577

‫پارلەمانی‬ ‫عیراق‪ ،‬پارلەمانی‬ ‫كوردستان ئیحراج‬ ‫دەكات‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )577‬دو شةممة ‪2016/8/29‬‬

‫«‬

‫یەكێتی بە ئەجێندایەكی نوێوە لەگەڵ‬ ‫پارتی كۆدەبێتەوە‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬ترسامن لە سیاسەتی نێونەتەوەیی هەیەو لەگەڵ پارتیدا باسی دەكەین‬ ‫توركیا رۆژئاوای كوردستان‬ ‫خوێناویی دەكات‬

‫و‬

‫چاودێر‪ -‬سلێمانی‪:‬‬ ‫دوای گەڕانەوەی وەفدی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لە بەغداد‬ ‫و هاتنەپێشی چەند گۆڕانكارییەكی نوێ لە عیراق و كوردستان و‬ ‫نــاوچــەكــەدا‪ ،‬بــڕیــارە یەكێتی بە ئەجێندایەكی نوێوە كۆبونەوە‬ ‫چاوەڕوانكراوەكەی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستاندا ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫دوێنێ‪ ،‬مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسیی یەكێتی‪ ،‬كە سەرۆكایەتیی وەفدی یەكێتی كرد بۆ بەغداد‪،‬‬ ‫لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسییدا ئەنجامی گفتوگۆ و دانوستانەكانی‬ ‫وەفدەكەی لەگەڵ الیەنە عیراقیەكان و باڵیۆزی چەند واڵتێكی زلهێز‬ ‫خستەروو كە تێیدا جەختی لە رێككەوتنی هەرێمی كوردستان لەگەڵ‬ ‫بەغداد كردەوەو ئەمەشی بە شاڕێگەی چارەسەركردنی كێشەی بودجەو‬ ‫موچەی هەرێم لەقەڵەم دا‪.‬‬ ‫هاوكات لــەبــارەی كێشە ناوخۆییەكانی هەرێمی كوردستان و‬ ‫دەستپێكردنەوەی كۆبونەوەی الیەنەكان‪ ،‬مەال بەختیار‪ ،‬ئاشكرایكرد‪،‬‬ ‫لەم چەند ڕۆژەدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆدەبینەوە‪ ،‬بڕیار دەدەین‬ ‫لەگەڵ پارتی چ ئەجێندایەكی تازەمان بۆ گفتوگۆ هەبێت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫كە ئێستا بەرچاومان ڕوونەو كێشەی پارێزگاری سلێمانی بەو شێوەیە‬ ‫چارەسەركراو ئەوەی هەڵەبجە لەگفتوگۆداین‌و لەبەغداد هاتوینەتەوەو‬ ‫بارودۆخەكە ڕوونە‌و سیاسەتی نێونەتەوەیی لەبەرچاومان ڕوونە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬راشیگەیاند‪ ،‬كە بەهۆی گۆڕانكارییە نوێیەكانی ناوچەكەوە‪،‬‬ ‫تــرس و نیگەرانیمان لەسەر سیاسەتی نێونەتەوەیی هەیە‪ ،‬لە‬ ‫كۆبونەوەكەشیاندا لەگەڵ پارتی لەو پرسەش دەكۆڵنەوە‪.‬‬ ‫هەر لەو كۆنگرە‪ ،‬رۆژنامەنوسییەدا‪ ،‬مەال بەختیار‪ ،‬جەختی لە‬ ‫پابەندبونی یەكێتی بە رێككەوتنەكەیان لەگەڵ بزوتنەوەی گۆڕاندا‬ ‫كـــردەوەو رایگەیاند‪ ،‬بەهۆی كێشەی پلەو پۆستەوە‪ ،‬یەكێتی‬ ‫پەیوەندییەكانی لەگەڵ گۆڕاندا ناگەڕێنێتەوە چوارگۆشەی یەكەم‪.‬‬

‫یەپەگەش‬ ‫بەرگریی‬

‫«‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫‪2‬‬

‫مەحوی‬

‫لە پێناو خوێندنەوەی چەند‬ ‫بەیتێكی‬

‫دا‬

‫خەسرەو مەحموود‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬

‫«‬

‫تێكەولێكەی‬ ‫توركیا‪ -‬روسیا‬

‫‪7‬‬

‫كۆنیاك و میزی حوشتر‬ ‫ێ توڕەیە؟‪-‬‬ ‫‪-‬خامنە فلۆرنساییەكە لەك ‌‬

‫ذمارة (‪ )577‬دو شةممة ‪2016/8/29‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەردۆگان‪ :‬بۆ جەژن دەبێت‬ ‫هاوپەیمانانمان قوربانییەكانیان‬ ‫لە جەرابلوس سەر ببڕن‬

‫توركیا لەخوێناویكردنی جەرابلوس بەردەوامەو‬ ‫هێزێكی نوێی كورد‪-‬یش بەرەو شارەکە بەڕێكەوتوە‬ ‫یەپەگە‪ :‬داعش جەرابلوسی بۆ توركیاو سوپای ئازادی سوریا جێهێشتووە تا دەستكەوتەكانی‬ ‫كوردانی رۆژئاوا لەبار بەرن‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬بابان‪:‬‬ ‫پاش ئەوەی میدیاكانی جیهان ئاماژەیان‬ ‫بۆ ئەوە كرد كە چوارشەممەی رابردوو داعش‬ ‫جەرابلوسی بۆ سوپای توركیا جێهێشتووەو‬ ‫سوپای ئازادی سوریاش وەك هاوپەیمانێكی‬ ‫نوێی توركیا لەخاكی توركیاوە هێنرانە ناو‬ ‫جەرابلوس‪ ،‬ئێستا ئێران‌و سوریا بێدەنگییان‬ ‫نواندوە‌و روسیاش نیگەرانییەكی سادەی‬ ‫نیشانداوە لەو كوشت‌و بڕەی ئێستا لەالیەن‬ ‫توركیاو سوپای ئازادی سوریاوە بەرامبەر‬ ‫دانیشتوانی ئەو شــارە سنورییە دەكرێت‬ ‫كە زۆربــەی دانیشتوانەكەی لەكورد پێك‬ ‫هاتوون‪.‬‬

‫بەپێی بەیاننامەیەكی یەپەگە‬ ‫هێرشەكانی سوپای توركیا بۆسەر‬ ‫سیستمی فیدراڵی رۆژئاڤا‪-‬باكوری سوریا‬ ‫زۆر بەربەرفراوان‌و مەترسیدارتر بووە‪ ،‬كە‬ ‫هەموو ئەمو مەترسی‌و بەرفراوانبوونەی‬ ‫دژ بەكوردانی رۆژئاوا‪ ،‬هاوكاتە لەگەڵ‬ ‫هێرشەكانی داعش بۆ سەر خۆرئاوای‬ ‫كوردستان‪ ..‬ئەمە لەكاتێكدایە كە‬ ‫دوێنێ ئەردۆگان رایگەیاند دەبێت بۆ‬ ‫جەژن هاوپەیمانانمان لە جەرابلوس‬ ‫قوربانییەكانیان سەر ببڕن‪.‬‬ ‫چـــوارشـــەمـــمـــەی‌ رابــــــــردووش‬ ‫ئــۆپــەراســیــۆنـی‌ (قەڵغانی‌ فـــورات)‬

‫لەالیەن چەكدارانی‌ سوپای‌ سوریای‌ سوریای ئــازاد‪ -‬هاوپەیمانی توركیا)‬ ‫ی بەماڵپەڕی یەنی شــەفــەق‪-‬ی نزیك‬ ‫ئازادی بەپاڵپشتی‌‌و بەشداری‌ هێزەكان ‌‬ ‫توركیا دەستیپێكرد‌و توانییان بەشێكی لەحكومەتی توركیای راگەیاندووە كە‬ ‫گــەورەی شــاری‌ جەرابلوس كۆنترۆڵ دوای رزگاركردنی جەرابلوس ئەوان‬ ‫بەرەو رۆژئاوا تاشارۆچكەی مارع كە ‪70‬‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫فــەرمــانــدەی كەتیبەی چــەكــدارە كیلۆمەتر دەبێت‌و هاوسنوری توركیایە‬ ‫تــوركــمــانــەكــانــی ســـەر بــەســوپــای پێشڕەوی دەكەن‌‬ ‫یــەپــەگــەش دەڵــێــت شكستیان‬ ‫ســوریــای ئــازادیــش دەڵــێــت ئامانج‬ ‫شارۆچكەی بەپەالمارەكانی داعش هێناوەو ‪108‬‬ ‫لەئۆپەراسیۆنەكانیان‬ ‫داعــشــیــان كــوشــتــووەو هــەروەهــا ‪8‬‬ ‫مەنبەجە‪.‬‬ ‫عەقید ئەحمەد عوسمان فەرماندەی ئۆتۆمبێلیان تێكشكاندووە كە ‪6‬یان‬ ‫كەتیبەی سوڵتان مــوراد (كەتیبەی بۆمب رێژكراو بوون‪ ..‬ئاماژە بۆ ئەوەش‬ ‫چەكدارە توركمانەكانی سەر بەسوپای دەكەن كە داعش جەرابولسی بۆ توركیاو‬

