ ،‬لەهەمو‬ ‫واڵتێكــی دنیــا ئــاوارە دەبێــت بخرێتــە‬ ‫داراییەی لەئێستادا رویتێكردوین‪.‬‬

‫كەمپــەوە‪ ،‬بــەاڵم هەرێمــی كوردســتان‬ ‫كەمتەرخەمیی هەبوە لەوەی لەحكومەتی‬ ‫عیراقی نەپرســینەوەتەوە‪،‬لەگەڵ نەبونی‬ ‫كەمپــی پێویســت لەســنوری پارێزگای‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬كەرێژەی ئەو ئاوارەنەی چونە‬ ‫كەمپــەكان‪ ،‬ناگاتە ‪ ،%4‬هەر لەبەرئەوەیە‬ ‫لەئێستادا بەناوشاردا باڵوبونەتەوە‪.‬‬ ‫عوســمان مســتەفا‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪،‬‬ ‫تەنها لەساڵی ‪ ،2014‬تاكو ئێستا نزیكەی‬ ‫‪ 317‬هەزار كەس لەئاوارەی ناوەڕاســتی‬ ‫عیــراق هاتونەتــە ســلێمانی‪ ،‬حكومەتی‬ ‫هەرێــم دەبو بەرچاورونتــر بوایە‪ ،‬رێگەی‬

‫كوردستان تەعریب دەكرێتەوە‬ ‫الی خۆیــەوە چاالكوانێكــی مەدەنی‪،‬‬ ‫بە"چاودێــر"ی راگەیاند‪ ،‬هاتنی ئەو رێژە‬ ‫زۆرەی ئاوارە بۆ هەرێم بەپێی ئامارەكان‬ ‫نزیكبۆتەوە ‪%25‬ی دانیشتوان‪ ،‬مەترسی‬ ‫لەسەر دیمۆگرافیاو ئابوری‌و نیشتەجێبون‬ ‫هەیــە‪ ،‬مەترســی لەنەگەڕاندنــەوەی ئەو‬ ‫ئاوارانە هەیە‪ ،‬بەتایبەت كە ژن‌و ژنخوازی‬ ‫لەگەڵ كــوردەكان دەكرێــت‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ناتوانرێــت جارێكــی تــر بگەڕێنــەوە‪،‬‬ ‫هەروەها كاریگەری لەسەر مێژو‪ ،‬كەلتور‪،‬‬ ‫ئایندەو ئاسایشی نەتەوەیی هەیە‪.‬‬ ‫هیوا عەبدوڵاڵ‪ ،‬جەختی لەوەشكردەوە‪،‬‬ ‫رابردوەوە‪،‬هەڵمەتێكیــان‬ ‫لەســاڵی‬ ‫راگەیانــدوە‪ ،‬تــا ئــەم ســاڵ بــەردەوام‬ ‫بــوە‪ ،‬لەگــەڵ هەمــو رێكخراوەكانــی‬ ‫كۆمەڵــی مەدەنی‌و ئەندامانی ئەنجومەنی‬ ‫پارێــزگاو زانایانــی ئاینــی هەماهەنگــی‬ ‫كــردوە‪ ،‬یاداشــتێكیان دایــە پارلەمان‌و‬ ‫هەمــو الیەنــەكان هەندێــك كەمپیــان‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬بــەاڵم لەئاســتی تموحی‬ ‫ئەواندا نییە‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬ئــاوارەكان‬ ‫لەكەمپــدا بونایــە‪ ،‬هەمــو شــتێكیان‬

‫بۆدابینبكرایــە‪ ،‬هەركاتێــك بمانتوانیانە‬ ‫دەمانناردنــەوە شــوێنی خۆیــان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەمشــێوە بەربــاوەی ئێســتا‪ ،‬بەهەمو‬ ‫ناوشــاردا باڵبونەتــەوەو بەنیــازن‬ ‫خانویان بۆ دروســتبكرێت‪ ،‬موچەكانیان‬ ‫مانگانــە لەالیــەن حكومەتــی عیراقەوە‬ ‫بۆدەنێــردرێ‪ ،‬بۆیــە گەڕاندنەوەیان زۆر‬ ‫ئەســتەم دەبێــت‪ ،‬ئەگــەر بەو شــێوەیە‬ ‫بــڕوات‪ ،‬دڵنیان جارێكی تر كوردســتان‬ ‫تەعریب دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫مەترسی دورمەودا‬ ‫هەرلەوبارەیەوە مامۆســتایەكی زانكۆ‪،‬‬ ‫دەڵێــت "ئەمــڕۆ‪ ،‬كــە ئاوارەیەكی زۆری‬ ‫عــەرەب رژاونەتــە هەرێمی كوردســتان‪،‬‬ ‫كێشــەو گرفتی دانیشتوانی كوردستانیان‬ ‫زۆر قــورس‌و ئاڵــۆز كــردوە‪ ،‬چونكــە‬ ‫دەبوایــە ئــاوارەكان بخرێنــە كەمپــەوە‪،‬‬ ‫تــا لــەڕوی خزمەتگــوزاری‌و ئەمنییــەوە‬ ‫كۆنتــڕۆڵ بكرێــن‪ ،‬نیشــتەجێبونیان‬ ‫لەشــارو شــارۆچكەكان‪ ،‬بۆتــە مایــەی‬ ‫قەرەباڵغــی بــێ ئەنــدازەو تەقینــەوەی‬ ‫دانیشــتوان‪ ،‬بەجۆرێــك شــارەكان‬ ‫تەحەمولــی ئــەو هەمــو ژمــارە زۆرەی‬ ‫خەڵك‌و ئۆتۆمبێلی نەمــاوە‪ ،‬گیروگرفتی‬ ‫(بێــكاری‪ ،‬كرێنشــینی‪ ،‬لەشفرۆشــی‪،‬‬ ‫پیســوپۆخەڵی‪ ،‬قەرەباڵغی شەقامەكان‪،‬‬ ‫گرانبونی شــتومەك‪ ،‬زیادبوونی دیاردەی‬ ‫دزی‌و شــەڕ‪ ،‬قەرەباڵغی لە نەخۆشخانەو‬ ‫قوتابخانەكان) گەیشتۆتە ئەوپەڕی"‪.‬‬ ‫كارزان محەمــەد‪ ،‬بە"چاودێــر"ی‬ ‫راگەیانــد‪ ،‬مەترســییەكانی ئــەم ئاوارانە‬ ‫لە دورمەودایە‪ ،‬ئەویــش تەعریبكردنێكی‬ ‫لەسەرخۆی كوردســتانە لەڕێگەی كڕینی‬ ‫هــەزاران خانــو‪ ،‬بــاخ‌و زەوی‪ ،‬كــە هیچ‬ ‫گرەنتییــەك نییە‪ ،‬ســبەی ئــەم ئاوارانە‬ ‫هەرێمی كوردستان بە دەردی چارەنوسی‬ ‫كەركوك‌و ناوچە دابڕێنراوەكانیتر نابرێن"‪.‬‬

‫لەتۆڕەكۆمەاڵیەتییەكان شەڕی ناوخۆیە‬ ‫چاودێر‪:‬‬ ‫بەهۆی ئەو قەیرانەی لەنێوان‬ ‫حزبە سیاسییەكاندا لە سەر پرسی‬ ‫سەرۆكایەتی هەرێم دروستبوە‪،‬شەڕی‬ ‫نێوخۆ لەنێوان الیەنگرانی ئەو‬ ‫حیزبانە لە تۆڕەكۆمەاڵیەتییەكاندا‬ ‫سەریهەڵداوەو گەیشتوەتە ئاستی‬ ‫ناوزڕاندن‌وهەڕەشەو گوڕەشە كردن‪،‬‬ ‫ئەمەش كاریگەریی نەرێنی لەدوای‬ ‫خۆی بەجێهێشتوە‪ .‬بەڕای رۆشنبیران‌و‬ ‫چاودێران ئەم دۆخەی ئێستاى ناو‬ ‫تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان شەڕێكی‬ ‫نێوخۆیی واقیعییە لە لەنێو كادری‬ ‫حزبەكاندا‪ ،‬توێژەرێكی كۆمەاڵیەتیش‬ ‫ئاماژەبەوەدەكات‪ ،‬ئەم رەوشە‪،‬‬ ‫كاریگەریی دەرونیی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دروستدەكات‪.‬‬ ‫حزبەكان هاوكاربن بۆ هێوركردنەوەی‬ ‫دۆخەكە‬ ‫مامۆستایەكی زانكۆ‪ ،‬ئاماژەبەوەدەكات‪،‬‬ ‫ئــەو دیــاردە خراپەی بەهــۆی ملمالنێی‬ ‫سیاسییەوە لەنێوان الیەنگرانی حزبەكان‬ ‫لەناوتۆڕە كۆمەاڵتییەكان ســەریهەڵداوە‪،‬‬ ‫كاریگــەری لەســەر پەیوەنــدی نێــوان‬ ‫هێــزو الیەنەكان كردوە‌و دەشــبێتەهۆی‬ ‫زیاتــر لێكدابڕان‪ ،‬لەكاتێكدا پێویســتمان‬ ‫بەنزیكبونەوەیە‪ ،‬كاریگەری لەســەر باری‬ ‫دەرونــی هاواڵتیانیــش دەبێــت‪ ،‬دواجار‬ ‫وابیردەكەنەوە‪ ،‬شــەڕێك لەبەردەرگایە‌و‬ ‫روبەڕویان دەبێتــەوە‪ ،‬ئەوەش وادەكات‪،‬‬ ‫ئەگەرچی شەڕەكە رونەدا‪ ،‬بەاڵم هاواڵتی‬ ‫هەر لەترسدا بژی‪.‬‬ ‫رێبــوار كەریــم مەحمــود‪ ،‬باســی‬

‫‪,,‬‬

‫‪,,‬‬

‫مامۆستایەكی زانكۆ‪ :‬شەڕی‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵتییەكان ترسی الی‬ ‫هاواڵتیان دروستكردوە‬ ‫لەوەشكرد‪ ،‬تائێستا خەڵك لەفەلسەفەی‬ ‫تێنەگەشــتوە‪،‬‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵتییــەكان‬ ‫وەكــو دەروازە بــۆ سەرزەنشــتكردن‬ ‫تێگەشــتوە‪ ،‬نەك بــۆ پەیوەندی‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ئەركی حزبەكان ئەوەیە‪ ،‬نەبنە بەشــێك‬ ‫لەگەرمكردنــی دۆخەكــە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫دەبێــت هاوكاربــن بــۆ هێوركردنــەوەی‬ ‫دۆخەكــەو تەشــەنە نــەكات بۆئاســتی‬ ‫پێكدادان‪.‬‬ ‫رێخۆشكەر دەبێت بۆ توندوتیژی‬ ‫كادرێكــی پێشــكەوتوی یەكێتــی‪ ،‬بە‬ ‫"چاودێــر"ی راگەیاند‪،‬ئــەم دیــاردەی‬ ‫لەناوتۆڕەكۆمەاڵتییەكانــدا‬ ‫ئێســتا‬ ‫هەیــە‪ ،‬كەســێك یــان الیەنێــك‬ ‫قســەیەك دەكات‌و دەســتدەكرێت بــە‬ ‫ســوكایەتیكردن‌و تەشــهیركردن پێیان‪،‬‬ ‫خراپتریــن مۆدێلــی كاری میدیایە لەناو‬ ‫تۆڕەكۆمەاڵیەتییــەكان‪ ،‬ئــەو كەســانەی‬ ‫لەرێگەی نوسینەوە سوكایەتی بەیەكتر‬ ‫دەكــەن‪ ،‬كارێكــی بەپرســیارانە ناكەن‪،‬‬ ‫ئــەم دۆخە رێــگا خۆشــكەر دەبێت بۆ‬ ‫دروستبونی توندوتیژی‪.‬‬

‫كادرێكی پێشكەوتوی یەكێتی‪:‬‬ ‫سوكایەتیكردن‌و ناوزڕاندن‬ ‫بوەتە خراپترین مۆدێل‬

‫ئەنوەر حســێن‪ ،‬رونیشــكردوە‪ ،‬هەمو‬ ‫حزبــەكان كادرو ئۆرگان‌و الیەنگرەكانیان‬ ‫رابهێنن لەســەرئەوەی نابێت‪ ،‬هەر كەس‬ ‫پێچەوانــەی بیروبۆچونەكانیــان بــن‪،‬‬ ‫ســوكایەتی بەیەكتر بكــەن‪ ،‬ئەو كارەی‬ ‫لەتۆڕەكۆمەاڵیەتییــەكان لەكوردســتان‬ ‫دەكرێــت‪ ،‬لەهیــچ واڵتێــك ناكرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫بابەتە پێویستی بە هۆشیاری‌و هاوكاریی‬ ‫الیەنە سیاســییەكان هەیە‪ ،‬دەبێت حزبە‬ ‫سیاســیەكان بزانن كێشــەكان نەگەیێنە‬ ‫ئاســتێك‪ ،‬كــە كاریگــەری خراپــی‬ ‫لێبكەوێتەوە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشــی"ئەم شــەڕەی ئێستا‬ ‫لەتۆڕەكۆمەاڵتییەكان لەنێوان الیەنگرانی‬ ‫حزبــەكان دروســتبوە‪ ،‬ئــەم بۆچونانــە‬ ‫خزمــەت بــە ئەزمــون‌و كاری میدیایــی‬ ‫لەهەرێمــی كوردســتان نــاكات‪ ،‬جگــە‬ ‫لەقۆڵكردنەوەی كێشــەكان خزمەتكردن‬ ‫بەناحەزانی كورد هیچ شتێكی تر نییە"‪.‬‬

‫لەبەشی راگەیاندن‪ ،‬جەختلەوەدەكاتەوە‪،‬‬ ‫لەهەرێمــی كوردســتان ئــەو دیاردەیەی‬ ‫هەســت پێدەكرێت‪ ،‬زۆرجــار كاریگەری‬ ‫ئەرێنــی لەســەر بڕیــاری سیاســی‬ ‫دروســتدەكات‪ ،‬ئەنــدام‌و الیەنگرانــی‬ ‫حزبێكی سیاســی بەبێ هیچ سانسۆرێك‬ ‫بیروبۆچونی خۆیان باڵودەكەنەوە‪ ،‬رەنگە‬ ‫بیــر لــە بەرژەوەنــدی بااڵی نیشــتیمان‬ ‫نەكەنەوە‪ ،‬ئەمــەش دەبێتە رێگەیەك بۆ‬ ‫خاڵیكردنەوەی توڕەییەكانیان‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫رەنگــە ئەوە سەربكێشــێت بــۆ ئەوەی‬ ‫دوالیەنی سیاسی بدات بەیەكدا‪.‬‬ ‫د‪ .‬یەحیا عومەر رێشاوی‪ ،‬راشیگەیاند‪،‬‬ ‫لە ماوەی رابردودا هەستیان بەوەكردوە‪،‬‬ ‫شــەڕەكە لەنــاو میدیــای تەقلیدیــەوە‬ ‫گوازرایــەوە بۆ سۆشــیال میدیــا‪ ،‬كادرو‬ ‫الیەنگری سیاســییەكان ئــەم فەزایەیان‬ ‫قۆســتوەتەوە‪ ،‬بــۆ ئــەوەی ناوزرانــدن‬ ‫بەیەكتر بكەن‪.‬‬

‫رێگەیەك بۆ هەڵگیرساندنی جەنگی‬ ‫ناوخۆ‬ ‫الیخۆشــیەوە مامۆســتایەكی زانكــۆ‬

‫كاریگەری دەرونیی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەبێت‬ ‫هەرلەوبارەیەوە توێژەرێكی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬

‫دەڵێــت "لەناوتۆڕەكۆمەاڵیەتییــەكان‬ ‫شێوازێك لەهێرشكردن‌و ناوزڕاندن بۆسەر‬ ‫یەكتری دەبینرێ‪ ،‬بەداخەوە هەر كەسێك‬ ‫الی خۆیەوە دەبێتە سیاسی بۆ مەرامێكی‬ ‫سیاســی‪ ،‬ئەوەش شێوازێك لەتوندوتیژی‬ ‫زارەكی دروستكردوە‪ ،‬لەالیەنی دەرونیەوە‬ ‫جۆرێــك لەنائارامــی دروســتكردوە‪ ،‬كە‬ ‫هەست بەئاسایش ناكات"‪.‬‬

‫چۆمــان ئەحمــەد‪ ،‬رونیكــردەوە‪،‬‬ ‫پێگــە‬ ‫خــودی‬ ‫لەبەرئــەوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەكان كەســێك نییــە‪،‬‬ ‫سەرپەرشتی بكات‌و رێگری بكات لەوەی‬ ‫بەشێك لەو پۆســتانەی باڵودەكرێنەوە‬ ‫بەدوربن لەناوزڕاندن‌و ســوكایەتی‪ ،‬لەناو‬ ‫ئەوتۆڕەكۆمەاڵتیانــەوە‪ ،‬كەســانێك هەن‬ ‫لەپشت پەردەوە هەموقسەیەكی ناشیرین‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی "ئەوانــە هەمــوی‬ ‫كاریگەری خراپ بۆسەر كەسی بەرامبەر‬ ‫جۆرێــك لەنائارامــی دروســتدەكات‪،‬‬ ‫لەبەرئــەوەی كاتێك كەســێك الیەنگری‬ ‫الیەنێكــەو بەرامبەرەكــەی ســوكایەتی‬ ‫پێدەكــەن‪ ،‬مافــی ناپارێــزن‪ ،‬ئــەوەش‬ ‫دەبێتەهــۆی بەرزبونــەوەی تەنگــژەی‬ ‫دەرونــی‌و دڵەڕاوكــێ‌و نائارامــی‪ ،‬كــە‬ ‫كاریگــەری خراپ لــە دوای خۆی بەجێ‬ ‫دەهێڵێت"‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫لێكدانەوەى هەواڵ‬

‫توركیا تۆپبارانی ‪ HDP‬دەكات‬

‫ئەنوەر حسێن‬ ‫ســەركەوتنە‬ ‫لەپــاش‬ ‫‪HDP‬‬ ‫چاوەڕوانكراوەكــەی‬ ‫حوزەیرانــی‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانــی‬ ‫رابردوی توركیــا‪ ،‬حكومەتی ئەنكەرە‬ ‫توشــی هســتیریایەكی بەرچــاو بوەو‬ ‫بۆردومانەكانی ‪ 30‬حوزەیرانی ئارتەشی‬ ‫توركیا بۆ سەر قەندیل‪ ،‬ئاماژەیەكە بۆ‬ ‫نیگەرانی ئەو واڵتە لەسەركەوتنەكانی‬ ‫گەلی كــورد لەناوچەكــە‌و خوڵقاندنی‬ ‫سەركەوتنی گەورەی ‪ HDP‬لەباكور‪،‬‬ ‫تەنگپێهەڵچنینــی داعــش لەالیــەن‬ ‫هێزەكانی ‪ YPG‬لەرۆژئاوا‪...‬‬ ‫لەكاتێكــدا لــەدوای ســەرهەڵدانی‬ ‫داعشــەوە‪ ،‬كێرڤــ‌و چانســی كورد‪ ،‬تا‬ ‫رادەیەكــی باش هەڵكشــانی گەورەی‬ ‫بەخۆیــەوە بینیــوە‪ ،‬لەســەر ئاســتی‬ ‫نێودەوڵەتــی تێڕوانینــی پۆزەتیڤــی‬ ‫لەســەر دروســتبوە‪ ،‬تاڕادەیــەك‬

‫پشــتیوانی بەدەســتهێناوە‪ ،‬كەچــی‬ ‫ئەنكــەرە رێــك لەوكاتــەوە‪ ،‬دژی ئەم‬ ‫رەوت‌و شــەپۆلە دەســتی لەهیــچ‬ ‫كارت‌و فشــارێك هەڵنەگرتــوە بــۆ‬ ‫دژایەتــی گەلــی كــورد‪ ،‬ئەگــەر چی‬ ‫خــۆی وانیشــاندەدات كــە دۆســت‌و‬ ‫هاوپەیمانی باشور‌و حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردســتانە‪ ،‬بــەاڵم لەواقیعدا هێشــتا‬ ‫چ ئەنكــەرە‪ ،‬چ ئــەردوگان هەڵگــری‬ ‫خــەون‌و خەســڵەتەكانی ئاتــا تورك‌و‬ ‫پــان توركیــزم‌و توركــی شــاخاوییە‪،‬‬ ‫بۆیــە هێرشــەكانی فرۆكەكانی توركیا‬ ‫بۆســەر قەندیل لەكاتێكدا ئاگربەست‌و‬ ‫پرۆسەی ئاشتی نێوان ئەنكەرە‌و‪pkk‬‬ ‫هەیــە‪ ،‬دەكرێت چەند مانــا‌و مەدلولی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬نیگەرانــی‌و چــاوەڕوان‬ ‫نەبونــی ئەنكــەرە لەســەركەوتن‌و‬ ‫پێشــڕەویەكانی ‪ YPG‬لەخۆرئــاوای‬ ‫كوردســتان لەشــەڕەكانیان بەرامبــەر‬ ‫چەتەكانــی داعــش بەتایبەتی لەگرێ‬ ‫سپی‌و نزیكبونەوە لەرققەی پایتەختی‬ ‫خەالفەتی داعش‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬پشتیوانی چاوەڕوان نەكراوی‬ ‫ئەمەریــكا‌و خۆرئــاوا لەهێزەكانــی‬ ‫‪ PYD‬لەخۆرئاوا‪ ،‬لەرێگەی ئاسمانی‌و‬ ‫هاوكاری سەربازییەوە‪ ،‬تەواو توركیای‬ ‫نێگــەران كــردوە‪ ،‬بەمەســجێكی‬ ‫سیاســی دەزانێــت‪ ،‬كــە بێگومــان‬ ‫گــەر رەهەندێكــی پاڵپشــتی هێزێكی‬

‫ئەنتــی داعشــی ســەربازی بێــت‪ ،‬كە‬ ‫گەریالكانــی ‪PYD‬ییە‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫مەســجێكی سیاسیشــە لەبەرامبــەر‬ ‫سەرەڕۆییەكانی ئەردوگان لەسیاسەتە‬ ‫چەوتەكانــی بەرامبەر بەرژوەندیەكانی‬ ‫خۆرئــاوا‌و بــێ ســنور بانگەشــە بــۆ‬ ‫گەڕانەوەی خەالفەتی شكســتخواردوی‬ ‫ئیســامی‌و پێشــێلكردنی پرەنســیپە‬ ‫دیموكراتییەكان‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬ســەركەوتنە مێژوییەكەی‬ ‫‪ HDP‬لــە‪7‬ی حوزەیرانــی ‪‌2015‬و‬ ‫بەدەســتهێنانی (‪)80‬كورســی‪ ،‬هەمو‬ ‫هاوكێشە سیاسیەكانی گۆڕی لەمێژوی‬ ‫توركیادا‪ ،‬كە ئەردۆگان ناچارە لەگەڵ‬ ‫تیرۆریســتە بچكۆلــەكان لەپەرلەمــان‬ ‫دابنیشــێت‌و قبوڵیان بكات بەناچاری‪،‬‬ ‫كە دەزانێت ئەم تیرۆریســتە بچكۆالنە‬ ‫لەكوێوە پــەروەردە دەكرێن‌و رەوانەی‬ ‫نــاو پەرلەمانی توركیــا دەكرێن‪ ،‬بۆیە‬ ‫ناتوانێــت دەســت بــۆ پەرلەمانتــارە‬ ‫تیرۆریستەكان بەرێت‌و بەقەولی خۆیان‬ ‫ناچــارە پەالماری مەركەزی ســەرەكی‬ ‫ئەوان بدات‪.‬‬ ‫واتا چونی ‪HDP‬بەو قورساییەوە‪،‬‬ ‫ئــەو نەخشــەیەی تێكشــكاند كــە‬ ‫ئــەردوگان داینابــو بەبەدەســتهێنانی‬ ‫ئەكســەریەتی دەنگــەكان‪ ،‬بــەاڵم بۆ‬ ‫یەكەمجــار لەمێــژوی تــازەی توركیا‪،‬‬ ‫كورد توانی كۆی هاوكێشەكانی توركیا‬ ‫بگۆڕێــت‌و مێــژوی ‪‌AKP‬و ئەردوگان‬

‫بایەخێكی گەورەی هەیە لەڕاگرتنی‬ ‫تەرازوی ســەربازی هەرێم‌و عیراق‌و‬ ‫ناوچەكــە لەجەنگی دژ بەدەوڵەتی‬ ‫تیرۆریســتی داعش‪ ،‬ئــەوا دوچاری‬ ‫گرفتــی ئیــداری‌و دارایــی بوەتەوە‬ ‫لەگــەڵ بەغــداد‪ ،‬ئێمــەش بــەدەر‬ ‫لەبازاڕگەرمی سیاسی ئەوا ئەركێكی‬ ‫ئەخالقی‌و كــوردەواری‌و مێژوییمان‬ ‫لەئەســتۆدایە بۆ پاڵپشتی هەنگاوە‬ ‫چارەنوسســازەكانی ئەنجومــەن‌و‬ ‫پارێزگاكەیــان لەڕوبەروبونەوەیــان‬ ‫لەگەڵ بەغداد‪.‬‬ ‫لــەروی پراكتیكیــەوە‪ ،‬پتــر لــە‬ ‫‪ ١٠‬ســاڵە مــادەی ‪١٤٠‬ســڕكراوەو‬ ‫كاریگــەری نەرێنــی لەســەر‬ ‫رەوشــی ئەمنی‌و ئیداری شــارەكە‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬بــۆ مــاوەی‬ ‫دووساڵیشــە شایســتە داراییەكانی‬ ‫لەالیــەن بەغــدادوە بــۆ رەوانــە‬ ‫نەكــراوە كــە دەكاتــە ترلیۆنیــك‌و‬ ‫دوســەد ملیــۆن دینــارو موچــەی‬ ‫فەرمانبەرانیشــی بڕیــوە بەبیانوی‬ ‫بێئاگاییــان لەداهاتــی ئەو نەوتەی‬ ‫كەركــوك كــە لەالیــەن هەرێمەوە‬ ‫دەفرۆشــرێ‪،‬‬ ‫دەردەهێنــرێ‌و‬ ‫لەكاتێكدا ئەمــە قەیرانێكە لەنێوان‬ ‫بەغــدادو هەولێــر‪ ،‬نــەك نێــوان‬ ‫بەغدادو كەركوك!‪.‬‬ ‫بەبیانــوی ئەنجــام نەدانــی دوا‬ ‫ئەنجومەنــی‬ ‫هەڵبژاردنەكانــی‬ ‫پارێــزگا كە ناوەنــد خۆی بەرپرس‬ ‫بــو لێــی‪ ،‬ئــەوا كەركــوك بــێ‬ ‫بەشــدەكرێ لەدەســەاڵتەكانی ئەو‬ ‫‪ ٨‬وەزارەتــەی بەغــداد بڕیاریداوە‬ ‫هەڵیانوەشــێنێتەوەو بیداتە دەست‬ ‫پارێــزگاكان‪ ،‬ئەمەشــیان لەهەمــو‬ ‫شەڕ فرۆشتنەكانی دیكە قورسترەو‬ ‫ئیــدارە خۆجیەكــەی كەركــوك‌و‬ ‫ئەنجومەنی پارێزگا ئیفلیج دەكات‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی‪ ،‬بەغداد ئەم‬ ‫شــارەی لەروی دارایی‌و ئاسانكاری‬ ‫ئەمنی‌و سەربازی‌و بوارەكانی دیكەی‬

‫ژیان بەئەنقەســتی فەرامۆشكردوە‪،‬‬ ‫هۆكارەكانیشی سیاسین‌و تایبەتین‬ ‫بەمافــی دانیشــتوانە زۆرینــە‬ ‫كوردەكەیەتــی كە بە ‪ ٢٦‬كورســی‬ ‫گەورەتریــن كوتلــە پێكدەهێنــن‌و‬ ‫دەتوانن لەدۆخی ئاســایی كاریگەر‬ ‫بــن بــۆ یەكالكردنــەوەی دۆســیە‬ ‫بەتایبەتیــش‬ ‫هەســتیارەكان‌و‬ ‫بــۆ جێبەجێكردنــی مــادەی‪١٤٠‬و‬ ‫گەڕاندنــەوەی قــەزاو ناحیــەكان‬ ‫بــۆ ســەر كەركــوك‪ ،‬ئەزمــون‌و‬ ‫ڕاســتیەكانیش ئەوەیان سەلماندوە‬ ‫كە بەغداد هیچ كێشەو دودڵییەكی‬ ‫لەگەڵ پێكهاتەی توركمان‌و عەرەب‬ ‫نییە كە دژ بەهەمو جۆرێ بریارێكن‬ ‫بۆ مافــی گەرانــەوەی كەركوك بۆ‬ ‫سەر هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەنجومەنــی‬ ‫دانیشــتوان‌و‬ ‫پارێــزگای كەركــوك‌و بەتیابەتیش‬ ‫كوردەكــەی‪ ،‬لەهەمو كــەس زیاتر‬ ‫لەمامەڵــەی رۆژانــەدان لەگەڵ ئەو‬ ‫ڕەوشە خراپەی دوچاری بونەتەوە‪،‬‬ ‫بۆیــە ئەوان لەریزی پێشــەوەن بۆ‬ ‫بڕیاردان لەسەر چارەنوسی خۆیان‌و‬ ‫باشــتركردنی ژیانیان‌و دیاریكردنی‬ ‫كاتــە گونجــاوەكان بــۆ دەركردنی‬ ‫بڕیارە هەســتیارەكان‪ ،‬راستە ئێمە‬ ‫وەك نەتــەوە ‪ ،‬كەركوك بەموڵكی‬ ‫هەمــو كــورد دەزانیــن‌و هەمــوان‬ ‫بەشــاری خۆمانــی دادەنێیــن‪،‬‬ ‫مــاف‌و ئەركمانــە دیدمــان هەبــێ‬ ‫لەســەر بڕیارە چارەنوسســازەكان‬ ‫چونكــە ئــەوە دۆســێیەكی‬ ‫نیشــتمانی‌و نەتەوەییە وەك هەمو‬ ‫ناوچەكانــی دیكــەی كوردســتان‪،‬‬ ‫بــەاڵم رەوا نییــە لەبــڕی خۆیــان‬ ‫خاوەنداریەتــی بڕیــارەكان بیــن‪،‬‬ ‫پێویســتە پشتگیری ســەربەخۆیی‬ ‫بڕیارەكانیــان بیــن‌و هــاوكاری‬ ‫هەنگاوەكانی ئەنجومەنەكەیان بین‬ ‫كــە نوێنەرایەتــی دانیشــتوانەكەی‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫هەڵگێڕێتەوە‪.‬‬ ‫چــوارەم‪ :‬توركیــا پێیوایــە گــەر‬ ‫ێ تۆپبارانی بارەگاكانی‪HDP‬‬ ‫ناتوانــ ‌‬ ‫بكات لەئەنكەرە‌و ئامەد‌و ئەســتنبوڵ‪،‬‬ ‫بەاڵم جیاوازییەك نییە گەر بۆردومانی‬ ‫بــارەگای ‪ PKK‬بــكات لەقەندیــل‪،‬‬ ‫چونكە ئەردۆگان دەزانێت‪ ،‬نەخشەكە‬ ‫قەندیل كێشاویەتی‌و ‪ HDP‬جێبەجێ‬ ‫دەكات‌و دڵــی ئــەردۆگان‌و ئەنكەرەی‬ ‫ئازارداوە‪ ،‬بۆیە بۆردومانی بارەگاكانی‬ ‫قەندیل‪‌،‬واتای بۆردومانــی بارەگاكانی‬ ‫‪.HDP‬‬ ‫پێنجــەم‪ :‬ئەنكــەرە دەیەوێــت بەم‬ ‫بۆردومانە‪ ،‬شكستەكانی راستبكاتەوە‌و‬ ‫بەمەســجێك بینرێــت بــۆ ‪‌CHP‬و‬ ‫‪ MHP‬كە دەتوانێت پرۆسەی ئاشتی‬ ‫تێكبــدات تادڵــی ئــەوان رابگرێــت‌و‬ ‫رایانكێشێت بۆ بەشداری لەحكومەت‪،‬‬ ‫یــان راســتكردنەوەی بــاری ســەخت‬ ‫خواردوی ‪.AKP‬‬ ‫شەشــەم‪ :‬ئــەردوگان بەمــكارەی‬ ‫دەیەوێــت قەیرانەكانــی ناوخــۆی‬ ‫حزبەكــەی‌و واڵتەكــەی بگوێزێتــەوە‬ ‫دەرەوە تــا رێگــری لەئینشــیقاقی‬ ‫عبدوڵاڵ گــول‌و هاوكارەكانی بكات كە‬ ‫دەیانەوێــت لــە ‪ AKP‬جیابنــەوە ‪،‬‬ ‫لەالیەكی تریشــەوە ســەركەوتنەكانی‬ ‫‪ HDP‬بەكەم نیشانبدات‪.‬‬

‫المەركەزی كەركوك‬ ‫دور لەبازاڕ گەرمی سیاسی‪..‬‬

‫سیروان مەحمود‬ ‫بابەتــی هەنگاونــان بــەرەو‬ ‫پارێــزگای‬ ‫المەركەزیكردنــی‬ ‫كەركــوك‪ ،‬نوێتریــن دیالۆگــی‬ ‫ناكۆكە لەنێوان هێزە سیاسیەكانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەر لــەوەی هەنگاوی‬ ‫پراكتیكــی بــۆ بنرێــت خراوەتــە‬ ‫خانەی پێشبركێ بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫دەســتكەوتی حزبی‌و پڕوپاگەندەی‬ ‫سیاسی‪.‬‬ ‫ڕاســتییە‬ ‫هەڵســەنگاندنی‬ ‫بابەتیەكانــی ئەم بابەتــە‪ ،‬بەدورە‬ ‫لەهەمــو مەبەســتێكی دەمارگیری‬ ‫حزبــی یــان تانــە لەالیەنێــك‪،‬‬ ‫هەڵبــەت هەمــو الیەكیش پشــكی‬ ‫خــۆی دەزانــێ لــەم باســەدا‪،‬‬ ‫لۆژیــك‌و دڵســۆزی بــۆ ئێســتاو‬ ‫ئاینــدەی كەركوك وادەخوازێت كە‬ ‫هەمــوان بەگیانــی هەســتكردن بە‬ ‫بەرپرســیاریەتیەوە لــەم هەنــگاوە‬ ‫چارەنوسســازە بدوێیــن‌و رۆڵمــان‬ ‫هەبێ لەخستنەڕوی گرنگیەكەی‪.‬‬ ‫كەركــوك هەمیشــە خاڵــی‬ ‫چەقبەســتوی گفتوگۆكانــی كــورد‬ ‫بوە لەگەڵ بەغداد‪ ،‬هەمو بزوتنەوە‬ ‫كوردســتان‬ ‫رزگاریخوازەكانــی‬ ‫هــاوڕان لەســەر پاراســتنی‌و‬ ‫گەڕانــەوەی بۆ ســەر هەرێم‪ ،‬بۆیە‬ ‫ناكرێ لــەم دۆخە ناســكەدا ببێتە‬ ‫وێســتگەیەكی ناكۆكی نێوان هێزە‬ ‫كوردەیــەكان‪ ،‬لەكاتێكــدا كەركوك‬

‫هەرێــم‬ ‫لەسیاســەتمەدارانی‬ ‫دەپرســین‪ ،‬ئایــا لــەم دۆخــەی‬ ‫ئێســتادا كە ناوچەكە بەڕەوشێكی‬ ‫زۆر نائــارام دەڕوات‌و هەمو جیهان‬ ‫چــاوی لەســەریەتی‌و بەتایبەتیش‬ ‫لەســەر كەركوك‪ ،‬ئایا هیچ ئامادە‬ ‫ســازییەك‌و كارێــك ئەنجامــدراوە‬ ‫لەســەر ئاســتی ناوخۆیــی‌و‬ ‫ئیقلیمــی‌و جیهانــی بۆ پشــتگیری‬ ‫جیابونــەوەی‬ ‫بانگەشــەكردنی‬ ‫كەركوك لەبەغــدادو گەڕانەوەی بۆ‬ ‫ســەر هەرێــم؟‪ ،‬دڵنیــام وەاڵمێكی‬ ‫ئەرێنیمــان نییــە لــەو روەوەو‬ ‫دەشزانین بۆمان ناچێتە سەر دەنا‬ ‫زوتــر بڕیاری لێــدەدراو ئەو بابەتە‬ ‫یەكال دەكرایەوە‪.‬‬ ‫واتا بەبیركردنەوەیەكی عەقاڵنی‌و‬ ‫بەنەفەســێكی كوردپەروەرانــەو‬ ‫هەســتكردن بــە بەرپرســیاریەتی‬ ‫مێژویــی‪ ،‬دەبــێ پاڵپشــت‌و‬ ‫هــاوكاری سەرخســتنی هەنــگاوی‬ ‫بــەرەو المەركەزیەتــی كەركــوك‬ ‫بین كــە لەســێبەریدا ئیدارەكەی‌و‬ ‫ئەنجومەنەكەی دەستكراوەتر دەبن‬ ‫بــۆ وەرگرتنــی بریــاری مێژویــی‌و‬ ‫چارەنوسســاز بــۆ گەڕانــەوەی‬ ‫كەركوك بۆ باوەشی نیشتمان‪.‬‬ ‫هەنــدێ لەحزبــەكان لەخەمــی‬ ‫ئەوەدان‪ ،‬بەســەركەوتنی پرۆسەكە‬ ‫ئــەوا بەئەنــدازەی دەنگەكانیــان‬ ‫پۆســتیان بەردەكــەوێ‪ ،‬بۆیــە لە‬ ‫ئێســتاوە كەوتونەتە دژایەتیكردنی‬ ‫كەركــوك‬ ‫بەالمەركەزیكردنــی‬ ‫بەبیانوی جۆراوجۆر لەچوارچێوەی‬ ‫بازاڕگەرمــی سیاســی‪ ،‬ئەمــە‬ ‫كوشــندەیەو‬ ‫هەڵەیەكــی‬ ‫دەبێــت هەمــوان كــۆك بیــن بــۆ‬ ‫چارەســەركردنی‌و رەوینەوەی هەر‬ ‫دودڵییەك كە بەزەرەر لەســەر ئەو‬ ‫هەنگاوە بشكێتەوە‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪8‬‬

‫(دەستورێكی دیموكراتی سيكوالر‌و‬ ‫ویالیەتی سەرۆكی هەرێم)‬ ‫ ‬ ‫روداوەكانی ئێســتاو داهاتوی كوردستان زۆر لەیەكەوە نزیكن‌و‬ ‫ئەتوانــم بڵێــم پەیوەندییەكــی دیالێكتیكــی چارەنوسســازیان‬ ‫بەیەكــەوە هەیــە كــە بریتیــن لــە (درێژكردنــەوەی ویالیەتــی‬ ‫ســەرۆكی هەرێم بەهەمواركردنەوەی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و‬ ‫نوسینەوەی دەســتوری هەرێمی كوردستان) ئەم دو هاوكێشەیە‬ ‫گەلێــك پێدراو (معطیــات)ی هەیە كە هەندێكیان هێڵە ســورە‬ ‫نەتەوەیــی‌و نیشــتمانی‌و بگــرە مێژوییەكانیــش دەبەزێنــن كــە ناسیح حەمە حسێن‬ ‫دەكرێت هەندێ الیەن پیادەی بكەن بەتایبەتی پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستان كە خۆیان لەهەندێ ئەگەر‌و روداودا دەبیننەوە‪.‬‬ ‫هەرچۆنێك بێت ناكرێت هیچ ملمالنێیەك لەژێر هەر ناو‌و پاساوێكدا بێت‪ ،‬كاریگەری لەسەر‬ ‫نوســینەوەی دەســتور دابنێت ناكرێت بەهۆی ملمالنێی سیاسی‪ ،‬موجامەالت لەسەر مادەكانی‬ ‫دەستور بكرێت بەتایبەتی الیەنە ئایینیەكەی كە خۆی لەسێ ئەگەر یا باشتر بڵیین سێ مادەدا‬ ‫دەبینێتەوە ئەوانیش‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ئایین تاكە سەرچاوەی دەستور بێت كە ئیسالمیەكان پێی لەسەر دادەگرن‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئاییــن یەكێك بێت لەســەرچاوەكانی دەســتور كە هاوشــێوەی دەســتوری عیراقیە‌و تا‬ ‫رادەیەك لەالیەن لیژنەی دەستورەوە جێگیر كراوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬دەســتور ســەرچاوەی ئایین نەبێت بەڵكو لەمادەكاندا چاودێری باری كەســان‌و ئایین‌و‬ ‫بیروڕایــان بــكات ئەمــەش لەالیــەن هێزە دیموكــرات‌و ســكوالرەكانەوە بەتوندی پشــتگیریی‬ ‫دەكرێت‪...‬‬ ‫هەرچۆنێك بێت وەك پێشــتر ئاماژەم بۆ كرد دەســتوری هەرێمی كوردســتان لەســێبەری‬ ‫دەســتوری عیراقی فیدراڵدایە‌و پرنســیپە گشــتییەكان لەوێوە دیاریكراوە‌و دواجار هەر بەند‌و‬ ‫مادەیەك پێچەوانەی پرنســیپە گشــتییەكانی دەســتوری عیراقی بێت شایەنی ئەوەیە لەالیەن‬ ‫دادگای دەستورییەوە دوچاری پێداچونەوە یاخود هەموار تەنانەت البردن (الغا‌و)یش ببێتەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكــی دیكــە بارودۆخی ناوخــۆی هەرێم‌و ناوچەكــە‌و هەرێمایەتی‌و جیهــان لەكواڵنێكی‬ ‫بەردەوامدایە بەئاگری چێشتلێنەرە سیاسیەكان‌و چاوەڕوانی كێكێكی نوێ دەكرێت‌و لەقۆناغی‬ ‫دابەشكردنیدا پارچەكانی لەئێستاوە ناویان لێنراوە‪..‬‬ ‫بۆیــە مــن رای خۆم وایە درێژكرنەوەی ویالیەتی ســەرۆكی هەرێم پێچەوانەی دیموكراســی‌و‬ ‫یاســا‌و رێســایە‌و چەندە مەترســیدارە بۆســەر ژیانی دیموكراتــی هەرێم‪ ،‬ئــەوا وادە‌و بەڵێن‌و‬ ‫موجامەلەی ترســناك‌و موزایەدە بەمادەكانی دەســتورەوە لەدرێژكردنەوەی ویالیەتی سەرۆكی‬ ‫هەرێم مەترســیدارترە‪‌،‬وەك ئەوە وایە لەنێوان دو ئاگردا بین ئاگرێكی لەســەرخۆ‌و ئاگرێكی‬ ‫گەورەی كت‌و پڕ كە خەرمانی خەباتی دیموكراسی‌و مەدەنی بەرەو سوتان‌و نەمان ئەبات‪.‬‬

‫چارەسەر‬ ‫لەشاخەوە بۆ شەقام!‬

‫ئارام محەمەد غەریب‬ ‫عەبدوڵاڵ ئۆجــەالن لەزیندانەوە قۆناغێكی‬ ‫نوێــی خەباتی رامیــاری لەئایدیایەكی نوێدا‬ ‫كــردە گەاڵلــەی چارەســەر بــۆ كێشــەی‬ ‫گەلەكــەی و بەرنامەیەكــی نوێــی لەمافــی‬ ‫گــەالن لەتوركیــادا ئاراســتەی دەوڵەتــی‬ ‫توركیــا كــرد‪ ،‬وەك هەســتكردن بەژیانــی‬ ‫هاوبەشــی و پێكــەوە ژیــان لەگــەڵ گەالنی‬ ‫ئاســیای بچوكــدا لەچوارچێــوەی توركیادا‬ ‫وەك پرۆگرام داڕشت‪ ،‬بەوەی كە چەكەكان‬ ‫بێدەنــگ بكرێنــو خەباتی شــاخ بگوێزنەوە‬ ‫بــۆ ســەر شــەقامەكان و میدیــای توركیاو‬ ‫جیهانی‪ .‬ئەم قۆناغە نوێیەی خەبات لەالیەن‬ ‫توركیــاو سەرانســەری واڵتانــی گێتییــەوە‬ ‫پێشــوازیلێكرا‪ .‬پارتــە رامیاریەكانی باكوری‬ ‫كوردســتان لەباوەشــی هەدەپــەدا خۆیــان‬ ‫مۆڵگرد كــردو بەرنامەی هەڵبژاردنێكی نوێ‬ ‫و دارشــتەیەكی رامیاری نوێیــان ئامادەكرد‬ ‫بۆ هەڵبژاردن كە ســنووری ‪ %١٠‬بشــكێنن و‬ ‫بچنــە پەرلەمانی توركیــاوەو بەهۆی ژمارەو‬ ‫دەنگی پارلەمانەوە كار لەســەر توركیایەكی‬ ‫نوێی دور لەدەســەاڵتی ســوڵتانەكان بكەن‬ ‫‪ .‬بــۆ ئــەم مەبەســتەش هەمەئاهەنگــی‬ ‫و بەرنامــەی هاوبەشــیان لەگــەڵ كەمــە‬ ‫نەتەوەییەكانــی تــری توركیــادا خســتە‬ ‫پریاســكەی هەڵبژاردنەوە‪ .‬كارێكی دیكە كە‬ ‫بەشــی لە‪%٤٨‬ی ئەندامەكانــی پارلەمانیان‬ ‫لەژنــان پێكهاتــوە‪ .‬بەرنامەی رامیاری كورد‬ ‫بەهۆی هەدەپەوە بو بە بەرنامەی هاوبەشی‬ ‫كــوردو گەالنی ســتەمدیدەی سەرانســەری‬ ‫توركیــا‪ .‬هەدەپە هەنگاو دەنێت بۆ پارتێكی‬ ‫گەلــی لەتوركیادابۆ قۆناغی گواســتەنەوەی‬

‫(چارەســەر لەشــاخەوە بــۆ شــەقام) و‬ ‫هەمەئاهەنگــی گەلی‪ .‬لێــرەدا هەدەپە وەك‬ ‫زمانگۆی پارتێكی كوردی نەتەوەیی نادوێت‬ ‫وەك لەزۆربــەی شــیكارە كۆمەاڵیەتــی و‬ ‫رامیارییەكانــدا لێكدەدرێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەرونی‬ ‫پرۆگرامەكەیانــدا كێشــەی كورد ســەرەتای‬ ‫پرەنســیپی بابەتی ئایدۆلــۆژی رامیارییانە‪،‬‬ ‫ئێمــە لــەم قۆناغــەی خەباتــی هەدەپــەدا‬ ‫ناتوانیــن هەدەپــە وەك پارتێكی نەتەوەیی‬ ‫كــوردی نیــگاو پۆلیــن بكەیــن‪ ،‬هەدەپــە‬ ‫هەســتی بەوە كردبو كە ئەگەر بەتەنها وەك‬ ‫پارتێكــی كوردی بچنە هەڵبژارنەوە ئەگەری‬ ‫سەرنەكەوتنیان زیاترە وەك لەسەركەوتن‪.‬‬ ‫هەدەپە ســەرهەڵدانێكی نــوێ و قۆناغێكی‬ ‫نوێــی رامیارییــە لەســەرجەمی توركیــاداو‬ ‫بەڕونــی كاری دەبێت لەملمالنێــی رامیاریدا‬ ‫لەپارلەمــان و لەســەر كێشــەی كــوردو‬ ‫سەرانســەری كوردســتان بەتایبەتی لەسەر‬ ‫رۆژئاوای كوردستان و رۆژهەاڵتی كوردستان‬ ‫و بەڕونیــش لەســەر باشــوری كوردســتان‬ ‫بەتایبەتــی لەنێــو الوان و ژنانــدا‪ .‬هەروەها‬ ‫جارێكی دیكە باســی نەتەوە ستەمدیدەكانی‬ ‫تــری سەرانســەری توركیــا دەخاتــەوە‬ ‫سەرشانۆی رامیاری‪.‬ئەم بەرنامەیەش ژیانی‬ ‫هاوبەشــی گەالنی توركیا بەرفراوانتر دەكات‬ ‫كلتــور پەســەندی گەالنــی جیــاواز دەخاتە‬ ‫چوارچێوەی تابلۆیەكی ڕامیاری هاوبەشەوە‬ ‫كە بەخۆشییەوە لەهەمو پێشانگایەكدا نیگا‬ ‫دیــدەی دەبێــت‪ .‬كــە روكەشــێكی پێكەوە‬ ‫ژیان و پرشــنگێكی ســەرەكی دەخاتە سەر‬ ‫چارەسەری كێشەی شــەڕی شاخی بەرگری‬ ‫پەكەكــەو هانگاوێكــی كــراوەو لەپێشــە كە‬ ‫ســەرۆك ئاپــۆ بێتــەوە ژیانــی ئازادییــەوە‬ ‫خەباتــی شــاخی پەكەكــە ببێتــە خەباتــی‬ ‫شــەقام و دەنگــی گشــتی و هاوژیانــی‬ ‫لەنێــوان گەالنی توركیادا كــوردەكان بەرەو‬ ‫سیستەمی فیدراڵی پەلكێش بكات لەقۆناغە‬ ‫جیاوازەكانی خەباتی رامیاریدا‪.‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫كەجەكە‪:‬‬ ‫ئاگربەست كۆتایی هاتووە‬ ‫كەجەكە ســەبــارەت بە بۆردومانكردنی‬ ‫قەندیل‌و دەوروبــــەری لــەالیــەن فڕۆكە‬ ‫جــەنــگــیــیــەكــانــی تــوركــیــا‪ ،‬رایــگــەیــانــد‪:‬‬ ‫ئــۆپــەراســیــۆنــی ئ ــەودی ــو ســنــور مــانــای‬ ‫پەكخستنی پڕۆسەی ئاشتیی و كۆتایی‬ ‫ئاگربەستە‪.‬‬

‫چەكر‪:‬‬ ‫پەیەدە بە بەهێزی دەمێنێتەوە‬

‫هاوسەرۆكی هەدەپە‪ :‬ئۆپەراسیۆنەكان‬ ‫شكستی حكومەتی كاتییە‬

‫روشەن چەكر نوسەر و رۆژنامەنوسی‬ ‫ناوداری توركیا دەڵێت «داعش هێزێكی‬ ‫هــاوردەی دروستكراوە‪ ،‬بەاڵم پەیەدە‬ ‫هێزێكی راستەقینەی ناوچەكەیە‪،‬‬ ‫بــۆیــە ب ــە بــەهــێــزی دەمــێــنــێــتــەوەو‬ ‫سەردەكەوێت»‪.‬‬

‫فیگەن یــوكــســەكــداغ‪ ،‬هــاوســەرۆكــی‬ ‫هەدەپە رایگەیاند‪ :‬ئۆپەراسیۆنەكانی‬ ‫توركیا بۆ سەر قەندیل‌و دەروروبەری‬ ‫مــانــای شكستی حــكــومــەتــی كاتیی‬ ‫توركیایە‌و ئەمە باجی خۆی دەبێت»‪.‬‬

‫پیالنگێڕییەكانی حكومەتی توركیا‬ ‫دژى هەدەپە و رۆژئاوا‬

‫هاوژین محێدین‬ ‫هــەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی شەڕی‬ ‫ناوخۆی سوریا‪ ،‬توركیا لەڕوی جیۆستراتیژی‬ ‫و خەونی فراوانبونی ئیمپراتۆریەتەكەی‬ ‫بەپشت بەستن بەگەشەكردنی الیەنی‬ ‫ئابوری و هەژمونی سێ كابینەی حكومەتی‬ ‫ئەو كاتەی ئاك پارتییەوە‪ ،‬وایكرد ئەو واڵتە‬ ‫ببێتە النەی ئۆپۆزسیۆنی سوریا‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە خەرجییەكی زۆریكرد بۆئەوەی‬ ‫رژێمی بەشار ئەسەد بڕوخێنێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواجار سەركەوتو نەبوو‪ ،‬ئیتر لەو كاتەوە‬ ‫توركیا خەریكی پالنگێڕانە بۆئەوەی پێبنێتە‬ ‫نــاو خاكی ســوریــاوە و ئەزمونی رۆژئــاوا‬ ‫تێكبدات و ئەو مەرجانەی پێشوتر خستبویە‬ ‫بــەردەم ساڵح موسلیم و دواجــار پەیەدە‬ ‫گوێ رایەڵی نەكرد‪ ،‬توركیا یەكەم هەنگاوی‬ ‫رەتكردنەوەی كانتۆنەكانی رۆژئاوا بوو‪.‬‬

‫پالنەكانی توركیا بۆ چوونە ناو سوریا‪،‬‬ ‫مــاوەی ســاڵ و نیو داوای دامــەزرانــدنــی‬ ‫ناوچەی ئازاد و دژەفڕین دەكات بە بیانوی‬ ‫پاراستنی ئاوارەكان و توركمانەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەپشت ئــەم داواكــاریــانــەوە لەباربردنی‬ ‫ئەزمونی رۆژئاوا هەیە‪ ،‬هەرچەندە رێكخراوی‬ ‫داعش بە تەنها لەالیەن توركیاوە دروست‬ ‫نەكرا‪ ،‬بەاڵم توركیا سەرەكیترین واڵت بوو‬ ‫كە پشتگیری بەردەوامی ئەو رێكخراوەی‬ ‫كرد‪ ،‬وتەكانی ئەردۆغان لەبارەی كۆبانێ‪-‬‬ ‫وە ئەوەندە ئاشكرابوو بۆ دژایەتی رۆژئاوا‬ ‫هیچ شیكارێكی دیكە هەڵناگرێت‪ .‬ئێستاش‬ ‫رێكەوتنەكەی نێوان ئەمریكا و توركیا‬ ‫لــەبــارەی روبـــەڕوبـــوونـــەوەی داعــشــەوە‪،‬‬ ‫بەرئەنجامی دانوستانی ئەو دوو واڵتە بوو‪.‬‬ ‫سەرەنجام توركیا رازی بوو بە بەكارهێنانی‬ ‫بنكەی ئینجیرلیك و ئەمریكاش بەڵێنی‬ ‫دامەزراندنی ناوچەی ئارام و دژەفڕینی بە‬ ‫توركیا دا‪ .‬سەرهەڵدانی یەكەم پێكدادانی‬ ‫نێوان توركیا و داعش لەوەوە سەرچاوەی‬ ‫گــرت كــە بــریــنــدارێــكــی داعـــش لــەالیــەن‬ ‫توركیاوە وەرنەگیراوە‪ ،‬ئەمەش پێكدادانی‬ ‫لێدروستبوو‪ ،‬دیــارە توركیا ئەمجارەیان‬ ‫بریندارەكەی داعشی تیمار نــەكــردووە و‬ ‫ئەمەش لەالیەن ئــەو گروپەی داعشەوە‬ ‫كاردانەوەی لێكەوتەوە‪ ،‬روداوەكەش دوای‬ ‫رۆژێك لە واژۆكردنی رێكەوتنەكەی توركیا‬ ‫و ئەمریكا بوو لەالیەن ئەنجومەنی وەزیرانی‬ ‫توركیاوە‪.‬‬ ‫تەقینەوەكەی تەرسوس و ئەو پالنگێریەی‬ ‫دژ بە كورد كرا چەند خواستێكی ئاك پارتی‬ ‫لە پشت بوو‪ ،‬سەرەكیترینیان نیشاندانی‬

‫دوژمنایەتی نێوان داعش و ئاسانكاری بۆ چونە‬ ‫نێو خاكی سوریا‪ ،‬هەروەها گۆشەگیركردنی‬ ‫ســیــاســەتــی هـــەدەپـــە بـــوو بــەتــایــبــەت‬ ‫ئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنە سەلماندیان‬ ‫هەدەپە بووە بە پارتێكی گشتگیری توركیا‪،‬‬ ‫ئەردۆغان ئەنجامی هەڵبژاردنی پارتەكەی‬ ‫بــەدڵ نەبوو‪ ،‬ماوەیەك دوای ئەنجامەكە‬ ‫ئەردۆغان بەنهێنی بڕیاری دوبارەكردنەوەی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی داوە‪ ،‬ئەوەی ئێستا باس‬ ‫لە پێكهێنانی هاوپەیمانێتی دەكرێت‪،‬‬ ‫تەنها سیناریۆ و كات كوشتنە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەردۆغان نایەوێت حكومەتی هاوپەیمانێتی‬ ‫سەرئێشە بۆ پۆستەكەی دروستبكات‪ .‬بەر‬ ‫لەمانگێك فوئاد عەونی كە ناوێكی خوازراوە‬ ‫و زانیاریە نهێنیەكانی حكومەتی توركیا‬ ‫ئاشكرا دەكــات‪ ،‬ئــامــاژەی بــەوەكــردووە‪،‬‬ ‫میت و ئــاك پــارتــی پالنیان دانـــاوە بۆ‬ ‫ئەوەی تەقینەوە بكەن‪ ،‬دیارە زانیاریەكە‬ ‫راست دەرچوو‪ .‬تێكچونی دۆخی شارەكانی‬ ‫توركیا و سەپاندنی هەژمونی سەربازی و‬ ‫لەشكركێشی بۆ ڕۆژئاوا‪ ،‬رێگە خۆش دەكات‬ ‫بۆ ئــەوەی رەوشێكی ئەمنی و سەربازی‬ ‫باڵ بەسەر توركیادا بكێشێت‪ .‬ئەنجامدانی‬ ‫هــەڵــبــژاردن لە رەوشێكی دروستكراوی‬ ‫وەهــادا ڕێگە بۆ ئەنجامدانی ساختەكاری‬ ‫و سەپاندنی هەژمونی پارتەكەی خۆش‬ ‫دەكــات‪ ،‬دیــارە مەترسی گــەورەش لەسەر‬ ‫دەنگەكانی هەدەپە دروست دەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لە خەون و پڕۆژەكانی ئەردۆغان شوێنێك‬ ‫بــۆ كــورد بەدیناكرێت‪ ،‬ئــەمــەش ئەگەر‬ ‫سەركەوتوبێت لەو ستراتیژەی‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫كورد دەگەڕێنێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم‪.‬‬

‫ئەردۆغان ماوەی چوار مانگ زیاترە كار‬ ‫بۆ لەباربردنی قۆناغی چارەسەر دەكات‪،‬‬ ‫لێدوانی یەكەمی ئەوە بوو كە هیچ مێزێك‬ ‫نییە بۆ گفتوگۆ لەگەڵ هەدەپە‪ ،‬پاشان‬ ‫وتی «رێكەوتنێك نییە بە ناوی رێكەوتنی‬ ‫دۆڵمەباخچە(راگەیەنراوە هاوبەشییەكەی‬ ‫نێوان هەدەپە و حكومەت)»‪ .‬هەروەها‬ ‫پێشوتر لێدوانی توندی بەرامبەر پەكەكە‬ ‫دەدا و زەمینەی بۆ ئەجێندای ئێستای‬ ‫خۆشدەكرد‪.‬‬ ‫لەكۆی ئــەم پێشهاتە نــەخــوازراوانــەی‬ ‫روبــەڕوی ڕۆژئــاوا و قۆناغی چارەسەری‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬سەرەڕای پالنگێڕیەكان پێویستە‬ ‫قەندیل رۆڵی ئاشتیخوازانەی خۆی بگێڕێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەو خەباتەی ماوەی زیاتر لە سێ‬ ‫دەیەیە لەپێناویدا تێدەكۆشێت‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی مانگی پێشوی لێ‬ ‫بەرهەم هات و دەریخست كورد دەرفەتێكی‬ ‫سیاسی بۆ هاتۆتە پێشەوە‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫ئــاژاوەگــێــڕی لە توركیا لە بــەرژەوەنــدی‬ ‫هەدەپە نابێت و زیان بە توركیایی بونی ئەو‬ ‫پارتە دەگەیەنێت‪ ،‬چونكە دەوڵەتی توركیا‬ ‫كــاردەكــات بۆ ئــەوەی هەدەپە گۆشەگیر‬ ‫بكات و بچوكی بكاتەوە‪ .‬توركیا باش‬ ‫دەزانێت ئەگەر رۆژئــاواش كۆنتڕۆڵ بكات‬ ‫ناتوانێت بیپارێزێت‪ ،‬چونكە كوردان رازی‬ ‫نابن بەوە‪ ،‬تەنها خواستی ئەوەیە هەژمونی‬ ‫هەبێت و توركمان و سوپای سوریای ئازاد‬ ‫لە ئیدارەی رۆژئاوادا رۆڵیان هەبێت و ئەو‬ ‫قەوارەیەی لەڕۆژئاوا پێكدێت ببێتە بەشێك‬ ‫لە ستراتیژی قوڵی واڵتەكەی‪.‬‬

‫توركیاش دەبێتە پاكستان‬

‫پشتیوان عبدولرەحمان‬ ‫لەماوەی رابــردودا‪ ،‬ئەو تێكشكانەی بەسەر‬ ‫داعــش هــات‪ ،‬بۆ ئــەو واڵتــانــەی بەشێوەیەك‬ ‫لەپشتی سەرهەڵدانی داعش بون لە سوریا و‬ ‫پاشان لە عیراق‪ ،‬نیگەرانی لێكەوتەوە بە تایبەت‬ ‫توركیا‪ ،‬دوای سەركەوتنی یەپەگە لە گردە سپی‬ ‫بەڕونی كەوتەڕوو كە هۆكاری نیگەرانیەكەی‬ ‫بۆ بەیەكەوە بەستنەوەی هــەردوو كانتۆنی‬ ‫جەزیرەو كۆبانێ دەگەڕێتەوە‪ ،‬پاشان مەترسی‬ ‫لە بەیەكەوە بەستنەوەی هەرسێ كانتۆنەكەی‬ ‫كوردان و پێكهێنانی هەرێمێكی فیدراڵ لەباكوری‬

‫سوریاو سەرتاسەری هاوسێ لەگەڵ باكوری‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ نیگەرانی و شكستەكانی‬ ‫ئەگەریتریش لە ئارادان ‪.‬‬ ‫توركیا لەالیەك هێرشی كردە سەر داعش‪،‬‬ ‫لەالیەكەیتر لەڕێگەی هێزە ئاسمانییەكانی‬ ‫هێرشی بۆ سەر بارەگاكانی پەكەكە ئەنجامدا‪،‬‬ ‫بەو هێرشە دوو الیەنەی توركیا دەیەوێت بڵێت‪،‬‬ ‫نمایشی هێزی خۆی بكات یان تەنها تاكتیكێكی‬ ‫كاتیە بۆ پەكەكە و داعــش و خستنە یەك‬ ‫تای تــەرازوو‪ ،‬یان لەوە زیاتر هەڵدەگرێت و‬ ‫بەهاتنەئارای دۆخی سوریا پەكەكە مۆری خۆی‬ ‫لەو پارچەیەی كوردستاندا‪ ،‬بــەاڵم لەڕاستی‬ ‫خۆیدا دەركەوتنی پەیەدە وەك پارتێكی سیاسی‬ ‫و یەپەگە وەك باڵی سەربازی‪ ،‬قارچك ئاسا‬ ‫نەهاتە گــۆڕەپــان‪ ،‬بەپێچەوانەوە بەشداری‬ ‫كوردانی رۆژئــاوا لە ریزەكانی پەكەكە لەڕوی‬ ‫سیاسی و سەربازیدا بووە ژێرخانێكی گرنگ لەو‬ ‫قۆناغەدا بەرهەمی كۆ دەكەنەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ سەرهەڵدانی دۆخی سوریاو رەوشی‬ ‫مەترسیداری رۆژئ ــاواو هێرشی هەمەالیەنەی‬ ‫دوژمنان‪ ،‬باكوری كوردستان گرنگترین رۆڵی‬ ‫هەمەال‌یەنەی نواند بۆ پاراستن و مانەوەی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان تائاستی ئەوەی لەماوەی‬ ‫ئــەو دوو ساڵەدا بە ســەدان رۆڵــەی باكوری‬ ‫كوردستان لە بەرەكانی شــەڕ لە رۆژئ ــاوای‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪9‬‬

‫كوردستان شەهید بون‪.‬‬ ‫بەدرێژایی ئەو ماوەیە بۆ سەرنج راكێشانی‬ ‫رایگشتی لە ناوخۆی توركیا و واڵتانی ئەوروپا‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬رەوەندی كوردی باكوری كوردستان‬ ‫رۆڵێكی زیندوی نواندوە‪ ،‬ســەرەڕای ئەوەش‬ ‫كەمپینەكانی كۆمەك و هاوكاری بەشێوەیەكی‬ ‫بــەرفــراوان بـــەردەوام بــون‪ .‬بەسەركەوتنی‬ ‫هەدەپە لە هەڵبژاردنی گشتیی مانگی رابردودا‪،‬‬ ‫ئەوەندەیتر دەوڵــەتــی توركیای هــەراســان و‬ ‫تەنگەتاو كــرد‪ ،‬تائاستی ئــەوەی وردە وردە‬ ‫لەو روداوانــەی كە دێتە ئــاراوە گومانەكان بۆ‬ ‫سەر دەوڵەتی توركیا بچن! بە تایبەت لەگەڵ‬ ‫تەقینەوە خۆكوژیەكەی هەفتەی رابــردوی‬ ‫پیرسوس‪ ،‬كە دەیان الوی شەهید كردو لەسەدی‬ ‫زیاتر برینداركرد‪ ،‬كە ئەوە ئەو پەیامە بێت كە‬ ‫وا دەوڵەتی توركیا ئەو هەنگاوە بنێت بۆ رێگە‬ ‫گرتن لە پشتگیری و هاوكاریە بێ سنورەكەی‬ ‫باكور بۆ رۆژئــاوا كوردستان‪ .‬وەك كاردانەوە‬ ‫بەرامبەر ئەو رووداوە چەندین چاالكی سەربازی‬ ‫ئەنجام دراون و كوژرانی سەربازو كاربەدەستانی‬ ‫دەوڵەت و پۆلیسی لێكەوتەوە‪ .‬لەگەل هێرش و‬ ‫بەیەكدادان لەگەڵ هێزەكانی پۆلیس و سوتاندنی‬ ‫چەند بارەگایەكی ئاكەپە و ‪ ،‬زیان گەیاندن‬ ‫بە دام و دەزگــا داپڵۆسینەرەكانی دەوڵــەت‪.‬‬ ‫لە بەرامبەریشدا دەوڵەتی توركیا دەستی بە‬

‫هەڵمەتی دەستگیركردنی ئەندامانی هەدەپە‬ ‫كردووە بە بیانوی ئەندامی پەكەكە بن‪.‬‬ ‫توركیا وەك كاردانەوەیەك بۆ روداوەكانی‬ ‫سەرسنوری هێرشی ســەر داعشی كــرد‪ ،‬كە‬ ‫ئەوەش بۆ ئەو چوارچێوەی رێكەوتنی توركیا‬ ‫دەگەڕێتەوە كە لەگەڵ ئەمریكا رێككەوتون‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی سنوردار روبەڕووی داعش ببنەوە‬ ‫كە لێرە بەدواوە دەبێت زۆر شتیتری بەدواوە‬ ‫بێت كە ئاماژە كردن بۆی هێشتا زوو بێت‪ ،‬وەك‬ ‫ئــەوەی ئایا بەڕاستی توركیا دەچێتە بەرەی‬ ‫شەڕی دژە داعش؟‬ ‫دەمەوێت بە دوو خاڵی رۆژنامەنوس مەهڤەش‬ ‫ئەڤین كە لە رۆژنامەی میلییەت دەنووسێت‬ ‫كۆتایی بە نووسینەكەم بهێنم كە ئاماژە بەوە‬ ‫دەكات لە تەقینەوەكەی بەر لە هەڵبژاردن لە‬ ‫ئامەد دواتــر پیرسوس‪ ،‬دۆخــی مەترسیداری‬ ‫ئیستیخباراتی توركیا دەخاتە روو‪ ،‬لەوەش‬ ‫مەترسیدارتر ئەوەیە گەڕانەوە بێت بۆ سااڵنی‬ ‫نەوەدەكان كە هەندێك كەس لە كاربەدەستانی‬ ‫ناو دەوڵەت زەمینە سازو پاشكۆی ئەو روداوانە‬ ‫بون‪ ،‬دۆخی توركیا لە راستیدا وەك پاكستانی‬ ‫لێبێت‪ ،‬كە لە پاشگەزبونەوەی لە سیاسەتی‬ ‫هەڵەی سەبارەت بە دۆخی سوریاو گەڕانەوەیدا‬ ‫زۆر دواكەوت‪ ،‬هیچ كەس لەو واڵتەدا‪ .‬لە هیچ‬ ‫شوێنێك ژیانی پارێزراو نیە‪.‬‬

‫هۆكارەكانی شەڕی‬ ‫نێوان توركیا و‬ ‫داعش‬

‫هۆزان عەفرینی‬ ‫لەڕۆژی ‪ 23‬ی ئەم مانگە‪ ،‬لەسنوری رۆژئاوای كوردستان‬ ‫و نزیك باب و ئازاز‪ ،‬لەنێوان هەردوو شارۆچكەی كوبانی و‬ ‫عەفرین‪ ،‬شەڕ و پێكدادانێكی قورس لەنێوان سوپای توركیا‬ ‫و داعش رویدا و بەهۆیەوە دوو سەربازی توركیا بریندار بون‪.‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەم روداوە‪ ،‬توركیا وەاڵمی داوەتەوەو سنوری‬ ‫بەزاندوە و رۆشتوەتە نــاو خاكی رۆژئــاوای كوردستان‪،‬‬ ‫ئەمەش بە بەهانەی روبەڕووبونەوەی داعش لەو ناوچانە‬ ‫دەیەوێت ناوچەیەكی تایبەت و دژە فڕین دروست بكات‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی هەردوو كانتۆنی كۆبانی و عەفرین لەیەك نەدرێتەوە‬ ‫و بۆشایی لەنێوانیان دروست بكات‪ .‬وەك ئاشكرایە حكومەتی‬ ‫ئاكەپە‪ ،‬زیاتر لە سێ ساڵە دژی هێزەكانی رۆژئـــاوای‬ ‫كوردستان‪ ،‬پشتیوانی لە گروپە چەكدارە تیرۆریستەكانی‬ ‫سەر بە داعش و بەرەی نوسرە دەكات و دژی بەرخۆدانی‬ ‫هەریەك لە سەرێ‌ كانی‪ ،‬كۆبانی‪ ،‬شێراوای عەفرین‪ ،‬تل‬ ‫تەمر‪ ،‬گرده سپی‪ ،‬عەین عیسا و حەسەكە و شوێنەكانی‬ ‫دیكەی رۆژئاوا بوەتەوە‪ .‬زۆرینەی گروپە توندەڕەوەكانی‬ ‫دژی رۆژئاوای كوردستان بەدەستی توركیا پاڵپشتی كراون و‬ ‫لەگەڵیان بوە‪ ،‬نمونەیەكی زیندوو بۆ پاڵپشتی بۆچونەكەمان‬ ‫لێدوانی ئەو چەكدارە كوردەی باشوری كوردستانە كە كوڕی‬ ‫بازرگان و پیاوماقوڵێكی باشورە‪ ،‬لە رێگەی توركیایەوە‬ ‫چوەتە سوریا‪ ،‬لەبارەی رۆشتنەكەی و ئامانجیەوە شێركو‬ ‫عومەر بۆ كۆڤاری « نیوزویك» ی ئەمریكی ئاشكراكردوە‪،‬‬ ‫ئەو لەهەرێمی كوردستانەوە بۆ بەشداری لەڕیزەكانی سوپای‬ ‫سوریای ئازاد رۆشتوە‪ ،‬بەاڵم خۆی لەناو چەكدارانی داعش‬ ‫بینیوەتەوەو لەژێر فرمانی ئەبو بەكر بەغدادی دەبێت جیهاد‬ ‫بكات‪ ،‬ئەو بە راشكاوی بۆ گۆڤارە ئەمریكیەكە وتویەتی‪:‬‬ ‫«توركیا و داعش لە دژی دۆزی گەلی كورد هاوبیر و هاوپیالن‬ ‫و هاوئامانجن و هەردوكیان لەدژی هێزەكانی یەكینەكانی‬ ‫پاراستنی گەلی كورد یەكیان گرتوە و دەیانەوێت لەناویان‬ ‫بەن»‪.‬‬ ‫لەمەوە ئەوەمان بۆ روندەبێتەوە‪ ،‬شەڕی توركیا و داعش لە‬ ‫نێو خاكی رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬وەك لە سەرەوە باسمان كرد‪،‬‬ ‫پیالنی داگیركردن و دروستكردنی ناوچەكەیە بۆ ئامادەكردنی‬ ‫تێرۆریستانی داعش و بەرەی نوسرە‪ ،‬بۆ لێدانی گەلی كورد‬ ‫و لەناوبردنی دەستكەوتەكانی‪ ،‬لەمەش زیاتر ئــەوەی كە‬ ‫جێگەی نیگەرانیە‪ ،‬الیەنە كوردییەكانی سەر بە ئەنجومەنی‬ ‫نیشتمانی كوردە لە سوریا‪ ،‬كە پشتیوانی پڕۆژەی توركیا‬ ‫و داعــش دەكــەن و تا ئێستاش شــەڕی راگەیاندنیان لە‬ ‫دژی پەیەدە بەردەوامە و هەڕەشەی لەناوبردنی ئەزمون‬ ‫و دیبلۆماسیەتی پەیەدە دەكــەن و ئامانجەكانی توركیا‬ ‫و ئیتالفی سوریا لە دژی دەستكەوتەكانی گەلی كورد لە‬ ‫ڕۆژئاوای كوردستان جێبەجێ‌ دەكەن‪ ،‬لەبەرئەوە پێم وایە‬ ‫ئامانجەكانی توركیا لە شــەڕی دژی داعــش لەنێو خاكی‬ ‫رۆژئاوای كوردستان بۆ ئەم دوو هۆكارە‪:‬‬ ‫‪-1‬بۆ ئــەوەی شەرعیەت بەخۆی بدات تاكو ناوچەیەكی‬ ‫تایبەت لەنێوان كوبانێ‌ و عەفرین دروست بكات و دژی‬ ‫خۆبەڕێوەبەرێتی دیموكراسی لــەرۆژئــاوای كوردستان‬ ‫بوەستێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬بۆ ئەوەی بەم كارەی پشتیوانی و سەرنجی واڵتانی‬ ‫هاوپەیمان و ئەمریكا بۆ خۆی راكێشێت و پشتگیری بكەن‬ ‫لەدژی كوردەكان و شەرعیەت بەخۆی بدات‪.‬‬ ‫دوا وتەی ئێمە لێرەدا ئەوایە جارێكیتر خەونەكانی توركیا‬ ‫مەحاڵن بێنە دی و و سەرناگرن‪ ،‬چونكە بەشێوەیەكی‬ ‫گشتیی دۆسیەی كورد لەسەر ئاستی جیهان بەشێوەیەكی‬ ‫بەرچاو چۆتە پێشەوە و چیدی ناتوانرێت پاشەشكەی‬ ‫پێكرێت‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫تايبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪10‬‬

‫كەالری باشوری كوردستان‌و كەالر دەشتی ئێران‬ ‫لە بەراوردێـكدا !‬ ‫بورهان محەمەد فەرەج‬ ‫لە بابەتێكی مێژوییدا بە ناونیشانی‬ ‫(كەالر لە سەرە قەڵەمێكدا !) كە‬ ‫لە رۆژنامەی كوردستانی نوێ ژمارە‬ ‫(‪ )6569‬لە ‪ 2015/1/1‬باڵوكرایەوە‪ ،‬بە‬ ‫كورتی تیشك خرابوە سەر مێژوی كۆنی‬ ‫كەالرو سەرەتای دروستبونی‌و ئەو خێڵ‌و‬ ‫عەشیرەتانەی لەو ناوچەیە نیشتەجێبون‪،‬‬ ‫كاریگەریی هەندێ لە گۆرانكارییە سیاسی‌و‬ ‫ئابوری‌و كۆمەاڵیەتییەكان لەسەر ناوچەكە‪.‬‬ ‫هەندێ بیروڕا هەن سەبارەت بە بونی‬ ‫پەیوەندیی لە نێوان كەالری گەرمیان‌و كەالر‬ ‫دەشت‪ ،‬بە پێویستمزانی ئەم بابەتە لە بەر‬ ‫رۆشنایی بەدواداچون‌و زانیارییە راستەكان‬ ‫رونبكەمەوە‌و لەم نوسینەدا هەردو بابەتەكە‬ ‫كۆكەمەوەو پێكەوە بیانخەمەڕو‪:‬‬ ‫نوسینەوەی مێژوی شارو شارۆچكەكان‬ ‫لە تۆماری مێژویی كورددا نوێیە‪ ،‬بە‬ ‫بەراورد بە مێژوی نوسینەوەی مێژوی‬ ‫شارو شارۆچكەكانی دونیا‪ ،‬هەرچەند ئەو‬ ‫ئەركە گرنگییەكی ئێجگار زۆری هەیە بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی كەلێنەكانی مێژوی شارستانی‬ ‫هەر واڵت‌و گەلێك ‪.‬‬ ‫هیچ شارێك خۆڕسك دروست نەبوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫هۆگەلێك نەبوبێتە مایەی دروستبونی‪،‬‬ ‫لە نمونەی فەراهەمبونی هۆكانی ژیان‌و‬ ‫گەشەكردنی‪ ،‬لە باری هەڵكەوتەی‬ ‫جوگرافی‌و بە پیتی خاك‌و بونی سەرچاوەی‬ ‫ئاو (روبارو دەریاكان)‪ ،‬دواتر لەباربونی‬ ‫هەل‌ومەرجی سیاسی‌و ئابوری‌و بازرگانی ‪.‬‬ ‫پاراستنی شوێنەوارە ئەركیۆلۆجییەكان‪،‬‬ ‫فاكتەرێكی تری بە هێزە بۆ هێشتنەوەی‬ ‫زیندویەتی شارێك‌و گەشەكردنی لە روی‬ ‫گەشتیارییەوە !‬ ‫باسەكە لە سەر شاری كەالرە ‪:‬‬ ‫لە روی جوگرافییەوە ‪ - :‬كەالر دەكەوێتە‬ ‫رۆژئاوای روباری سیروان‪ ،‬لە باشورەوە‬ ‫دێی گردەگۆزینە‌و لە باكورەوە دێی (سەید‬ ‫خەلیل‌و قاسم ئاغا) یە رۆژئاوای كەالر‬ ‫دەشتی شاكەلە‌و رۆژهەاڵتیشی روباری‬ ‫سیروانە‪.‬‬ ‫ئەم ناوچەیە پێدراوە مێژویەكەی‌و‬ ‫ئاماژەكانی‪ ،‬ئەو راستییە دەسەلمێنن‪،‬‬ ‫كە ناوچەیەكی ژیاری زۆر كۆنی تێدایەو‬ ‫دیارترینییان كاركردن بوە لە بواری‬ ‫كشتوكاڵدا‪ ،‬چونكە شوێنەواری ئاودێری‬ ‫دەشتایی بە پیتی كەالر ئەو راستییە‬ ‫دەسەلمێنێ‪ ،‬بە تایبەت جۆگەو پرۆژەی‬ ‫(ئاوی گاوریەكە) كە ئاوی روباری سیروان‬ ‫دەگەیەنێتە دەشتی (گومار)‪ ،‬ئەو پرۆژەیە‬ ‫لە سەردەمی ساسانییەكاندا بە خشتی‬ ‫سورەوەكراو دروستكراوە!‬ ‫جگە لە وانە‪ ،‬چەندین گردی تورەكەرێژ‬ ‫هەبوە‌و تا ئێستاش هەن‌و راستی بونی‬ ‫ژیان‌و گوزەران لە ناوچەكەدا دەردەخات‪،‬‬ ‫یەكێك لەو گردانە گردی (شێروانە) بوە‪،‬‬ ‫كە ژمارەیەك ئاسەواری تێدا بینراوەو‬ ‫دۆزراوەتەوە بە پێی قۆناغە مێژوییەكان ‪.‬‬ ‫ئەوەی الی من ئاشكرایە‪ ،‬گردی شێروانە‬ ‫وەك پایتەختی گەرمیان بوە لە هەمو‬ ‫سەردەمەكاندا (كیشییەكان‪ ،‬ساسانییەكان‪،‬‬ ‫ئیسالم‌و تا دەگاتە سەردەمی حەمە پاشای‬ ‫جاف)‪.‬‬ ‫مستەر ریچ ( ‪CLAUDIUS‬‬ ‫‪ ) JAMES RICH‬لە گەشتی ریچ بۆ‬ ‫كوردستان ساڵی ‪1820‬ز دا ئاماژە دەكات‬ ‫لە كاتی سەردانی بۆ (حەوش كوڕو) بۆ‬ ‫لێكۆڵینەوە لە ئاسەوارەكەی‪ ،‬دەبێژێ‬ ‫«لەپاش ئەوەی بەرەو رۆخی روباری‬ ‫(دیالی) واتە (سیروان)* بەڕێكەوتم‪،‬‬ ‫لە سەر رۆخی سیروانەوە بینیم گردێكی‬ ‫تورەكەرێژ ناوی گردی شێروانە بو ‪....‬‬ ‫تد « (گەشتی ریچ بۆ كوردستان ‪،1820‬‬ ‫و‪:‬محەمەد حمە باقی‪ ،‬ل‪ 378‬چاپی‬

‫پێنجەم) ‪ ....‬لە گەشتنامەكەدا ریچ ئاماژە‬ ‫بە گردی تورەكەرێژ دەكات‌و ناڵێت ‪ :‬قەاڵ!‬ ‫بۆیە دیارە لە پاش ‪ 1820‬قەاڵی شێروانە‬ ‫لەسەر ئەو گردە دروستكراوە !‬ ‫هەر بۆ پشتراستكردنەوەی ئەم بۆچونە‪،‬‬ ‫بەو گوندەش كە نزیك بوە لە گردەكەو‬ ‫ئێستا یەكێكە لە گەڕەكە كۆنەكانی شاری‬ ‫كەالر وتراوە (بنگرد) نەوتراوە (بن‬ ‫قەاڵ) بە پێچەوانەی قەاڵی هەولێرەوە كە‬ ‫مێژوەكەی كۆنەو بە ئاوەدانییەكانی بن‬ ‫قەاڵكە دەوترێ (بن قەراتی) ‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی مستەر ریچ‪ ،‬لە روباری‬ ‫سیروان پەڕیوەتەوە بۆ گوندی (زەنگاباد)‬ ‫كە ئەو بە (زەنگ ئاباد) ناوی دەبات‪،‬‬ ‫دەڵێت «چەندین گردی تورەكەرێژ هەیە‌و‬ ‫(قەالت تەپەسپی) خشتەكن‌و خشتیان لێ‬ ‫دەردەهێنان» كەوابو ئاسەواری كۆنتری‬ ‫تێدا بوە‪ ،‬هەروەها ئاماژە دەكات بەو‬ ‫گردانەو كە لە گردی (بابل) ی دەچون‪.‬‬ ‫كەس ناتوانێت بڵێت ئەم ناوچەیە‪،‬‬ ‫ناوچەیەكی قەرەباڵغ نەبوە‪ ،‬چونكە‬ ‫دیسانەوە ریچ باس لەوە دەكات‬ ‫«كەالوەیەكی ئێجگار زۆر لەو ناوچەیە‬ ‫هەیە بە تایبەت لە نێوان كفری‌و زەنگاباددا‬ ‫‪.‬‬ ‫بونی كەالوەش لەو ناوچەیە‪ ،‬ئاماژەیەكی‬ ‫رونە بۆ ناسەقامگیری دانیشتوان لە‬ ‫روی(سروشتی‌و سیاسی‌و ئابوری)یەوە‪،‬‬ ‫ئاشكرایە هۆزی جاف لە گەرمیان‌و‬ ‫كوێستاندا بون‌و لە هەردو وەرزی زستان‌و لە سەروبەندی ملمالنێی نێوان دەوڵەتی‬ ‫بەهاردا هاتونەتە گەرمیان‌و ماونەتەوە‌و‬ ‫كەالرەیان دروستكردوە (كەالرە‪ :‬ئەو صەفەوی‌و قاجاری‌و عوسمانییەكاندا‌و‬ ‫شوێنەیە‪ ،‬كە بۆ هەڵگرتنی‬ ‫سوتەمەنی پاشان شەڕی نێوان روسیاو ئێران‌و تورك‪،‬‬ ‫بەكاردێت بە تایبەت‪ ،‬پشقلی مەڕو بزن) ‪.‬‬ ‫جگە لە جاف چەندین عەشیرەتی تر ژمارەیەكی بێشوماری كوردان پەراگەندە‬ ‫لەكۆنەوە لەو ناوچەیە ژیاون‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫(زەنگەنە‪ ،‬گێژ‪ ،‬رۆژبەیانی‪ ،‬پااڵنی‪ ،‬سەیدو بون‌و دورخرانەوە بۆ دەرەوەی كوردستان‪،‬‬ ‫شێخان ) مەبەستم لە‬ ‫عەشیرەتەكانی لەو نێوەندەشدا كوردانی كەالر دەشت‬ ‫دەشتی شێروانەو شاكەلە‪ ،‬بۆیە ناوی‬ ‫عەشیرەتەكانی تر ناهێنم‪ ،‬بۆ نمونە هەردو لەسەر دەریای خەزەر نیشتەجێ دەكرێن‌و‬ ‫گوندی ( كەوا چەرمو‪ ،‬ئەواڵ قوت) بەناوی‬ ‫دو كەسایەتی عەشیرەتی رۆژبەیانییەوە لە زێدی باوباپیرانییان بە یەكجاری دور‬ ‫ناوبراون ‪.‬دروستبون‌و ئاوەدانكردنەوەی كەالر دەخرێنەوەو ئاوارە دەبن‬ ‫مێژوی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبونی قەاڵی‬ ‫شێروانە‪ ،‬رێك لە سەردەمی (مەحمود‬ ‫پاشای جاف)دا‪ ،‬كە ئەو دەمە مەحمود گرت‪ ،‬كە دیدو بۆچون‌و گێڕانەوەی جیاواز بابەتە پێویستی بە لێكۆڵینەوەی زیاترە!‬ ‫دەبینم‌و دەخوێنمەوە‪ ،‬كە گوایە ناوی كەالر لە ئێستادا كەالر ژمارەیەكی زۆر بڕوانامەدارو‬ ‫پاشا لە (قەاڵی پاشا) جێگیر بو بو ‪.‬‬ ‫خێڵەكانی جاف بۆ گوزەرانی ژیان لە (كەالردەشت)ەوە هاتبێت‪ ،‬كە ئەمە كەسانی هەڵكەوتوی تێدایە‪ ،‬نەوەی نوێ‬ ‫گەرمیان‌و كوێستانیان دەكردو دەوارنشین راست نییەو‪ ،‬چیرۆكی ئەم بۆچونەش تەنیا خولیای زانینی مێژوی شارەكەیانن‪ ،‬بەو‬ ‫بون‪ ،‬لەوكاتەدا خێڵی (عەباس جەلیل) لەوەوە هاتوە‪ ،‬كە بەگزادەكانی جاف لە دەلیلەی هەندێ هەوڵدراون بۆ نوسینەوەی‬ ‫یش كە بە هەمانشێوە دەوارنشین گەشتێكیاندا سەردانی باكوری ئێرانییان چەند كتێب‌و بابەتێكی رۆژنامەوانی‬ ‫بون لە دەشتی شاكەل‌و گوماردا كردوەو چونەتە ناوچەیەك كە ناوی (كەالر لەو بوارەدا‌و مشت‌ومڕی دروستكردوە‬ ‫شوانكارەبون‌و مەڕومااڵتیان بەخێو كردوە‪ ،‬دەشت) بوەو لە دانشتوانەكەیان پرسیوە لە سەر ساغكردنەوەی ناوی كەالر‪ ،‬بۆ‬ ‫بۆ دروستكردنی چەرداخ (كەپر)‪ ،‬لە «چین؟ « ئەوانیش وتویانە «ئێمە دوپاتكردنەوەو ساغكردنەوەی بونی ئەو‬ ‫پەیوەندییە‪ ،‬لە سەردانێكدا بۆ باكوری‬ ‫چەمی سیروان قامیشییان هێناوە‪ ،‬كە عەشیرەتی گێژین‌و ئەهلی حەقین» ‪.‬‬ ‫گەشتونەتە (كەالرە)كان باریان خستوەو ئەگینا چەند پشتێكی تری ئێمە هەر لەم ئێران بەباشم زانی بە دواداچون بۆ‬ ‫دواتر بۆ وەرگرتنی رەزامەندی چونەتە الی ناوچەیە ژیاون‌و مردون‌و زانیارییەكانم رایەڵەكانی پەیوەندی نێوان هەردو كەالر‬ ‫(مەحمود پاشای جاف)و داوایان لێكردوە لەدەمی كەسە بە تەمەنەكانی بنەماڵەكەمان بكەم‪.‬‬ ‫رێگەیان بدات (كەالر) ئاوەدان بكەنەوە‪ ،‬بیستوە‪ ،‬كە لە سەدەی ‪19‬دا ژیاون‌و خۆیان‌و‬ ‫ئەویش رازی بوە‪ ،‬ئیتر بۆ یەكەمجار لەسەر تەمەنیان شایەتحاڵی ئەو گوزەرانەبون‪ ،‬كە چی هەیە لە نێوان كەالری باشوری‬ ‫(خڕەكەی كەالر‪ :‬كە چەمێكی بەردەاڵنییەو لەم ناوچەیە گوزەراوەو چەندین ئاسەواری كوردستان‌و كەالر دەشتی ئێران ؟‬ ‫بە بەردیان وتوە خ ‌ێ یان خڕك) نیشتەجێ تریش دروستی زانیارییەكان دەسەلمێنن‪ ،‬گەڕیدەكان زانیارییەكی بێ شومار تۆمار‬ ‫بونو دواتر (خڕەكە) ناونرا (خڕی حاجی) بۆ نمونە لەپشت گوندی دێبنەوە شوێن دەكەن‌و الیەنی شاراوەی روندەكەنەوە‬ ‫واتە بە ناوی (حاجی ئەڵماس)ەوە ناونرا‪ ،‬هەوارێك هەیە پێی دەوترێ (كاكولیل) كە لە بوارە جیاجیاكاندا‪ ،‬بە تایبەت بواری‬ ‫كە كوڕە گەورەی (عەباس جەلیل)ەو‪ ،‬خەڵكی سادە بە (كاكولی) ناوی دەبات‪ ،‬مێژو جوگرافیای سەر زەمین‪ :‬هەر یەك‬ ‫كوڕە بچوكەكەشی ناوی فەرەج بوەو دو ئەم (كاكولیل)ە باپیرەی (عەباس جەلیل) بە مەبەستێك‌و لە بوارێكدا كار دەكات‬ ‫كچیشی هەبوە بە ناوەكانی (عاسمەو ە‌و كاتی خۆی لەو شوێنە نیشتەجێ بوە‪ .‬بە پێی پسپۆڕی‌و هیوایەت‌و ئارەزوەكانی‬ ‫ناڕەوایە مێژو وەك خۆی نەپارێزین‌و خۆی‪ ،‬هاوكات هەر كەسێك بە پێی بیرو‬ ‫دورسە) ‪.‬‬ ‫پاشان (حەسەن بەگ)ی باوكی (حەمە نەوەكانی ئێستا‌و داهاتو مێژوی دەوڵەت توانای هزریی خۆی روداوەكان شرۆڤە‬ ‫رەشید بەگ) هاتوەتە كەالرو لەگەڵ شارەكانی یۆنان‌و تەنانەت شارە دەكات‪ ،‬كۆمەڵگە بە دیدی خۆی‌و ژیانبینی‬ ‫بنەماڵەی (عەباس جەلیل)دا سەقامگیر بەناوبانگەكانی دونیا بزانین‌و مێژوی شارو تایبەت بە خۆی ئاشنا دەكات‌و بە ئازارو‬ ‫بوە‪ ،‬كە مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نێوان شارۆچكەكانی خۆمان نەزانین!!‬ ‫خولیاكانی لە دەرگاكان دەدات‌و بەدوای‬ ‫كە‬ ‫ئێمەومانانە‪،‬‬ ‫ئەركی سەرشانی‬ ‫كلیلی چارەسەردا دەگەڕێت‪.‬‬ ‫سااڵنی (‪. )1865 – 1860‬‬ ‫دوای ئاوەدانكردنەوەی (كەالری كۆنی) شایەتحاڵی مێژوی گەشەكردنی شاری دەسەاڵتیش بە پێی بەرژەوەندیی خۆی‬ ‫ئێستا‪ ،‬قەاڵی شێروانەش ئەو كۆشك‌و كەالرین‪ ،‬كە تەمەنی نزیكەی نیو هەمو بابەتەكان شەن‌وكەو دەكات‌و‬ ‫تەالرەی لەسەر دروستكراوە لەسەر دەستی سەدەیە‌و ئێستاش یەكێكە لە شارە زۆرجار روداوە مێژوییەكان بە پێی‬ ‫(حەمە پاشای جاف)‌و مستەر ریچیش دیارو بەرچاوەكانی باشوری كوردستان‪ ،‬بەرژەوەندییەكانی تۆمار دەكات‌و دەیەوێ‬ ‫لە بەر هەڵكەوتەكەی‪ ،‬پارچەیەك زەوی لە دیدی خەڵكدا راستەقینە بونیان‬ ‫ئەوەی بۆ ساغ كردوینەتەوە!‬ ‫بیرۆكەی وەها نوسینێك لەوەوە سەرچاوەی نیشتەجێبون لەم شارەدا لە زۆربەی زەوی بسەلمێنێ‪ ،‬بە پێچەوانەوە كەسانی‬ ‫شارەكانی جیهان گرانترە‪ ،‬هەرچەند ئەم شارەزا وردتر لە مێژو دەڕوانن‌و هەوڵی‬

‫راستكردنەوەی روداوە ئاوەژوكراوەكان‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا مەبەستمە بیڵێم لە‬ ‫سەردانێكمدا بۆ واڵتی ئێران چومە باكوری‬ ‫ئەو واڵتە (چالوس‌و ناوچەی كەالر دەشت)‬ ‫كە نزیكەی ‪ 150‬كم لە تارانەوە دورە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە بەر سەختی هەڵكەوتەكەی‌و بەرزی‬ ‫شاخەكانی‌و پێچاوپێچی رێگەكەی‪ ،‬بە‬ ‫چوار سەعات گەشتینە جێ‪ ،‬ئەم ناوچەیە‬ ‫لە كەرەجەوە بەرەو بەرزاییەكان دەچێت‌و‬ ‫بۆ لێدانی جادەوبان زۆربەی شاخەكانییان‬ ‫لە شێوەی تونێل بڕیوە بە ئامێری‬ ‫سەرەتایی‌و لە سەردەمی رەزا شای باوكدا‬ ‫دروستكراون‪.‬‬ ‫تا لە چالوس نزیكتر دەبیتەوە شاخ‌و‬ ‫درەخت‌و دیمەنەكانی سروشت دڵرفێنتر خۆ‬ ‫دەنوێنن‪ ،‬جوانی‌و رەنگینی ئەم ناوچەیە‬ ‫سەرنجراكێشترە‪ ،‬كاتێ ئاژەڵە كێوییەكان‬ ‫خۆ دەخەنە بەرچاو‪ ،‬ئاشكرایە (چالوس)‬ ‫دەكەوێتە سەر رۆخی دەریای خەزەر‬ ‫(كەالر ئاباد) یش هاوسنورێتی‌و لە هاویندا‬ ‫پلەی گەرمای بەرزەو كەش‌و هەواكەی‬ ‫شێدارو بێزاركەرە‪ ،‬بە هۆی دەریاكەوە ‪.‬‬ ‫بەاڵم (كەالر دەشت) دەكەوێتە سەر‬ ‫چیا بەرزەكانی‌و دامێنی چیای تەختی‬ ‫(سلێمان‌و سیاكمان‌و قەاڵی ئەردەشیر) كە‬ ‫زۆر بەرزن‪ ،‬بۆیە بە هاوینانی كەش‌و هەوا‬ ‫فێنكە‌و زستانیشی سەخت‌و بەفراوییە!‬ ‫لە سەر چیاكان دەشتێكی فراوان هەیە‌و‬ ‫تەپە یان گردی كەالر لە خۆ دەگرێت‌و‬ ‫زۆر بە پیتە بۆ كشتوكاڵی گەنم‌و جۆ‌و‬ ‫بە خێوكردنی ئاژەڵ‪ ،‬بۆیە سااڵنی پێشو‬ ‫كارو پیشەی سەرەكی دانیشتوانی ناوچەكە‬ ‫جوتیاری‌و ئاژەڵداری بوە‌و دەشتایی سەر‬ ‫شاخەكان لە شێوەی حەوزێك دایە بۆ ئەو‬ ‫مەبەستە‌و سەوزایی‌و دارستان‌و جەنگەڵ‌و‬ ‫جۆرەها ئاژەڵ‌و باڵندەی كێوی ناوچەكەی‬ ‫كردوەتە بەهەشتی سەر زەمین!‬ ‫لەبەر سەختی ناوچە شاخاوییەكانی‬ ‫كەالر دەشت‪ ،‬بە زستان دانیشتوانەكەی‬ ‫دادەبەزنە خوارەوە بۆ سەر دەریاكەو ئەو‬ ‫ناوچەیەی كە خۆیان دیارییان كردوەو ناوی‬ ‫(كەالر ئاباد) ە‪ ،‬واتە گەرمیان‌و كوێستان‬ ‫دەكەن‪ ،‬لە زستاندا دێنە خوارەوە بۆ كەالر‬ ‫ئاباد‌و هاوینان سەر دەكەون بۆ كەالر‬ ‫دەشت!‬ ‫وشەی كەالر‪ :‬كەالر تەپە یان گردێكە‬ ‫لە سەر شاخەكان‌و شوێنەوارێكی كۆنە‌و‬ ‫دەشتێكی فراوانی لەخۆ گرتوە‪ ،‬كەواتە (‬ ‫كەالر یانی گرد ) ئەم (وشەیەو ماناكەی)‬ ‫ئەو پەیوەندییەی دروستكردوە لە نێوان‬ ‫كەالر دەشتی ئێران‌و كەالری گەرمیان‌و‬ ‫باشوری كوردستان‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫دانیشتوانی ناوچەكە خۆیان بە كورد‬ ‫دەزانن‌و بە زمانی لەكی دەپەیڤن!‬ ‫لە كاتی ئاخاوتنماندا لە گەڵ خەڵكی‬ ‫ناوچەكە‌و پرسیار كردن‪ ،‬ئایا وشەی كەالر‬ ‫لە چییەوە هاتوە‌و سەرچاوەی گرتوە ؟‬ ‫موجتەباه جەعفەر ساڵحی تەمەن (‪)54‬‬ ‫ساڵ‪ ،‬دانیشتوی رەسەنی كەالر دەشت‬ ‫وتی» كەالر واتە تەپە یان گرد» یانی بە‬ ‫ناوی تەپەكەوە یان گردەكەوە ئەم دەشتە‬ ‫ناونراوە‪.‬‬ ‫بە پێی قسەكانی ناوبرا‌و و حەسەن‬ ‫مورید پوری تەمەن (‪ )77‬ساڵ‪%70 ،‬‬ ‫ی دانیشتوانی كەالر دەشت كوردن‌و بە‬ ‫دیالیكتی (لەكی) دەدوێن‪ ،‬مورید پور وتی‬ ‫« من تا ئێستا (‪ )9‬نۆ نەوەو پشتمان‬ ‫لێرە ژیاون‌و بە دیالیكتی لەكی دواون‪ ،‬ئێمە‬ ‫كوردین‌و ئەم هۆزانەش لەم ناوچەیە هەن‬ ‫(سەهن‪ ،‬هەرسین‪ ،‬گەروس‪ ،‬خەزەری‪،‬‬ ‫دلڤان‌و گێجان ) كە لە كوێستانن‪،‬‬ ‫(خەجەوەند‪ ،‬شاسەوەند‪ ،‬كاكەوەند‌و‬ ‫شیسەوەند)‬ ‫ئەم هۆزانە هەندێكیان شیعە مەزەبن‌و‬ ‫هەندێكیان ئەهلی حەقن‌و عەلی ئیالهین‪،‬‬ ‫واتە هەندێكیان زەردەشتین‌و هەندێكیان‬ ‫موسوڵمانن‪.‬‬ ‫هەندێكیان دەڵێن ئێمە سەرچاوەی‬ ‫تەسەوفمان دەگەڕێتەوە بۆ بەرزنجەو لە‬

‫تەریقەتی قادرییەوە نزیكین‪ ،‬بە پێی وتەی‬ ‫(موجتەباه جەعفەر ساڵحی) ژمارەیەكی‬ ‫زۆری كورد لە مەشهەدن‌و بە دیالێكتی‬ ‫كرمانجی دەئەخاڤن‪ ،‬دیارە ئەوانیش‬ ‫كێشەو دەردەسەری زۆریان هەبوەو هەیە‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە روی نەتەوەییەوە چەندین‬ ‫ساڵە چەوسێنراونەتەوەو دژایەتی كراون!‬ ‫پرسیارم لەوان‌و لە خۆم ئەوەیە‪ ،‬ئەو‬ ‫كوردانە بۆچی چونەتە ئەوێ ؟‬ ‫هەموان ئەوە دەزانین كورد بە درێژایی‬ ‫مێژو چەوساوەتەوەو لە زێدی باوباپیرانی‬ ‫دورخراوەتەوە‪ ،‬بە چەندین هۆكارو‬ ‫مەبەستی جیا‌و قۆناغ‌و هەلومەرجی جیاواز‬ ‫‪.‬‬ ‫لە پێش دەسەاڵتی صەفەوییەكان‬ ‫(‪ 930‬ك ‪ 1524 /‬ز) لە داوێنی چیاكانی‬ ‫قەوقازەوە تاكو خواروی دەریاچەی ورمێ‬ ‫شوێن‌و ژیانی هۆزە كوردەكان بوە‪.‬‬ ‫چەندین شەڕو هێرشی بە هێزو تااڵنی‬ ‫ئیسالم‌و عەرەب‌و ئێلی توركان نەیانتوانی‬ ‫دیموگرافیای ئەو ناوچەیە بگۆڕن‪ ،‬كە‬ ‫زۆرینەی دانیشتوانەكەی كوردن‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ژمارەیەك هۆزو بنەماڵەی تورك‌و ئازەر‬ ‫هاتنە ناوچەكە‪ ،‬بەاڵم هێشتا زۆرینەی‬ ‫دانیشتوانەكەی كوردن‪.‬‬ ‫شا ئیسماعیلی صەفەوی دامەزرێنەری‬ ‫دەوڵەتی صەفەوی واڵتی ئێران (‪– 1501‬‬ ‫‪1524‬ز) هەمو هەوڵێكی دا بۆ وەرگرتنەوەی‬ ‫دەسەاڵتی سەردارانی كوردو دانانی‬ ‫قزڵباشەكان لە جێگایان‌و باڵوكردنەوەی‬ ‫مەزەبی شیعە لە ناو كورداندا‪ ،‬لە‬ ‫بەرباڵوترین هێرشیاندا بۆ (كوردستان‪،‬‬ ‫دیاربەكر‪ ،‬موسڵ‪ ،‬لوڕستان‌و بەغدا) هەمو‬ ‫كوردستانی داگیر كرد بە زەبروزەنگ‌و‬ ‫بێ بەزەییانە دەستی نەپاراست‌و شەڕی‬ ‫چاڵدێران لە سەردەمی ئەودا هەڵگیرسا‌و‬ ‫هۆزە كوردەكان كران بە پەردوی ئەو‬ ‫جەنگە نەگریسە‪.‬‬ ‫پاش ئەو شا تەهماسب (‪1578 – 1544‬ز)‬ ‫دژی عوسمانییەكان – سوڵتان سڵێمانی‬ ‫قانونی (‪1574 – 1520‬ز) واتە هەردو‬ ‫دەوڵەتی صەفەوی‌و عوسمانی بە رۆڵەی‬ ‫كورد‌و لە سەر خاكی كوردستان شەڕە‬ ‫گەورەو وێرانكەرەكەیان هەڵگیرساندو بۆ‬ ‫ماوەی دو دەیە درێژەی كێشا ‪.‬‬ ‫لە ئەنجامدا كوردستانییان وێران كردو‬ ‫بەردەوام بون لە راگواستنی كورد‬ ‫بەمەبەستی گۆڕینی دیموگرافیای كوردستان‬ ‫لە سەردەمی هەمو شاكانی صەفەوی‌و‬ ‫قاجاریشدا‪ ،‬بە هەردو رێككەوتننامەی‬ ‫زەهاو (‪1678‬ز)‌و ئەرزەروم شەڕەكە‬ ‫وەستێنرا ‪.‬‬ ‫لە سەروبەندی ملمالنێی نێوان دەوڵەتی‬ ‫صەفەوی‌و قاجاری‌و عوسمانییەكاندا‌و‬ ‫پاشان شەڕی نێوان روسیاو ئێران‌و تورك‪،‬‬ ‫ژمارەیەكی بێشوماری كوردان پەراگەندە‬ ‫بون‌و دورخرانەوە بۆ دەرەوەی كوردستان‪،‬‬ ‫لەو نێوەندەشدا كوردانی كەالر دەشت‬ ‫لەسەر دەریای خەزەر نیشتەجێ دەكرێن‌و‬ ‫لە زێدی باوباپیرانییان بە یەكجاری دور‬ ‫دەخرێنەوەو ئاوارە دەبن‪ ،‬لە دوای چەندین‬ ‫پشت بە ئاخ‌و ناسۆرەوە باسی ئەو پرۆسە‬ ‫نەشیاو ناڕەوایە دەكەن‌و هەریەكەیان‬ ‫چیرۆكێكی هەست هەژێنی الیەو باس لە‬ ‫مێژو رەسەنایەتی خۆیان دەكەن ‪.‬‬ ‫لە ئەنجامدا هیچ لێچونێكی ئەوتۆی‬ ‫مێژویی هاوبەش لە نێوان هەردو كەالردا‬ ‫نەبو‪ ،‬جگە لەوەی ناوی كەالر لە (گرد‬ ‫یان تەپە)وە وەرگیراوە‪ ،‬پێدەچێت ناوی‬ ‫(كەالر)ی گەرمیانیش لە گردی شێروانەوە‪،‬‬ ‫وەك شوێنەوارێكی دێرینی ئەو ناوچەیە‬ ‫وەرگیرابێ‪ ،‬كە پێی وتراوە (دەشتی كەالر)‬ ‫واتە دەشتی گردەكەی شێروانە ‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫پێی دەرەنجامی بەدواداچونەكەم‪ ،‬دەركەوت‬ ‫هۆزی گێژیش‪ ،‬كە كەالری گەرمیانییان‬ ‫ئاوەدان كردوەتەوە‪ ،‬لە (كەالر دەشت)ی‬ ‫ئێراندا بونیان نییە !‬

‫پشو‬

‫ذمارة (‪ )525‬دو شةممة ‪2015/7/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫وا بڕوات‪ ،‬نیپاڵ گورچیلەی تیا نامێنێ‌‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫گـــونـــدی هــۆكــســی لــەهــەرێــمــی‬ ‫كافریباالنتشوك‪-‬ی نیپال‪ ،‬بەهۆی زۆر‬ ‫فرۆشی گورچیلەی مرۆڤەكان تێیدا‪،‬‬ ‫لەئێستادا بەگوندی گورچیلەناسراوە‪.‬‬ ‫رۆژنامەكە ئاماژە بەوە دەكات‪ ،‬زۆربەی‬ ‫دانیشتوانی گوندی هۆكسی گورچیلەی‬ ‫خۆیان بەنرخێكی زۆركەم دەفرۆشن‪ ،‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەش‪ ،‬نیپال وەك ناوەندو بازاڕێكی‬ ‫گەرمی فرۆشتی ئــەم پارچە گرنگەی‬ ‫لەش لەهەمو الیەكەوە روی تێدەكرێت‌و‬ ‫زۆرێك لەبازرگانەكانیش قۆرخی هەژاری‌و‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫كەمدەستی الدێ‌ نشینەكانیان كردوە‪،‬‬ ‫تەنها لەبەرامبەر ‪ 2000‬دۆالردا گورچیلەی‬ ‫مرۆڤەكان دەكــڕن‪ ،‬بەوە فریویاندەدەن‬ ‫كە ئەم پارچە گۆشتەی لەشی‪ ،‬دوای‬ ‫البردنی‪ ،‬جارێكی تر دروست دەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئامارێكی هــەردو رێكخراوی‬ ‫تەندروستی‌و دەستپاكی جیهانیی‪ ،‬سااڵنە‬ ‫نزیكەی حەوت هــەزار گورچیلەلەنیپال‬ ‫دەفــرۆشــرێــت‪ ،‬هــەمــو سەعاتێكیش‬ ‫گورچیلەیەك دەچێنرێت‪ ،‬كۆی داهاتی‬ ‫ئەم بازرگانییەش زیاترە لەیەك ملیار‬ ‫دۆالر‪.‬‬

‫مریشك بۆ كرێ‌‬

‫پۆڵەندییەكان‪،‬‬ ‫متمانەیان‬ ‫بەعەرەب نییە‬

‫ئاسۆیی‪:‬‬ ‫‪-١‬ساڵ بەساڵ ‪ + .. ..‬پیتێك‪.‬‬ ‫‪-2‬باڵندەیەكە «پ»‪ ،‬شارێكی كوردییە‪.‬‬ ‫‪-3‬نیوەی گەرم‪ ،‬ژنە گۆرانیبێژێكی كوردە‪،‬‬ ‫نیوەی خەسو‪.‬‬ ‫‪-4‬دژە مو‪ ،‬ژمارەیەكە «پ»‪ ،‬بەدەمی بزن‬ ‫خۆشە‪.‬‬ ‫‪-5‬پێش كردنی كارێك‪.‬‬ ‫‪-6‬سورەتێكی قورئانە‪ ،‬نیوەی سەوز‪.‬‬ ‫‪-7‬نەبونی «پ»‪ ،‬گۆشت ئەیناسێ‌‪ ،‬جۆرێكە‬ ‫لەماسی‪.‬‬ ‫‪-8‬جۆری زۆرە‪ ،‬بەكەسی روخۆش دەڵێن‪،‬‬ ‫ئەمیش جۆری زۆرە‪.‬‬ ‫‪-9‬بەشێكە لەلەش «پ»‪ ،‬نیوەی قەتێ‌‪،‬‬ ‫دوان لەكۆرە‪ ،‬دوان لەكات‪.‬‬ ‫‪-10‬دەرگای ساردی‪.‬‬ ‫‪-11‬پەرژینی بەرد «پ»‪ ،‬ئەگیرێ‌‪ ،‬گونجا‬ ‫«پ»‪.‬‬ ‫‪-12‬ماڵی سەرە‪ ،‬دائەنرێ‌ بۆ كاتی پێویست‪.‬‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫لەراپرسییەكی پەیمانگەی ئیپسوسی جیهانیی‪ ،‬سەبارەت بەكۆچكردنی هاواڵتیانی بیانی‌و عەرەب لەپۆڵەندا‪،‬‬ ‫زۆربەی پۆڵەندییەكان بڕوایان وایە‪ ،‬عەرەب مەترسییە لەسەر ئاسایشی واڵتەكەیان‪ .‬لەراپرسیەكەدا هاتوە‪،‬‬ ‫‪%55‬ی ئەو عەرەبانەی هاتونەتە واڵتەكەیانەوە مەترسیان بۆ ئاسایشی پۆڵەندا هەیەو ئاسایشی واڵت كەتۆتە ژێر‬ ‫هەڕەشەو مەترسی‪%67 .‬ی بەشداربوانی راپرسیەكەش هیچ متمانەیەكیان بەو عەرەبانە نیە كە كۆچیان كردوە‬ ‫بۆ پۆڵەندا‪ .‬بەشێوەیەكی گشتیش نزیكەی ‪%33‬ی پۆڵەندییەكان متمانەیان بەهاواڵتیانی ئەفریقی هەیە‌و لەسەر‬ ‫ئاستی تاكە كەسی‌و ئیشكردنیشدا تەنها ‪%19‬ی پۆلەنیدیەكان پەیوەندیان لەگەڵ بیانیەكاندا هەیە‪.‬‬ ‫كوزستوف شمیلوفسكی سەرپەرشتیاری راپرسیەكەش رایگەیاند‪ ،‬راپرسیەكە لەسەر داوای نوسینگەی‬ ‫تۆماری بیانی‌و رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچبەران كراوەو لەرێگەی هەزار فۆڕمەوە ئەنجامدراوە‪.‬‬

‫كاور‬ ‫‪4/20-3/21‬‬

‫گەورەترین خێزانی كورتەبااڵكان‬ ‫لەكۆنگرەیەكی كورتەبااڵكان لەئەمەریكا‬ ‫میدیاكان‪:‬‬ ‫رۆژنامەی دەیلی میرۆری بریتانی‪ ،‬ئامبرەی بینیوەو داوای هاوسەرگیری‬ ‫وێنەی خێزانێكی ئەمەریكی لەویالیەتی لێكردوە‪ ،‬لەئێستادا خاوەنی دو منداڵن‬ ‫جۆرجیا بــاوكــردەوە‪ ،‬كە بەزۆرترین بەناوەكانی جۆناو ئیلیزابیس بەهۆی‬ ‫ژمــارەی خێزانی كورتەبااڵ لەجیهاندا ئەوەی ئەمانەیش كورتەبااڵن بڕیاریاندا‬ ‫ناسراون‪ ،‬ژمارەی خێزانەكە لەحەوت ئیتر نەوە نەخەنەوە‪ ،‬بەاڵم بڕیاریاندا‬ ‫كەس پێكهاتوەو بەبنەماڵەی جونستۆن خێزانێكی گەورە دروستبكەن ئەویش‬ ‫ێ منداڵی‬ ‫نــاســراوە‪ ،‬رێـــژەی بـــااڵی تێكڕایان بەهۆی تەبەنیكردنی سـ ‌‬ ‫نزیكەی ‪ 130‬سانیتمەترە‪ ،‬بنەماڵەكە كورتەبااڵی تر لەجیهان‪ ،‬ئانا ‪ 14‬سااڵ‬ ‫لەحەوت كەس پێكهاتوە‪ ،‬ترینت ‪ 38‬لەسیبیریاو‪ ،‬ئەلیكس تەمەن نۆ ساڵ‬ ‫ساڵ‌و هاوسەرەكەی ئامبرە ‪ 35‬ساڵ‪ ،‬لەكۆریای باشورو‪ ،‬ئیما نۆ ساڵ لەچین‪.‬‬ ‫پێش ‪ 20‬ســاڵ ترینت بۆ یەكەمجار‬

‫ـ تا پرسیارت لێنەكەن‬ ‫خۆت لەقسە هەڵمەقورتێنە‪،‬‬ ‫باری داراییت باش دەبێ‌‪،‬‬ ‫ێ دێتە‬ ‫عــەشــقــێــكــی نـــو ‌‬ ‫ژیانتەوە‪.‬‬

‫لەوشەی «تو» نەك «تۆ» ‪ 25‬وشە بنوسە‪ ،‬بەمەرجێ‌ وشەی «تو» كەوتبێتە‬ ‫سەرەتای وشەكەوە؟ بۆ نمونە‪ :‬تونچی‪ ،‬توبا‪ ،‬توشیبا ‪ ...‬هتد‬ ‫براوەی پێشو‪ :‬نوری حەمە رەشید‬ ‫وەاڵمەكانتان بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪info_chawder@yahoo.com :‬‬

‫دوانة‬ ‫‪6/20-5/21‬‬

‫ـ بــــارودۆخ لــەبــارە بۆ‬ ‫ـ ئـــاوهـــەوای ئێستا‬ ‫ســەفــەركــردن‪ ،‬دیارییەك ئامانی نیە وریــابــە‪ ،‬دڵ‬ ‫دەگاتە دەستت‪ ،‬كەسێكی لەهاوڕێكانت پیس مەكە‪،‬‬ ‫نو ‌‬ ‫ێ بەژیانت ئاشنا دەبێ‌‪ .‬ئەوەندەش بەدیار فیلمەوە‬ ‫دامەنیشە‪.‬‬ ‫طا‬ ‫‪5/20-4/21‬‬

‫بابیربكەینەوە‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫خانمێكی بەرازیلی بەجلوبەرگە‬ ‫پرتەقاڵییەكەیەوە كە پیشەكەی‬ ‫كرێكاری پــاكــكــەرەوەیــە‪ ،‬لەتۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان دەنگۆیەكی زۆری‬ ‫ناوەتەوەو خەڵكی سەرقاڵكردوە‪،‬‬ ‫ریتا ماتوس‪-‬ی تەمەن ‪ 23‬ساڵ‪،‬‬ ‫بــەهــۆی كـــارەكـــەیـــەوە نــازنــاوی‬ ‫(پاككەرەوە شۆخە)كەی پێدراوە‪،‬‬

‫رۆژانەم بۆتە هۆی ئەوەی بااڵیەكی‬ ‫رێكم هەبێت‌و خۆشم زۆر گرنگی‬ ‫بەپێستم دەدەم‌و زۆرجــار دەچمە‬ ‫كەنار دەریــا‪ ،‬لەكۆتاییدا ماتوس‬ ‫دەڵێت‪ ،‬من كەسێكی ئاسایم‌و جگە‬ ‫لەكرێكارێكی پاكەرەوە هیچی تر‬ ‫نیم‪ ،‬تەنها دەمەوێت وەك مۆدیلێكی‬ ‫ێ لەرێی كارەكەمەوە بناسرێم‪.‬‬ ‫نو ‌‬

‫میدیاكان‪:‬‬ ‫وەك هەوڵێكی تاكە كەسیی‌و رێگریكردن‬ ‫لەبەرزبونەوەی نرخی هێلكە‪ ،‬ژن‌و پیاوێكی‬ ‫ئەمەریكی لەویالیەتی پنسلیڤانیا‪ ،‬هەستان‬ ‫بە بەكرێدانی مریشكی هێلكەكەر‪ ،‬جین‌و فیل‬ ‫تومكینز هاوسەری یەكترین‌و لەساڵی ‪2013‬ەوە‬ ‫مریشك دەدەنە كرێ‌‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش نزیكەی‬ ‫‪ 300‬لقی بەكرێدانی مریشكیان لە‪ 12‬ویالیەتی‬ ‫ئەمەریكادا هەیە‪ ،‬جگە لەوەش لەرێی سایتێكەوە‬ ‫بەناونیشانی «مریشك بۆ كــرێ‌« ریكالم بۆ‬ ‫كارەكەشیان دەكەن‪.‬‬ ‫كاتێك مریشكەكانی جین‌و فیل دەكەونە‬ ‫هێلكەكردن‪ ،‬بەبڕی ‪ 400‬دۆالر بۆ ماوەی چوار‬ ‫بۆ شەش مانگ دەیــانــدەن بەكرێ‌‌و رێبەرێكی‬ ‫بــەخــێــوكــردن‌و كــوالنــەیــەكــیــش وەك دی ــاری‬ ‫دەدەنە كڕیارەكانیان‪ ،‬دوای كۆتایی ماوەكەش‬ ‫ئارەزومەندانەیە مریشكەكان دەگێڕێنەوە یان‬ ‫لەبەرامبەر بڕێك پارەدا هەڵیدەگرنەوە‪.‬‬

‫ستونی‪:‬‬ ‫‪-١‬درەختێكە ‪ +‬بەرگێكی ژنانەیە‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی موسا‪ ،‬چیمەنتۆ ئەیناسێ‌‪،‬‬ ‫نیوەی میرە‪.‬‬ ‫‪-3‬گەورە‪ ،‬بۆ جوانكارییە‪ ،‬رەنگێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬گاڵتە‪ ،‬بەرزایی‪ ،‬بائەدرێ‌‪.‬‬ ‫‪-5‬سیان لەقەرە‪ ،‬دوان لەشاسوار‪،‬‬ ‫گیانلەبەرێكە‪.‬‬ ‫‪-6‬ماڵی ئەسپ‪ ،‬لەگەورەدایە‪.‬‬ ‫‪-7‬پیتێك ‪ +‬بەشێكە لەباڵندە‪،‬‬ ‫ئامێرێكی مۆسیقایە‪.‬‬ ‫‪-8‬سەن بەتێكەڵی‪ ،‬دوای یەك‪.‬‬ ‫‪-9‬نــان دەیناسێ‌‪ ،‬بەشێكە لەلەش‪،‬‬ ‫خواردنەوەیە «پ»‪.‬‬ ‫‪-10‬دوان لەبالە‪ ،‬الف‪ ،‬ساڵوی بیانییە‪.‬‬ ‫‪-11‬ژمارەیەكە‪ ،‬پیساییە‪ ،‬كاس‪.‬‬ ‫‪-12‬كە زۆر هات‪.. ..‬‬

‫خەاڵت‪ :‬مانگێك رۆژنامەی‬ ‫چاودێر بە بێ بەرامبەر وەربگرە‬

‫نازناوی‬ ‫پاككەرەوە‬ ‫شۆخەكەی‬ ‫وەرگرت‬ ‫ماتوس دەڵێت‪ ،‬لەكاتی ئیشكردندا‬ ‫پیاوان زۆر بێزارم دەكەن وەك ئەوەی‬ ‫بەهیچ شێوەیەك ژنیان نەبینیبێت‪،‬‬ ‫زۆرجاریش وەك سەرسوڕمانێك‌و‬ ‫دەستخۆشی لێكردنێك خەڵكێكی تر‬ ‫فیكەم بۆ لێدەدەن‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫لەرێگەی تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكانەوە‬ ‫داوای هاوڕێیەتیم لێدەكەن‪.‬‬ ‫مــاتــوس وتــیــشــی‪ ،‬كــاركــردنــی‬

‫‪11‬‬

‫قرذاأل‬ ‫‪7/20-6/21‬‬

‫ـ ئــــاگــــات لـــەبـــاری‬ ‫تـــەنـــدروســـتـــیـــت بـــێ‌‪،‬‬ ‫هــەواڵــێــكــی خـــۆش لــەم‬ ‫هەفتەیەدایە‪ ،‬هاوڕێیەتی‌و‬ ‫خۆشەویستی زۆر جیاوازن‬ ‫لەیەكتری‪.‬‬

‫َ‬ ‫شي ‪21‬‬ ‫‪8/21-7/‬‬

‫ـ پــــرســــیــــاركــــردن‬ ‫بەختەوەریت پێدەبەخشێ‌‪،‬‬ ‫سەبرو ئارام خۆری مرۆڤن‪،‬‬ ‫كــەســێــك دڵــــی خــۆیــت‬ ‫دەداتێ‌‪ ،‬پەلە مەكە‪.‬‬ ‫فةريك‬ ‫‪9/22-8/22‬‬

‫ـ بــەرابــردودا بچۆرەوەو‬ ‫مــەهــێــڵــە هــەڵــە دوبــــارە‬ ‫بێتەوە‪ ،‬ئەم مانگە ژیانی‬ ‫خــۆشــەویــســتــی دەســـت‬ ‫پێدەكات‪ ،‬سەردەكەوی‪.‬‬

‫تةرازو‬ ‫‪10/22-9/23‬‬

‫ێ‬ ‫ـ پـــڕۆژەیـــەكـــی نــو ‌‬ ‫دەگریتە دەســت‪ ،‬بەختت‬ ‫دەكـــرێـــتـــەوە‪ ،‬دودڵــیــی‬ ‫بەرامبەر خۆشەویستەكەت‬ ‫باش نیە‪ ،‬خۆشی دەوێی‪.‬‬ ‫دوثشك‬ ‫‪11/22-10/23‬‬

‫ـ ئەم هەفتەیە هەفتەی‬ ‫بەختە‪ ،‬سەفەرێك دێتە‬ ‫رێــت‪ ،‬كەسێكی بەوەفا‬ ‫دەبــێــتــە هـــاوڕێـــت‪ ،‬دڵ‬ ‫لەخۆشەویستەكەت پیس‬ ‫مەكە‪.‬‬

‫كةوان‬ ‫‪12/20-11/23‬‬

‫ـ ســــــود لـــەپـــەنـــدو‬ ‫ئامۆژگاری گەورە وەرگرە‪،‬‬ ‫ئەوەندە پارە بەفیڕۆ مەدە‪،‬‬ ‫قسەكردنی خۆشەویستەكەت‬ ‫بەئامۆژگاری مەزانە‪.‬‬ ‫طيسك‬ ‫‪1/19-12/21‬‬

‫ـ ئــەبــێ‌ هــاوڕێــكــانــت‬ ‫هاوتەمەنی خۆت بن‪ ،‬كارێك‬ ‫كە هی تۆ نیە مەیكە‪ ،‬مەرج‬ ‫ێ خۆشی‬ ‫نیە ئەوەی ئەتدوێن ‌‬ ‫بوێی‪.‬‬

‫سةتأل‬ ‫‪2/18-1/20‬‬

‫ـ ئــــاگــــات لـــــەزۆر‬ ‫خـــواردن بێت‪ ،‬كەمێك‬ ‫پشو پێویستە‪ ،‬شەرم‬ ‫لەخۆشەویستی مەكە‪،‬‬ ‫چیت هەیە بیدركێنە‪.‬‬ ‫نةهةنط‬ ‫‪3/20-2/19‬‬

‫ـ بـــیـــربـــكـــەرەوە‬ ‫ێ‬ ‫ئـــەوكـــاتـــەی ئــەتــەو ‌‬ ‫شتێك بكەی‪ ،‬ئەمڕۆژانە‬ ‫ژیانت خۆش دەگوزەرێ‌‪،‬‬ ‫خۆشەویستەكەت سەفەر‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬ ‫بة ِر َيوةبةرى هونةرى‪ :‬جةليل حس َين‬ ‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (525) 27-7-2015‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫اللش‌و عەشتار‬ ‫دەچنە تاران‬ ‫ئاودێر‪ :‬هەستی بەرپرسیارێتیم‬ ‫بەرامبەر ئەو جینۆسایدەی‬ ‫موسڵ‌و شنگال‪ ،‬ئەم بیرۆكەیەی‬ ‫الدروستكردم‬ ‫سەبارەت بەكردنەوەی ئەم پیشانگەیە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫رۆژی ‪ ،2015/7/24‬لەشاری تــاران‪ ،‬لەتاران ئاودێر عوسمان بە «چاودێر»ی‬ ‫ێ تــابــلــۆم لەسەر‬ ‫هونەرمەندی شێوەكاری كورد «ئاودێر راگــەیــانــد‪ :‬كــۆمــەڵـ ‌‬ ‫عوسمان باقی» لەژێر نــاوی «اللش‌و بنەمای رێـــڕەوی فیكری هونەرمەند‬ ‫عەشتار لەتاران» پێشانگەی شێوەكاری لەگەڵ ژیانی رۆژانــەدا كێشاوە‪ ،‬فیكرو‬ ‫تایبەتی خــۆی لــەگــەلــەری «سایە» خەیاڵی هونەرمەند وەك ئاوێنە وایە‪،‬‬ ‫كردەوە‪ ،‬كە بڕیارە تا رۆژی ‪ 2015/8/4‬رەنگدانەوەی بەرزی‌و نزمی ژیانی رۆژانە‬ ‫نیشاندەدات‪ ،‬لەكۆنەوە تاكو ئێستا ژیانی‬ ‫بەردەوامبێت‪.‬‬

‫وێنەی سێیەمی‬ ‫عەلمانیەت‬ ‫مــرۆڤ بەشێوەی جیاجیاو كارەسات‬ ‫ئامێز خــۆی نیشانداوە‪ ،‬هونەرمەند‬ ‫بەرامبەر ئەو جینۆسایدو كۆنتراستی‬ ‫فیكریەیدا هەمیشە بەكەرەستەی رەنگ‌و‬ ‫هێڵ لەنەبەردی‌و تێكۆشاندا بوە‪.‬‬ ‫نــــاوبــــراو دەشـــڵـــێـــت «هــەســتــی‬ ‫بەرپرسیارێتیم بەرامبەر ئەو جینۆسایدو‬ ‫رەفــتــارە دڕانــدانــەیــەی كە لەئێستادا‬

‫لەموسڵ‌و شەنگال رویـــدا‪ ،‬بیرۆكەی‬ ‫كۆمەڵە تابلۆیەكی بەناوی (عەشتارو‬ ‫اللش لەتاران) ال گەاڵڵە كردم»‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشكرد پێشانگەكەم ‪22‬‬ ‫تابلۆی قــەوارە گــەورەی لەخۆگرتوە‪،‬‬ ‫بەمەتریاڵی جیاواز لەگەلەری «سایە» كە‬ ‫یەكێكە لەگەلەرییە بەناوبانگەكانی تاران‬ ‫لەناوچەی «نیاوەران» نیشاندەدرێت‪.‬‬

‫لەگەڵ شمشاڵەكەمدا ناتوانین‬ ‫دەستبەرداری یەكتربین‬

‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫لەئایندەیەكی نزیكدا سیدییەكی نوێی‬ ‫هونەرمەندی موزیكژەن «رزگار حەمە‬ ‫رەوف» باڵودەبێتەوە كە پێكهاتوە‬

‫لە ‪ 14‬تراكی مــوزیـك‌و س ‌‬ ‫ێ‬ ‫لــەوانــە كلیپیان بــۆ كــراوە‬ ‫ئەوانیش موزیكی‪ :‬یادێك بون‪،‬‬ ‫ئای لەدور‪ ،‬لەگەڵ پارچە موزیكی‬ ‫«لەرە» كە كەناڵی ئاسمانی كەركوك‬ ‫كاری تۆماركردنی بۆ ئەنجامداوەو بەم‬ ‫نزیكانە نیشاندەدرێت‪ ،‬ئاوازەكەی هی‬ ‫مامۆستا عەلی مەردانە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكاری موزیك بەتایبەت‬ ‫شمشاڵ‪ ،‬هونەرمەند رزگار حەمە رەوف‬ ‫بە «چاودێر»ی راگەیاند‪ :‬شمشاڵەكەم‬ ‫بوە بەبەشێك لەخۆم‪ ،‬تازە هیچمان‬

‫ناتوانین دەستبەرداری یەكتر بین‪،‬‬ ‫هەمو دەم ئارامیم پێدەبەخشێ‌‪ ،‬ئەو‬ ‫تاقانە ترین كەسمە‪ ،‬ئای كەرۆژگاری‬ ‫خــۆش‌و ناخۆشمان پێكەوە بینی‪.‬‬ ‫لەكۆتاییشدا هەر خۆمان سەركەوتو‬ ‫دەبین‪.‬‬ ‫دەربــارەی كاری هونەری‌و ئەزمون‌و‬ ‫بەرهەمەكانیان وتــی‪ :‬ساڵی ‪1984‬‬ ‫لەچەمچەماڵ تێكەڵی كاری هونەریی‬ ‫بوم‪ ،‬ئەوكات تیپی نواندنی چەمچەماڵ‬ ‫هەبو‪ ،‬سەرەتا بەشانۆ دەستم پێكرد‪،‬‬ ‫پاشان هاتمە سەر ئامێری شمشاڵ‪،‬‬

‫بەشداری زۆر كاری شانۆییم كردوە‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1988‬كــۆمــەڵــەی هــونــەرەی‬ ‫جوانەكانمان دانا‪ ،‬دواتر تیپی موزیكی‬ ‫كۆمەڵ‌و چەند بەرهەمێكمان بۆ كەناڵی‬ ‫گەلی كوردستان كلیپ كردو بەشداری‬ ‫زۆرێك لەفێستیڤاڵەكانی كوردستانمان‬ ‫كردوە‪.‬‬ ‫تائێستا چەندین كــاری موزیك‌و‬ ‫ئاوازدانانم بۆ گۆرانیبێژان ئەنجامداوەو‬ ‫توانیومە بەشانازییەوە پێیان بگەیەنم‌و‬ ‫ئێستا لەناو گروپە موزیكییەكاندان‪.‬‬

‫ئەنجلینا جولی‪ ،‬كۆبانی‌و شنگال بەجیهان دەناسێنێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ئەنجلینا جــولــی‪ ،‬ئەستێرەی‬ ‫نــــاوداری سینەمای جیهانیی‌و‬ ‫باڵیۆزی نیازپاكیی كۆمیسیاری‬ ‫بـــااڵی پــەنــابــەرانــی رێــكــخــراوی‬ ‫نــەتــەوە یەكگرتوەكان‪ .‬لــەرۆژی‬ ‫جیهانیی پەنابەراندا‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫چاوپێكەوتنی لەگەڵ پەنابەرانی‬ ‫شــارەكــانــی كــۆبــان ـی‌و شنگال‌و‬ ‫ئاوارەكانی عیراق‌و سوریا‪ ،‬سەردانی‬ ‫توركیای كرد‪ ،‬دواتر لەگەڵ چەند‬ ‫دەرهێنەرێكی منداڵی كورد كە فیلمی‬ ‫دیكیۆمێنتاری «ژیان لەسنور»یان‬ ‫دەرهێنابو چاوپێكەوتنی ئەنجامداو‬

‫بڕیاریدا فیلمی «ژیان لەسنور»‪،‬‬ ‫نێودەوڵەتیەكانی‬ ‫لەفێستیڤاڵە‬ ‫فیلم‌و ناوەندە هونەرییەكان‌و كۆڕو‬ ‫كۆبونەوە دیپلۆماسییەكان بەجیهان‬ ‫بناسێنێت‪.‬‬ ‫فیلمی «ژیان لەسنور» فیلمێكی‬ ‫لەدەرهێنانی‬ ‫دیكیۆمێنتاریەو‬ ‫هەشت منداڵی كــوردی كۆبانی‌و‬ ‫شــنــگــالــەو مـــاوەكـــەی «‪»73‬‬ ‫خولەكە‪ ،‬بەرێنوێنی سینەماكاری‬ ‫كورد «بەهمەنی قوبادی» لەالیەن‬ ‫كۆمپانیای «مــژ فیلم» هاتۆتە‬ ‫بەرهەم‪.‬‬

‫بڕوا بەرزنجی‬ ‫ئەم ماوە‪ ،‬زۆرترین قسەو گفتوگۆو هەتا تەشهیرو جنێو سەبارەت بەعەلمانیەت دەبیستین‪.‬‬ ‫ئیسالمییەكان ئێستاو پێشتر گوتاری خۆیان لەسەر ناشرینكردن‌و بەدڕندەكردنی عەلمانییەت‬ ‫داڕشتوە‪ ،‬گوتارێكی الواز‪ ،‬لەكاتێكا تەنها شوێن بۆ پەناهەندەیی ئیسالمییەكانیش لەواڵتانی‬ ‫خۆیان هەر واڵتانی عەلمانین‪ .‬هەرچی هێزەكانیترە كە هێزی نادینین‪ ،‬ئەگەر باسی‬ ‫عەلمانیەتیشیان كردبێت‪ ،‬ئەوە خۆیان وێنەیەكی ناشرینی عەلمانیەت بون‪ ،‬ئەویش لەبەر دو‬ ‫هۆكار‪ ،‬یەكەم دوركەوتنەوە لەدیموكراسی‪ ،‬دوەم سیستەمی سیاسی نەتوانراوە دوربخرێتەوە‬ ‫لەجیاوازی چینایەتی‪.‬‬ ‫لەئێستادا پێویستمان بەپیشاندانی وێنەی سێیەمی عەلمانیەتە‪ ،‬بەئیسالمی‌و عەلمانییەكان‪،‬‬ ‫بۆ ئەمەیش ئەزمونی سەركەوتو بەڵگەی زۆر هەیە كە ب ‌ێ عەلمانییەت ناكرێت باس لەبونی‬ ‫جیاوازییەكان بكرێت‪ .‬دەوڵەت پێویستە دەزگایەكی هاوبەش‌‌و بێالیەن بێت لەنێوان»هەمو»‬ ‫هاواڵتیاندا‪ ،‬رۆڵی داوەرێكی بێالیەن ببینێت لەنێوان «هەمو» الیەنەكانداو بەیەك مەسافەش‬ ‫دور بێت لە»هەمو» جیهانبینیی‌‌و بۆچون‌‌و دین‌‌و ئایدیۆلۆژیا جیاوازەكانەوە‪ .‬چونكە یاساكانی‬ ‫بەتەنها بۆ دیندارە موسڵمانەكان نییە‪ ،‬بەڵكو بۆ دیندارە مەسیحی‌‌و ئێزدی‌‌و كاكەیی‌‌و‬ ‫زەردەشتی‌‌و مەندانییەكان‌‌و گروپە دینییەكانی تریشە‪ .‬هەروەها بۆ ئەو كەسانەشە كە دین‬ ‫رۆڵێكی سەرەكیی لەژیانیاندا نابینێت‪.‬‬ ‫ئەم بێالیەنییە‪ ،‬تەنها بەعەلمانیەت دەكرێت‪ ،‬ئیسالمییەت نەك ئەمانەی بۆ هەزم ناكرێت‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەگەر بڕیاربێت دەوڵەت روانینێكی فەرمی دینی هەبێت‪ ،‬وێنەیەكی دینی نییە كە‬ ‫هەمو دیندارانی ئیسالم رازی بكات‪ .‬نمونەی واڵتە ئیسالمییەكان لەكۆنەوە بۆ ئێستا هەمیشە‬ ‫یەك روانین‌و یەك وێنەی ئیسالم بەسەر دەیان روانینی تردا زاڵ بوە‪ .‬واتە ئیسالم ناتوانێت‬ ‫عەدالەت بێت لەگەڵ خۆی‌و جیاوازییەكانی خۆیشی پێقبوڵ ناكرێت‪ .‬خۆ ئەگەر عەلمانییەتیش‬ ‫لەدیموكراسی‌و عەدالەتی كۆمەاڵیەتی‌و بێالیەنی دەوڵەت خاڵی ببێتەوە‪ ،‬ئەوا دەبێتە نمونە‬ ‫رۆژهەاڵتییەكانی وەك میسرو توركیاو ئەوانیتر‪ .‬بۆیە ئێمە زەرورین لەعەلمانییەت لەپێش‬ ‫هەمو بابەتێكەوە لەپێناو ئیسالم‌و روانینە جیاوازەكانی‪ ،‬لەپێناو ئەوەی دین نەبێت بەتیرۆرو‬ ‫خۆسەپاندن‌و یەك رەنگكردنی كۆمەڵگە‪ .‬بۆ ئەمەیش دەبێت سیستەمی سیاسیمان دابڕێژرێتەوە‬ ‫لەسەر بنچینەی دیموكراسیەت‌و عەدالەت‌و بێالیەنی‪ .‬چونكە لەراستیدا ئیسالمییەكان خۆیان‌و‬ ‫خەڵكی هەڵدەخەڵەتێنن كە ئەزمونی ئێستامان وەك عەلمانی دەناسێنن‪ ،‬لەكاتێكدا لەڕوی‬ ‫یاساییەوە ئیسالمییە‪ ،‬لەڕوی سیاسییەوە لەدیموكراسیەت‌و عەدالەتەوە نزیك نییە‪ ،‬ئەمە‬ ‫دەبێت كاری یەكەمی عەلمانییەكانیش بێت كە ئەوە رونبكەنەوەو بەرگری لەم وێنەیە نەكەن‌و‬ ‫بەپێچەوانەوە ئیسالمی بونی رونبكرێتەوە‪.‬‬ ‫عەلمانییەت كردنە دەرەوەی دین نییە لەژیان‪ ،‬وەك ئەوەی مەالكانمان باسی دەكەن‪،‬‬ ‫بەڵكو گێڕانەوەیەتی بۆ شوێنی خۆی‪ ،‬كە پەرستگاو قوتابخانە دینی‌و دڵ‌و دەرونی تاكەكانە‪.‬‬ ‫ئەمەیش پێش هەمو شتێك ئیسالم لەشەڕی خۆی دەپارێزێت‪ ،‬ئەوكات سۆفی‌و سەلەفی‌و‬ ‫شیعەو سونە پێكەوە بژین‪ ،‬وەك چۆن لەنمونەی هیچ واڵتێكی سیستەم ئیسالمیدا نایبینین‪.‬‬ ‫كەواتە ئەوەی باس دەكرێت‌و بەرگری لێدەكرێت‪ ،‬وێنەی سێیەمی عەلمانییەتە‪ ،‬كە وێنە‬ ‫ئەسڵییەكەیەو ئێمە نیمانە‪ ،‬وێنەیش قسە نییە‪ ،‬شتێكە دەبێت بیبینین‪ .‬بۆیە عەلمانییەت‬ ‫بانگەشەی ئایدۆلۆژی نییە‪ ،‬ناوبژیوانی ناو یاریگاكەیە كە نە ئێمە لەنەتەوەو دین‌و مەزهەبی‬ ‫ئەو ئەپرسین‪ ،‬نە ئەویش لەئێمە‪ ،‬هەموان یاریدەكەن‌و كاری ئەو ئەوەیە رێ لەفاوڵ بگرێت‪،‬‬ ‫تەنها سزای فاوڵ گرەكان دەدات‪ .‬كەواتە فاوڵگرەكان لەعەلمانییەت دەترسن! ‬

‫شەهریار‪ :‬پەیوەندی نێوان گۆرانی‌و‬ ‫موزیكی كوردی كاڵبۆتەوە‬ ‫نیشتم‬ ‫انی داستان‬ ‫سەید حوسێن حوزنی موكریانی لەسلێمانی‬ ‫ێ‬ ‫ئەمە وێنەی بینایەی قوتابخانەی ئامادەیی (كوردی)یە لەسلێمانی‪ ،‬س ‌‬ ‫كەس وەستاون ئەوەی ناوەڕاستیان كە جلوبەرگی كوردی لەبەردایە مێژونوس‌و‬ ‫نوسەری بەناوبانگی كورد (حوسێن حوزنی موكردیانی)یە‪ ،‬ئەم نوسەرە دانەری‬ ‫چەندین كاری مێژوییە‪ ،‬یەكێك لەوانە كە چەندین مانگ پێوەی خەریك بوە‬ ‫(مێژوی میرنشینەكانی سۆران)ە‪ ،‬كە لەرەواندز ساڵی ‪ 1935‬باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫ئەو قوتابخانەیەی كە لەباكگراوندی وێنەكەدایە‪ ،‬هەر ئەو قوتابخانە‬ ‫خێرخوازییەی ئێوارانی گەورەكانە كە لەساڵی ‪ 1933‬لەسلێمانی كراوەتەوە‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری ئەم قوتابخانەیەش پیرەمێرد بوە‪ ،‬دواتر لەساڵی ‪ 1938‬دا داخرا‪،‬‬ ‫حوسێن حوزنی موكریانی لەبەغدا كۆچی دوایی كردوەو لەدوای مەال محەمەدی‬ ‫بایەزیدی نازناوی یەكەم مێژونوسی كوردی لێدەنرێ‌‪.‬‬ ‫بەكامێرای ڤ‪.‬ف‪ .‬مینوڕسكی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬كتێبی (نیشتمانی داستان) كەلتوری كوردی لەچاوی توێژەرانی‬ ‫روسی‬

‫چاودێر‪ -‬نەشمیل یاسین‪:‬‬ ‫شەهریار حەسەن‪ ،‬یەكێكە لەو گەنجە‬ ‫دەنگخۆشانەی كە مــاوەی چەند ساڵێكە‬ ‫لەبواری هونەری گۆرانیوتندا سەرقاڵەو‬ ‫خــاوەنــی چــەنــد بەرهەمێكی گۆرانییە‬ ‫لەوانەیش‪ :‬لەدوای من كێ‌‪ ،‬بەرزە كۆلیلە‪،‬‬ ‫بێدارانی شــەو‪ ،‬بیرناچێ‌‪ ،‬لێم دوربــە‪، ..‬‬ ‫سەبارەت بەحەزو ئاوات‌و بەرهەمی گۆرانی‪،‬‬ ‫شەهریار بە «چاودێر»ی راگەیاند‪:‬سەرەتای‬ ‫كاری هونەریم دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪،2005‬‬ ‫ئەوكات لەپێشبڕكێیەكدا بۆ دەنگخۆشی‬ ‫نــاوچــەی شــــارەزور توانیم پلەی دوەم‬ ‫بەدەستبهێنم‪ ،‬دواتــر لەساڵی ‪ 2006‬دا‬ ‫بەشداریم لەبەرنامەی «كوردستار»ی‬ ‫كەناڵی كوردسات كرد‪ ،‬یەكەمین بەرهەمیشم‬ ‫ساڵی ‪ 2008‬بــاوكــردەوە بەناوی «پێش‬ ‫مردن مردم» خاوەنی هەشت كلیپی گۆرانیم‬ ‫لەگەڵ «ســی دی»یـــەك كە لەنۆ تراك‬ ‫پێهاتوە‪ ،‬لەئێستاشدا سەرقاڵی ئامادەكردنی‬ ‫«سی دی «یەكم‌و زۆربەی كارەكانی بەكۆتا‬ ‫هاتوە‪ ،‬دو كلیپی نوێشم ئامادەیە كە یەكیان‬ ‫بۆ كوردستانەو ئەویتریان گۆرانییەكی‬ ‫فۆلكلۆرییە‪.‬‬

‫سەبارەت بەقەیرانی هونەریی كوردی وتی‪:‬‬ ‫خۆم لەو ئاستەدا نابینم كە باسی هونەری‬ ‫كــوردی بكەم‪ ،‬چونكە هونەری رەسەنی‬ ‫كوردی زۆر لەوە گەورەترە كە من لەئێستادا‬ ‫قسەی لەسەر بكەم‪ ،‬بەاڵم بەئاقارێكی باشدا‬ ‫ناڕوا‪ ،‬بەتایبەت لەئێستادا كە هەند ‌ێ كار‬ ‫كراوە هیچ مۆركێكی هونەری كوردی پێوە‬ ‫نییە‪ ،‬پەیوەندی نێوان گۆرانی‌و موزیكی‬ ‫كوردی كاڵ بۆتەوە‪ ،‬بەشێوەیەكی گشتیی‬ ‫لەزۆربەی كارەكاندا موزیكی بیانی‌و فارسی‌و‬ ‫توركی زاڵەو بەكاردەهێنرێت‪.‬‬

‫دەقی نوێ‬ ‫ژمارەکانی داهاتوو‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ذمارة (‪ )466‬دووشةممة ‪ 201٥/7/27‬ثاشكؤيةكي هةفتانةي ِرةخنةيي ئةدةبي ِرووناكبرييية‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫یەشار کەمال لە گەالوێژ دەبێت‬ ‫گەالوێژ بۆ نووسەران‪ :‬بابەتەکانتان بنێرن‬ ‫بمرە‪ ،‬بەاڵم ئەم سەد ڕۆمانە بخوێنەوە‬ ‫تێلیگراف خوێنەران ئاراستە دەکات‬ ‫شااڵو حەبیبە‬ ‫(نۆ سەر وێنەکە)‬ ‫گوستاڤ فلۆبێر پاش کارکردن لە ڕەشنووسی‬ ‫«مەدام بوڤاری»ـدا‪.‬‬

‫وەک نەریتی سااڵنەی خۆی‪،‬‬ ‫بنکەی ڕووناکبیریی گــەالوێــژ‬ ‫ئەمساڵیش فێستیڤاڵی ئەدەبی و‬ ‫ڕووناکبیریی خۆی ساز دەکات و‬ ‫سەرۆکی بنکەکەیش زانیارییەکان‬ ‫دەخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫بــڕیــار وایــــە نــۆزدەهــەمــیــن‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ لە سلێمانی‬ ‫و لە ‪ ١٩‬تا ‪ ٢٠١٥_١١ _٢٢‬ساز‬ ‫بدرێت‪ .‬بەو بۆنەیەشەوە د‪ .‬نەوزاد‬ ‫ئەحمەد ئەسوەد‪ -‬سەرۆکی بنکەی‬ ‫ڕووناکبیریی گەالوێژ لە «ڕەخنەی‬ ‫چاودێر»ـەوە داوای لە نووسەران‬ ‫کرد کە بابەتەکانیان بنێرن و لە‬ ‫‪ ٨_١٥‬بۆ ‪ ١٠_١‬بابەتی شیعر و‬ ‫چیرۆک و لێکۆڵینەوە بۆ پێشبڕکێی‬ ‫فێستیڤاڵ وەردەگیرێت‪ .‬سەبارەت‬ ‫بە تەوەرە گرنگەکانی فێستیڤاڵ‪،‬‬ ‫ئــەســوەد ئــامــاژەی بـــەوە کرد‬ ‫«یەکێک لە تــەوەرە گرنگەکانی‬ ‫ئەمساڵی فێستیڤاڵ بریتییە‬ ‫لــە تــەرخــانــکــردنــی ڕۆژێـــک بۆ‬ ‫ڕۆماننووسی کۆچکردووی کورد‪،‬‬ ‫یەشار کەمال‪ ،‬بە ئامادەبوونی‬ ‫خاتوو ئائیشە بابانی خێزانی‪».‬‬ ‫فێستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬ماوەی ‪١٨‬‬ ‫ساڵە بە بەردەوامی و لە پاییزی‬ ‫هەموو ساڵێکدا لە سلێمانی ساز‬ ‫دەکرێت و بێجگە لە نووسەرانی‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬نووسەرانی بیانی لە ئێران‬ ‫و تورکیا و واڵتانی عەرەبی و‬ ‫ئەورووپاوە بانگێشت دەکرێن و‬ ‫لە کۆتایییشدا خەاڵتی یەکەم تا‬ ‫سێهەم‪ ،‬بۆ شیعر و چیرۆک و‬ ‫لێکۆڵینەوە دابەش دەکرێن‪.‬‬ ‫بابەتەكانتان لەرێگەی ئەم‬ ‫ئیمەیڵەوە بنێرن‬ ‫‪gelawij19@gmail.com‬‬

‫جۆن لی کێری‬ ‫(‪ )٩٢‬کێڵگەی ڕاحەت و سارد‪ /‬ستێال گیبۆنز‬ ‫(‪ )٩١‬چیرۆکی گێنجی‪ /‬الدی موراساکی‬

‫«بەکر شوانی لە تورکییەوە وەری گێڕاوە‪».‬‬ ‫(‪ )٦٠‬سەد ساڵ تەنیایی‪ /‬گابرێل گارسیا مارکیز‬ ‫«ئەحمەدی مەال لە زمانی یەکەمەوە سەرقاڵی‬ ‫وەرگێڕانیەتی‪».‬‬ ‫(‪ )٥٩‬کێڵگەکانی لەندەن‪ /‬مارتین ئامیس‬ ‫(‪ )٥٨‬ئەفسەرە دڕندەکان‪ /‬ڕۆبێرتۆ بۆالنۆ‬ ‫(‪ )٥٧‬گەمەی تیلە شووشەیییەکان‪ /‬هێرمان‬ ‫هیسە‬ ‫(‪ )٥٦‬تەپڵی تەنەکە‪ /‬گوینتەر گراس‬ ‫«کەریم پەڕەنگ وەری گێڕاوە و هێشتا چاپ‬ ‫نەبووە‪».‬‬ ‫(‪ )٥٥‬ڤییەننا‪ /‬دەبلیو جی سیبۆڵد‬ ‫(‪ )٥٤‬لۆلیتا‪ /‬ڤالدیمێر نابۆکۆڤ‬ ‫«تــوانــا حــەمــەنــووری لــە عــەرەبــیــیــەوە وەری‬ ‫گێڕاوە‪».‬‬ ‫(‪ )٥٣‬چیرۆکی ژنە خزمەتکارەکە‪ /‬مارگارێت‬ ‫ئۆتوود‬ ‫(‪ )٥٢‬پاسەوانێک لە مەزرا‪ /‬جەی‪ .‬دی‪ .‬سالنجەر‬ ‫«ژوان جەالل لە ئینگلیزییەوە وەری گێڕاوە‪».‬‬ ‫(‪ )٥١‬دنیای ژێرزەمین‪ /‬دۆن دەلیلۆ‬