‫سوپای ئازادی سوریا جێهێشتووە تا‬ ‫دەستكەوتەكانی كوردانی رۆژئاوا لەبار‬ ‫بەرن‪.‬‬ ‫هــاوكــات دوێنێ هێزێكی تایبەتی‬ ‫نوێی كورد‪-‬یش بەناوی ( كەتیبەكانی‬ ‫خۆری باكور) بەرەو شاری جەرابلوس‬ ‫كەوتەڕێ بۆ ڕزگاركردن‌و بەرگری كردن‬ ‫لەشارەكە‪ .‬هێزەكانی كەتیبەی خۆری‬ ‫باكور لەچوارچێوەی سوپای ئازادی‬ ‫سوریا جەنگاون‌و كــردوە پێشتریش‬ ‫شــەهــیــد ئــەبــو لــەیــا (فــەیــســەڵ)‬ ‫فەرماندەیی دەكــرد‌و ئێستاش بوەتە‬ ‫بەشێك لەهێزەكانی سوریای دیموكرات‪.‬‬

‫لــەزۆریــنــەی شــەڕەكــانــی رۆژئــــاوای‬ ‫كوردستان بەشداریان كردوە‌و لەهەردو‬ ‫پڕۆسەی گەورەی ئازادكردنی كۆبانێ‌و‬ ‫مەنبەج بەشدارییان كــردوە‌و ئێستا‬ ‫بەرەو شاری جەرابلوس كەوتونەتە رێ‪.‬‬ ‫لە راگەیاندراوەكەدا كەتیبەكانی خۆری‬ ‫باكور هاتووە «لــەدوای هێرشەكانی‬ ‫سوپای توركیا‌و شوێنكەوتوەكانی‬ ‫بۆسەر خوشك‌و برایانمان لەشاری‬ ‫جەرابلوس‌و ناوچەكانی دوروبەری ئێمە‬ ‫بڕیارماندا كە بەرەو شاری جەرابلوس‬ ‫بەڕێ بكەوین‪.‬‬

‫سەڕەڕای شەڕی داعش‪ ،‬بەغداد شەڕی گەندەڵیش دەكات‬

‫پارلەمانی عیراق‪ ،‬پارلەمانی كوردستان ئیحراج دەكات‬ ‫پارلەمانتارێكی كوردستان‪ :‬حكومڕانی لەكوردستان بەو جۆرەیە‪ ،‬بەرژەوەندیی حزب باڵی كێشاوە بەسەر هەمو دامەزراوەكان بەپارلەمانیشەوە‬ ‫پارلەمانتارێكی عیراق‪ :‬حكومەتی هەرێم بەهەڵە كوشندەكانیدا نەچێتەوە بەهیچ شوێنێك بەراورد ناكرێت‬

‫«‬ ‫«‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئەگەرچی دۆخــی سیاسی‌و ئابوری‬ ‫هــەرێــمــی ك ــوردس ــت ــان‌و نـــاوەنـــد زۆر‬ ‫لەیەكترەوە نزیكن‪ ،‬بەاڵم هێشتا سەرباری‬ ‫هەڕەشە سیاسی‌و ئەمنی‌و ئابورییەكان‌و‬ ‫شەڕی داعش پارلەمانی عیراق چاالكانەتر‬ ‫كارەكانی رادەپەڕێنێت‌و وەزیر بانگدەكات‌و‬ ‫متمانەشی لێوەردەگرێتەوە‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫سوپا لە شەڕدایە لەگەڵ داعش‪ ،‬متمانە‬ ‫لەوەزیری بەرگری وەردەگیرێتەوە‪ ،‬كەچی‬ ‫لەهەرێمی كوردستان بەبیانوی شەڕی‬ ‫داعــشــەوە‪ ،‬ســەرۆكــی هــەرێــم وادەك ــەی‬ ‫تەواوبوە‌و پارلەمان‌و حكومەت پەكخراون‪.‬‬ ‫نوێنەرێكی كوردیش لەبەغدا‪ ،‬دەڵێت «هەتا‬ ‫حكومەتی هەرێم بەخۆیدا نەچێتەوەو‬ ‫هەڵە كوشندە ئیدارییەكانی چاك نەكات‪،‬‬ ‫ناتواندرێت بـــەراورد لەنێوان هەرێم‌و‬ ‫بەغدادا بكرێت»‪ .‬ئەندامێكی پارلەمانی‬ ‫كوردستانیش نــایــشــارێــتــەوە لـــەدوای‬

‫كاركراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫كــاریــان هــەمــواركــردنــەوەی پــەیــڕەوی‬ ‫ناوخۆیی پارلەمان دەبێت‪ ،‬تا بتوانن‬ ‫بەئاسانی وەزیــرەكــان بانگهێشتبكرێن‌و‬ ‫متمانەشیان لێوەربگیرێتەوە‪.‬‬ ‫جیاوازی پارلەمانی عیراق‌و هەرێم‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬پارلەمانتارێكی كورد‬ ‫لەبەغدا‪ ،‬بە(چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬هەردو‬ ‫پارلەمانی عــیــراق‌و هەرێم كە لەالیەن‬ ‫گەلەوە هەڵبژێردراون‪ ،‬لەروی ئەو بنەما‬ ‫ستراتیژیانەی دەوڵەتی پێ بەڕێوەدەبرێت‪،‬‬ ‫جــیــاوازی لەنێوانیاندا هەیە‪ ،‬لەبەغدا‬ ‫تاوەكو ئێستا تەوافقی سیاسی هەیە‪،‬‬ ‫هەرچەندە هەوڵیش هەیە بۆ لەباربردنی‪،‬‬ ‫بـــەاڵم تائێستا نــەتــوانــراوە تــەواف ـق‌و‬ ‫ئیرادەی گشتی پەكبخرێت‪ ،‬بەڵكو هێشتا‬ ‫ئیرادەی گشتی هاوسەنگی كارەكانی ناو‬ ‫پارلەمان‌و بەشێك لەجومگەكانی عیراقە‪،‬‬

‫كاركردن لەهەردو ئیدارەكەدا زۆر لەیەكتر‬ ‫جیاوازن‪ ،‬حكومەتی هەرێم ئەگەر بەخۆیدا‬ ‫نــەچــێــتــەوەو هــەڵــە كوشندەكانی كە‬ ‫لەروی ئیدارییەوە بەخۆكوشتنی ئیداری‬ ‫ناودەبرێت چارەسەرنەكات‪ ،‬ناتوانرێت نە‬ ‫لەگەڵ پارلەمانی عیراق‌و هیچ شوێنێكی‬ ‫تریشدا بەراورد بكرێن‪.‬‬