‫پۆوڵ‬ ‫(‪ )٣١‬سویتی فەرەنسی‪ /‬ئیرن نیمرۆفسکی‬ ‫(‪ )٣٠‬قەرەبوو‪ /‬یان مەک ئیڤان‬ ‫(‪ )٢٩‬ژیان‪ ،‬ڕێبەری سوود‪ /‬جۆرج پیێرس‬ ‫(‪ )٢٨‬تۆم جۆنز‪ /‬هێنری فێڵدینگ‬ ‫(‪ )٢٧‬فڕانکشتاین‪ /‬ماری شیلی‬ ‫(‪ )٢٦‬کرانفۆرد‪ /‬ئێلیزابێت گاسکڵ‬ ‫(‪ )٢٥‬بەردی مانگ‪ /‬ڤیلکی کۆڵینز‬ ‫(‪ )٢٤‬ئۆلیسس‪ /‬جیمز جۆیس‬ ‫«محەمەد ڕەمەزانی لە ئینگلیزییەوە سەرقاڵی‬ ‫وەرگێڕانیەتی‪».‬‬ ‫(‪ )٢٣‬مەدام بوڤاری‪ /‬گۆستاڤ فلۆبێر‬ ‫«جەبار سابیر لە فارسییەوە وەری گێڕاوە‪».‬‬ ‫(‪ )٢٢‬ڕێیەک بەرەو هیندستان‪ /‬ئەی ئێم فۆرستەر‬ ‫(‪ /١٩٨٤ )٢١‬جۆرج ئۆروێڵ‬ ‫«حەکیم کــاکــەوەیــس لــە سوێدییەوە وەری‬ ‫گێڕاوە‪».‬‬

‫(‪ )٩٠‬لەژێر تۆڕدا‪ /‬ئیریس مۆردۆخ‬ ‫(‪ )٨٩‬دەفتەریادداشتە ئاڵتوونییەکە‪ /‬دوریس‬ ‫سایتی تێلیگراف‪ ،‬ڕۆژی سێشەممەی ڕابــردوو‪ ،‬لسینگ‬ ‫(‪ )٨٨‬یوگنی ئانگین‪ /‬ئەلکساندەر پوشکین‬ ‫بە پێی بۆچوون و پێشنیارەکانی ڕەخنەگران و‬ ‫(‪ )٨٧‬لە ڕێ‪ /‬جەک کێرواک‬ ‫نووسەرانی جیهانی‪ ،‬سەد ڕۆمانی لە ئەدەبیاتی‬ ‫(‪ )٨٦‬باوکە گۆریۆ‪ /‬ئۆنۆرێ دۆ بالزاک‬ ‫جیهان هەڵبژاردوون‪ ،‬کە خوێنەران پێویستە بەر لە‬ ‫(ئەحمەدی مەال لە فەرەنسییەوە وەری گێڕاوە‪).‬‬ ‫مردن بیانخوێننەوە و هەلی چێژوەرگرتن لەم کتێبانە‬ ‫(‪ )٨٥‬سوور و ڕەش‪ /‬ستاندال‬ ‫لە کیس خۆیان نەدەن‪.‬‬ ‫(سیامەند شاسواری لە ئینگلیزییەوە وەری‬ ‫«ئـــەو ســەد کتێبەی بــەر لــە مـــردن دەبێت‬ ‫بیانخوێنیتەوە» نەریتێکە سااڵنی ساڵە سایت گێڕاوە‪).‬‬ ‫(‪ )٨٤‬سێ چەکدار‪ /‬ئەلکساندەر دۆما‬ ‫و ڕۆژنامە جیهانییەکان پەیڕەوی دەکــەن و هەر‬ ‫(‪ )٨٣‬ژێرمیناڵ‪ /‬ئەمیل زۆال‬ ‫سایت و ڕۆژنامەیەک بە پێی بۆچوونی نووسەران و‬ ‫(‪ )٨٢‬بێگانە‪ /‬ئەلبێر کامو‬ ‫شارەزایانی خۆیان‪ ،‬ئەم لیستە دەخەنە ڕوو‪ .‬ئاسایی‬ ‫«حەمەکەریم عارف لە فارسییەوە‪ /‬د‪ .‬موحسین‬ ‫لەم لیستەدا ناوگەلێکی زۆرمان بەر چاو دەکەون‪ ،‬کە‬ ‫هێندێکیان ناناسین و هێندێکیمان خوێندوونەتەوە و ئەحمەد عومەر‪ ،‬لە فەرەنسییەوە‪ /‬بە جیا وەریان‬ ‫هێندێکیش هێشتا ماون کە وەربگێڕدرێن‪ .‬ئێمە لە گێڕاوە»‬ ‫(‪ )٢٠‬تریسترام شیندی‪ /‬لورانس ستێرن‬ ‫(‪ )٨١‬ناوی گوڵەباخ‪ /‬ئۆمبێریۆ ئێکۆ‬ ‫خستنەڕووی لیستەکەدا‪ ،‬هەوڵمان داوە ئەو کتێبانە‬ ‫(‪ )١٩‬جەنگی دنیاکان‪ /‬ئێچ‪ .‬جەی‪ .‬ویڵز‬ ‫دەستنیشان بکەین کە بە کوردی هەن‪ ،‬هەروەها ئەو‬ ‫(‪ )١٨‬خاکەناز‪ /‬ئێڤلین ڤاوف‬ ‫کتێبانەیش کە بە پێی زانیارییەکانی ئێمە‪ :‬یان لەژێر‬ ‫(‪ )١٧‬تیز لە دۆربرۆیلەوە‪ /‬تۆماس هاردی‬ ‫(‪ )٥٠‬دڵدار‪ /‬تۆنی مۆریسۆن‬ ‫(‪ )٨٠‬ئۆسکار و لوسیندا‪ /‬پیتەر کاری‬ ‫چاپدان‪ ،‬یان خەریکن وەردەگێڕدرێن‪.‬‬ ‫(‪ )١٦‬تاوێری برینگتۆن‪ /‬گراهام گرین‬ ‫(‪ )٤٩‬هێشووەکانی تووڕەیی‪ /‬جان ستاینبەک‬ ‫(‪ )٧٩‬زەریای مەزنی ساراگۆسا‪ /‬جین ڕایس‬ ‫تایبەتمەندییەکی ئەم لیستە ئەوەیە‪ ،‬کە لەوانەیە‬ ‫(‪ )٤٨‬بڕۆ بە شاخەکان بڵێ‪ /‬جەیمز باڵڤین‬ ‫(‪ )٧٨‬سەربوردەکانی ئالیس لە سەرزەینی‬ ‫لە ناوهێنانی هێندێک نووسەردا‪ ،‬خوێنەران کتێبێکی‬ ‫(‪ )١٥‬ڕازی خەڵکانی ڤۆستەر‪ /‬پی جی وۆدهاوس‬ ‫(‪ )٤٧‬سووکەڵەیی لەتاقەبەدەری بوون‪ /‬میالن‬ ‫تری هەمان نووسەریان پێ باش بێت‪ ،‬یان دەشێت سەمەرەدا‪ /‬لویس کاڕۆڵ‬ ‫(‪ )١٤‬بەرزایییەکانی وێزەرینگ‪ /‬ئێمیلی بڕۆنتێ‬ ‫کوندێرا‬ ‫(‪ )٧٧‬کاچ ‪ /٢٢‬جۆزێف هیڵەر‬ ‫هێشتا هەبن نووسەرانێک کە لێرەدا ناویان نەهاتووە‪،‬‬ ‫(گۆران سەباح غەفوور لە ئینگلیزییەوە وەری‬ ‫گێڕاوە‪».‬‬ ‫وەری‬ ‫فارسییەوە‬ ‫لە‬ ‫نەهایی‬ ‫«عەتا‬ ‫کافکا‬ ‫فرانس‬ ‫دادگایی‪/‬‬ ‫(‪)٧٦‬‬ ‫ولیەم فۆکنەر و ئێرنست هەمنگوەی‪ ،‬بۆ نموونە‪.‬‬ ‫گێڕاوە‪).‬‬ ‫(‪ )٤٦‬بەهاری ژیانی ژان برۆدی خانم‪ /‬مۆریل‬ ‫«دالوەر عەبدوڵاڵ لە عەرەبییەوە‪ /‬عەتا نەهایی‪،‬‬ ‫جیاوازییەکی ئەم لیستە لەگەڵ لیستەکانی پێشوودا‬ ‫(‪ )١٣‬دەیڤد کۆپەرفێڵد‪ /‬چارلز دیکنز‬ ‫سپارک‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە هەوڵی داوە ژانــرە جۆراوجۆرەکان لە فارسییەوە‪ /‬بە جیا وەریان گێڕاوە‪».‬‬ ‫(‪ )١٢‬ڕۆبینسۆن کرۆزۆئێ‪ /‬دانیال دیفۆ‬ ‫(‪ )٤٥‬کونپشکن‪ /‬ئالن ڕاپ گریلت‬ ‫(‪ )٧٥‬سێو لەگەڵ ڕۆزی‪ /‬الوری لی‬ ‫هەڵبژێرێت و ڕۆمانی زانستی‪-‬خەیاڵی‪ ،‬پۆلیسی‪،‬‬ ‫«حەمەکەریم عارف لە فارسییەوە وەری گێڕاوە‪».‬‬ ‫سارتر‬ ‫پۆل‬ ‫ژان‬ ‫هێڵنج‪/‬‬ ‫(‪)٤٤‬‬ ‫نارایان‬ ‫کی‬ ‫ئاڕ‬ ‫مەهاتمادا‪/‬‬ ‫چاوەڕوانیی‬ ‫لە‬ ‫(‪)٧٤‬‬ ‫تاوانکاری و جاسووسییش بخاتە ڕوو‪.‬‬ ‫(‪ /Pride and Prejudice )١١‬جین‬ ‫«بە کوردی هەیە‪».‬‬ ‫(‪ )٧٣‬بەرەی ڕۆژئاوا ئارامە‪ /‬ئیریش ماریا ڕێمارک‬ ‫لە کۆی ئەم ‪ ١٠٠‬کتێبە‪ ٢٦ ،‬کتێبیان بە کوردی‬ ‫ئاستن‬ ‫(‪ )٤٣‬کتێبی کەروێشکەکان‪ /‬جان ئەپدایک‬ ‫«کەریم پەڕەنگ لە ئەڵمانییەوە وەری گێڕاوە‪».‬‬ ‫هەن و خوێنەرانی کورد دەتوانن بیانخوێننەوە‪،‬‬ ‫(‪ )٤٢‬سەربوردەکانی هاکلبری فین‪ /‬مارک تواین‬ ‫(‪ )٧٢‬خوانی ئێوارە لە ڕێستۆرانتی دڵتەنگیدا‪/‬‬ ‫هەڵبەت بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە لەو ‪ ٢٦‬کتێبە‬ ‫ئارسەر‬ ‫سێر‬ ‫باسکرۆیل‪/‬‬ ‫ڕاوییەکانی‬ ‫سەگە‬ ‫(‪)٤١‬‬ ‫تایڵەر‬ ‫ئانێ‬ ‫چەند دانەیەکیان لەژێر چاپدان و یەک‪-‬دوانێکیشیان‪،‬‬ ‫(‪ )١٠‬دۆنکیشۆت‪ /‬سێرڤانتس‬ ‫کانن دۆیل‬ ‫(‪ )٧١‬خەونی خانووە سوورەکە‪ /‬کائۆ ژۆکین‬ ‫بە پێی زانیارییەکانی ئێمە‪ ،‬خەریکە وەردەگێڕدرێن‪.‬‬ ‫«ئەحمەدی قازی وەری گێڕاوە»‬ ‫(‪ )٩‬دالۆڤی خانم‪ /‬ڤێرجینیا وۆڵف‬ ‫(‪ )١٠٠‬پاشای موستیلەکان‪ /‬جەی ئاڕ ئاڕ تاڵکین‬ ‫(‪ )٨‬ڕسوایی‪ /‬جەی ئێم کۆئێتزی‬ ‫وارتۆن‬ ‫ئێدیت‬ ‫شادی‪/‬‬ ‫ماڵی‬ ‫(‪)٤٠‬‬ ‫المپدۆرا‬ ‫دی‬ ‫توماس‬ ‫جۆزێپ‬ ‫پڵینگ‪/‬‬ ‫(‪)٧٠‬‬ ‫(‪ )٩٩‬کوشتنی باڵندەی الساییکەرەوە‪ /‬هارپەر‬ ‫(‪ )٧‬جین ئایێر‪ /‬شارلۆت بڕۆنتێ‬ ‫(‪ )٣٩‬هەموو شتێ لەناو دەچێت‪ /‬چینوا ئاچێ بێ‬ ‫(‪ )٦٩‬ئەگەر شەوێک لە شەوانی زستان ڕێبوارێک‪/‬‬ ‫لی‬ ‫(‪ )٦‬گــەڕان بۆ کاتی لەدەستچوو‪ /‬مارسێل‬ ‫(‪ )٣٨‬گاتسبیی مەزن‪ /‬سکۆت فیتزجێڕاڵد‬ ‫«لۆنا دڵشاد مەریوانی لە ئینگلیزییەوە وەری ئیتالۆ کالڤینۆ‬ ‫پرووست‬ ‫«ســەیــوان محەمەد لــە ئینگلیزییەوە وەری‬ ‫(‪ )٦٨‬بەرکەوتن‪ /‬جەی جەی باالرد‬ ‫گێڕاوە و هێشتا چاپ نەبووە‪».‬‬ ‫«سیامەند شاسواری لە ئینگلیزییەوە وەری‬ ‫گێڕاوە‪».‬‬ ‫نایپول‬ ‫ئێس‬ ‫ڤی‬ ‫ڕووبارەکەدا‪/‬‬ ‫پێچی‬ ‫لە‬ ‫(‪)٦٧‬‬ ‫تاگوور‬ ‫ڕابیندڕانات‬ ‫(‪ )٩٨‬زێد و جیهان‪/‬‬ ‫گێڕاوە و هێشتا چاپ نەبووە‪».‬‬ ‫(‪ )٣٧‬سەرپەرشت‪ /‬ئەنتۆنی ترۆلۆپ‬ ‫(‪ )٦٦‬تاوان و سزا‪ /‬ڤیۆدۆر دۆستۆیۆڤسکی‬ ‫(‪ )٩٧‬ڕێبەری ڕێبوارانی بێپارە بۆ کاکەشان‪/‬‬ ‫(‪ )٥‬دڵی تاریکی‪ /‬جۆزیف کۆنراد‬ ‫(‪ )٣٦‬بێنەوایان‪ /‬ڤیکتۆر هوگۆ‬ ‫«ڕەووف بێگەرد لە فارسییەوە وەری گێڕاوە‪».‬‬ ‫دۆگاڵس ئادامز‬ ‫«یاسین محەمەد لە ئینگلیزییەوە وەری گێڕاوە و‬ ‫(‪ )٦٥‬دوکتۆر ژیڤاگۆ‪ /‬بۆریس پاسترناک‬ ‫(‪ )٩٦‬هەزارویەکشەوە‬ ‫«محەمەد شڵماشی کورتکراوەی ئەم ڕۆمانەی هێشتا چاپ نەبووە‪».‬‬ ‫وەرگێڕاوە‪».‬‬ ‫(‪ )٦٤‬سێیینەی قاهیرە‪ /‬نەجیب مەحفووز‬ ‫«جەوهەر مەحموود داراغا لە عەرەبییەوە وەری‬ ‫(‪ )٤‬پۆرترەیتی خانمێک‪ /‬هێنری جیمز‬ ‫(‪ )٣٥‬جیمی خۆشبەخت‪ /‬کینگسلی ئامیس‬ ‫(‪ )٦٣‬مەسەلە سەیرەکەی دوکتۆر جەکیل و کاک‬ ‫گێڕاوە‪».‬‬ ‫(‪ )٣‬ئانا کارنینا‪ /‬لیۆ تۆلستۆی‬ ‫(‪ )٣٤‬خەوی مەزن‪ /‬ڕایمۆند چندلەر‬ ‫هاید‪ /‬ڕۆبێرت لویس ستیڤنسن‬ ‫(‪ )٩٥‬ئازارەکانی ڤۆڵتەری الو‪ /‬فۆڵگانگ گۆتە‬ ‫«ئەمین گەردیگالنی لە فارسییەوە وەری گێڕاوە»‬ ‫(‪ )٣٣‬کالریسا‪ /‬سامۆئێل ڕێچاردسۆن‬ ‫(‪ )٦٢‬سەفەرەکانی گالیڤەر‪ /‬جۆناسان سۆیڤت‬ ‫(‪ )٩٤‬مندااڵنی نیوەشەو‪ /‬سەلمان ڕوشدی‬ ‫(‪ )٢‬موبی دیک‪ /‬هێرمان مێلڤیڵ‬ ‫ئەنتۆنی‬ ‫ڕۆژگاردا‪/‬‬ ‫مۆسیقای‬ ‫لەگەڵ‬ ‫سەما‬ ‫(‪)٣٢‬‬ ‫پاموک‬ ‫ئۆرهان‬ ‫سوورە‪/‬‬ ‫ناوم‬ ‫من‬ ‫(‪)٦١‬‬ ‫جاسووس‪/‬‬ ‫(‪ )٩٣‬تینکەر‪ ،‬بەرگدروو‪ ،‬سەرباز‪،‬‬ ‫(‪ )١‬میدڵ مارچ‪ /‬جۆرج ئەلیووت‬

‫ژمار ‌ه (‪ )466‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/27‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫گالێری‬ ‫میوزیگ‬ ‫دیاری قەرەداغی‬

‫دوو هه‌فت‌ه جارێک ده‌ینووسێت‬

‫دڵ و ڕیتم‬

‫مردن لە پێخەفێکی سپیدا‬ ‫سەبارەت بە ڕۆمانی نەخۆشیی مەرگ‬ ‫کاترینە کییەلوس‬ ‫و‪ .‬لە سوێدییەوە‪ :‬کەریم تاقانە‬ ‫ساختمانی چیرۆکەکە زۆر سادەیە‪:‬‬ ‫پیاوێک‪ ،‬ژنێک‪ ،‬زەریا‪ ،‬مەالفە سپییەکە‬ ‫و هەڵبەت مەرگیش‪ .‬گێڕەرەوە دەنگێکە‬ ‫لە شوێنێکی نادیارەوە ڕاستەوخۆ‬ ‫لەگەڵ پیاوەکەدا قسە دەکات‪ .‬لەبارەی‬ ‫ئەو شتەوە قسە دەکات کە ڕووی داوە‪.‬‬ ‫ئەو شتە کە بینیویەتی‪ .‬ئەو شتە‬ ‫کە ئەو بیری لێ دەکاتەوە‪ .‬مەوداکە‪،‬‬ ‫گشتییە‪ .‬چ لە باری کات و چ لە باری‬ ‫شوێنەوە‪.‬‬ ‫پیاوەکــە ئــەم ژنــەی بــۆ چەنــد‬ ‫ڕۆژێــک بــە کــرێ گرتــووە‪ .‬دەیەوێــت‬ ‫لەڕێــگای ڕووبەڕووبوونــەوە لەگــەڵ ئەو‬ ‫(مرۆڤێکــی دیکــە)دا‪ ،‬لەگــەڵ خۆیــدا‬ ‫بەرەوڕوو ببێتەوە‪ .‬لەشی پیاوەکە‪ ،‬تەنیا‬ ‫ماددەیەکــی مــردووە‪ .‬ئــەو‪ ،‬ســەرەڕای‬ ‫ئــەوە کە زیندووە ‪ -‬مــردووە و ئەمەیش‬ ‫ئۆقرەی لێ هەڵگرتووە‪ .‬ژنەکە دەتوانێت‬ ‫ناو لە نەخۆشــییەکەی بنێت‪ .‬دەڵێت کە‬ ‫نەخۆشــییەکەی ئــەوی بینیــوە‪ ،‬دەڵێت‬ ‫کــە هەر لەبــەر ئەوەیش بــووە لەگەڵیدا‬ ‫هاتووە‪.‬‬ ‫دەقەکــە بــە جۆرێــک دەبێتــە‬ ‫لێکدانــەوەی بــارودۆخ‪ :‬لەســۆنگەی‬ ‫نەخۆشــیی مەرگەوە‪ .‬پیــاوە‪ ،‬چاوی بە‬ ‫ژنــە دەکەوێــت‪ ،‬ژنــە بە پیــاوە دەڵێت‬ ‫کە تووشــی نەخۆشــی بووە‪ .‬نەخۆشیی‬ ‫کوشندە‪.‬‬ ‫نەخۆشــیی وەک‪« :‬ئــه‌و که‌ســه‌ی‬ ‫تووشــی بووه‪ ،‬نازانێ که هەڵی گرتووە‪،‬‬ ‫که‌ مه‌رگی هه‌ڵگرتووه‌‪».‬‬ ‫نەخۆشــیی وەک‪« :‬ئــه‌و ده‌بــێ‬ ‫بمــرێ بە بێ ئه‌وه‌ی پێــش له‌وه‌ ژیانێک‬ ‫ژیابــێ که به‌هۆیه‌وه بمــرێ‪ ،‬به‌ بێ هیچ‬ ‫ئاشــانایییەک له‌بــاره‌ی شــتێکی وەک‬ ‫ژیانەوە‌‌ که به‌هۆیه‌وه‌ بمرێ‪».‬‬ ‫ئــه‌و دیدارانــەی لەنێــوان ژنەکــە و‬ ‫پیاوەکــەدا ڕوو دەدەن‪ ،‬ناکرێــت پێیــان‬ ‫بڵێیــن دیــدار‪ .‬پیاوەکە بــە دوای یەکدا‬ ‫ستراتیژیی قێزەون تاقی دەکاتەوە‪ .‬ئەو‪،‬‬ ‫بە دژی ژنەکە و بە هیوایەکی بێهوودەوە‪،‬‬ ‫خــۆی دەخاتــە دۆخــی نائومێدییەوە تا‬ ‫بەڵکوو ژنەکە پێی بڵێت چیی لە باردایە‪.‬‬ ‫تــا بەڵکــوو ژنەکە پێی بڵێــت کێیە‪ ،‬یا‬ ‫ئەوەیــە‪ .‬ئەمە وەک ئەوە وایە ئاســن بە‬ ‫ســاردی بکوتیــت‪ .‬نەک لەبــەر ئەوە کە‬

‫ژنەکــە نایەوێت‪ ،‬بەڵکــوو لەبەر ئەوە کە‬ ‫ژنەکــە دەزانێــت «خۆشەویســتی» بەو‬ ‫شێوەیە ناکرێت‪.‬‬ ‫نەخۆشــیی مەرگ بڕســتی پیاوەکە‬ ‫دەبڕێــت و لــێ ناگەڕێــت عاشــق ببێت‪.‬‬ ‫ئەو هەڵدەکوتێتە ســەر ژنەکە و پاشــان‬ ‫ناچــار دەگەڕێتەوە دواوە‪ .‬ئەمە شــێتی‬ ‫دەکات‪ :‬ئەمــە‪ ،‬کە بــەردەوام بەناچاری‬ ‫دەگەڕێتــەوە نێو خەســڵەتەکانی خۆی‪.‬‬ ‫پیاوەکە تێدەگات کــە ژنەکە بەهێزترە‪.‬‬ ‫تێــدەگات کە ئــەو لــە زووەوە ملکەچی‬ ‫الوازیــی خۆی بــووە‪ ،‬ملکەچــی الوازیی‬ ‫خــودی بوون‪ .‬یــا‪ :‬ژنەکە چی دەزانێت؟‬ ‫ئەو ملکەچ بووە‪.‬‬ ‫ئــەو حەقیقەتە کە ژنەکە کراوەیە و‬

‫وتەیەکــی دیکە‪ ،‬ئەو لە دەســت ژیان و‬ ‫لە دەســت خۆشەویســتی هەڵدێت‪ .‬ئەو‬ ‫نەخۆشیی مەرگی هەیە‪.‬‬ ‫تەقریبــەن هەمــوو دەربڕینەکان لە‬ ‫دەقەکــەدا شــێوەی گریمانــەی هەیــە‪.‬‬ ‫دەقەکە هەوڵی هیچ شتێکی دیکە نادات‪،‬‬ ‫ئــەوە نەبێت کە لە دواییدا ببێتە کارێکی‬ ‫جێــی ڕامان‪ .‬گێڕەرەوە لــە هەر کونج و‬ ‫کەلەبەرێکدا مەرجی شاراوە دادەنێت‪:‬‬ ‫« تــۆ ده‌بــوو بتتوانیایه پاره‌ی پێ‬ ‫بده‌ی‪».‬‬ ‫«ڕۆژی دواتر لەوانەیە لەپڕ هەســت‬ ‫بە نەبوونی ئەو لە ژوورەکەدا بکەی‪».‬‬ ‫مەگەر نا؟‬ ‫چیرۆکەکــە لەنێوان ڕێگا لەبارەکاندا‬

‫تەقریبەن هەموو‬ ‫دەربڕینەکانی ڕۆمانی‬ ‫«نەخۆشیی مەرگ» شێوەی‬ ‫گریمانەی هەیە‪ .‬دەقەکە‬ ‫هەوڵی هیچ شتێکی دیکە‬ ‫نادات‪ ،‬ئەوە نەبێت کە لە‬ ‫دواییدا ببێتە کارێکی جێی‬ ‫ڕامان‬ ‫ناســک‪ ،‬دەبێتە هۆکار تا ژنەکە گەمەکە‬ ‫بباتەوە‪ ،‬تا لە پیاوەکە بباتەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئــەو کاتانەیش کە خەوتــووە و پیاوەکە‬ ‫بیر لــەوە دەکاتــەوە بیکوژێت‪ .‬پیاوەکە‬ ‫نایکوژێت‪ .‬ژنەکــە لەڕێگای قبووڵکردنی‬ ‫الوازییەکــەوە‪ ،‬بە پێچەوانــەی پیاوەکە‪،‬‬ ‫پێگەیەکــی دۆزیوەتــەوە کــە دەتوانێت‬ ‫لێیەوە ژیان دەســت پێ بکات‪ .‬پیاوەکە‬ ‫قــەت ئــەوە نــاکات‪ .‬ئــەو ناتوانێــت‬ ‫ئینسانییەتی خۆی بە شێوەیەکی دیکە‪،‬‬ ‫بێجگــە لەوە کــە پێی وایە مەســەلەکە‬ ‫لــە پیاوەتیکەوتنــە ‪ -‬لێــک بداتەوە‪ .‬بە‬

‫هەناســە دەدات‪ .‬نــە چوونــە دەرەوە‬ ‫دەزانێــت‪ ،‬نــە چوونــە ژوورەوە‪ .‬نــە‬ ‫بەرەوپێشــچوون‪ ،‬نە هاتنەدواوە‪ .‬ڕاست‬ ‫هــەر وەک ئــەو پیــاوە کــە بە دەســت‬ ‫نەخۆشــییەوە دەناڵێنێــت‪ .‬لــەوێ‪ ،‬لــە‬ ‫شــوێنێکدا‪ ،‬کاکڵەکــە هەیــە‪ .‬شــێوازی‬ ‫دوراس دەبێتــە جۆرێــک لــە ئامــاژە بۆ‬ ‫خوێنــەر کــە یادەوەریــی ئێمــە چەنــد‬ ‫ناســەقامگیرە و چەند زوو ئاڵوگۆڕی بە‬ ‫ســەردا دێت‪ .‬ئەو خەیاڵە کە حاشای لێ‬ ‫ناکرێ و لە گشــت گێڕانەوەیەکدا هەیە‪.‬‬ ‫وەبیرهێنانــەوەی ڕووداوێــک‪ ،‬خــودی‬

‫یادەوەری دەشــێوێنێت و یەکێکی دیکە‬ ‫بنیــات دەنێــت‪ .‬بــە بــێ هۆ نییــە ژاک‬ ‫الکانی فرانسایی‪ ،‬کە دوکتۆر و شیکاری‬ ‫دەروونییــە ‪ -‬ستایشــی مارگرێت دوراس‬ ‫دەکات چونکــە لە ڕێگــەی ئەدەبییاتەوە‬ ‫ئەو کارە دەکات کە الکان لە تیۆرییەکانی‬ ‫خۆیدا لێکی دەداتەوە‪.‬‬ ‫مــرۆڤ‪ ،‬لــە الی الکان‪-‬دا‪ ،‬لــەو‬ ‫چاوترووکانــەدا کە دەچێتە نێو زمانەوە‪،‬‬ ‫«واقعییەت» بــە جێدەهێڵێت‪ .‬بە تەنیا‬ ‫منداڵە چکۆلەکە لە دۆخێکی سروشــتیدا‬ ‫دەژیــت کــە تێیــدا چ جیاوازییــەک لــە‬ ‫گۆڕێــدا نییە‪ :‬دۆخێک کــە تێیدا «من»‬ ‫و دنیــای دەورەدراو‪ ،‬یەکــە‪ .‬لــە هەمان‬ ‫ئــەو چاوترووکانــەدا کە ئێمــە کەڵک لە‬ ‫زمــان وەردەگریــن هەتا خۆمــان و دنیا‬ ‫لێک بدەینەوە‪ ،‬ئەم دوانە بە شێوەیەکی‬ ‫حاشــاهەڵنەگر لێک جیا دەبنەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫ئەو شــتەیە کە زمان دەیکات‪ .‬وەختێک‬ ‫پیاو چووە نێــو دنیاکەیەوە‪ ،‬گەڕانەوەی‬ ‫بۆ نییە‪.‬‬ ‫کاتێــک ژنەکــە‪ ،‬لــە دەقەکــەی‬ ‫دوراس‪-‬دا‪ ،‬پیاوەکــە بــە جێدە‌هێڵێــت‪،‬‬ ‫پیاوەکــە ئەوجا عاشــقی دەبێــت‪ .‬تەنیا‬ ‫خۆشەویستییەک کە دەتوانێت ئەزموونی‬ ‫بــکات‪ ،‬ئەوەیــە کــە پێش ئــەوە ڕووی‬ ‫دابێت‪ ،‬لە دەســتی چــووە‪ .‬ئەوین‪ ،‬هەر‬ ‫وەک ڕاوێکــی هیوابڕاو بە دوای شــتێکدا‬ ‫کــە بوونی نییە‪ ،‬وێنا کراوە‪ .‬پیاوەکە لە‬ ‫کۆتاییــدا بە جۆرێک لە جۆرەکان دۆڕاوە‬ ‫(لەباتیی ئەوە کە دڵخۆش بێت‪).‬‬ ‫فاوستی گۆتە‪ ،‬لە هەمان چاوترووکاندا‬ ‫کــە بــەو چاوترووکانە تێپــەڕە دەڵێت‪،‬‬ ‫«سەبر کە‪ ،‬تۆ زۆر جوانیت»‪ ،‬دەکەوێتە‬ ‫چنگی شەیتانەوە‪ .‬خۆشویستنی ئەوە کە‬ ‫لە دەست چووە‪ ،‬تەنیا لەبەر ئەوە کە لە‬ ‫دەســت چووە‪ ،‬هەر دەڵێیت کێشەیەکی‬ ‫ئاســاییی پیاوانە لە مێژووی ئەدەبییاتی‬ ‫ڕۆژاوادا‪ .‬ئەمــە‪ ،‬بە‌پێــی بیروبۆچوونــی‬ ‫دوراس‪ ،‬نەخۆشــییە‪ .‬چونکە ڕاست وەک‬ ‫الکان‪ ،‬دوراس پێــی وایــە کــە تەنانەت‬ ‫جۆرێکــی دیکە لــە خۆشویســتن هەیە‪.‬‬ ‫جۆرێک کە وەهم نییە‪ .‬خۆشەویستییەک‬ ‫لــەو دیــوی هەمــوو کەموکووڕییەکان و‬ ‫مــەرزەکان‪ .‬خۆشەویســتییەک کــە لــە‬ ‫نەشــەی ئەوەدا دەژیت کە بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ڕاســت پێچەوانەی‪« :‬ســەبر کە‪ ،‬تۆ زۆر‬ ‫جوانی‪».‬‬ ‫ســەرنج‪ :‬نەخۆشــیی مەرگ‪ ،‬مارگرێت‬ ‫دورس‪١ -‬ـی ‪ ،٨‬لە ناوەندی غەزەلنووس‪،‬‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪.‬‬

‫مــرۆڤ ئه‌وه‌ند‌ه ناخی پڕه‌‪ ،‬ک ‌ه پێویســتی ب ‌ه زمانێكی موجــه‌ڕەد‌ه تا گوزاره‌ی‬ ‫لــێ بكات‪ ،‬ئه‌و زمانه‌ش هێند‌ه خودایی ‌ه ك ‌ه هه‌ڵگری په‌یام ‌ه گه‌وره‌كانی ئاســمانه‌و‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ش لق و پۆپی هه‌ڵگرتوو‌ه هه‌ر ک ‌ه گوێبیستی‌بیت ده‌تخات ‌ه سه‌ر باڵی هه‌ر‬ ‫په‌لێكی و به‌شنه‌ی ئاواز‌ه ڕه‌نگینه‌كانی ده‌تهێنێ‌و ده‌تبات‪.‬‬ ‫هه‌ســتکردنی به‌رده‌وام ب ‌ه ترپه‌ی دڵ به‌ســ ‌ه ک ‌ه ل ‌ه سیحری میوزیک بگه‌ی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ڕیتم ‌ه به‌رده‌وامه‌ی ک ‌ه ب ‌ه سروشتیكی خودایی ده‌ژه‌نرێ‪ ،‬جارێک هێواش‪ ..‬ده‌مێک‬ ‫خێرا و خێراتر‪ ..‬زۆربه‌ی کاته‌کانیش هاوچوون و جێگیر ل ‌ه لێداندا‪ ،‬له‌وە ده‌گه‌ین که‌‬ ‫جواڵندنی ده‌ست و قاچه‌کانیش هێمای ‌ه بۆ بوونی جه‌سته‌یه‌کی جواڵوی میوزکیانه‌‬ ‫ک ‌ه زۆربه‌ی کات خۆمان ته‌فسیرمان بۆی نییه‌‪ ،‬یان بێ ئاگاین لێی‪.‬‬ ‫ترس جۆر‌ه ڕیتمێکی ژیانمان ده‌داتێ‪ ،‬ســۆزی ده‌روێشــیان ‌ه ڕیتمێکی جوداتره‪،‬‬ ‫عاشــقبوون ده‌مانخا‌ت ‌ه ســه‌ر ڕیتمێکی هێمنتر‪ ،‬ل ‌ه ئاشتیدا جۆرێکی تر و ل ‌ه شه‌ڕ و‬ ‫جه‌نگدا ئه‌و ڕیتم ‌ه شــێتانه‌تره‌‪ ،‬ب ‌ه ســه‌رنجێکی خێرا له‌و‌ه ده‌گه‌ین ک ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫گۆڕینی ئه‌و فر‌ه ڕیتمان ‌ه دڵه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ده‌مه‌ی کۆرپ ‌ه ل ‌ه سکی دایکیدای ‌ه ته‌نها شتێک گوێبیست و پێی وابه‌سته‌یه‌‬ ‫ترپه‌ی دڵی دایکیه‌تی‪ .‬وات ‌ه له‌و شــوێنه‌دا هه‌موو ده‌نگه‌کان کپ و خامۆشــن ته‌نها‬ ‫ده‌نگێــک بااڵیــ ‌ه ئه‌ویش ترپه‌ی دڵه‌که‌ی ‌ه (ترپ ترپ ترپ) بۆی ‌ه ئه‌و کاته‌ی له‌دایک‬ ‫ده‌بێــت و دێتــ ‌ه دنیــا‌و‌ه یه‌که‌م شــت ک ‌ه لێی داده‌بــڕێ ئه‌و (ترپ تــرپ ترپ)ه‌ی‬ ‫دڵــی دایکه‌که‌یه‌‪ ،‬ڕاســته‌وخۆ ده‌ســت ب ‌ه گریــان ده‌کات و ئه‌و ده‌نگــه‌ی ده‌وێت و‬ ‫پێویستیه‌ت ‌ی ک ‌ه لێی دابڕاوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ب ‌ه کرده‌یه‌کی الشعوریی و خودایی‪ ،‬دایکه‌ک ‌ه که‌‬ ‫کۆرپه‌که‌ی ل ‌ه باوه‌ش ده‌گرێ ئه‌یدا به‌سه‌ر دڵی خۆیدا و ب ‌ه ده‌سته‌کانی ده‌یکێشێ‬ ‫ب ‌ه پشتی مناڵه‌که‌یدا له‌سه‌ر هه‌مان وه‌زن و لێدانی دڵی خۆی یان نزیک له‌و ڕیتمه‬ ‫ک ‌ه منداڵه‌ک ‌ه پێی ئاشنا بووه‌‪ ..‬ده‌بینی هه‌ر زوو منداڵه‌ک ‌ه ل ‌ه گریان ژیر ده‌بێته‌وه‌و‬ ‫ده‌چێته‌و‌ه ئه‌و دۆخ ‌ه گوێگرتنه‌ی جارانی‪.‬‬ ‫ئه‌م سروشتی ڕیتم ویستن ‌ه به‌شێک ل ‌ه هارمۆنی بوونی ده‌نگه‌کان و وابه‌سته‌بوونی‬ ‫مرۆڤ ‌ه ب ‌ه هه‌ست و نه‌ستیه‌و‌ه ک ‌ه له‌دواجاردا ده‌بێت ‌ه سه‌ره‌کیترین توخمی میوزیک‪.‬‬ ‫هارمۆنی‬ ‫ئەگەر ڕیتم و میلۆدی وەک دوو توخمی سەرەکی میوزیک لە ڕێگەی خۆڕسکەوە‬ ‫پێ بگەین‪ ،‬ئەوا زەحمەتە ئەم چەمکە بە بااڵی هارمۆنیدا بکەین بڵێین بە خۆڕسکی‬ ‫پێی دەگەین ئەم ئەفراندنە هۆشــەکییە کە لە چوارچێوەی وێنا جۆراو جۆرەکانی‬ ‫مێشــکی مرۆڤــەو لە ڕێگــەی بەکاربردنی ئــەم توخمە گرنگەی نێــو چوار توخمە‬ ‫ســەرەکییەکەی میوزیــک دەگەینە ئەو ســیحر و ترۆپکە بەنرخانــەی میوزیک کە‬ ‫هەندێکجــار دەوترێ بێ هارمۆنی و ســنعەتەکانی بەکاربردنی هارمۆنی مەحاڵە بە‬ ‫ستاتیکای کۆی توخمە بەکاربراوەکانی تری بەرهەمێکی میوزیکی بەرین‪.‬‬ ‫بۆ ئەوانەی لە میوزیک دەگەن ڕاستەوخۆ درک بە و میانە زیادکراونە دەبەن کە لە‬ ‫هێڵە ئۆرجیناڵییەکەدا هەیە‪ ،‬جا ئایا میانەکە میانەیەکی سیانییە یان شەشییە کە‬ ‫لە زانستی میوزیکدا بە ئۆرگانۆم ناو دەبرێ‪ .‬بەاڵم بۆ گوێگرێکی ئاسایی زیادبوونی‬ ‫ئــەم میانانــە جگە لە پێدانی چێژێکی زیاتر بەر جۆریک لە زەخرەفەکاری میوزیک‬ ‫دەکەوین کە سارسامی و ڕادەی قبوڵکرد ن لە گوێکاندا زیاد دەکات‪ .‬دەبێ هاوڕابین‬ ‫لەگەڵ ئەوەی کە جارێکی تر هارمۆنی خۆی دەبێتە زانستێک کە دەبێ ئەکادیمیانە‬ ‫وەربگێڕدرێت و بخوێنرێت بۆ ئەوەی بتوانین ڕاڤ ‌ه و شــیکاری هەموو ئەو ئاوێزانە‬ ‫دەنگیانــە بیــن کە لە یەک زەمەندا لێ دەدرێ و بەر گوێــکان دەکەوێ‪ ..‬هارمۆنی‬ ‫تەنها فۆرمێک نییە لە قاڵبێکدا ببینرێ و سنوردار کرابێ‪ ،‬هارمۆنی بەوەی ئەنجامی‬ ‫کردە داهێنراوەکانی هەست و مێشکی مرۆڤە لە ڕاستای زانستی میوزیکدا بۆیە هەر‬ ‫لە ڕابەرانی سەدەی حەڤدەهەمەوە لە پێشەوایانی وەک(گیزواڵدۆ) و (مۆنتڤردیو)‬ ‫کاریگەریان بەجێهێشــتووە بۆ هاوچەرخەکانی وەک(ڤاگنەر) و نوێگەرەکانی وەک‬ ‫(سترانفسکی) لە نێو هەر یەکێک لەم ناوانە بۆ سەردەمەکانی خۆیان هەڵساون بە‬ ‫گۆڕانکاریی و تێکشکانی بنەماو ڕێسای هارمۆنی باو‪.‬‬ ‫خه‌یاڵ و وێنه‌ی هۆشه‌کی‬ ‫لــ ‌ه شــیعردا ئه‌م ‌ه بابه‌تێک ‌ه که‌زۆر جاران شــاعیر وابه‌ســته‌ی خه‌یــال و وێنای‬ ‫هۆشه‌کیی ‌ه ب ‌ه گۆڕینی هه‌موو ئه‌و فه‌نکشنانه‌ی ل ‌ه واقیعدا بوونی هه‌ی ‌ه و بیگوازێته‌وه‌‬ ‫بــۆ ئه‌و وێن ‌ه نا مه‌ئلوفانه‌ی ک ‌ه ته‌نهــا ل ‌ه خه‌یاڵدا بوونی هه‌یه‌و جێگای ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌شێ مه‌دلوله‌کان ڕه‌نگێکی ترو تۆنێکی تر وه‌ربگرن ک ‌ه فڕ ‌ی ب ‌ه داله‌و‌ه نه‌بێ‪.‬‬ ‫ناچێته ژێر ڕێساکان‬ ‫‌‌‬ ‫ل ‌ه ڕووی زمانیشه‌وه‌‪ ،‬زمانی خه‌یاڵ تێکه‌ڵ و ئاڵۆزو شێواو‌ه‬ ‫و لۆجێکی زمانه‌وانی‪ ،‬ده‌قاو ده‌ق ئه‌م بۆچوونه‌ش ده‌شکێته‌و‌ه ب ‌ه سه‌ر میوزیکدا‪.‬‬ ‫ئه‌و گه‌مه‌یه‌ی ئاوازدانه‌رێک یان کۆمپۆزه‌رێک یاری پێ ده‌کات له‌گه‌ڵ کۆی ده‌نگه‌‬ ‫به‌رکه‌وتووه‌کانی چوارده‌وری ته‌واو جودای ‌ه له‌ده‌نگ ‌ه واقیعیی ‌ه ئۆرجیناڵییه‌که‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌نگه‌ی دێت ‌ه ناخ و هۆشه‌و‌ه ل ‌ه مێشکدا وێنه‌یه‌ک وه‌رده‌گرێ و ده‌بێت ‌ه خاوه‌ن ڕیتم‬ ‫و ســه‌دای تایبه‌تی خۆی‪ ،‬ده‌شــێ وێنه‌کان نزیک و هاوســۆزی ده‌نگه‌کانی ده‌ره‌وه‌‬ ‫بن‪ ،‬به‌اڵم میوزیســیان ک ‌ه ئیشیان پێ ده‌کات ده‌یخه‌ن ‌ه سه‌ر بارێک ک ‌ه ناسینه‌وه‌ی‬ ‫زه‌حمه‌ت بێ‪ ،‬ئه‌م کرده‌ی ‌ه داهێنان ‌ه ل ‌ه گۆڕینی وێنه‌و ده‌نگی باو بۆ وێنه‌و ده‌نگێکی‬ ‫هۆشــه‌کی تاز‌ه ک ‌ه زاده‌ی که‌ســی داهێنه‌ره‌که‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر بیرمان بێ ل ‌ه فیلمه‌که‌ی‬ ‫(ئه‌مادیوس)دا (مۆزارت) یه‌کێک ل ‌ه هه‌ر‌ه شاکار‌ه ناوازه‌کانی له‌و کاته‌دا درووست‬ ‫کرد کاتێک ک ‌ه ل ‌ه شه‌وێکی دره‌نگدا ده‌گه‌ڕیته‌و‌ه ماڵ وه‌ک پیشه‌ی هه‌موو کاتێ له‌‬ ‫خۆشی و سه‌فا و ڕابواردنی خۆی و به‌جێهێشتنی ژنه‌که‌ی ده‌بێت ‌ه هۆی توڕه‌کردنی‬ ‫خه‌ســووه‌که‌ی و ب ‌ه ده‌نگی به‌رز ئه‌قیژێنی ب ‌ه ســه‌ریدا‪ ،‬ئه‌و هێشتا هه‌ر ل ‌ه قاوقیژی‬ ‫خۆی نه‌که‌وتوو‌ه ک ‌ه (مۆزارت) کۆی تۆنه‌کانی ده‌گۆڕێ بۆ ئاوازێک و وه‌ک شه‌پۆلێک‬ ‫ده‌یهێنێ و ده‌یبا و چه‌ندین باری ڕیتمی و جوڵه‌ی جۆراوجۆری بۆ درووست ده‌کات‪.‬‬ ‫ل ‌ه میوزیکدا ده‌شێ ده‌نگی چه‌خماخه‌یه‌ک کلیلی ئاوازێک بێ‪ ..‬ده‌شێ شه‌قه‌ی باڵی‬ ‫فڕینی مه‌لێک ببێت ‌ه تۆنێک ک ‌ه ئێم ‌ه هه‌رگیز له‌نێو کۆی به‌رهه‌مێکدا نه‌یناسینه‌وه‌‪..‬‬ ‫ئــه‌وه‌ش ئه‌و بار‌ه ده‌نگیی ‌ه ل ‌ه بن نه‌هاتووه‌ی ‌ه ک ‌ه ده‌بن ‌ه ســه‌رچاوه‌ی لێشــاوێک له‌‬ ‫ده‌نگی نوێ و ڕیتمی نوێ‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )466‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/27‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ڕه‌شبردنه‌وه‌ى بۆشایى‬ ‫ل ‌ه دنیاى شیعریى شااڵو حه‌بیبه‌دا‬

‫عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوڵاڵ‬ ‫سه‌ره‌تا‬ ‫هه‌میشه‌ نووسه‌ر پێش ئه‌وه‌ى‬ ‫خودى خۆى بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫نێو (بوون)ى زمانه‌وه‌! ئه‌و قسه‌یه‌‬ ‫به‌ره‌و ئه‌وه‌مان ده‌بات‪ ،‬كه‌ ده‌قى‬ ‫داهێنه‌رانه‌ نه‌ راسته‌وخۆ ده‌كه‌وێته‌ ژێر‬ ‫ده‌سه‌اڵتى بابه‌ت‪ ،‬نه‌ به‌ شێوه‌یه‌كى‬ ‫گشتى (ئیگۆ‪-‬خود‪ ،‬یان من) لێی‬ ‫به‌رپرسیاره‌؟!‬ ‫ئه‌گــه‌ر الیه‌نى (بابه‌تــى) به‌ جۆرێك‬ ‫لــه‌ جــۆره‌كان له‌وێوه‌ ئامــاژه‌ به‌ زمان‬ ‫بكات‪ ،‬كه‌ واده‌كات كرده‌ى تێگه‌یشــتن‬ ‫ئاســان بكه‌وێتــه‌وه‌‪ ،‬ئــه‌وه‌ الیه‌نــى‬ ‫(خــودى) و به‌كارهێنانه‌ تایبه‌تییه‌كانى‬ ‫دانــه‌ر‪ ،‬ئامــاژه‌ بــه‌ مه‌عریفــه‌ و فیكرو‬ ‫خه‌یاڵ ده‌كات‪ .‬الیه‌نى یه‌كه‌م ده‌كه‌وێته‌‬ ‫نێــو مێــژوو‪ ،‬بــه‌اڵم الیه‌نــى دووه‌م به‌‬ ‫هوشیارییه‌وه‌ ده‌لكێت‪ .‬راسته‌ هوشیاریى‬ ‫به‌شــێكى ســه‌ره‌كى ده‌قى داهێنه‌رانه‌ى‬ ‫پێكده‌هێنێــت‪ ،‬به‌اڵم لــه‌ بیرمان نه‌چێ‬ ‫ده‌قى داهێنه‌رانه‌ له‌وێوه‌ ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫كــه‌ كــۆى ده‌ســه‌اڵته‌كان ده‌خاتــه‌ ژێر‬ ‫ئیقاع و پرســیارى سه‌رده‌مى خۆیه‌وه‌‪،‬‬ ‫بــه‌ مانایه‌كى دیكه‌ هه‌میشــه‌ ئه‌ده‌ب و‬ ‫هونه‌ر له‌ رێگاى هاوژیانى و گفتوگۆوه‌‪،‬‬ ‫له‌ رێگاى دنیابینیه‌وه‌ وێناكردنى دیكه‌ى‬ ‫جیاواز به‌رهــه‌م ده‌هێنێت‪ ،‬وێناكردنێك‬ ‫كه‌ پێشبینیكردن و جوانى و خه‌یاڵ‪...‬‬ ‫رۆڵى تێدا ده‌بینێت‪.‬‬ ‫گوماناویــى‪/‬‬ ‫واقیعــى‬ ‫ساتمه‌كردن له‌ مانا لێڵه‌كان‬ ‫ته‌نیــا ئه‌گه‌ر نه‌ختێك تووندتر‬ ‫ده‌ســتى یه‌ك بكوشین‬ ‫له‌وانه‌یه‌ زستان‬ ‫یه‌ك دوو قوالنج له‌ شــار‬ ‫دوور بكه‌وێته‌وه‌‬ ‫«كتێبــى زســتان‪ -‬شــااڵو حه‌بیبــه‌‪،‬‬ ‫‪ ،2014‬ل‪»17‬‬ ‫(شــااڵو حه‌بیبه‌) لــه‌ كۆى به‌رهه‌مه‌‬ ‫شــیعرییه‌كانى هه‌وڵــده‌دا ســاتمه‌ بــه‌‬ ‫خوێنــه‌ران بكات! ئــه‌و (كرده‌یه‌) دیار‬

‫نییــه‌ وه‌ك ئــه‌وه‌ى زمــان قســه‌مان‬ ‫پێــده‌كات‪ ،‬خــۆى بنوێنــێ؟! بــه‌و‬ ‫مانایه‌ش چه‌ند شــیعرییه‌ یان ده‌ستكرد‬ ‫مــن ئه‌و هه‌ڵســه‌نگاندنه‌ بــۆ خوێنه‌ران‬ ‫جێده‌هێڵم‪ ...‬له‌ به‌رانبه‌ریشــدا ده‌مه‌وێ‬ ‫بڵێم ده‌شــێ هه‌نــدێ له‌ خوێنــه‌ران له‌‬ ‫ســاتمه‌كردندا به‌ربنــه‌وه‌ نێــو گومــان‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم دووچــارى هیــچ كێشــه‌یه‌كى‬ ‫مه‌عریفــى نابــن‪ ،‬هه‌ندێكــى دیكــه‌ لــه‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌دا به‌رده‌بنه‌وه‌ نێو دڵه‌ڕاوكێ‬ ‫بێ ئــه‌وه‌ى ده‌ســت لــه‌ به‌خشــنده‌یى‬ ‫ماناكان بشــۆن‪ ،‬هه‌ندێكیان به‌رده‌بنه‌وه‌‬ ‫نێــو بۆشــایى و ره‌ش ده‌یانباتــه‌وه‌‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم چێژ ده‌یانگرێتــه‌وه‌! (گومان) و‬ ‫(دڵه‌ڕاوكــێ) و (چێژ) ســێ ته‌وه‌ره‌ن‪،‬‬ ‫ساتمه‌ شیعرییه‌كان دروستیان ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم مــن وایده‌بینم بایه‌خى شــیعریى‬ ‫هــه‌ر ته‌نهــا لــه‌و ته‌وه‌رانــه‌دا خــۆى‬ ‫نه‌بینێتــه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ ره‌شــبردنه‌وه‌ى‬ ‫بۆشایى به‌رجه‌سته‌تر ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ئه‌گــه‌ر (گومــان) لــه‌ شــیعره‌كانى‬ ‫شــااڵودا په‌یوه‌نــدى نێــوان شــوێن‬ ‫و كات لــه‌ واقیعــدا تــۆخ بكاتــه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌وه‌ (دڵه‌ڕاوكــێ) لێڵى مانــاكان چڕ‬ ‫ده‌كاتــه‌وه‌! وه‌ك ده‌زانیــن شــیعر لــه‌‬

‫ماناكانــدا به‌ رۆناكییه‌ك ده‌گات‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫بێداربوونــه‌وه‌ى ماناكاندا هه‌ڵده‌قوڵێت‪.‬‬ ‫كه‌واتــه‌ خوێنــه‌ران دواى خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫شــیعره‌كانى شــااڵو حه‌بیبــه‌ ئه‌وه‌ى له‌‬ ‫داخســتنى كتێب له‌ ده‌ستى ده‌ده‌ن‪ ،‬له‌‬ ‫بێداربوونــه‌وه‌ى ماناكانــدا ده‌یقۆزنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئــه‌وه‌ى له‌ جێگیربــوون به‌جێیده‌هێڵن‪،‬‬ ‫له‌ گه‌ڕانى به‌رده‌وامدا ده‌یدۆزنه‌وه‌‪...‬‬ ‫ره‌شــبردنه‌وه‌ى بۆشــایى‪/‬‬ ‫ساتمه‌كردن له‌ تاریكى‬ ‫بێــزارى بۆ باخێكى بردم‬ ‫منداڵێك‬ ‫به‌ بۆیه‌ كێشــابووى‬ ‫«كه‌ســێك لێــره‌وه‌ تێپه‌ڕى‪ ،‬شــااڵو‬ ‫حه‌بیبه‌‪،2008 ،‬ل‪»21‬‬ ‫(ره‌شــبردنه‌وه‌ى بۆشــایى) وه‌ك له‌‬ ‫ناونیشــانى ئــه‌و نووســینه‌دا هاتــووه‌‪،‬‬ ‫یان وه‌ك له‌ شــیعره‌كانى شااڵودا وه‌ك‬ ‫خوێنه‌رێــك ده‌یبینم‪ ،‬لــه‌ رووى ماناوه‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كــى لۆژیكــى بــه‌ تاریكــى‬ ‫بۆشــاییه‌وه‌ هه‌یــه‌‪ ،‬مرۆڤ لــه‌ تاریكى‬ ‫بۆشــاییه‌وه‌ ســاتمه‌ ده‌كات‪ ،‬لــه‌ رووى‬ ‫ده‌الله‌تــه‌وه‌ په‌یوه‌نــدى بــه‌ جۆرێك له‌‬ ‫ره‌شــبینییه‌وه‌ ده‌كات‪ ،‬واتــه‌ خوێنه‌ران‬

‫په‌یوه‌نــدى نوێ داده‌مــه‌زرێ! بێگومان‬ ‫دامه‌زراندنــى په‌یوه‌نــدى نــوێ لــ ‌ه‬ ‫نێــوان ئه‌و دوو رســته‌یه‌ یان نووســه‌ر‬ ‫و خوێنــه‌ر‪ ،‬له‌ ســه‌ر پڕكردنه‌وه‌ى ئه‌و‬ ‫بۆشــاییانه‌وه‌ دێت كه‌ خوێنه‌ر ساتمه‌ى‬ ‫لێكــردووه‌‪ ،‬لــه‌ نێــوان دوو ســه‌وزایى‬ ‫(ســه‌وزایى واقیع) و (ســه‌وزایى بۆیه‌)‬ ‫ته‌ئویلكردنى بۆشاییه‌كان ناكه‌ونه‌ سه‌ر‬ ‫یه‌ك ناســنامه‌‪ ،‬ئه‌و (له‌یه‌كنه‌چوونه‌)ى‬ ‫ســه‌وزاییه‌كان پشت به‌ ته‌ئویلى جیاواز‬ ‫ده‌به‌ستێت‪ .‬به‌اڵم وه‌ك ده‌زانین له‌ سه‌ر‬ ‫ناســنامه‌ى كۆن‪ ،‬زۆرجاران ته‌ئویلكردن‬ ‫بۆ وه‌هم ده‌گۆڕێ‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌تــه‌ ئــه‌و وێنه‌یــه‌ى لــه‌‬ ‫خوێندنــه‌وه‌ى (ســه‌وزایى واقیــع) و‬ ‫(ســه‌وزایى بۆیــه‌) دروســت ده‌بێــت‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كــى راســته‌وخۆى بــه‌‬ ‫لێوردبوونــه‌وه‌ و رامانــه‌وه‌ هه‌یــه‌‪،‬‬ ‫ده‌مه‌وێ بڵێم ئه‌گــه‌ر مرۆڤ له‌ تاریكى‬ ‫ســاتمه‌ بكات‪ ،‬ئه‌وه‌ خوێنه‌رانى شــااڵو‬ ‫حه‌بیبه‌ له‌ لێوردبوونه‌وه‌ى نهلیستییه‌وه‌‬ ‫ســاتمه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬یان له‌ ناشته‌وه‌ ساتمه‌‬ ‫ده‌كــه‌ن‪ ،‬چونكــه‌ كاتێــك خوێنــه‌ر له‌‬ ‫(ســه‌وزایى واقیع) بۆ (سه‌وزایى بۆیه‌)‬ ‫هه‌نــگاو ده‌نــێ‪ ،‬ده‌كه‌وێــت! ئه‌گه‌رچى‬

‫ده‌كه‌ینه‌وه‌ (دواى ته‌واوبوونى رسته‌كه‌)‬ ‫ئه‌وه‌ ئێمه‌ ئاماده‌ین له‌ شێوه‌ى رسته‌ى‬ ‫دیكه‌‪ ،‬بیر له‌ به‌رده‌وامبوون بكه‌ینه‌وه‌‪..‬‬ ‫بــه‌ دیاریكــراوى رســته‌ى دواتــر ده‌بێ‬ ‫په‌یوه‌ندى به‌ رســته‌ى یه‌كه‌مه‌وه‌ بكات‪،‬‬ ‫به‌مجــۆره‌ خوێندنــه‌وه‌ى ده‌ق به‌بــێ‬ ‫ماندووبــوون به‌ره‌وپێشــه‌وه‌ ده‌چێت‪...‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر رســته‌ى دووه‌م و (دواتر)‬ ‫بــه‌ هیچ شــتێكه‌وه‌ به‌ند نه‌بــوو‪ ،‬ئه‌وه‌‬ ‫جه‌ریانــى بیركردنــه‌وه‌ى خوێنــه‌ر‬ ‫ده‌پچــڕێ‪ ،‬یــان دووچــارى ته‌گــه‌ره‌‪،‬‬ ‫ره‌شبردنه‌وه‌ى بۆشــایى‪ ،‬یان دووچارى‬ ‫گرژبــوون و موفاجه‌ئه‌ ده‌بێ‪ ...‬له‌وێوه‌‬ ‫زینده‌گــى له‌ ده‌ســتده‌دات و ده‌كه‌وێته‌‬ ‫چاڵێك (بۆشــاییه‌ك) كه‌ لــه‌و نێوانه‌دا‬ ‫دروســت بووه‌‪ ...‬ئه‌گه‌ر خوێنه‌ر بیه‌وێ‬ ‫جه‌ره‌یانه‌كــه‌ى درێــژه‌ پێبــدات‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫چــراى خۆى هه‌بێ‪ ،‬تاكو ئه‌و وه‌ســتانه‌‬ ‫(بۆشاییه‌) رۆناك بكاته‌وه‌؟!‬ ‫هێنــده‌ جــوان خه‌وتــووى ده‌ڵێــى‬ ‫كوژراوى له‌ شــیعرێكى تردا‬ ‫هه‌سته‌ له‌ خه‌و‬ ‫ده‌نووسم‬ ‫هاتبووم شیعرێكت بۆ بخوێنمه‌وه‌‬ ‫خه‌وتبووى له‌ شــیعرێكى تردا‬

‫زمان الى‬ ‫هایدگه‌ر‬ ‫حه‌قیقه‌ت ده‌خاته‌‬ ‫ڕوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زمان الى شااڵو‬ ‫حه‌بیبه‌ هه‌ڵگرى‬ ‫لێوردبوونه‌وه‌یه‬ ‫واقیعێكى گوماناویدا ســه‌ر ده‌رده‌كات‪،‬‬ ‫به‌اڵم مه‌رج نییه‌ شوێن و كاتى شیعریى‬ ‫وه‌ك پێویســت ســنوره‌كانیان دیــار‬ ‫بێت‪ ...‬وه‌ك چۆن لێڵى ماناكان خوێنه‌ر‬ ‫ده‌خاتــه‌ دڵه‌ڕاوكێــوه‌‪ ،‬بــه‌و مانایــه‌ش‬ ‫(واقیعــى گوماناویــى) و (دڵه‌ڕاوكێــى‬ ‫مانــا لێڵــه‌كان) به‌ نێو یه‌كــدا ده‌چن و‬ ‫یه‌ك ئه‌ویدیكه‌ تــه‌واو ده‌كات‪ ،‬ده‌مه‌وێ‬ ‫بڵێــم وه‌ك چــۆن واقیعــى گوماناویــى‬ ‫هه‌ڵگرى دڵه‌ڕاوكێیه‌‪ ،‬به‌ هه‌مان شــێوه‌‬ ‫ئه‌و مانا لێاڵنه‌ى له‌ دڵه‌ڕاوكێوه‌ له‌ دایك‬ ‫ده‌بن‪ ،‬ده‌بنه‌ هۆكارى ســه‌ره‌كى واقیعى‬ ‫پڕ لــه‌ گومانى شــیعریى! لێره‌ خوێنه‌ر‬ ‫له‌ داخســتنى كتێبدا‪ ،‬گومانى شیعریى‬ ‫ده‌ڕه‌وێتــه‌وه‌‪ ،‬به‌ دیوه‌كــه‌ى دیكه‌ش له‌‬ ‫زۆربــه‌ى جار لــه‌ به‌دواداچوونــى لێڵى‬

‫شیعره‌كانى شااڵو حه‌بیبه‌ سه‌ر‬ ‫به‌ مانا باوه‌كانى زمان نین‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫زۆربه‌یان ساتمه‌ به‌ خوێنه‌ران‬ ‫ده‌كه‌ن و به‌ره‌و ماناى لێڵ و‬ ‫بێداركرنه‌وه‌ى مانا ده‌ڕۆن‬

‫ره‌شــبردنه‌وه‌ى بۆشــایى لــه‌ الیه‌ك به‌‬ ‫چه‌مكــى بۆشــایى و ســپێتى و كه‌لێــن‬ ‫و دابڕانــه‌كان‪ ...‬ئایــزه‌ره‌وه‌ ده‌لكــێ‪،‬‬ ‫لــه‌ الیه‌كى دیكه‌ په‌یوه‌نــدى به‌ ماوه‌ى‬ ‫گرژبــووى نێــوان وشــه‌كانه‌وه‌ ده‌كات‪،‬‬ ‫ئــه‌وه‌ ئــه‌و گرژبوونه‌وه‌یــه‌ خوێنــه‌ران‬ ‫ده‌خاته‌ رامانه‌وه‌!‬ ‫(چه‌مكــى بۆشــایى) و (مــاوه‌ى‬ ‫گرژبــوون) لــه‌ ســه‌ر په‌یوه‌نــدى نوێى‬ ‫نێوان وشــه‌كان وه‌ســتاوه‌‪ ،‬خودى ئه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییــه‌ نوێنه‌رایه‌تى ده‌ق ده‌كات‪،‬‬ ‫ئــه‌و چرایــه‌ى كــه‌ خوێنه‌ریــش بــۆ‬ ‫رۆناككردنــه‌وه‌ له‌گه‌ڵ خــۆى ده‌یگێڕێ‬ ‫وه‌ك بنه‌ڕه‌تــى خــودى نوێنه‌رایه‌تــى‬ ‫ئه‌زموونى رۆشــنبیریى خوێنه‌ر ده‌كات‪،‬‬ ‫ئــه‌وه‌ى كــه‌ ئــه‌و خوێندنه‌وه‌یــه‌ش‬ ‫ده‌وڕوژێنێ په‌یوه‌ندى به‌و په‌رچه‌كرداره‌‬ ‫ده‌اللــى و ئیســتێتیكیانه‌وه‌ هه‌یــه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫پشــت به‌ واقیعى گومانــاوی دڵه‌ڕاوكێ‬ ‫ده‌به‌ســتێ و له‌و نووسینه‌دا له‌ چه‌مكى‬ ‫(ره‌شبردنه‌وه‌ى بۆشــاییه‌كان)دا كورت‬ ‫كراوه‌تــه‌وه‌‪ ...‬كه‌واتــه‌ تێگه‌یشــتن له‌‬ ‫ره‌شــبردنه‌وه‌ى بۆشــایى تێگه‌یشتنه‌ له‌‬ ‫مــاوه‌ى گرژبــوو و لێوردبوونــه‌وه‌ ئــه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ نوێیه‌ى كه‌ ده‌كه‌وێته‌ نێوان‬ ‫وشه‌كان و چراى خه‌یاڵى خوێنه‌ره‌وه‌‪.‬‬

‫لــه‌ ناوكۆییه‌ك ســاتمه‌ ده‌كــه‌ن‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫شــێوه‌یه‌كى باو به‌ مانایان ناگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌تــه‌ مانایــه‌ك كــه‌ لێیڕاهاتوون و‬ ‫قســه‌كردن ده‌یانباته‌وه‌ ســه‌رى‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌كه‌ونــه‌ كه‌لێن و بۆشــاییه‌وه‌‪ ،‬كه‌لێن‬ ‫و بۆشــاییه‌ك كــه‌ جگه‌ لــه‌ ماناى لێڵ‬ ‫و بێداركردنــه‌وه‌ى مانــا هه‌ندێكجــار به‌‬ ‫تاریكییان ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ئه‌و تاریكییه‌ش‬ ‫جۆرێــك لــه‌ ره‌شــبینى بــۆ خوێنــه‌ر‬ ‫ده‌ســازێنێ‪ ،‬بۆیــه‌ ده‌بــێ خوێنــه‌ر له‌‬ ‫خوێندنــه‌وه‌دا چــراى خــۆى پێبــێ بۆ‬ ‫به‌دواداچــوون و ته‌ئویلكردنــى تاریكى!‬ ‫ده‌شــێ له‌ رووى ره‌خنــه‌ى ئه‌ده‌بییه‌وه‌‬ ‫بــۆ ئه‌و تێگه‌یشــتنه‌ (وولفگانگ ئایزه‌ر‬ ‫‪)2007-1926 Wolfgang Iser‬‬ ‫بیــر بخه‌ینــه‌وه‌‪ ،‬الى ئایــزه‌ر مه‌رجــى‬ ‫كارلێكردنــى (ده‌ق) و (خوێنــه‌ر)‬ ‫له‌یه‌كنه‌چوونــه‌! ئــه‌و له‌یه‌كنه‌چوونــه‌‪،‬‬ ‫نه‌چوونه‌وه‌ سه‌ر ناوكۆیى باو و روانینى‬ ‫باوى نووســه‌ر و خوێنه‌ره‌‪ ،‬كاتێك هه‌ر‬ ‫یه‌ك له‌ نووســه‌ر و خوێنه‌ر ناســنامه‌ى‬ ‫یه‌كتــر له‌بیر ده‌كــه‌ن‪ .‬یــان خۆیان له‌‬ ‫ناســنامه‌ كۆنه‌كه‌یــان ده‌كه‌نــه‌وه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫كاته‌دا هه‌ر یه‌ك له‌ سه‌ر ئه‌ویدیكه‌‪ ،‬یان‬ ‫له‌ دانوستان له‌گه‌ڵ یه‌كتردا حه‌قیقه‌تى‬ ‫خۆیان له‌ ســه‌ر «ناشت» وێنا ده‌كه‌ن‪:‬‬ ‫بێزارى بۆ باخێكمــان ده‌بات‪ ،‬منداڵێك‬ ‫بــه‌ بۆیــه‌ كێشــاوویه‌تى‪ ...‬لــه‌ باخــى‬ ‫مــاوه‌ى گرژبــوو‪ /‬ئاگایــى‬ ‫واقیعــه‌وه‌ بــۆ باخى ســه‌ر كاغه‌ز‪ ...‬له‌ نهلیستى‬ ‫ســه‌ر بنه‌مــاى ئه‌و بۆشــاییه‌ و ناشــته‌‬ ‫كاتێك له‌ خوێندنه‌وه‌ بیر له‌ رسته‌یه‌ك‬

‫كێ نووسیبووى؟‬‫« كتێبێــك له‌ باره‌ى ئه‌و گولله‌ى ك ‌ه‬ ‫هه‌زار ســاڵه‌ ته‌قێنــراوه‌ و چه‌ند هه‌زار‬ ‫ساڵه‌ لێم ده‌گه‌ڕێت‪ ،‬شااڵو حه‌بیبه‌»‬ ‫وه‌ك لــه‌ خوێندنــه‌وه‌دا بۆمــان‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێــت مــاوه‌ى گرژبــووى‬ ‫په‌یوه‌ندییــه‌كان و بۆشــایى نێــوان‬ ‫وشــه‌كان پشــت بــه‌ كه‌له‌پــورى‬ ‫لێوردبوونــه‌وه‌ ده‌به‌ســتێت‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫لێوردبوونه‌وه‌یه‌كى نهلیســتییانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نهلیســتیى په‌یوه‌نــدى بــه‌ (واقیعــى‬ ‫گوماناویــى) و (دڵه‌ڕاوكێــى مانــا‬ ‫لێڵه‌كان)ه‌وه‌ بكات‪ ،‬ئه‌وه‌ مه‌به‌ســت له‌‬ ‫كه‌له‌پــورى لێوردبوونه‌وه‌ له‌ كۆمه‌ڵگاى‬ ‫داخــراودا په‌یوه‌نــدى بــه‌ ناوكۆیــى‬ ‫كــراوه‌وه‌ هه‌یــه‌‪ ،‬چونكــه‌ كۆمه‌ڵــگا‬ ‫داخراوه‌كان هه‌میشــه‌ به‌نده‌ى ناوكۆییه‌‬ ‫ئه‌خالقیه‌كانــن نــه‌ك لێوردبوونه‌وه‌! له‌‬ ‫ســه‌ر ئه‌و بنه‌مایــه‌ش جیــاوازى نێوان‬ ‫نهلیســتییه‌تیه‌ت و ئاژاوه‌گێڕیمــان بــۆ‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێــت‪ ،‬چونكــه‌ ئاژاوه‌گێڕیى له‌‬ ‫لێوردبوونــه‌وه‌ و رامــان ده‌رناكه‌وێــت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو له‌ ره‌فتاردا به‌رجه‌ســته‌ ده‌بێت‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم لێوردبوونــه‌وه‌ى نهلیســتى لــه‌‬ ‫زه‌مه‌نه‌دایه‌!‬ ‫هه‌ڵبه‌ته‌ زمان الى هایدگه‌ر حه‌قیقه‌ت‬ ‫ده‌خاتــه‌ روو‪ ،‬بــه‌اڵم زمان الى شــااڵو‬ ‫حه‌بیبــه‌ هه‌ڵگــرى لێوردبوونه‌وه‌یــه‌‪،‬‬ ‫بــه‌و مانایــه‌ش شــیعرى ئه‌و ســه‌ر به‌‬ ‫حه‌قیقــه‌ت نییــه‌‪ ،‬به‌ڵكــو لــه‌ دنیایه‌ك‬

‫ده‌ژى كــه‌ لێوردبوونــه‌وه‌ دیدگاكانــى‬ ‫داده‌مه‌زرێنێ‪ ،‬ئه‌وه‌ش وا ده‌كات خودى‬ ‫شــاعیر به‌ نێو سیاقه‌كاندا په‌رت ببێ و‬ ‫بكه‌وێته‌ نێو جوله‌ى زه‌مه‌نه‌كانه‌وه‌ نه‌ك‬ ‫رووداوه‌كان‪ ،‬ئــه‌وه‌ش ته‌واو پێچه‌وانه‌ى‬ ‫تێزه‌كــه‌ى هایدگــه‌ره‌ بۆ زمان و شــیعر‬ ‫و بوون!‬ ‫شــااڵو حه‌بیبه‌ هه‌میشــه‌ لــه‌ فه‌وزاى‬ ‫وێرانكردنى سیاقه‌كان دوور ده‌كه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫لــه‌ نێو زه‌مه‌نــى رووخانه‌ یــه‌ك له‌ دوا‬ ‫یه‌كه‌كانــدا خــۆى ده‌نوێنــێ و ده‌بێتــ ‌ه‬ ‫كــوڕى ئه‌زموونه‌ وێرانه‌كــه‌ى مرۆڤایه‌تى‬ ‫و لــه‌ هه‌مــوو زه‌مــان و مه‌كانێكــه‌و ‌ه‬ ‫ســه‌ر ده‌رده‌هێنێت! هه‌ر له‌وێشــه‌وه‌ ب ‌ه‬ ‫ئاگاییه‌كى نهلیستى ده‌نووسێت و به‌ره‌و‬ ‫ئه‌زموونى نهلیســتیانه‌مان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش زمانى ئه‌و ئاگاییه‌كى‬ ‫نهلیســتى ده‌خاتــه‌وه‌‪ ،‬یــان ته‌ڵه‌یه‌كــى‬ ‫ئاماده‌كــراوه‌‪ ،‬نــه‌ك هــه‌ر ده‌مانخاتــ ‌ه‬ ‫وه‌ســفى مانایه‌كــى دیكــه‌ى نوێــوه‌ و‬ ‫مانایه‌كــى نوێ بێــدار ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هه‌وڵــى ئه‌زموونێكى دیكــه‌ له‌گه‌ڵ زمان‬ ‫ده‌دا و به‌ره‌و كه‌وتن و بۆشــایى یه‌ك ل ‌ه‬ ‫دوا یه‌كمان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬نه‌ك ســه‌لماندنى‬ ‫رووخانــه‌ یــه‌ك له‌ دوا یه‌كــه‌كان‪ ...‬به‌و‬ ‫مانایه‌ش زمانى شــیعریى شااڵو حه‌بیب ‌ه‬ ‫زه‌مه‌نــى وجودى جێده‌هێڵێــت و به‌ره‌و‬ ‫زه‌مه‌نى عه‌ده‌میمان ده‌بات!‬ ‫كه‌واتــه‌ له‌پــڕ ده‌ركه‌وتنــى ئــه‌و‬ ‫په‌یوه‌نده‌ نوێیانه‌ى نێوان وشه‌كان‪ ،‬یان‬ ‫بێداركردنــه‌وه‌ى مانــا و رۆناككردنه‌وه‌ى‬ ‫مانــا لێڵــه‌كان لــه‌ دووتوێــى زمانــى‬ ‫كــرده‌دا خۆى دروســت ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه‬ ‫په‌یامــى ســه‌رده‌مێكه‌ بۆ بۆشــاییه‌كان‪،‬‬ ‫په‌یامى رێبوارێكه‌ به‌ نێو بۆشــاییه‌كانى‬ ‫زه‌مــان و مه‌كانــدا بــه‌ ئاگاییه‌كــى‬ ‫نهلیســتییه‌وه‌ ره‌تده‌بێــت‪ ،‬كتێبێكــى‬ ‫كراوه‌یــه‌ خوێنــه‌ران بــۆ رۆیشــتن بــ ‌ه‬ ‫نێــو بۆشــاییه‌كاندا هانــده‌دات‪ ،‬په‌یامى‬ ‫نه‌وه‌ســتان و به‌دواداگه‌ڕانــه‌ و له‌ ســه‌ر‬ ‫خود راناوه‌ستێ‪ ،‬له‌ بۆشاییه‌كه‌وه‌ به‌ره‌و‬ ‫بۆشــاییه‌كى دیكــه‌ و لــه‌ عه‌ده‌مێكــه‌و ‌ه‬ ‫بــه‌ره‌و عه‌ده‌مێكى دیكه‌ هه‌نگاو ده‌نێت‪،‬‬ ‫لــه‌ زه‌مــه‌ن و مه‌كانــدا ده‌توێتــه‌وه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى به‌ عه‌ده‌مــدا گوزه‌ر بكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫وه‌ك گوتمــان ناكه‌وێتــه‌ نێو فــه‌وزاوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكــو بــه‌ بێداركردنــه‌وه‌ى مه‌عریفه‌ى‬ ‫شــیعرییه‌وه‌ ده‌لكێــت‪ ،‬خوێنــه‌ران لــ ‌ه‬ ‫نێوان ره‌شبردنه‌وه‌ى بۆشایى عه‌ده‌مى و‬ ‫بێداركردنه‌وه‌ى ئاگایى‪ ،‬هه‌نگاو ده‌نێن‪...‬‬ ‫له‌ نێوان لێوردبوونه‌وه‌ و بێداركردنه‌وه‌ى‬ ‫مانــا لێڵــه‌كان دووبــاره‌ به‌دواداگه‌ڕانى‬ ‫خوێنــه‌ران ده‌ســتپێده‌كاته‌وه‌‪ ،‬له‌ نێوان‬ ‫وێنه‌ و دۆزینــه‌وه‌ى مانا خوێنه‌ران چێژ‬ ‫له‌ بۆشاییه‌كان وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجام‪:‬‬ ‫لــه‌ كــۆى ئــه‌و نووســینه‌دا بۆمــان‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێــت‪ ،‬كه‌ شــیعره‌كانى شــااڵو‬ ‫حه‌بیبه‌ ســه‌ر بــه‌ مانــا باوه‌كانى زمان‬ ‫نیــن‪ ،‬ناكه‌ونــه‌ ســه‌ر ئــه‌وه‌ى زمــان‬ ‫ده‌مانبــات‪ ،‬به‌ڵكــو زۆربه‌یــان ســاتم ‌ه‬ ‫بــه‌ خوێنــه‌ران ده‌كــه‌ن و بــه‌ره‌و ماناى‬ ‫لێــڵ و بێداركرنــه‌وه‌ى مانــا ده‌ڕۆن‬ ‫و واقیعێكــى گومانــاوى دروســت‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬لــه‌ ده‌رئه‌نجامیشــدا خوێنه‌ران‬ ‫ده‌خه‌نــه‌ دڵه‌ڕاوكێــوه‌‪ .‬بــه‌اڵم به‌شــێك‬ ‫لــه‌ شــیعره‌كانى خوێنــه‌ران ده‌خه‌نــ ‌ه‬ ‫ســه‌ر ره‌شــبردنه‌وه‌ى بۆشــایى و به‌ره‌و‬ ‫دۆزینــه‌وه‌ و به‌دواداگه‌ڕانــى بــه‌رده‌وام‬ ‫هانیانــده‌ده‌ن‪ ،‬لــه‌و به‌دواداگه‌ڕانه‌شــدا‬ ‫خوێنه‌ران زه‌مه‌نى وجــودى جێده‌هێڵێن‬ ‫و لــه‌ لێوردبوونــه‌وه‌ى بۆشــایى چێژ ل ‌ه‬ ‫تاریكــى و نهلیســتییه‌ت وه‌رده‌گرن‪ .‬له‌و‬ ‫به‌شــه‌دا شااڵو حه‌بیبه‌ ســه‌ر به‌ ئاگایى‬ ‫نهلیســتییه‌ و ناكه‌وێتــه‌ نێــو حه‌قیقه‌تى‬ ‫زمانى باوه‌وه‌‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )466‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/27‬‬