‫لەبەرئەوەی تاوەكو پارلەمان بمێنێت‌و‬ ‫زیاتر دەوڵەت دروستدەبێت‌و بەردەوامی‬ ‫دەبێت بەتایبەتی ئەگەر پارلەمان لەهەوڵی‬ ‫ئەوەدابێت خۆی كارابكات‪.‬‬ ‫مەال قادر محەمەد‪ ،‬وتیشی «لەهەرێمی‬ ‫كــوردســتــان فەرهەنگی بەڕێوەبردنی‬ ‫كارەكان بەجۆرێكی ترە تەنیا لەدەستی‬ ‫چەند كەسانێكی دەسەاڵتدار كۆنتڕۆڵكراوە‬ ‫ئەو كارە لەخزمەتی خەڵك‌و بەڕێوەبردن‌و‬ ‫«پارلەمانی كوردستان خەمی خەڵكی‬ ‫گەشەكردنی كۆمەڵگا نییە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫نەبوە»‬ ‫كەسانێك بەرژەوەندیان لــەوەدایــە بەو‬ ‫هـــاوكـــات ئــەنــدامــێــكــی پــارلــەمــانــی‬ ‫شێوەیە لەپێناوی هەندێ دەستكەوتدا كوردستان‪ ،‬بۆ (چاودێر) وتی «راستە‬ ‫مــاددی بێت یان هەر شتی تر ئەوەیان ماوەی ‪ 25‬ساڵە لەهەرێمی كوردستاندا‬ ‫پێباشە‪ ،‬بەاڵم سەرئەنجام لەسەرخۆیان كـــاری حكومڕانی دەكــەیــن‌و خــاوەنــی‬ ‫تــــەواو دەبــێــت‪ ،‬چــونــكــە داهــاتــویــان پارلەمانێكین‌و لــەمــاوەی خولە یەك‬ ‫جێگرنابێت‌و ناتوانن ئیدارەیەكی گونجاو لەدوایەكەكانی پێشودا كاری جدی كراوە‬ ‫بۆ واڵت هەبێت‪ ،‬دواجار ئیدارەكە شڵەژاو لەسەر یاساو چاودێرێكردنی كارەكانی‬ ‫دەبێت»‪.‬‬ ‫حكومەت‪ ،‬بەاڵم بەو شێوازە نەبوە كە‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬فەرهەنگی ژیان‌و خەمی خەڵك ئەولەیەتی یەكەمی‬

‫بێت‪ ،‬ئــەوەش دەگەڕێتەوە بۆ شێوازی‬ ‫حكومڕانی لەكوردستان بەو جۆرەیە كە‬ ‫بــەرژەوەنــدی حزب باڵیكێشاوە بەسەر‬ ‫هەمو دامەزراوەكان بەپارلەمانیشەوە»‪.‬‬ ‫تـــەالر لــەتــیــف‪ ،‬راشــیــگــەیــانــد‪ :‬وەك‬ ‫چــۆن بینیمان بــەهــۆی ب ــەرژەوەن ــدی‬ ‫حزبی پارتی دیموكراتی كوردستان‪،‬‬ ‫پارلەمانی كوردستانی زیاتر لە‪ 10‬مانگە‬ ‫پــەكــخــراوە‪ ،‬بــۆیــە جــیــاوازیــیــەكــی زۆر‬ ‫لەنێوان پارلەمانی عیراق‌و هەرێمدا هەیە‪،‬‬ ‫هەرچەندە لەبەغدا چەندین كێشە هەیەو‬ ‫لەئێستاشدا گەورەترین كێشەی ئەمنیان‬ ‫هەیە زیاتر روبـــەڕوی ئــەوان بۆتەوە‪،‬‬ ‫ئــەوەتــا وەزی ــری بــەرگــری لەكارخراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوان زیاتر تەركیزیان خستەسەر‬ ‫پاراستنی بەرژەوەندییە بااڵكانی خەڵك‪،‬‬ ‫ئــەوەی لەحكومەتی هەرێمی دەبینی‬ ‫تەنیا قسەكردنە لــەســەر نەهێشتنی‬ ‫گەندەڵییەكان تەنیا دروشمەو نەچۆتە‬

‫چوارچێوەی كاركردنەوەو هەنگاوەكانی بۆ‬ ‫ئەوەبو پارلەمانی لەكارخست‪ .‬بۆ ئێستاو‬ ‫داهاتوش بەو شێوەیە كاردەكات‪.‬‬ ‫لــەبــارەی ئـــەوەی ئــەگــەر پارلەمانی‬ ‫كوردستان لەداهاتودا كاراكرایەوە ئێوە‬ ‫چۆن دەتوانن وەزیرەكان بانگهێشتبكەن‬ ‫تەنانەت متمانەیان لێوەربگیرێتەوە‪ ،‬ناوبراو‬ ‫رونیكردەوە‪ ،‬ئەگەر پارلەمانی كوردستان‬ ‫كاراكرایەوەو رێگرییە حزبییەكان نەمێنن‬ ‫لەگەڵ رێگری یاسایی كە پەیڕەوی ناوخۆی‬ ‫پارلەمانە بۆ بانگهێشتكردنی وەزیرو متمانە‬ ‫لێوەگرتنەوەی پێویستمان بەدەنگی زۆرە‬ ‫پیشتر كارمان لەسەر هەمواركردنەوە كرد‬ ‫بۆ البردنی وەزیرەكان ژمارەیەكی زۆرمان‬ ‫پێویست نەبێت‪ ،‬ئەو كاتە بەدڵنیاییەوە‬ ‫كاری یەكەمان هەمواركردنەوەی پەیڕەوی‬ ‫نــاوخــۆو ئــەو مــادەیــەی دەبێت تاوەكو‬ ‫بتوانین پارلەمانێكی كــارا بێت لەگەڵ‬ ‫خەڵكدا‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )577‬دو شةممة ‪2016/8/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫«‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬ ‫بەئەجێندای نوێوە لەگەڵ پارتیدا كۆدەبینەوە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لــێــپــرســراوی دەســتــەی كــارگــێــڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی‬ ‫كوردستان ئاشكرای كرد‪ ،‬بەمنزیكانە‬ ‫بەئەجێندایەكی نوێوە لەگەڵ پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستاندا كۆدەبنەوە‪ .‬مەال‬ ‫بەختیار ئێوارەی دوێنێ ‪2016/8/28‬‬ ‫لەبارەگای مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫لــەشــاری سلێمانی لەكۆنگرەیەكی‬ ‫ڕۆژنامەوانیدا ئەنجامی سەردانی وەفدی‬ ‫یەكێتی بۆ بەغداد خستەڕوو‪ ،‬كە تێیدا‬ ‫تیشكی خستەسەر دوایین گۆڕانكاری‌و‬ ‫پێشهاتەكانی كــوردســتــان‌و عــیــراق‌و‬ ‫ناوچەكە‪.‬‬

‫بێ ڕێككەوتن لەگەڵ گۆڕان‌و الیەنەكانی دیكە پۆستی سەرۆكی‬ ‫پەرلەمان وەرناگرین‬ ‫لەئێستادا ڕێككەوتن لەگەڵ بەغداد كێشەی بودجە‌و موچەی ئێمە‬ ‫ئاسانتر چارەسەر دەكات‬

‫قسەمان كــردووەو باسمان لەوەكردووە‬ ‫لەساڵی ‪1982‬وە‪ ،‬یەكێتی لەگەڵ مافی‬ ‫چــارەی خۆنوسیندایە‪ ،‬بــەاڵم لەگەڵ‬ ‫وادەكەیدا تێبینی هەیە‪ ،‬الی خۆشیەوە‬ ‫عــەبــادی الری نــەبــووە‪ ،‬بــەاڵم داوای‬ ‫كردووە‪ ،‬هەر شتێكمان هەبێت لەبەغداد‬ ‫باسی بكەین‪ ،‬نەك لەمیدیاكانەوە هەڕەشە‬ ‫بكەن‪ ،‬ئێمەش جەختمان كردەوە دەبێت‬ ‫ئەو پرسە لەوێ باسبكرێت‪ ،‬بەغدادش‬ ‫نزیكترین دراوسێ دەبێت»‪.‬‬ ‫سەبارەت بەچارەسەركردنی كێشەكانی‬ ‫هەرێم‌و بەغداد مەال بەختیار رایگەیاند‪،‬‬ ‫لەئێستادا حكومەتی عیراق لەسەرەتای‬ ‫ســەرهــەڵــدانــی داعــــش‪ ،‬بــەهــێــزتــرەو‬

‫پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫لەبارەی چارەسەركردن‌و كاراكردنەوەی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان‌و پێشنیازی پارتی‬ ‫بۆ ئــەوەی پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‬ ‫بدرێتە یەكێتی مــەال بەختیار وتی‬ ‫«ئــەم بابەتە دەمێكە لەگەڵ ئێمەو‬ ‫پارتی گفتوگۆی لەسەر دەكرێت‪ ،‬پارتی‬ ‫ئەم قسەیەی هەیەو لەناو ئێمەش ئەم‬ ‫بابەتە بەجددی بۆ وتوێژ وەرگیراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم مەحاڵە بەبێ ئەوەی لەگەڵ گۆڕان‬ ‫بگەینە ئەنجام ئەمە بكەین‪ ،‬چونكە‬ ‫لەگەڵ گۆڕان تازە رێككەوتنمان كردووەو‬ ‫نامانەوێت بەهیچ هۆیەكەوە بەتایبەت‬ ‫بەهۆی پلەو پــایــەوە بگەڕێینەوە بۆ‬

‫بە هەموو الیەكمان وتوە‬ ‫ریفراندۆم مافی خۆمانەو هەر‬ ‫دەیكەین‬

‫«‬

‫هەفتانەش سەركەوتن بەدەستدەهێنێت‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئامادەی وتووێژە لەگەڵ‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئەمەش ئــەوەی‬ ‫تێدا دەبینرێت‪ ،‬ویستی چارەسەری بۆ‬ ‫كێشەكان هەیە بۆیە نابێت بەگومانەوە‬ ‫بچینە بەغداد‪.‬‬ ‫ڕونــیــشــیــكــردەوە‪ ،‬ئــەگــەر هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان لـــەدوای چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی نێوخۆی بەیەكگرتوویی بچێتە‬ ‫وتــووێــژەوە‪ ،‬بــەغــداد باشتر گوێی بۆ‬ ‫رادەگرێت‪.‬‬

‫چوارگۆشەی یەكەم لەگەڵیان‪ ،‬پلەو پایە‬ ‫ئەوە ناهێنێت‪ ،‬بەڵكو دەستەبەركردنی‬ ‫چــارەنــوســی میللەت‌و دیموكراسی‌و‬ ‫نوسینی دەســتــور‌و جێبەجێكردنی‬ ‫دەستور لەعیراق دەیهێنێت پێدابگرین‪،‬‬ ‫نەك پلەو پایە‪ ،‬لەگەڵ برایانی پارتی‬ ‫دوای ئــەوەی پەرلەمانی كوردستان‬ ‫پەكخراو ئەو دۆخە دروستبوو‪ ،‬سەرۆك‬ ‫وەزیــران‌و ‪ 11‬وەزیرمان دەدرایــە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێمان خۆشنەبوو‪ ،‬بەسوپاسەوە بەئێمە‬ ‫دەدرا‪ ،‬بەاڵم ئێمە وتمان ئەمە كێشەكە‬

‫چارەسەر ناكات‪ ،‬بەڵكو دۆخەكە خراپتر‬ ‫دەكات‪ ،‬تاكو ئێستاش سوورین لەسەری‪،‬‬ ‫ئەگەر سەرۆكی پەرلەمان بدرێتە ئێمە‬ ‫پێویستە بەرێككەوتن بێت لەگەڵ هەموو‬ ‫الیەنەكان بەتایبەت لەگەڵ بزوتنەوەی‬ ‫گــۆڕان‪ ،‬هەر مەسئولیەتێك كێشەكانی‬ ‫ئێستای هەرێم چارەسەر بكات‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەچینە ژێرباری قورسبێت یان قورس‬ ‫نەبێت‪ ،‬بەاڵم كێشەكان چارەسەر بكات‬ ‫نەك كێشەكان ئاڵۆزتر بكات»‪.‬‬

‫ڕاوێژكارەكانی نەوت‌و دارایی لەكوردستان‬ ‫كە لەبەردەم مەكتەبی سیاسی یەكێتین‬ ‫پێمان دەڵێت‪ ،‬دۆخی فرۆشتنی نەوت‌و‬ ‫دۆخی نرخی نەوت‌و دۆخی درایی عیراق‬ ‫لەم ئاستەبێت‪ ،‬پێیانوایە لەمەدای بینینی‬ ‫نرخی نەوت بەرز دەبێتەوە‌و نزم دەبێتەوەو‬ ‫نرخی دراو بەمشێوەیە بمێنێ‪ ،‬باشترین‬ ‫چــارەســەر ئــەوەیــە بچین گفتوگۆیەكی‬ ‫مەسئوالنە لەسەر نــەوت‌و غاز بكەین‌و‬

‫«‬

‫پرسی ڕیفراندۆم‬ ‫ئەو بەپرسە بااڵیەی یەكێتی جارێكی‬ ‫دیكە جەختی لــەوەكــردەوە‪ 28 ،‬واڵت‬ ‫لەگەڵ یەكپارچەیی خاكی عیراقدان‌و‬ ‫لەهەلومەرجی ئێستادا لەگەڵ ڕیفراندۆمدا‬ ‫نین‪ ،‬وەفدی ئەم واڵتانە لەگەڵ یەكێتی‌و‬ ‫پارتیشدا كۆبونەوە‪ ،‬بەاڵم پێمانوتوون‬ ‫ریفراندۆم مافی كوردەو هەر دەیكەن‪.‬‬ ‫هەر سەبارەت بەم پرسە‪ ،‬وتی» لەگەڵ‬ ‫عــەبــادی‌و حزبەكانی دیكەش لەسەر‬ ‫ریفراندۆم‌و یەكپارچەیی خاكی عیراق‬

‫«‬

‫كێشەكانی هەرێم‌و بەغداد‬ ‫لەبەشێكی دیكەی قسەكانیدا‪ ،‬مەال‬ ‫بەختیار ئاماژەی بەچارەسەرنەكردنی‬ ‫كێشە‌و قەیرانەكانی هەرێمی كوردستان‌و‬ ‫عیراقیش كــرد‪ ،‬لەنمونەی پەرلەمانی‬ ‫كــوردســتــان‌و ســەرۆكــایــەتــی هــەرێ ـم‌و‬ ‫كێشەكانی لەگەڵ بــەغــداد‪ ،‬پێیوابوو‬ ‫هێشتنەوەی كێشەكان بــەم شێوەیە‬ ‫كێشەی دیكە بەدواخۆیدا دەهێنێت‪.‬‬ ‫هــەر ســەبــارەت بــەم پــرســە نــاوبــراو‬ ‫وتی «یەكێتی بەشێكە لەچارەسەر‌و‬ ‫هاوسەنگی لەهەرێمی كــوردســتــان‌و‬ ‫لەبەغدادیش»‪.‬‬ ‫لەبارەی سەردانی وەفدی بااڵی یەكێتی‬ ‫بۆ بەغداد‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی ڕونیكردەوە‪،‬‬ ‫بڕیاری یەكێتی الی مەكتەبی سیاسی‬ ‫ئەم حزبەیە بۆ سەردانی تاران‌و ئەنكەرە‌و‬ ‫بەغداد‌و هەر جێگەیەكی دیكە یەكێتی‬ ‫پرس بەهیچ الیەنێكی دیكە بۆ چون‌و‬ ‫هاتنەوە ناكات‪ ،‬چونی وەفدی یەكێتیش‬ ‫بۆ بەغداد لەسەر بانگهێشتی سەرۆك‬ ‫كۆمار بـــووە‌و‪ ،‬بــۆ پــارتـی‌و گــۆڕان و‬ ‫الیەنەكانی دیكەش بووە‪.‬‬

‫جێگیرنەبووەو كــاریــگــەری حزبەكانی‬ ‫بەسەرەوەیە‪ ،‬بۆیە لێپرسینەوە لەم كاتەدا‬ ‫بەگونجاو نــازانــرێــت‪ ،‬هــەر بۆیەش داوا‬ ‫لەپەرلەمانتارەكانی یەكێتی كراوە خۆیان‬ ‫لەم بابەتەوە نەگلێنن‪.‬‬

‫«‬

‫ئامانجی سەردانی وەفدی یەكێتی بۆ‬ ‫بەغداد‬ ‫مەال بەختیار لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كــوردســتــان لــەو كۆنگرە‬ ‫ڕۆژنــامــەوانــیــیــەدا ڕایــگــەیــانــد‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هیچ كاربەدەستێكی عیراقدا داواكــاری‬ ‫داراییمان بۆ یەكێتی نەبووە‪ ،‬بەڵكو ئێمە‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی باشوری‬ ‫كوردستان بەگشتی چویین بۆ بەغداد‪،‬‬ ‫كە بەغداد یەكێكە لەو پایتەختانەی كە‬ ‫پێویستە سەردانی بكرێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بە ڕێككەوتنە هەرێمییەكان‬ ‫دژی بـــەرژەوەنـــدیـــیـــەكـــانـــی كـــورد‬ ‫لــەنــاوچــەكــەدا‪ ،‬مــەال بەختیار وتی‬ ‫«لەوتووێژەكانماندا لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫حكومەتی عیراق‌و الیەنەكانی دیكەدا‪،‬‬ ‫جەختمان لــەوەكــردۆتــەوە‪ ،‬كە بەهیچ‬ ‫شێوەیەك هیچ الیەنێك نەبێتە بەشێك‬ ‫لەگفتوگۆو ڕێككەوتنی هەرێمی لەسەر‬ ‫حسابی كــورد‌و چارەنوسی‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لــەڕۆژئــاوای كوردستان‪ ،‬نابێت عیراق‬ ‫بچێتە هیچ هاوكێشەیەك لەدژی ئیرادەی‬ ‫كورد»‪.‬‬