‫««‬

‫‪4‬‬

‫دەفتەری گەورەی ئاگۆتا کریستۆف‬ ‫هەستێکی سارد و دڕندانەی لە ناخمدا زیندوو کردەوە‬ ‫سالڤۆی ژیژەک‬ ‫لەئینگلیزییەوە‪ :‬سەیوان محەمەد‬ ‫کتێبێــک هەیە کە لــە ڕێگەیەوە ئەوەم‬ ‫دۆزییەوە کە بە ڕاستی دەمەوێت چ جۆرە‬ ‫کەســێک بم‪« :‬دەفتەری گەورە»‪ ،‬یەکەم‬ ‫بەرگی تریلۆژییەکەی ئاگۆتا کریستۆف کە‬ ‫دواتــر هەردوو بەرگەکــەی تری «بەڵگە»‬ ‫و «ســێهەم درۆ»ی بەدوادا هات‪ .‬کاتێک‬ ‫گوێــم لــێ بــوو کەســێک باســی ئاگۆتا‬ ‫کریســتۆفی دەکــرد وامزانــی مەبەســتی‬ ‫ئاگاتا کریســتییە و بە هەڵە و بە شێوازی‬ ‫ئەوروپــای ڕۆژهەاڵتــی ناوەکــەی دەڵێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم هــەر زوو بۆم دەرکــەوت کە ئاگۆتا‬ ‫نەک هەر ئاگاتا نییە‪ ،‬بەڵکو دونیای ئاگۆتا‬ ‫زۆر ترسناکترە لە دونیای ئاگاتا‪.‬‬ ‫دەفتــەری گــەورە چیرۆکــی دوانەیەکە‬ ‫کــە لەگەڵ داپیرەیاندا لە شــارۆچکەیەکی‬ ‫بچووکی هەنگاریا دەژین‪ ،‬لە ماوەی دوایین‬ ‫ساڵەکانی جەنگی جیهانی دووەم و سااڵنی‬ ‫سەرەتای سەردەمی کۆمۆنیزمدا‪ .‬دوانەکە‬ ‫بــە تەواوی نائەخالقین –درۆ دەکەن‪ ،‬باج‬ ‫وەردەگــرن‪ ،‬دەکــوژن– لەگەڵ ئەوەشــدا‬ ‫نموونەی ســادەیی ئەخالقیی ڕەســەنن لە‬ ‫پاکترین دۆخیــدا‪ .‬ڕەنگە یەک دوو نموونە‬ ‫بەس بێت‪ .‬ڕۆژێک لە دارســتان چاویان بە‬ ‫ڕاکردوویەک دەکەوێت و هەندێک شــتی بۆ‬ ‫دەهێنن کە داوای لێ کردبوون‪.‬‬ ‫«کــە بە خواردەمەنــی و بە بەتانییەوە‬ ‫دەگەڕێینەوە‪ ،‬ئەو دەڵێ‪ :‬ئێوە زۆر چاکن‪.‬‬ ‫ئێمــە دەڵێیــن‪ :‬نامانــەوێ چــاک بین‪.‬‬ ‫ئێمە ئەو شــتانەمان بۆ هێناون چونکە بە‬ ‫ڕاستی پێویستیتان پێیان هەیە‪ .‬ئەوەندە‬ ‫و بەس‪».‬‬ ‫ئەگــەر تەنیــا هەڵوێســتێکی ئەخالقی‬ ‫مەســیحی هەبووایــە ئــەوا ئەمــە دەبوو‪:‬‬ ‫گرنگ نییە داواکارییەکانی دراوســێکەیان‬

‫چەنــد نامــۆ بێــت‪ ،‬دوانەکــە هەوڵدەدەن‬ ‫بــۆی جێبەجێ بکەن‪ .‬شــەوێک خۆیان لە‬ ‫جێخەوی ئەفسەرێکی ئەڵمانیدا دەبیننەوە‬ ‫کــە هاوڕەگەزبازێکی ماسۆشــییە‪ .‬بەیانی‬ ‫زوو کە بەئاگادێنەوە دەیانەوێت هەســتن‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەفسەرەکە دەیانهێڵێتەوە‪:‬‬ ‫«مەبزوون‪ .‬زیاتر بنوون‪.‬‬ ‫ دەبێ میز بکەین‪ .‬دەبێ بچینە دەرێ‪.‬‬‫ مەچنە دەرێ‪ .‬لێرە بمیزن‪.‬‬‫دەپرسین‪ :‬لە کوێ؟‬ ‫دەڵــێ‪ :‬بەســەر منــدا‪ .‬ئا‪ .‬مەترســن‪.‬‬ ‫بمیزن! بەسەر دەموچاومدا‪.‬‬ ‫ئێمە میزی پێدا دەکەین‪ ،‬پاشان دەچینە‬ ‫نێو باخچەکەوە‪ ،‬چونکە جێگەکە تەڕ تەڕ‬ ‫بووە‪».‬‬ ‫ئەگەر کارێکی ڕاستەقینەی خۆشەویستی‬ ‫هەبێــت ئەوا ئەمەیــە! نزیکتریــن هاوڕێی‬ ‫دوانەکــە‪ ،‬خزمەتکاری ماڵی قەشــەیەکە‪،‬‬ ‫ژنێکی گەنجی لەشوالر گۆشتنی هەوەسباز‪،‬‬ ‫کە دەیانشوات گەمەی ئیرۆتیکییان لەگەڵدا‬ ‫دەکات‪ .‬پاشان‪ ،‬ئەو کاتەی کاروانی جووە‬ ‫برســیکراوەکان‪ ،‬لــە ڕێگەیانــدا بۆ کامپی‬ ‫قڕکردن‪ ،‬بە شارۆچکەکەدا دەبرێن‪ ،‬شتێک‬ ‫ڕوودەدات‪:‬‬ ‫«ڕێک لەبەردەم ئێمە‪ ،‬دەستێکی لەڕ و‬ ‫الواز لە نێو ئاپۆڕاکە دێتە دەر‪ ،‬دەستێکی‬ ‫پیس و درێژ‪ ،‬دەنگێک دەڵێ‪ :‬نان‪.‬‬ ‫قەرەواش‪ ،‬دەم بە بزە‪ ،‬وا نیشــان دەدا‬ ‫کە دەیەوێ پاشــماوەی نــان و کەرەکەی‬ ‫بداتــێ؛ لــە دەســتە درێژکراوەکــە نزیک‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬پاشــان قاقا پێدەکەنێ‪ ،‬قەپاڵ‬ ‫لــە لەتــە نانەکەی دەداتــەوە و بە تانەوە‬ ‫دەڵێ‪ :‬ئەمنیش وەک تۆ برسیمە‪».‬‬ ‫کــوڕەکان بڕیــار دەدەن ســزای بدەن‪:‬‬ ‫هەندێــک تەقەمەنی دەخەنە ناو ســۆپای‬ ‫مەتبەخەکەیــەوە بۆیــە کــە لــە بەیانیدا‬ ‫ئاگــری دەدات‪ ،‬دەتەقێتەوە و ڕوخســاری‬ ‫دەشــێوێنێت‪ .‬لەگەڵ ئەم دێڕانەدا ئاسانە‬ ‫بــۆم بیر لە دۆخێــک بکەمەوە کــە تێیدا‬

‫هیــچ کەســێکی نەکوشــتووە‪ .‬کاتــی‬ ‫خوێندنــەوەی چەنــد ڕاپۆرتێــک لەبارەی‬ ‫ئەشــکەنجە لــە رژێمــە ســەربازییەکانی‬ ‫ئەمەریــکای التینــدا‪ ،‬ئەوەی بــە تایبەتی‬ ‫بەالمــەوە قێزەوەن بوو وێنەی پزیشــکێک‬ ‫بــوو کــە یارمەتــی ئەشــکەنجەدەرەکانی‬ ‫داوە کارەکەیــان بەوپــەڕی لێزانییــەوە‬ ‫ئەنجــام بدەن‪ :‬پزیشــکەکە قوربانییەکەی‬ ‫دەپشــکنی و چاودێــری پرۆســەکەی‬ ‫دەکرد‪ ،‬بــە ئەشــکەنجەدەرەکانی دەگوت‬ ‫کــە قوربانییەکــە تــا چ ڕادەیــەک توانای‬ ‫بەرگەگرتنی هەیە‪ ،‬چ جۆرە ئەشکەنجەیەک‬ ‫گەورەترین ئازاری تەحەمولنەکراو دروست‬ ‫دەکات‪ ،‬هتد‪ .‬دەبێت ددان بەوەدا بنێم کە‬ ‫ئەگەر من ڕووبەڕووی وەها کەسێک ببمەوە‬ ‫و بزانــم کە ئەگەرێکی کەم هەیە تا بتوانم‬ ‫بە عەدالەتی بگەیێنم‪ ،‬هەلی ئەوەشــم پێ‬ ‫بدرێــت بە نهێنی بیکوژم‪ ،‬زۆر بە ســانایی‬ ‫ئەوە دەکەم‪ ،‬بە کەمترین پەشــیمانییەوە‬ ‫لــەوەی کــە عەدالــەت بــە دەســتی خۆم‬ ‫وەردەگرم‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەم دۆخانــەدا گرنگە خۆالدانە‬ ‫لەو فریوەی شەڕانگێزی کە وامان لێدەکات‬ ‫ئەشــکەنجەدەران تا ڕادەی ســنووربەزێنە‬ ‫شــەیتانییەکان بــەرز بکەینــەوە کــە‬ ‫هێزی ئەوەیــان هەیە بایەخــە ئەخالقییە‬ ‫بچووکەکانــی ئێمــە ببەزێنــن و بە ئازادی‬ ‫ڕەفتــار بکــەن‪ .‬ئەشــکەنجەدەران لــە‬ ‫ســەروو چاکە و خراپەوە نیــن‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫خوارەوەیدان‪ .‬ئەوان‪ ،‬پاڵەوانئاســا‪ ،‬کۆدە‬ ‫ئەخالقییە هاوبەشەکانمان نابەزێنن‪ ،‬بەڵکو‬ ‫زۆر بە سادەیی لێی بێبەشن‪.‬‬ ‫دوو براکە هەروەها باج لە قەشــەکەش‬ ‫وەردەگرن‪ :‬هەڕەشەی ئەوەی لێدەکەن بە‬ ‫هەموو کەسێک بڵێن کە چۆن دەستدرێژی‬ ‫سێکســی کردووەتە سەر لێوکەتە‪ ،‬کچێک‬ ‫ئامادەبــم‪ ،‬بەبــێ هیــچ دڵەڕاوکێیەکــی کــە یارمەتیی دەوێت تــا پێی بژی‪ ،‬داوای‬ ‫ئەخالقی‪ ،‬کەســێک بکــوژم‪ ،‬تەنانەت گەر بڕە پارەیەکی هەفتانە لە قەشــە دەکەن‪.‬‬ ‫ئــەوەش بزانم کە ئەو کەســە ڕاســتەوخۆ قەشە شۆک بووەکە لێیان دەپرسێت‪:‬‬

‫ئاگۆتا کریستۆف‬ ‫نەک هەر ئاگاتا‬ ‫کریستی نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو دونیای‬ ‫ئاگۆتا زۆر‬ ‫ترسناکترە لە‬ ‫دونیای ئاگاتا‬

‫«ئەوە کەڵەگاییە‪ .‬ئاخۆ دەزانن ئێســتا نییە نە سوپی ئێوە بخۆین و نە نانەکەتان‪.‬‬ ‫ئێمە برسیمان نییە‪.‬‬ ‫ئێوە خەریکی چین؟‬ ‫ئەو دەڵــێ‪ :‬ئەی بۆچی ســواڵ دەکەن‬ ‫ بەڵێ‪ ،‬بەڕێز‪ .‬خەریکی باج وەرگرتنین‪.‬‬‫ئەگەر وابێ؟‬ ‫ لە تەمەنی ئێوەدا‪ ...‬کارەساتە‪.‬‬‫ دەمانــەوێ بزانیــن چ هــەوڵ و‬‫ بەڵــێ‪ ،‬کارەســاتە کە ئێمــە ناچارین‬‫بێینــەوە ئێرە‪ .‬بــەاڵم لێوکەتــە و دایکی کۆششێکی پێویستە و کاردانەوەی خەڵکی‬ ‫لە بەرامبەریدا چۆنە‪.‬‬ ‫تابڵێی پێویستیان بە پارەیە‪».‬‬ ‫بەدەم ڕۆیشــتنەوە هاوار دەکا‪ :‬منداڵی‬ ‫لــەم بــاج وەرگرتنــەدا هیــچ شــتێکی‬ ‫شەخســی نییــە‪ :‬تەنانــەت دواتــر دەبنە چڵکــن و ســەرزل! هیــچ و پووچینــە بۆ‬ ‫هاوڕێ نزیکی قەشەکە‪ .‬کاتێک لێوکەتە و خۆتان و بۆ کارتان!‬ ‫لــە گەڕانــەوەدا‪ ،‬ســێوەکان‪ ،‬غوڕابــی‪،‬‬ ‫دایکــی دەتوانن خۆیان بژیێنن‪ ،‬چیتر دوو‬ ‫شــۆکۆالت و پارەکــە فــڕێ دەدەینە نێو‬ ‫براکەش پارەی قەشەکە وەرناگرن‪.‬‬ ‫«هەڵیگرنەوە‪ .‬ئێوە بەگوێرەی پێویست گژوگیای قەراخ جادە‪.‬‬ ‫مەحاڵــە الواندنەوەی دەســتی ئەو ژنە‬ ‫پارەتان دا‪ .‬ئێمــە ئەو کاتانە پارەمان لێ‬ ‫وەرگرتن کە بە ڕاستی پێویست بوو‪ .‬ئێمە لەسەر قژمان فڕێ بدەین‪».‬‬ ‫من لێرەدا دەوەســتم‪ ،‬پێمخۆشــە وەها‬ ‫ئێستا بەو ڕادەیە پارەمان دەست دەکەوێ‬ ‫کە بیدەین بــە لێوکەتەش‪ .‬ئێمە هەروەها بــم‪ :‬دڕندەیەکــی ئەخالقیــی بێبەزەیــی‪،‬‬ ‫هــەر شــتێکم ویســت ئەنجامی بــدەم بە‬ ‫فێرمان کردووە کار بکا‪».‬‬ ‫خزمەتکردنە بێمنەتەکانیان بۆ کەسانی ڕێکەوتێکی سەیری عەفەوییەتێکی کوێرانە‬ ‫تر تــا ڕادەی کوشــتنیش دەڕوات‪ ،‬ئەگەر و خۆبەدوورگرتنــەوە‪ ،‬یارمەتــی ئەوانــی‬ ‫داوایــان لــێ بکرێــت‪ :‬کاتێــک داپیرەیان تر بــدەم لــە کاتێکــدا خۆم لــە نزیکییە‬ ‫داوایــان لێــدەکات ژەهــر بکەنــە کوپــە قێزەونەکەیان بە دووربگرم‪ .‬ئەگەر خەڵکی‬ ‫وەهــا زیاتر هەبووایــەن‪ ،‬جیهان دەبوو بە‬ ‫شیرەکەیەوە‪ ،‬ئەوان دەڵێن‪:‬‬ ‫«چیتــر مەگــری دایەگــەورە‪ .‬هــەروا شــوێنێکی خــۆش کــە تێیدا هەســتێکی‬ ‫دەکەیــن؛ ئەگەر بە ڕاســتی پێتان خۆش ساردی دڕندانە جێی بەسۆزیی دەگرتەوە‪.‬‬ ‫بێ‪ ،‬ئەو کارە دەکەین‪».‬‬ ‫هەڵوێســتێکی وەها خودی‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫پەرواێــز‪ :‬ئــەو نموونانــەی دەقەکــە‬ ‫ســادەش بێت‪ ،‬بــە هیچ جۆرێــک ڕێگری لــە وتارەکــەدا هاتــوون‪ ،‬لــە وەرگێڕانــی‬ ‫نــاکات لــە خۆبەدوورگرتنێکــی دڕندانەی کوردییەکــەوە وەرگیــراون‪( .‬دەفتــەری‬ ‫خوێــن ســارد‪ .‬ڕۆژێک دوانەکــە جلی دڕاو گەورە‪ ،‬ئاگۆتا کریستۆف‪ ،‬لە فەرەنسییەوە‪:‬‬ ‫لەبــەر دەکــەن و دەڕۆن بــۆ ســواڵکردن‪ .‬ســەالحەدین بایەزیدی‪ .‬چاپەمەنی مانگ‪،‬‬ ‫ئەو ژنانەی تێدەپەڕن ســێو و پســکیتیان بانە‪)٢٠١٤ ،‬‬ ‫پێــدەدەن و یەکێکیــان تەنانەت دەســتی‬ ‫الواندنەوەش بە سەریاندا دەهێنێت‪ .‬ژنێکی‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫تــر بانگیان دەکات بۆ ماڵەکەی بۆ ئەوەی‬ ‫‪http://www.theguardian.‬‬ ‫کاری بــۆ بکەن و لە بەرامبەردا خواردنیان‬ ‫‪com/commentisfree/2013/‬‬ ‫دەداتێ‪.‬‬ ‫‪aug/12/agota-kristof-the‬‬‫«ئێمــە وەاڵم دەدەینەوە‪ :‬نامانەوێ کار‬ ‫‪notebook-slavoj-zizek‬‬ ‫بۆ ئێوە بکەیــن خانم‪ .‬ئێمە پێمان خۆش‬

‫ڕۆمان و وەچەنەخستنەوە‬ ‫گابریل گارسیا مارکیز‪ :‬سەدساڵ لە تەنیاییدا‬ ‫دونکیشوت دەمرێت و‬ ‫ڕۆمانەکە کۆتایی دێت‪ .‬ئەم‬ ‫کۆتاییە نە کامڵە و نە کۆتاییە‪،‬‬ ‫چونکە دونکیشوت منداڵی‬ ‫نەخستووەتەوە‪ .‬ئەگەر نەوەی‬ ‫هەبوایە ژیانی بەردەوام دەبوو‬

‫میالن کۆندێرا‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫کــە جارێکــی دی ڕۆمانــی سەدســاڵ لــە‬

‫تەنیاییدام دەخوێندەوە‪ ،‬بیرۆکەیەکی سەیرم‬ ‫تــێ گــەڕا‪ :‬کاراکتــەری ڕۆمانــە گــەورەکان‬ ‫وەچە ناخەنــەوە‪ .‬ئەمە لەکاتێکدایە کە یەک‬ ‫لــە ســەدی دانیشــتوان بــێ منداڵــن‪ .‬بەاڵم‬ ‫النــی کەم لەســەدا پەنجــای کاراکتەرەکانی‬ ‫ڕۆمــان بێ ئەوەی وەچە بخەنــەوە ڕۆمانەکە‬ ‫بەجــێ دەهێڵن‪ .‬نە بانتاگروبــڵ و نە بانورج‬ ‫و نە دون کیشــوت وەچەیان نەخســتۆتەوە‪.‬‬ ‫هیــچ یەکێــک لەمانەیــش منداڵیــان نەبوە‪،‬‬ ‫نــە فالمونت‪ ،‬نە مارکیزە میرتــوی و نە ژنە‬ ‫سەرکردە سەرسووڕهێنەرەکە لە (پەیوەندیە‬ ‫ترســناکەکان) و نــە لە تۆم جۆنــز پاڵەوانی‬ ‫فیلدینگــی هەرە بەناوبانگ‪ ،‬نــە فیردرییش‪.‬‬ ‫هەمــوو کاراکتەرەکانی ســتانداڵ بێ منداڵن‪.‬‬ ‫هەروەهــا زۆربــەی کاراکتەرەکانــی بالزاک و‬ ‫دۆستویفســکی‪ .‬ســەبارەت بــە ســەردەمی‬ ‫تازەی پێشوویشــەوە ئەمە هەروایە‪ .‬مارسیل‬ ‫بروســت لــە ڕۆمانــی (گــەڕان بــە دوای‬ ‫سەردەمی بەســەرچوودا) بێ نەوەیە‪ .‬هەموو‬ ‫کاراکتەرەکانــی موزیــل و ئولریش و ئاگاتای‬

‫خوشــکی و ولتر و کالریســی ژنی و دیوتیم‬ ‫و کاراکتەرەکانــی کافکاییــش‪ .‬جگە لە کارل‬ ‫روســمانی الو کــە کارەکەرەکەیــان ئــاوس‬ ‫دەکات‪ .‬بــەاڵم بۆ ئــەوەی منداڵەکە لە ژیانی‬ ‫خۆیــدا نەهێڵێت و بــۆ ئەوەیش ڕۆمانەکە لە‬ ‫دایک بێت هەڵدێت بۆ ئەمریکا‪ .‬ئەم نەزۆکیە‬ ‫لــە نیازێکی هۆشــیارانەی ڕۆمان نووســەوە‬ ‫ســەرچاوەی نەگرتــوە‪ .‬بەڵکوو ئــەوە ڕۆحی‬ ‫ڕۆمانە (یان نیوەهۆشــیاریی ئەم هونەرەیە)‬ ‫کە حەز بە زاووزێ ناکات‪.‬‬ ‫ڕۆمــان لەدایــک بــووی ئــەم ســەردەمە‬ ‫نوێیەیــە کــە وەک هایدیگــەر دەڵێت مرۆڤی‬

‫کــردوە بــە (تاقــە خــودە ڕاســتەقینەکە)‬ ‫مرۆڤــی کــردوە بــە (دامەزرێنەریــی هەموو‬ ‫شتێک) بەگشتیی بەهۆی گەورەیی ڕۆمانەوە‬ ‫بــوو کە مــرۆڤ توانــی وەک تاکێک دیمەنی‬ ‫ئەوروپا داگیربــکات‪ .‬ئەگینا دوور لە ڕۆمان‪،‬‬ ‫هەر لە ژیانە ڕاســتەقینەکەی خۆماندا‪ ،‬ئێمە‬ ‫هیچ شــتێکی گرنگ لەبارەی باووباپیرمانەوە‬ ‫نازانین کە لە پێش لەدایک بوونی ئێمەدا چۆن‬ ‫بــوون‪ .‬ئێمە کەمەکێک نەبێت هیچ دەربارەی‬ ‫کــەس و کارمان نازانین‪ .‬دەیان بینین دێن و‬ ‫دەڕۆن‪ ،‬هــەر ئەوەندەیش کە لەچاو ون بوون‬

‫ئیتر کەســانی دی جێگایان دەگرنەوە‪ .‬ئەوان‬ ‫نمایشێکی درێژ لەو بوونەوەرانە پێک دێنن کە‬ ‫دەشــێت لەباتی ئەوان کەسانی دی جێگایان‬ ‫بگرنــەوە‪ .‬تەنیــا ڕۆمانە کەســێک الدەبات و‬ ‫ڕووناکــی دەخاتــە ســەر ژیان نامــە و بیر و‬ ‫هەستەکانی‪ .‬بەجۆرێک توانای ئەوە نامێنێت‬ ‫کەسی تر لەبری ئەو دابنرێت‪ .‬ئەو دەبێت بە‬ ‫سەنتەری هەمووشتێک‪.‬‬ ‫دونکیشــوت دەمرێــت و ڕۆمانەکە کۆتایی‬ ‫دێــت‪ .‬ئەم کۆتاییە نــە کامڵە و نە کۆتاییە‪،‬‬ ‫چونکــە دونکیشــوت منداڵی نەخســتۆتەوە‪.‬‬

‫ئەگەر نەوەی هەبوایە ژیانی بەردەوام دەبوو‪.‬‬ ‫لەوانەبوو الســایی ژیانەکەی بکرایەتەوە یان‬ ‫ملمالنێی لەســەر دروست بوایە‪ .‬بەرگریی لێ‬ ‫بکرایــە یان بە ناپــاک دابنرایە‪ .‬مردنی باوک‬ ‫دەرگاکــە بەکراوەیی دەهێڵێتەوە‪ .‬بەهەرحاڵ‬ ‫ئەمە ئەو شــتەیە کە لــە منداڵیەوە دراوە بە‬ ‫گوێماندا‪ :‬ژیانی منداڵەکانت بەردەوامیی دانە‬ ‫بەژیانی تــۆ‪ .‬منداڵەکانت تۆیــان بە نەمریی‬ ‫هێشتۆتەوە‪ .‬بەاڵم ئەگەر مێژووی من ئەگەری‬ ‫بــەردەوام بوونــی هەبێــت تــا دوای کۆتایی‬ ‫ژیانــە شەخســیەکەم‪ ،‬مانای وایــە کە ژیانم‬ ‫جەوهەرێکی سەربەخۆی نیە و کۆتایی نایەت‪.‬‬ ‫شتێکی بەرجەستەتر هەیە ئەوییش توانەوەی‬ ‫تاکە‪ .‬ئەو قایلە بە توانەوەکەی‪ ،‬قایلە بەوەی‬ ‫لەبیربکرێت‪ .‬مەبەســتم خێزان و نەوە و خێڵ‬ ‫و نیشــتمانە‪ .‬ئەمەیش بــەو مانایەیە کە تاک‬ ‫وەک ئــەوەی (دامەزرێنەری هەموو شــتێک‬ ‫بێــت) جگە لــە وەهم و گرەو و خەونی چەند‬ ‫سەدەیەکی ئەوروپا هیچی تر نیە‪.‬‬ ‫پێ دەچێت هونەری ڕۆمان‪ ،‬لەگەڵ ســەد‬ ‫ساڵ لە تەنیایی گابریل گارسیا مارکیزدا‪ ،‬لەو‬ ‫خەونــەدا نەبێــت‪ .‬لەوێدا چەقــی ڕۆمان تاک‬ ‫نیە‪ ...‬بەڵکوو ئاپوورەیەکی تەواوی خەڵکیە‪.‬‬ ‫هەموویان ڕەسەنن و قابیلی السایی کردنەوە‬ ‫نین‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشــدا هەریەکێک لەو کاتانە‬ ‫تیشــکێکی هەاڵتــوە لە درەوشــانەوەی خۆر‬

‫بەسەر ڕووبارێکی زیوینەوە‪ .‬هەر یەکێک لەو‬ ‫کاراکتەرە هۆشــیارانە ئــەوە دەزانێت کە لە‬ ‫ئایندەدا لەبیردەکرێت و ئەمەی لەگەڵ بوونی‬ ‫خۆیدا هەڵگرتوە‪ .‬لە یەکەم دیمەنی ڕۆمانەکەوە‬ ‫تــا کۆتایی‪ ،‬هیچ یەکێک لەوانە ئامادەگیەکی‬ ‫بەردەوامی نیە‪ .‬کاتێک (ئورســوال)ی پیرێژن‬ ‫کــە دایکــی هەمــوو خێڵەکەیــە و‪ ،‬تەمەنی‬ ‫گەیشــتۆتە سەدوبیســت ســاڵ‪ ،‬دەمرێــت‪.‬‬ ‫کەچی پێش کۆتایی هاتنی ڕۆمانەکە بەچەند‬ ‫قۆناغێک مردوە‪ .‬هەموو کاراکتەرەکان ناویان‬ ‫لەیەک دەچێت‪ :‬ئەرکادیو خۆسی بوپیندیا و‬ ‫خوسی ئەرکادیو و خوسی ئەرکادیوی دوەم و‬ ‫ئورلیانو بویندیا و ئورلیانوی دوەم‪ .‬ئەمەیش‬ ‫لەبەرئەوەیە سیما و تایبەتمەندیی هەریەکێک‬ ‫لەوانە نەهێلێت و خوێنەر نەیان ناسێتەوە‪.‬‬ ‫لەوەدەکات سەردەمی تاکایەتی ئەوروپایی‪،‬‬ ‫سەردەمی ئەوان نەبێت‪ .‬ئەی سەردەمەکەیان‬ ‫کامەیــە؟ ئاخــۆ ئەو ســەردەمەیە کــە درێژ‬ ‫دەبێتەوە بۆ ڕابووردووی هیندیی ئەمریکایی؟‬ ‫یــان ســەردەمێکی نوێێــە کــە تــاک لەنێو‬ ‫ئاپــوورەی مرۆڤایەتیــدا دەتوێتــەوە؟ مــن‬ ‫وادەزانــم ئــەم ڕۆمانــە‪ ،‬کــە لووتکەیەکــی‬ ‫درەوشاوەی هونەری ڕۆمانە‪ .‬لە هەمان کاتدا‪،‬‬ ‫ماڵئاواییکردنە لە قۆناغێکی ڕۆمان‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬کتێبی (لقا‌ء) میالن کۆندێرا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )466‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/27‬‬

‫‪5‬‬

‫بابەكر دڕەیی‪ ،‬بەڕێوەبەری گشتیی ڕۆشنبیریی سلێمانی‪:‬‬

‫««‬

‫هەوڵی زۆرمان دا ئەو پارەیە وەربگرینەوە‬ ‫كە بۆ سلێمانی تەرخان كراوە‪ ،‬بەاڵم نەمانتوانی‬ ‫سازدانی‪ :‬هێمن حەسەن‬ ‫بەڕێوەبەری نوێی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫رۆشنبیریی سلێمانی رایدەگەیەنێت‪ ،‬كە‬ ‫پێشنگای كتیبی نێودەوڵەتی هەولێر‬ ‫فاشیل بووە‪ ،‬چونكە بەوتەی ئەو‬ ‫هەرچی كتێبی سەلەفی‌و تیرۆرستیە لەو‬ ‫پێشەنگایەدا نمایش كراوە‪ ،‬رەخنە لە‬ ‫حكومەتی هەرێمیش دەگرێت كە چاودێری‬ ‫پێشەنگاكەی نەكردوە بۆ ئەوەی ڕێگە‬ ‫بگرێت لە باڵوبوونەوەی ئەو كتێبانە‪ ،‬لەم‬ ‫دیدارە تایبەتەدا لەگەڵ ڕەخنەی چاودێر‪،‬‬ ‫بابەكر دڕەیی پرسی ڕۆشنبیریی‌و پالن‌و‬ ‫بەرنامەی داهاتوو بۆ پایتەختی ڕۆشنبیری‬ ‫دەخاتەڕوو‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬تۆ كە ئەم پۆســتەت‬ ‫وەرگرت بەســەر چیدا كەوتــی‪ ،‬بارودۆخی‬ ‫ئەم بەڕێوەبەرایەتییە چۆن بوو؟‬ ‫بابەكر دڕەیی‪ :‬ئێمە نابێت لە بارودۆخی‬ ‫بەڕێوەبەرایەتییەكەوە دەســت پێ بكەین‪،‬‬ ‫دەبێــت ســەیری بارودۆخــی ڕۆشــنبیریی‬ ‫ســلێمانی بكەیــن‪ ،‬ئایــا رۆشــنبیرییەكەی‬ ‫لەچی ئاستێكدایە؟ ئایا چاالكی ڕۆشنبیری‬ ‫‌و كولتــووری ‌و هونــەری هەبــووە؟‬ ‫ئەگــەر هەبــووە مانــای ئەوەیــە دەزگا‬ ‫حكومەییەكانی ڕۆشــنبیری لێرە كارابوون‪،‬‬ ‫ئەگــەر نەبووبێت ئــەوا مانای وایە كە كارا‬ ‫نەبوون‪ ،‬بەڕێوەبەرایەتی ڕۆشنبیریی بیست‬ ‫‌و ســێ‌ بەڕێوەبەرایەتی هەیە‪ ،‬واتە لەدوای‬ ‫ڕاپەڕینــەوە هەیكەلیەتێك دروســت بووە‪،‬‬ ‫حكومەتیــش بایەخــی داوە بــە كاروباری‬ ‫ڕۆشــنبیری‪ ،‬چەندین كەســیش پێش ئێمە‬ ‫هاتــوون بەڕێوەبەر بــوون‪ ،‬كاریان كردووە‬ ‫لەم دەزگایەدا‪ ،‬ئەمەش ئەوەی لێ‌ دروست‬ ‫بــووە كــە هەیە‪ ،‬ئێمــەش مامەڵــە لەگەڵ‬ ‫ئــەوە دەكەیــن هەیە كــە پێــی دەوترێت‬ ‫بەڕێوەبەرایەتــی ڕۆشــنبیریی ســلێمانی‪،‬‬ ‫جــا بۆیــە مــن هەڵســەنگاندن ناكــەم بۆ‬ ‫پێــش خــۆم‪ ،‬پێویســتە خەڵكی تــر یان‬ ‫ڕاگەیاندنــەكان ئەو هەڵســەنگاندنە بكەن‪،‬‬ ‫منیــش ئەو تاقەیەی كە پێمە هەوڵ ئەدەم‬ ‫سەرفی بكەم‌و شتێك بنیاد بنێم‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێــر‪ :‬بەرنامەیەكی تایبەت‬ ‫بەخۆتــت هەیە ئــەو كەموڕیانەی كە هەیە‬ ‫چاك بكەیت؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬بێگومــان هەمانە‪ ،‬من‬ ‫لەسەر سێ‌ كۆڵەكە ئیش دەكەم‪ ،‬یەكێكیان‬ ‫ئەوەیە كە هەموو دەزگایەك لە ســێ‌ بەش‬ ‫پێكهاتووە‪ ،‬ئەوانیش ســەرمایەی مرۆیی‌و‬ ‫مادی‌و یاســاكانن‪ ،‬هەوڵ دەدەم ئەو ســێ‌‬ ‫شــتە ڕێك بخەمەوە‪ ،‬جا مومتەلەكاتی ئەم‬ ‫دەزگایــە زۆری فەوتاوەو بــراوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫زۆری پەرتەوازە بووە‪ ،‬كار بۆ ئەوە دەكەم‬ ‫ڕێكــی بخەمــەوە‪ ،‬ئێســتاش لــە هەوڵدام‬ ‫بــۆ ئــەم مەســەلەیە‌و باشــیش چووینەتە‬ ‫پێشــەوە‪ ،‬ئینجا ســەرمایەی ئینسانی ئەم‬ ‫دەزگایە زۆر گەورەیــە هەم لەناو دەزگاكە‬ ‫هەم لە دەرەوەی دەزگاكەش‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێــر‪ :‬كەواتە كەموكوڕیتان‬ ‫هەیە لەناو بەڕێوەبەرایەتی ڕۆشنبیری؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬بێگومــان هەیــە‪،‬‬ ‫ســەرمایەی مرۆیی ناو دەزگاكە پێویســتی‬ ‫بە ڕێكخســتنەوە هەیە‪ ،‬لە دەرەوەشی هەر‬ ‫پێویســتی پێیەتــی‪ ،‬چونكە ئــەم دەزگایە‬ ‫هــەر بــۆ ســتافەكەی خۆی ئیــش ناكات‪،‬‬ ‫بــۆ هونەرمەنــد‌و شــانۆكار و شــێوەكاری‬ ‫دەرەوەی دەزگاكــەش كار دەكات‌و ببێتە‬ ‫مەركەزێك كۆیان بكاتەوە‪ ،‬جا لەم ڕووەوە‬ ‫پێویستە كاری زۆر بكرێت‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬دەتــەوێ‌ بڵێیــت‬

‫ناو بنێرێت یان ناو نەنرێت‬ ‫سلێمانی خۆی شاری ڕۆشنبیرییە‬ ‫ئیشەكانتان پەرشوباڵون؟‬ ‫بابەكــر دڕەیی‪ :‬ئەم ماوەیــەی قەیرانی‬ ‫دارایــی هەیــە وای كــردوە ئەوەنــدەی‬ ‫تــر لێكتــرازان ڕووبــدات‪ ،‬ئێمــە دەبێــت‬ ‫سیســتەمەكە لە بەرخۆری‌و پارە زۆریەوە‬ ‫كــە ڕاهاتوویــن لەســەری بگۆڕیــن بــۆ‬ ‫سیستەمێك كە خەڵك خۆبەخش كاری تیا‬ ‫بكات‪ ،‬ئینجا گۆڕینی ئەم سیســتەمە كاری‬ ‫زۆری دەوێت‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئەو ماوەیــەی لەم‬ ‫پۆســتە دەست بەكار بوویت كەس دەستی‬ ‫نەخستووەتە كارەكانتەوە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬نەخێر كەس دەســتی‬ ‫نەخستووەتە كارەكانمەوە‪ ،‬برایانی یەكێتی‬ ‫بە فەرمی پشــتیوانیان كردوم لە ئاســتی‬ ‫هــەرە ســەرەوە‪ ،‬هــەم لەگــەڵ پارێزگاری‬ ‫ســلێمانیش هاوكاریــن بــە یەكــەوە‌و‬ ‫ئیشــەكانمان بــە یەكەوە دەكەیــن‪ ،‬ئینجا‬ ‫حزبەكــەی خۆشــم هــاوكار‌و پشــتیوانیم‬ ‫دەكات‪ ،‬حزبەكانــی تریــش هاتــوون بــۆ‬ ‫پیرۆزبایی‌و پشتیوانیكردنم‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬دەوترێــت هــەر كە‬ ‫ئەم پۆســتەت وەرگرت هاوڕێ‌ هونەرمەند‌و‬ ‫رۆشــنبیرەكانت داواكاریــان هەبــووە لێت‬ ‫ئەمە تاچەند ڕاستە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬مــن پەیوەندیەكــی‬ ‫فراوانــم هەیــە لەگــەڵ هونەرمەنــدان ‌و‬ ‫ڕۆشــنبیران‪ ،‬من كتێبی یەكەمم كاك ناسر‬ ‫ڕەزازی پێشــەكیەكەی نووسیوە‪ ،‬جا بۆیە‬ ‫پەیوەندییەكانــم لەگــەڵ هونەرمەنــدان ‌و‬ ‫ڕۆشــنبیران كۆنەو زۆرە‪ ،‬چونكە بەردەوام‬ ‫الیەنگری هونەر بووم‪ ،‬پێگەی سیاسیەكەشم‬ ‫كاریگەری نەبووە لەســەر ئــەوەی كە ئەو‬ ‫پەیوەندیانــە نەهێڵم یــان خاوی بكەمەوە‪،‬‬ ‫بەڵكــو بەردەوام پەیوەندیەكانم بەردەوامی‬ ‫پێ داوە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬داواكاری تایبەتیان لێ‬ ‫نەكردویت؟‬ ‫بابەكر دڕەیی‪ :‬نەخێر تا ئێستا تەكەلیفی‬ ‫شەخســیم لێ نەكــراوە‪ ،‬بــەاڵم هەموویان‬ ‫چاوەڕێی ئەوەن كە من جوڵەیەك بكەم بە‬ ‫وەزعەوە‪ ،‬هەندێكیان هاتوون پێیان خۆشە‬ ‫كۆنســێرتیان بــۆ بكەین یان پشــتیوانیان‬ ‫بكەیــن لە بوارەكانی تردا‪ ،‬هەر ئەوە هەیە‬ ‫كە ئەوان پێیان خۆشــە كاری باش بكەین‬ ‫‌و پشتیوانیمان دەكەن‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئێســتا بارودۆخــی‬ ‫بواری ڕۆشنبیری لە سلێمانی چۆنە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬بــواری ڕۆشــنبیری لە‬ ‫ســلێمانی باشــە‪ ،‬كاری تێــدا دەكرێــت‪،‬‬ ‫كۆمەڵێــك دەزگا‌و ســەنتەر هەیــە كــە‬ ‫چاالكــن‪ ،‬ئەوانە هەندێكیــان ناحكومین‌و‬

‫خەڵك ڕووی تێ كردوون‪ ،‬ئەوە كتێبخانەی‬ ‫ئەندێشــە‌و غەزەلنــووس ‌و قاوەخانــەی‬ ‫كولتووری‌و چەندین شــوێنی تر‪ ،‬هەروەها‬ ‫زانكۆی سلێمانی چاالكی زۆری تێدایە‪ ،‬جا‬ ‫ئــەو شــوێنانە كاری باش دەكــەن مایەی‬ ‫ئومێدن‪ ،‬ئەمەش دەلیلی ئەوەیە ســلێمانی‬ ‫شارێكە ناكەوێت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬قەیرانی دارایی بواری‬ ‫ڕۆشــنبیری لە ســلێمانی وەســتاندوە یان‬ ‫خاوبووەتەوە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیی‪ :‬نەخێر نەیوەســتاندوە‪،‬‬ ‫بەاڵم خاوی كردووەتەوە‪ ،‬لە ئەساسیشــدا‬ ‫بــواری ڕۆشــنبیری زۆر ناكەوێتــە ژێــر‬ ‫كاریگەری قەیرانەوە بەو شــێوەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫ڕۆشنبیری سلێمانی بەردەوام قسە دەكەن‬ ‫‌و چاالكــی هەیە‪ ،‬بــەاڵم هەندێ‌ چاالكی تر‬ ‫هەیــە بۆ نموونە كۆنســێرت پێویســتی بە‬ ‫توانای مادی هەیە یان بوارەكانی تری هونەر‬ ‫پەیوەنــدی بە پارەوە هەیە خاوبوونەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئــەو چاالكیانەی پێویســتی بە پارە‬ ‫نییە بەردەوام بوون‪ ،‬ئەوەش مەسەلەیەكی‬ ‫گرنگــە ئەبێــت لەبەرچــاوی بگریــن كــە‬ ‫حكومەت دەزگایەكی وەكو بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ڕۆشــنبیری هەیە دەبێت ڕۆڵی خۆی ببینێ‬ ‫وەكو ئەو دەزگایانەی كە لەناو شاردا هەن‪،‬‬ ‫دەبێت بەڕێوەبەری ڕۆشــنبیری یەكێك لەو‬ ‫كەســانە بێت كە چاالك بێت‪ ،‬نابێت خۆی‬ ‫دوور بگرێت‪ ،‬بەڵكو دەبێت قسەی هەبێت‪،‬‬ ‫لەســەرجەم بوارەكانی ڕۆشنبیریدا قسەی‬ ‫خۆی هەبێت‪ ،‬بەڕاســتی دەبێت لە قەیرانی‬ ‫دارایشــدا قســەی هەبێت‪ ،‬چونكە ناكرێت‬ ‫ئەوە چییە قەیرانی دارایی هەیە دەســتەو‬ ‫ئەژنۆ دانیشــین هیچ كارێــك نەكەین‌و تا‬ ‫ئەوە چارەسەر دەبێت هونەر بووەستێنین‪،‬‬ ‫نەخێــر دەبێــت بجوڵێین‌و قســەی خمان‬ ‫هەبێــت‪ ،‬لەبەر ئــەوە هونەر‌و رۆشــنبیری‬ ‫نابێت بەهیچ شێوەیەك بووەستێت‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬كردنی ســلێمانی بە‬ ‫پایتەختــی رۆشــنبیری چــی لەبارودۆخی‬ ‫رۆشنبیری سلێمانی گۆڕی؟‬ ‫بابەكــر دڕەیی‪ :‬ڕاســتیەكەی ڕەنگە زوو‬ ‫بێت لەوبارەیەوە قسە بكەم‪ ،‬چونكە تائێستا‬ ‫هەندێك شت هەیە بۆ من ڕوون نییە لێرە‪،‬‬ ‫بەاڵم ســلێمانی ناو بنێرێت یان ناو نەنرێت‬ ‫سلێمانی خۆی شاری ڕۆشنبیرییە‪ ،‬جا بۆیە‬ ‫ســلێمانی شــارێكی گرنگ‌و ئەساسییە لە‬ ‫كوردســتان‪ ،‬كــە بە فەرمی بوو بە شــاری‬ ‫ڕۆشــنبیری مەبلەغێك پارە دانرابوو بۆی‪،‬‬ ‫ئێســتا وەســتێنراوە‪ ،‬هەوڵێكی زۆرمان دا‬ ‫هیچمان دەست نەكەوتووەتەوە لەو پارەیە‪،‬‬ ‫بڕێكی لێ سەرف كراوە‪ ،‬بەاڵم بڕێكی باش‬ ‫لەو پارەیە ماوە‪.‬‬

‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬واتــە پارەكە هەیە‪،‬‬ ‫ئەی لەكوێیە؟‬ ‫بابەكر دڕەیی‪ :‬لەبانك دانراوە‪ ،‬وەزارەتی‬ ‫دارایی دەڵێت هەیە‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئــەی چاوەڕێی چی‬ ‫دەكەن بۆچی ناتان دەنێ‌؟‬ ‫بابەكــر دڕەیی‪ :‬ئێمــە هەوڵێكی زۆرمان‬ ‫داوە بۆ ئەوەی پارەكە وەربگرین بۆ ئەوەی‬ ‫بــۆ چاالكییەكانــی خۆمانــی ســودی لــێ‌‬ ‫وەربگرین‪ ،‬لەڕاستیشــدا ئەوان ناڵێن ناتان‬ ‫دەینــێ‌‪ ،‬ئینجا ئەو پارەیە هی ســلێمانییە‬ ‫هەر دەبێت سەرف بكرێت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬باشــە مــادام پارەكە‬ ‫ئامــادە بێــت‌و ئێوەش داواتــان كردبێت‪،‬‬ ‫كەواتە كێشەكە لەكوێدایە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬بڕیارێــك هەیــە لــە‬ ‫ئەنجومەنی وەزیــران بەبێ‌ بڕیاری وەزیری‬ ‫دارایی نابێت هیچ پارەیەك ســەرف بكرێت‬ ‫لــەو پارانەی كە باقییــەو ماوەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێمە هەر لــە پەیوەندیداین‪ ،‬ناكرێت بڵێین‬ ‫ئەوان نایدەن‪ ،‬بەاڵم دەبێت وەزیری دارایی‬ ‫بڕیاری لەبارەوە بدات‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬وەزیــری دارایی لە‬ ‫حزبەكــەی تۆیــە بۆچــی پارەكەتــان بــۆ‬ ‫نانێرێت كە هەیە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیی‪ :‬وەزیــری دارایی بڕیاری‬ ‫داوە هەندێكمان بۆ ســەرف بــكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ڕێگــری بــۆ درووســت دەكــەن‪ ،‬ڕەنگە لە‬ ‫نــاو وەزارەتێكدا وەزیر بەتەنیــا نەتوانێت‬ ‫بڕیــار بدات‪ ،‬بڕیارەكان دێن‌و دەچن‪ ،‬واتە‬ ‫گرێــی تێدایە‪ ،‬ئــەوە مانگێكە خەریكین بۆ‬ ‫وەرگرتنی ئەو پارەیە تا ئێستا نەمانتوانیوە‬ ‫وەری بگرین‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬باشــە كە پارە هەیە‬ ‫وەزیری دارایی ناتوانێت بڕیار بدات سەرفی‬ ‫بكات؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬ئێمــە پێشــتر بــە‬ ‫نووسراوێك داوامان كرد كە بڕی پێنجسەد‬ ‫ملیــۆن دینارمــان پــێ بــدەن‪ ،‬وەزیــری‬ ‫داراییــش ڕەزامەندی نیشــان دا‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫خــوار وەزیــرەوە داوایان كرد كــە پڕۆژەو‬ ‫چاالكییەكانیــان بــۆ بنێریــن كــە بڕیــارە‬ ‫ئەنجامیان بدەین‪ ،‬جا ئێستا پڕۆسەكە لەو‬ ‫بەینەدایە چاوەڕێین سەرفی بكەن بۆمان‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئێســتا پالنەكانــی‬ ‫ئیشكردن بۆ بە پایتەختكردنی ڕۆشنبیری‬ ‫سلێمانی چۆن دەچێتە پێشەوە؟‬ ‫بابەكر دڕەیــی‪ :‬دوو بڕیاری گرنگ هەیە‬ ‫بۆ رۆشنبیریی سلێمانی‪ ،‬یەكێكیان لەڕووی‬ ‫بنیادنانەوەی بیناو باڵەخانەی سلێمانییە‪،‬‬ ‫بۆ ئەو مەبەســتە بڕیار دراوە كە كارگەی‬ ‫جگــەرەی ســلێمانی بدرێت بــە وەزارەتی‬

‫رۆشنبیری كە بیست‌و پێنج دۆنمە‪ ،‬ئێستا‬ ‫خەریكی گواســتنەوەی خاوەنداریەتی ئەو‬ ‫شــوێنەین لــە وەزارەتــی پیشەســازی ‌و‬ ‫بازرگانیەوە بۆ سەر وەزارەتی ڕۆشنبیری‪،‬‬ ‫تەرخانكردنــی ئەو شــوێنە لە ناوەڕاســتی‬ ‫شــاری سلێمانی بۆ شــونێكی كولتووری‌و‬ ‫ڕۆشــنبیری دەســتكەوتێكی زۆر گەورەیــە‬ ‫بۆ شــاری ســلێمانی‌و جێگای شــانازییە‬ ‫بــۆ ئێمەش كــە كاری تێدا بكەیــن‪ ،‬ئەمە‬ ‫نەخشــەیەكە ئێمــە ڕۆژانــە كاری تێــدا‬ ‫دەكەیــن‪ ،‬دەمانەوێت ژێرخانێكــی بینا بۆ‬ ‫ڕۆشــنبیریی ســلێمانی دروســت بكەین كە‬ ‫لە شــارێكی ڕۆشــنبیری بچێت‪ ،‬دووەمیان‬ ‫چاالكــی تێــدا بێــت‪ ،‬پالنەكەش هــەر ئەو‬ ‫دوو شــتەیە‪ ،‬ئینجا بڕیاری دروســتكردنی‬ ‫شــارێكی ڕۆشــنبیری هەیە لە تاســڵوجە‬ ‫كە لەســەر ڕووبەری چوارسەد‌وپەنجا دۆنم‬ ‫دروســت دەكرێت‪ ،‬ئێســتا دیزاینەكەشــی‬ ‫تــەواو بووە‌و كۆمپانیایەكی ئەردەنی داوای‬ ‫پــارە دەكات‪ ،‬بەاڵم ئــەوە بەهۆی قەیرانی‬ ‫داراییەوە وەستاوە‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬باســی ئەوە دەكرێت‬ ‫پێشــتر پارەیەكی زۆر هاتۆتە سلێمانی بۆ‬ ‫بــواری ڕۆشــنبیریی خەرج بكرێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەوترێت دیارنەمــاوە‪ ،‬نازانیت ئەو پارەیە‬ ‫لەكۆێیەو چۆن براوە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬بەڵــێ‌ دەزانیــن‪ ،‬ئەو‬ ‫پارەیە بیســت ملیار بووە حەوتی ســەرف‬ ‫كــراوە‪ ،‬كە بۆ پڕۆژەو شــت خــەرج كراوە‬ ‫هەمــووی هەیــە بــە ژمــارە‌و ئامــار هەیە‬ ‫لەبەردەســتدا كــە بۆچی‌و چۆن ســەرف‬ ‫كراوە‪ ،‬دیارە ئەمە پێش من سەرف كراوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم مــن بەرگــری لــێ دەكــەم‪ ،‬چونكە‬ ‫دەزانــم چــۆن چۆنی ســەرف كــراوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە پڕۆژەیەكیان شانۆی ڕۆمانییە لەناو‬ ‫پاركــی هەواری شــار كە بــڕی پێنج ملیار‬ ‫دینــاری بۆ تەرخــان كراوەو تا ئێســتاش‬ ‫لــە جێبەجێكردندایــە‪ ،‬باقیەكــەی تــری‬ ‫بــۆ هەندێ شــتی تر خەرج كــراوە‪ ،‬لەوانە‬ ‫بــۆ تازەكردنــەوەی كورســیەكانی تەالری‬ ‫هونەر‌و زانكۆی ســلێمانی‪ ،‬ئینجا چاودێری‬ ‫دارایــی ئــاگاداری ئــەو ســەرفیاتانەیە‌و‬ ‫خــۆی هاتــووە ســەردانی بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫ڕۆشنبیری كردووە‌و سەیری هەموو پڕۆژەو‬ ‫ســەرفیاتەكانی كــردووە‪ ،‬بۆیــە فلــس بە‬ ‫فلسی دیارە بۆچی‌و چۆن سەرف كراوە‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬ســلێمانی پایتەختی‬ ‫ڕۆشــنبیرییە‪ ،‬بەاڵم چاالكییــە گەورەكانی‬ ‫وەك فێســتیڤاڵی ســینەمایی و پێشانگای‬ ‫نێودەوڵەتی كتێب لە هەولێر دەكرێت‪ ،‬ئێوە‬ ‫پالنتان هەیــە ئەو چاالكیانــە بگەڕێننەوە‬ ‫سلێمانی؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬بێگومان لــە هەوڵداین‬ ‫ئەوانەش بهێنینە ســلێمانی‪ ،‬بەاڵم هەست‬ ‫ناكەین لە هەولێریشــدا شــتێكی وا گەورە‬ ‫كرابێت لەم ماوانەدا‪ ،‬تەنیا پێشــەنگایەكی‬ ‫كتێــب كرایــەوە‪ ،‬ئەویــش بەڕاســتی‬ ‫پێشەنگایەكی فاشیل بوو‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬بۆچی فاشیل بوو؟‬ ‫بابەكــر دڕەیی‪ :‬چونكــە هەرچی كتێبی‬ ‫سەلەفی دونیا هەیە لەو پێشەنگایە نمایش‬ ‫كــرا‌و باڵوكرایــەوە‪ ،‬لەبەر ئــەوە پێم وایە‬ ‫فاشــیل بوو‪ ،‬بانگــەواز بوو بــۆ كۆمەڵێك‬ ‫كتێبــی تیرۆرســتی‪ ،‬پێــم وایە خۆشــیان‬ ‫دوایــی پێیانزانی‪ ،‬دەبێت حكومەتی هەرێم‬ ‫بزانێــت چــی كتێبێك لەو پێشــەنگایانەدا‬ ‫باڵو دەكرێنەوە‪ ،‬كتێب مەســەلەیەكەی زۆر‬ ‫گەورەیە‪ ،‬ئەگــەر دەزگایەكی ئەهەلی ئەوە‬ ‫بكات ڕەنگە ئاســایی تر بێت‪ ،‬بەاڵم نابێت‬ ‫حكومــەت ئاگای لەوە نەبێــت‌و نەتوانێت‬ ‫كۆنتڕۆڵی باڵوبوونەوەی ئەو جۆرە كتێبانە‬ ‫نــەكات‪ ،‬چونكە كتێــب كاریگەری هەیە بۆ‬ ‫مێشــكی خەڵــك‪ ،‬لەبەر ئــەوە هیچ گرنگ‬ ‫نییــە دەزگایەكــی حكومی بچێــت كتێبی‬ ‫ســەلەفی‌و خەتەرناك بێنێتە كوردستان‌و‬

‫باڵوی بكاتەوە‌و خەڵك توشی كێشە بكات‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ناكرێت داوا لە وەزیری‬ ‫ڕۆشــنبیری بكــەن هەفتانە چەنــد ڕۆژێك‬ ‫لــە ســلێمانی دەوام بكات كــە پایتەختی‬ ‫ڕۆشنبیرییە؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬ئــەو دەگەڕێــت بــە‬ ‫شــارەكانی كوردســتاندا‪ ،‬بۆ ئێرەش دێت‪،‬‬ ‫جــاری وا هەیــە ڕۆژانــی پێنــج شــەممە‬ ‫دێت‪ ،‬بــەاڵم ڕەنگــە وەزیری ڕۆشــنبیریی‬ ‫لەگــەڵ وەزیرەكانــی تر جیــاوازی هەبێت‪،‬‬ ‫چونكــە ئەو كێشــەیەی لــە وەزارەتەكانی‬ ‫تر هەبێت پەیوەســت بە ســلێمانی ڕەنگە‬ ‫وەزارەتــی رۆشــنبیری نەیبێــت‪ ،‬بۆیــە بە‬ ‫بوونی بەڕێوەبەرایەتی رۆشــنبیری‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫پێویســت نەبێــت وەزیر بێت لە ســلێمانی‬ ‫داوام بكات‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬ئــەو دەزگا‬ ‫رۆشــنبیریانەی هەن لەبارودۆخێكی دارایی‬ ‫خراپــدان‪ ،‬هیــچ هاوكارییەكــی داراییــان‬ ‫پێشــكەش ناكــەن الیەنی كــەم بۆ ئەوەی‬ ‫دانەخرێن؟‬ ‫بابەكــر دڕەیــی‪ :‬ئێمــە بەپێــی چاالكی‬ ‫هەوڵ دەدەیــن هاوكاریــان بكەین‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئــەو پڕۆژانــەی كە ئەنجامــی دەدەن‪ ،‬كێ‌‬ ‫چــاالك بێــت هــاوكاری دەكەیــن‪ ،‬كێش‬ ‫چاالك نەبێت هاوكاری ناكەین‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێر‪ :‬دەوترێــت حكومەت‬ ‫هەموو فۆكسی لە بواری ڕۆشنیری لە چەند‬ ‫ساڵی رابردوو لەسەر سلێمانی بووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫قــەزاكان بە تەواوەتــی پەراوێز خراون‪ ،‬تا‬ ‫كەی قەزاو ناحیەكان پشتگوێ‌ دەخەن؟‬ ‫بابەكــر دڕەیی‪ :‬بۆ لەمــەودوا بەو جۆرە‬ ‫نابێــت‪ ،‬ئێمــە لــە دوای ڕەمــەزان هەموو‬ ‫بەڕێوبەرایەتیەكانــی دەرەوەی ســلێمانی‬ ‫بەســەر دەكەینەوە‌و لەگەڵیان دادەنیشین‪،‬‬ ‫هەوڵ دەدەین چی بۆ ســلێمانی بكرێت بۆ‬ ‫قەزا‌و ناحیەكانیش بكرێت‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬ڕەخنەیەكی زۆر هەیە‬ ‫لەســەر ئەو پەیكەرانەی دروست دەكرێن‪،‬‬ ‫كە بە كەرەســتەی موادی بــاش‌و بە نرخ‬ ‫دروســت ناكرێــن‪ ،‬بەرنامەتــان هەیــە بــۆ‬ ‫چاككردنیان؟‬ ‫بابەكر دڕەیی‪ :‬لەو كاتەوە لەم پۆســتە‬ ‫دەست بەكار بووم ئەو بابەتە باس نەكراوە‬ ‫الی من‪ ،‬بەاڵم ئەمە بەپێی توانا دەیكەین‪،‬‬ ‫چەند توانا هەبێت بۆ ئەوەی شتێكی بەنرخ‬ ‫بكەین ئەوە دەكەین‪ ،‬من پێم خۆشە هەموو‬ ‫پەیكــەرەكان لــە ئاڵتوون بن‪ ،‬بــەاڵم ئەو‬ ‫توانایە نییە‪ ،‬هەوڵ دەدەین مەرج دابنێین‬ ‫بۆ ئەو پەیكەرانەی دروست دەكرێن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئــەم بابەتــە دەدەینە دەســت لیژنەیەكی‬ ‫شــارەزا كاری تێدا بكات‪ ،‬ئەو پەیكەرانەی‬ ‫بــۆ دەزگایەكــی دەرەوەی حكومــەت بێت‬ ‫جیایەو خۆیان لێی بەرپرسن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫بۆ حكومەت بێت حەتمەن مەرج‌و شێوازی‬ ‫خۆی هەیە دەبێت بەپێی ئەو مەرجانە بێت‬ ‫كە حكومەت دایدەنێت‪.‬‬ ‫ڕەخنــەی چاودێــر‪ :‬بۆچــی ڕێگــە بــە‬ ‫دروســتكردنی پەیكەری مامۆستا ئەحمەد‬ ‫ســاالر نەدرا لە ســلێمانی‪ ،‬تۆ بەنیاز نیت‬ ‫ئەم كارە بكەی؟‬ ‫بابەكر دڕەیی‪ :‬من ئــاگاداری ئەوە نیم‪،‬‬ ‫ئەحمــەد ســاالر بــە هونەرمەندێكــی زۆر‬ ‫گــەورەو جێی شــانازی ســلێمانی دەزانم‪،‬‬ ‫سااڵنێكی زۆر خزمەتێكی گەورەی كردووە‌و‬ ‫یەكێكە لە ڕابەرانی شانۆ لەم شارەدا‪ ،‬بۆیە‬ ‫جێی شــانازییە كەسێكی ئاوا لە سلێمانیدا‬ ‫پەیكــەری هەبێــت‪ ،‬حــەق نییــە ملمالنێی‬ ‫حزبــی ببێتە هۆی ئەوەی هونەرمەندەكان‬ ‫لــە ســلێمانی دوور بكەونــەوە‪ ،‬دەبێت وا‬ ‫بكەیــن هونەرمەنــد بێتەوە شــارەكە نەكە‬ ‫دەریپەڕێنین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )466‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/27‬‬

‫««‬

‫‪6‬‬

‫ڕۆمان و فیلم‬ ‫ژنی کابرای زه‌مانگه‌ڕ‬

‫ماردین ئیبراهیم‬

‫سه‌فه‌رکردن به‌ناو کات و زه‌ماندا تێمایه‌کی‬ ‫کۆنــه لــه نــاو تێکســت و چیرۆکه‌کاندا‪ ،‬جا‬ ‫ئــه‌و چیرۆکانــه چــی ئایینی بووبــن یاخود‬ ‫نائایینی‪ .‬خه‌ونی مرۆڤ بۆ که‌شــفی زه‌مه‌نی‬ ‫جیاواز و ئۆقره‌نه‌گرتــن له‌ناو زه‌مه‌نی خۆیدا‬ ‫خه‌ونێکــی کۆنــه‪ ،‬بــه‌اڵم که مــرۆڤ به‌هۆی‬ ‫کۆمه‌ڵێــک فاکتــه‌ری فیزیایــی و بایۆلۆجی‬ ‫ئه‌و توانایه‌ی نه‌بــووه‪ ،‬بۆیه هه‌وڵیداوه له‌ناو‬ ‫چیــرۆک و تێکســته‌کاندا فانتازیایان بکات‪.‬‬ ‫گرفتی ئینســان له‌گــه‌ڵ زه‌مه‌نــدا گرفتێکی‬ ‫ئۆنتۆلۆجیــه‪ .‬مــرۆڤ ناتووانێت له‌و شــۆکه‬ ‫ده‌رچێت که ســنوورداری جووڵه‌ی ئه‌و له‌ناو‬ ‫زه‌مه‌نێکــی دیاریکراودا تووشــی ده‌کات‪ .‬بۆ‬ ‫هێورکردنــه‌وه‌ی ئــه‌و هێدمه‌یه مــرۆڤ له‌ناو‬ ‫ئه‌فســانه‌و چیرۆکه ئایینــی و ئه‌ده‌بییه‌کاندا‬ ‫عه‌وداڵی خولقاندنی بارودۆخێکه که تیایدا ئه‌و‬

‫ســنوورداریه تێپه‌ڕێنێت و نه‌رمیه‌کی زه‌مه‌نی‬ ‫دروســت بــکات که مرۆڤ بتووانێــت پییایدا‬ ‫بێت و بڕوات‪ .‬له کتێبی پیرۆزدا –سه‌رده‌می‬ ‫کۆن‪ -‬و دوواتریش هه‌مان چیرۆک ب ‌ه که‌مێک‬ ‫زۆر بچووکــه‌وه له قورئانــدا چیرۆکێک هه‌یه‬ ‫باسی کۆمه‌ڵێک پیاو ده‌کات له ئه‌شکه‌وتێکدا‬ ‫خه‌ویــان لێده‌که‌وێــت و کاتێــک خه‌به‌ریــان‬ ‫ده‌بێته‌وه چه‌ندان ســه‌ده تێپه‌ڕیوه و خۆیان‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر هه‌لومه‌رجێکی جیاوازدا ده‌بیننه‌وه‬ ‫و به‌تــه‌واوی که‌وتوونه‌تــه زه‌مه‌نێکی تره‌وه‪.‬‬ ‫چیرۆکێکــی تریش هه‌یه به هه‌مان شــێوه له‬ ‫کتێبــی پیرۆز و قورئانــدا دووباره بۆته‌وه به‬ ‫جیاوازیه‌کــی که‌مــه‌وه‪ ،‬به‌اڵم لــه گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫ترادیسیۆنی ئیســامیدا‪ -‬دیاره له فۆلکلۆری‬ ‫ئیســامیدا نه‌ک له خــودی چیرۆکه‌که‌ی ناو‬ ‫قورئان‪ -‬ئیزافه‌یه‌کی بۆ کراوه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‬ ‫کاتێک تۆفان هه‌ڵده‌ســتێت و نووح جووتێک‬ ‫له هه‌موو زینده‌وه‌ران ده‌بات و قه‌وم و قیله‌ی‬ ‫خۆی سوواری که‌شتییه‌که ده‌کات پیرێژنێکی‬ ‫بیــر ده‌چێــت‪ ،‬بــه‌اڵم دووای ئــه‌وه‌ی نــووح‬ ‫پــاش هێوربوونه‌وه‌ی تۆفانه‌کــه ده‌گه‌ڕێته‌وه‬

‫ده‌بینێــت دنیا وێران بووه بــه‌اڵم پیرێژنه‌که‬ ‫نــه‌ک هیچــی لێنه‌هاتووه به‌ڵکو هه‌ر نه‌شــی‬ ‫زانیوه که تۆفان هه‌ڵساوه‪ ،‬لێره‌وه‌یه نه‌ک هه‌ر‬ ‫زه‌مه‌نێکــی جیاواز بگــره له ڕه‌هه‌ندێکی تری‬ ‫شوێنیشدا ژیاوه که جیاواز بووه له ڕه‌هه‌ندی‬ ‫ئاســایی ئه‌وانی تر‪ .‬لــه هه‌موویان دیارتریش‬ ‫ڕیوایه‌تــی شــه‌وی میعراجــه‪ .‬به‌پێــی ئــه‌و‬ ‫ڕیوایه‌ته په‌یامبه‌ری موسوڵمانان له شه‌وێکدا‬ ‫سه‌رجه‌م ئاسمانه‌کان گه‌ڕاوه و گه‌یشتۆته الی‬ ‫عه‌رشی یه‌زدان‪ ،‬دیاره ئه‌و هه‌موو سه‌فه‌ره‌ی‬ ‫له‌و شــه‌وه‌دا باس ده‌کرێت به‌پێی به‌راورد به‬ ‫زه‌مه‌نی ئێمه له‌ڕووی واقیعیه‌وه گرفتئامێزه‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌رووی لۆجیکیه‌وه و به تێگه‌یشــتن له‬ ‫فیزیــک ده‌رده‌که‌وێت که زه‌مه‌نی ئێمه له‌گه‌ل‬ ‫زه‌مه‌نه‌کانی تردا جیاوازه‪ .‬خاڵی جێی بایه‌خی‬ ‫ئێمه الیه‌نی الهووتی ئه‌و ڕیوایه‌ته نییه به‌ڵکو‬ ‫ئه‌و الیه‌نه ئیســتاتیکیه‌یه کــه تیایدا خه‌یاڵ‬ ‫ده‌تووانێت له‌ناو تێکستدا ئه‌ندێشه‌ی زه‌مه‌نی‬ ‫تر بکات‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌تــه ســه‌فه‌ر به‌نــاو زه‌مه‌نــدا و‬ ‫مامه‌ڵه‌کــردن له‌گه‌ڵ زه‌مه‌ندا بــه ته‌نیا له‌ناو‬ ‫تێکســتی ئایینیدا گیرناخووات‪ ،‬به‌ڵکو له‌زۆر‬ ‫تێکســتی گرنگ و دیاری ئه‌ده‌بیشــدا مرۆڤ‬ ‫بایه‌خی به کێشــه‌ی زه‌مه‌ن داوه‪ .‬له ئه‌ده‌بی‬ ‫‘کالسیکدا’ بڕوا ناکه‌م هیچ تێکستێک هه‌بێت‬ ‫وه‌ک ‘هــه‌زار و یــه‌ک شــه‌وه’ لــه کۆمه‌ڵێک‬ ‫چیرۆکیــدا مامه‌ڵه‌ی له‌گــه‌ل زه‌مه‌ن کردبێت‬ ‫وه‌ک یه‌که‌یه‌کی پارچه‌پارچه و له هه‌مانکاتدا‬ ‫هاوپه‌یوه‌ند‪ .‬ده‌ستکاریکردنی ڕیتمی زه‌مه‌نی‬ ‫ڕووداوه‌کان له ‘هه‌زار و یه‌ک شه‌وه‌‘دا ده‌چێته‬ ‫ئاســتێک ‌ی یه‌کجــار بــه‌رزی ئیســتاتیکی و‬ ‫هونه‌ری به‌ڕاده‌یه‌ک ڕۆمانێکی مۆدێرنی وه‌کو‬ ‫‘هاری پۆرته‌ر’ له چه‌ندان ئیپیســۆددا له‌ژێر‬ ‫کاریگه‌ری ‘هه‌زار و یه‌ک شه‌وه‌دا’یه‪.‬‬ ‫*****‬ ‫یه‌که‌مین ڕۆمانی خانمه نووسه‌ری ئه‌مریکی‬ ‫‘ئــاودری نیفێنیگــه‌ر’ به‌نــاوی ‘ژنــی کابرای‬ ‫زه‌مانگه‌ڕ’ به شێوه‌یه‌کی زۆر سه‌یر مامه‌ڵه‌ی‬ ‫له‌گــه‌ڵ زه‌مــه‌ن و ســه‌فه‌رکردن به‌نــاو کاتدا‬ ‫کردووه‪ ،‬به‌ڕاده‌یه‌ک چی له ڕۆمانه‌که‌دا و چی‬ ‫لــه فیلمه‌کــه‌ش که دوواتر له‌ســه‌ڕ ڕۆمانه‌که‬ ‫ئاماده‌کــراوه‪ ،‬پرســی زه‌مه‌ن پرســێکی زۆر‬ ‫سه‌نتراڵ و سه‌رنجکێشه‪ .‬هه‌رچه‌نده ڕۆمانه‌که‬ ‫بــۆ زۆر که‌س ڕۆمانێکی خه‌یاڵی زانســتی و‬ ‫بــۆ هه‌ندێکی تر ڕۆمانێکی ڕۆمانســیه‪ ،‬به‌اڵم‬

‫مامه‌ڵه‌کردنــی له‌گــه‌ل زه‌مــه‌ن بــه‌و شــێوه‬ ‫ئاڵۆزه به‌ته‌واوی وایلێده‌کات له‌ســه‌رووی ئه‌و‬ ‫ناونانه‌وه بێت و وامان لێده‌کات پێمان وابێت‬ ‫ئه‌م ڕۆمانه ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ گرفتی زه‌مه‌ندا‬ ‫وه‌ک کێشه‌یه‌کی ئۆنتۆلۆجی مامه‌ڵه ده‌کات‪.‬‬ ‫لــه ڕۆمانه‌که‌دا بۆ یه‌که‌مجــار ‘هینری دی‬ ‫تامبڵ’ گه‌نجێکی بیســت و هه‌شــت سااڵنه و‬

‫کتێبخانــه کار ده‌کات‪ ،‬ژنه‌کــه‌ی خۆی خۆش‬ ‫ده‌وێــت‪ ،‬بایه‌خ به منداڵه‌کــه‌ی ده‌دات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هــه‌ر ماوه نــا ماوه له‌پڕ وون ده‌بێت‪ ،‬جا یان‬ ‫سه‌فه‌ری ڕابردوو ده‌کات بۆ سه‌رده‌می منداڵی‬ ‫که له یــادی نه‌ماوه‪ ،‬یاخود ســه‌فه‌ر ده‌کات‬ ‫بۆ داهاتووی خۆی و ئه‌و ســاتانه ده‌ژیت که‬ ‫لــه ئاینده‌دا ده‌یانگاتێ‪ .‬هه‌ڵبه‌ته ئه‌و زه‌مه‌نه‬

‫ڕۆمانی ‹ژنی کابرای زه‌مانگه‌ڕ›‬ ‫به شێوه‌یه‌کی زۆر سه‌یر مامه‌ڵه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ زه‌مه‌ن و سه‌فه‌رکردن به‌ناو‬ ‫کاتدا کردووه‪ ...‬لە فیلمه‌که‌شیدا‬ ‫پرسی زه‌مه‌ن پرسێکی زۆر سه‌نتراڵ‬ ‫و سه‌رنجکێشه‬ ‫له کتێبخانه‌دا کار ده‌کات و ژنه‌که‌ی ده‌بینێت‬ ‫که ناوی ‘کلێر ئان’ و ته‌مه‌نی بیســت سااڵنه‬ ‫و هونه‌رمه‌نــده‪ .‬هینری به‌هــۆی ناڕێکییه‌کی‬ ‫جینه‌تیکییه‌وه به بێویستی خۆی ده‌تووانێت‬ ‫سه‌فه‌ر به‌ناو کاتدا بکات‪.‬ئه‌و کاتانه‌ی هینری‬ ‫ســه‌فه‌ریان به‌نــاودا ده‌کات هــه‌ر ته‌مه‌نــی‬ ‫خۆیه‌تی له وێستگ ‌ه و سه‌رده‌می جیاوازدا‪ .‬ئه‌و‬ ‫ناتووانێت به‌ر به‌و سه‌فه‌رانه بگرێت سه‌ره‌رای‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێت ئه‌و ســه‌فه‌رانه بووه‌ستێنێت‬ ‫چونکــه گرفتی گه‌وره‌ی بۆ دروســت ده‌کات‬ ‫ه‌م له‌گــه‌ڵ ژنه‌کــه‌ی کــه خۆشــی ده‌وێــت‪،‬‬ ‫هه‌م گرفتێکی ئازاراوی بۆ خۆیشــی دروست‬ ‫ده‌کات چونکــه به‌شــێکی زۆری ڕوداوگه‌لــی‬ ‫داهاتــووی خۆی ده‌زانێــت و تیایاندا ده‌ژیت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا زۆر ڕوداوی منداڵیــش ده‌بینێــت‬ ‫کــه له زه‌مه‌نی ئێســتادا بیــری نه‌ماون‪ .‬ئه‌و‬ ‫شــوێن و کاتانه‌ی ســه‌فه‌ریان بــۆ ده‌کات –‬ ‫که وێســتگه‌ی جیــاوازی ته‌مه‌نــی خۆیه‌تی‪-‬‬ ‫به‌ده‌ســت خــۆی نییه به‌ڵکو به‌ســتراوه‌ته‌وه‬ ‫به ناخودئــاگای خۆیه‌وه‪ .‬ئه‌و پیاوێکه ژیانی‬ ‫ئاســایی خۆی به‌ڕێــده‌کات له ئێســتادا‪ ،‬له‬