‫بەهۆی كێشەی‬ ‫پلە و پۆستەوە‬ ‫لەگەڵ گۆڕان‬ ‫ناچینەوە‬ ‫چوارگۆشەی‬ ‫یەكەم‬

‫شەڕی رۆژئاوا‬ ‫سەبارەت بەكشانەوەی یەپەگە‪ ،‬لەمەنبج‬ ‫لەسەر خواستی ئەمریكا ناوبراو ئاماژەی‬ ‫بـــەوەدا‪ ،‬كــشــانــەوەی یەپەگە لەمەنبج‬ ‫هەنگاوێكی ژیــرانــە بــووە بــەوەی خۆی‬ ‫پاراستووە لەجەنگێكی هەرێمی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەدوری زانی لەدوای شەڕی داعش هێزی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستان لەناوچەكانی‬ ‫مــوس ـڵ‌و نــاوچــە جێناكۆكەكانی دیكە‬ ‫بكشێنەوە‪ ،‬بەو پێیەی ئەمە لەدەستوری‬ ‫عیراقدا هــەیــە‪ ،‬بــەاڵم بــۆ ســوریــا ئەمە‬ ‫جیاوازە‪.‬‬ ‫كۆبونەوەی یەكێتی‌و پارتی‬ ‫سەبارەت بەكۆبونەوەی یەكێتی‌و پارتی‬ ‫مەال بەختیار ئاشكرای كرد‪ ،‬لەم چەند ڕۆژەدا‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆدەبینەوە‪،‬‬ ‫بڕیار دەدەین لەگەڵ پارتی چ ئەجێندایەكی‬ ‫تازەمان بۆ گفتوگۆ هەبێت‪ ،‬بەتایبەت كە‬ ‫ئێستا بەرچاومان ڕوونەو كێشەی پارێزگاری‬ ‫سلێمانی بــەو شێوەیە چــارەســەركــراو‬ ‫ئەوەی هەڵەبجە لەگفتوگۆداین‌و لەبەغداد‬ ‫هــاتــویــنــەتــەوەو بــارودۆخــەكــە ڕوونـــە‌و‬ ‫سیاسەتی نێونەتەوەیی لەبەرچاومان‬ ‫ڕوونەو هەڵوێست‌و نیگەرانییەكانمان لەسەر‬ ‫سیاسەتی نێونەتەوەیی دەربڕیوە‪ ،‬لەسەر‬ ‫كۆی ئەمانەو لەبەر ڕۆشنایی ئەمانە لەگەڵ‬ ‫پارتی كۆدەبینەوە‪.‬‬

‫بە ئەمریكامان وت (كارێك‬ ‫مەكەن كە وا هەستبكەین‬ ‫هاوپەیمانەكانمان پشتمان‬ ‫تێدەكەن)‬

‫بژێوی خەڵك‬ ‫مــــــەال بـــەخـــتـــیـــار ســـــەبـــــارەت‬ ‫بــەچــارەســەركــردنــی قــەیــرانــی دارایـــی‌و‬ ‫بژێوی هاواڵتیان ئاشكرایكرد «بەغداد‬ ‫دەڵێت ئامادەین لەسەر بودجە‌و نەوت‌و‬ ‫غاز گفتوگۆ بكەین‌و چارەسەری بكەین‪،‬‬ ‫ئێمە داوامـــان لەعەبادی كــرد موچەی‬ ‫مانگێكی تەواو بداتە مامۆستایانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان بتوانێت ئەو موچەیەی دەیداتە لەگەڵ بەغداد رێكبكەوین‪ ،‬ئەمە كێشەی‬ ‫مەترسی رێكەوتنە هەرێمییەكان‬ ‫مامۆستایان بۆ موچەی فەرمانبەرانی دیكە بودجە‌و موچەی ئێمە ئاسانتر چارەسەر‬ ‫لەسەر كورد‬ ‫بەكاریبهێنێت‪ ،‬هەروەها مامۆستایانیش دەكــات‪ ،‬وەك لەوەی چاوەڕێبكەین ‪500‬‬ ‫هەر لەو كۆنگرە رۆژنامەنوسییەدا‪ ،‬مەال‬ ‫بەو موچە تــەواوە دەبوژێنەوە تاوەكو هەزار بەرمیل بگاتە ‪ 700‬هەزار بەرمیل‬ ‫حكومەت باقی كێشەكانیان چارەسەر نــەوت لــەم دۆخــەدا بڕواناكەم بتوانێت بەختیار‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬كە هەموو الیەنە‬ ‫دەكــات‪ ،‬من وام هەستكرد عەبادی بۆ لەو ئاستە چارەسەربكات كە لەسااڵنی عیراقی و نێودەوڵەتییەكانمان لەسەر‬ ‫داواكارییەكەمان پۆزەتیڤ بێت‌و وتی یەكەمی بودجە كە لەسەدا ‪ 17‬بەكەم‌و مەترسی رێككەوتنە هەرێمییەكان دژی‬ ‫كورد ئاگادار كردۆتەوە‪ ،‬لەنێویشیاندا‬ ‫(لێیدەكۆڵمەوە‪ ،‬ئەگەرچی لەدۆخێكی كەسرەكانیشەوە وەردەگیرا‪.‬‬ ‫باڵیۆزی ئەمەریكاو چین لەو مەترسیانە‬ ‫دارایی خراپداین‪ ،‬بەاڵم ئومێدەوارم بتوانم‬ ‫ئاگادار كراونەتەوە‪.‬‬ ‫بەئیجابی وەاڵمتان بدەمەوە)»‪.‬‬ ‫لێپرسینەوە لەوەزیرەكان‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاشكراشیكرد‪ ،‬بە باڵیۆزی‬ ‫هەر لەسەر پرسی بژێوی خەڵك‪ ،‬ناوبراو‪،‬‬ ‫دەربارەی بانگهێشتكردن‌و لێپرسینەوە‬ ‫رایگەیاند‪ ،‬بەڕاستی ڕای گشتی ئازاری لەوەزیرەكانی حكومەتی عیراق لەالیەن ئەمەریكای وتــوە‪ ،‬كارێك مەكەن كە‬ ‫هەیە‌و فشارەكە زۆرە لەسەریان‪ ،‬ئەوپەڕی پــەرلــەمــانــەوە م ــەال بــەخــتــیــار ئ ــەوەی وا هەست بكەین‪ ،‬هاوپەیمانەكانمان‬ ‫هەوڵدەدەین لەگەڵ پارتی‌و بەغداد گفتوگۆ خستەڕوو‪ ،‬لەدوای ئەو كارەساتەی بەسەر پشتمان تێدەكەن‪.‬‬ ‫بكەین‪ ،‬نایشارینەوە ئاخیر ڕاپۆرتەكانی پەرلەمانی عیراقدا هات تائێستا پەرلەمان‬

‫ذمارة (‪ )577‬دو شةممة ‪2016/8/29‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫مەال بەختیار لە دیداری گەرمەسێردا‪:‬‬

‫«‬

‫هەڵەیەكی گەورەیە پێمان وابێت تەعریب‬ ‫لە سەردەمی بەعس‪ ،‬یان دروستبونی دەوڵەتی عیراقەوە دەستی‬ ‫پێكردووە‪ ،‬نا‪ ..‬تەعریب لە هاتنی لەشكری ئیسالمەوە دەستپێدەكات‬ ‫رۆژی ‪22‬ی ئەم مانگە‪ ،‬بە ئامادەبوونی‬ ‫سیاسەتكارو روناكبیر مەال بەختیار‪ ،‬د‪.‬‬ ‫یوسف گ ــۆران‪ ،‬وەزی ــری خوێندنی بااڵو‬ ‫توێژینەوەی زانستی‪ ،‬سەرۆك‌و راگرایەتیی‬ ‫كۆلێژو مامۆستایانی زانكۆی گەرمیان‪،‬‬ ‫بەدروشمی (پەرەپێدان‌و ئاوەدانكردنەوەی‬ ‫نــاوچــەی گــەرمــەســێــر)‪ ،‬كۆلێژی زمــان‌و‬ ‫زانستە مرۆڤایەتییەكانی خانەقین؛ دیداری‬ ‫گەرمەسێری بەڕێوەبرد‪.‬‬ ‫لەودیدارەدا مەال بەختیار‪ ،‬لەسەر چەندین‬ ‫تـــەوەرەی مێژوویی و ئێستایی لەسەر‬ ‫ناوچەكەو رۆڵی لەشكركێشی‌و داگیركاری‌و‬ ‫هەوڵەكانی دوژمنانی كورد بۆ سڕینەوەو‬ ‫وێرانكردنی كولتورو زمــان‌و روناكبیریی‬ ‫گەرمەسێرو پاشان رۆڵی بەزۆر داسەپاندنی‬ ‫ئاینی ئیسالم‌و چەندین تەوەری گرنگی لەو‬ ‫بارەیەوە باس كرد‪.‬‬ ‫«چاودێر» بە گرنگی زانی دیدارەكەی‬ ‫مەال بەختیار وەك خۆی باڵو بكاتەوە‪..‬‬

‫«‬

‫ئەم كاتەتان باش‪..‬‬ ‫دەستخۆشیتان لــێــدەكــەیــن بــۆ ئەم‬ ‫دەستپێشخەرییە‪..‬‬ ‫دوێنێ لە زانكۆی گەرمیان‪ ،‬ئەمڕۆش‬ ‫لەكۆلێجی زانستە مرۆڤایەتییەكان لەخانەقین‪،‬‬ ‫دوو سیمینار‪ ،‬پانێڵ پێشكەشدەكرێت‪،‬‬ ‫ئەمە ئێستا بووەتە دیاردەیەك لە دیاردە‬ ‫جوانەكانی زانكۆو كۆلێژەكان‪ ،‬كە وەزارەتی‬ ‫خوێندنی بااڵ لەپارەوە ئەم نەخشەیەی زیاتر‬ ‫كێشاوە‪ ،‬نمرەشی لەسەر ئەم چاالكییانە‬ ‫داناوە‪ ،‬كە ئایا كۆلێژەكان دەتوانن كاری‬ ‫باشتر پێشكەش بكەن یان نا‪ ،‬ئومێدەوارم‬ ‫ئــەم هــەواڵنــە بــــەردەوام بـــن‌و‪ ،‬لینكی‬ ‫ئەم هەواڵنەش راستەوخۆ ببەسترێنەوە‬ ‫بەزانكۆكانی دنیا‪ ،‬پرۆفیسۆرەكانی دنیا‪،‬‬ ‫زاناو داناكانی دنیا‪ ،‬بەبەردەوامی زانست‌و‬ ‫زانیاری‌و ئەندێشەكان پێكەوە گرێ بدرێن‪،‬‬ ‫بۆ ئــەوەی كە شارستانیەتی مرۆڤایەتی‬ ‫پێشكەوتنی گەورەتر لەم واڵتەی ئێمەش‬ ‫بەخۆیەوە ببینێت‪.‬‬ ‫ئیشێكی قورسیان بۆمن داناوە‪ ،‬مێژوو‪،‬‬ ‫جــوگــرافــیــا‪ ،‬كلتور‪ ،‬زمـــان‌و سیاسەت‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا بەهۆی سەرقاڵیمەوە الپەڕەیەكم‬ ‫نەخوێندووەتەوە كە بتوانم شتێكی باشتان‬ ‫پێشكەش بكەم‪ ،‬ناچار دەبم پشت ببەستم‬ ‫بەپاشخانی خانەقینچیەتیەكەم‪ ،‬ئەوەی‬ ‫بیزانم‌و بەكورتی لێرە پێشكەشتانی دەكەم‪.‬‬ ‫پێموابێت مرۆڤ هەرچیەك بێت دانابڕێت‬ ‫لەو هەستەی كەلەكوێ لەدایكبووە‪ .‬زایگای‬ ‫كوێیەو لەچ ژینگەیەك پــەروەردە كراوە‌و‪،‬‬ ‫چــۆن پێگەیشتووە‪ ،‬ئەمە شتێكی زۆر‬ ‫زانستی‌و سروشتیشە مرۆڤ لەسەر رەگی‬ ‫خۆی روابێت‪ ،‬بۆ ئەوەی بتوانێت راستیەكان‬ ‫وەك خۆی بڵێت‪ ،‬بابەتی بیانڵێت‪.‬‬ ‫خانەقین شارێكی ئێجگار گرنگە‪،‬‬ ‫شارێكی الوەكی نییە؛ شارێك نییە بەزۆری‬ ‫زۆرداری‌و بەبڕیاری سیاسی دروستكرابێت‪،‬‬ ‫شارێك نییە بە سۆز‪ ،‬رێكەوت‪ ،‬هەڵكەوت‬ ‫دروستكرابێت‪ ،‬شارێكە رەگ‌و ریشەی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئیسالم‪ ،‬كە ئەمانەش‬ ‫بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەرێنەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ئەم شارە ببێتە شار‪ ،‬بەدرێژایی مێژوو شارو‬ ‫شارستانیەتی خۆی بپارێزێت‪ ،‬هەرە هۆ‬ ‫گرنگەكەی بێگومان جوگرافیایی ناوچەكەیە‪،‬‬ ‫یەكەم ئاوی تیایە‪ ،‬دووهەم باخ‌و باخەواتی‬ ‫تیایە‪ ،‬سێهەمیش هاوسنورە لەگەڵ یەكێك‬ ‫لەگەورەترین شارستانیەتەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫نــاوەڕاســت‪ ،‬كە ئێرانە؛ خۆشی لەنێوان‬ ‫شارستانیەتی ئێران‪ ،‬كــوردەواری‪ ،‬لەدوای‬ ‫تێچكوونی شارستانیەتی مادد‪ ،‬سەركەوتنی‬ ‫ئاشورییەكان لەبابل‌و ئەو ناوچانە‪ ،‬ئەم‬

‫ئەگەر دینی ئیسالم بەشێوەیەكی ئاسایی باڵوبوایەتەوە‪،‬‬ ‫حەقبوو؛ بەاڵم كەبەلەشكركێشی‌و كوشت‌و كوشتار‬ ‫باڵودەبێتەوە‪ ،‬بێگومان ئەم لەشكر‌و كوشتن‌و كوشتارە‪،‬‬ ‫هەر هێزێك بیكات‪ ،‬هەر دینێك بیكات‪ ،‬هەر‬ ‫مەزهەبێك بیكات‪ ،‬لەئەنجامدا؛ فەلسەفەی خۆی‪ ،‬عەقڵی‪،‬‬ ‫مەنتالیتیەتی خۆی‪ ،‬سیستمی خۆی دەسەپێنێت‪ ،‬یەكێكی‬ ‫تر لەناودەبات‪ ،‬یەكێكی تر تەفروتونا دەكات‬