‫جیاوازانــه ده‌ژیت له‌ناو شــوێنی جیاوزدا که‬ ‫هاوشــانی زه‌مه‌نه سه‌فه‌ربۆکراوه‌که‌ن‪ .‬هینری‬ ‫تێبینی ئه‌وه‌ی کردووه که هه‌موو جارێک ئه‌و‬ ‫حاڵه‌ته‌ی تووش ده‌بێت و سه‌فه‌ر ده‌کات له‌و‬ ‫کاتانه‌دایه که نیگه‌رانییه‌کــی ده‌روونی هه‌یه‬ ‫یــان له دڵه‌ڕاوکــێ و ماندووبوونــی ده‌روونی‬ ‫دایه‪ ،‬بۆیه زۆر هه‌وڵ ده‌دات هه‌تا بۆی بکرێت‬ ‫هێمن و دوور له ته‌نگژه بێت بۆ ئه‌وه‌ی خۆی‬ ‫له‌و سه‌فه‌رانه به‌ناو کاتدا به‌دوور بگرێت‪.‬‬ ‫هینــری بــۆ یه‌که‌مجــار له ته‌مه‌نــی پێنج‬ ‫ساڵیدا ده‌ست ده‌کات به‌و سه‌فه‌رانه‪ .‬کاتێک‬ ‫له کتێبخانه‌که کلێــر ده‌بینێت ئه‌و پێی وایه‬ ‫یه‌که‌مجــاره ده‌یبینێت به‌اڵم کلێر به درێژایی‬ ‫ژیانــی ئه‌وی ناســیوه‪ .‬ئیتر هینری ده‌ســت‬ ‫ده‌کات به سه‌فه‌ر به ڕابردووی خۆی و کلێرداو‬ ‫له‌و سه‌فه‌رانه‌دا ڕوون ده‌بێته‌وه که یه‌که‌مجار‬ ‫کلێری بینیوه کلێر له ته‌مه‌نی شه‌ش ساڵیدا‬ ‫بووه‪ .‬هینری لیستێک ده‌داته کلێر سه‌باره‌ت‬ ‫بــه ده‌رکه‌وتنه‌کانی داهاتــووی‪ ،‬کلێریش ئه‌و‬ ‫ڕۆژ و به‌روارانه ده‌نووســێت که هینری تیایدا‬ ‫ده‌رده‌که‌وێتــه‌وه بــۆ ئــه‌وه‌ی بیــری نه‌چێت‬

‫له‌گــه‌ڵ ده‌رکه‌وتنه‌وه‌یدا خواردن و جلوبه‌رگی‬ ‫بۆ دابین بکات له هــه‌ر ده‌رکه‌وتنه‌وه‌یه‌کیدا‪،‬‬ ‫چونکــه هینــری هه‌رجارێک کــه وون ده‌بێت‬ ‫و په‌یداده‌بێتــه‌وه به‌ڕووتــی و به ىرســێتی‬ ‫ده‌رده‌که‌وێته‌وه و و ئاتاجی به جل و خواردن‬ ‫و شوێنێکی ئارامه‪.‬‬ ‫کلێر و هینری هاوسه‌رگیری ده‌که‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫کلێر ترسێکی گه‌وره‌ی هه‌یه که ئه‌و ناڕێکییه‬ ‫جێنیتیکییه بۆ منداڵه‌که‌یان بگوازرێته‌وه بۆیه‬ ‫یه‌ک له دووای یه‌ک کۆرپه‌له‌کانی له‌بار ده‌بات‪.‬‬ ‫هینــری نیگه‌رانــی بارودۆخــی ته‌ندروســتی‬ ‫کلێــره بۆیه نه‌شــته‌رگه‌ری ‘ڤاســیکتۆمی’–‬ ‫نه‌شــته‌رگه‌ریه‌که پیــاوان ده‌یکه‌ن بۆ ڕیگرتن‬ ‫لــه منــاڵ بــوون‪ -‬ده‌کات‪ ،‬بــه‌اڵم یه‌کێک له‬ ‫نوســخه‌کانی هینــری له ڕابــردوودا دێته الی‬ ‫کلێــر و له‌گه‌ڵیدا ده‌خه‌وێت و ســکی ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌رئه‌نجــام منداڵێکیان ده‌بێت به‌ناوی ئه‌لبا‪.‬‬ ‫ئه‌لبــای کچۆڵه هه‌مــان ناڕێکــی جینه‌تیکی‬ ‫هه‌یــه به‌اڵم که‌مێک هێورتره نه‌خۆشــیه‌که‌ی‬ ‫و ده‌تووانێت تاڕاده‌یه‌ک ســه‌فه‌ره‌کانی خۆی‬ ‫به‌نــاو کاتدا ڕێکبخــات‪ .‬پێش ئــه‌وه‌ی ئه‌لبا‬ ‫له‌دایــک ببێــت لــه یه‌کێک له ســه‌فه‌ره‌کانی‬ ‫هینریدا بۆ داهاتوو‪ ،‬ئه‌و ئه‌لبای کچی ده‌بینێت‬ ‫کــه له ته‌مه‌نی ده ســاڵیدای ‌ه و ماوه‌ی پێنج‬ ‫ســاڵه باوکی مــردووه‪ ،‬که‌واتــه هینری بۆی‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت مه‌رگی خۆی کاتێکه که ئه‌لبای‬ ‫کچی ته‌مه‌نی پێنج سااڵنه‪ .‬دوواجار له یه‌کێک‬ ‫لــه ســه‌فه‌ره‌کانیدا هینــری له دارســتانێکدا‬ ‫گوله‌یه‌کــی وێڵــی به‌ر ده‌که‌وێت کــه براکه‌ی‬ ‫کلێــر ته‌قاندوویه‌تی‪ .‬هینــری ئه‌مجاره‌یان به‬ ‫برینداری ده‌گه‌ڕێته‌وه ‘ئێســتا’ و له باوه‌شی‬ ‫کلێردا ده‌مرێت‪.‬‬ ‫ئــه‌م ڕۆمانــه ســاڵی ‪ ٢٠٠٩‬کرا بــه فیلم‪.‬‬ ‫فیلمه‌که هه‌ڕ وو‌‌ک ڕۆمانه‌که جوان و غه‌مگینه‪.‬‬ ‫ده‌رهێنــه‌ری ئه‌ڵمانی ڕۆبێرت شــوێنخ کاری‬ ‫ده‌رهێنانــی بۆ کــردووه‪ .‬ئه‌کته‌ری به‌تووانای‬ ‫ئوستورالی ئێریک بانا ڕۆڵی هینری ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ئێریک بانا له چه‌ندان فیلمی به‌ناوبانگی تردا‬ ‫ڕۆڵــی گرنگی بینیوه له‌ناویاندا ‘هه‌ڵک’ ‪٢٠٠٣‬‬ ‫و ‘تــرۆی’ ‪ .٢٠٠٤‬هه‌روه‌ها ئه‌کته‌ری ناســراو‬ ‫ڕاشێل مکئادامز ڕۆڵی کلێر ده‌بینێت‪ .‬ڕاشێڵ‬ ‫ه چه‌نــدان فیلمــی دیاردا به‌شــداری کردووه‬ ‫له‌ناویانــدا ‘ده‌فته‌ری یاداشــت‪ -‬نــۆت بوک’‬ ‫‪‘ ،٢٠٠٤‬شــارلۆک هۆڵمز’ ‪ ’٢٠٠٩‬و ‘نیوه‌شــه‌و‬ ‫له پاریس’ ‪.٢٠١١‬‬

‫یاداشتەکان ناچاری ئامانجێکی نوێم دەکەن‬ ‫دانا ڕەئووف‬ ‫لە سوێدییەوە کردوویەتی‬ ‫بە کوردی و پەراوێزی بۆ داناوە‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫کۆمیدیای فرانسیس (شانۆی نەتەوایەتیی‬ ‫فەرەنســا) هەروەهــا دراماتنیش (شــانۆی‬ ‫پادشــایەتی لــە ســتۆکهۆڵم) خوازیــارن‬ ‫الش نۆرێــن کاریــان بــۆ بکات‪ .‬بــەاڵم‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدائــەو بەردەوامــە لەســەر نووســین؛‬ ‫یاداشتەکان‪ ،‬دەقی نوێ و پارچە مینیاترییە‬ ‫لیریکییەکان‪،‬لــەوە دەترســێت‪ ،‬کــە وەک‬ ‫ریژیسۆر کار بکات‪ .‬دوێنێ سپیندیۆمی(پێر‬ ‫گانێڤیک)‪ ،‬کە پشــتگیرییەکی داراییە‪ ،‬پێی‬ ‫بەخشرا‪ ،‬خۆیشی لە دیدارێکی تایبەتمەندی‬ ‫ڕۆژنامــەی سڤێنســکە داگبالدێــد‪ ،‬بەشــی‬ ‫کلتووردا‪ ،‬باسی ئەوە دەکات‪ ،‬کە لە چییەوە‬ ‫سرووش وەردەگرێت‪>١<.‬‬ ‫الش نۆرێــن بــۆ مــاوەی چەند ســاڵێکە‬ ‫هیــچ دیدارێکــی نەکــردووە و خۆیشــی لە‬ ‫هەمــوو جۆرە یادێکی لە دایک بوونی حەفتا‬ ‫ســاڵەیی‪ ،‬بە دڵێکی خەمبارەوە دزیوەتەوە‬

‫و لەبــری ئەوە ســەفەر بۆ پاریــس دەکات‪.‬‬ ‫ئێســتا بەهۆی ئــەوەی ســپیندیۆمی (پێر‬ ‫گانێڤیک)ی وەرگرتووە‪ ،‬ڕەزامەندی لەســەر‬ ‫ئەم دیدارە دەربڕیووە‪ .‬ئەم ســپیندیۆمەیش‬ ‫لەالیــەن کۆمیتــەی هونەرمەندانــەوە پێــی‬ ‫دەدرێت و بڕی پارەکەیش نیو ملیۆن کرۆنی‬ ‫سوێدییە‪>٢<.‬‬ ‫الش نۆرێــن‪ ،‬ســەرەڕای ئــەوەی ئێســتا‬ ‫تەمەنی حەفتا و یەک ساڵە و لەم زستانەدا‬ ‫دوو جــار بــە قورســی تووشــی هەوکردنی‬ ‫قورگ و ســنگ بووە‪ ،‬بەاڵم هێشــتا لە ژیان‬ ‫دایــە و زینــدووە‪ .‬لەبــەر ئەوەی نەخۆشــی‬ ‫هەوکردنــی بۆرییەکانــی هەناســەی هەیە‪،‬‬ ‫لەوانەیە هەاڵمەتێکی بچووک ببێتە شــتێکی‬ ‫قورس و کاریگەر‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشــدا ئێستا‬ ‫لــە قاوەخانەیەکــدا پێکــەوە دانیشــتووین‪،‬‬ ‫گورجووگۆڵە و پڕە لە وزەیەکی گەورە‪.‬‬ ‫کار و پــرۆژەی نووســینەکانی بــاش‬ ‫دەڕۆن بــە ڕێووە‪ ،‬کە ئەو خۆی وا هەســت‬ ‫دەکات بەشــێوەیەکی ڕوونبینی دەســەاڵتی‬ ‫بەســەریاندا دەشــکێت‪ .‬لە ئێســتادا هەموو‬ ‫هێــز و توانای خــۆی بۆ نووســین تەرخان‬ ‫کردووە و چەندین پڕۆژەی بە دەســتەوەیە‪،‬‬ ‫کە بەشــێوەیەکی هاوتەریبی کاریان لەسەر‬ ‫دەکات؛ئامــادەکاری لــە بەشــی ســێیەمی‬

‫ئێســتا من لەنێــو دوو هەســتی ناتەبادا‬ ‫تووشــی شــیزوفرێنیا بــووم‪ .‬دراماتــن و‬ ‫بەرێوبەری ئەو شــانۆیە (ئیریک ســتوبو)‪،‬‬ ‫شــانۆیەکی شــنگهای و کۆمیدیا فرانسیس‬ ‫دەیانەوێت‪ ،‬وەکوو ریژیسۆر کاریان بۆ بکەم‪.‬‬ ‫دوای چەند هەفتەیــەک دەچم بۆ پاریس تا‬ ‫گفتوگۆ لەسەر ئەو داخوازییەی ئەوان بکەم‪.‬‬ ‫لەوانەیــە لــەوێ کار لە دەقێکدا ســەبارەت‬ ‫بە فەیلەســوفی فەرەنسی (سیمۆنە فیل)دا‬ ‫بکــەم – دەقێک لە تێکســتەکانی ئەوەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هەر لەالیەن خۆمەوە وەک یەکەیەکی‬ ‫نوێ ئامادەیان دەکەمەوە‪>٤<.‬‬

‫ئامــاژەی بــۆ دەکات‪ ،‬دەنووســێت‪ ،‬ئەوەی‬ ‫منیش تێگەیشــتبم ‪ ،‬کاتێکی دیاریکراوی بۆ‬ ‫تەواوکردنی یاداشتەکانی نییە‪>٣<.‬‬ ‫وایە‪ .‬من ئێستا کاتەکانم لە دواوە دەژمێرم‪.‬‬ ‫دەزانم‪ ،‬کە سااڵنێکی زۆرم لە ژیاندا نەماوە‪،‬‬ ‫بتوانم چاالک بم‪ .‬نووســین ستراکتورێکم بۆ‬ ‫دادەنێــت‪ .‬من‪ ،‬کە نەتوانم بنووســم‪ ،‬دەبم‬ ‫بەچی؟ تــا چەندیتــر دەتوانم لە نووســین‬ ‫بــەردەوام بم؟ ئەوەی من بەڕێــوە دەبات و‬ ‫ئاڕاستەم دەکات ویســتێکی هۆشیارانەیە–‬ ‫بەاڵم هاوکات من کچەکانیشم هەن‪ ،‬کە چەند‬ ‫دیوێکی جێگیرن لــە ژیانمدا‪ ،‬وەک مانایەک‬ ‫و گرینگییان بڕاوەتەوە‪ .‬هاوکات شتێکی پڕ‬ ‫مانــا و زۆر جێگای ســەرنجە بۆ من‪ ،‬کە تا‬ ‫پەرواێزەکانی وەرگێر‬ ‫بەرەو کوژانەوەی تەواوی بنووسم و بەردەوام‬ ‫‪ -١‬الش نۆرێــن لــە ‪ ٢٠١٥/٥/١١‬ئــەو‬ ‫بم‪ ،‬بیرچوونەوە مرۆڤ بێفەر و بێبەر دەکات‪ .‬ســپیندیۆمەی وەرگرتــووە و ڕۆژی دوایــی‬ ‫کارکردن لەم هەمــوو پرۆژەیەدا و لەیەک لەالیــەن ڕەخنەگری شــانۆیی الش رینگەوە‬ ‫کاتدا هیچ گرفتێک نییە‪ ،‬بەشێوەیەکی ساکار ئەم چاوپێکەوتنەی لەگەڵ کراوە‪.‬‬ ‫(یاداشــتەکانی شانۆنامەنووسێک)دا‪ ،‬کە ‪ ،‬و ئاســایی‪ ،‬هەموو بەشــێکی نووسینەکان‪،‬‬ ‫‪ -٢‬دامــەزراوەی پێــر گانێڤیــک تەنها بۆ‬ ‫لە پایزی داهاتوو باڵو دەکرێتەوە و ســااڵنی ئاڕاســتە و فۆرمــی جیاوازیان هەیە‪ .‬ئەوەی ئامانجە کلتوورییــەکان‪ ،‬لە الیەن کۆمیتەی‬ ‫‪ ٢٠١٣‬و ‪ ٢٠١٤‬دەگرنــە خــۆ‪ ،‬چەند دەقێکی زیاتریــش ســەخت و دژوارە ئەوەیە‪ ،‬کە لە هونەرمەندانەوە لە ساڵی ‪٢٠١٢‬دا دامەزراوە‪،‬‬ ‫تازە و تێکســتی لیریکی مینیاتری‪ ،‬هاوکات پــڕ چەندین شــانۆ دەیانەوێــت نۆرێن وەک لە ڕێــگای ســپێندیۆمەوە یارمەتــی دارایی‬ ‫بە بەردەوامی بەشــی کۆتایی یاداشتەکانی‪ ،‬ریژیســۆر بگەڕێتــەوە و کار لــە دەقەکانــی دەبەخشــێت بــەو هونەرمەنــدە چاالکانەی‪،‬‬ ‫کە بــە (مــردن) وەکــوو نازناوێکــی کاتی خۆیی و هەروەها دەقی شانۆنامەنووسەکانی کە بەهایەکی گەورەیــان بۆ ژیانی کلتووری‬ ‫تریشدا بکات‪.‬‬ ‫سوێدی هەیە‪ .‬ئەم سپێندیۆمە دوایی ئەوەی‬

‫من ئێستا‬ ‫کاتەکانم لە‬ ‫دواوە دەژمێرم‪.‬‬ ‫دەزانم‪ ،‬کە‬ ‫سااڵنێکی زۆرم‬ ‫لە ژیاندا نەماوە‪،‬‬ ‫بتوانم چاالک بم‬

‫پێر گانێڤیک‪ ،‬کە ســەرمایەدارێکی ســوێدی‬ ‫و هونەرپەروەر بووە‪ ،‬دوای مردنی بەشێکی‬ ‫زۆری سەرمەیاکەی ڕادەستی ئەم کۆمیتەیە‬ ‫کــردووە بــۆ یارمەتیدانــی هونەرمەنــدان‪.‬‬ ‫لەســاڵی ‪٢٠١٢‬ەوە ســااڵنە پێنج سپێندیۆم‬ ‫لە بوارەکانی وێنەکێشــان‪ ،‬دیزاین‪،‬مۆسیقا‪،‬‬ ‫شانۆ‪ ،‬سەما و فیلمدا دەبەخشێت‪.‬‬ ‫‪-٣‬الش نۆرێــن تــا ئێســتا دوو بەرگــی‬ ‫گــەورەی دوو ســێ هــەزار الپەڕەیــی لــە‬ ‫بیرەوەرییەکانــی خــۆی بــە ناونیشــانی‬ ‫(یاداشــتەکانی شانۆنامەنووسێک)ەوە باڵو‬ ‫کردۆتەوە؛ بەرگی یەکەمیان لە ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫و بەرگــی دووهەمیشــیان لە ســاڵی ‪٢٠١٢‬دا‬ ‫دەرچــوون‪ .‬لــەم دوو بەشــەدا‪ ،‬جگــە لــە‬ ‫نووســین و باڵو کردنەوەی هەموو پەیوەندی‬ ‫و وردەکارییەکانــی ژیانــی‪ ،‬بــە تونــدی‬ ‫هێرشیش دەکاتە سەر کەسایەتی و ناوەندە‬ ‫کلتووری و ڕۆشنبیرییەکەی سوێد‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لە هاوڕێ و هاوپیشــە و کەســە نزیکەکانی‬ ‫خۆیشی نابوێرێت‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ســیمۆنە فیــل ژنــە فەیلەســوفێکی‬ ‫فەرەنسی بە نەژاد جولەکە بووە و لە ساڵی‬ ‫‪١٩٠٩‬دا لە پاریس لە دایک بووە و لە ساڵی‬ ‫‪١٩٤٣‬دا لە بەریتانیا کۆچی دوایی کردووە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )466‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/27‬‬

‫««‬

‫‪7‬‬

‫باوڵەکەی باوکم‬ ‫وتاری ڕێوڕەسمی وەرگرتنی خەاڵتی نۆبێڵ‪ ٧ ،‬کانوونی یەکەم ‪٢٠٠٦‬‬

‫باوکــم‪ ،‬دوو ســاڵ بــەر لــە مردنــی‪،‬‬ ‫باوڵێکــی بچووکــی پــڕ لــە نووســین و‬ ‫دەســتنووس و دەفتەرەکانی خۆی داپێم‪.‬‬ ‫وەك هەمــوو جارێك‪ ،‬خۆی بردە دۆخێکی‬ ‫پــڕ لە شــۆخی و گاڵتەئامێــزەوە و گوتی‬ ‫خوازیارە دوای خــۆی‪ ،‬واتە دوای مردنی‪،‬‬ ‫من بیانخوێنمەوە‪ .‬بە ســووکە شەرمێکەوە‬ ‫گوتی‪« :‬با بزانین بەکەڵك دێت و شتێکی‬ ‫تێدایــە؟ بەڵکــو بتوانیــت دوای مــن لێی‬ ‫هەڵببژێریت و باڵوی بکەیتەوە‪».‬‬

‫هەمــوو جارێك و بێ ئــەوەی زۆر خەفەت‬ ‫بخۆیــن‪ ،‬دەربــارەی ئــاو و هــەوا‪ ،‬ژیــان‪،‬‬ ‫نەخۆشــییە سیاســییە بێکۆتاکانی تورکیا‬ ‫و ئــەو کارانــەی باوکــم کــە بــەزۆری بە‬ ‫شکســتخواردوویی بە ئەنجام دەگەیشــتن‪،‬‬ ‫قسەمان کرد‪.‬‬ ‫دێتــەوە بیــرم‪ ،‬دوای ڕۆیشــتنی باوکم‪،‬‬ ‫چەنــد ڕۆژێــك بــە دەوری باوڵەکــەدا‬ ‫ســووڕامەوە بێ ئەوەی دەســتی بۆ ببەم‪.‬‬ ‫لــە منداڵیمــەوە بــەو باوڵــە لــە چەرمی‬ ‫ڕەش دروســتکراوە و کلیلەکــەی و کەنارە‬ ‫نیمچــە بازنەیییەکانی ئاشــنا بووم‪ .‬باوکم‬ ‫ئەگەر بۆ گەشــتی کورتخایەن بڕۆیشــتایە‬ ‫و جاروباریــش بــۆ شــوێنی کار بچوایە و‬ ‫شــتێکی بۆ بــردن هەبوایە‪ ،‬ئــەو باوڵەی‬ ‫دەبــرد‪ .‬لە بیرمــە‪ ،‬لە منداڵیمــدا و دوای‬ ‫گەڕانــەوەی باوکــم لــە گەشــتەکانی‪ ،‬ئەو‬

‫گــوزارەی لە خــۆی کردووە؛ واتــە مانای‬ ‫ئەدەبیات‪.‬‬ ‫نەمدەتوانــی دەســت بــۆ باوڵەکــەی‬ ‫باوکــم ببــەم و بیکەمەوە‪ ،‬بــەاڵم هەندێك‬ ‫لــە دەفتەرەکانی ناویم دەناســی‪ .‬باوکمم‬ ‫بینیبــوو کاتێــك شــتی لــە هەندێــك لەو‬ ‫دەفتەرانــەدا نووســیبوو‪ .‬بــاری نــاو‬ ‫باوڵەکــە شــتێك نەبــوو یەکەمجــار بێــت‬ ‫بیســتبێتم‪ .‬باوکــم‪ ،‬لە تافــی الوێتی و لە‬ ‫کۆتایــی ســااڵنی ‪١٩٤٠‬دا کتێبخانەیەکــی‬ ‫گــەورەی هەبــووە‪ .‬خوازیــار بــووە لــە‬ ‫ئیســتانبوڵ ببێت بە شــاعیر‪« ،‬ڤالێری»‬ ‫بۆ تورکی وەرگێڕابوو‪ ،‬بەاڵم نەیویســتبوو‬ ‫لــە واڵتێکی خــاوەن خوێنــدەواری کەم و‬ ‫هەژاردا شــیعر بنووســێت و خــۆی بخاتە‬ ‫ناو چەرمەسەرییەکانی ژیانی ئەدەبییەوە‪.‬‬ ‫باوکــی باوکــم –باپیــر‪-‬م‪ ،‬خاوەنکارێکی‬

‫لــە نێو کتێبــدا بووین لە نووســینگەی‬ ‫مــن‪ .‬باوکــم‪ ،‬وەك ئــەوەی کەســێك بێت‬ ‫و بخوازێــت لــە بارێکــی زۆر تایبەتــی‬ ‫ئازاربەخش ڕزگاری بێت‪ ،‬بە نووســینگەدا‬ ‫دەخووالیــەوە و نەیدەزانی باوڵەکە لەکوێ‬ ‫دابنێــت‪ .‬پاشــان لەســەرخۆ شــتەکەی‬ ‫دەســتی لە گۆشــەیەکی ســەرنجڕانەکێش‬ ‫دانا‪ .‬هەر هێندەی ئەو ســاتە شــەرمهێنەر‬ ‫و لەبیــر نەکراوە بــۆ هەردووکمان بەکۆتا‬ ‫گەیشت‪ ،‬ئاســوودە بووین و گەڕاینەوە بۆ‬ ‫ڕۆڵی هەمیشــەیی خۆمان‪ ،‬بۆ ناســنامەی‬ ‫گاڵتەئامێــز و پــڕ لــە گەپی خۆمــان کە‬ ‫ژیــان بــە ســادەیی وەردەگرێــت‪ .‬وەك‬

‫باوڵــە بچووکــەم دەکــردەوە و بــە بۆنی‬ ‫کۆڵۆنیــا و بۆنــی واڵتانــی بیانــی نــاوی‪،‬‬ ‫خۆشــحاڵ دەبــووم‪ .‬ئــەو باوڵە شــتێکی‬ ‫ســەرنجڕاکێش بــوو بۆ مــن و بڕێکی زۆر‬ ‫لە بیرەوەرییەکانی سەردەمی منداڵیمی لە‬ ‫خۆیدا هەڵگرتبوو‪ ،‬بەاڵم کەچی لەو کاتەدا‬ ‫نەمدەتوانــی دەســتی بــۆ ببــەم‪ .‬بۆچی؟‬ ‫بێگومان لە ســۆنگەی کێشــی پڕ لە ڕازی‬ ‫بارە شاراوەکەی ناوییەوە‪.‬‬ ‫ئێستا باس لە مانای ئەو کێشە دەکەم؛‬ ‫باســی ئەو شــتەی مرۆڤ کاتێك چووەتە‬ ‫ژوورێکەوە‪ ،‬لەبەردەم مێزێك دانیشــتووە‪،‬‬ ‫دەســتی بــۆ قەڵــەم و کاغــەز بــردووە و‬

‫دەوڵەمەنــد بــوو‪ ،‬باوکــم لــە منداڵــی و‬ ‫گەنجیدا ژیانێکی ئاســانی بەســەربردبوو‪،‬‬ ‫بۆیە نەیدەویســت لــە پێنــاوی ئەدەبیات‬ ‫و نووســیندا دژواری بچێژێــت‪ .‬هەمــوو‬ ‫جوانییەکانــی ژیانــی خــۆش دەویســت‪.‬‬ ‫ئەوەم دەزانی‪.‬‬ ‫بێگومــان یەکــەم نیگەرانــی کــە منــی‬ ‫لــە شــتەکانی نــاو باوڵەکــەی باوکــم‬ ‫دووردەخســتەوە‪ ،‬ترســی ئــەوە بــوو‬ ‫نووســینەکانیم بــەدڵ نەبێــت‪ .‬باوکمیــش‬ ‫لەبەرئەوەی بەمەی دەزانی‪ ،‬حسابی خۆی‬ ‫کردبــوو و خــۆی بردبووە دۆخــی بەهەند‬ ‫وەرنەگرتنی شتەکانی ناو باوڵەکەوە‪.‬‬ ‫دوای بەســەربردنی بیست و پێنج ساڵ‬ ‫لە بواری نووسیندا‪ ،‬بینینی ئەو دیمەنە بۆ‬ ‫من مایەی خەمگینــی بوو‪ .‬بەهیچ جۆرێك‬ ‫نەمدەویســت دڵم لــە باوکــم بڕەنجێت لە‬ ‫پای ئەوەی کە ئەدەبیاتی وەك پێویســت‬ ‫بەهەند وەرنەگرتبوو‪ ...‬ترســی بنەڕەتیم‪،‬‬ ‫ئەو شتە سەرەکییەی نەمدەویست بیزانم‪،‬‬ ‫ئەگەری ئەوە بوو باوکم نووســەرێکی باش‬ ‫بێت‪ .‬هەر لە ســۆنگەی ئەو ترسەیشــەوە‬ ‫باوڵەکــەی باوکمــم پــێ نەدەکرایــەوە‪.‬‬ ‫تەنانــەت نەمدەتوانــی هــۆکاری ئــەم‬ ‫ڕەفتــارەم بە ئاشــکرا بە خۆمیــش بڵێم‪،‬‬ ‫ئاخر ئەگەر ئەدەبێکی ڕاستەقینە و گەورە‬ ‫لە باوڵەکــەی باوکمــەوە دەربچوایە‪ ،‬ئەوا‬ ‫پێویســت بوو قەبوڵ بکەم کەسێکی تەواو‬ ‫جیــاواز لە باوکمــدا هەیە‪ .‬ئەوە شــتێکی‬ ‫تۆقێنــەر بــوو‪ ،‬چونکــە من تەنانــەت لەو‬

‫ئۆرهان پاموك‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫‪٣-١‬‬

‫تەمەنە هەڵچووەمیشــدا دەمویســت باوکم‬ ‫تەنیا باوکم بێت و نووســەر نەبێت‪.‬‬ ‫لەکــن مــن کاری نووســین بریتییــە لە‬ ‫هەوڵــدان و کاری بەکاوەخــۆی چەندیــن‬ ‫ســاڵە بــۆ دۆزینــەوەی کەســی دووەمــی‬ ‫شاراوەی ناو مرۆڤ و دنیای ئافرێنەری ئەو‬ ‫کەســە‪ :‬کاتێك باس لە نووسین دەکرێت‪،‬‬ ‫ســەرەتا نەریتــی ڕۆمــان و ئەدەبیــات و‬ ‫شــیعر نا‪ ،‬بەڵکو مرۆڤێك دێتە پێش چاوم‬ ‫کە خــۆی خزاندبێتە ژوورێکــەوە‪ ،‬بەتەنیا‬ ‫دانیشــتبێت و گەڕابێتــەوە بــۆ ناوخۆی و‬ ‫لە ســایەی ئەو دۆخەدا بە وشە دنیایەکی‬ ‫نــوێ بئافرێنێــت‪ .‬ئــەو پیــاوە‪ ،‬یــان ئەو‬ ‫ژنــە‪ ،‬دەتوانێت داکلتیلــۆ (ئامێری چاپی‬ ‫دەســتی) بەکاربهێنێــت‪ ،‬یــان ســوود لە‬ ‫ئاســانکارییەکانی کۆمپیوتــەر وەربگرێت‪،‬‬ ‫یــان دەتوانێت وەك من بــکات کە ماوەی‬

‫و نووکــی قەڵەمەکانمــان دەســتیان پێدا‬ ‫بهێنیــن و کێشــیان بپێویــن‪ .‬بەدرێژایــی‬ ‫ســااڵن جێگۆڕکێ بە شوێنەکانیان دەکەین‬ ‫و بەوجۆرە‪ ،‬بەشــێوەیەکی سەرســەختانە‬ ‫و پشــوودرێژانە و بەئومێدەوە دنیای نوێ‬ ‫دەئافرێنین‪.‬‬ ‫الی مــن‪ ،‬نهێنیــی کاری نووســین لــە‬ ‫هاتنی ئیلهامێکی سەرچاوە نادیاردا نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو لە سەرســەختی و پشوودرێژیدایە‪.‬‬ ‫قســەیەکی نەستەقی تورکی هەیە دەڵێت‪:‬‬ ‫«هەڵکەندنــی بیــر بــە دەرزی»‪ .‬مــن‬ ‫هەســت دەکەم ئەو قســەیە بۆ نووسەران‬ ‫گوترابێــت‪ .‬لــە داســتانە کۆنەکانــدا‬ ‫پشــوودرێژیی فەرهــادم خــۆش دەوێت و‬ ‫لێــی تێدەگەم کاتێك لە پێنــاوی ئەڤیندا‬ ‫کێو هەڵدەکۆڵێت‪ .‬کاتێك لە ڕۆمانی «من‬ ‫ناوم سوورە»دا بەسەرهاتی نیگارکێشێکی‬

‫یەکەم‬ ‫نیگەرانی‬ ‫کە منی لە‬ ‫شتەکانی ناو‬ ‫باوڵەکەی باوکم‬ ‫دووردەخستەوە‪،‬‬ ‫ترسی ئەوە بوو‬ ‫نووسینەکانیم‬ ‫بەدڵ نەبێت‬

‫لە کردنەوەی باوڵەکەی باوکم و‬ ‫خوێندنەوەی دەفتەرەکانی ناوی‬ ‫دەترسام‪ ،‬چونکە دەمزانی ئەو‬ ‫بەهیچ جۆرێك خۆی لە قەرەی‬ ‫ئەو دژوارییانەی کە من تێیان‬ ‫کەوتووم‪ ،‬نەداوە و نادات‬

‫سی ســاڵە بە قەڵەم پاندان لەسەر کاغەز‬ ‫دەنووســم‪ .‬دەتوانێــت لەگــەڵ نووســیندا‬ ‫قاوە و چای بخواتەوە و جگەرە بکێشێت‪.‬‬ ‫دەتوانێــت جاروبــار لەبــەردەم مێزەکەی‬ ‫هەڵبســێت‪ ،‬لــە پەنجــەرەوە تەماشــای‬ ‫دەرەوە‪ ،‬گەمــەی مندااڵن لە کۆاڵن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بەختی هەبێت‪ ،‬دارێك‪ ،‬یان دیمەنێك‪ ،‬یان‬ ‫دیوارێکی تاریك بکات‪ .‬دەتوانێت شــیعر‪،‬‬ ‫شــانۆنامە‪ ،‬یان وەك من ڕۆمان بنووسێت‪.‬‬ ‫گشــت ئەم جیاوازییانە‪ ،‬لە دوای چاالکیی‬ ‫بنەڕەتــی‪ ،‬واتە پاش دانیشــتن لەبەردەم‬ ‫مێــز و گەڕانــەوە بە پشــووی درێژەوە بۆ‬ ‫ناوخۆی مرۆڤ‪ ،‬دێت‪ .‬نووســین بریتییە لە‬ ‫گوزارەکــردن لــەو گەڕانەوەیە بە وشــە و‬ ‫توێژینەوەی پشــوودرێژانە و سەرسەختانە‬ ‫و شــادمانانەی ئــەو دنیــا نوێیــەی کــە‬ ‫مــرۆڤ پیایــدا تێدەپەڕێــت‪ .‬مــن کاتێك‬ ‫لەبــەرەوە وشــەی نــوێ لــە کاغەزێکــی‬ ‫ســپیدا دەنووســمەوە‪ ،‬پــاش تێپەڕبوونی‬ ‫ڕۆژ و مانــگ و ســااڵن‪ ،‬هەســت دەکــەم‬ ‫دنیایەکــی نوێــم بۆ خــۆم بنیــات ناوە و‬ ‫پێــم وایە وەك چۆن کەســێك بــە دانانی‬ ‫بەرد لەســەر بــەرد پردێك یــان قوبەیەك‬ ‫بنیات دەنێــت‪ ،‬منیش مرۆڤی دووەمی ناو‬ ‫خۆمم بەرجەســتە کردووە‪ .‬بەردی ئێمەی‬ ‫نووسەران وشــەیە‪ ،‬دەیانخەینە سەریەك‪،‬‬ ‫هەســت بــە پەیوەندییەکانــی نێوانیــان‬ ‫دەکەیــن‪ ،‬جاربەجار یــەك دوو هەنگاوێك‬ ‫دووردەکەوینــەوە و تەماشــایان دەکەین‪،‬‬ ‫هەندێــك جــار وەك ئەوە وایە بــە پەنجە‬

‫ئێرانیم دەنووسی کە بە عەشقەوە چەندین‬ ‫ســاڵ نیگاری هەمان ئەســپی کێشــاوە تا‬ ‫ئەزبــەر (لەبەر)ی کــردووە و تەنانەت بە‬ ‫چــاوی بەستراویشــەوە توانیوێتی نیگاری‬ ‫ئەو ئەســپە بکێشــێت‪ ،‬دەمزانی سەبارەت‬ ‫بە پیشەی نووسینم و ژیانی خۆم دەدوێم‪.‬‬ ‫من وای دەبینم بۆ ئەوەی نووسەر بتوانیت‬ ‫هێدی هێدی دەست بە نووسینەوەی ژیانی‬ ‫خۆی بــکات وەك ئەوەی ژیانی ئەوانی تر‬ ‫بێــت و لــە ناخی خۆیدا هەســت بە هێزی‬ ‫ئــەو گێڕانەوەیــە بــکات‪ ،‬ئەوا پێویســتە‬ ‫بە ســااڵن بە پشــووی درێژەوە لەبەردەم‬ ‫مێــز دابنیشــێت و کاتی خــۆی بەو هونەر‬ ‫و پیشــەیە بــدات و گەشــبینی بەدەســت‬ ‫بهێنێــت‪ .‬فریشــتەی ئیلهــام کــە بــۆ الی‬ ‫هەندێــك کەس هیچ نایــەت و زۆر بەچڕی‬ ‫ســەر لە هەندێك کەسی تر دەدات‪ ،‬حەزی‬ ‫لــەو متمانــە و گەشــبینییەیە و ڕێــك لە‬ ‫کاتێکدا دێت کە نووســەر هەســت دەکات‬ ‫لــە ترۆپکی تەنیاییدایە و زۆرترین گومانی‬ ‫لە هەوڵ و خەیاڵ و نووســراوەکانی خۆی‬ ‫هەیــە؛ واتــە لەو کاتەدا کە نووســەر پێی‬ ‫وایە نووســینەکانی تەنیــا چیرۆکی ژیانی‬ ‫خۆیەتــی‪ .‬ئــا لــەو ســاتەدا فریشــتەی‬ ‫ئیلهــام دێــت و ئەو بەســەرهات و وێنە و‬ ‫خەیااڵنە بە گوێی نووســەردا دەچرپێنێت‬ ‫کــە بــۆ پێکــەوە گرێدانی دنیــای خۆی و‬ ‫ئــەو دنیایــەی خوازیــارە بیئافرێنێــت‪،‬‬ ‫پێویســتن‪ .‬لــە کارمــدا وەك نووســەر کە‬ ‫تــەواوی ژیانــی خۆمــم پــێ بەخشــیوە‪،‬‬

‫ورووژێنەرترین هەســت‪ ،‬یان هەر ڕســتە و‬ ‫خەیــاڵ و الپەڕەیەك کە منــی تا ترۆپکی‬ ‫شــادمانی بردبێت‪ ،‬هەستم نەکردووە خۆم‬ ‫دۆزیبێتمەوە‪ ،‬بەڵکو هەمیشــە پێم وابووە‬ ‫هێزێکــی تر دۆزیوییەتییــەوە و جوامێرانە‬ ‫پێشکەشی منی کردووە‪.‬‬ ‫لــە کردنــەوەی باوڵەکــەی باوکــم و‬ ‫خوێندنەوەی دەفتەرەکانی ناوی دەترسام‪،‬‬ ‫چونکــە دەمزانی ئەو بەهیچ جۆرێك خۆی‬ ‫لــە قەرەی ئــەو دژوارییانەی کە من تێیان‬ ‫کەوتــووم‪ ،‬نــەداوە و نــادات‪ .‬دەمزانــی‬ ‫ئەو نێوانــی لەگەڵ تەنیایــی نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫حەزی لــە هاوڕێ‪ ،‬قەرەباڵەغی‪ ،‬ســالۆن‪،‬‬ ‫گاڵتــە و گــەپ و تێکەڵبوون بــە خەڵکە‪.‬‬ ‫بە ئاڕاســتەیەکی تریشدا بیرم دەکردەوە‪:‬‬ ‫دەمگــوت لەوانەیــە ئــەو بیرکردنەوانــە و‬ ‫خەیاڵەکانی چلەکێشــان و پشــوودرێژی‪،‬‬ ‫پێشــدادوەریی خــۆم بــن و لــە ئەزموونی‬ ‫ژیان و نووســینی خۆمەوە ســەرچاوەیان‬ ‫گرتبێــت‪ .‬زۆر نووســەری ناوداریــش هەن‬ ‫لــە قەرەباڵەغــی و ژیانــی خێزانــی و‬ ‫خەڵــك و جریوەجریوی شــادمانیدا کاری‬ ‫نووســینیان کردووە‪ .‬باوکم‪ ،‬لە سەردەمی‬ ‫منداڵیی ئێمەدا لەتاو بێزاربوون لە ڕۆتینی‬ ‫ژیانی خێزان‪ ،‬ئێمەی بەجێدەهێشــت‪ ،‬لەو‬ ‫بەجێهێشــتنانەدا چووبــووە پاریــس و لە‬ ‫ژووری هۆتێلــەکان –وەك زۆر نووســەری‬ ‫تــر‪ ،-‬الپــەڕەی دەفتەری پــڕ کردبووەوە‪.‬‬ ‫دەشــمزانی بەشــێك لــەو دەفتەرانــە لــە‬ ‫باوڵەکــەدان‪ ،‬چونکە باوکم ســااڵنی پێش‬ ‫هێنانــی باوڵەکــە‪ ،‬ئیدی دەســتی کردبوو‬ ‫بــە گێڕانــەوەی بەســەرهاتەکانی ئــەو‬ ‫ســەردەمە بۆ من‪ .‬لە منداڵیمیشــدا باسی‬ ‫ئــەو ســااڵنەی بــۆم دەکرد‪ ،‬بەاڵم باســی‬ ‫دڵشــکاوی و ویســتیی بــوون بە شــاعیر‪-‬‬ ‫نووسەر و دژوارییەکانی مانەوە لە هۆتێلی‬ ‫بــۆم نەدەگێڕایەوە‪ .‬دەیگێڕایەوە چۆن زوو‬ ‫زوو لەســەر شۆستەکانی پاریس سارتەری‬ ‫بینیــوە و وەك ئــەوەی کەســێك بێــت و‬ ‫هەواڵــی زۆر گرنــگ ڕابگەیەنێــت‪ ،‬زۆر‬ ‫بەجۆشەوە باسی ئەو کتێب و فیلمانەیشی‬ ‫دەکرد کــە خوێندبوونییەوە و ســەیریانی‬ ‫کردبوو‪.‬‬ ‫هەڵبەتــە هەمیشــە ئــەوەم لــە خەیاڵ‬ ‫بــووە هەبوونــی باوکێــك کــە دەربــارەی‬ ‫نووســەرانی جیهــان دەدوا‪ ،‬لــە هەبوونی‬ ‫پاشــا (ســەرکردەی ســەربازی) و گەورە‬ ‫پیاوانــی ئاینــی لە ماڵمــان‪ ،‬زیاتر ڕۆڵیان‬ ‫هەبووە لە بوونی من بە نووسەردا‪ .‬کاتێك‬ ‫بیــرم لەمە دەکــردەوە و بیــرم دەهاتەوە‬ ‫چەنــد قــەرداری کتێبخانــە گەورەکــەی‬ ‫باوکمم‪ ،‬دەمگوت پێویســتە دەفتەرەکانی‬ ‫بخوێنمەوە‪ .‬بێ ئەوەی بایەخ بە ناوەڕۆکی‬ ‫ئەدەبیــی نووســینەکانی بــدەم‪ ،‬دەبوایــە‬ ‫ســەرنجم بدایــە باوکــم ئــەو کاتانــەی لە‬ ‫مــاڵ دەمایــەوە –ڕێك وەك مــن‪ -‬بەتەنیا‬ ‫دەچــووە ژوورێكــەوە و خۆی بــە کتێب و‬ ‫بیرکردنەوەوە سەرقاڵ دەکرد‪.‬‬ ‫بــەاڵم ڕێــك ئەوەیش ئەو شــتە بوو کە‬ ‫نەمدەتوانــی بیکەم و هەســتم دەکرد بەو‬ ‫نائارامییــەوە بۆ باوڵەکەی باوکم دەڕوانم‪.‬‬ ‫باوکــم هەندێــك جــار لەســەر قەنەفــەی‬ ‫بــەردەم کتێبخانەکــە ڕادەکشــا‪ ،‬کتێــب‪،‬‬ ‫یــان گۆڤارەکەی دەســتی دادەنا و نوقمی‬ ‫بیرکردنەوەیەکــی قوڵ دەبــوو‪ .‬ئەو گاڵتە‬ ‫و گەپ و وردە کێشــانەی لــە کاتی ژیانی‬ ‫خێزانیدا لەسەر ڕووخساری باوکم دەمبینی‪،‬‬ ‫لەپــڕ دیار نەدەمــان و گوزارەیەکی تەواو‬ ‫جیــاواز و نیــگای گەڕانەوە بــۆ ناو خۆی‬ ‫شوێنیانی دەگرتەوە‪ .‬لە تەمەنی منداڵی و‬ ‫ســەرەتای گەنجیمدا لەمەوە حاڵی دەبووم‬ ‫باوکــم نائارامــە و بەوەیــش زۆر نیگەران‬ ‫دەبــووم‪ .‬ئێســتا دوای چەندین ســاڵ لەو‬ ‫سەردەمە‪ ،‬بۆم دەرکەوتووە ئەو نائارامییە‬ ‫یەکێك لە هانــدەرە بنەڕەتییەکانی مرۆڤە‬ ‫بۆ بوون بە نووسەر‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )466‬دووشه‌مم ‌ه ‪2015/٧/27‬‬

‫‪8‬‬

‫ب‬ ‫ە‬ ‫اڵ‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ج‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ر‬

‫««‬

‫(هایکو و هایکوی ئازاد)‬

‫‪I‬‬ ‫‪١‬‬ ‫شەو ئارام و شار نوستووە‬ ‫کۆاڵن بە کۆاڵن‬ ‫مانگ دوام کەوتووە‪.‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫منئاسا ونڕێ‬ ‫شەکەت و تەزیو‪ ،‬بەنێو هەوراندا‬ ‫مانگ رێگا دەبڕێ‪.‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫لە پڕ تاریکی رەوییەوە‬ ‫بەنێو دەریاچەکەدا مانگ‬ ‫وەکو بەلەمێک پەڕییەوە‪.‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫کەس بە هانایەوە نەچوو‬ ‫ئێوارە بوو لە دەریادا‬ ‫خۆر نوقم بوو‪.‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫لە تاریکیشدا‬ ‫گوڵەباخ دەدرەوشێتەوە‪-‬‬ ‫بەبۆن دەبینم‪.‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫دیسان کزەبا‬ ‫مەستانە لەگەڵ قەرسیلدا‬ ‫کەوتۆتە سەما‪.‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫وشکەساڵە‬

‫رەفیق سابیر‬ ‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫هەر داربەڕووەکە وەکو پار‬ ‫پاراو ماوە‪.‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫لە پڕ گژەبا‬ ‫بەنێو گەاڵڕێزاندا‬ ‫پایزی هێنا‪.‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫تەنانەت شەو‬ ‫بە بۆنەکەی روون دەنوێنێ‪-‬‬ ‫گوڵەنێرگز خەمڕەوێنە‪.‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫لەناکاو بزر بوو‬ ‫سێبەرم‪ ،‬ئاوێتەی سێبەری‬ ‫هەور بوو‪.‬‬ ‫‪II‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫وەرە خۆارێ لەسەر دارێ‬ ‫ئەی چۆلەکە چکۆلەکە!‬ ‫زووکە فێری فڕینم کە‪)١(.‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫وا دەزانێ بەهاری هێناوەتەوە‬ ‫شاد و شاناز لە ئاوێنەی گۆالوێکدا‬ ‫لەقلەقێک بۆ خۆی دەڕوانێ‪.‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫لە دوورەوە دێ‬ ‫قاژەقاژی قاژووەکە‬ ‫تاریکی دەبڕێ‪.‬‬

‫‪١٤‬‬ ‫لە کەناری دەریاچەکە‬ ‫بە تریفە خۆیان دەشۆن‪-‬‬ ‫دوو قازەکێوی‪.‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫پاسارییەکان دەجریوێنن‬ ‫دەڵێی هەمان شت پێکەوە‬ ‫دەڵێنەوە‪.‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫لەسەر ترۆپکی چنارێ‬ ‫بوولبولەکە دەخوێنێ‬ ‫جوانی‪ ،‬بەختیاری دێنێ‪.‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫دەڵێی حاڵیان لێ هاتووە(‪)٢‬‬ ‫لەبەر تریفەدا پەپوولە‬ ‫سەما دەکەن‪.‬‬ ‫‪١٨‬‬ ‫شێتانە باڵی گرتووە‬ ‫پەپوولەکە‬ ‫بە دوای بڵێسە کەوتووە‪.‬‬ ‫‪١٩‬‬ ‫لە نێوانی‬ ‫دوو الپەڕەی کتێبێکدا‬ ‫پەپولەکە خەو دەبینێ‪.‬‬ ‫‪III‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫وەک منداڵ نوستوون‬

‫لەسەرخۆ بە پەنجەرەدا‬ ‫مانگ دەچێتە خانەی پیران‬ ‫‪٢١‬‬ ‫کەوت و رابۆوە‬ ‫بەدوای سێبەری خۆیدا‬ ‫منداڵەکە رادەکا‪.‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫لەگەڵ پۆلێ چۆلەکەدا‬ ‫بەخۆڵ خۆی دەشوا‪-‬‬ ‫منداڵەکە‪.‬‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫لەناو هەموواندا‬ ‫هەر رەشپۆشان چاوتەڕن‪،‬‬ ‫جەنازەیەک بەڕێوەیە‪.‬‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫لە هەر جێ شیڕەی گومڕایی (‪)٣‬‬ ‫دەبوو لە بڵندگۆکانەوە‬ ‫مۆسیقا ببیسترایە‪.‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫وەرزێکی تریش بێ تۆ رەت دەبێت‬ ‫هەر شوێن چۆڵەوار‬ ‫هەر شتێ بۆنی غەریبیی لێ دێت‪.‬‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫بەاڵم لە هەموویان جوانتر‬ ‫بارانەکە بوو کە نم نم‬ ‫بە روخسارتا دەهاتە خوار‪.‬‬ ‫‪.......‬‬

‫‪ -١‬دوانــدن و بانگکردنی باڵندە سەرنج‪:‬‬ ‫و ئاژەڵ لە هایکــوی یابانیدا زۆر ‪---‬‬ ‫بەرچاو دەکەون‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫‪-١‬زێوان‪ :‬پاسەوانی گۆڕ‪.‬‬ ‫کە دەمرم‬ ‫‪-٢‬حــاڵ‪ ،‬حــااڵت‪ :‬جەزمــە و‬ ‫دەمەوێ تۆ‪ ،‬کوللەکە!‬ ‫زیکری دەروێشان‪.‬‬ ‫زێوانم بیت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬شــیڕە‪ :‬نەڕە‪ ،‬دەنگی بەرز و‬ ‫(ئیسسا کۆباتاشی ‪ .)١٨٢٧-١٧٦٣‬پڕ لە هاتوهاوار و تووڕەیی‪.‬‬ ‫یان‪:‬‬ ‫وەرە بەچکە چۆلەکەکە!‬ ‫کە دایک و باوکت نەماون‬ ‫لەگەڵ من یاری بکە‪.‬‬ ‫(هایکو ل‪)٣٨‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬ ‫سةرثةرشتيار‪:‬‬ ‫بةهمةن تاهير نةريمان‬

‫‪257‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫ثاشكؤيةكة لةسةر ئيسالمى سياسي‪ ،‬ئاينناسى‪ ،‬هزر‬

‫دەستووری مەدەنی‬ ‫چاوڕاوێکی تری ئیسالمیزم لە خەڵکی‬

‫حەسەن حسين‬ ‫هێشتا دەوڵــەتــی عێراق بە رەسميی‬ ‫هەڵنەوەشاوەتەوە‪ ،‬هەرێمی کوردستان‬ ‫دەســتــوورەکــەیــی وەک میراتییەک برد‬ ‫بۆ خــۆی‪ .‬رەنگە حیکمەتی بردنی ئەم‬ ‫دەستوورە پڕ ناکۆکی و دژیەکییەی ئەو‬ ‫واڵتە فاشیلە‪ ،‬کە سەرکردەکانی هەرێم بە‬ ‫نەنگی دەزانن لەگەڵیدا بەراوردی بکەن‪،‬‬ ‫لەوەدا بێت کە ئەم دەستوورە هەر لەم‬ ‫هەرێمە قەیراناوییە جوان بێت و لێی بێت‪،‬‬ ‫ئاخر ئەگەر وا نەبێت ئەی چۆن ئەو پەندە‬ ‫کوردییەی بەسەردا جێبەجێ ببێت کە‬ ‫دەڵێت ماڵ لە خۆیدا نەبوو میوانیش رووی‬ ‫تێ کرد؟‬ ‫سەرباری ئەو قەیران و کێشە سیاسی‪،‬‬ ‫ئــابــووری و کۆمەاڵیەتییانەی کــە لە‬ ‫هەرێمدا سنگیان داکوتاوە‪ ،‬قسە و باس‬ ‫و مشتومڕێکی زۆری ــش لــەســەر پرسی‬ ‫دەستوور دروست بووە بە تایبەت لەسەر‬ ‫ناوەڕۆکی دەستوورەکە کە داخۆ عەلمانی‬ ‫بێت یا ئیسالمی‪.‬‬ ‫لــە بــەرامــبــەردا ئــەنــدامــانــی لیژنە‬ ‫دەستوورییەکە و ئیسالمیستەکان‪ ،‬چەمکی‬ ‫دەستووری مەدەنییان هێناوەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەگەر لە رواڵەتدا بۆ نیشاندانی‬ ‫نیازی سازانچێتی بێت لە نێوان ئاراستە‬

‫بوون و پاشان بە پارە و پولی قەتەر و‬ ‫واڵتانی کەنداو سواری ملی شۆڕش بوون‪.‬‬ ‫بۆیە هێنانە ئارای چەمکی دەستووری‬ ‫مــەدەنــی لــەالیــەن ئــەم گــروپــانــەوە بۆ‬ ‫چەواشەکردنی رای گشتی و هێزە عەلمانی‬ ‫و پێکهاتە ئاینییەکانی دیکە بوون‪.‬‬ ‫لە الیەکی تریشەوە چەمکی دەستووری‬ ‫مەدەنی ئەوەندە نا روون و لێڵە کە زیاتر‬ ‫لە مەتەڵێك دەچێت وەک لە چەمکێکی‬ ‫کۆنکرێتی ناو دەستوور‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ناکرێت مەبەست لە (مەدەنی)‬ ‫شاریبوون بێت‪ ،‬چونکە بەم مانایە الدێ‬ ‫و شوێنەکانی دیکەی دەرەوەی شار لە‬ ‫دەرەوەی دەســەڵآتــی دەســتــوور دەبــن‪.‬‬ ‫خۆ ئەگەر مەبەستیش لە دەســتــووری‬ ‫مەدەنی‪ ،‬دەستوورێکی پێشکەوتووە‪،‬وەک‬ ‫عەدنان عوسمان لە وتارێکیدا ئاماژەی پێ‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەوا دەکرێت بپرسین پێشکەوتن‬ ‫لە بەرامبەر چ دواکەوتنێکدا؟ پاشان‬ ‫پێوەرەکانی پێشکەوتن و دواکــەوتــن‬ ‫بەپێی ئــەم تێڕوانینە چــیــن؟ یــا تۆ‬ ‫بڵيى مەبەست لە دەستووری مەدەنی‬ ‫دەستووری (مەدینە)یە‪ ،‬بەاڵم بە هەندێک‬ ‫دەستکارییەوە‪ .‬چونکە ناکرێت مەبەستی‬ ‫ئیسالمییەکان لەم چەمکە تێگەیشتنە‬ ‫گرامشییەکەی بێت‪.‬‬ ‫بەپێی هەندێک پێناسە کە لە دوای بە پێکهاتەی زۆرینەی موسڵمانان بیر‬ ‫شۆڕشەکانی واڵتانی عەرەبی بۆ چەمکی دەکاتەوە‪ ،‬بۆیە سەپاندنی بە پیرۆزراگرتنی‬ ‫دەوڵــەتــی مــەدەنــی کـــراوە ئــەوەیــە کە مانگی رەمەزان بەسەر پێکهاتەی کەمینەی‬ ‫«کۆمەڵێک خواست و ئامانجی پەیوەندیدار نا موسڵمانان لە مەسیحی ‪ ،‬کاکەیی ‪،‬‬ ‫بــە مــافــی هــاواڵتــیــبــوونــی یــەکــســان‪ ،‬یەزیدی ‪ ،‬بەهائی‪ ،‬بێدینەکان و خوێندنی‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬ئازادییەکان و مافی مرۆڤ وانەی ئایینی ئیسالم لە پــەروەردەدا بە‬ ‫و خواستگەلی تر بەدی دەهێنێت کە بۆ مافێکی سروشتی و ئیمتيازێکی ئایینی‬ ‫پێشکەوتن و پەرەپێدانی گەالنی عەرەبی خۆیی دەزانێت نەک جیاکاری‪ ،‬بۆیە ئەوە‬ ‫پێوستن‪ ،‬یاساکانیشی لە شەریعەتی بە جیاکاری نازانێت‪ .‬دەنا هەر بە پێی‬ ‫ئیسالمەوە دەردەکــێــشــرێــت‪ )١(».‬هەر ئەو دەستوورە مەدەنییە پێشکەوتووەی‬ ‫نووسینەوەی دەستوور لە وتارێکیدا لە‬ ‫ژێر ناونیشانی « ئەم دەستورە دان بە‬ ‫هەموو مافە یەکسانخوازەکان دەنێت‪،‬‬ ‫هیچ جیاکاریەک لە نێوان رەگەزی نێر و‬ ‫مێ ناهێڵێت لە هیچ پرس و بابەتێکدا‪،‬‬ ‫جیاکاری بە ناوی ئاین و مەزهەب و رەگەز‬ ‫و نەتەوەو ‪....‬ناهێڵێت‪ .‬مافە مەدەنیەکانی‬ ‫هاواڵتیان دابین دەکــات‪ .‬واتە بناغە بۆ‬ ‫دەستورێکی مەدەنی پێشکەوتوو دادەنێت‪.‬‬ ‫مافی پێکهاتە ئاینی و نەتەوەیەکانی تر‬ ‫بە تەواوی دابین دەکات و ‪،‬رێگە بەهیچ‬ ‫جیاکاریەک لە نێوانیاندا نـــادات‪)2(».‬‬ ‫ئەرێ هەر بەڕاست ئەوە ئەو دەستوورە‬ ‫مەدەنییەیە کە جیاکاری نێوان ئایینەکان‬ ‫ناهێڵێت یا دەستوورێکی عەلمانییە؟‬ ‫دیارە کاک عەدنان وەک هاواڵتییەکی سەر‬

‫هێنانە ئارای چەمکی دەستووری مەدەنی لەالیەن ئەم‬ ‫گروپانەوە بۆ چەواشەکردنی رای گشتی و هێزە‬ ‫عەلمانی و پێکهاتە ئاینییەکانی دیکە بوون‬

‫چەمکی دەستووری مەدەنی ئەوەندە نا روون‬ ‫و لێڵە کە زیاتر لە مەتەڵێك دەچێت وەک لە‬ ‫چەمکێکی کۆنکرێتی ناو دەستوور‬ ‫بۆیە ئەم دەستوورە مەدەنییە هێندەی‬ ‫لــە دەس ــت ــووری دەوڵــەتــە ئیسالمییە‬ ‫تەقلیدییەکانەوە نزیکە‪ ،‬ئــەوەنــدە لە‬ ‫دەوڵەتێکی مۆدێرنەوە نزیک نییە‪.‬‬

‫جیاوازەکاندا‪ .‬بەاڵم لە ناوەڕۆکدا مەبەستی‬ ‫شاردنەوەی نیازێکی شمولییە کە دەیەوێت‬ ‫شوناسێکی ئیسالمیی بەسەر کۆمەڵگە و‬ ‫پێکهاتەکانیدا بسەپێنێت‪.‬‬ ‫واتــە چەمکی دەستووری مەدەنی بە‬ ‫مەبەستی چاوبەستەکی لە هاواڵتییان بەکار‬ ‫پاساوەکەی چییە؟‬ ‫دەهێنن‪ .‬چونکە لە الیەکەوە ئەم چەمکە‬ ‫پــــاســــاوی ئــیــســامــیــســتــەکــان و‬ ‫زیاتر لە الیەن گروپە ئیسالمییەکانی واڵتانی تیۆریسێنەکانیان بــۆ ئــەم دەســتــوورە‬ ‫(بــەهــاری عەرەبییەوە) بەکارهێنران‪ ،‬ئیسالمییە ئــەوەیــە کــە دەســتــووری‬ ‫بە تایبەت تونس و میسر‪ ،‬کە تا دوا مەدەنی رێز لە ئایینی زۆرینەی کۆمەڵگە‬ ‫ساتەکانی رووخانی رژێمەکان بێهەڵوێست دەگرێت‪ .‬عەدنان عوسمان ئەندامی لیژنەی‬

‫شوناسی ساختەو نامۆیی میدیای‬ ‫ئیسالمییەكان لەباشووری كوردستاندا‬

‫‪2‬‬

‫زانا ئەكرەم‬

‫(ئەبوبەکر عەلی)ش کادری یەکگرتووی‬ ‫ئــیــســامــی‪ ،‬بـــەرقـــەراربـــوونـــی ئاشتی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەبەستێتەوە بە هێشتنەوەی‬ ‫ئایین لە دەستووردا لە پەیجەکەی خۆیدا‬ ‫بە زمانێکی هەڕەشەئامێزەوە دەنووسێت‬ ‫دەستووری عەلمانی‪« :‬به‌ زیانی دیموكراسی‬ ‫و سازان و ب ‌ه یه‌كه‌وه‌ ژیانی ئاشتیخوازان ‌ه‬ ‫ته‌واو ده‌بێت»‪ .‬تەنانەت بەرگری ئەو لە‬ ‫مانەوەی ئیسالم بە خاتری دینەکە خۆی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو بە خاتری مانەوەی هێزە‬ ‫ئیسالمییەکانە لە ناو کایەی سیاسەتدا‪،‬‬ ‫هەر بۆیە دەیەوێت دەستووری عەلمانی‬ ‫بە جەماوەر و الیەنگرانی ئەو گروپانە‬ ‫بترسێنێت «گوێ نه‌دان ب ‌ه بوونی ته‌وژمێكی‬ ‫ئیسالمی كه‌ ل ‌ه واڵته‌كه‌دا ئاماده‌یی هه‌ی ‌ه‬ ‫‪ .‬ئه‌وه‌ش له‌گه‌ڵ كاردانه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری‬

‫لە الیەکی تریشەوە هێزی مرۆیی بۆ گروپە‬ ‫ئیسالمییەکان بەرهەم دەهێنن‪ .‬ئازادکردنی‬ ‫عەقڵی تاک و بیری رەخنەگرانە دەبێت و‬ ‫‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫بە کورتییەکەی الیەنگرانی دەستووری‬ ‫مــەدەنــی پێیانوایە کــە دەســتــووری‬ ‫عەلمانی‪ ،‬ئیسالم دەکاتە دەرەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستی بە سازانە‪ .‬ئەمەش فێڵێکی تر‬ ‫و چەواشەکردنێکی تری رای گشتییە‪،‬‬ ‫چونکە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬لە هیچ دەستوورێکی عێراقیدا‬ ‫لە یەکەم دەستووری ساڵی ‪ ١٩٢٥‬ەوە‬ ‫هەتا دەستووری کۆماریی دووەم‪ ،‬واتە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٦٤‬لەسەردەمی عەبدولسەالم‬ ‫عارفدا‪ ،‬ئاماژە بەسەرچاوەی یاسادانان‬ ‫ناکات‪ .‬واتە ئایینی ئیسالمی نەکردووەتە‬

‫کە ئەو باسی دەکــات و ئایینی ئیسالم‬ ‫و ســەوابــیــتــەکــانــی یــەکــێــک دەبـــن لە‬ ‫سەرچاوەکانی یاساکانی‪ ،‬چەندین جیاکاری‬ ‫و پێشێلکاری دەرهەق بە ماف و ئازادیی‬ ‫ئەو گروپانە دروست دەبێت کە پێشتر ناوم‬ ‫بردن‪ .‬پاشان ئەم دەستوورە چۆن جیاکاری‬ ‫نێوان نێر و مێ ناهێڵێت؟ ئایا دەکرێت‬ ‫یاسایەکی باری کەسێتی دەربکرێت کە‬ ‫یەکسانیی دابین بکات و لە هەمان کاتیشدا‬ ‫ناکۆک نەبێت لەگەڵ نەگۆڕەکانی ئیسالم لە‬ ‫پەیوەند بە پێگەی ژنانەوە؟‬

‫توندا ڕوبه‌ڕوو ده‌بێته‌وه‌»‪ .‬لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫پێیوایە دەستووری عەلمانی ئیسالم دەکاتە‬ ‫دەرەوە و دەیسڕێتەوە « بیر مه‌كه‌نه‌و‌ه ‪،‬‬ ‫ئیسالم بكه‌نه‌ ده‌ره‌وه‌ی فه‌زای گشتی ‪،‬‬ ‫چونكه‌ پێش ئێوه‌ زۆر كه‌س وای كردوو‬ ‫‪ ،‬له‌ جیاتی دیموكراسی ديكتاتۆریه‌ت و‬ ‫خوێن و گه‌نده‌ڵیيان له‌گه‌ڵ خۆیان هێنا»‪.‬‬ ‫پاشان دیموکراسییەت و ئامادە بوونی‬ ‫ئایدۆلۆژی ئیسالم و ئیسالمییەکان لەگەڵ‬ ‫یەکدا تێکەڵ دەکــات و دیموکراسییەت‬ ‫لە جمکەکەی خۆی ‪ ،‬واتە عەلمانییەت‪،‬‬ ‫دادەبڕێت « هه‌وڵبده‌ن ئاماده‌بوونی ئیسالم‬ ‫و ئایدۆلۆژیا و ته‌وژمی ئیسالمی نوێ ل ‌ه‬ ‫فه‌زای گشتیدا ئاماده‌ییه‌كی دیموكراسیان ‌ه‬ ‫و ئاشتیخوازان ‌ه بێت ‪ .‬به‌ده‌ر له‌وه‌ پاساو‬ ‫ده‌ده‌ن به‌هێز گه‌لێك ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ڕه‌وایه‌تی‬ ‫ده‌وڵـــه‌ت و سیستمه‌وه‌ خــاوه‌نــدارێــتــی‬ ‫سیاسی ل ‌ه ئیسالم بكه‌ن و ئیسالمێكی‬ ‫ناسنام ‌ه گه‌رای جه‌نگاوه‌ریشمان بۆ په‌ر‌ه‬ ‫پێ ده‌ده‌ن ‪ .‬ده‌ستپێكردن ل ‌ه عه‌لمانیه‌تی‬ ‫و ئیسالم بوونه‌وه‌ ‪ ،‬ئاشتی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫و دیموكراسی ده‌خات ‌ه مه‌ترسی یه‌وه‌»‪.‬‬ ‫ئەگەر تۆقاندن پاساوێک بێت بۆ دانانی‬ ‫شەریعەت و سەوابیتەکانی ئیسالم لە‬ ‫دەســـتـــووردا‪ ،‬ئــەوا بــە دیــوەکــەی تــردا‬ ‫دەتوانین بڵێین هەوڵەکانی ئیسالمییەکان‬ ‫بۆ چەسپاندنی شەریعەت لە دەستوردا‬ ‫دەربــڕی تۆقینیانە لە عەلمانییەت‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی یەکەمین دەستکەوتی عەلمانییەت‬ ‫کۆتاییهێنان دەبێت بە بەم بازرگانانەی‬ ‫سیاسەت بە نــاوی ئایینەوە‪ .‬کپکردنی‬ ‫دەنگی ئــەو بانگخوزانە دەبێت کە لە‬ ‫الیەکەوە هانی توندوتیژیی ئایینی دەدەن و‬

‫بەڵێ هەموو دیموکراسیەتێك‬ ‫عەلمانیە و هەموو تیۆکراتیەك نا‬ ‫دیموکراسیە!‬

‫‪3‬‬

‫محەمەد هەریری‬

‫جلو صارم ًا وتلوا باط ًال‬ ‫وقالوا‪ :‬صدقنا؟‪ ..‬فقلنا نعم!‬ ‫واتە‪ :‬توندوتیژانە دەرکەوتن‪ ،‬قسەی‬ ‫پوچیان خوێندەوە‬ ‫وتیشیان‪ :‬راستمان کــرد؟ گوتمان‬ ‫ئەرێ!‬ ‫لـــە کــۆتــایــیــدا دەکـــرێـــت بڵێین‬ ‫دەستوورێکی مەدەنی کە ئاینی ئیسالم‬ ‫سەرچاوەیەکی یاسادانانەکەی بێت و‬ ‫سەوابیتی ئاینی ئیسالمی لە خۆیدا جێ‬ ‫کردبێتەوە‪ ،‬نەک هەر جیاکاریی ئاینی‬ ‫لەناو نابات‪ ،‬بەڵکو ئەو جیاکارییە لە‬ ‫دەستووردا دەچەسپێنێت‪ .‬موسڵمانان‬ ‫دەکاتە پلە یەک و ئایینەکانی تر بە‬ ‫پلە دوو و بێباوەڕەکانیش بە پلەکانی‬ ‫خــوارەوە‪ .‬ئایینی ئیسالم لە ناو فەزای‬ ‫گشتیدا تۆختر دەکــاتــەوە‪ .‬واتــە هیچ‬ ‫دابڕانێکی ریشەیی لەگەڵ سیستمی‬ ‫یــاســایــی‪ ،‬سیستمی پـــەروەردەیـــی و‬ ‫فەلسەفەی مافەکاندا بەدی ناهینێت و‬ ‫بگرە وەک خۆی دەیانهێڵێتەوە‪ .‬کاتێک‬ ‫ئیسالم سەرچاوەیەکی یاسادانان دەبێت‪،‬‬ ‫واتە ئامادەبوونێکی بەردەوامی سیستمی‬ ‫فەتوا لە نێو کایەکانی زانست‪ ،‬ئەدەب‬ ‫و هونەر‪ ،‬ئازادییەکانی تاک و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫دیموکراسییەت و عەلمانییەت‪ ،‬نەک‬ ‫دەستووری مەدەنی‪ ،‬تەواوکەری یەکترن‬ ‫‪ .‬ئەم دەستوورە مەدەنییە نەک پەرە‬ ‫بە کەلتووری دیموکراسی و چەسپاندنی‬ ‫نــــادات‪ ،‬بەڵکو دواجــــار سیستمێکی‬ ‫سیاسی هاوشێوەی سیستمە سیاسییە‬ ‫ستەمکارەکانی واڵتانی ناوچەکەمان بۆ‬ ‫دروست دەکات‪.‬‬

‫سەرچاوەی یاسادانان‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫نە ئیسالم کرایە دەرەوەی کۆمەڵگە و‬ ‫نەخەڵکیش بێ دین بوون (‪. )٣‬‬ ‫دووەم‪ :‬لــە بــنــەڕەتــدا دەســتــوور‬ ‫بــۆ رێکخستنی پــەیــوەنــدی نــێــوان‬ ‫دەوڵـــەت و هــاواڵتــیــیــان‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫نێوان دەسەاڵتەکان‪ ،‬رێکخستنی ماف‬ ‫و ئــەرکــەکــانــە‪ ،‬نــەک تــێ ترنجاندنی‬ ‫سەوابتی ئایینی و شــەریــعــەت‪ .‬خۆ‬ ‫سەرچاوە و پەراوێز‪:‬‬ ‫ئەگەر دەستوورە عەلمانییەکانی واڵتانی‬ ‫* مەبەست لە بەکارهێنانی وشەی‬ ‫ئەوروپا مەسیحییەتی کردبایە دەرەوە‪ ،‬ئیسالمیزم و ئیسالمیست بــە تەنها‬ ‫ئەوا دەبوو مەسیحییەکان کیشوەرێک گروپە ئیسالمییەکان نییە بەڵکو ئەم‬ ‫ئەوالتر رۆیشتبان‪ .‬لە کاتێکدا ئەمە رێک چەمکە بزووتنەوەی گــۆڕان و ئاراستە‬ ‫پێچەوانەکەی راستە‪ ،‬ئەوە دەستووری ئیسالمییەکانی ناو پارتی و یەکێتی و‬ ‫مەسیحییەت بوو کە لەگەڵ نەیارەکانیدا تەنانەت هەندێک لەو رۆشنبیر و نووسەر و‬ ‫لە زانایان‪ ،‬هونەرمەندان‪ ،‬فەیلەسوفان ئەکادیمییانەیش دەگرێتەوە کە پشی پشی‬ ‫و تەنانە ریفۆرمیستە مەسیحییەکاندا بۆ ئیسالمییەکان دەکەن‪.‬‬ ‫هەڵی نــەدەکــرد و پــاشــان شەڕێکی‬ ‫‪ .1‬ما الفرق بين الدولة العلمانية والدولة‬ ‫ســی ســاڵــەی لــە نــێــوان کاسۆلیک و المدنية؟ بقلم أ‪ .‬د‪ .‬حبيب عبد الرب سروري‬ ‫پرۆتستانتدا هەڵگیرساند‪ .‬ئــەوە لە ‪http://www.vb.alrakoba.‬‬ ‫دەســتــووری واڵتانی ئیسالمیدایە کە ‪g z- /2 1 -n e t / z b n j z s -z b zg‬‬ ‫مەزهەبی ئیسالمیی بااڵدەست پاکتاوی ‪zbesu-ind-zbpjbi-zbbgzdni-‬‬ ‫مەزهەبەکەی تر دەکات‪ .‬ئەوە لە سایەی ‪/144956-jzbpjbi-zbgpdni‬‬ ‫زاڵبوونی شەریعەتدایە کە مەسیحی‬ ‫‪ .2‬عەدنان عوسمان» ئێمە و پرسی‬ ‫و یەزیدییەکان راوەدوو دەنرێن و لە ئایین لە دستووری کوردساندا» ‪http://‬‬ ‫واڵتی خۆیاندا جێیان نابێتەوە‪ .‬ئەوە ‪-07-2014/skurd.net/index.php‬‬ ‫دەستگرتنە بە سەوابتەکانی ئیسالمەوە ‪-08-12-07-2015-2651/58-58-14-26‬‬ ‫کە نەسر حامید ئەبو زێــد‪ ،‬تەسلیمە ‪01-41‬‬ ‫نەسرین و مەریوان هەڵەبجەیی و رائیف‬ ‫‪ .3‬الــديــن والــدولــة فــي الــصــراع على‬ ‫بــەدەوی دەکاتە دەرەوەی کۆمەڵگە و دستور العراق فالح عبد الجبار ‪http://‬‬ ‫مافی هاواڵتیبوونیان لێ دەسەنێتەوە‪-08 /almadapaper.net/sub .‬‬ ‫لێرەدا لەگەڵ ئەبو عــەالی مەعەڕیدا ‪htm.p18/471‬‬ ‫دەڵێین‪:‬‬

‫دەستور لەنێوان دین و‬ ‫سێکیوالریزم دا‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬

‫‪38‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫‪2‬‬

‫شوناسی ساختەو نامۆیی میدیای ئیسالمییەكان لەباشووری كوردستاندا‬ ‫«لەپەراوێزی هەڵمەتی جنێوفرۆشی ئیسالمگەراكان لەتۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا»‬ ‫زانا ئەكرەم‬ ‫ئــەمــڕۆ دزێــوتــریــن دیــــــاردەی تــۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان بریتییە لەهەیەجان‌و‬ ‫سەرنجی هــەرزەیــیــانــەو دوور لەبنەمای‬ ‫رۆژنامەنوسیانەی ئیسالمگەراكان‪ ،‬ئەوان وەك‬ ‫دیــاردە هەرجارەی كەسایەتییەك دەكەنە‬ ‫ئامانج‌و بەناوی خواوە سوكایەتی‌و سیخناخی‬ ‫دەكەن بەرق‌و رمی ژەهراوی جنێو‪ .‬پێویستە‬ ‫ئاوڕ لە رابــردووی میدیای ئیسالمییەكان‌و‬ ‫شوناسی ساختەی وان لە باشوری كوردستان‬ ‫بدەینەوەو بزانین چ تۆوێكی نامۆن‌و دوور لە‬ ‫مەرجەع‌و بازنەی فەرهەنگی رۆژنامەنوسیی‬ ‫كــوردیــن‪ .‬دی ــارە ئیسالمی سیاسی وەك‬ ‫گـــروپ‌و ح ــزب‌و تاقمی سیاسی نهێنی‌و‬ ‫نافەرمی‌و سااڵنێكیش بەشێوەیەكی فەرمی‬ ‫لە باشووری كوردستاندا بوونی هەبووە‪,‬‬ ‫ئەم هێزە سیاسی‌و سەربازی‌و ئایدیۆلۆژیەی‬ ‫كە نێوی لەنێو ناواندایەو بەشێكیی بوونی‬ ‫خۆی لەباشووری كوردستاندا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫دارای میدیاو راگەیاندن‌و گوتاری سیاسی‌و‬ ‫ئابووری‌و ئایینی تایبەت بەخۆیەتی‪ .‬میدیای‬ ‫ئیسالمییەكان میدیایەكی تایبەتمەندەو‬ ‫لەقۆناغە جیاوازەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی‬ ‫كـــوردا‪ ،‬شــێــوازو نــەزم‌و نواڕینی تایبەت‬ ‫بەخۆی هەبووەو هێڵی سیاسی‌و پەیامی‬ ‫كۆمەاڵیەتی تایبەت بەخۆی هەبووە‪ .‬لێرەدا‬ ‫بە وردی قۆناغەكانی چاالكی‌و تایبەتمەندی‬ ‫میدیایی ئیسالمییەكان بە گوێرەی قۆناغە‬ ‫جیاوازەكان‌و بەپێی تایبەتمەندی ئایدیۆلۆژی‬ ‫حزبییان دەخەینە پێشچاو‪.‬‬ ‫یەكەم‪ -‬میدیای ئیسالمییەكان لەقۆناغی‬ ‫رێكخستنی نهێنی سیاسییاندا‌و لە قۆناغی‬ ‫كاریگەری میدیای شۆرشی ئیسالمی ئێراندا‬ ‫رێكخستنی نهێنی ئیسالمییەكان وەك‬ ‫ئەوەی لە میتۆدو مێژووی خۆیاندا نومایانی‬ ‫دەكــەن دەگــەڕێــتــەوە بۆ قۆناغی كۆتایی‬ ‫حەفتاكان‪ .‬لەو قۆناغەدا دابەشبوونێك لەنیوان‬ ‫سەرنجی میدیایی گروپە رێكخراوەییەكاندا‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬كە خۆی لە رێكخستنی ئیخوانی‬ ‫یەك‌و دوودا دەبینێتەوە‪ .‬هەردوو رێكخستنەكە‬ ‫كە زادەی كاریگەری‌و كارو چاالكی ئیخوانی‬ ‫جیهانی بوون كاریگەری خۆیان لە بەغدادو‬ ‫موسڵەوە خزاندە باشوری كوردستانەوەو لە‬ ‫هەڵەبجەو هەوراماندا گیرسانەوە‪ .‬لەوێندەر‬ ‫بۆ هەوەڵجار كاریگەری خۆیان لە سەر چەند‬ ‫زانایەكی ئاینی‌و وتارخوێنی نێومزگەوتەكاندا‬ ‫دان ــا‪ ،‬دەتوانین بڵێین ه ــەوەڵ بەرامەی‬ ‫دەركەوتنی وان لە رووی چاالكی میدیایەوە‬ ‫بوو كە پەیامی خۆیان زیاتر لە حوجرەو لەنێو‬ ‫میمبەری مزگەوتەكاندا دادەنا‪ .‬لەوێندەر چەند‬ ‫مەالیەكی خاوەن بنەماڵەو نفوزی جەماوەری‬ ‫بــوونــی خــۆیــان لــە زیهنییەتی الوەكــانــی‬ ‫ئەو ‌ێ دەم بەتایبەتی لەنێو مزگەوتەكانی‬ ‫هەڵەبجەو هەورامان‌و سیرواندا دۆزییەوە‪.‬‬ ‫ئەو الوانە زیاتر بریتی بوون لە و الوانەی‬ ‫كە لەئاكامی دروستبوونی كۆمەڵگە زۆرە‬ ‫ملێكاندا لە ئاواییەكانی خۆیاندا راگوێزرا‬ ‫بوون‌و لەوێندەر لەنێو تەلبەندو مەجمەعە‬ ‫زۆرەملێكاندا جەمببوون‌و ب ‌ێ كارو نەیاری‬ ‫سیستەمی سیاسی واڵتــبــوون‌و گوتارێكی‬ ‫كوردی كاراش نەبوو لەپاش شكستی ئەیلوول‬ ‫لەو نائومێدییە قوتاریان بكات‌و هۆشداری‬ ‫نەتەوەیی بكاتەوە شوناسی راستەقینەیان‪.‬‬ ‫ئــیــدی زەمــیــنــەیــەكــی لــەبــار هــەبــوو بۆ‬ ‫باڵوبوونەوەی ئایدیای ئیسالمی لە باشووری‬ ‫كوردستاندا‪ .‬دیارە هەوەڵ كاریگەری میدیای‬ ‫ئیسالمگەرایی بریتی بوو لە كاریگەرییە‬ ‫ئاینی‌و ئیسالمییەكانی شۆڕشی گەالنی ئێران‌و‬ ‫لەرێگەی رادیۆوەو بە كاریگەری هەواڵ‌و وتارو‬ ‫بوونی سیاسی‌و سەركەوتنی ئیمام خومەینی‬ ‫ئیدی رەگــەزە ئیخوانییەكە ئاشنا بوو بە‬ ‫نەشیدو وتارو ستایلی دروشم‌و رێكخستنی‬ ‫ئیسالمیانە‪ .‬هەوەڵ هۆشهاتنەوەی گوتاری‬ ‫ئیسالمیانە بۆ نێو رێكخستنی ئیسالمی‬ ‫باشووری كوردستان بریتی بوو لە هەیەجان‌و‬ ‫هێزی میدیای ئێران‌و راستەوخۆ كاریگەری‬ ‫لە سەر بیرو بۆچوون‌و نەزمی ئیسالمگەرای‬

‫كوردی هەبوو‪ .‬پاشان رێكخستنەكان زیاتر‬ ‫پشتیان دەبەست بە وتاری ناڕاستەوخۆی‬ ‫نێومزگەوتەكان كە بەتۆنێكی ئیسالمگەرایانە‬ ‫الوانیان لە بوونی ئەو رێكخستنە ئیسالمییە‬ ‫بەئاگا دەهێناو كۆبوونەوەو قورئان خوێندنی‬ ‫پاش نوێژەكانیش دیسانەوە رەوشێكی تری‬ ‫گەیاندن بوو لەنێو رێكخستنە ئیسالمییەكانداو‬ ‫پەیامی وانیش تا ئەوكات پەیامێكی سیاسی‬ ‫نــەبــوو‪ ،‬بەڵكو پەیامێكی ئایینی بــوو‪.‬‬ ‫تەنانەت تا نیوەی یەكەمی هەشتاكانیش‬ ‫هیچ پەیامێكی سیاسی لــەو دوو خەتی‬ ‫رێكخستنەدا نەبوو‪ ،‬بەڵكو لە گەرمەی جەنگی‬ ‫ئێران‌و ئێراقداو لە زەمەنی هەڵگیرساندنەوەی‬ ‫شۆڕشی كوردیدا بەنێوی گواڵن‌و شۆرشی‬ ‫نوێوە هێشتا مەیلی نەتەوەیی لە گوتاری‬ ‫ئاینیانەدا نەدەجواڵو كاری لەسەر نەدەكرا‪.‬‬ ‫هەربۆیە لەنێو ئەرشیفی خەتی یەكی ئیخوان‬ ‫بە رێبەرایەتی سەالحەدین محەمەد بەهادین‌و‬ ‫خەتی دووی ئیخوان بە رێبەرایەتی مەال‬ ‫سدیق عەبدولعەزیز كە خەتێكی شــاراوەو‬ ‫نافەرمی‌و دانپێدانەنراوی ئیخوانی جیهانی‬ ‫بوو‪ .‬لــەهــەردووالدا هیچ سۆنگەیەك نەبوو‬ ‫نومایانی رەوشی نەتەوەیی‌و كوردایەتی‌و هیچ‬ ‫پەیامێكی سیاسی یاخۆ چاالكی میدیایی‬ ‫بەرچاو ناكەوێت‪ .‬لەكاتێكدا لەنێو پارتە‬ ‫سیاسییە نەتەوەییەكاندا كە لەشاخێدا بوون‌و‬ ‫خەباتی سیاسییان لەشارێدا دەكرد چەندین‬ ‫نامیلكەو وردە باڵوكراوەو تەنانەت رادیۆی‬ ‫قاچاغی نێو شاخ بوونی هەبووەو چاالكی‬ ‫كردووە‪ ،‬لەو نێوەندەدا رادیۆی كوردستانی‬

‫دەیانهێناوە بۆ نێو پێشمەرگەكانیان كە‬ ‫قورسایی وان لــە ئــۆردوگــاكــانــی دزڵ ـی‌و‬ ‫باراماوادا بوو‪ .‬ئەوان بەدەر لەو گۆڤارانە‬ ‫لە پێش راپــەڕیــنــدا پــرۆژەیــان هەبوو بۆ‬ ‫وەرگــێــڕانــی كتێب‌و نوسراوەكانی سەید‬ ‫قوت‌و محەمەد قوتب‌و عەبدواڵعەزام كە لە‬ ‫عەبدواڵ عەزام لە جیهادییە دیارەكانی ئەو‬ ‫قۆناغەی مێژووی جیهادی ئیسالمی ئەفغان‬ ‫بوو دژ بە شوورەوی‪ .‬هەربۆیە بە رووخانی‬ ‫بلۆكی شورەوی‌و دیواری بەرلین‌و زاڵبوونی‬ ‫هەیمەنەی ئیسالمیزم لە ئەفغان‌و پاكستان‌و‬ ‫ئێران‌و باڵوبوونەوەی ئاراستە جیهادییەكان‬ ‫لەناو جوغزی ئیخواندا بەتایبەت لە سوریاو‬ ‫لوبنان‌و فەڵەستیندا‪ .‬ئیدی لە كوردستانیش‬ ‫بــزووتــنــەوەی ئیسالمی پـــرۆژەی هەبوو‬ ‫بۆ گوتن‪ .‬چــوون ئێران هەر دەنگۆیەكی‬ ‫بزووتنەوەی بە قازانجی ستراتیژو ئەجێندای‬ ‫خۆی دەزانی‌و بواری بۆ كردبوویەوە تا لە‬ ‫دژی بنەما سێكیۆالرییەكانی بەعس میدیای‬ ‫خۆی چاالك بكات‪ .‬ئەم میدیایە تا سنوورێك‬ ‫شوێنی كــرابــوویــەوە كە باكگراوندەكەی‬ ‫نەتەوەیی نەبێت‪ ,‬چــوون لــەتــەواوی ئەو‬ ‫ئەدەبیاتە ئیسالمییەی سەردەمی چوار ساڵی‬ ‫خەباتی بزووتنەوەدا تەنها نەشیدە دینییەكان‬ ‫دەبیسترێن‌و دەبینرێن‌و وێــنــەو وتــاری‬ ‫كەسایەتیە ئیسالمییەكان نومایانن‌و رابردووی‬ ‫نەتەوەیی كوردی‌و خەباتی نەتەوەیی كوردی‬ ‫دەستی بۆنەبراوە‪ ،‬دروشمە حزبییەكەش زیاتر‬ ‫ئایاتە جیهادییەكانن‌و لۆگۆی حزبەكەش دوورە‬ ‫لەبەرامەی كوردستانی بوون‌و هیچ كەسایەتی‌و‬

‫بەقورسی دەمــاری جیاوازی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئاینی‌و هزییان درێـــژە پــێــداو شریت‌و‬ ‫كاسێتەكانی وان بە رەگەزێكی سەلەفیانەی‬ ‫جیهادییەوە جیلێكی توندی بەرهەم هێناو‬ ‫ناكۆكی‌و رقی دژ بە تەواوی حزبە چەپ‌و‬ ‫عەلمانی‌و نەتەوەییەكان چاند‪ .‬ئەو وتارانەو‬ ‫ئەو نامیلكەو باڵوكراوانەو دروشمی نوسراوی‬ ‫سەر بارەگاكان‌و لۆگۆی توندی بزووتنەوەی‬ ‫ئیسالمی تەرەفدارو كادیرو راهێنروانی نێو‬ ‫مەزگەوتەكانی هاندا بۆ پەنابردنە بەرچەك‌و‬ ‫چەكدار بوون‌و چەندین یەكەی چەكداری‬ ‫لەشارەكانی كوردستان كــرانــەوەو الوان‬ ‫ساز دەدرا بۆ هێشتنەوەی ریش‌و ناویان‬ ‫لێدەنرا موجاهیدو وشەو ئەتواری كوردی‌و‬ ‫ناوی پێشمەرگەو ئەی رەقیب‌و رابــردووی‬ ‫شۆڕشی كوردی بە گاڵتەجاری‌و ب ‌ێ بایەخ‬ ‫تەماشا دەكــراو لێی ورد دەبوونەوە‪ .‬ئەم‬ ‫نەزمە درێژەی كێشا تاوەكو سەری كێشا‬ ‫بۆ جەنگی نێوخۆیی لە نێوان بزووتنەوەو‬ ‫یەكێتیدا‪ ،‬چــوون ئەو دەم بەتایبەتی لە‬ ‫شاری سلێمانیدا مزگەوتی جیهاد لە هەوارە‬ ‫بــەرزە رۆڵــی دەزگایەكی میدیایی مەزنی‬ ‫دەگێڕاو لەوێوە تەواوی الوانی سلێمانی بە‬ ‫تەكبیرو الله اكبر راپێچی نێو شاردەكرانەوەو‬ ‫وتارەكانی مەالكرێكار بەتەواوی ئاگریان لە‬ ‫هەناوی هــەرزەو كەمتەمەنەكان بــەردەداو‬ ‫لێرەو لەو ‌ێ ئەوە زەقدەكرایەوە كە بەتەور‬ ‫سەری شاعرو گۆرانی بێژوو سینەماكارو‬ ‫ب ‌ێ دی ـن‌و عەلمانییەكان پــان بكەنەوە‪,‬‬ ‫ئیدی لەو كاتەوە شەڕ لەنێوان یەكێتی‌و‬

‫تایبەتمەندی نەتەوەیی كورد هەڵدەسوراو‬ ‫كارو چاالكی دەكردو الوانی گۆش دەكرد بە‬ ‫پەروەردەیەكی دوور لە بەرامەی نەتەوایەتی‪.‬‬ ‫بــــزووتــــنــــەوەی راپ ــەڕی ــن ــی‬ ‫‪. 3‬‬ ‫ئیسالمیش‪ ،‬تا ئەوكاتەی لە پێش نەمانی‬ ‫سەدام دەچنە نێو بزووتنەوەی ئیسالمییەوە‬ ‫‪ ،‬واتــە لە راگەیاندنی خۆیانەوە لەپاش‬ ‫جەنگی نێوان یەكێتی‌و بزووتنەوە‪ ،‬دیسان‬ ‫میدیای ئەوان میدیایەكی بێ دەنگ بوو‪.‬‬ ‫تەنها رۆژنــامــەو گــۆڤــارێــك كــە ئەوانی‬ ‫گۆشدەكردو هۆشیاری حزبی ئەوانی زیندو‬ ‫راگرتبوو بریتی بوو لە راپەڕین‪ .‬ئەم گۆڤارە‬ ‫چاالكترین گۆڤاری كوردی بوو لەو قۆناغەدا‬ ‫كە بەشێكی بەرچاو لە نوسەرو رۆشنبیرو‬ ‫چاالكوانی ئیسالمی لەو گۆڤارەدا دەیان‬ ‫نوسی‌و بەتایبەتی توانی حزبەكە بەناوی‬ ‫خۆیەوە بناسێنێت‪ .‬بابتەكانی ئەو زیاتر‬ ‫بابەتی تێكەڵ بوون لە بابەتی پەروەردەی‌و‬ ‫ریفۆرمخوازی‌و جیهادی‌و ببوویە مایەی‬ ‫سەرنجی نوسەرو خوێنەرانی خۆی‪.‬‬ ‫چوارەم‪ -‬میدیای ئیسالمییەكان لە پاش‬ ‫رووخانی رژێمی بەعس‬ ‫لەپاش روخــانــی رژێمی بەعس ئیدی‬ ‫ئیسالمییەكان بوونە خاوەنی چەندین میدیای‬ ‫ئاراستەو ئامانج جیا‪ .‬لەو دەمەدا كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیش بەتەواوی لە بزووتنەوە جودا‬ ‫ببویەوە‪ ،‬هاوكات هەر لەناو بزووتنەوەدا‬ ‫چەندین هێزی توندوتیژ ســەرەتــا وەك‬ ‫تەوحیدو جیهادو دواتر وەك جوندولئیسالم‌و‬ ‫پاشان وەك ئەنسارو لئیسالم جودابوونەوە‪.‬‬

‫دزێوترین دیاردەی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان بریتییە لەهەیەجان‌و سەرنجی‬ ‫هەرزەییانەو دوور لەبنەمای رۆژنامەنوسیانەی ئیسالمگەراكان‪ ،‬ئەوان‬ ‫وەك دیاردە هەرجارەی كەسایەتییەك دەكەنە ئامانج‌و بەناوی خواوە‬ ‫سوكایەتی‌و سیخناخی دەكەن بەرق‌و رمی ژەهراوی جنێو‬ ‫ئێراق‌و رادیــۆی گەلی كوردستان بە ناوی شیعرو مۆسیقاو پەخشانی ئەدیبانی كورد لەو‬ ‫شۆڕشی ئێراق‌و چەندەها باڵوكراوەو نامیلكەی نێوەندەدا بوونی نییەو تەنانەت خەباتی مەالی‬ ‫هۆشیاری بوونی هەبوو‪ ،‬هاوكات رۆژنامەی كوردیش پشتگوێخراوەو تەفسیرو تەكبیری‬ ‫خەبات كە لە قۆناغی شۆڕشی ئەیلوول ئیسالمیزمی دەر ‌ێ شوێنی گرتووەتەوە‪ .‬ئەم‬ ‫كاریگەری كارای هەبو لەقۆناغە جیاوازەكاندا نەفەسە ئیسالمییە دریــژەی كێشا تاوەكو‬ ‫بەنهێنی دەرچــووەو تەنانەت دزە پێكراوە راپەڕین ئیدی لە راپەڕیندا قۆناغێكی نوێ‬ ‫بۆ باكورو رۆژهەاڵتی كوردستانیش‪ .‬بەاڵم لە میدیای ئیسالمییەكان هاتە ئــاراوە‪ ،‬كە‬ ‫لەم قۆناغەی كاری میدیای بەرگریخوازانەی تا ئەو كات زیاتر بەكاریگەریی شۆڕشە‬ ‫نەتەوەیی كوردیدا‪ ،‬ئیسالمییە سیاسییە شریتییەكەی خومەینی قورسایی خۆی لەسەر‬ ‫نهێنییەكانی سەر بەمەدرەسەی ئیخوان باڵوبوونەوەی كاسێتی مەالكان دروستكردبوو‬ ‫بچوكترین رۆڵ‌و كاریگەرییان نەبوو‪ ،‬ئەرشیفی كە لە ئۆردوگاكاندا وتاریان دەداو لەنێو‬ ‫ئەوان لەو روانگەیەوە بۆ دێڕێكیش نوسراوو مزگەوت‌و لەنێو كۆمەڵگەی كوردیدا باڵویان‬ ‫دەكردنەوە‪.‬‬ ‫بینراو دەنگی پێنییە‪.‬‬ ‫دووەم‪ -‬میدیای ئیسالمییەكان لەسەردەمی‬ ‫سێهەم‪ -‬میدیای ئیسالمییەكان لە‬ ‫دروستبوونی بزووتنەوەی چەكداریدا‬ ‫راپەڕینەوە تا رووخانی رژێمی بە عس ‪2003‬‬ ‫لە كۆتایی هەشتاكان داو هەر لەو كاتەدا كە‬ ‫لە راپەڕینەوە میدیای ئیسالمییەكان‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی وەك حزبێك بە ئاشكرا بەمجۆرە دەتوانین دەستنیشانیان بكەین‪:‬‬ ‫لەشاری سنەی كوردستانی رۆژهەاڵتدا خۆی‬ ‫میدیای بزووتنەوەی ئیسالمی‪،‬‬ ‫‪. 1‬‬ ‫راگەیاندبوو‪ .‬ئیدی میدیایەكی كاراو چاالك بە ئەم نەفەسە میدیاییەی درێژكراوەی هەمان‬ ‫تایبەتمەندی نوێوە لەدایك بوو‪ .‬ئەم میدیایە نەفەسی میدیای ســەردەمــی شــاخ بوو‪،‬‬ ‫خۆی دەبینییەوە لە وێنەو رۆژنامەو نامیلكەو گوتاری سیكۆالربوونی بەعس راستەوخۆ‬ ‫گۆڤار‪ ،‬بەتایبەت لەكاتی روودانی كیمیابارانی بەسەر حزبە عەلمانییەكانی كوردیشدا‬ ‫هەڵەبجەدا بە گورجی میدیای بزووتنەوەی تەتبیقكرابوو‪ ،‬زمانی زبــری دژ بەبەعس‬ ‫ئیسالمی بوونی خۆی سەلماندو كاریگەری بەهەمان شێوە لە دژ كۆمەڵگەی كوردیش‬ ‫خۆی بەجۆرێك دانا كە مام جەالل لە وەسفیدا دوپاتدەكرایەوە‪ .‬رۆژنامەو گۆڤاری ئەزموون‌و‬ ‫فرە بە كاریگەرو چاالك نێوی دەبات‪ .‬میدیای جەماوەر بەتەواوی گوتارێكی ئیسالمیزمی‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی لەگەڵ جەنگی ئێران‌و رادیــكــاڵ بــەســەر ئەجێندایدا زاڵ بــوو‪.‬‬ ‫ئێراق بەتەواوی پەیامی جیهادی خۆی دژ هاوكات رادی ــۆی دەنگی ئیسالم هەمان‬ ‫بە رژێمی بەعس راگەیاند‪ ،‬بەاڵم میدیایەك نەفەسی رادیكاڵی لە خۆیدا دەبینییەوە‪.‬‬ ‫بوو بە كاریگەری‌و باكگراوندی ئیسالمیانەی وتارەكانیش كە زێدەتر بریتی بوون لە وتارە‬ ‫سیاسییەوەو لەژێر كاریگەری جیهادی جیهادییەكانی مەال كرێكارو عەلی باپیرو‬ ‫ئەفغان‌و ئیسالمیزمی پاكستان‌و شۆڕشی مەال عەلی عەبدولعەزیزو عەبدولغەنی تەهاو‬ ‫ئیسالمی ئێراندا بوو‪ .‬ئەوان لەو قۆناغەدا مەال عەبدولقادری برایەتی‌و مەال ئەحمەد‬ ‫گۆڤاری ئااڵی ئیسالم‌و نەفیر یان دەركردو كاكە مەحمودو شێخ محەمەد بەرزنجی‌و مەال‬ ‫لە چاپخانەكانی پیشاوەری پاكستانەوە بەشیرو مەال سەید ئەحمەد بەرزنجی فرە‬

‫بزووتنەوە هەڵگیرساو بەتەواوی بزووتنەوەی‬ ‫ئیسالمی ئاودیوی ئێران كراو بارەگاو بنكەو‬ ‫سەربازگەكانی پێچرانەوە‪.‬‬ ‫میدیای یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫‪. 2‬‬ ‫كــوردســتــان‪ ،‬پــاش ئـــەوەی لــە جەنگی‬ ‫نێوخۆدا بزووتنەوەی ئیسالمی كوردستان لە‬ ‫مەیدانەكەدا كرایە دەرێ‌‪ ،‬ئیدی تا ئەوكات‬ ‫خەتی یەكی ئیخوان وەك رێكخستنێكی‬ ‫شاراوە لەناو بزووتنەوەدا مابوو‪ ،‬ئەوان لەو‬ ‫مێژووە بــەدوواوە خۆیان راگەیاندو وەك‬ ‫حزبێكی رەسمی لەبزووتنەوە جیابوونەوەو‬ ‫مۆڵەتی فەرمییان وەرگــرت‌و بوونە حزب‪.‬‬ ‫یەكگرتوو‪ ،‬قۆناغی مێدیایی خۆی لەكارو‬ ‫چاالكیدا جگە لە وتــاری مزگەوتەكان‌و‬ ‫نامیلكە شاراوەكانی نێو رێكخستنەكانیان‌و‬ ‫نەسیحەتی ئایینی منااڵنی ب ‌ێ بــاوك‌و‬ ‫بەكارهێنانی رێكخراوە خێرخوازییەكان‬ ‫بەتایبەت رێكخراوی رابیتەی ئیسالمی كورد‬ ‫شتێكی ئەو تۆی نەبوو‪ ،‬بەاڵم دروستبوونی‬ ‫هەر مزگەوت‌و خەستەخانەو بینایەكی حكومی‬ ‫لەئاواییەكدا خۆی لە خۆیدا ریكاڵمێكی‬ ‫گــورج‌و گۆڵبوو بۆ یەكگرتووی ئیسالمی‬ ‫كوردستان‪ .‬ئەوان هەر بە گوتاری نەرم‌و‬ ‫دوور لەچەك زیاتر مژوڵی شوێنكردنەەوی‬ ‫خۆیان بــوون لە نێو تەڤگەری كوردیدا‪.‬‬ ‫پاشانیش گۆڤارێكیان بەنێوی پەیامی راستی‬ ‫هەبوو‪ .‬ئەم گۆڤارە كاریگەری گــەورەی‬ ‫لەسەر هۆشیاری رێكخستنەكانی یەكگرتوو‬ ‫‪ ،‬ناساندنی یەكگرتووە هەبوو بەكۆمەڵگەی‬ ‫كوردی‪ ،‬گۆڤاری پەیامی راستی پەیامەكەی‬ ‫زیاتر ئاشناكردنی كوردبوو بە پرەنسیپی‬ ‫سیاسەتی ئیسالمیانەی ئیخوان‌و ریفۆرم‌و‬ ‫ناساندنی قوتبە جیهانییەكانی ئیخوان‌و‬ ‫كۆمەڵ ‌ێ بابەت‌و سەنای ئایینی‪ .‬بەاڵم‬ ‫دیسانەوە ئەویش دوور لە مێژوی كوردو‬

‫ئیسالمییەكان لەم قۆناغەدا بەم جۆرە بوونی‬ ‫خۆیان لە میدیادا دەبینییەوە‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی خاوەنی‬ ‫‪. 1‬‬ ‫رۆژنامەی بزووتنەوەی ئیسالمی بوو ‪:‬‬ ‫هــاوكــات رادیـــۆو تەلەفزیۆنی دەنگی‬ ‫ئیسالمی بەشێوەی لۆكاڵی لەزۆرێك لە‬ ‫شــارو شارۆچكەكانی كوردستان هەبوو‪.‬‬ ‫لەچەند ســاڵــی رابــردویــشــدا كەناڵێكی‬ ‫ئاسمانی بەناوی رابــوون كــردەوە‪ .‬تێكڕای‬ ‫ئەم میدیایە میدیایەكی مــردوو بوو‪ ،‬هیچ‬ ‫نوسەرو رۆژنامەنوسێكی دیار لەدەورو وان‬ ‫نەمابوو‪ ،‬پەیامیشیان پەیامێكی نازانستی‌و‬ ‫ب ‌ێ ئەجێندابوو‪ ،‬لە رووی كوالێتی‌و دیزاین‌و‬ ‫ئەتەكێتی میدیاییشەوە سفر بوون‪ .‬هاوكات‬ ‫بەهیچ جۆرێكیش نەیانتوانی سود لە میدیای‬ ‫ئەلەكترۆنی وەربگرن‌و بۆخزمەتی بوونی‬ ‫خۆیان بەكاری بهێنن‪.‬‬ ‫‪.2‬میدیای كۆمەڵی ئیسالمی‪:‬‬ ‫‪.3‬بریتی بوو لە رۆژنامەی كۆمەڵ‪ ،‬كە‬ ‫رۆژنامەیەكی تــەواو حزبی‌و لــەتــەوەرەی‬ ‫سیاسەتەكانی عەلی باپیردا بوو‪ ،‬هەروەها‬ ‫لە زۆرێك لە شارو شارۆچكەكان تەلەفزیۆن‌و‬ ‫رادیۆی لۆكاڵییان هەر بەو ناوەوە هەبوو‪.‬‬ ‫ئەوانیش هەر میدیایەكی حزبی‌و تەسك‬ ‫بین‌و كەم ئەزموون بوون‌و قەڵەمی نوسەرو‬ ‫رۆژنــامــەنــوس فــرە بەكەمی لە رووپ ــەڕو‬ ‫شاشەكانیان دەبــیــنــرا‪ .‬دوواتـــر كەناڵی‬ ‫پەیامیان پەخشكرد كەكەناڵێكی ئاسمانییەو‬ ‫ئێستەش بەردەوامە‪ ،‬هاوكات رۆژنامەی بەیان‬ ‫وەك هەنگاوێك تا لە دنیابینی‌و هەیممەنەی‬ ‫عەلی باپیر دووركــەونــەوە باڵوكرایەوە كە‬ ‫زیاتر راپەڕینە كۆنەكان بەڕێوەیان دەبرد‬ ‫بەاڵم هەر زوو عەلی باپیر پێی داخستن‪.‬‬ ‫هەروەها لە ئێستەدا ئــەوان دارای تەنهاو‬ ‫تەنها كەناڵی پەیامن‌و چەند سایتێكی البەالی‬

‫ئەنتەرنێتیشیان هەیە‪ .‬بەاڵم پەیامی میدیای‬ ‫كۆمەڵ تا ئێستەش نەبووەتە میدیایەك كە‬ ‫بۆ خەڵك بێت‌و سنووری تەسكی حزبایەتی‬ ‫تێنەپەڕاندووەو لەكایەی باڵوبوونەوەی‬ ‫میدیای ئەهلیدا ئەوان بەتەواوی شاراونەتەوە‪.‬‬ ‫‪.4‬میدیای یەكگرتووی ئیسالمی‪:‬‬ ‫یەكگرتوو بــەدەر لە رۆژنــامــەكــەی كە‬ ‫ئێستەش بەنێوی یەكگرتووەوە بەردەوامە‬ ‫كــەنــاڵــی ســپــێــدەشــی هــەیــە‪ ،‬ئــەوانــیــش‬ ‫لــەرووی میدیاییەوە زیاتر قورساییان لە‬ ‫هەولێرەو سلێمانییان پشتگوێخستووە‬ ‫لەكاتێكدا فرەترینی خەڵك‌و جەماوەریان‬ ‫لە سلێمانیدایەو لە هەولێردا لە دوای‬ ‫كۆمەڵەوەن‪ .‬میدیای یەكگرتوو پەیامێكی‬ ‫وازحی پێیە كە پەیامێكی ئیخوانییەو بە‬ ‫مسقاڵ زیهنییەتی كوردی ئاراستە نەكردووە‬ ‫بۆ گوتارێكی رەسەنی كورد بوون‌و وابەستەیە‬ ‫بە وترو نەسیحەتی عەمرۆ خالیدو قەرزاوی‌و‬ ‫مورسی‌و كێ‌‌و كێ‌‌و بانگخوازەكانیشی كە‬ ‫كوردن رێك تەقلیدو السایی وان دەكەنەوە‪.‬‬ ‫میدیای ئیسالمییەكان خاڵیە لە گۆرانی‌و‬ ‫مۆسیقاو دوورن لــە مــەزهــەری خالقی‌و‬ ‫ناسری رەزازی‌و ماملێ‌‌و حەسەن زیرەك‌و‬ ‫بــۆن‌و بــەرامــەی شیعری كـــوردی‌و ژیانی‬ ‫كوردی‪ .‬لەبەرئەوە كۆی میدیای ئەوان یەك‬ ‫مەرجەعی ئیسالمگەرای ناپرۆفیشناڵیان‬ ‫هەیەو زۆركاتیش ئەدەبیاتی حزبییان نەك‬ ‫هەر نەترازاندوە بەڵكو ئەدەبیاتی شەخس‬ ‫بەسەریاندا زاڵە هەروەك چۆن لە بزووتنەوەدا‬ ‫ئیحسان‌و حەمەی مەال عەلی ‌و لە كۆمەڵدا‬ ‫عەلی باپیرو دارو دەستەكەی رەنگڕێژی‬ ‫میدیایان كردووە‪.‬‬ ‫‪.5‬میدیای دەرەوەی حزبە ئیسالمییەكان‬ ‫یاخۆ میدیای سەلەفییە ال جەماعەكان‪:‬‬ ‫ئەوانیش دارای پەیامی میدیایی خۆیانن‪،‬‬ ‫ئێستە بەشێكیان لە كاردانەوەی دنیاویستی‌و‬ ‫مادەپەرستی‌و حزبایەتی ئیسالمییەكاندا‬ ‫میمبەری مزگەوت‌و كەناڵی تەلەفزیۆنی‌و‬ ‫رادیۆیی تایبەت بەخۆیان هەیەو بوونی‬ ‫ئەوانیش بریتییە لە دیاردەی سەلەفیگەرایی‬ ‫كــە بــەســتــراون بــە نەیارییەتی بیدعەو‬ ‫بیدعەچییەتی‪ ،‬بۆ نموونە دژی شەرواڵی‬ ‫درێژوو ریشی كورتن‌و هەڵگری سیواك‌و عەباو‬ ‫سەرپۆشن‌و بە سانایی دەناسرێنەوە‌و ئێستە‬ ‫كەناڵێكیان بەنێوی كەناڵی ئامۆژگاریی‬ ‫هەیە‌و مزگەوتی عەبدوللەتیف سەلەفیش‬ ‫لــەرۆژانــی هەینیدا بــووەتــە سەكۆیەكی‬ ‫گــەورە بۆ بــاوبــوونــەوەی پەیامەكانیان‌و‬ ‫پرۆژەكانیشیان لە نامیلكەو كتێبی بواری‬ ‫سەلەفییەت فرە چاالكەو مژوڵی ئەدەبیاتی‬ ‫خۆیانن كە دیسانەوە دوورن لە بەرامەو‬ ‫بۆنەی نەتەوەیی‌و دژی هەموو ئیسالمێكی‬ ‫كوردەواری رەسەنن بەتایبەت دژ بە سۆفی‌و‬ ‫دەروێش‌و تەواوی تەریقەتەكانی شێخایەتین‌و‬ ‫هەموویان بە الدەر لەدین‌و زیادەرەو لە ئایندا‬ ‫وێناو باس دەكەن‪.‬‬ ‫‪.6‬میدیای داعشییەكان‪:‬‬ ‫لەپاش پرۆسەی ئازاديی ئێراق‌و بەتایبەت‬ ‫لــە دووای ئـــەوەی كــە پێی دەگوترێت‬ ‫بــەهــاری عــەرەبــی میدیایەكی تر لە نێو‬ ‫كۆمەڵگەی كــوردیــدا كەوتە چاالكی كە‬ ‫دیسان سەرەداوەكانی ئەویش لەنێو بەشێ‬ ‫لە مزگەوتەكانەوە بوو كە الوانیان بەرەو‬ ‫توندڕەوی‌و روكردنە ناوەراستی ئێراق‌و سوریا‬ ‫پەلكێش دەكــرد بۆ جیهادو لەم پێناوەدا‬ ‫زۆرێك لە گەنجان بە فەتواكانی وان فریودران‬ ‫بۆنێو قاعیدەو داعش‌و بەرەی نوسرە‪ .‬ئەم‬ ‫میدیایە بێجگە لە تێگەیشتنی ناڕاستەوخۆی‬ ‫ئــەوان لە میدیاكانی كۆمەڵ‌و یەكگرتوو‬ ‫گوتاری بەشێك لە بانگخوازەكانیش دەچوە‬ ‫سەبەتەی بەرژەوەندی داعشەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫لەرێگەی تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكانیشەوە داعش‬ ‫میدیایەكی ئازادی هەیە بۆ باڵوكردنەوەی‬ ‫بۆچوونەكانی بۆ تــەواوی دونیاو بەشێك‬ ‫لە خەڵكانی تــونــدڕەوی خستووەتە ژێر‬ ‫ركێفی خۆیەوەو لە رێگەی پارچە ڤیدیۆیی‌و‬ ‫وتارو فەتوا دەنگییەكانەوە پەیامی خۆی‬ ‫گەیاندووە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫‪3‬‬

‫ئیسالمی سیاسی‬

‫بەڵێ هەموو دیموکراسیەتێك عەلمانیە و هەموو‬ ‫تیۆکراتیەك نا دیموکراسیە!‬ ‫وەاڵمێك بۆ کاک مەریوان قانیع‬

‫محەمەد هەریری‬ ‫کاک مەریوان وریا قانع بابەتێکی نووسیوە‬ ‫بە نــاوی‪ :‬قیڕەقیڕی عەلمانیەت و دین لە‬ ‫کوردستاندا! تیایدا هــەردوو الیەنی ئەو‬ ‫قیڕەقیڕە‪ ،‬ئیسالمیەکان و عەلمانیەکان‬ ‫تاوانباردەکات بە تێنەگەیشتن لە عەلمانیەت‬ ‫و دیموکراسیەت!‬ ‫لە ســەرەتــادا دەڵێت‪" :‬ئەمڕۆ دووجــۆر‬ ‫قیڕەقیڕ و نەڕەنەڕ لە دونیای ئێمەدا بە‬ ‫ئاشکرا دەبیستین‪ ،‬یەکەمیان ھی ئەو مەال‬ ‫و خــوێــنــدەوار و ھێــزە ئیسالمییانەیە کە‬ ‫عەلمانیەت وەک شتێکی گاڵو و قێزەون و‬ ‫بەدڕەوشت وێنادەکەن و لەشکرێک گەنجیان‬ ‫لەسەر ئــەم ڕوانینە ترسناکە ڕاھێــنــاوە و‬ ‫ئەوەیان لەمێشکدا چەسپاندون کە ئیسالم‬ ‫چارەسەری ھەمــوو کێشەکانە و دەرەوەی‬ ‫ئیسالمیش بیابانێکی فیکریی و ئەخالقیی و‬ ‫سیاسیی کاکی بە کاکییە‪.‬‬ ‫دووھەم ــی ــان‪ ،‬بڕێک لــەو خــوێــنــدەوار و‬ ‫ڕۆشنبیر و چاالکەوان و ناوەندە عەلمانیانەن‬ ‫کە بەسادەییەکی ترسناکەوە عەلمانیەت بە‬ ‫ھەموو دیاردە و دەسکەوت و بەھا گرنگ و‬ ‫ئینسانیی و یەکسانخواز و مافپەرستەکانی ناو‬ ‫دونیای مۆدێرن‪ ،‬یەکساندەکەن‪".‬‬ ‫حاڵەتەکە ڕاســتــە‪ ،‬ئــەو دوو دەستەیە‬ ‫خەریکی ئەو شەڕە فیکری و ئایدیۆلۆژیەن‪،‬‬ ‫بەاڵم کێشەی ئەو تەسنیف و پۆڵێنکردنە‬ ‫لەوەدایە‪ ،‬کە کاک مەریوان هاوسەنگیەک‬ ‫ناکات لە نێوان مەترسیی هەر الیــەك لە‬ ‫هەردوو الیەکە و بە کورتی دەڵێت هەردووکتان‬ ‫یەکسانن و خراپن!‬ ‫منیش دژی وتـــاری هەڵچوو و پــڕ لە‬ ‫قیڕەقیڕی مەال و بانگخوازە ئیسالمییەکان و‬ ‫بەشێك لە سیکیوالرستە سەرەڕۆکانم‪ ،‬کە زۆر‬ ‫جار بە نەزانییەوە زیاتر بەرەی توندڕەویی‬ ‫دینی بە لێدوانێکی نا بەرپرسانە بەهێزتر‬ ‫دەکەن!‬ ‫بــەاڵم ئــەوەی کە کــاک مــەریــوان چاوی‬ ‫لێپۆشیوە ئەوەیە‪ ،‬جارێ دەبوایە وەاڵمێکی‬ ‫یەکالییکەرەوەی دابایەوە بۆ ئەو جەماوەرە‬ ‫دینیەی کــەوا تێگەیەندراوە عەلمانیەت‬ ‫یانی هاوڕەگەزبازی و بێڕەوشتی و کوفر‬ ‫وئیلحاد‪ ،‬ئینجا بهاتبایە سەر باسەکانی تر‪.‬‬ ‫نەك هیوایەکی زائیف وساختە ببەخشێت‬ ‫بە پشتگیریکەرانی ئایدیۆلۆژی دینی‪ ،‬کە‬ ‫دەکــرێــت دیموکراسییەت لەسەر دەستی‬ ‫دیندارە ئایدیۆلۆژییەکان دابمەزرێت! ئەگەر‬ ‫سەرنجبدەینە ڕژێمە دینیەکان‪ ،‬لەوەتی شتێك‬ ‫هەیە بە ناوی دیموکراسیەتەوە‪ ،‬هیچ ڕژێمێکی‬ ‫سروشت‪-‬دینی‪ ،‬دیموکراسیەتی لێ شیننەبوە‬ ‫و نابێت‪ ،‬چونکە سروشتی دینی ئەحکامەکان‬ ‫وایە و جیاوازییەکان‪ ،‬لە نێوان ئیماندار و بێ‬ ‫ئیمانەکاندا‪ ،‬زۆر گەورەن‪ ،‬هیچ یەکسانییەك‬ ‫نییە لە نێو ئەو دوو جــۆرە‪ ،‬ئــەوە ئەگەر‬ ‫لێبگەڕێن جیاوازیی هەبێت‪ ،‬یان کەسانێکی‬ ‫جیاواز هەبن!‬ ‫هەموو مێژووی دنیای هاوچەرخ بخوێنینەوە‬ ‫دەزانین ڕژێمی دیموکراسی لەگەڵ سیکیوالریزم‬ ‫دوانە بووە‪ ،‬بۆیە ڕاستە گەر بڵێین هەموو‬ ‫ڕژێمێکی دیموکراسی عەلمانیە‪ ،‬بەاڵم هەموو‬ ‫عەلمانیەتێکیش دیموکراسی نییە! بەاڵم‬ ‫بێگومانەوە دەڵێین هەموو ڕژێمێکی دینی یان‬ ‫تیۆکراتی نا دیموکراسییە و نا عەلمانیشە‪.‬‬ ‫مــن دەتــوانــم نمونە بــە ســـەدان ڕژێمی‬

‫دیــمــوکــراســی بهێنمەوە کــە عەلمانیەت‬ ‫بنەماکەیەتی‪ ،‬بەاڵم خۆزگە کاک مەریوان‬ ‫تەنها یەك نمونەی ڕژێمێکی دینی و تیۆکراتی‬ ‫دەهێنایەوە کە دیموکراتیەتی لێ شینبوبێت؟!‬ ‫ئەگەر زۆریش بیرکاتەوە لەوانەیە هەر ڕژێمە‬ ‫نیمچە دیموکراتیەکەی ئەردۆگانی بێتە‬ ‫خەیاڵ‪ ،‬کە ئەویش ڕژێمێکی تەواو عەلمانیە‪،‬‬ ‫بە دانپێهێنانی خودی (گول و ئەردۆگان‬ ‫وداود ئۆغلۆ)‪ ،‬تەنها باگراواندی سەرکردەکانی‬ ‫ئاکەپە ئیسالمییە وکاتی خــۆی ســەر بە‬ ‫ئەربەکان بــوون! بــەاڵم کەزانیان حزبێکی‬ ‫ئیسالمی ناتوانێت بە ناوی جێبەجێکردنی‬ ‫شەریعەت و فەرزکردنی ڕوئیای دینی ببێتە‬ ‫دەسەاڵتدار لە تورکیای کە لە حیمایەتی‬ ‫سوپایەکی کەمالی عەلمانی بەهێزبوو‪،‬‬

‫کاک مەریوان دەڵێت بیست ساڵە دژایەتی‬ ‫هەر دوو دیدی دینی و عەلمانی پەڕگیردەکات‪،‬‬ ‫منیش دژایەتی پەڕگیری دەکەم لەهەر الیەك‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم دەشزانم چۆن هاوسەنگیی لە‬ ‫نێوانیاندا بکەم‪ ،‬و کامیان لە ڕووی ڕوحیی‬ ‫و دەروونییەوە نزیکترە لە دیموکراتیەت!‬ ‫من ناچم وەهمی دینداران فووتێبکەم کە‬ ‫دەتوانن دیموکراتیەت بنیاتبنێن لە ڕێگای‬ ‫ڕژێمێکی دینیەوە وەك کاک مەریوان دەڵێت‪:‬‬ ‫" دەکرێت ھێــزی دینیش ھەبێت بــاوەڕی‬ ‫پتەوی بە دیموکراسیەت و لێکجیاکردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتەکان و ڕێزگرتنی مافە بنەڕەتییەکانی‬ ‫ئــیــنــســان و مــافــی یــەکــســانــی گــروپــە‬ ‫جیاوازەکان‪ ،‬ھەبێت‪ !".‬بەڕای من کە دیندارە‬ ‫ئایدیۆلۆژییەکان توانای ئەوەیان هەبێت ببنە‬

‫دەوڵەتێکی دینیدا؟!‬ ‫ئەوەی تۆ ناوی دەنێیت قیڕەقیڕ شەڕی‬ ‫گۆڕەپانێکە‪ ،‬کە زۆری وەك ئێوە کارامانە‬ ‫نەتان کــردوە‪ ،‬لە جیاتی مێژووی واقیعی‬ ‫هەردوو بەرەکە بخوێنیتەوە و دەیان تیۆر و‬ ‫گریمانەت هێناوە کە نە هەموو عەلمانیەك‬ ‫دیــمــوکــراســیــە و نــە هــەمــوو دیــنــیــەك نا‬ ‫دیموکراسیە! نا بەڕێزم هەموو ڕژێمێکی‬ ‫دیموکراسی لە واقیعدا عەلمانیە‪ ،‬ڕاستە‬ ‫جیاوازیی هەیە لە نێوان جۆری عەلمانیەکان‪،‬‬ ‫بەاڵم گومانم لەوە نییە کە هەموو ڕژێمێکی‬ ‫دینی وتیۆکراتی نادیموکراسییە‪ ،‬لە نێوان‬ ‫ئەوپەڕی فاشیەت وبەربەریەتدا بۆ ئەوپەڕی‬ ‫دیکتاتۆریەتی مەالکاندا‪ ،‬چاوێك بە دەوڵەتی‬ ‫داعـــش و ســعــودیــە و ئــێــران و تاڵیبان‬

‫ئەگەر سەرنجبدەینە ڕژێمە دینیەکان‪ ،‬لەوەتی شتێك‬ ‫هەیە بە ناوی دیموکراسیەتەوە‪ ،‬هیچ ڕژێمێکی‬

‫سروشت‪-‬دینی‪ ،‬دیموکراسیەتی لێ شیننەبوە و نابێت‬ ‫یاریەکەیان گۆڕی‪ ،‬حزبێکی دیموکراتی نیمچە‬ ‫موحافیزکاریان دروستکرد‪ ،‬هێندە دیموکراتی‬ ‫لە زاهیر هەموو جامخانەکانی لەشفرۆشیشیان‬ ‫لە تورکیا پێقبوڵکرا‪ ،‬و بە ئاشکرا مافی‬ ‫هاوڕەگەزبازان تێایدا ڕۆژانــە زیاددەکات‪،‬‬ ‫کە ئەوانە لە ڕژێمێکی ئیسالمیدا هەمووی‬ ‫ڕەجمدەکرێن و دەکــوژرێــن‪ ،‬لە چاکترین‬ ‫حاڵەتدا جەڵدە وشەالقیان لێدەدرێت و‬ ‫زیندانی دەکرێن!‬ ‫کەوابوو نمونەکەی ئەردۆگانیش ئیسالمیی‬ ‫نییە‪ ،‬هەرچەندە لەبەر پاشماوەی ڤایرۆسی‬ ‫ئایدیۆلۆژیەتی دینی ئەمڕۆ بە ئاشکرا دەستی‬ ‫تێکەڵکردوە لــەگــەڵ فاشیسترین هێزی‬ ‫ئیسالمیی داعــش‪ ،‬لە ڕێگای نافەرمییەوە‬ ‫هەموو دەزگاکانی دەوڵەت خراونەتە خزمەت‬ ‫بە هێزکردنی هێزە ئیسالمییەکان‪ ،‬کە لە‬ ‫بۆسەدان بۆ گۆڕینی ڕووی دیموکراتی و‬ ‫عەلمانیەتی تورکیا! ئەوانەی دەچنە تورکیا‬ ‫لە نزیکەوە ئەو هەڵگەڕانەوە شارستانیەی‬ ‫بەرەو فاشیزمیەتی دینی دەبینن‪ ،‬کە لە پێناو‬ ‫کوشتنی کورد ودیموکراتیەتدا هەنگاودەنێت!‬ ‫چونکە هــەر واڵتێك کــوردی تێدا کــوژرا‪،‬‬ ‫دیموکراتیەتیش پێش وەخت کوژراوە‪.‬‬

‫ئەو دیموکراتخوازانە‪ ،‬ئەوە دەبێت نیوەی‬ ‫تێکستە پیرۆز و موقەدەسەکان لە قودسیەت‬ ‫داماڵن‪ ،‬یان حەلێکی بۆ بدۆزنەوە بۆ ئەوەی‬ ‫تەجمیدی بکەن و لەکاری بخەن! ڕاستە‬ ‫کاک مەریوان دەڵێت‪ " :‬بەاڵم ئەم گەنجانەی‬ ‫دین و دیموکراسییەت گونجانیکی بێمەرج‬ ‫و خۆبەخۆ نییە‪ ،‬دین بۆ ئــەوەی ببێت بە‬ ‫بەشێک لە سیستمی دیموکراسی دەبێت واز‬ ‫لە یەکێک لە تەماحە گەورەکانی بھێنێت‪،‬‬ ‫تەماحی ئــەوەی ھەقیقەتەکانی خۆی وەک‬ ‫ھەقیقەتی موتڵەق بخاتە ناو فەزای گشتیی‬ ‫کۆمەڵگاوە‪ ".‬باشە چۆن مرۆڤی دیندار واز‬ ‫لە هەقیقەتی خۆی دەهێنێت کە الی ئەو‬ ‫موتڵەقە‪ ،‬چما ئەو قەولێکی بوخاری وموسلم‪،‬‬ ‫ناڵیین خوا و پێغەمبەر بە ئەقوالی هەموو‬ ‫زانایانی جیهان دەگۆڕێتەوە؟! تۆ سەرنجی‬ ‫ئەو زەردەخەنەیەی پڕ لە متمانەی موتڵەقی‬ ‫سەرلیوی دیندارانت نەداوە کە گفتوگۆدەکەن‬ ‫لەگەڵ کەسێکی نا ئیماندار یان عەلمانی‬ ‫و الدەر؟! چــۆن تەسەور دەکەیت بگاتە‬ ‫ئەو ئاستەی کوردێکی نا موسڵمان‪ ،‬یان‬ ‫عەلمانی بۆ نمونە ببێتە سەرۆکی یان تەنها‬ ‫ڕێی پێبدات خۆی کاندیدکات لە ژێر سایەی‬

‫بخشێنیت دەزانیت ناکرێت هیچ ڕژێمێکی‬ ‫دینی دیموکراتی بێت‪ ،‬چەندە خەیاڵیشمان‬ ‫فراوانبێت‪ ،‬چونکە ئــەو بیرمەند و زانــا‬ ‫ڕیفۆرمخوازانەیشی کە هەڵدەکەون لەناو‬ ‫بواری دینی و ڕیفۆرمدەکەن‪ ،‬بۆ دەربازکردنی‬ ‫دین لە تەنگژە تەشریعیەکانی‪ ،‬زۆربەیان‬ ‫دەکەونە بەر هێرشی توندرەوانی کە خەڵك‬ ‫لەوەدەچێت بە خاوەنی هەقیقی دینەکەیان‬ ‫بزانن‪ ،‬چونکە خەلکە ئاساییەکەش ئەوەندەی‬ ‫گوێ بۆ (ابن باز و ابن تیمیە) دەگرن‪ ،‬بە‬ ‫یەك لە سەدا گوێ بۆ (نجم الدین الطوفی‬ ‫و محمد شحرور) ناگرن‪ ،‬ئەو خەڵکەی گوێ‬ ‫بۆ (حسن البنا) دەگــرن‪ ،‬سەدایەکی ئەو‬ ‫ژمــارەیــە گــوێ بۆ (جمال البنا) ی برای‬ ‫ناگرن‪ ،‬کە پڕۆژەیەکی سەرتاسەری هەیە بۆ‬ ‫ڕزگارکردنی دین لە تەنگژەکانی سەردەم و‬ ‫ئاشتکردنەوەی بە ڕوحی سەردەم‪ .‬من چانسی‬ ‫دیموکراتیبونی هێزێکی دینی دەستگرتوو بە‬ ‫هەموو تێکستەکاندا بە فەهمی تەقلیدی و‬ ‫ئەئیمەی سەلەف‪ ،‬وەك چانسی سەرکەوتنی‬ ‫نەشتەرگەریەکی هەستیار و ترسناکی‬ ‫نەخۆشێک دەبینم‪ ،‬کە ڕێژەی سەرکەوتنی لە‬ ‫سەدا پێنجە‪.‬‬

‫دیاردە‬ ‫دین‬

‫و‬

‫گۆشه‌یه‌ک ‌ه دو هەفتە جارێک‬

‫عەزیز ڕەئووف‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ئاین و ڕۆحانیەت‬ ‫ئاین و هوها‬ ‫هیچ چركەساتێك بارتەقای ئێستامان ئایین خاڵی‬ ‫نەكراوەتەوە لە ڕۆحانیەت و بچوك نەكراوەتەوە لە كۆمەڵە‬ ‫سروت و دروشمی سادە‪ .‬هیچ كاتێك بارتەقای ئێستامان‬ ‫ئایین نەكراوەتە ئامراز بەدەست هێز و الیەنە جیاوازەكان‬ ‫و كردنی ئایین بە دروشمی توندوتیژ و هێرش بۆ سەر‬ ‫كەسایەتی و دید و تێڕوانینە جیاوازەكان‪.‬‬ ‫بە درێژایی مێژووی ئێمە پیاوانی ئایینی لەو خوێندەوارە‬ ‫جدیانەن كە هەم ڕۆحانیەت و ئەدەب‪ ،‬هەم ناتوندوتیژی و‬ ‫سلوكی رۆژانەی خەڵك بەرەو جۆرێك لە پێكەوەژیان ئاراستە‬ ‫دەكەن‪ .‬هەركەس یەك دێڕ لە نوسینەكانی مەالی گەورەی‬ ‫كۆیە و عەالدین سەجادی و شێخ محەمەدی خاڵ و چەندانی‬ ‫تر لە ئێستادا بخوێنێتەوە توشی شۆك دەبێت بە بەراورد بەم‬ ‫لێشاوە توندوتیژ و هێرشە ناڕەواو زمان پڕ لە جنێوەی پیاوانی‬ ‫ئاینی و هێزە دینیەكان‪ .‬لە ئێستادا لەجیاتی ئایین ببێتە‬ ‫وەسیلەیەك بۆ گیانی لێبوردەیی و ڕۆحانیەت‪ ،‬بۆتە كۆمەڵە‬ ‫دروشمێكی سادە و بۆتە وەسیلەیەك بۆ چاندینی گیانی‬ ‫شەڕانگێزی لەنێو تاكەكاندا بەجۆرێك لە ئاستی كۆمەاڵیەتیدا‬ ‫تەواو ئەم دەركەوتەیە دەبینین‪ ،‬ئەمەش بێگومان لەبەرامبەر‬ ‫نەبوونی دیدی عەقاڵنی و سێكوالر و نەبوونی پرۆژەی جدی‬ ‫بۆ لەباربردنی ئەم خەونە‪.‬‬ ‫ئەم خیتابە ناعەقاڵنی و توندوتیژە بێگومان دەستی هەیە‬ ‫لە پەروەردەكردنی نەوەیەك كە هەر كردەیەك هەر جوڵەیەكی‬ ‫كۆمەڵگە بەدڵی ئەو نەبوو ڕەتی بكاتەوە‪ .‬كاتێك كە كۆمەڵە‬ ‫گەنجێك هوها لە ئافرەتێك دەكەن كە بەدڵی ئەوان جلوبەرگ‬ ‫ناپۆشێت‪ ،‬ئەوە موفرەدەكانی خیتابی ئەم جۆرە لە پیاوی‬ ‫ئاینی لە مێشكیدا چەسپیوە‪ .‬ڕاستە ئەم خیتابە ڕاستەوخۆ‬ ‫بە گەنجان ناڵێت هوها لە ئافرەتان بكەن‪ ،‬بەاڵم كە ئەو‬ ‫بە زمانێكی زبر وتی خۆداپۆشین فەرمایشتی خوایە و ئەو‬ ‫ئافرەتەی حیجاب نەپۆشێت بێڕێزی بەرامبەر بەخوای گەورە‬ ‫كردووە‪ ،‬بە دیوەكەی تردا دروست مانای ئەوەیە كە شایەنی‬ ‫نەك هوهاكێشان بەڵكو بەردبارانكردنیشە‪ .‬گەر بەپێچەوانەوە‬ ‫ئەم گوتارە ئەگەر پێمان بڵێت ئایین لەناو ڕەنگە جیاوازەكاندا‬ ‫جوانە و مرۆڤ ئازادە لەوەی چی بپۆشێت و ئایین ڕێگر‬ ‫نیە لە ئازادی‪ ،‬هەرگیز گەنجگەلێك پەرەوەردە نابن لەناو‬ ‫بازاڕدا هێرش بكەنە سەر مێینەیەك كە بەدڵی ئەوان جلی‬ ‫نەپۆشیوە‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی هێزە سیاسیە دینیەكانیش ئەمە ڕاستە‪ .‬ئەم‬ ‫دۆخە كۆمەاڵیەتیە پڕ لە توندوتیژیە دروست لە بەرژەوەندی‬ ‫ئەوانە بەو پێیەی هەر هەڵەیەكی دەســەاڵت بە بەرهەمی‬ ‫عەلمانیەت ناوزەد دەكەن و هەر هەوڵێك لە دوركەوتنەوە‬ ‫لە كۆمەڵگەی مەدەنی هەوڵێكە بۆ گەشەی ئیسالمگەراكان‪.‬‬ ‫ئەگینا خیتابی توندی پیاوێكی ئایینی و هوهاكێشان لە‬ ‫مێینە و هێرش بۆسەر خەڵكانی ئازادیخواز‪ ،‬نەمان بینی‬ ‫ئیسالمیەكان یەك هەڵوێست وەربگرن و ئیدانەی ئەم جۆرە‬ ‫كردەوانە بكەن‪.‬‬ ‫هەركەسێك كاتێكی كەم تەرخان بكات لە یوتوب بگەڕێت‬ ‫بەدوای مەالی ئاینی كوردیدا‪ ،‬بە دەیان لەو پیاوە دینیانە‬ ‫دەبینیت كە هێرش دەكەنە سەر ژنان و مندااڵن و خەڵكانی‬ ‫ئازادیخوازی ئەم واڵتە و نەشمانبینی ئەم هێزە سیاسیانە لە‬ ‫شوێنێكدا النی كەم قسەی خۆیان لەسەر ئەم جۆرە خیتابە‬ ‫بكەن‪ ،‬بەڵكو بە پێچەوانەوە تەلەفزیۆنی ئەم هێزە سیاسیانە‬ ‫بۆتە مینبەرێك بۆ گواشتنەوەی ئەم جۆرە لە خیتاب بۆ نێو‬ ‫ماڵەكانمان و ئەوەی بۆ ماوەیەكی كەم تەماشای تەلەفزیۆنی‬ ‫حزبە ئیسالمیەكان بكات هەست بەم خیتابە دەكات كە هی‬ ‫سەدەی شازدە و پێشتریشە و ئەم زمانە لە باسكردن لە‬ ‫ئاین كە خاڵیە لە ڕوحانیەت و پێكەوە ژیان بۆ چركەیەكیش‬ ‫لەگەڵ ئەم سەردەمەدا ناگونجێت‪ ،‬بەاڵم بێگومان لە نەبوونی‬ ‫پرۆژەیەكی جدی لە كۆمەڵگەدا ئەم خیتابە بازاڕی خۆی هەیە‬ ‫و گوێگری باشیشی هەیە‪.‬‬ ‫لــەســەر ئــاســتــی كــۆمــەاڵیــەتــی خــەریــكــە ئاسایشی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەمان بەتەواوی تێكدەچێت‪ .‬خیتابی توند و پڕ‬ ‫جنێوی نەوەیەكی سەلەفی و دینی بەرامبەر هەر هەوڵێكی‬ ‫بەمەدەنیكردنی كۆمەڵگە‪ ،‬دۆخێكی دروست كردووە‪ ،‬بەتەوای‬ ‫دەتوانین بەتاڵی ئەم گوتارە توندەڕەوە هەست پێ بكەین‪.‬‬ ‫لە ئێستادا زیاد لە هەوڵێكمان پێویستە بۆ خاڵیكردنەوەی‬ ‫ئەم گوتارە و زیاد لە زمانێكمان پێویستە بۆ سڕینەوەی ئەم‬ ‫زمانە توندوتیژە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫ئاينناسى‬

‫‪4‬‬

‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬

‫و پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی پێنجەم‬

‫بني الصحابة والتابعني وفقهاء املسلمني»‪.‬‬ ‫اإلقناع في مسائل اإلجماع‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٢٤٥‬المسألة رقم (‪ ،])٣٦١١‬چونکە لە‬ ‫سەردەمی عومەردا یەکدەنگیی صەحابە‬ ‫هەبوە لەسەر ئەوە‪ ،‬ئەو ناکۆکیەی لە‬ ‫فیقهی ئیسالمیدا هەیە لەسەر ئەو سزایە‬ ‫لە ژمارەی قامچیەکاندایە‪ :‬بەالی زۆرینە‬ ‫«جمهور» ی فیقهزانەکانی ئیسالمەوە ‪٨٠‬‬ ‫قامچیە‪ ،‬بەالی هەندێکیانەوە (وەکو ئەبو‬ ‫ثەور‪ ،‬و داوودی ظاهیری‪ ،‬و گێڕانەوەیەک‬ ‫لە شافیعی و لە ئەحمەدەوە) ‪ ٤٠‬قامچیە‪.‬‬

‫هەر ئێستە لە یاسا عێراقی و کوردستانیەکاندا‬ ‫بڕگە و ماددەی وا هەیە لەگەڵ پێوەری‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» ناگونجێن‪،‬‬ ‫ئیتر کە هەر ئێستە ئەم پێوەرە لە یاسا‬ ‫عێراقی و کوردستانیەکاندا بەتەواوی ڕەچاو‬ ‫نەکرابێت؛ ئیتر دانانی لە دەستوردا وەکو‬ ‫پێوەرێکی یاسادانان چ پاساوێكی هەیە؟‬

‫لە بەشەکانی پێشودا‪ ،‬تەنها پرۆژەی‬ ‫دەستوری هەرێممان بــەراورد کرد بە‬ ‫پێوەری «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‬ ‫و ڕونــمــان کــــردەوە کــە هــەنــدێــک لە‬ ‫بڕگەکانی پرۆژەی دەستور لەگەڵ ئەو‬ ‫پێوەرەدا تەبا نین‪ ،‬کە ئەمەش دەبێتە‬ ‫کێشەیەکی دەســتــوری و نەگونجان‬ ‫و دژیەکیی نێوان بڕگەکانی دەستور‬ ‫خۆی‪ ،‬یانی لەنێوان بڕگە نەگونجاوەکان‬ ‫لەگەڵ حوکمە نەگۆڕەکانی و نێوان‬ ‫ماددەی (‪ )٦‬بەو شێوەیەی کە سەرەتا کچ بوبێت و کچێنیی لە دەست دابێت؛ عظيم‪ ،‬واتفقوا أن سحق المرأة للمرأة‬ ‫داڕێژراوە و ئێستەش پەسەند دەکرێت‪ .‬جگە لە بەندکردن؛ تاوانبار قەرەبویشی حــرام‪ ...‬واتفقوا أنه ال حد في شيء‬ ‫خۆ ئەگەر بچین دەقەکانی یاساکانی لەسەرە]‪ ،‬یان نەگەیشبێتە تەمەنی ‪ ١٨‬من ذلك كله»‪ .‬بڕوانه‪ :‬ابن القطان‪،‬‬ ‫عێراق (و هەموارکردنەوەکانی هەرێم) ساڵ (‪ ١٥‬ی تــەواو کردبێت؛ سزاکەی اإلقناع في مسائل اإلجماع‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.‬‬ ‫و هەرێمی کوردستان بپشکنین و بزانین دەگاتە ‪ ٧‬ساڵ‪ ،‬لە خوار ‪ ١٥‬یشەوە بێت؛ ‪ .٢٥٣‬المسألة رقم (‪.])٣٦٦٥-٣٦٦١‬‬ ‫تا چ ڕادەیەک لەگەڵ پێوەری «حوکمە سزاکەی دەگاتە ‪ ١٠‬ساڵ‪ .‬ماددەی ‪ ٣٩٤‬بەم شێوەیە کەواتە سزایەکی یاسایی‬ ‫نــەگــۆڕەکــانــی ئیسالم» دەگونجێن؛ ‪ .)١ /‬بەم شێوەیە سزاکە لە بەندکردن دیاریکراوی نیە و تەنها «تەمێ‌کردن»‬ ‫ناتەبایی و نەگونجانی زۆرتر دەبینین‪ ..‬تێناپەڕێت‪ ،‬و حاڵەتێکیش ناگرێتەوە کە («تعزیر») هەیە لەسەری کە «حاکم»‬ ‫بۆیە ئاماژەیەکی خێرا بۆ بڕێک لەم کارەکە بە ڕەزامەندیی هەردوکیان بوبێت بڕیار دەدات چیە‪ ،‬و شتێکە وەکو لێدانێک‬ ‫ناتەبایی و نەگونجانە دەکــەیــن‪ ،‬بۆ و هەردوکیشیان تەمەنی یاسایی (‪ ١٨‬یان بەندکردن بۆ ماوەیەک‪ .‬هەر ئەمەش‬ ‫ئــەوەی ڕون بزانرێت هــەر ئێستە لە ساڵ) ـیان هەبێت‪ .‬بەاڵم لە ئیسالمدا لەگەڵ دەقی قورئاندا دەگونجێت‪ ،‬کە‬ ‫یاسا عێراقی و کوردستانیەکاندا بڕگە و یاساکە بە جۆرێکی تــرە‪ :‬یەکێک لە قورئان دەڵێت‪َ « :‬واللَّ َذانِ َي ْأ ِت َيا ِن َها ِم ْن ُك ْم‬ ‫ماددەی وا هەیە لەگەڵ پێوەری «حوکمە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم بریتیە َفآ ُذو ُه َما» (النساء‪ ،)١٦ :‬واتە‪« :‬ئەو دو‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم» ناگونجێن‪ ،‬ئیتر کە لــە ســەد شەلالق بۆ «زیناکار» [ی نێرەی کە ئەو کارە ناشیرینە دەکەن؛‬ ‫هەر ئێستە ئەم پێوەرە لە یاسا عێراقی بێ‌هاوسەر] لە نێر و مێ هەردوکیان‪ ،‬کە ئــەوا عەزێتێکیان بــکــەن»‪ ،‬کــە ئەم‬ ‫«الزا ِن َي ُة َو َّ‬ ‫و کوردستانیەکاندا بــەتــەواوی ڕەچاو دەقی قورئانی لەسەرە‪َّ :‬‬ ‫الزا ِني عەزێت‌کردن «إیذاء» ـە لە «تەفسیر»‬ ‫نەکرابێت؛ ئیتر دانانی لە دەستوردا‬ ‫اج ِلدُوا ُك َّل َو ِاح ٍد ِم ْن ُه َما ِما َئ َة َج ْل َد ٍة» (النور‪ :‬ەکاندا هەندێک جار بە قسەی ناخۆش و‬ ‫َف ْ‬ ‫وەکو پێوەرێکی یاسادانان چ پاساوێكی ‪ .)٢‬بۆ «زیناکار» ی هاوسەرداریش سزا شەرمەسارکردن بە قسە لێک‌دراوەتەوە‪،‬‬ ‫هەیە؟ یانی ئایا لــەمــەودوا هەمو ئەو ئیسالمیەکە «ڕەجم» ـە بۆ نێر و مێ و هەندێک جاریش بە شەرمەسارکردن و‬ ‫یاسایانەی عێراق و هەرێم کە تەبا نین هەردوکیان‪ ،‬کە دەتوانین بڵێین ئەمەش بە لێدانیش بە نەعل(!) لێک‌دراوەتەوە‬ ‫لەگەڵ «حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم» یەکێکە لە حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم [هەرچەند لێکدانەوەی تریش هەیە بۆ‬ ‫هــەمــوار دەکــرێــنــەوە تــا لــەگــەڵ ئەو چونکە دەقــی «حــەدیــث» ی لەسەر دەقەکە کە گوایە مەبەست دو نێر نیە‬ ‫حوکمە نەگۆڕانەدا بگونجێن؟! با بزانین هاتوە و «ئیجماع» یشی لەسەر بوە‪ ،‬و بەڵکو مەبەست نێر و مێیە‪ .‬و هەرچەند‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە چی لە خۆی تەنها گروپی (خەواریج) پێچەوانەی ئەم ئەو بڕوایە لە ئیسالمدا باوە کە ئەم دەقە‬ ‫دەگرێت!‬ ‫ئیجماعە بون‪ ،‬و هەتا ئێستەش لە یاسا حوکمەکەی هەڵ‌وەشاوەتەوە و دەقی تر‬ ‫هاتون کە سزای داریکراویان دانــاوە]‪.‬‬ ‫ئیسالمیەکاندا هەیە‪.‬‬ ‫یاسا عێراقی و کوردستانیەکان‬ ‫ـ لــە یــاســای عێراقیدا پەیوەندیی بەاڵم لە کەلەپوری فەرمودە «حدیث»‬ ‫و حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫سێکسیی نــاســروشــتــی (مــەبــەســت‪ :‬ـدا دەق هاتوە کە سزای کوشتن بۆ بکەر‬ ‫«لواط»‪ ،‬واتە لە ڕێگەی کۆمەوە‪ ،‬جا و بەرکار دەبڕێتەوە‪ ،‬و ئیتر لە نەوەی‬ ‫لێرەدا تەنها لە (یاساکانی سزادان) ئیتر بەرکار «مفعول» ـەکە نێر بێت «صەحابە» دا یەک‌دەنگی «اتفاق»‬ ‫و (یاساکانی بــاری کەسێتی) نمونە یان مێ)‪ ،‬کاتێک سزای بۆ دانــراوە کە هەبوە لەسەر سزای کوشتن بۆ نێربازی‪ ،‬و‬ ‫دەهێنمەوە‪:‬‬ ‫ئەو نێرە یان مێیەی کە بەرکارەکەیە ناکۆکیەکە تەنها لەوەدا بوە کوشتنەکە بە‬ ‫ڕەزامەندیی خۆیی تێدا نەبوبێت (کە چ جۆرێک دەبێت‪ :‬ڕەجم‪ ،‬یان سوتاندن‪،‬‬ ‫یاساکانی سزادان‬ ‫سزاکەی دەگاتە ‪ ١٥‬ساڵ‪ ،‬ماددەی ‪ ٣٩٣‬فڕێ‌دان لە شوێنی بەرزەوە و بەردباراندن‬ ‫لە یاساکانی سزادانی عێراق و هەرێمدا‪ ،)١ / ،‬یان لە خوار تەمەنی ‪ ١٨‬ساڵیەوە بەدوایاندا‪ ،‬یان کوشتن بە شمشێر‪ ..‬ئیتر‬ ‫بڕگەی زۆر هەن کە لەگەڵ حوکمەکانی بێت (‪ ١٥‬ی تــەواو کردبێت؛ سزاکەی ئایا بەمە سزای کوشتن دەبێتە حوکمێکی‬ ‫شەریعەتی ئیسالمیدا نەگونجاو و نامۆن‪ ،‬دەگاتە ‪ ٧‬ساڵ‪ ،‬لە خوار ‪ ١٥‬یشەوە بێت؛ نەگۆڕی ئیسالم؟ ئەمە دەکەوێتەوە سەر‬ ‫و گەلێک لەم حوکمانەی شەریعەت بە سزاکەی دەگاتە ‪ ١٠‬ساڵ‪ .‬ماددەی ‪ ٣٩٤‬ئەوەی پێناسەی «حوکمی نەگۆڕ» لە‬ ‫«نەگۆڕ» حسابن‪ ،‬بۆ نمونە لە قورئاندا ‪ ،)١ /‬کە بێ گومان لەم حاڵەتانەیشدا ئیسالمدا چیە؟ ئەگەر ئــەوە بێت کە‬ ‫هەن‪ ،‬یان جگە لەوەی لە دەقدا هاتون قوربانیەکە سزای لەسەر نیە و تەنها لە سەردەمێکدا کۆدەنگییەک لەناو زانا‬ ‫یەکدەنگی «إجماع» ی موسوڵمانانیان بکەری تاوانکارە کە سزای لەسەرە‪ .‬و ئایینیەکانی ئیسالمدا لەسەری هەبوبێت‬ ‫لەسەر بوە‪ ،‬یان الی ڕێبازێکی ئیسالمی ئیتر لە یاسا سزایەک نیە بۆ حاڵەتێک کە و دەق «نص» ی لەسەر بێت (بەبێ‬ ‫بە نەگۆڕ دادەنرێت‪.‬‬ ‫بکەر و بەرکار هەردوکیان ڕەزامەندییان مەرجی «قطعیة» ی دەقەکە)؛ ئەوا‬ ‫لەمانە‪:‬‬ ‫بوبێت و تەمەنی یاساییان هەبێت‪ .‬بەاڵم ئەو سزایە دەبێتە حوکمێکی نەگۆڕی‬ ‫سزای‬ ‫سزاداندا‬ ‫عێراقیی‬ ‫یاسای‬ ‫ـ لە‬ ‫لە ئیسالمدا یاساکە بە جۆرێکی ترە‪ :‬ئیسالم‪ .‬بەاڵم بەپێی پێناسەیەکی تر بۆ‬ ‫دزیی‬ ‫بۆ‬ ‫جا‬ ‫بەندکردنە‪،‬‬ ‫دزی‬ ‫تاوانی‬ ‫پێش هەمو شتێک نێر و مێ لەو بابەتەدا حوکمی نەگۆڕ (وەکو ئەوەی «ئیجماع»‬ ‫ئاسایی «حــبــس» ـــە (تــا ‪ ٣‬ســاڵ) باسیان جیاوازە‪ ،‬ئەگەر بەرکارەکە مێ ی هەمو سەردەمەکانی لەسەر هەبێت‬ ‫(ماددەی ‪ )٤٤٦‬و لە هەندێک بارودۆخدا بێت؛ ئەوا وەکو پەیوەندییەکی سێکسیی و دەقی «قطعي» ی لەسەر هەبێت)؛‬ ‫(وەکــو حاڵەتی دزیــی چەکدارانە یان ئاسایی سزای بۆ دادەنرێت (واتە هەر ئــەوا ئــەو ســزای کوشتنە بۆ نێربازی‬ ‫دزی بە گروپ یان لەگەڵ تێکشکاندنی سزای «زینا» ی هەیە‪ ،‬هەرچەند بەالی نابێتە حوکمێکی نەگۆڕی ئیسالم‪ ،‬بەڵکو‬ ‫شوێنەکە‪ ،‬و بەتایبەتی لە کاتی شەودا) ئەبو حەنیفەوە سزایەکی دیاریکراوی هــەر ئــەو «إیـــذاء» ە دەبێتە حوکمە‬ ‫دەبێتە «سجن» (لە ‪ ٣‬ساڵ زیاتر‪ :‬تا نیە یانی ئەو «زینا» یە نیە کە سزای نەگۆڕەکە کە لە دەقــی قورئانیشدا‬ ‫‪ ١٠‬یان ‪ ١٥‬یان هەتاهەتایی واتە ‪ )٢٠‬دیــاریــکــراوی هەیە بەڵکو تەمێ‌کردن هاتوە‪ .‬هەر چۆنێک بێت؛ یاسای عێراقی‬ ‫(ماددەکانی ‪ .)٤٤٤-٤٤١‬لە کاتێکدا «تعزیر» هەیە لەسەرى کە سزایەکی لەم بابەتەشدا لەگەڵ یاسا ئیسالمیەکەدا‬ ‫سزای نەگۆڕی ئیسالم بۆ تاوانی دزی دیاریکراو و توند نیە و ناگاتە کوشتن)‪ .‬یەک ناگرێتەوە‪.‬‬ ‫بڕینی دەستە‪ ،‬کە لە‬ ‫ـ ئاشکرایە کە لە یاسای عێراقیدا‬ ‫قورئاندا ْ َدەقی و ئەگەر نێر بو؛ ئیتر جیاوازیی تەمەن‬ ‫السا ِر َق ُة َ‬ ‫وا‬ ‫ع‬ ‫ط‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫و‬ ‫ُ‬ ‫السار ُِق َ‬ ‫َّ‬ ‫لەسەرە‪َ « :‬و َّ‬ ‫و ڕەزامەندی و ناڕەزامەندی ناکرێت‪ .‬هیچ سزایەک نیە لەسەر وازهێنان لە‬ ‫«ئیجماع»‬ ‫و‬ ‫‪،)٣٨‬‬ ‫(المائدة‪:‬‬ ‫َأ ْي ِد َي ُه َما»‬ ‫بەاڵم ئایا لە ئیسالمدا سزای «نێربازی» ئایین‪ ،‬وەکو وازهێنان لە ئیسالم‪ ،‬یان‬ ‫ی لەسەرە‪.‬‬ ‫چیە؟ ئەوەی کە «ئیجماع» ی لەسەر لە جێبەجێ‌نەکردنی نوێژ کە لە ئیسالمدا بە‬ ‫پەیوەندیی‬ ‫عێراقیدا‬ ‫ـای‬ ‫ـ‬ ‫ـاس‬ ‫ـ‬ ‫ـ لــە ی‬ ‫ئیسالمدا ئەمەیە کە «نێربازی» تاوانێکی جیاکەرەوەی موسوڵمان و ناموسوڵمان‬ ‫دەرەوەی‬ ‫لە‬ ‫مێ‬ ‫و‬ ‫نێر‬ ‫نێوان‬ ‫سێکسیی‬ ‫گەورەیە بەاڵم سزایەکی دیاریکراوی نیە‪ ،‬دادەنـــرێـــت‪ .‬لــە کــاتــێــکــدا کوشتنی‬ ‫سزای‬ ‫کاتێک‬ ‫هاوسەرگیری‪،‬‬ ‫چوارچێوەی‬ ‫ئــەوەی کە بە زاراوەی ئیسالمی پێی «موڕتەدد» واتە ئەوەی واز لە ئیسالم‬ ‫بۆ دانــراوە کە بە ڕەزامەندیی مێیەکە دەوترێت «حەدد» [(ابن القطان) لە دەهێنێت؛ لە ڕێــبــازە ئیسالمیەکاندا‬ ‫نەبوبێت (کە سزاکەی دەگاتە ‪ ١٥‬ساڵ‪« ،‬اإلقناع في مسائل اإلجماع» دەڵێت‪« :‬ئیجماع» ی لەسەر بوە (و پێچەوانەیی‬ ‫ماددەی ‪[ )١ / ٣٩٣‬ئەگەریش قوربانیەکە «واتفقوا أن وطء الرجل الرجل جرم سوفیانی ثەوری و ئیبراهیمی نەخەعی‬

‫ـ کە وتویانە «مــوڕتــەدد» ناکوژرێت‬ ‫بەڵکو مۆڵەتێکی هەمیشەیی پێ دەدرێت‬ ‫بۆ گــەڕانــەوە ـ لەگەڵ ئــەم ئیجماعە‬ ‫زیانێکی بۆ دامــەزرانــی ئــەم ئیجماعە‬ ‫نیە‪ ،‬چونکە لە الیەکەوە بەپێی ڕێبازێک‬ ‫بونی هەندێک بیروڕای جیاواز زیانی‬ ‫نیە بۆ یەکدەنگیی زۆرینەی هەرەزۆری‬ ‫زانایانی ئایینیی ئیسالم‪ ،‬لە الیەکی‬ ‫تریشەوە ئەو بیروڕایەی ئەو دو فیقهزانە‬ ‫کۆنە بەتەواوییش نەچەسپاوە و گومان‬ ‫هەیە لــەوەی فەتوای وایــان دابێت‪ ،‬لە‬ ‫الیەکی تریشەوە بەپێی ڕێبازی ئەو دو‬ ‫ئیمامەیش؛ هێشتا «موڕتەدد» دەبێت‬ ‫ڕابگیرێت و بەند بکرێت و مۆڵەتێکی‬ ‫هەمیشەیی پێ بدرێت بۆ گــەڕانــەوە‬ ‫بــۆ ئیسالم)‪ ،‬و ئێستەش لــە یاسای‬ ‫عەرەبیی ڕێکخراوی ســزادان «القانون‬ ‫الجزائي العربي الموحد» دا بڕگەیەکە‪.‬‬ ‫لەم بابەتە کوشتنی نوێژنەکەر ڕێبازی‬ ‫زۆرینەی فیقهزانەکانی ئیسالمە‪ ،‬و ڕەنگە‬ ‫بەالی هەندێک ڕێبازی ئیسالمیەوە بە‬ ‫حوکمێکی نەگۆڕ دابنرێت‪.‬‬ ‫ـ شتێكی ئــاشــکــرایــە کــە بەپێی‬ ‫یاسای عێراقی هاواڵتیی موسوڵمان‬ ‫لەالیەن دەوڵەتەوە داواکاریی بەخشینی‬ ‫«زەکـــات» ی لەسەر نیە‪ ،‬و زەکــات‬ ‫یەکێک نیە لەو باجانەی کە دەوڵــەت‬ ‫دایاندەنێت و کۆیان دەکاتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە یەکێکی تــرە لــە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم؛ ئەگەر موسوڵمانانی خەڵکی‬ ‫شوێنێک زەکاتیان نەدا؛ هێز دەکرێتە‬ ‫سەریان و شەڕیان لەگەڵ دەکرێت‪ .‬وەکو‬ ‫لە بەشی پێشوتردا باسمان کرد‪.‬‬ ‫ـ لە یاسای عێراقیدا تاوانی کوشتنی‬ ‫ئەنقەست بەگشتی ســزای بەندکردنی‬ ‫هەتاهەتایی (یان ‪ ٢٠‬ساڵ) یان کەمتریشە‬ ‫(مــاددەی ‪ ،)٤٠٥‬و تەنها لە کۆمەڵێک‬ ‫حاڵەتەدا دەگاتە کوشتنەوە «إعدام»‪،‬‬ ‫وەکو ئەوەی تاوانەکە نەخشەبۆکێشراو‬ ‫بێت‪ ،‬یــان بە مـــاددەی ژەهـــراوی یان‬

‫تەقینەوە بێت‪ ،‬یان بە پــارە کرابێت‬ ‫یان بە شێوەیەکی دڕندانە بوبێت‪ ،‬یان‬ ‫ویستبێتی زیاتر لە کەسێک بکوژێت یان‬ ‫کوژراوەکە کارمەندی حکومەت بێت‪ ،‬و‬ ‫کۆمەڵێک حاڵەتی تر (ماددەی ‪/ ٤٠٦‬‬ ‫‪ .)١‬بــەاڵم لە ئیسالمدا «قیصاص»‪،‬‬ ‫کوشتنەوەی بکوژی قەستەکوژ (کوشتنی‬ ‫ئەنقەست)‪ ،‬بۆ هەمو حاڵەتێک بەگشتی‬ ‫دەقی قورئانی لەسەرە [لە حاڵەتێکدا‬ ‫کە کــەس‌وکــاری کـــوژراو لێ‌بوردنیان‬ ‫نەبێت]‪َ « :‬ي َاأيُّ َها الَّذِينَ آ َم ُنوا ُك ِت َب َع َل ْي ُك ُم‬ ‫اص ِف الْ َق ْت َلى» (البقرة‪َ « ،)١٧٨ :‬و َم ْن‬ ‫الْ ِق َص ُ‬ ‫ُق ِت َل َم ْظلُو ًما َف َق ْد َج َع ْل َنا لِ َولِ ِّي ِه ُس ْل َطانًا‬ ‫َف َل يُ ْسر ْ‬ ‫ِف ِف الْ َق ْتلِ ِإنَّ ُه َكانَ َم ْن ُصو ًرا»‬ ‫(اإلسراء‪ ،)٣٣ :‬و «ئیجماع» ی لەسەرە‬ ‫کە پیاوی موسوڵمانی ئازاد لە بەرامبەر‬ ‫خوێنی پــیــاوی موسوڵمانی ئـــازاددا‬ ‫دەکوژرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر کوژراوەکە‬ ‫کۆیلە بو و بکوژەکە ئــازاد بو؛ بەالی‬ ‫ڕێبازی زۆرینەوە بکوژەکە ناکوژرێتەوە‪،‬‬ ‫یان ئەگەر کوژراوەکە ژن بو؛ ئەوا پیاوە‬ ‫بکوژەکە بەالی هەندێکەوە ناکوژرێتەوە‪،‬‬ ‫هەروەکو ئەگەر کوژراوەکە ناموسوڵمان‬ ‫بو؛ دیسان لە یاسای ئیسالمیدا بکوژە‬ ‫موسوڵمانەکە ناکوژرێتەوە‪ ،‬بەڵکو لەم‬ ‫حاڵەتانەدا بە خوێنبایی چارەی کێشەکە‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫ـ ئاشکرایە کە خــواردنــەوەی مەی‬ ‫و کهولەمەنی بەگشتی لــە یــاســادا‬ ‫ڕێگەپێ‌دراوە (یانی سزای لەسەر نیە)‪،‬‬ ‫و تەنها بــۆ هەندێک حــاڵــەت و کات‬ ‫قەدەغە دەبێت‪ .‬بەاڵم لە ئیسالمدا مەی‬ ‫بە هەمو شێوەیەک قەدەغەیە‪ ،‬و ئەمە‬ ‫یەکێکە لە نەگۆڕەکانی ئیسالم‪ ،‬هەر‬ ‫لە ئیسالمدا ســزای قامچی‌لێدان هەیە‬ ‫بۆ ئــەو کەسەی مــەی دەخــواتــەوە‪ ،‬و‬ ‫ئەمەش یەکێکە لە نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫[کۆدەنگی «ئیجماع» ی لەسەرە‪( :‬ابن‬ ‫القطان) دەڵێت‪« :‬وأمجعوا أن يف شرب‬ ‫قليل اخلمر وكثريها احلد ال أعلم فيه خال ًفا‬

‫یاساکانی باری کەسێتی‬ ‫لە یاساکانی باری کەسێتیدا‪ ،‬لەبەر‬ ‫کەمیی بــوار تەنها باسی بڕگەیەک‬ ‫دەکەین (مــاددەی ‪ ٧‬ی بەشی سێیەم‬ ‫«األهلية») کە بەپێی یاسای عێراقیی‬ ‫بــاری کەسێتیی ژمــارە ‪ ١٨٨‬ی ساڵی‬ ‫‪ ،١٩٥٩‬لەگەڵ ئیسالمدا گونجاو بوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە هەموارکردنەوەی دوەمی (ی‬ ‫بڕگەی ‪ ١‬ی ئــەو مــاددەیــە) دا کە بە‬ ‫ژمارە ‪ ٢١‬ی ساڵی ‪ ١٩٧٨‬دەرچوە‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەکە کە دەتوانین بڵێین لەگەڵ‬ ‫حوکمێکی نەگۆڕی ئیسالمدا ناتەبایە‪ .‬لە‬ ‫دەقە کۆنەکەدا دەڵێت‪« :‬مەرجی شیاوی‬ ‫بۆ هاوسەرگیری؛ ئاوەز و پێگەیشتنە»‬ ‫(«يشترط فــي أهلية الـــزواج العقل‬ ‫والبلوغ»)‪ .‬بەاڵم لە هەموارکردنەوەکەدا‬ ‫کە کــاری پێ دەکرێت بەم شێوەیەی‬ ‫لێ کراوە‪« :‬مەرجی شیاویی تەواو بۆ‬ ‫هاوسەرگیری ئاوەز و تەواوکردنی هەژدە‬ ‫ساڵی تەمەنە» («يشترط في تمام‬ ‫اهلية الزواج العقل واكمال الثامنة عشر»)‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم مەرجی (تەمەنی ‪ ١٨‬ساڵ)ە‬ ‫لەگەڵ کۆمەڵێک لە حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالمدا ناتەبایە‪ ،‬بۆ نمونە‪« :‬ئیجماع»‬ ‫هەبوە لەسەر ئــەوەی بەشودانی کچی‬ ‫مــنــداڵ (پێش پێگەیشتن «بــلــوغ»)‬ ‫دروستە‪ ،‬بە مەرجێک باوک [و باپیرە]‬ ‫بە شوی بدات ( بڕوانە‪ :‬ابن القطان‪،‬‬ ‫اإلقناع في مسائل اإلجماع‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٦‬المسألة رقم (‪« :)٢١٣٥‬وأجمع أهل‬ ‫العلم على أن نكاح األب جائز على ابنه‬ ‫وابنته الصغيرين‪ ،‬وال خيار لهما إذا أدركا‬ ‫بعده»‪ .‬جـ‪ ،٢ .‬ص‪ .٦ .‬المسألة رقم‬ ‫(‪« :)٢١٣٧‬وجائز للرجل أن يعقد على‬ ‫ابنته‪ :‬صغيرة كانت أن كبيرة‪ ،‬كرهت ذلك‬ ‫أم رضيته إذا كان على وجه المصلحة‪،‬‬ ‫وال تنازع بين أهل العلم في ذلك»)‪.‬‬ ‫ڕاستە ڕەنگە یــەک‪-‬دو زانــای ئایینیی‬ ‫کۆن بیروڕای جیاوازیان بوبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە پێناسەیەکی «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم» و پێناسەیەکی «ئیجماع»‬ ‫یــەک‪-‬دو بیروڕای جیاواز زیانی نیە بۆ‬ ‫نەگۆڕیی ئەو حوکمە و چەسپانی ئەو‬ ‫«ئیجماع» ـە‪ .‬بەتایبەتی کە دەقێکی‬ ‫قورئانیش هەیە پاڵپشتی ئەو حوکمەیە‪،‬‬ ‫کە دەڵێت‪َ « :‬و َّ‬ ‫الل ِئي َي ِئ ْسنَ ِمنَ ْ َ ِ‬ ‫ال ِ‬ ‫يض‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِم ْن ِن َسا ِئ ُك ْم إِنِ ا ْر َت ْبت ْم ف ِع َّد ُت ُه َّن ثلثة أش ُه ٍر‪،‬‬ ‫َو َّ‬ ‫الل ِئي َ ْل َي ْ‬ ‫ِضنَ » (الطالق‪ ،)٤ :‬کە‬ ‫ئاماژە دەکات بۆ «عیددە» ی ئەو ژنانەی‬ ‫کە هێشتا خوێنی «بێنوێژی» ـیان‬ ‫بەسەردا نەهاتوە‪ ،‬ئەمەش یانی هێشتا‬ ‫نەگەیشتونەتە پێگەیشتن «بلوغ»!‬ ‫تەنها بــەم چەند نمونەیە دەســت‬ ‫هــەڵ‌دەگــرم لە ناتەبایی نێوان یاسا‬ ‫عێراقی و کوردستانیەکان و نێوان‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‪ .‬لە‬ ‫بەشی داهاتویشدا‪ ،‬مشت‌ومڕێکی ورد‬ ‫دەکــەیــن لــەســەر پــێــوەر و پێناسەی‬ ‫«حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم»‪ ،‬و ڕونی‬ ‫دەکەینەوە کە لە ئیسالمدا پێوەر و‬ ‫پێناسەیەکی چەسپاو و «نەگۆڕ» نیە بۆ‬ ‫حوکمە نەگۆڕەکانی ئیسالم‪ ،‬و کۆمەڵێک‬ ‫پێناسەی جیاواز هەن کە موسوڵمانان‬ ‫لــەســەر هیچیان ڕێ‌نــەکــەوتــون‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیەش چەمکی «حوکمە نەگۆڕەکانی‬ ‫ئیسالم» دەبێتە چەمکێکی الستیکی‬ ‫و نادیار کە سنورەکانی دیــار نین‪ ،‬و‬ ‫ناکرێت بکرێتە پێوەرێک بۆ یاسادان لە‬ ‫چوارچێوەی یاسای نوێدا‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫‪5‬‬

‫خوێندنەوەی ئایین‬

‫قورئان و دەستوری هەرێمی كوردستان‬ ‫هادی ئەمین‬ ‫توێژەری كۆمەاڵیەتی‬ ‫لە لێكۆڵینەوەیەكدا كە لە قورئاندا‬ ‫كـــراوە‪ ،‬دەركـــەوتـــووە قــورئــان داوای‬ ‫دەستورێكی مەدەنیی دیموكراتی لیبڕالی‬ ‫تەعەدودی حزبی دەكات‪ ،‬هەموو ئەوانەش‬ ‫بە بەدواداچونی ورد دەسەلمێنێت بە‬ ‫پشتبەستن بە خوێندنەوەی نــوێ بۆ‬ ‫ئایەتەكانی قورئان ‪.‬‬ ‫كتێبی (الدین و السلطە) د‪.‬محمد‬ ‫شــەحــرور‪ ،‬خوێندنەویەكی وردە بۆ‬ ‫پــەیــوەنــدی نــێــوان دیــن و دەســـەاڵت‪،‬‬ ‫لــە مــێــژووی كــۆن و نــوێــدا و بــەوردی‬ ‫پەیوەندییەكە دیاری دەكات‪ ،‬خوێندنەوەی‬ ‫ئەو كتێبە زۆر گرنگە بۆ هەركەسێك‬ ‫بیەوێت لــە پــەیــوەنــدی نــێــوان دیــن و‬ ‫دەســەاڵت تێبگات‪ ،‬بەتایبەت گرنگە بۆ‬ ‫ئەندامانی لیژنەی نوسینەوەی دەستوری‬ ‫هەرێم‪.‬‬ ‫د‪ .‬محـمد‪ ،‬دەیسەلمێنێت كە دین‬ ‫تەنها پەیوەستە بە دەسەاڵتی ویژدانی‬ ‫مــرۆڤــەوە‪( ،‬ال اكــره فی الدین) و بۆ‬ ‫هیچ حكومەت و حیزب و مەجلیسێكی‬ ‫فتوا نییە‪ ،‬زۆركــاری لە دیندا بكات و‬ ‫ببێتە پۆلیس و چاودێر و شوانی دینی‬ ‫خەڵك‪ ،‬یــان بڕگەی دیــن بسەپێنێت‬ ‫بەسەر خەڵكدا‪ ،‬دەڵێت هەر حیزب و‬ ‫كەس و مەجلیسێكی فتوا و دەوڵەت و‬ ‫دەستورێك‪ ،‬كاری وا بكات‪ ،‬ئەوا دەستی‬ ‫وەرداوەتە وشەی خودا و وشەی خودای‬ ‫پێشێل كــردووە‪ ،‬دەڵێت ئازادی وشەی‬ ‫خودایە لەسەر زەوی ــدا‪ ،‬خــودا لەسەر‬ ‫مومارەسەی ئازادانەی مرۆڤ لە دوارۆژدا‬ ‫پاداشت و سزا دەدات‪.‬‬ ‫نوسەر باس لەوەدەكات كە لە قورئاندا‬ ‫نــوســراوە‪ ،‬خــودا پێویستی بــەوە نییە‬ ‫بەشێك لە بەندەكانی بكات بە شوان و‬ ‫چاودێر و پۆلیسی دین بۆ بەشێكی تریان‪،‬‬ ‫بەڵگە‌شی ئەوەیە كە لە قورئاندا نوسراوە‬ ‫كە خودا كەلیمەیەكی وتوە‪ ،‬كە بە (لوال‬ ‫كلمە سبقت من ربــك) نــاوی هاتووە‪،‬‬ ‫بەهۆیەوە رێگەیداوە مرۆڤەكان ئازاد و‬ ‫خاوەن هەڵبژاردە ب ‌ن و جیاوازییەكان‬ ‫بوونیان هەبێت‪:‬‬ ‫اس إَِّل ُأ َّم ًة َو ِاح َد ًة َف ْ‬ ‫َو َما َكانَ َّ‬ ‫اخ َت َل ُفوا‬ ‫الن ُ‬ ‫َو َل ْو َل َك ِل َم ٌة َس َب َق ْت ِم ْن َربِّ َك َل ُق ِض َي َب ْي َن ُه ْم‬ ‫ِفي َما ِفي ِه َ ْ‬ ‫ي َت ِل ُفونَ (‪ )19‬سورە یونس‬ ‫واتە ئەگەر ئەو كەلیمەیە نەبوایە كە‬ ‫خودا پیشتر بڕیاری لێداوە (ولوال كلمە‬ ‫سبقت من ربك)‪ ،‬ئەوا خودا ڕێگای بە‬ ‫جیاوازیەكانی نێوان مرۆڤەكان نەدەدا‪،‬‬ ‫واتــە خــودا خــۆی بــڕیــاری لــە ئــازادی‬ ‫هەڵبژاردن داوە بۆ مرۆڤەكان‪ ،‬ئیتر بۆ‬ ‫هیچ مرۆڤێك نییە زەوتی بكات‪.‬‬ ‫بۆیە د‪ .‬محمد دەڵێت‪« :‬لە دەستوردا‬ ‫پێویستە بڕگەیەك هەبێت بە ناوی هیچ‬ ‫زۆركارییەك لە دیندا نییە و مرۆڤەكان‬ ‫ئازادن لە دین و باوەڕی خۆیان»‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێت‪« :‬ئــەو ئیدیعایەی‬ ‫هەندێك لە حیزبەكان بەرزی دەكەنەوە بۆ‬ ‫چەسپاندنی شەریعەت لە دەستوردا‪ ،‬ئەوە‬ ‫مزایەدەی دینە و دەیانەوێت بەوهۆیەوە‬ ‫ستەمكاری ئاینی و ئایدۆلۆجی بسەپێنن‬ ‫و خۆیان بكەنە فەرمانڕەوا بەسەر ملی‬ ‫خەڵكەوە‪ ،‬باس لەوەشدەكات كە زۆربەی‬ ‫واڵتانی جیهان دەستور و كاروباری‬ ‫واڵتیان بە پێی ئەو (صراط موستەقیم)‬ ‫ەیە كە لەقورئاندا هاتووە‪ ،‬دەڵیت لە‬ ‫قورئاندا تەنها چواردە حەرامكراو‪ ،‬هەیە‪،‬‬ ‫هیچ واڵتێك یاسای دانەناوە بۆئەوەی‬ ‫دژایەتی ئەو چواردە حەرامكراوە بكات‪.‬‬ ‫دەڵــێــت لــە قــورئــانــدا هــاتــووە كە‬ ‫بنەماكانی (صــراط مستقیم‪ -‬رێگای‬ ‫راست) لە دنیادایە‪ ،‬خۆ دورخستنەوەیە‬ ‫لە چــواردە حەرامكراو‪ ،‬كە ئەمانەیە‬ ‫و دەپرسێت چ واڵتێك بە یاسا داوا‬ ‫دەكات لە خەڵكی كە ئەم حەرامكراوانە‬ ‫ئەنجامبدەن‪ ،‬كە ئەمانەن‪:‬‬ ‫قل تعالوا اتل ما حرم ربكم علیكم‪:‬‬ ‫‪ )153( – )151( .....‬سورە ااڵنعام‬ ‫‪:‬‬

‫‪( -١‬اال تشركوا به شیئا)دانەنانی‬ ‫هاوبەش بۆ خودا‪.‬‬ ‫‪( -٢‬وبالوالدین احسانا) چاكەكاری‬ ‫لەگەل دایكو باوك (واتە خراپەكاریان‬ ‫لەگەڵ مەكە حەرامە)‬ ‫‪( -٣‬وال تقتلوا اوالدكم من امالق نحن‬ ‫نرزقكم وایاهم) نەكوشتنی مناڵ‪ ،‬لەترسی‬ ‫برسێتی‪.‬‬ ‫‪( -٤‬وال تقربوا الفواحش ما ظهر منها‬ ‫وما بطن) ئەنجامنەدانی فاحیشە‬ ‫‪( -٥‬وال تقتلوا النفس التی حرم الله‬ ‫اال بالحق ذلكم وصاكم به لعلكم تعقلون )‬ ‫نەكوشتنی هەرنەفسێك كە هەناسە بدات‪،‬‬ ‫تەنها ئەوانە نەبێت كە بەحەق هاتووە لە‬ ‫قورئاندا كە بریتین لەو نەفسانەی كە‬ ‫مرۆڤ بەكاری دێنێت بۆ خواردن‪ ،‬وەك‬ ‫ماسی و مەرو مااڵت‪.‬‬ ‫‪( -٦‬وال تقربوا مال الیتیم اال بالتی هی‬ ‫احسن حتی یبلغ اشده)‬

‫لە پابەندبوون بەو چــواردە بنەمایە‪،‬‬ ‫كە بریتین لە بەهای مرۆیی‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەڵێت ئایا چ واڵتێك لە جیهاندا بە یاسا‬ ‫پێشێلی ئەو حەرامكراوانەی كردووە؟‬ ‫هەروەها ئاماژە بەوەدەكات كە ئەگەر‬ ‫واڵتێكی وەك بەریتانیا بەیاسا رێگەیداوە‬ ‫بە هاوسەرگیری نێوان هاورەگەزەكان‪،‬‬ ‫كە ئــەوە پێشێلی حدودێكی خودایە‪،‬‬ ‫ئەوا واڵتانی وەك سعودیە و ئیران و‬ ‫خەلیفەكان لە سەردەمی خۆیاندا بە‬ ‫سەدان و هەزاران پێشێلكارییان كردووە‬ ‫لەسەر مافی خودا و بە سەدان و هەزاران‬ ‫شتیان لەخەڵكی حەرامكردووە لەكاتێكدا‬ ‫كە لە قورئاندا حەرامكراوەكان تەنها‬ ‫چواردە دانەیە‪.‬‬ ‫هەروەها نوسەر دەڵێت كە پابەندبوون‬ ‫بەو چواردە بنەما حەرامكراوە‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە دەوڵەت و پۆلیس و دەزگای تەنفیزی‬ ‫نییە‪ ،‬چونكە هــەركــات دەســـەاڵت و‬

‫نییە‪ ،‬بەڵكو نسبیی و سنوردارە و بۆ‬ ‫ئەوە نابێت كتێبی پێ دابنرێت كە بۆ‬ ‫هەموو كات و شوێنێك بشێت تا قیامەت‪.‬‬

‫نەكرێت و زیاتر نەكرێت‪ ،‬واتە دەكرێت‬ ‫لەو سنور و سزایە كەمتر بەكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ناكرێت تەجاوەزبكرێت‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێت ئەو چواردە حەرامكراوە‬ ‫دەڵێت هەموو ئایەتەكانی پەیوەست‬ ‫و بەها بااڵكانی مرۆفایەتی كە دین داوای‬ ‫دەكات‪ ،‬بەشێوەی سروشتی لەناو ژیانی بە جیهاد و جەنگ لە قورئاندا پەیوەستن‬ ‫مرۆڤەكان و لە دەوڵتەكاندایە‪ ،‬چونكە بەزەمەنی پێغەمبەر وەك نەبی‪ ،‬واتە‬ ‫دین فیترەی مرۆڤە و گونجاوە لەگەڵیدا‪ ،‬پێغەمبەر لەكاتی ژیاندا‪ ،‬نەك بۆ ئێمەی‬ ‫زۆربەی خەڵكی سەرزەوی كێشەیان نییە مــرۆڤــی ئێستا‪ ،‬چونكە لــە قورئاندا‬ ‫لەگەل ئەو چواردە حەرامكراوەدا‪ ،‬بۆیە داواكراوە ئێمە شوێن ناونیشانی رسولی‬ ‫پێویست ناكات لە دەستور و یاسادا پێغەمبەر بكەوین نەك ناونیشانی نەبی‪،‬‬ ‫بنوسرێت دین پەیڕەوبكەن‪ ،‬لەبەرئەوەی دەڵێت سەرجەم ئەو ئایەتانە هەمووی‬ ‫لەچوارچیوەی قەصەصی نەبی محمـدە‬ ‫واڵتان كاردەكەن لەسەر ‪:‬‬ ‫بــۆ ئێمە‪ ،‬نــەك ریــســالــەی رەســـول و‬ ‫یەكەم‪ ،‬دابینكردنی ئازادی هەڵبژاردن‪ ،‬تەشریعی دین بن بۆمان‪.‬‬ ‫هــەروەهــا بــاس لــەوەشــدەكــات كە‬ ‫كە ئەوە وشەی خودایە لەسەر زەویدا‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬بەجێهێشتنی پابەندبوون بە ئایەتەكانی جەنگ لــە قــورئــانــدا بۆ‬ ‫دین و حەرامكراوەكان و شەعائیرەكان سەپاندنی خوداپەرستی و باڵوكردنەوەی‬

‫ئەو ئیدیعایەی هەندێك لە حیزبەكان‬ ‫بەرزی دەكەنەوە بۆ چەسپاندنی‬ ‫شەریعەت لە دەستوردا‪ ،‬ئەوە مزایەدەی‬ ‫دینە و دەیانەوێت بەو هۆیەوە‬ ‫ستەمكاريی ئاینی و ئایدۆلۆجی بسەپێنن‬ ‫و خۆیان بكەنە فەرمانڕەوا بەسەر‬ ‫ملی خەڵكەوە‪ ،‬باس لەوەشدەكات‬ ‫كە زۆربەی واڵتانی جیهان دەستور و‬ ‫كاروباری واڵتیان بە پێی ئەو (صیراط‬ ‫موستەقیم)ەیە كە لەقورئاندا هاتووە‪،‬‬ ‫دەڵیت لە قورئاندا تەنها چواردە‬ ‫حەرامكراو‪ ،‬هەیە‪ ،‬هیچ واڵتێك یاسای‬ ‫دانەناوە بۆ ئەوەی دژایەتی ئەو چواردە‬ ‫حەرامكراوە بكات‬ ‫دەوڵەت خەڵكی ناچاركرد بە پابەندوون‬ ‫بە دینەوە‪ ،‬ئەوا تایبەتمەندی دین لە‬ ‫دەستدەچێت‪ ،‬كە وابەستەیە بە (ال‬ ‫اكــراه) واتــە پابەندی ئارەزوومەندانە‬ ‫و دەسەالتی ویژدانی تاكەكەس‪ ،‬نەك‬ ‫دەسەاڵتی مرۆڤی تر‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێت لە هەر واڵتێكدا ئازادی‬ ‫هەڵبژاردن و جۆری ژیان بۆ مرۆڤەكان‬ ‫دەستەبەركرابێت‪ ،‬ئــەوا لــەو واڵتــەدا‬ ‫كەلیمەی خــودا لەسەرەوەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئازادی هەڵبژاردن بریتییە لە كەلیمەی‬ ‫خودا‪ ،‬و لە هەر والتێكیشدا خەڵك بە‬ ‫زۆر حیجابی پێكرا‪ ،‬یان ناچاركرا بەجۆرە‬ ‫باوەڕ و رەفتارێك‪ ،‬ئەوا كەلیمەی خودا‬ ‫لەژێرەوەیە‪.‬‬ ‫واتە پێویستە حكومەت بەو بڕیارەیدا‬ ‫بچێتەوە كە سااڵنە لە مانگی رەمەزاندا‬ ‫بڕیاردەدات بە داخستنی چێشتخانەكان‪،‬‬ ‫ئەو بڕیارە دژی وشەی خودایە لەسەر‬ ‫زەوی‪ ،‬واتە دژی ئازادی مرۆڤە‪ ،‬ئازادی‬ ‫مــرۆڤ وشــە و دروشــمــی خــودایــە‪ ،‬بۆ‬ ‫زانــیــاری من كەسێكی موسوڵمانم و‬ ‫بەڕۆژوو دەبم‪ ،‬بەاڵم بۆ دەسەاڵت نییە‬ ‫تــەدەخــول لەكاروباری دیــن و ئــازادی‬ ‫مرۆڤەكاندا بكات‪.‬‬

‫چاكەكاری لەگەڵ بێ باوكان‪ ،‬واتە‬ ‫نزیكنەكەوتنەوە لە ماڵیان بە خراپە‪.‬‬ ‫‪( -٧‬واوفوا الكیل والمیزان بالقسط‬ ‫ال نكلف نفسا اال وسعها) ئەنجامدانی‬ ‫كێشانە و پێوانە و كوالیتی كــار و‬ ‫ئەندازەگیری بەباشترین شێوە‪.‬‬ ‫‪( -٨‬واذا قلتم فاعدلوا ولو كان ذا‬ ‫قربی) لەكاتی قسەدا دادپەروەری بكەن‪،‬‬ ‫واتە ناعەدالەتی حەرامە لە قسەدا‪.‬‬ ‫‪( -٨‬وبعهد الله اوفوا ذلكم وصاكم‬ ‫به لعلكم تذكرون) پابەندبوون بە ئیتیك‬ ‫و پەیمانەكانی كار‪ ،‬كە بەناوی خودا‬ ‫سوێندی لەسەر دەخورێت‪ ،‬وەك ئیتیك‬ ‫و پەیمانی كــاری توێژە جیاجیاكان‪:‬‬ ‫پەرلەمانتاران‪ ،‬بەرپرسان‪ ،‬رۆژنامەنوسان‪،‬‬ ‫پزیشكان‪ ،‬توێژەران‪....‬ـ كە دەیدەن و‬ ‫واژۆی دەكەن و سوێندی لەسەر دەخۆن‬ ‫بەوەی كە بەدڵسۆزی كارەكانیان بكەن و‬ ‫خیانەت لەكارەكانیاندا نەكەن‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬حەرامكراوەكانی هاوسەرگیری كە‬ ‫لەئایەتی ‪ ٢٣‬و ‪٢٤‬ی سورەتی نیسائدا‬ ‫باسكراوە‪.‬‬ ‫‪ -١١‬حەرامكراوەكانی پەیوەست بە‬ ‫خــواردن‪ ،‬كە لە ئایەتی ‪ ٣‬ی مائیدەدا‬ ‫باسكراوە‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬حەرامی ریبا‪ ،‬كە مەرجی ئەزعاف‬ ‫شــەحــرور ئــامــاژە بـــەوەدەكـــات كە‬ ‫و موزاعەفەی بۆ دانراوە‪.‬‬ ‫پەرلەمانەكانی جیهان كاتێك سزای‬ ‫‪ -١٣‬حەرامكردنی دەستدرێژی‪.‬‬ ‫‪ -١٤‬حەرامكردنی لێداون و قسەكردن كوشتن دەگـــۆڕن بــۆ زیــنــدانــی‪ ،‬ئــەوا‬ ‫بەناوی خوداوە و دین زیادكردن لەسەر پێشێلی سنورێك لە سنورەكانی خودایان‬ ‫نەكردووە‪ ،‬چونكە ئەو سنور و سزایانەی‬ ‫خەڵك و خۆكردن بە وەكلیلی خودا‪.‬‬ ‫شەحرور دەڵێت صیراگ موستەقیم‪ ،‬لە قورئاندا هاتوون‪ ،‬حدودین‪ ،‬نوسراون‬ ‫پردێك نییە لەو دنیا بەسەر جەهەنمدا ( ِت ْل َك ُح�دُو ُد َّ ِ‬ ‫الل َف َل َت ْع َتدُوهَا) واتە دوا‬ ‫بۆ پەڕینەوە بۆ بەهەشت‪ ،‬بەڵكو بریتییە سنوری سزاكەیە‪ ،‬داواكراوە كە تەجاوەزی‬

‫بۆ دەسەاڵتی ویژدانی تاكەكان خۆیان بە‬ ‫ویستی خۆیان‪.‬‬ ‫محمد شەحرور دەڵێت‪ ،‬حەقیقەتە‬ ‫بابەتی و موتلەقەكان لەدەرەوەی مرۆڤن‬ ‫و مرۆڤ تێگەیشتنی نسبی هەیە بۆیان و‬ ‫بەهۆی پێشكەوتنی ئاستی زانیارییەكان‬ ‫و بەگوێرەی كات و زەمان دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫وەكچۆن بــوون و مــادە و گــەردون‪،‬‬ ‫حەقیقەتی بابەتیین لەدەرەوەی مرۆڤن و‬ ‫تێگەیشتنی ئێمە بۆیان نسبییە و دەگۆڕێت‬ ‫بە ئاراستەی كامل بوون بە تێپەڕبوونی‬ ‫كات و گەشەكردنی هۆكارەكانی زانیاری‪،‬‬ ‫بەهەمانشیوە قورئانیش حەقیقەتێكی‬ ‫بابەتییە لەدەرەوەی مرۆڤ و تێگەیشتنی‬ ‫ئێمە بۆی نسبییە‪ ،‬وەكچۆن مرۆڤایەتی‬ ‫بەردەوام زانیاری خۆی نوێدەكاتەوە بۆ‬ ‫تێگەیشتن لە بوون و پێكهاتەكانی و‬ ‫وابەستەی لێكدانەوەی پێشخۆی نابێت‬ ‫و تــەجــاوەزی دەكــات‪ ،‬بەهەمانشێوە‪،‬‬ ‫لــێــكــدانــەوەی مرۆڤەكانی پێشوو بۆ‬ ‫قــورئــان‪ ،‬كتیبەكانی حەدیس و فتوا‬ ‫و فیقه و كلتوری ئیسالم‪ ،‬هیجیان‬ ‫مولزەم نییە بۆ مرۆڤی ئێستا و دەبێت‬ ‫تەجاوەزبكرێن و لەسەر بنەمای زانیاری‬ ‫ئێستا خوێندنەوە بۆ قورئان بكریت‪.‬‬ ‫هــەروەهــا دەڵــیــت‪ ،‬هــەر لەبەرئەوە‬ ‫پــێــغــەمــبــەر كتێبی بــۆ تــەفــســیــر و‬ ‫حەدیسەكانی نەنوسیوە‪ ،‬چونكە دەیزانی‬ ‫ئەگەر وای بكردایە‪ ،‬ئەوا خەڵكی پابەندی‬ ‫كتێبێكی سنوردار و نسبی دەبوون لە‬ ‫دانـــراوی بــەشــەر‪ ،‬لەكاتێكدا كە هیچ‬ ‫مرۆڤێك ناتوانێت وەك خودا كتێبێك‬ ‫دابنێت بــۆ هــەمــوو كــات و شوێنێك‬ ‫بشێت تا رۆژی قیامەت‪ ،‬چونكە توانا و‬ ‫زانیارییەكانی مرۆڤ وەك خودا بێسنور‬

‫دیــن نــەبــووە‪ ،‬بەڵكو بــۆ نەهێشتنی‬ ‫ســتــەمــكــاری بـــــووە‪ ،‬كـــە قــورەیــش‬ ‫ستەمیانكرد لەپێغەمبەر و لەمەككە‬ ‫دەریانكرد لەسەر هەڵبژاردنی ئازادانەی‬ ‫بیروباوەڕ‪.‬‬ ‫دەڵێت بنەمای ئایەتەكانی جەنگ‬ ‫پەیوەست بووە بەم ئایەتەوە‪:‬‬ ‫( َف ِإنِ ا ْن َت َه ْوا َف َل ُع ْد َوانَ إَِّل َع َلي َّ‬ ‫ال َ‬ ‫الظ ِ ِ‬ ‫ني)‬ ‫واتە ئەگەر دەستیان هەڵگرت لەسەر‬ ‫(جــەنــگ‪ ،‬دەركــــردن‪ ،‬چەوساندنەوە‬ ‫لەسەر باوەڕ) ئەوا ئێوەش وازبهێنن لە‬ ‫وەاڵمدانەوەیان‪ ،‬وەاڵمدانەوەتان نەبێت‬ ‫بۆ ســەر كــەس‪ ،‬كارتان بەسەر كەس‬ ‫نەبێت‪ ،‬تەنها ئەوانە نەبێت كە ستەمكار‬ ‫و زۆردارن‪.‬‬ ‫لەئەنجامی لێكۆڵینەوەكەدا دكتۆر‬ ‫شەحرور بنەماكانی دەستورێك دادەنێت‬ ‫كە بریتی بێت لە‪:‬‬ ‫ دەستورێكی مەدەنی دیموكراتی‬‫لیبڕاڵی تەعەدودی و ئازادی بیرورا‪.‬‬ ‫ هیچ زۆركاری و تەدەخولی نەبێت بۆ‬‫كاروباری شەخسی مرۆڤەكان وەك دین‪.‬‬ ‫ رێــز لەهەموو مرۆڤەكان بگرێت‬‫بێ هیچ جیاوازییەك و كاربكات بۆ‬ ‫دابینكردنی ژیان و ئازادی هەڵبژاردن و‬ ‫ماف بۆ هاواڵتییەكانی چ باوەڕداربن یان‬ ‫بێ باوەڕ‪.‬‬ ‫ رێگریكردن لە سەرهەڵدانی سێ‬‫ستەمكاری‪ ،‬كە لە قورئاندا وەك دیاردە‬ ‫ئاماژەیان پێكراوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ ،‬ستەمكاری سیاسی‪ ،‬كە بە‬ ‫فیرعەون ئاماژەی پێكراوە‪ ،‬كە كورسی‬ ‫حوكم داگیردەكات و دەڵێت موڵك و ماڵ‬ ‫و ژیانی خەڵكی هی منە و بەویست و‬ ‫ئارەزووی تەحەكومی تێدا دەكات‪.‬‬

‫دووەم‪ ،‬ستەمكاری دینی‪ ،‬كە بە‬ ‫هامان ئاماژەی پێكراوە‪ ،‬كە دین لەسەر‬ ‫خەڵك زیاددەكەن و خۆیان دەكەن بە‬ ‫وەكیلی خودا و خەڵك دەسەمۆدەكەن‬ ‫بــۆ دەســـەاڵتـــی ســیــاســی و هــالــەی‬ ‫تەقدیس لــەدەوری دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫دروستدەكەن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ ،‬ستەمكاری ئابوری‪ ،‬كە بە‬ ‫قارون ئاماژەی پێكراوە‪ ،‬كە كاردەكات‬ ‫لــەســەر كوشتنی ئــابــوری خەڵكی و‬ ‫ئیحتیكاركردنی ‪.‬‬ ‫محمد شەحرور جیاوزی نێوان دین و‬ ‫دەسەاڵت بەم خااڵنە دەكات‪:‬‬ ‫ پابەندوون بە دین ئارەزومەندانەیە‬‫و وابەستەیە بــەدەســەاڵتــی ویــژدانــی‬ ‫تاكەكەس‪ ،‬بەاڵم دەســەاڵت پابەندوون‬ ‫پێوەی ئیلزامییە بۆ رێكخستنی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ دین‪ ،‬دەجێتە ناو ژیانی تایبەتی‬‫كەسەكەوە‪،‬بەاڵم دەســەاڵت تەدەخول‬ ‫ناكات لە ژیانی تایبەی كەسەكان‪.‬‬ ‫ دین زۆركاری تێدا نییە و هەڵگری‬‫ئامرازەكانی زۆر كــاری نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەسەاڵت پێویستە ئامرازەكانی زۆركاری‬ ‫هەبێت وەك پۆلیس‪ ،‬ئــەمــن‪ ،‬یاسا‬ ‫و ســـزادان بۆ رێكخستن و پارستنی‬ ‫كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ دیــن مەنع ناكات تەنها حــەاڵل و‬‫حــەرام دەكــات و مــرۆڤ ئــازاد دەكــات‬ ‫بەوەی كە پابەند دەبێت یان نا‪ ،‬مەنع‬ ‫وابەستەی دەسەاڵتی خاوەن ئیكراهە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەسەاڵت حەرامكردن ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەمرۆ نەهی و مەنع دەكــات لەپێناو‬ ‫رێكخستنی كۆمەلگا‪.‬‬ ‫ دین حەاڵلكراوەكان كۆت ناكات‪ ،‬بەاڵم‬‫دەســەاڵت حەاڵلكراوەكان ریچكدەخات‬ ‫بەپێی پێداویستی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫ دین مرۆڤ دەبات بۆ خۆشبەختی‬‫دنیا و دواڕۆژ‪ ،‬بــەاڵم دەســەاڵت تەنها‬ ‫گرنگی دەدات بە خۆشبەختی و مافی‬ ‫هەڵبژاردنی ئــازادانــە بۆ مرۆڤەكان و‬ ‫رێكخستنی ژیانی دنیا‪.‬‬ ‫بــۆیــە شـــەحـــرور پــێــیــوایــە ئــەگــەر‬ ‫ئــەو دوانـــە تێكەڵ بــبــن‪ ،‬ئـــەوا ژیــان‬ ‫تێكدەچێت و ستەمكاری سیاسی دینی‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬كە مەترسیدارترین جۆری‬ ‫ستەمكارییەكانە‪.‬‬ ‫شــەحــرور بــاس لــەوەش دەكــات كە‬ ‫پــەیــوەســت بـــەدەســـەاڵت‪ ،‬دوو جــۆر‬ ‫بەكارهێنانی دین هەیە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ ،‬ئیسالمی سەلەفی و صۆفی‪،‬‬ ‫دین دەكەنە ئامراز و بەكاردەهێن بۆ‬ ‫پاراستنی دەســـەاڵت و دروستكردنی‬ ‫هالەی تەقدیس بــەدەوریــدا و كردنی‬ ‫بەوەلی ئەمر و بەمەڕكردنی خەڵكی بۆ‬ ‫دەسەاڵت‪ ،‬تا دەسەاڵت بتوانێت بە رۆژی‬ ‫رووناك مال و سامانیان تااڵن بكات و‬ ‫جەلد و فەالقەیان بكات‪ ،‬خەڵكی ئەوەی‬ ‫لەسەریانە سەبرگرتن و گوێرایەڵییە‬ ‫و بــەدرێــژایــی دەســەاڵتــی خەلیفەكان‬ ‫كۆمەڵێك مەال و هامان و كاهین ئەمە‬ ‫كاریان بووە‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬ئیسالمی سیاسی كە دین‬ ‫دەكەنە ئامڕاز و بەكاری دەهێنن بۆئەوەی‬ ‫بگەنە كورسی دەسەاڵت‪ ،‬تا لەو ڕێیەوە‬ ‫ببن بە ئامر و ناهی بەسەر خەڵكەوە‬ ‫بەپاساوی ناردنی خەڵكی بۆ بەهەشت‪،‬‬ ‫تاكو ئەوەی پێیان باشە بیكەن و خۆیان‬ ‫لەخەڵك بكەن بە وەكیلی خودا‪.‬‬ ‫بۆیە لەمبارەوە شــەحــرور یەكالیی‬ ‫دەكـــاتـــەوە كــە دیــن وابــەســتــەیــە بە‬ ‫دەســـەاڵتـــی ویـــژدانـــی تــاكــەكــەس‪،‬‬ ‫پەیوەست نییە بە دەسەاڵتی دەوڵەت و‬ ‫گروپەكان و مرۆڤەكانی ترەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫خودا لە دواڕۆژدا لەسەر پابەندبوونی‬ ‫ئارەزوومەندانەی مرۆڤ پاداشت دەدات‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم كورتە وتــارە ناتوانێت‬ ‫حەقی خۆی بدات بە كتێبەكە‪ ،‬هیوادارم‬ ‫ئەو كەسانەی دەیانەوێت لە پەیوەندی‬ ‫نێوان دین و دەسەاڵت تێبگەن و ئەوانەی‬ ‫لەخەمی دەستور و داهاتووی كوردستاندان‬ ‫سوود لەو كتێبە وەربگرن‪.‬‬ ‫‪Hadi.ameen@gmail.com‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫‪6‬‬

‫سەرمایەداریی خۆرهەاڵتی یان سەرمایەداریی كارەسات؟‬ ‫وەاڵمێك بۆ وتارەكەى كاك بەختیار عەلی بەناوی «كەپیتالیزمی خۆرهەاڵتی»‬ ‫كۆمپانیا دیارەكانەوە چاپ و باڵوبكرێتەوە‪.‬‬ ‫ئــەمــە زیــاتــر مۆدێلی مەسرەفگەرایی‬ ‫غەربییە‪ .‬بۆیە كولتوور دەبێتە بازاڕێكی‬ ‫گــەورە بۆ كڕین و مەسرەفكردن‪ .‬گەى‬ ‫دیبۆر لە شاكارەكەیدا‪ ،‬كۆمەڵگای نمایش‪،‬‬ ‫دەڵێت‪« :‬ئەو كولتوورەى سەرتاپا بووە بە‬ ‫كااڵ‪ ،‬ئەوا دەبێت كۆمەڵگایش یەكپارچە‬ ‫بكات بە كۆمەڵگایەكی نمایشی‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫ڕۆڵی نمایش بریتییە لە فەرامۆشكردن و‬ ‫شــاردنــەوەى مێژوو لەناو كولتوور[ێكی‬ ‫بەكااڵبوودا]»‪ ،‬ئەوا وەزیفەكەى بریتییە‬

‫جیمسن لــە وتـــارەكـــەیـــدا‪ ،‬لــەســەر‬ ‫دروستبوونی كۆمەڵگای مەسرەفی لە‬ ‫خــۆرئــاوادا دەڵــێــت‪« :‬ج ــۆرە تازەكانی‬ ‫مــەســرەفــكــردن‪ ،‬تەمەنی كــااڵیــی پالن‬ ‫بــۆدانــراو‪ ،‬ڕیتمی خێراتر لە هەمیشەى‬ ‫گۆڕانكارییەكان لــە ستایل و مــۆددا‪،‬‬ ‫نفوزی پروپاگەندەكان‪ ،‬تەلەڤزیۆن و‬ ‫بەگشتی‪ ،‬میدیا بەڕادەیەكی بەراوردنەكراو‬ ‫لە سەرتاپای كۆمەڵگاكاندا‪ ،‬بوونەتە‬ ‫جێگرەوەى ملمالنێی كۆنی نێوان شار و‬ ‫دێ و سەنتەری شارەكان و شارۆچكەكان‪،‬‬

‫یەك بەدوای یەكی مێژووییدا دەیانهێنێتە كاك بەختیار پێیوایە خۆرهەاڵت تەنها ئاڵوگۆڕ و بینینی تەنها بەهای مەسرەفیی‬ ‫دەرەوە‪ .‬بۆیە تەنها بنەما و ڕێساكانی ئەم مەسرەفكارە‪ ،‬دووبارەكردنەوەیەكی ئادەم كااڵكان‪ ،‬جگە لەوەى شاردنەوە و نەبینینی‬ ‫مێژوونووسییە فراوانتر و ڕووداوەكانیشی‪ ،‬سمیسە‪ ،‬ئەگەرچی ڕەنگە خۆیشی ئاگاداری میكانیزمەكانی ئیشكردنی سەرمایەدارییە‪،‬‬ ‫بنچینەییترن»‪ .‬كــەواتــە ئــەوە وەزیفە ئەم تێزەى ئادەم سمیس نەبێت‪ .‬ماركس لەهەمانكاتدا دووبارەكردنەوەى ئایدیاكانی‬ ‫و ئەركی مێژوونووسیی ماتریالیستییە لە كتێبی سەرمایەدا باس لەوە دەكات كە ئادەم سمیسی ئابووریناسیی سەرمایەداری‬ ‫بەرانبەرێتییەكان هەڵبوەشێنێتەوە و هەموو بەرهەمهێكی ئینسانی‪ ،‬بەشێوەیەكی و هــەروەهــا دووبــارەكــردنــەوەى ئایدیای‬ ‫شتەكان بگەڕێنێتەوە نێو دۆخی مێژوویی‪ .‬سروشتی كەڵكی هەیە‪ .‬بۆیە ئەم بەرهەمە پۆستمۆدێرنیستەكانە‪ ،‬كە تەنها ڕووكەشیی‬ ‫زۆر لەسەر ئەم خاڵە ناڕۆم‪ ،‬هەڵیدەگرم دەبێت بتوانێت پێداویستییەكانی ئینسان مەسرەفیی كۆمەڵگاكان دەبینن‪ .‬ئەمە‬ ‫بۆ داهاتوویەكی نزیكتر و بە وردتر و دوور دابین بكات‪ .‬هەر لەبەر ئەمەش بەرهەمەكانی ئەو شتە بوو ماركس و زۆربەى بیرمەندە‬ ‫لەڕووبەڕووبوونەوەى‬ ‫و درێژتر لەسەری دەوەستم‪ ،‬مەبەستیشم كاری مرۆیی بەهای مەسرەفییان هەیە‪ .‬ماركسیستییەكان‬ ‫لەوەیە‪ ،‬كە هەر جۆرە خۆدابڕینێك لەم ئایا مەسرەفكردنی ســادەى كااڵكان‪ ،‬لە سەرمایەداریدا لێی دەترسان بەمجۆرە‬ ‫دۆخــە مێژووییە یان كارەساتە‪ ،‬یاخود زەروورەتەكانی ژیانی ڕۆژانە نییە؟ خانوو‪،‬‬ ‫پێشڕەو محەمەد‬ ‫هتد‪.‬‬ ‫و‬ ‫خۆراك‪،‬‬ ‫جلوبەرگ‪،‬‬ ‫لێرەدا‬ ‫پۆزەتیڤیزمەوەیە‪.‬‬ ‫داوی‬ ‫نێو‬ ‫كەوتنە‬ ‫ئەم دیدگایەى مەسرەفكردن لە بەرهەمهێنان و ئاڵوگۆڕ‬ ‫ئەگەرچی دەبێت دوو جــۆر بەهاش‬ ‫وەك لەبەشی پێشوو گوتبووم‪ ،‬دەگەڕێمەوە‬ ‫بەشی سێیەم‬ ‫سەر ناوەرۆكی وتارەكەى كاك بەختیار‪ .‬لەیەكتر جیابكەینەوە لەناو مەسرەفدا‪،‬‬ ‫جیادەكاتەوە‪ ،‬هەمان دیدگای ئادەم سمیسە‪ ،‬كە وەك ئەكتی‬ ‫نووسەر لە شوێنێكدا دەڵێت‪« :‬کولتووری یەكەم‪ ،‬بەهای مەسرەفی‪ ،‬و دووەم‪ ،‬بەهای‬ ‫‪III‬‬ ‫دابڕاو و جیا لە بەرهەمهێنان لە مەسرەفی فەردی دەڕوانێت و‬ ‫زاڵكردنی بەهای ئاڵوگۆڕ بەسەر بەهای ئەم کەپیتالیزمە خۆرھەاڵتییە‪ ،‬کولتووری مەسرەفیی كااڵكان‪ .‬كاتێكیش كۆمەڵگایەك‬ ‫بــەرھەمــێــنــان نییە‪ ،‬بەڵکو کولتووری تەنها بەها مەسرەفییەكان بەرهەمبهێنێت‪،‬‬ ‫مەسرەفیدا‬ ‫هەرگیز لە پەیوەندیدا بە بەرهەمهێنانەوە سەیری ناكات‪ .‬بۆیە ئەو‬ ‫مەسرەفکردن و بەفیڕۆدانی شێتانە و ئــەوا ئەم بەرهەمانە بۆ مەسرەفكردنی‬ ‫دانانی كۆمەڵێك بەرانبەرێتیی بەرچاو لەناوبردنی سیستماتیکی بەربوومە»‪ .‬ئەم ڕاستەوخۆی بەرهەمهێنەرەكان یان چینی‬ ‫پێیوابوو‪ ،‬مەسرەفی فەردی‪ ،‬نابەرهەمهێنەرە‬ ‫كارێكی سادەیە‪ ،‬هەموو كەسێك لە هەر ڕستەیە جگە لەوەى ڕستەیەكی بەالغییە‪ ،‬حاكم بەرهەمهێنراون‪ ،‬كە دەستی بەسەر‬ ‫ئاستێكدا دەتوانێت ئــەم كــارە بكات‪ ،‬لە هەمانكاتدا هەڵەتێگەیشتنێكی زۆر كاری بەرهەمهێنەراندا گرتووە‪ .‬كاتێكیش‬ ‫دۆست‪/‬دوژمن‪ ،‬مەسرەفكەر‪/‬بەرهەمهێن‪ ،‬گەورەیە‪ ،‬وەك ئەوەى سەرمایەداریی وەك باسی بــەهــای مەسرەفكردنی كااڵكان بــكــەوێــتــەوە‪ .‬مــن نــامــەوێــت نكوڵی لە لە كۆمەڵگایەكی وێنەیی بۆ نمایش و لەالیەن دەوروبەرەكان و بەستانداردكردنی‬ ‫بەربەر‪/‬شارستان‪ ،‬باتای‪/‬ماركس‪ ،‬ڕق‪ /‬خۆى دەڵێت خۆرئاوایی‪ ،‬لەسەر مەسرەف دەكەین‪ ،‬ئەوا مەبەستمان لەوە نییە بەهای كۆمەڵگای مەسرەفیی ئەمڕۆ بكەم‪ ،‬بەاڵم پاشان مەسرەفكردن‪ .‬ئەمە ئەو كولتووریی یونیڤێرسال‪ ،‬گەشەكردنی تۆڕە گەورەكانی‬ ‫ئارەزوو‪/‬سەركوتكردن‪ ،‬دانــەمــەزرابــێــت‪ ،‬یــان سەرمایەدارییەكی مەسرەفیی كــااڵكــان‪ ،‬بۆ بەرهەمهێنانی كاتێك بــاس لــە كۆمەڵگای مەسرەفی نمایشیی مەسرەفییەیە‪ ،‬كە گەی دیبۆر بە بــەرزەڕێــگــاكــان و گەیشتنی كولتووری‬ ‫خۆشەویستی‪،‬‬ ‫باكوور‪/‬باشوور‪ ،‬عەقڵ‪/‬بێعەقڵی‪ ،‬ئازاد‪ /‬مەسرەفی نەبێت؟ نووسەر لەم ڕستەیەدا زیادەبەها بێت‪ ،‬كە دەچێتە بەردەستی چینی دەكەین‪ ،‬بێگومان دەبێت ئاگامان لەو قوڵی بۆ كۆمەڵگای خۆرئاوا تیۆرییزەى ئۆتۆمبیل» ئەمانە هەموویان خەسڵەتگەلی‬ ‫كۆمەڵگای مەسرەفیی خۆرئاوایین‪ ،‬كە وەك‬ ‫كۆیلە و هتد نەك تەنها سادەكردنەوەى هەم كۆمەڵێك بەرانبەرێتی دروست دەكات بااڵدەستەوە‪ ،‬بەڵكو هەندێك لەو بەهایانە بەهای ئاڵوگۆڕە بێت لەڕێگای بەرهەمهێنانی دەكات‪.‬‬ ‫فــرەدریــك جیمسن‪ ،‬لــە وتارێكیدا دابڕانێكی ڕیشەیی لەگەڵ كۆمەڵگاكانی‬ ‫دۆخێكی مێژوویی گەورەیە و كردنییەتی و هەم ئەم ڕستەیە كۆمەڵێك ئیشكالییەتی هیچ بەهایەكی ئاڵوگۆڕیان نییە‪ ،‬واتا كاتێك كااڵییەوە بۆ مەسرەفكردن‪ ،‬كۆمەڵگا دەكات‬ ‫بە دۆخێكی سروشتی‪ ،‬بەڵكو هەروەها گەورەى هەیە‪ .‬ڕەنگە كاك بەختیار بڵێت كەسێك جلوبەرگێك دەكڕێت‪ ،‬خۆراكێك بۆ بە بازاڕێكی گەورە بۆ نمایشكردن‪ .‬بۆیە (‪ ،)1981‬بەناوی «پۆستمۆدێرنیزم و پێشوودا لەقەڵەم دەدرێــن‪ .‬بۆیە ئەگەر‬ ‫لەبیربردنەوەى ئەو دۆخە مێژووكردەیە مەبەستم لەوەیە كە كااڵكان لە خۆرئاوا ماڵەوە دابین دەكات‪ ،‬سەیارەیەك دەكڕێت جۆرجیۆ ئاگامبێنی فەیلەسوفی هاوچەرخ‪ ،‬كۆمەڵگای مەسرەفی»‪ ،‬بەدوای ڕیشەكانی لەگەڵ جیمسندا بڵێین‪ ،‬ئەوا تەنها شتێك‬ ‫كە بەدرێژایی مێژوو چینێكی بااڵدەست بەرهەم دێن و لە خۆرهەاڵت مەسرەف و هتد بۆ ئەوە نییە ئاڵوگۆڕیان پێبكات‪ ،‬لەو شەرحەى بۆ كتێبی كۆمەڵگای نمایشی دروستبوونی كۆمەڵگای مەسرەفیدا دەچێت هەیە‪ ،‬ئــەویــش‪ :‬بزربوونی تێگەیشتنە‬ ‫سەپاندوویەتی بەسەر چینەكانی خوارەوەدا دەكــرێــن‪ ،‬ئەگەر لە حاڵەتێكی وەهــادا بەڵكو تەنها وەك پێداویستیی ژیانی ڕۆژانە گەى دیبۆر نووسیویەتی‪ ،‬دەڵێت‪‘« :‬كردن لەنێو دڵی خۆرئاوادا‪ ،‬لەڕێگای ئەدەبیاتی لەمێژوو‪ ،‬هەر ئەو مێژووە ماتریالیستییەى‬ ‫و شەڕەكانیشی بــردووەتــە خـــوارەوە‪ .‬مەبەستی نووسەر بریتی بێت لە بینینی بەكاریان دەهێنێت‪ ،‬ئەوكاتە ئەم بەرهەمانە بەوێنە‘ی سەرمایەداری شتێك نییە جگە پۆستمۆدێرنیستی‪ ،‬هونەر‪ ،‬سینەما‪ ،‬و لــەســەرەوە باسمكردووە‪ .‬ئــارام ئــارام‪،‬‬ ‫بێرتۆلد برێخت لە شیعرێكی نایابدا بەناوی ڕووكەشی كۆمەڵگای مەسرەفی‪ ،‬هێشتا بەهای ئاڵوگۆڕ وەردەگـــرن‪ ،‬كە ببرێنە لە دوایــیــن بەدگۆڕانی كــااڵ‪ ،‬كە تیایدا كولتوور و ئــەوەى پاشان خــۆى ناوی وردە وردە‪ ،‬كۆى ڕابردووی ڕزگارنەكراوی‬ ‫«پرسیارەكانی كرێكارێك» بە جوانی ئەم ئەم بینینە پڕییەتی لە كێشەى گەورە‪ ،‬كە بازاڕ و بفرۆشرێن و ئەوانەى ئامرازەكانی بەهای ئاڵوگۆڕ بەتەواوی سایە و سێبەری دەنێت «لۆژیكی كولتووریی سەرمایەداریی ئینسانی لەبیر دەكەین‪ .‬ئەم كۆمەڵگا‬ ‫بەرهەمهێنانی كااڵكانیان بەدەستەوەیە‪ ،‬بەسەر بەهای مەسرەفیدا كردووە و ئێستا‪ ،‬دوایــیــن»‪ .‬هــەر لەبەر ئەمەش دەكرێت مەسرەفییەش هــەروەك جیمسن دەڵێت‬ ‫دۆخە مێژووییەى ماتریالیزە كردووەتەوە‪ :‬هەڵوەستەیان لەسەردەكەم‪.‬‬ ‫دوای بەالڕێدابردنی گشتیی بەرهەمهێنانی بڵێین ئەم ستایلی ژیانەى پۆستمۆدێرنیزم بەرهەمی پۆستمۆدێرنیزمە كە بەشێوەیەك‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬دەتوانێت بگات بە پێگەیەكی بەرهەمی هێناوە‪ ،‬پەرتەوازەییەكی وەهای لۆژیكی سەرمایەداریی مەسرەفی فراوان‬ ‫ئەم ستایلی ژیانەى پۆستمۆدێرنیزم بەرهەمی هێناوە‪،‬‬ ‫حاكمییەتی موتڵەق و نابەرپرس بەسەر دروستكردووە كە نووسەران نەزانن چی دەكات و بەرهەمی دەهێنێتەوە و بەهێزی‬ ‫ژیــان لەگشتێتیی خــۆیــدا»‪ .‬وەزیــفــەى بكەن‪ ،‬و هەرجۆرە دیاریكردنی وەزیفەى دەكاتەوە‪ .‬ئایا بەرانبەر بە بەرهەمهێنانی‬ ‫پەرتەوازەییەكی وەهای دروستكردووە كە نووسەران نەزانن چی‬ ‫گەی دیبۆر لە كتێبی كۆمەڵگای نمایشدا نووسەران وەك خەسڵەتی ئایدیۆلۆژیانە زیــادەبــەهــا لەڕێگای زاڵــكــردنــی بەهای‬ ‫بێداربوونەوە بوو لەم كابوسە‪ ،‬كابوسی لەقەڵەم دەدرێــت‪ .‬بەڕاستی شێوەژیانی ئــاڵــوگــۆڕ بــەســەر بــەهــای مەسرەفیی‬ ‫بكەن‪ ،‬و هەرجۆرە دیاریكردنی وەزیفەى نووسەران وەك خەسڵەتی شومی سەرمایەداری‪ ،‬كە بەهای ئاڵوگۆڕی سەردەمی پۆستمۆدێرنیستی دۆزەخێكە‪ ،‬كااڵكاندا‪ ،‬هیچ بەرهەڵستییەك هەیە؟‬ ‫بە موتڵەقی زاڵــكــردووە بەسەر بەهای هــەر بــۆیــە ن ــووس ــەران تەنها ئیشیان ئــەگــەر هەشبێت ئــایــا‪ ،‬هــەمــوو هەوڵی‬ ‫ئایدیۆلۆژیانە لەقەڵەم دەدرێت‬ ‫جوانیناسانەكردن و ڕازانــدنــەوەى ئەم پۆستمۆدێرنیستەكان نەزۆككردنی خەبات‬ ‫مەسرەفیدا‪.‬‬ ‫ئێستا خراپ نییە‪ ،‬ئەگەر لەسەر مەبەستی دۆزەخە بووە بە ئەكتی كولتووری و گەمەى نەبووە دژ بە سیستەمی سەرمایەداریی‬ ‫دووەم‪ ،‬واتا بەستنەوەى مەسرەفگەرایی‪ ،‬زمانەوانی و تەكنیكی بەالغی و نوكتەى دوایین؟ هەر هەوڵێكی قوڵ درابێت بۆ‬ ‫هێلنجهێنەر‪ .‬هەروەك ماركس دەڵێت‪ ،‬ئەم ڕزگاربوون لەژێر دەستی ئەم سیستەمە‪،‬‬ ‫سەرەتا دەمەوێت لەسەر ئەو هەڵە و لەڕێگای ئەم ئاڵوگۆڕەوە دەست بەسەر بە خۆرهەاڵتەوە‪ ،‬بووەستین‪.‬‬ ‫ك ــێ تــەبــەســی حــــەوت دەروازەى‬ ‫بڕوانە هەر لە ماركس و ترۆتسكی و نووسینانە‪« :‬وەك كابوسێك قورسایی لەالیەن پۆستمۆدێرنیستەكانەوە گومانی‬ ‫كێشەیە بووەستم كە تەنها بەهای مەسرەفی زیادەبەهادا بگرن‪ ،‬كە دواجــار خۆبەخۆ‬ ‫دورستكرد؟‬ ‫دەبینێت و ئاگای لەزاڵبوونی بەهای دەبنە چینی بااڵدەستی كۆمەڵگا‪ .‬ئەگەرچی ئادۆرنۆ و هۆركهایمەر و واڵتەر بنیامینەوە دەخەنە سەر مێشك و زەینی زیندووان» و خراوەتە ســەر‪ ،‬ئەویش بەناوی گوتاری‬ ‫لە كتێباندا‪ ،‬ناوی پاشایان هاتووە‪.‬‬ ‫پاشایان بوون تاوێرە بەردەكانیان بردە ئاڵوگۆڕ نییە بەسەر بەهای مەسرەفیدا‪ .‬لە بنچینەدا كااڵ بۆیە بەرهەمدەهێنرێت بیگرە تادەگاتە گەى دیبۆر‪ ،‬دەیڤد هارڤەى‪ ،‬كۆمەڵگای مرۆیی بەرەو جۆرێك لە شێتبوون ڕەخنەییەوە‪ .‬تەنانەت دروستبوونی ئەم‬ ‫ئــەم بــۆچــوونــەى كــاك بەختیار لــەدوو تا لە بازاڕدا بفرۆشرێت و زیادەبەها لەم فــرەدریــك جیمسن‪ ،‬ستیڤان میزارۆش‪ ،‬دەبــەن لەڕێگای ناردنی ه ــەزاران تێزی مۆدێلەى گوتاریی ڕەخنەیی‪ ،‬پیشاندانەوەى‬ ‫سەرەوە؟‬ ‫ڕووەوە كێشەیە‪ ،‬یەكەم‪ ،‬فەرامۆشكردنی ڕێگایەوە بەدەست بهێنرێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەى تەنانەت بیرمەندێكی پۆستمۆدێرنیستی پۆستمۆدێرنیستیی سەرلێتێكدەر‪ .‬كەواتە تیۆرییە لەناو دۆخی پۆستمۆدێرنیتەدا‪ ،‬و‬ ‫و جارەهای جار بابل وێران بوو‪.‬‬ ‫بەهای ئاڵوگۆڕ و تێنەگەیشتن لەم بەهایە ئەم كارە دەكات‪ ،‬مەسرەفكارەكان نین‪ ،‬وەك ژان بۆدریار‪ ،‬و زۆر بیرمەندی دیكە‪ ،‬ئەو كولتوورە مەسرەفییەى ئەمڕۆ هەیە و بانگەشەی جۆرێك لە كۆتایی فەلسەفە و‬ ‫كێ سەرلەنوێ دروستیكردەوە؟ [‪]...‬‬ ‫ڕۆمـــــای شــكــۆمــەنــد پــڕیــیــەتــی لە و دووەم‪ ،‬بەستنەوەى مەسرەف بە تەنها بەڵكو خاوەن ئامرازەكانی بەرهەمهێنانن‪ ،‬زۆرترین چڕبوونەوەیان لەسەر كۆمەڵگای بااڵدەستە‪ ،‬جگە لەوەى بۆ خزمەتكردنە بە دواجار دەكرێت بڵێین بانگەشەى جۆرێك‬ ‫شانازیی سەركەوتنەكان‪ ،‬كێ ئەوانەى بە كۆمەڵگای خۆرهەاڵتییەوە‪ ،‬لەكاتێكدا كــە لــەمــڕۆدا كۆمپانیا زەبــەالحــەكــان و غــەربــی‪ ،‬تــەفــســیــركــردنــی كۆمەڵگای بەهای ئاڵوگۆڕ‪ ،‬تا گیرفانی كۆمپانیاكان لــە كۆتایی خەباتیش دەكـــات دژ بەم‬ ‫هەڵگرتۆتەوە؟ سیزارەكان بەسەر كام هــەمــوو كەسێك دەزانــێــت كۆمەڵگای كۆمپانیا بچووكەكان پێیهەڵدەستن‪ .‬مەسرەفیی خۆرئاوایی بــووە‪ .‬چۆن ئەو پڕ بكات و ئینسانیش ڕازی بكات كە ئەمە سیستەمە‪.‬‬ ‫لــەم بــەشــەدا هــەوڵــمــداوە دوو شت‬ ‫مەسرەفی لەڕووی ڕواڵەتییەوە‪ ،‬كە ئێستا بەهەرحاڵ‪ ،‬وەك ئێرنست مەندڵ دەڵێت‪ :‬كۆمەڵگایانە بوون بە كۆمەڵگای مەسرەفی‪ .‬دواسنووری لۆژیكیی جوانیناسیی ژیانی‬ ‫خەڵكانەدا سەركەوتن؟[‪]...‬‬ ‫پرسیارەكانی شیعرەكەى برێخت زۆرن هەیە و بااڵدەستە‪ ،‬بەرهەمی كولتووریی هەموو كااڵیەك هەم بەهای مەسرەفی و نەزمی سەرمایە یان سەرمایەداری بەرەبەرە ڕۆژانەیە‪ ،‬هاوكات ئەو شتەیە كە جیمسن ڕاستبكەمەوە‪ ،‬كە دەكرێت ئــاوا ڕیزیان‬ ‫هەموو ڕەهەندەكانی ژیان دەكات بە كااڵ تاكو پێیدەڵێت لۆژیكی كولتووریی سەرمایەداریی بكەین‪ :‬یەكەم‪ ،‬ئەوەى ئەمڕۆ پێیدەگوترێت‬ ‫و ناتوانم هەمووی بگوازمەوە‪ ،‬بەاڵم با سەرمایەداریی دوایینی خۆرئاواییە‪ ،‬كە هەم بەهای ئاڵوگۆڕی هەیە‪.‬‬ ‫بەكورتی‪ ،‬بەهای مەسرەفیی كااڵكان‪ ،‬قابیلییەتی كڕین و بەهای ئاڵوگۆڕ وەربگرن مەسرەفی و ئەمەش مۆدێلێكی خۆرئاواییە بەهای مەسرەفیی كااڵكان‪ ،‬لە بنچینەدا‬ ‫بڵێین‪ ،‬ئــەى كێ وەاڵمــی پرسیارەكان فرەدریك جیمسن ئەم نــاوەى بەسەردا‬ ‫كە دەكــڕدرێــن و مەسرەف دەكرێن‪ ،‬بۆ و پاشان مەسرەف بكرێن‪ .‬كاتێكیش ئەم و لەنێو نەزمی سەرمایەدا‪ ،‬سەرتاپای گۆی زاڵكردنی بەهای ئاڵوگۆڕە كە دەبێتە‬ ‫دەداتەوە؟ بێگومان دەبێت مێژوو وەاڵمی بڕاندووە‪.‬‬ ‫ئـــەم دیــدگــایــەى مــەســرەفــكــردن لە بەرهەمهێنانی زیادەبەها نییە‪ ،‬بەڵكو كااڵیانە دەبرێنە بازاڕ و تێكەڵ بە كولتوور زەوی گرتووەتەوە و لەهەموو شوێنێكدا هۆى بەرهەمهێنانی زیادەبەها لەدەستی‬ ‫ئەم پرسیارانە بداتەوە‪ ،‬نابێت مێژووش‬ ‫بــۆ ســەر ئاستی گروپێكی پسپۆڕان بەرهەمهێنان و ئاڵوگۆڕ جیادەكاتەوە‪ ،‬پێداویستیی و زەروورەتی ژیانی ڕۆژانەیە‪ ،‬دەبن‪ ،‬سەرتاپای ژیان دەكەن بە بازاڕێكی حاكمە‪ .‬خۆ بێ هۆ نەبوو كە ڕاگەیاندن و كۆمپانیا و چینی بااڵدەستدا و نەبینینی‬ ‫كورتبكەینەوە‪ ،‬چونكە لەو حاڵەتەدا هەر هەمان دیدگای ئادەم سمیسە‪ ،‬كە وەك ئ ــەو ئــایــدیــۆلــۆژیــایــەى وادەكـــــات ئــەم گەورە بۆ كڕین و مەسرەفكردن‪ .‬تەنانەت پڕۆپاگەندەكەرانی خۆرئاوا لە كاتی جەنگی ئەم بەهایەش‪ ،‬ئەكتێكی ئابووریی لیبڕاڵی‬ ‫ئەو شتە دەكەین‪ ،‬بەاڵم بەجۆرێكی دیكە‪ ،‬ئەكتی دابــڕاو و جیا لە بەرهەمهێنان لە مەسرەفكردنانە ببنە شتێكی سروشتی‪ ،‬بەرهەمی نووسەرە ناسراوەكانیش لەمڕۆدا ســـارددا‪ ،‬تەنها ئیشیان ناردنی وێنەى (كە لەسەردەستی سیمس دامــەزراوە) و‬ ‫كە لەسەرەوە ئاماژەم پێدا‪ .‬ئێمە دەبێت مەسرەفی فەردی دەڕوانێت و هەرگیز لە زاڵكردنی بەهای ئاڵوگۆڕە بەسەر بەهای لەالیەن ئــەو كۆمپانیایانە چــاپ و باڵو كۆمەڵگای مەسرەفیی خۆرئاوا بوو بۆ هاوكات پۆستمۆدێرنیستیی و بونیادگەرییە‬ ‫لەناو ئەم جەنگی چینایەتییەدا بۆ وەاڵمی پەیوەندیدا بە بەرهەمهێنانەوە سەیری مەسرەفیدا‪ ،‬تاكو لەم ڕێگایەوە زیادەبەها دەكرێنەوە كە كۆمپانیاگەلێكن خەریكی واڵتانی كۆمۆنیستیی ئەوروپای ڕۆژهەاڵتی كە تەنها ڕوودەكاتە ڕوواڵەتی شتەكان و‬ ‫پرسیارەكانی برێخت بگەڕێین‪ .‬دانانی ئەم ناكات‪ .‬بۆیە ئــەو پێیوابوو‪ ،‬مەسرەفی بەرهەمبهێنرێت و كاری ئینسانی و وزەى بەرهەمهێنانی زیــادەبــەهــان و تەنانەت و سۆڤێت و واڵتانی ئەمریكای التین‪ ،‬ئەگەر دیاردەكان و ئاگای لە بنەما ئابووریی‪-‬‬ ‫بەرانبەرێتییانە‪ ،‬دروستكەری سوبێكت فەردی‪ ،‬نابەرهەمهێنەرە‪ .‬بۆیە كاتێـك وەك ئینسانی‪ ،‬بچێتە گیرفانی چینی بااڵدەست و نووسەران تا ئەو كاتە گەورەن‪ ،‬كە زۆرترین هەموویشی نەبێت‪ ،‬یەكێك بوو لەو هۆیانەى كۆمەاڵیەتییەكانی ئەم دیاردانە نییە و‬ ‫هەروەها ڕاستكردنەوەی ئەو شتەیە كە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو خودی ئەم بەرانبەرێتییانە مەسرەف سەیری مەسرەف دەكات كە ببێتە كۆمپانیا زەبەالحەكانەوە‪ .‬نەبینینی بەهای تیراژی كتێبەكانیان چاپ بكرێت و لەالیەن خەڵكی ئەو كۆمەڵگایانەى بەالڕێدا برد‪.‬‬ ‫پێیوایە تەنها ئەوە خۆرهەاڵتە كۆمەڵگای‬ ‫لەنێو سات و شوێنێكی مێژووییدا دروست واقیعێكی سوبێكتیڤ لە كەڵەكەكردنی‬ ‫مەسرەفییە و بەبێ ئ ــەوەى ئــاگــاداری‬ ‫سەرمایەداری بەرەبەرە هەموو ڕەهەندەكانی ژیان دەكات بە‬ ‫دەبــن‪ ،‬خۆ ئەگەر ئــەم قسەیەش قبوڵ سەرمایەدا‪ .‬ئەگەرچی دەڵێت ئامانجی‬ ‫دیـــــاردەى دروســتــبــوونــی كــۆمــەڵــگــای‬ ‫بكەین‪ ،‬كە سوبێكت دروســت دەكرێت‪ ،‬بەرهەمهێنان‪ ،‬مەسرەفی فەردییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كااڵ تاكو قابیلییەتی كڕین و بەهای ئاڵوگۆڕ وەربگرن و پاشان‬ ‫مەسرەفیی بێت لە خۆرئاوا كە بووە بە‬ ‫ئەوا دەبێت لەنێو دۆخی مێژووییدا دەركی تەنها بەهۆی خودی بەرهەمهێنانەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫بازاڕێكی گەورەی ساغكردنەوەى بەرهەمە‬ ‫بكەین‪ ،‬ئــەم دۆخ ــە مــێــژوویــیــەش هیچ تیۆریزەى بەرهەمهێنان دەكات‪ .‬ئەمەش واتا‬ ‫مەسرەف بكرێن‪ .‬كاتێكیش ئەم كااڵیانە دەبرێنە بازاڕ و تێكەڵ بە كولتوورییەكان‪.‬‬ ‫نییە جگە لە تێگەیشتنی ماتریالیزمی الی ئادەم سمیس ئەو شتەى دەبێتە هۆى‬ ‫مێژوویی‪ ،‬هەروەك واڵتەر بنیامین دەڵێت‪ :‬كەڵەكەكردنی سامان و سەرمایە لە دەستی‬ ‫كولتوور دەبن‪ ،‬سەرتاپای ژیان دەكەن بە بازاڕێكی گەورە بۆ كڕین‬ ‫«مێژوونووسیی ماتریالیستی خۆویست و سەرمایەدارەكاندا بەنادیاری بمێنێتەوە واتا‬ ‫خۆڕسكانە ئوبێكتەكانی خۆى هەڵنابژێرێت‪ ،‬ببێتە دەستی نادیار‪ ،‬ئەم شتەش بەهای‬ ‫و مەسرەفكردن‬ ‫ئاوێتەیان نابێت‪ ،‬بەڵكو لەنێو دڵی نەزمی ئاڵوگۆڕە‪ ،‬كە دەشاردرێتەوە‪ .‬كاتێكیش‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫الییسیتێ چییه‌؟‬ ‫شیدان وه‌سیق‬ ‫و‪ :‬فازڵ مه‌حمود وه‌لی‬