‫شوێنە تاڕادەیەك دوورە دەست بووە‪ ،‬كەمتر‬ ‫دەستی وێرانی پێشگەیشتووە‪ ،‬واتە لەشەڕی‬ ‫شارستانیەتەكانی پێش زاییندا پێش هاتنی‬ ‫لەشكری ئیسالم‪ ،‬كەمتر لەشكرەكان‪ ،‬چۆن‬ ‫مەغۆل‪ ،‬ئەتاتورك‪ ،‬قەرەقۆینلۆ‪،‬دنیایان‬ ‫وێرانكردوە‪ ،‬جەنگیزخان هاتووەتە بەغداو‬ ‫وێرانی كردوە‪ ،‬بەاڵم خانەقین لەو كاتەدا‪،‬‬ ‫تاكە شارستانیەت‪ ،‬تاكە هەڵەمڕەو كە زوو‬ ‫دەستی پێگەیشتووەو ویستوویەتی داگیری‬ ‫بكات‪ ،‬ئێران بووە؛ ئێرانی حاخامەنیشیەكان‬ ‫بووە‪ ،‬لەسەردەمی كۆرش‪ ،‬لەسەردەمێكدا‬ ‫گەیشتنە سەرهەڵدانی قەڵەمڕەوی ئیسالمی؛‬ ‫قەڵەمڕەوی ئیسالمی یەكەم شوێن كە‬ ‫ویستی شارستانیەتی ئێرانی‪ ،‬نــەژادی‬ ‫كورد كۆنترۆڵ بكات‪ ،‬خانەقینە‪ ،‬یەكەم‬ ‫شوێن‪ ،‬یەكەمین شەڕگە كە هەڵیبژارد‪،‬‬ ‫وەكــــدەروازەی ســەرەتــای هەڵمەتەكانی‬ ‫قەڵەمڕەوی ئیسالمی‪ ،‬كە هەڵیبژارد وەكو‬ ‫ناوچەیەكی ژیۆپۆلۆتیكی گرنگ‪ ،‬خانەقین‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫ئەوە هەڵەیەكی گەورەیە مێژوونووسەكان‪،‬‬ ‫بەوانەی خۆشمانەوە‪،‬زۆرتریش مێژوونووسە‬ ‫ئیسالمییەكان‪ ،‬لــەنــاو مــێــژوونــووســە‬ ‫ئیسالمیەكانیش عەرەب‪،‬زۆرتر ئەو هەڵەیە‬ ‫دەكەن‪ ،‬وای دەنوێنن قادسییە‪ ،‬شەڕ بووە‬ ‫بۆ كۆنتڕۆڵكردنی فارس‪ ،‬یان شارستانیەتی‬ ‫فارس‪ ،‬بێگومان ئەوكاتە پێشكەوتووترین‬ ‫شارستانیەت لەناوچەكە‪ ،‬شارستانیەتی‬ ‫ئێرانی بووە؛ شارستانیەتی (پارس) بووە‪،‬‬ ‫ئەوكاتە پێیان نەوتووە فارس‪(،‬پارس)؛‬ ‫ئەو شارستانیەتە‪ ،‬یەكەم شارستانیەتە‬ ‫لەناوچەكە كــە توانیویەتی سیستمی‬ ‫ئیداریی بەڕێوەبردنی شارستانیەتەكە‬ ‫دەســتــەبــەر بــكــات‪ ،‬ئــیــدارەی هــەبــووە‪،‬‬ ‫یاسای هەبووە‪ ،‬لەسەر بنەمای فیدراڵیزم‬

‫لەهەندێ شوێن‪ ،‬و لەهەندێ شوێنییشدا‬ ‫كۆنفدراڵیش واڵتــەكــەی بــەڕێــوەبــردوە‌و‪،‬‬ ‫كەمتر‪ ،‬نامەیەك بەدەستنووسی سەردەمی‬ ‫كۆرش باڵوبووەتەوە ئەگەر مرۆڤ ئەو نامەیە‬ ‫دەخوێنێتەوە كەزیاتر لە دوو هەزار ساڵە‬ ‫باڵوبووەتەوە‪ ،‬مرۆڤ كە جەوهەری ئەو نامەیە‬ ‫دەخوێنێتەوە بۆ كوڕەكانی خۆی نوسیوە‪،‬‬ ‫دەزانــێــت ئــەم پاشایە لــەچ روانگەیەكی‬ ‫شارستانیەتیی ئەو سەردەمەوە‪ ،‬لەسەر لەناو‬ ‫چ كات‌و دۆخێكدا جیهانبینییەكی هەبووە بۆ‬ ‫بەڕێوەبردنی شارستانیەتی دێرینە‪ ،‬فارس‬ ‫گرنگ بــووە‪ ،‬بۆیە عــەرەب‪ ،‬قەڵەمڕەوی‬ ‫عــەرەب‪ ،‬بە دیاریكراویش عومەری كوڕی‬ ‫خەتاب‪ ،‬زۆر الی گرنگ بووە شارستانیەتی‬ ‫فارس بخاتە ژێر دەستی خۆی‪ ،‬زانیویەتی‬ ‫مەحاڵە شارستانیەتی فارس‪ ،‬واڵتی فارس‬ ‫بخاتە ژێر دەسەاڵتی خۆی‪ ،‬ئەگەر ناوچەی‬ ‫خانەقین داگیرنەكات‪ ،‬ناوچەی گەرمەسێر‬ ‫داگیرنەكات‪ ،‬دەروازەكە لێرەبووە‪ ،‬یەكەمین‬ ‫شەڕ لەنێوان عەرەب‌و ئێران‪ ،‬عەرەب شكا‪،‬‬ ‫لەشكری ئیسالم شكا‪ ،‬جەنگی یەرموك‬ ‫بەناوبانگە‪،‬وتەكەی عومەری كوڕی خەباب‪،‬‬ ‫بەناوبانگە؛ دەڵێت‪»:‬خوایە دیوارێك لەئاگر‬ ‫لەنێوان ئێمەو فارسدا بەرزبكەیتەوە»‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی دەرەقەتی نەهات‪ ،‬كەدواتریش‬ ‫دەرەقەتی نەهاتن‪ ،‬دانیشتن سەرلەنوێ‬ ‫بیریان كردەوە‪ ،‬كە ئایا ئەو قەڵەمڕەوە بەزۆر‬ ‫سەپێندراوەی ئیسالم كە ناوچەیەكی فراوان‪،‬‬ ‫هەموو دورگەی عەرەبی‪ ،‬گەیشتە فەڵەستین‪،‬‬ ‫گەیشتە شارستانیەتی ئارامیەكانی سوریاو‬ ‫لوبنان‪ ،‬وردە وردە بــەرەو سۆمەرییەكان‬ ‫هــات‪ ،‬وردە وردە پەرەیسەند‪ ،‬میسری‬ ‫داگیركرد‪ ،‬ئەم شارستانیەتە دەتوانێت‬ ‫بەڕێوەبچێت بەبێ ئــەوەی بتوانێت پشت‬ ‫بەزانستێك‪ ،‬پشت بە بنەمایەك لە بنەماكانی‬

‫چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ئــەم قەڵەمڕەوە‬ ‫فراوانە ببەستێت؟‪ ..‬ئەمە لەالیەك‪ ،‬لەالی‬ ‫خەالفەتی ســەردەمــی عــومــەر‪ ،‬بــوو بە‬ ‫بابەتێكی زۆر گرنگ‪ ،‬لەئەنجامدا وتوویان‪،‬‬ ‫مەحاڵە ئێمە بتوانین ئەم قەڵەمڕەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫دەسەاڵتە سەرەتا سەپێنراوە پەرەپێدراوە‬ ‫بپارێزرێت‪ ،‬ئەگەر بێت‌و شارستانیەتی فارس‬ ‫داگیرنەكەین‌و‪ ،‬سود لە دەستكەوتەكانی‬ ‫شارستانیەتەكانی‪ ،‬بە تایبەت دەستكەوتی‬ ‫چۆنیەتی بەڕێوەبردنی سیستم‪ ،‬ئەگەر ئێران‬ ‫اگیر نەكەین‪ ،‬هاتن چیانكرد بۆ ئەوەی‬ ‫ئەمە بكەن بتوانن لە خانەقین سەركەوتن‬ ‫بەدەستبهێنن‪ ،‬ســورەتــی (ئەنفال)یان‬ ‫وردكردەوە‪ ،‬بۆئەوەی لەشكرێك كۆبكەنەوە‌و‬ ‫سەركەوتن بەدەستبهێنن‪ ،‬جاڕیاندا كە‬ ‫موشركین‌و ئەعراب هەموویان بێن بۆ‬ ‫ناو سوپای ئیسالم‪ ،‬سوپایەكی ئێجگار‬ ‫گەورە دروست بكەن‪ ،‬سەر بۆ خەالفەت‪،‬‬ ‫ماڵ بۆ جەنگاوەر‪ ،‬كردیشیان‪ ،‬هــەزاران‬ ‫هەزار كەسیان لەموشركین‌و ئەعراب كە‬ ‫ئەوكاتە نەبوون بە موسڵمان‪ ،‬بەپێدانی‬ ‫بەڵێنی ئەوەی هەرچی دەستكەوت‪ ،‬غەنیمە‬ ‫هەیە بۆ ئێوەیە‪ ،‬وەرن كۆببنەوە ئێمە‬ ‫دەتوانین كە سەركەوتن بەسەر فارس‬ ‫هات‪ ،‬دەستكەوتێكی زۆرتــان هەبێ‌و لەم‬ ‫بەدبەختی‌و بیاباننشین‌و كوێرەوەرییە‬ ‫رزگارتان دەبێت‪ ،‬توانیان لەشكرێكی گەورە‬ ‫دروست بكەن؛ ئەم لەشكرە كەهات‪ ،‬بەپێی‬ ‫شارەزاكانی ئەوكاتە‪ ،‬خانەقین‌و ناوچەی‬ ‫حەلوانی هەڵبژارد تا رووبـــەڕووی واڵتی‬ ‫فــارس ببێتەوە‪ ،‬واڵتــی فــارس واڵتێكی‬ ‫گــەورە بــوو‪ ،‬واڵتێكی زۆر گرنگ بــوو‪ ،‬لە‬ ‫سەردەمی كۆرشی گــەورە‪ ،‬واڵتــی فارس‬ ‫ئەوەندە گەورەبوو‪ ،‬جولەكەكانی ئێران‌و‬ ‫ناوچەكە كە لەالیەن بابلییەكانە گیران‌و‬