‫بەسەر هاتی وشەیەك‪ :‬لە‬ ‫سەرەتادا‪ ..........‬الیۆس بوو!‬ ‫لەوانەیە بتوانرێت مێژووی لە دایك‬ ‫بوونی الییسیتێ لە ڕوانگەی فەرهەنگ‬ ‫نووسی و الیەنی واتاییدا بەم شێوەیە‬ ‫دیاری بكرێت‪ :‬سەرەتا‪.....‬الیۆس بوو‪.‬‬ ‫سەرچاوەی الییسیتە دەگەڕێتەوە بۆ وشەی‬ ‫((الیكۆس)) ‪ Laikos‬كە ئەمە خۆیشی‬ ‫لە ((الیــــۆس))ی ‪ Laos‬یۆنانییەوە‬ ‫داتاشراوە‪ .‬بە الی هۆمیرۆسەوە‪ ،‬الیۆس‬ ‫ناوێك بوو كە لە ((سەربازانی)) ئاسایی‬ ‫دەنرا بەرامبەر بە سەرۆك و سەركردەكانی‬ ‫سوپا‪ .‬دواتر بە دامەزراندن و پێكەوەنانی‬ ‫((ش ــار))ی یۆنانی (پۆلیس)‪،‬ل ایۆس‬ ‫مانای ((خەڵكی))‪(( ،‬ئەندامانی شار))‪،‬‬ ‫((خەڵكانی شــار))‪(( ،‬هاوواڵتیان)) و‬ ‫یا ((پیاوانی ئەنجوومەنی شار)) لە خۆ‬ ‫دەگــرێ‌‪ .‬الیــۆس و دیمۆس دوو ووشەی‬ ‫یۆنانین كە بە كار دێن بۆ ناولێنانی یەك‬ ‫شت ئەویش ((خەڵك)) ییە‪.‬‬ ‫((خەڵك)) بە مانای ئەو مرۆڤانە دێت‬ ‫كە لە پۆلیس كۆبوونەتەوەو و هەرلە‬ ‫گەڵ پۆلیس پیناسە و دیــاری دەكرێن‪.‬‬ ‫((پۆلیس)) بە مانای ((جێگا)) ‪site‬‬ ‫یــا ((شــوێــنــێــك)) دێــت كــە لــە الیــەن‬ ‫هاوواڵتیانەوە دەستنیشانكراوە و هەر‬ ‫هــی ((هــاوواڵتــیــانــیــشــە))‪ .‬سەرەنجام‬ ‫((هــــاوواڵتــــیــــان)) وەك كــەســانــێــك‬ ‫لــە بــەڕێــوەبــردنــی كـــاروبـــاری شــار یا‬ ‫((شارـــ بەڕێوەبردن)) وەك كەسانێك‬ ‫لــە بــەڕێــوەبــردنــی كـــاروبـــاری شــار یا‬ ‫((شارـــ بەڕێوەبردن)) وەك كەسانێكی‬ ‫((یەكسان)) و ((بەرامبەر)) بەشداری‬ ‫دكەن‪.‬‬ ‫‪ .‬بــــــەاڵم ئــــەگــــەر دیــــمــــۆس لــە‬ ‫ئەسڵدا وەرگــێــڕانــی ((مــوڵــك)) و یا‬ ‫((سەرزەمینە)) و دواتــر دابەشكردنی‬ ‫ناوچەیەكی شــاری ئەسینایە لە الیەن‬ ‫چاكسازی كلیستینی (‪ 507‬تا ‪8‬پ‪.‬ز)‪،‬‬ ‫ئەوا مانای الیۆس بە هەمان شێوە كە‬ ‫وتمان‪ ،‬بنەچەكەی دەگەڕێتەوە بۆ چینێكی‬ ‫چاالكی ـــ سەربازی (سەربازە سادەكان‬ ‫بەرامبەر بە فەرماندە و پلەدارەكان)‪.‬‬ ‫الیۆی داتاشراوێكی ترە لە ووشەی الیۆس‬ ‫كە ئەم ناوە لە خەڵكی ئاسایی (عەوام)‬ ‫دەنرێت بۆ جیاكردنەوەیان لە كەسانی‬ ‫خاوەن پلە و پایە‪ .‬الیۆی لەو نووسینانەی‬ ‫كە بە زمانی یۆنانی سەبارەت بە میسری‬ ‫كۆن بوونی هەیە‪ ،‬بە خەڵكانێك دەوترێ‌‬ ‫كە لەم سەرزەمینەدا لە كاهین و خاوەن‬ ‫پلە و پــایــەدارە ئایینییەكان جیاوازن‪.‬‬ ‫بەاڵم ((الییك)) ‪ Laïc‬یا ‪Laïque‬‬ ‫وشەیەكی یۆنانی نییە بەڵكو التینی یە‪،‬‬ ‫كە لە سەدەی دوانزەهەمی زایینی دا لە‬ ‫گفتوگۆی كەنیسەیی و بە تایبەت لە دوای‬ ‫سەدەی شانزەهەم لە ئەوروپادا باو بوو‪.‬‬ ‫هەروەها ئەم وشەیەش لە وشەی الیكۆسی‬ ‫یۆنانی دروســتــكــراوە و هــەر لــە ڕەگــی‬ ‫الیۆس دادەتاشرێت‪ .‬الیكۆس ‪Lakos،‬‬ ‫‪ Laicos‬یا ‪ Laicus‬لە زمانی التینیدا‬ ‫سیفەتە و بــە مــانــای شتێك دێــت كە‬ ‫پەیوەندی بە الیۆس یا خەڵكەوە هەبێت‪،‬‬ ‫یا لە ئەنجامی خەڵكەوە یا دەرەنجامی‬ ‫خەڵكەوە بێت‪.‬یا بە شتێك دەڵێن گشتیەتی‬ ‫هەیە‪،‬هاوبەشە‪،‬لە دەرەوەی ناوەندی‬ ‫ئــیــداری و فەرمییە‪ ،‬نا دەوڵەتییە‪،‬لە‬ ‫بەرامبەرسەربازیدا‪ ،‬مەدەنییە‪ .‬ئەم وشەیە‬ ‫لە ئینجیل و تەوراتدا نییە لە كاتێكدا لەم‬ ‫كتێبە پیرۆزانە و لە كەالمی یەهوودی ـــ‬ ‫مەسیحی دا بە چەندین جار بەرامبەر بە‬ ‫الیۆس‪(( ،‬گەلی پیرۆز))‪((،‬گەلی خودا))‬ ‫یا ((گەلی مەسیح)) لە بەرامبەر بە گەلە‬ ‫بێ‌ ئایینەكان (كافرەكان) دا هاتووە‪.‬‬ ‫((چونكە ئەوەی لە ئەودا (مەریەم)‬ ‫دروست بووە لە ڕۆحی پیرۆزەوەیە؛ ئەو‬

‫كۆڕێكی دەبێت و تۆ ئەو بە عیسا ناو‬ ‫دەبــەی؛ چونكە هەر ئەوە كە گەلەكەی‬ ‫(‪ )Laos‬لە گوناهەكانی ڕزگار دەكات))‪.‬‬ ‫(ئینجیلی قەدیس مەتا‪،‬بەشی یەكەم) ‪.‬‬ ‫الییسیتێ‪ :‬بەرهەمێكی دروستكراوی‬ ‫فەرەنسا‬ ‫الییسیتێ وشــەیــەكــی تـــاڕادەیـــەك‬ ‫نوێیه‌ كه‌ فەرەنسییەكان دۆزییانەوە‪.‬‬ ‫ئەم وشەیە بۆیەكەمین جار لە ‪ 11‬ی‬ ‫تشرینی دووەم ‪ 1871‬واتە (تا رادەیەك‬ ‫شەش مانگ دوای تێكشكانی كۆمۆنەی‬ ‫پاریس) لە رۆژنامەیەكی فەرەنسی بە‬ ‫ناوی ((نیشتمان)) بە كارهێنرا‪( .‬دەبێت‬ ‫دووپاتی كەینەوە كە وشــەی الییك لە‬ ‫زمانی فەرەنسی بە هەمان شێوە كە‬ ‫دەیبینین دوو مانای جیاوازی هەیە و‬ ‫خاوەنی پێشینەیەكی دوورودرێژە)‪.‬‬ ‫رۆژنامەی ناوبراو لە راپۆرتێكدا كە لە‬ ‫وت و وێژەكانی ئەنجوومەنی شار سەبارەت‬ ‫بە ((خوێندنی الییك)) دەیخاتە ڕوو باس‬ ‫لە دەنگدان دەكات لە بارەی ((الییسیتێ))‬ ‫لە ((سیستمی خوێندن دا))‪ ،‬ئەندامێكی‬ ‫سۆسیالیستی ئەنجوومەنی شار ئەو رۆژە‬ ‫بۆ یەكەمین جار ناوی الییسیتێ هێنا‪ .‬لەم‬ ‫مێژووە بە دواوەیــە كە وشەی الییسیتێ‬ ‫دێتە ناو زمانی فەرەنسییەوە بە هەمان‬ ‫شێوە كە دەیبینین سەرەتا لە پەیوەندی‬ ‫بە الییك كردنی((الییسیزاسیۆن))ی‬ ‫سیستمی خوێندن واتە سیستمێكی بێ‌‬ ‫ئایینی یا دەرهێنانی ئەم سیستمە لە‬ ‫ژێر دەسەاڵتی كەنیسە دەخرێتە روو‪.‬‬ ‫وشــەی الییسیتە لە ساڵی ‪1873‬دا لە‬ ‫فه‌رهه‌نگه‌كانی الروس و چوار ساڵ دوای‬ ‫ئــەوەش بە چەند پێناسەیەكی چوون‬ ‫یــەكــەوە دێتە نــاو فەرهەنگی لیتروە‬ ‫‪ . Littré‬الییسیتە ئــەو شتەیە كە‬ ‫((خەسڵەتی الییكی)) هەیە‪،‬هەر لەوێشدا‬ ‫الییك بــە ((نــا مــەزهــەبــی)) یــا ((نــا‬ ‫ئایینی)) پێناسە دەكرێ‌‪.‬لە الیەكیشەوە‬ ‫بزووتنەوەیەكی كۆماری خواز لە فەرەنسادا‬ ‫دژ بە كەنیسە ساالری ‪Cléricalisme‬‬ ‫و بۆ جیاكردنەوەی دامــەزراوەی دەوڵەت‬ ‫لە دامەزراوەی ئایین (كەنیسەكان) بوونی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫بــزووتــنــەوەیــەك كــە لــە راســتــیــدا لە‬ ‫شۆرشی گــەورەی فەرەنسا (‪ )1789‬بە‬ ‫پێش زەمینەی فەلسەفی‪ ،‬كولتووری‪،‬‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی‪ ،‬سیاسی و ئابوورییەوە‬ ‫دەستپێدەكات‪ .‬بزووتنەوەی رێنیسانس‪،‬‬ ‫ریفۆرماسیۆن و سێكۆالریسم‪ ،‬بزووتنەوەی‬ ‫رۆشــنــگــەری‪ ،‬دامــەزرانــدنــی دەوڵـــەت ــ‬ ‫نەتەوەكان و كۆمەڵگا مەدەنییەكان و‬ ‫جیاكردنەوەی ئەم دووانە‪.‬‬ ‫لە دوای هەڵوەشاندنەوەی شێوازە كۆنە‬ ‫سیاسی و ئابوورییەكان و هاتنەكایەوەی‬ ‫پەیوەندییە سەرمایەدارییەكان‪ ....‬هەموو‬ ‫زەمینە و هەلوو مەرجە پێویست و بە‬ ‫جێكان بۆ الییسیتێ دەستەبەر دەكەن‪.‬‬ ‫لە الیەكی تروە الییسیتێ ی فەرەنسی‬ ‫بەرهەمی بزووتنەوەیەكی تایبەتە كە‬ ‫بە تایبەت لــەم واڵتــە و بە شێوەیەكی‬ ‫رادیكاڵ و گرژی هێنەر دروست دەبێت‪:‬‬ ‫ریفۆرم بۆ خوێندنی خۆڕایی و گشتی‪ .‬ئەم‬ ‫بزووتنەوەیە بە ئامانجی دروست كردنی‬ ‫((قوتابخانەیەكی الییكی كــۆمــاری‪،))1‬‬ ‫سیستمی خوێندنی فەرەنسای كە تا ئەو‬ ‫كاتە لە ژێــر ركێفی سیستمی كەنیسە‬ ‫بوو(هەروەها بۆ مەسەلە كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫تــر) دەهێنێتە دەرەوە‪.‬بـــــەم شێوەیە‬ ‫((جیاكردنەوەی دەوڵەت و كەنیسە)) و‬ ‫((قوتابخانەی الییك))‪ ،‬گشتی(دەوڵەتی)‬ ‫ــــ نــا ئــایــیــنــی‪،‬دوو بــنــەمــای ســەرەكــی‬ ‫الییسیتەی فەرەنسی پێك دەهێنن‪.‬ئەمە‬ ‫الییسیتەیەك بوو كە لە راستیدا بە یاسای‬ ‫‪ 1905‬و دەســتــووری كۆماری پێنجەمی‬ ‫فەرەنسا لە ساڵی ‪ 1958‬دادەمــەزر ‌ێ و‬ ‫جێگیر دەبێت و دەبێتە دامەزراوە‪.‬‬ ‫یاسای ‪ :1905‬سەبارەت بە ئایینەكان‬ ‫كە بە ((یاسای جیاكردنەوەی دەوڵەت لە‬ ‫كەنیسەكان)) بە ناوبانگە‪ ،‬لە ماددەی ‪1‬و‪2‬‬ ‫دا لە الیەكەوە ئازادی ویژدان و ئازادییە‬

‫‪7‬‬

‫ئایینییەكان و لە الیەكی تروە سەربەخۆیی‬ ‫دەوڵــــەت بــەرامــبــەر بــە كەنیسەكان‬ ‫رادەگەیەنێرێت‪:‬‬ ‫مـــاددەی ‪:1‬كــۆمــاری ئـــازادی ویــژدان‬ ‫مسۆگەردەكات‪.‬كۆماری ئازادی الیەنگرانی‬ ‫ئایینەكان لە بە جێ‌ هێنانی ئەركەكانیان‬ ‫دابین دەكات‪ ،‬بە مەرجێك كە بەرژوەندی‬ ‫و ئاساییشی گشتی ڕەچاو بكەن‪.‬‬ ‫مــاددەی ‪:2‬كــۆمــاری هیچ ئایینێك بە‬ ‫فــەرمــی نــانــاسـێ‌‪ ،‬مــووچــەو و یارمەتی‬ ‫هیچ ئایینێك نــادات و لە ئەنجامدا لە‬ ‫مێژووی یەكەمی كانوونی دووەمی ‪1906‬‬ ‫دا بە باڵوكردنەوەی ئەم یاسایە‪ ،‬تەواوی‬ ‫خەرجییە پەیوەندیدارەكان بە مەسەلەی‬ ‫مەزهەبەوە لە بوجەی دەوڵەت و پارێزگاكان‬ ‫و كۆمۆنەكان الدەبرێن‪.‬‬ ‫لە دەستووری ساڵی ‪ 1985‬دا الییسیتێ‬ ‫بــۆ یەكەمین جــار و بــەنــاو هێنانی‪،‬‬ ‫دەخرێتە روو‪.‬دەبێت بڵێین كە لە نێوان‬ ‫تەواوی دەستوورەكان لە جیهان دا تەنیا‬ ‫دەستووری فەرەنسایە كە ئاماژە بە الییك‬ ‫بوون لە ژێر ئەم ناونیشانە دەكات‪.‬‬ ‫الییسیتێ ‪ Laïcité‬دەستكەوتێكی‬ ‫سیاسییە كە بە پێی ئەمە لە الیەكەوە‬ ‫دەوڵەت ‪ Etat‬و ناوەندی گشتی الیەنگری‬ ‫لــە هیچ ئایینێك نــاكــەن و لــە الیەكی‬ ‫تریشەوە‪ ،‬ئایین بە بەهرەمەند بوون لە‬ ‫هەموو ئازادییەك لە كۆمەڵگای مەدەنیدا‪،‬‬ ‫هیچ دەسەاڵتێكی سیاسی بە كارناهێنێ‌‪.‬‬ ‫بەو بزووتنەوەیە كە الییسیتە و دەوڵەتی‬ ‫الییك (نائایینی) بەدی دەهێنێت دەوترێت‬ ‫الییسیزاسیۆن ‪.‬الییسیزاسیۆن لە واڵتانی‬ ‫كاتۆلیكی رۆژئــاوا بەرامبەر بە كەنیسە‬ ‫ساالری دروست بوو لە كاتێكدا لە واڵتانی‬ ‫پرۆتستانتی ئەوروپا الییك‪ ،‬الییسیتێ‬ ‫والییسیزاسیۆن نەناسراون‪ .‬لەم زنجیرە‬ ‫واڵتانە بە پرۆسەی بە دونیایی بوون و‬ ‫گۆران و گۆڕانكاری لە دەوڵەت و ئاییندا‬ ‫ـــ ئایینێك كە كەنیسەیەكی دەسەاڵتداری‬ ‫وەك كاتۆلیسیسمی نەبێت ــــ دەوترێت‬ ‫سێكوالریسم‪ .‬الییسیتێ و سێكوالریسم لە‬ ‫گەڵ هەبوونی لێكچوون لە نێوانیاندا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوو وتەزاو دیاردەی سیاسی ــ مێژوویی‬ ‫لە یەك جیاوازن‪.‬لە هەمان كاتدا الییسیتە‬ ‫بەشێكە لە ((جیابوونەوەی دەوڵــەت و‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی)) یا (جیابوونەوەی‬ ‫ناوەندی گشتی یە لە ناوەندی تایبەتی)‬ ‫كە ئەمە یەكێك لە بنەماكانی سەردەمی‬ ‫مۆدێرن پێك دەهێنێت‪.‬‬ ‫جیاكردنەوەی ئایین و كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫یەكەم مەرجی الییسیتێ یە‪.‬لە سەدەی‬ ‫ناوەڕاست و لە سیستمە دیكتاتۆرییەكان‪،‬‬ ‫چونكە كۆمەڵگایەكی مەدەنی جیاوازو‬ ‫سەربەخۆ لە دەوڵەت بوونی نییە و یا زۆر‬ ‫الوازە‪ ،‬بۆیە الییسیتێ بە مانای تەواوی‬ ‫وشــە نــەیــدەتــوانــی بــە دی بهاتبایەت‪.‬‬ ‫الییسیتێ دژە ئایین نییە بەڵكو چاالكییە‬ ‫ئایینییەكان لە هەموو بەشە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫سیاسییەكاندا مسۆگەر دەكات‪ .‬ئیمانداران‬ ‫وەك بێ‌ ئیمانان دەتــوانــن ئەنجوومەن‬ ‫و بزاوت و پارتی سیاسی پێك بهێنن و‬ ‫هەڵبژێرن و هەڵیانبژێرن‪ .‬سەربەخۆیی‬ ‫دەوڵەت بەرامبەر بە ئایینەكان و ئازادی‬ ‫ئایینەكان لــە كۆمەڵگای مــەدەنــی دا‬ ‫بــە دوو مــەرجــی پەیوەستی الییسیتێ‬ ‫هەژمار دەكرێت‪ .‬بە بۆچوونی ماركس‪،‬‬ ‫جیاكردنەوەی دەوڵــەت و ئایین كۆتایی‬ ‫پێهاتنی ئایین نییە بەڵكو پەرەسەندنی‬ ‫ئایینە لە ئاستی كۆمەڵگادا بە چوونە‬ ‫دەرەوەی لە دەســەاڵتــداری سیاسی دا‪.‬‬ ‫الییسیتێ و الییسیزاسیۆن بە پێی ئەم پێش‬ ‫زەمینانەی وەك چاكسازی ئایین‪،‬رۆشنگەری‬ ‫و لیبراڵیسم‪ ،‬دیموكراتیسم‪....‬و پەرە‬ ‫پێدانی پەیوندییە سەرمایەدارییەكان پێك‬ ‫هاتوون‪.‬رادیكاڵترینیان لە فەرەنسا بە‬ ‫شۆڕشی گەورەی ‪1789‬و بزووتنەوەی دژ‬ ‫بە كەنیسە ســاالری ‪ 1‬دروســت بــوو‪ .‬لە‬ ‫واڵتە ئەوروپاییەكانی تر دەتوانر ‌ێ باس لە‬ ‫الییكێكی سنووردار‪ ،‬ناتەواو یا نیوە الییك‬ ‫و یا تەنات نەبوونیشی بكرێت‪ .‬الییسیتێ‬ ‫جیابوونەوەی ئایینە لە دەوڵەت نەك لە‬

‫سیاسەت‪،‬دەوڵەتیش سنوودارنابێت بە‬ ‫حكوومەت یا دەسەاڵتی جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫الییسیتێ ئایدۆلۆجیا‪ ،‬فەلسەفە یا رێبازێكی‬ ‫نو ‌ێ نییە كە جێگای ئایین بگرێتەوە چونكە‬ ‫لەم كاتەدا دەبێتە ڕەتكەرەوەی خۆی‪.‬‬ ‫الییسیتێ لە گەڵ ئەوەی كە لە ڕەگی‬ ‫((الیۆس))ی یۆنانی هاتووە كە بە مانای‬ ‫چین و توێژەكانی خەڵك دێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جیاوازە لە دیموكراسی‪ ،‬كۆماری‪ ،‬عەقڵ‬ ‫گەرایی ومافی مرۆڤ و یا پلوراڵیسم؛ئەگەر‬ ‫چی بوونی ئەم هەموو بنەمایە مەرجی‬ ‫بەدیهاتنی الییسیتێ یــە‪ .‬الییسیتێ‬ ‫وتــەزایــەكــی سۆسیالیستی یا ماركسی‬ ‫نییە‪ ،‬ئەگەر چی هاوكات سۆسیالیستەكان‬ ‫وەك یەكێك لە بنەماكانی دیموكراسی‬ ‫لە بەرامبەر بە ((بــوونــی دیموكراسی‬ ‫راستەقینە)) و سیستمی سەرمایەداری‪،‬‬ ‫داكۆكییان لێكردووەو دەیكەن‪ .‬شەڕی‬ ‫((بــوونــی سۆسیالیسمی راستەقینە))‬ ‫لــە (شــۆڕشــی ئــۆكــتــۆبــەری ‪ 1917‬تا‬ ‫هەڵوەشانەوەی بلۆكی رۆژهەاڵت) و الیەنە‬ ‫هەوادارە چەپەكانی لە رابردوودا لە گەڵ‬ ‫ئایین لە پێناو بەدیهاتنی الییسیتێ یەكی‬ ‫ڕاستەقینە نەبووە بەڵكو بە مەبەستی‬ ‫دەسەاڵتداری دەوڵەتێكی ستەمكار و تاكە‬ ‫حیزبی بووە بە ئایدۆلۆجیایەكی تۆتالیتار‬ ‫لە جێگای ئایین دا‪.‬‬ ‫الییسیتێ بە بێ‌ گۆڕانی بناغەی دەوڵەت‬ ‫و بە بێ‌ چاكسازی (ریفۆرم) لە ئاییندا‬ ‫دروســت نابێت‪.‬لە الیــەكــەوە گــۆڕان لە‬ ‫داموودەزگای دەوڵەتێكی بە هێزو كارا كە‬ ‫بووەتە لەمپەڕ بۆ ئەوەی كۆمەڵگایەكی‬ ‫مەدەنی ئــازاد و سەربەخۆ لە دەرەوەی‬ ‫دەسەاڵتدارییەتی دا دروســت بێت‪ ،‬لە‬ ‫الیەكی تروە ریفۆرم و گۆڕانكاری لە ئایینی‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬كە بانگەشەكەری خستنەگەڕی‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی یە‪.‬‬ ‫لێكدانەوە هەڵەكان بۆ الییسیتێ‬ ‫الییسیتێ دژە مەزهەب نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫كاری بە سەر ئایینەوە نییە‪ ،‬بەڵكو تەنیا‬ ‫دەیەوێت كاروباری دەوڵەت لە كاروباری‬ ‫ئاین جیابكاتەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت لەوانەیە ئەم جیاكردنەوەیە‬ ‫شەڕ و كێشەی تێبكەوێ‌‪ ،‬بە هەمان شێوە‬ ‫كە لە فەرەنساش روویدا بەاڵم الییسیتێ‬ ‫بە پێی بنەماكانی خۆی‪ ،‬مسۆگەر كەری‬ ‫ئازادییەكی تەواوە بۆ چاالكییە ئایینییەكان‬ ‫لە كۆمەڵگادا‪ .‬نا ئایینی كردنی دەوڵەت‬ ‫و دابین كردنی ئازادی ئایینەكان‪ ،‬بە دوو‬ ‫ڕووی الییسیتێ هەژمار دەكرێت‪ .‬الییسیتێ‬ ‫‪ ،‬لە هەمان كاتدا‪ ،‬مشتوو مڕێكە بەاڵم دژ‬ ‫بە ئاین مشتوومڕ ناكات بەڵكو مشتوومڕ‬ ‫دەكات بۆ پاراستنی خەسڵەتی نا ئایینی‬ ‫دەوڵەت و رێگرە لە گەڕانەوەی ئایین بۆ‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی‪ .‬الییسیتێ جیاكردنەوەی‬ ‫ئایین لە سیاسەت نییە و نایەوێ‌ ئایین‬ ‫بگۆڕدرێ‌ بۆ فەرمانێكی تاكەكەسی‪ .‬لێرەدا‬ ‫هاوكات هەڵەیەك دروست دەبێت‪ .‬لەوەی‬ ‫كە الییسیتێ‪ ،‬ئایین لە ((ناوەندی گشتی))‬ ‫واتە (دەوڵەت و دامەزراوە گشتی یەكان)‬ ‫دەگوازێتەوە بۆ ((ناوەندی تایبەتی))‪،‬‬ ‫هەندێ‌ كەس وا دەگەنە ئەنجام كە ئایین‬ ‫تایبەتی یا تاكە كەسییە و نابێت دەست لە‬ ‫سیاسەت وەربدات‪.‬‬ ‫هەڵەشەی زەینی لەوێدایە كە زۆرێك‬ ‫((ناوەندی تایبەتی)) لە گەڵ ((فەرمانی‬ ‫تاكەكەسی و تایبەتی)) تێكەڵ دەكەن و‬ ‫لە ئەنجامدا باس لە جیاكردنەوەی ئایین و‬ ‫سیاسەت (نەك ئایین و دەوڵەت) دەكەن‪.‬‬ ‫دەبێت بە ڕاشكاوی بڵێم كە ((كەرتی‬ ‫تایبەتی)) لە رۆژئاوا و لە كولتووری سیاسی‬ ‫رۆژئاوایی دا لە مانایەكی یاساییدا باس‬ ‫دەكــرێ‌ كە ئەویش كۆمەڵگای مەدەنییە‬ ‫لە سەربەخۆییدا بەرامبەر بە دامەزراوەی‬ ‫دەوڵــەت‪ .‬كۆمەڵگای مەدەنی لە تەواوی‬ ‫بەشەكانی‪ ،‬بۆ نموونە چاالكی ئایینەكان‪،‬‬ ‫نە تەنیا كاری بە سیاسەتەوە هەیە بەڵكو‬ ‫زۆر چاالكانەش دەست تێوەردانی تێدەكات‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی هیگڵەوە كە كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی بە بەرەنجامی دەوڵەت دەزانی و‬ ‫لە ئاكامدا دەكەوتە پیرۆز كردنی دەوڵەت‪،‬‬

‫كؤنت َيكست‬

‫الییسیتێ دژە مەزهەب نییە‪،‬‬ ‫چونكە كاری بە سەر ئایینەوە‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو تەنیا دەیەوێت‬ ‫كاروباری دەوڵەت لە كاروباری‬ ‫ئاین جیابكاتەوە‬

‫لێرەدا بیروڕای ماركس تەواوە كە دەوڵەتی‬ ‫بە بەرهەمی كۆمەڵگای مەدەنی دەزانی‬ ‫و لە ئەنجامدا بانگهێشتی بۆ توانەوەو‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی دەكــرد‪ .‬ماركس پێش‬ ‫سی ســاڵ لــەوەی كە وتــەزای الییسیتە‬ ‫بخرێتە روو‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1843‬دا لە رەخنەی‬ ‫بۆ برونۆ بائۆ و بە پێچەوانەوەی ئەوەوە‬ ‫كە ((جیابوونەوەی ئایین و دەوڵەتی))‬ ‫بە كۆتایی هاتنی ئایین دەزانـــی‪ ،‬پێی‬ ‫وابوو كە بەم جیاكردنەوەیە‪،‬ئایین تەنیا‬ ‫لە بــواری دەسەاڵتی سیاسییەوە كەنار‬ ‫دەگرێت بەاڵم لە پانتاییە بەرفراوانەكەی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنیدا ئامادەبوون و چاالكی‬ ‫خۆی بەردەوامی پێدەدات و تازە لێرەو لەم‬ ‫كاتەیە كە ئیشی سەرەكی و ڕاستەقینەی‬ ‫ئاین دەستپێدەكات‪ .‬كەواتە الییسیتێ ئاین‬ ‫تەنیا لە دەسەاڵتی سیاسی دووردەخاتەوە‬ ‫بــەاڵم ئیماندارن لــە دەســت تــێــوەردان‬ ‫لە سیاسەت لە گەڵ هەر ئیمان و بیرو‬ ‫ڕایەكیان ئازاد دەكات‪ .‬ئەمان ئازادن كە‬ ‫هــەر وەك هاوواڵتیانی تر لە گــەڵ هەر‬ ‫فەلسەفە و ئیمان و رێبازێكیاندا‪،‬بەشداری‬ ‫بكەن لە دروستكردنی ئەنجوومەن و حیزبی‬ ‫سیاسی و لە ژیانی دیموكراتیدا و لە هەموو‬ ‫ئاستەكانیدا بەشدار بن لە هەڵبژاردن و‬ ‫هەڵبژێردرانیان‪.‬‬ ‫الییسیتێ و سێكوالریسم وەك یەك نین‪.‬‬ ‫چونكە وەرگێڕانی دوو لۆژیكی جیاوازن لە‬ ‫میژووی رۆژئاوادا‪ .‬لۆژیكی الییسیزاسیۆن‬ ‫بەهەمان شێوە كە وتم تایبەتمەندییەكی‬ ‫واڵتــە كاتۆلیكەكانە‪ .‬ئەو جێگایەی كە‬ ‫دامــوودەزگــای بە هێزو چــەق بەستووی‬ ‫هیراركییەتی كەنیسەی كاتۆلیك خۆیان‬ ‫لــە بــەڕێــوەبــردن و رێــبــەرایــەتــی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بــە خ ــاوەن پــەیــام دەزانــن‬ ‫لە ئەنجامدا وەك هێزێكی بەرەنگاری‬ ‫كەری دەوڵــەت بەرامبەری دەوەستنەوە‬ ‫ئیتر لێرەدا دەوڵــەت و كەرتی گشتی بۆ‬ ‫رزگاردنی خۆیان لە دەسەاڵتی كەنیسە‬ ‫یەكدەگرن و شەڕ دەكەن دژ بە كەنیسە‬ ‫ســاالری و دەسەاڵتی سیاسی لە چنگی‬ ‫كەنیسە دەردەهــێــنــن و نــاوەنــدی كاری‬ ‫كەنیسە لە دەسەاڵتداریەتی سیاسییەوە‬ ‫دەگوازنەوە بۆ كۆمەڵگای مەدەنی بەاڵم لە‬ ‫لۆژیكی سێكۆالریزاسیۆن‪ ،‬ئێمە رووبەڕووی‬ ‫گۆڕانی هاوكات و بەرەبەرەی دەوڵەت و‬ ‫ئایین و بەشە چاالكە جیاوازەكانی كۆمەڵگا‬ ‫دەبینەوە‪.‬ئەمە لۆژیكێكی تایبەتە بە واڵتە‬ ‫پرۆتستانتەكانەوە‪ .‬لەوێ‌ كە كەنیسەی‬ ‫پرۆتستانت‪،‬بە پێچەوانەوەی كەنیسەی‬ ‫كاتۆلیكەوە‪ ،‬نــە تەنیا وەك هێزێكی‬ ‫بەرهەڵستكاری دەوڵەت خۆی دەرناخات‬ ‫بەڵكو دامــەزراوەیــەكــە لە دەوڵــەت و تا‬ ‫ڕادەیەكیش ملكەچی دەسەاڵتی سیاسییە‪.‬‬

‫كەواتە لێرەدا‪ ،‬پرۆسەی بە دونیایی بوونی‬ ‫دامــەزراوە كۆمەاڵیەتییەكان بەرە بەرە و‬ ‫لە سەرخۆ و بە بێ‌ ڕووبــەڕوو بوونەوەی‬ ‫دەوڵــەت لە گــەڵ كەنیسەدا دەستەبەر‬ ‫دەبێت‪ .‬الییسیتێ تەنیا جیابوونەوەی‬ ‫ئایین نییە لە حكوومەت‪،‬جیاكردنەوەیەكی‬ ‫ســـادەی نــێــوان كــاروبــاری دونــیــایــی و‬ ‫رۆحــی نییە‪ .‬الییسیتێ هــەوڵ دەدا كە‬ ‫لە نێوان دەســەاڵتــی سیاسی و ئاییندا‬ ‫جیاكردنەوەیەكی راستەقینە دروست ببێت‪،‬‬ ‫كە دامــەزراوە گشتی یەكان (دەوڵەتی)‬ ‫خەسڵەتی ئایینیان نەبێت واتە سیاسەت‬ ‫و كرداریان لە هەر چەشنە گەرٍانەوەیەك‬ ‫بۆ ئایین و مەزهەبێكی دیاریكراو ب ‌ێ‬ ‫بــەری بێت‪.‬هەند ‌ێ كــەس حكوومەت لە‬ ‫باتی دەوڵەت یا بە پێچەوانەوە دەزانن و‬ ‫لە ئەنجامدا باس لە جیاكردنەوەی ئایین‬ ‫وحكوومەت دەكەن‪ .‬لە كاتێكدا حكوومەت‪1‬‬ ‫یا دەسەاڵتی جێبەجێكردن بەشێك لە‬ ‫دەوڵەت پێك دەهێنێ‌ و تەواوی دەوڵەت‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫كەرتی گشتی پێك دێت لە دەوڵەت و‬ ‫دامەزراوە گشتی یەكان وەك نەخۆشخانەكان‬ ‫و قوتابخانەكان و دامەزراوە دەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫دەوڵەتیش سنووردار ناكرێت بە دەسەاڵتی‬ ‫جێبەجێكردنەوە و دەسەاڵتی یاسادانان‬ ‫و دامـــــەزراوە دەوڵــەتــیــیــەكــانــی تریش‬ ‫دەكەونە ژێر دەسەاڵتدارییەتی گشتییەوە‪.‬‬ ‫جیاكردنەوەی ئایین و دەوڵەت لە الییسیتێ‬ ‫دا دەبێت لە ڕەگ و ڕیشەوە بێت‪ .‬ئەمە‬ ‫بەو مانایەیە كە لە یەك الوە‪ ،‬دەوڵەت‬ ‫هیچ ئایینێك بە فەرمی ناناس ‌ێ واتە لە‬ ‫دەستووردا هیچ ئایینێك ئەگەر ئایینی‬ ‫زۆرینەش بێت‪ ،‬وەك ئایینێكی فەرمی لێی‬ ‫ناڕوان ‌ێ و دانی پێدا نانێت؛ لە الیەكی تروە‬ ‫ئایینەكان بەهرەمەندن لە چاالكی ئازادانەو‬ ‫و دەوڵەتیش هیچ كۆنترۆڵیكی لە سەریان‬ ‫نییە‪ .‬هەم دەوڵەت بە تەواوی سەربەخۆیە‬ ‫لە ئایین و هەم ئایینیش لە دەوڵــەت‪.‬‬ ‫الییسیتێ ئایدۆلۆجیا نییە‪ .‬كەسانێك لە‬ ‫الییسیتێ ئایدۆلۆجیایەك بە پێی بنەمای‬ ‫عەقڵ و زانست و پێشكەوتن‪.....‬دروست‬ ‫دەكــەن لە كاتێكدا وا نییە‪ .‬الییسیتێ‬ ‫فەلسەفە و ڕێبازێكی نو ‌ێ نییە كە بیەو ‌ێ‬ ‫بــە البــردنــی ئایین جێگای بگرێتەوە‪.‬‬ ‫الییسیتێ جیهان بینی و مەزهەب و یا‬ ‫ئیمانێكی نو ‌ێ نییە‪ .‬پیرۆز نییە بەڵكو دژە‬ ‫پیرۆزییە‪ .‬لەم ڕووەوەیە كە كەسانێك باس‬ ‫لە چاكسازی الییسیتێ دەكەن لە ئەگەری‬ ‫الدانی و گۆڕانی بۆ ئایدۆلۆجیا یا ئایینێكی‬ ‫نو ‌ێ لە ((الییسیزە كردنی الییستە)) یا‬ ‫((الییسیتەی بێ‌ ئایدۆلۆجیا)) دەكەن كە‬ ‫لە حەقیقەتدا پارادۆكسێك زیاتر هیچ نییە‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ذمارة (‪ )257‬دوشةممة ‪2015/٧/27‬‬

‫دەستور لەنێوان دین و سێکیوالریزم دا‬ ‫ئیبراهیم مەالزادە‬ ‫دەستوور لەسادەترین پێناسەی‬ ‫دا‪ ،‬کۆمەڵێك بنەمای بنەڕەتین‪،‬‬ ‫پەیوەندیی نــێــوان حکومەت و‬ ‫دامــەزراوەکــان‪ ،‬هاواڵتیان و هێزە‬ ‫سیاسی و کۆمەاڵیەتییەکان بەگشتی‬ ‫و ماف و ئەرکەکانیان ڕێكدەخات‬ ‫یا دیاریدەکات‪ .‬دەستوور ژمارەیەك‬ ‫نـــاوی دیــکــەی هـــەن لــەوانــەش‬ ‫«پــەیــمــانــنــامــە»‪« ،‬سیمبۆڵە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان»‪« ،‬قانون»‪،‬‬ ‫بــۆتــەی قــانــونــەکــان‪ ،‬سیستمی‬ ‫قانونەکان»‪ ،‬و «بنەماکان» یا‬ ‫«بنەما گشتییەکان»‪ .‬بەپێی ئەو‬ ‫کۆدانە بێت دەستوور کاتەلۆکێکە‬ ‫بــۆ ڕێکخستنی پەیوەندییەکان‬ ‫و دیاریکردنی ئــەرک و مافەکان‬ ‫بە مەبەستی پێشگرتن لە فەوزا‬ ‫و پــاراســتــنــی ئـــاســـوودەیـــی و‬ ‫ئارامیی هاواڵتییان و نیشتمان‪.‬‬ ‫بــەمــەش دەبینین کــە دەســتــوور‬ ‫زۆربـــەی جـــاران دەقێکی گــۆڕاو‬ ‫و الستیکییە و لــە ساتێك و‬ ‫بارودۆخێکی تایبەتەوە بۆ ساتێك‬ ‫و بارودۆخێکی دی دەگــۆڕێــت‪.‬‬ ‫ئەو الیەنەش کە دەیگۆڕێت هەر‬ ‫هەمان ئەو الیەنەیە کە دایان ناوە‪.‬‬ ‫دەستوور سیفەتێکی کۆللێکتیڤی‬ ‫دامەزراوەیی هەیە‪ .‬لەخودی خۆیدا‬ ‫سیفەتێکی سێکوالری هەیە‪ ،‬بەو‬ ‫مانایەی کە مرۆڤەکان دای دەنێن و‬ ‫ژیانی خۆیان بەو جۆرە ڕێكدەخەن‪،‬‬ ‫بۆیە جۆرێك لە پەیمان و ڕێککەوتن‬ ‫لــەنــێــوان خــۆیــانــدا دەستنیشان‬ ‫دەکەن و پێیەوە پابەنددەبن‪.‬‬ ‫بــــەاڵم لــە دیـــوەکـــەی دیـــدا‪،‬‬ ‫دیـــن هــەڵــگــری ئـــەو کــۆمــەڵــە‬ ‫تێکستە مێژووییەن کە لەچاوی‬ ‫هەوادارانییەوە هێزێکی بااڵدەست‬ ‫نــاردوویــەتــی بۆ مرۆڤەکان‪ ،‬ئەو‬ ‫مرۆڤانەی کە ئەقڵیان سنووردارە‪،‬‬ ‫بەرژەوەندییەکانی خۆیان باش‬ ‫ناناسن‪ ،‬ئەرکی بەندایەتی خودایان‬ ‫لەسەر شانە و دەبێ بەپێی ئەو‬ ‫ئەرکە مل بۆ دەقەکان کەچبکەن‪،‬‬ ‫بە مەبەستی ڕێکخستنی پەیوەندیی‬ ‫نێوان خودا و خۆیان‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫نێوان خودی مرۆڤەکانیش لەنێو‬ ‫خــۆیــان دا‪ .‬لــێــرەدا دیــن زیاتر‬ ‫سیفەتێکی تاقانەی هەیە‪ ،‬واتە‬ ‫بەر لە هەر شتێك وابەستەبوونێکی‬ ‫تــاکــە کەسیی نــێــوان مـــرۆڤ و‬ ‫خودایە‪ ،‬بۆیە بەپێی زۆر دەقی ناو‬ ‫قورئان مرۆڤەکان ناچارنین پێڕەوی‬ ‫لەو دەقانە بکەن‪ ،‬لەوانەش «تۆ‬ ‫هەژموونت بەسەریاندا نیە»‪« ،‬تۆ‬ ‫زاڵ نیت بەسەریاندا»‪« ،‬دەتوانی‬ ‫تەنها خــۆت پابەندبکەیت» و‬ ‫«دینی خۆ و بۆ خۆ و‪ ،‬دینی خۆشم‬ ‫بۆ خۆم»‪ .‬ئەمانە هەمووی بەڵگەی‬ ‫ئەوەن کە سەپاندن بەزۆری کاری‬ ‫دین نییە‪ ،‬چونکە لەتێڕوانینی دیندا‬ ‫لەدوای مردن‪ ،‬ژیانەوە هەیە و تەنها‬ ‫خوداش مافی لێ پێچینەوەی هەیە‪.‬‬ ‫دوای ئـــەوەی دیــن لــە دەقــە‬ ‫ئەبستراکت یا موجەرەدەکانەوە‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ چیایەك لە تەفسیر‬ ‫و لێکدانەوە و هەڵسەنگاندن‪،‬‬ ‫چیدی مرۆڤەکان لەبەردەم دەقی‬ ‫پیرۆزدا نابن‪ ،‬بەڵکو لەبەرامبەر‬ ‫کۆمەڵێك تێڕوانینی جــیــاوازدا‬ ‫دەبن‪ ،‬کۆمەڵێك ڕاوبۆچوون لەسەر‬ ‫خودی دەقەکان و تەوزیفکردنیان‬ ‫لەپێناو ئەو ئامانجانەی کە خودی‬ ‫گروپەکان و پێکهاتە سیاسیی و‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان لەپێناو خۆیاندا‬ ‫بــەکــاری دێــنــن و مۆبیلیزەیان‬ ‫دەکــەن‪ .‬دەتوانین بە یەك وشە‬ ‫ئەو تێڕوانین و کەلەکەبوونەی فیکر‬ ‫و هــزری مرۆڤەکان لەسەر دەقە‬ ‫دینیەکان وەسفبکەین‪ ،‬ئەویش‬ ‫سێکوالریزمە‪ .‬واتە چیتر مرۆڤەکان‬

‫لــەبــەردەم دەقــی پــیــرۆزدا نین‪،‬‬ ‫چیدی ئەو پەیوەندییە شاقوڵییە‬ ‫یا ستوونییەی نێوان ســەرەوە و‬ ‫خوارەوە نابینرێت‪ ،‬بەڵکو هەموو‬ ‫ملمالنێکە دەکەوێتە نێوان تەفسیر‬ ‫و فیکر و لێکدانەوە جیاوازەکانەوە‪،‬‬ ‫دەکەوێتە نێوان هەوادارانی فیکرە‬ ‫جیاوازەکانی نــاو دەقــەکــانــەوە‪.‬‬ ‫لەوێدا «ئێوە لەکاروباری ژیانی‬ ‫خۆتان شارەزاترن»‪ ،‬دەبێتە ئەو‬ ‫ئەزموونەی کە خــودی پەیامبەر‬

‫تەواوەتی باوەڕیان بە قورئان هەیە‪،‬‬ ‫وەکو کۆمەڵە دەقێكی پیرۆز‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناتوانن لەنێوان خۆیاندا ڕێكبکەون‪.‬‬ ‫هۆکارەکەشی ئەوەیە کە ڕاستە‬ ‫ئـــەوان لــەســەر خــودی دەقــەکــان‬ ‫کۆکن‪ ،‬هــەردوو ال باوەڕیان وایە‬ ‫کە ئەم دەقە قورئانییانە پیرۆزن‪،‬‬ ‫لەالیەن خــوداوە هــاتــوون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تێڕوانینی جــیــاوازیــان لەسەر‬ ‫لێکدانەوەکانیاندا هەیە‪ ،‬هەر یەکە‬ ‫و لە سیاقێكەوە دەیان خوێنێتەوە‪،‬‬

‫یەکە و بەپێی تێڕوانینی خۆی وەها‬ ‫ڕووداوێــك شڕۆڤەدەکات‪ .‬هەیانە‬ ‫بێزی لە ڕووداوەکـــە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫هەیانە بە قسە سەرکۆنەی دەکات‪.‬‬ ‫هەیانە بە کردەوە دەیەوێت وابکات‬ ‫جارێکی دی وەها ڕووداوێك دووبارە‬ ‫نەبێتەوە‪ .‬هەشیانە دەست خۆشیی‬ ‫لێدەکات‪ .‬ئەمەش بەهەمان ئەو‬ ‫واقیعەی کە ئەمڕۆ لەناو هەرێمی‬ ‫کوردستان بــەرقــەرارە‪ .‬بەدەیان‬ ‫پێكهاتەی ئیسالمیی جیاوازمان‬

‫دەخــاتــە بـــەردەم بەرپرسیارێتی‬ ‫ژیانی ڕۆژانەی خەڵكەوە‪.‬‬ ‫پەیوەندیی نــێــوان مــرۆڤ و‬ ‫شتوومەکەکان‬ ‫کاتێك ئــەو لەڕوانگەیەکی‬ ‫مــرۆیــیــەوە بــۆچــوونــێــکــی خــۆی‬ ‫دەڵـــێ خــەڵــك وەکـــو دیـــن لێی‬ ‫وەردەگـــــرن‪ ،‬بـــەاڵم کاتێك کە‬ ‫ئەنجامەکە پێچەوانەی ئەو کارە‬ ‫پێشینە و ئەزموونیەی مرۆڤەکان‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬لەوێدا ئەو دین و دونیا‬ ‫لەیەکدی جیادەکاتەوە‪ ،‬لەوێدا‬ ‫سێکوالریزم زۆر بــە ئاشکرایی‬ ‫خــۆی تــەجــەلــادەکــات‪ .‬لــەوێــدا‬ ‫«ئێوە لەکاروباری ژیانی خۆتان‬ ‫شــارەزاتــرن»‪ ،‬یا باشتر دەزانــن‪،‬‬ ‫جڵەوی کاروباری ڕۆژانە لەدینەوە‬ ‫دەگــوازرێــتــەوە بۆ ئــەزمــوون‪ .‬لە‬ ‫موقەددەسەوە بۆ چەند دەقێکی‬ ‫نەرم و قابیلی لێكۆڵینەوە و گۆڕان‬ ‫و شڕۆڤەکردن‪ .‬لە چەند دەقێكی‬ ‫پەیوەست بە ئاسمانەوە بۆ چەند‬ ‫دەقێکی دونیایی سێکوالر‪.‬‬ ‫لــــێــــرەدا لـــــەبـــــەردەم دوو‬ ‫کۆنترادیکشن‪ ،‬یا دۆخی دژ بەیەك‬ ‫دا دەبین‪ .‬ئەویش ئــەو تێکستە‬ ‫دینییانەی کە جێبەجێکردنیان‬ ‫لە گروپێکەوە بۆ گروپێك‪ ،‬لە‬ ‫زانایەکەوە بۆ زانایەك‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫میللەتێکەوە بۆ میللەتێك دەگۆڕین‪،‬‬ ‫لــەالیــەك سیفەتی پیرۆزیان لێ‬ ‫دادەمــاڵــرێــت‪ ،‬دەبنە دەقگەلێك‬ ‫کە لەنێوان خودی هەوادارانی دا‬ ‫پێویستی بە سازانە‪ .‬ئەگەر نەتوانن‬ ‫لەسەر تێڕوانینەکاندا ڕێكبکەون‬ ‫خوێن دەڕژێـــت‪ .‬مێژوش پێمان‬ ‫دەڵێت مسوڵمانەکان لەسایەی‬ ‫دەیــەهــا دەقــی پــیــرۆزەوە نەیان‬ ‫توانی خوێنی یەکدی حەاڵڵ نەکەن‪،‬‬ ‫نەیان توانی بە هەزاران لەیەکدی‬ ‫نەکوژن‪ ،‬چونکە تێڕوانینیان بۆ‬ ‫ئــەو دەقانە جیاواز بــوو‪ .‬ئێستا‬ ‫دوو گەورەترین پێکهاتەی دینی کە‬ ‫سوننە و شیعەن و هەردوویان بە‬

‫تــەنــانــەت کــۆمــەڵــە ڕووداوێــكــی‬ ‫پێش خۆیان کاریگەری لەسەر‬ ‫شڕۆڤەکردنەکان هەیە‪ ،‬کۆمەڵە‬ ‫ڕووداوێك کە بواری گەڕانەوە دواوە‬ ‫و ڕاستکردنەوەی ڕووداوەکــانــی‬ ‫تێدا نییە و ناتوانن دەسکاری‬ ‫ئەو مێژووە بکەن‪ .‬ئیدی ڕووداوە‬ ‫مێژووییەکان دەکــەونــە بۆتەی‬ ‫جێگیر و بەقەد پیرۆزیی دەقەکان‪،‬‬ ‫پــیــرۆزدەبــن‪ .‬تێروانینەکانیش‬ ‫بەقەد پیرۆزی دەقەکان جێگیر‬ ‫و پــیــرۆزدەبــن‪ .‬بەڵکو کێشەکە‬ ‫ڕەهــەنــدی دەقەکانیشی بڕیوە‬ ‫و بەپیرۆزکردنی کەسەکانەوە‬ ‫بــەســتــراوەتــەوە‪ .‬شوێنکەوتوانی‬ ‫ئەمڕۆی دینێك چی لــەوە بکەن‬ ‫داخۆ (ئەبوبەکر) پێش تر بووە‬ ‫بە خەلیفە و عەلی نەبووە؟! ئایا‬ ‫ئــەو دوو کەسە وەکــو دەقەکان‬ ‫پیرۆزن؟ بێگومان نەخێر‪ .‬ئەی‬ ‫ناکرێت هەردوو ال‪ ،‬واز لەو گەمە‬ ‫سیاسییەی (‪ )١٤٠٠‬ســاڵ پێش‬ ‫ئێستا بێنن و نەئەویان یەکەم بێت‬ ‫و نەئەوی دیکەشیان دواهەمین‪.‬‬ ‫بێگومان ڕوداوێــکــە و ناتوانرێت‬ ‫بگەڕێنرێتەوە دواوە‪ ،‬ناشتوانرێت‬ ‫لـــەســـەری ڕێــكــکــەوتــن بــکــەن‪،‬‬ ‫چونکە الی هــەردوال ڕووداوەکــان‬ ‫پیرۆزێندراون‪ ،‬ئیدی چارە یا ئەو‪،‬‬ ‫یا ئەم‪ ،‬یا هیچیان‪.‬‬ ‫ئـــەگـــەر لـــە شــیــعــەو سوننە‬ ‫بگەڕێین‪ ،‬بێینە ناو خودی ئەهلی‬ ‫سوننە و ئەگەر تەنها دەقێكی وەکو‬ ‫دەستبڕین‪ ،‬کە لە قورئاندا هاتووە‪،‬‬ ‫ئــەگــەر لــە کــورتــە ڤیدیۆیەکدا‬ ‫جــێــبــەجــێــکــردنــی حوکمێکی‬ ‫دەستبڕین‪ ،‬کە یەکێکە لە حوکمە‬ ‫جێگیرەکانی ئیسالم‪ ،‬بخرێتە سەر‬ ‫تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانی ئینتەرنێت‪،‬‬ ‫چی ڕودەدات؟ لــێــرەدا بــاس لە‬ ‫نامسوڵمانەکان ناکەم‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫مسوڵمانە دیندارەکان و پابەندەکان‬ ‫بە بنەماکانی ئیسالم و پایەکانی‬ ‫ئیمان و ئیسالم‪ .‬بێگومان هەر‬

‫هــەن‪ ،‬هــەر لە سەلەفییەکانەوە‬ ‫بــەهــەمــوو بــاڵــەکــانــیــانــەوە‪ ،‬تا‬ ‫ئیسالمییە مــیــانــەڕەوەکــان‪ ،‬تا‬ ‫دەگــاتــە سۆفییەکان و یەکێتی‬ ‫وتارخوێنان و وەزارەتــی ئەوقاف‬ ‫و ناوەندە مەدەنییە دینییەکان‬ ‫و ڕاگەیاندنەکانیان‪ ،‬هەمویان‬ ‫بــەیــەکــەوە پــێــیــان دەگــوتــرێــت‬ ‫مسوڵمان‪ .‬کەسێکیش لەوانە مەگەر‬ ‫سەلەفییەکان هەندێك بوێرن لە بە‬ ‫کافرناسینی ئەوانی دی‪ ،‬ئەگینا‬ ‫کەم وایە یەکدی بە کافر بزانن‪،‬‬ ‫بــەاڵم زۆر کەمیش وایــە تەنانەت‬ ‫لــەســەر سەوابیتەکانیش یەك‬ ‫تێڕوانینی یەکسانیان هەبێت‪ .‬دەی‬ ‫ئەم هەموو جیاوازی و ناکۆکییە‬ ‫لــە دونیابینی بــۆ خــودی دەقــە‬ ‫دینییەکان‪ ،‬لەخۆیدا جۆرێکە لە‬ ‫سێکوالریزم‪.‬‬ ‫وەهم و هەڵەی گەورەی ئەوانەی‬ ‫دەیــانــەوێــت لــە دەســتــوورێــكــی‬ ‫ســێــکــوالردا بنوسرێت‪« ،‬نابێت‬ ‫هیچ دەقــێــك پێچەوانەی بنەما‬ ‫نەگۆڕەکانی ئیسالم بێت»‪ ،‬زوڵم‬ ‫هــەم لــە ئیسالم و هەمیش لە‬ ‫دەستوور دەکەن‪.‬‬ ‫زوڵـم لە ئیسالم دەکەن بەوەی‬ ‫کە ئەوان بنەما نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫دەخەنە چوارچێوەی دەقێكی گۆڕاو‬ ‫و سێکوالر‪ .‬لەالیەك پێچەوانەی‬ ‫ئەو ئایەتانەی کە خودا ڕێگا بە‬ ‫تەنانەت پەیامبەرەکەی نــادات‬ ‫هیچ شتێك بەسەر مرۆڤەکاندا‬ ‫بسەپێنێت‪ ،‬تۆ بە پێچەوانەی ئەو‬ ‫دەقانەی کە لەسەرەوە ئاماژەمان‬ ‫پێکرد‪ ،‬دەتەوێت سەپاندن بکەیت‬ ‫بە بنەمایەك کە لەخودی خۆیدا‬ ‫بنەمایەکی لـــەرزۆك و گــۆڕاوە‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە‪ ،‬پێچەوانەی ئەو‬ ‫واقیعەیە کە پێکهاتووە لە چەندین‬ ‫پێکهاتەی دینی و ئایدیۆلۆژی‬ ‫جیاوازەوە‪ .‬ئێمە لێرەدا لەبەردەم‬ ‫ماتماتیك نین بۆ ئەوەی بە زۆرینە و‬ ‫کەمینە لێکی بدەینەوە‪ .‬ئەگەر وەکو‬

‫حزبێکی مەدەنی ئیسالمییەکان‬ ‫باوەڕیان بە مافەکانی مرۆڤ هەیە‪،‬‬ ‫بە مافەکانی تاکەکانەوە لە مافی‬ ‫ئازادیی ڕادەربــڕیــنــەوە‪ ،‬تا مافی‬ ‫ئاینداری و بێ ئاینی‪ ،‬تا مافی ژیان‬ ‫و پاراستنی کەرامەتی مرۆڤەکان‪،‬‬ ‫ئەوا ناکرێت باوەڕیان بە سەپاندن‬ ‫هەبێت و ناشکرێت دەقــێــك لە‬ ‫دەستوردا هەبێت کە دەستەویەخە‬ ‫بێت لەگەڵ چەندین دەقــی دی‪.‬‬ ‫تاکەکان ئازادن خۆیان بە چییەوە‬ ‫پــابــەنــددەکــەن‪ ،‬بـــەاڵم لــەوەیــان‬ ‫ئازادنین کە هیچ دەقێك بەسەر‬ ‫ئەوانی دیدا بسەپێنن‪ .‬هەروەها‬ ‫زوڵــمــکــردنــیــش لــەدەســتــورێــکــی‬ ‫مەدەنی هــەر ئەوەیە کە تیایدا‬ ‫بنوسرێت «نابێ هیچ یاسایەك‬ ‫دژی بنەما نەگۆڕەکانی ئیسالم‬ ‫دەربچێت»‪ .‬لێرەدا ئێمە لەبەردەم‬ ‫چەند کێشەیەک دایــن‪ ،‬کێشەی‬ ‫یەکەم‪ :‬ئەو ترسەیە کە زۆرینەی‬ ‫خۆبەمسوڵمانزان هەیەتی‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەوان باوەڕیان وایە ‪ ٩٨٪‬ی خەڵك‬ ‫مسوڵمانە بــۆ لـــەوە دەترسیت‬ ‫سبەی ڕۆژ قانونێك لە پەرلەمان‬ ‫پەسەندبکرێت کە پێچەوانەی بنەما‬ ‫نەگۆڕەکانە؟ مەگەر نوێنەرانی ئەو‬ ‫‪ ٩٨٪‬نین لە پەرلەمان؟ دەبێ لە‬ ‫وەهــا هەڵومەرجێکدا‪ ،‬کەسێك‬ ‫هەبێت هێندە بوێربێت شتێك لە‬ ‫پەرلەمان دەربــکــات پێچەوانەی‬ ‫ویستی ‪ ٪٩٨‬بــێــت؟ بێگومان‬ ‫نەخێر‪ .‬جگە لەوەش ئەگەر ‪٪٩٨‬‬ ‫مسوڵمانن ئەی بۆ ئەو ئیسالمیانەی‬ ‫کە بەڕاست و چــەپ دەیانەوێت‬ ‫وەها دەقێك بسەپێنن‪ ،‬کەمینەن‬ ‫و تا ئەمڕۆش نەیانتوانیوە ببنە‬ ‫زۆرینەی پەرلەمان؟‬ ‫خۆ ئەگەر واش نەبێت و ‪٪٩٨‬‬ ‫مسوڵمان نەبن‪ ،‬دەی ئەوان زوڵـم‬ ‫لە خەڵكێك دەکەن کە کۆكنین‪،‬‬ ‫لەگەڵ لێکدانەوەی ئیسالمییەکان‪.‬‬ ‫کێشەیەکی دی ئەو بنەمایانەن کە‬ ‫ئەوان بە نەگۆڕ وەسفیان دەکەن‪،‬‬ ‫کامانەن ئــەو بنەما نەگۆڕانە‪.‬‬ ‫ئەگەر مەبەست الیەنی عەقیدە و‬ ‫بیروباوەڕی خەڵكە‪ ،‬یا پایەکانی‬ ‫ئیمان و ئیسالمە‪ ،‬ئەوا پرسێكی‬ ‫ویـــژدانـــی کــەســەکــانــە و کــەس‬ ‫ناتوانێت لەکۆمەڵگایەکی فرەیی‬ ‫وەکو هەرێمی کوردستاندا قانونێك‬ ‫بۆ نوێژ نەکردن یا ڕۆژونەگرتن‬ ‫دەربکات‪ .‬خەڵك بەبێ قانون ڕێز‬ ‫لە زۆریــنــەی خەڵك دەگرێت کە‬ ‫بەڕۆژوون‪ .‬کێشەکە لەو بنەمایانەدا‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵکو لە قانونەکان دایە‪،‬‬ ‫واتە لە بنەماکانی شەریعەت‪ .‬بەو‬ ‫مانایەش بێت ئــەوان دەیانەوێت‬ ‫هیچ شتێك پێچەوانەی شەریعەت‬ ‫نەبێت‪ .‬لەوێشدا‪ ،‬کۆتایی بە هەموو‬ ‫ئەو بنەما مرۆییانە دێت کە لەڕێی‬ ‫ئــەزمــوونــەوە کۆمەڵگاکان پێی‬ ‫گەیشتوون‪.‬‬ ‫دوا خاڵی ئەو نوسینەم پەیوەستە‬ ‫بە ڕێز‪ .‬ئایا زۆرینەی خەڵك بەبێ‬ ‫ئــەوەی لە دەستوریش ئاماژەی‬ ‫پێ بکرێت‪ ،‬ڕازییە بە بێڕێزیکردن‬ ‫بە ئیسالم و تەنانەت دینەکانی‬ ‫دیکەش؟ لــەوەاڵمــدا نەخێر‪ .‬خۆ‬ ‫ئەگەر لەناو هەزاران کەس یەکێك‬ ‫کارێکی سەرەڕۆیانە بکات‪ ،‬ئەوە‬ ‫بەکەس ڕێگری لێ ناکرێت‪ ،‬کە‬ ‫کراویشە و هیچیش لەو کەسانە‬ ‫نەکراوە‪ ،‬چونکە نەقانون و نەهیچ‬ ‫کەس دەستی بەوانە گەیشتووە؟‬ ‫کــەواتــە بــێــڵــن‪ ،‬بــا دەســتــور‬ ‫میکانیزمێك بێت‪ ،‬دوور لەهەموو‬ ‫ئایدیۆلۆژیا و پێناسەیەکی زۆرینە‬ ‫و کەمینە‪ .‬هــەمــوو هــاواڵتــیــان‬ ‫لەبەرامبەر قانوندا یەکسان بن و‬ ‫دەوڵـــەت شوێنەکوتوانی هەموو‬ ‫ئاین و بــیــروبــاوەڕە ئاسمانی و‬ ‫زەمینییەکان دەپارێزێت‪.‬‬

‫ئایا ئیسالم‬ ‫ئاینی ئاشتی نیە؟‬ ‫چاوپێكەوتنی‪ :‬رۆژنامەی بێڵد‬ ‫لەبــەر ئەوەی (ئانا هیرســی) ڕەخنەی لە ئیســام‬ ‫گرتوە‪ ،‬پێویســتە لەژیانی خۆی بترســێت‪ ،‬لە ئەوروپا‬ ‫بەشەو و ڕۆژ لەژێر چاودێریی پۆلیسدا بێت‪ .‬لە کتێبە‬ ‫نوێیەکــەی کــ ‌ه بەشــێوەیەکی سەرســامکەرانە ئــەوە‬ ‫ڕادەگەیەنێت کە (ئیســام ئاینی ئاشــتی نیە)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەڕێگەی گۆڕانکاری لەپرەنســیپە سەرەکییەکانییەوە‪،‬‬ ‫دەکرێت ئەو ئاینە ببێتە ئاینی ئاشتی‪.‬‬ ‫ڕۆژنامــەی (بێڵــد) دیدارێکــی لەگــەڵ ئــەو خانمە‬ ‫ڕەخنەگرە بەناوبانگە ڕێکخستوە‪ ،‬کە ڕەخنە لە ئیسالم‬ ‫دەگرێت‪ ،‬بەم شێوەیە دەدوێت‪:‬‬ ‫بیڵد‪ :‬ئێستا چۆنە کە بەڕێزتان دووبارە لە ئەوروپان؟‬ ‫ئانا هیرســی‪ :‬بەشــێوەیەکی ئاســایی من هەمیشە‬ ‫قەلەق بووم‪ ،‬بەاڵم ئەمجارە ئەم سەردانەیان جیاوازە‪،‬‬ ‫پێش ئێســتا پێویســت بوو هەموو هێزی خۆم لەسەر‬ ‫ئــەوە بەکاربهێنم بــۆ خەڵکی ڕونبکەمــەوە کە مانای‬ ‫چییە لە ژێر دەســەاڵتی شــەرعیەتدا بژیت؟ لەڕاستیدا‬ ‫ئــەوڕۆ بەهۆی داعش و بۆکۆحەرام و ئەلقائیدە هەموو‬ ‫خەڵــک دەزانێ کە ئەوە مانای چیە؟ هەموو کەســێک‬ ‫لەهەواڵەکانــدا ئەوە دەبینێت هەموو ڕۆژێ زۆر خەڵک‬ ‫دێنــە ســەر بیــروڕای من و پێم دەڵێن کە من لەســەر‬ ‫حەق بووم‪ .‬چەند ناخۆشە ئەوە‪ ،‬خۆزگە من هەڵەبام‪.‬‬ ‫بیڵــد‪ :‬لەگەڵ ئەوەشــدا دەتەوێ زیاتر لەســەر ئەو‬ ‫بابەتە قسەبکەی؟‬ ‫ئانــا هیرســی‪ :‬مــن هیوام دەخواســت کە ئیســام‬ ‫نوێکرابایەتــەوە‪ ،‬پێویســتی نەکردبــا ئێمــە قســەی‬ ‫لەسەربکەین‪ .‬بەاڵم ئێستاش زۆر خەڵک هەیە دەیەوێت‬ ‫ئیســام لە هەمــوو ڕەخنەیــەک بەدوربگرێت و داعش‬ ‫بەدروســتکراو بۆ سوککردنی ئیســام دادەنێت‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەبێت پشــتگیری بیروڕا جیاوازەکان بکەین‪ ،‬کە لەژێر‬ ‫ترســی لەدەســتدانی ژیاندان‪ ،‬ئەوانەی کە لە ڕاست و‬ ‫دروستی قورئان و حەدیس دەکۆڵنەوە‪.‬‬ ‫بێڵد‪ :‬تۆ نوســیوتە کە ئیســام ئاینی ئاشــتی نیە‪،‬‬ ‫بۆ؟‬ ‫ئانا هیرســی‪ :‬لــە کوێوە دەســتپێبکەم کتێبەکە لە‬ ‫(‪)٧‬ی کانوونی دووەم باڵودەکریتەوە‪ ،‬کە بەشێکی زۆر‬ ‫لەنوســەرانی ڕۆژنامەی «چارڵی ئیبدۆی فەڕەنســی»‬ ‫لەالیــەن هەندێــک موســڵمانی تیرۆریســتەوە کوژران‬ ‫کەدەیانــوت «اللــە اکبــر»‪ ،‬کەمێــک دواتــر چەنــدە‬ ‫موسڵمانێکی تیرۆریست‪ ،‬بۆ خەڵک کوشتن‪ ،‬پەالماری‬ ‫ســۆپەرمارکێتیکی جولەکەیــان دا‪ ،‬تەنها لەبەرئەوەی‬ ‫«جولەکە» بــوون‪ ،‬پێش چەند هەفتەیەک چەکدارانی‬ ‫تاڵیبان لە پاکستان (‪ )١٤٥‬کەسیان لە خوێندنگایەکدا‬ ‫کوشــت کــە (‪ )١٣٢‬منداڵ بــوون‪ ،‬ئیتر چــۆن مرۆڤ‬ ‫دەتوانێ بڵێت ئیسالم ئاینی ئاشتییە!؟‬ ‫بێڵــد‪ :‬بەاڵم تۆ هەر گەشــبینی و دەڵێیت‪ :‬دەکرێت‬ ‫ئیسالم ببێتە ئاینی ئاشتی؟‬ ‫ئانا هیرســی‪ :‬بۆ ئەوەی ئیســام بکرێــت بە ئاینی‬ ‫ئاشــتی پێویســتمان بە ئیســامێکی تازەیە کە تێیدا‬ ‫سیاســەت و ئاین لەیەکجیابکرێتــەوە‪ ،‬من ڕێز لە ئاین‬ ‫دەگرم و ڕێز لە مرۆڤی ئایندار دەگرم‪ ،‬بەاڵم قسە دژی‬ ‫ئیسالمی سیاسی دەکەم‪.‬‬ ‫بێڵد‪ :‬تۆ (‪ ٥‬پێنج) ڕێگات داناوە بۆ ئەوەی ئیسالم‬ ‫ڕیفۆرم بکرێت‪ ،‬یان ئەو پێنج شتە دەبێ بگۆڕدرێن؟‬ ‫ئانا هیرسی‪ :‬بەڵێ‪.‬‬ ‫یەکەمیان‪ :‬دەبێ بیــروڕای خەڵکی بەرامبەر قورئان‬ ‫بگۆڕدرێــت‪ ،‬ئەوان (موســڵمانەکان) وا هەڵســوکەوت‬ ‫لەگــەڵ ئــەو کتێبــە دەکــەن وەک ئــەوەی دواهەمین‬ ‫شــت بێت‪ .‬قورئان یاســای ژیان نیە‪ ،‬بەڵکو کتێبێکی‬ ‫مێژوییە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئیسالمییەکان خەڵکێکی زۆریان بۆ دینەکەی‬ ‫خۆیــان ڕاکێشــاوە‪ ،‬لەبەر ئــەوەی ئــەوان ئێمەیان وا‬ ‫فێرکردوە کە ئەم ژیانە هیچ نییە و ژیانی ڕاســتەقینە‬ ‫دوای مردن دەستپێدەکات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬یاســاکانی شەریعەت ئەو یاسایانە شمولین‬ ‫یــان دیکتاتۆریانــەن‪ ،‬هەمویــان چەســپاون‪ ،‬بەمانای‬ ‫ئــەوەی ناگۆڕدرێــن‪ ،‬ئــەو یاســایانە دەبــێ بخرێنــە‬ ‫مۆزەخانەوە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬وازهێنان لە ئەرکەکانی موســڵمان‪ ،‬وەک‪:‬‬ ‫ئەمرکــردن بەچاکە و نەهیکردن لــە خراپە‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫نابێــت موســڵمان هاوڕێیەتــی جولەکــە و بێدینەکان‬ ‫بکات! ئەمە گیانێکی نالێبوردەی شەرعیە‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬جیهادکردن (شــەڕی پیرۆز)‪ ،‬ئەو یاســایە‬ ‫دەبێت لەگەڵ بنەماکانی ئاشتیی دابڕێژرێتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪h t t p : / / w w w. b i l d . d e / p o l i t i k /‬‬ ‫‪a u s l a n d / i s l a m/ i n te rvi e w-mi t‬‬‫‪bild.html.40636876-ayaan-hirsi-ali‬‬ ‫و؛ لە ئەڵمانیەوە‪ :‬ڕێباز جەبار فرەج‬