‫«« «‬

‫ئامادەكردنی‪ :‬نەشوان ئەحمەد‬

‫بران بۆ ناوچەی بابل زیندانیكران‪ ،‬كۆرش‬ ‫خــۆی هــات‪ ،‬لەشكرێكی هێنا لــە بابل‬ ‫رزگاریكردن‪ ،‬بەخۆشییەوە رەوانەی كردن‬ ‫بۆ یۆنان‌و ناوچەی فەڵەستین‪ ،‬واتە ئەونە‬ ‫بێ منەت بــوون‪ ،‬ئــەوەنــدە دەسەاڵتیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬ئەیانتوانی لە واڵتی فارسەوە بێن بۆ‬ ‫واڵتی بابل‪ ،‬لەوێوە هەموو دیلەكان‪،‬هەموو‬ ‫كۆیلەكانی جولەكەكان رزگار بكەن‪.‬‬ ‫لــەو ســەردەمــەی كە لەشكری ئیسالم‬ ‫هــات‪ ،‬لە شەڕگەی خانەقینی هەڵبژارد‪،‬‬ ‫ئیمپراتۆریەتی فارسی تووشی بەدبەختی‌و‬ ‫گەندەڵییەكی گــەورە ببوو لەناوخۆیدا‪،‬‬ ‫ت ــووش ــی قــەیــرانــی نــاوخــۆیــی بــبــوو‪،‬‬ ‫ناوچەكان لێیدادەبڕان‪ ،‬توانای دارایــی‬ ‫نەمابوو‪ ،‬لەشكرەكەی الوازبــوو‪ ،‬لەوكاتەی‬ ‫قەڵەمڕەوەكە وای لێهات‪ ،‬هاتن لێرە شەڕێكی‬ ‫گەورە‪ ،‬رووبەڕووی لەشكرێكی تازە دامەزراو‬ ‫لە موشركین‌و ئەعراب‪ ،‬كە شەڕگەكە كەوتە‬ ‫ئێرەوە لە حەلوانەوە تا ناوچەی جەلەوال‪،‬‬ ‫شەڕەكە رویدا؛ شەڕێكی زۆر قورس بوو‪،‬‬ ‫ئــەوەی كە ع ــەرەب‪ ،‬ئــەوەی كە ئیسالم‬ ‫بەسەركەوتنێكی زۆر گــەورەی دەبینێ‪،‬‬ ‫سەرەتای گۆڕینی ئاراستەی مێژوو بوو‪.‬‬ ‫من‪ ،‬ناتوانم موجامەلە بكەم لە باسكردن‪،‬‬ ‫یان لە رەخنەی مێژوو؛ ئەگەر موجامەلە‬ ‫بكەم درۆ دەكەم لەگەڵ مێژوو‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫ناتوانم موجامەلە بكەم‪ ،‬من وای ناخوێنمەوە‬ ‫مێژوو‪ ،‬كە ئــەوە سەركەوتنێكی ئێجگار‬ ‫گەورەیە؛ ئەسڵەن‪ ،‬رزگاركردنی قودس‪-‬‬ ‫یش لەسەردەمی سەاڵحەدینی ئەیوبی‪،‬هەر‬ ‫یەكجاری ناخوێنمەوە بڵێم ئەوە سەركەوتنی‬ ‫گــەورە بوو بۆ ئیسالم‌و عــەرەب‪ ،‬و بڵێم‬ ‫سەاڵحەدین كارێكی گەورەی كرد؛ الیەنی‬ ‫ترو ئەگەری ئەو جۆرە شەڕانە لەمێژوو‪،‬‬ ‫قابیلی دیراسەتكردنە‪ ،‬نەك بخرێتە ژێر‬ ‫هەژموونی بیری ناسیۆنالیستی‌و‪ ،‬عەقڵیەتی‬ ‫ســەركــەوتــوو‪ ،‬ئــەوە هەڵەیەكی گــەورە‬ ‫لە مەنهەجی زانستی سیاسی‪ ،‬تۆ لەژێر‬ ‫كاریگەریی هەژموونەكاندا ناسیۆنالیستی‬ ‫بێ‪ ،‬دینی بێت‪ ،‬مەزهەبی بێت‪ ،‬تۆ بێیت‬ ‫بەرهەمی مێژوو گەاڵڵە بكەیت‪ ،‬دەرخواردی‬ ‫نەوەكانی بدەیت‪ ،‬من دەڵێم ئەگەر دینی‬ ‫ئیسالم بەشێوەیەكی ئاسایی باڵوبوایەتەوە‪،‬‬ ‫حەقبوو؛ بەاڵم كەبەلەشكركێشی‌و كوشت‌و‬ ‫كوشتار بــاودەبــێــتــەوە‪ ،‬بێگومان ئەم‬ ‫لەشكر‌و كوشتن‌و كوشتارە‪ ،‬هەر هێزێك‬ ‫بیكات‪ ،‬هەر دینێك بیكات‪ ،‬هەر مەزهەبێك‬ ‫بیكات‪ ،‬لەئەنجامدا؛ فەلسەفەی خۆی‪،‬‬ ‫عەقڵی‪ ،‬مەنتالیتیەتی خــۆی‪ ،‬سیستمی‬ ‫خۆی دەسەپێنێت‪ ،‬یەكێكی تر لەناودەبات‪،‬‬ ‫یەكێكی تر تەفروتونا دەكــات‪ ،‬یەك كۆی‬ ‫یەك تەفسیری تر هەڵناگرێت‪.‬‬ ‫مــن دەپــرســم‪ ،‬ئــەگــەر دینی ئیسالم‬ ‫بەسروشتی باڵوبوایەتەوە‪ ،‬وەكو دینی‬ ‫مەسیحی تا ‪ 300‬ساڵ‪ ،‬ئەو شارستانیەتانە‬ ‫ئەوكاتە بمانایە‪ ،‬شارستانیەتی ئارامی‪،‬‬ ‫ئــێــرانــی‪ ،‬بــابــلــی‪،‬ســۆمــەری‪ ،‬دواتــریــش‬ ‫شارستانیەتێكی ئیسالمی دروستبوایە‪،‬‬ ‫وردە وردە‪ ،‬من دەڵێم؛ ئەم شارستانێتیە‬ ‫بە مادەكانەوە بە ئاشورییەكانەوە‪ ،‬بمابایەو‬ ‫گەشەیان بكردایە‪ ،‬من پێشم وابوو هەرگیز‬ ‫رۆژئـــاوا نــەدەبــوو بە نــاوەنــدی زانست‌و‬ ‫زانین‪ ،‬رۆژهــەاڵت‪ ،‬واڵتانی ئاسیا‪ ،‬ئێمە‬ ‫ببین بە پاشكۆی ئەو واڵتانە‪ ،‬هەرگیز نە‬ ‫دەبوو‪ ،‬بەرەوپێشچوونێكی ئاسایی دەبوو‪،‬‬ ‫كارلێكێك لەنێوان شارستانێتیەكاندا‬ ‫دەبــوو‪ ،‬الی هەمووانیش ئاشكرایە هیچ‬ ‫شارستانێتیەك بۆ نەتەوەیەك‌و نەژادێك‪،‬‬ ‫هەموو شارستانێتیەكان‪ ،‬كارلێك دەكەن‪،‬‬ ‫سود لە یەك وەردەگــرن‪ ،‬لە ئەنجامدا؛‬ ‫یەكێك بەسەر ئەوی تردا سەردەكەوێت‪،‬‬ ‫یەكێك لەوی تر زیاتر پێش دەكەوێت‪،‬‬ ‫ئــەوە مەسەلەیەكی تــرە‪ ،‬بۆیە من پێم‬

‫وایە‪ ،‬ئەو سەركەوتنانەی لە مێژوودا بە‬ ‫ناوی دین‌و مەزهەبیشەوە‪ ،‬بە عەسكەری‬ ‫بێتەدی‪ ،‬بێگومان شتێك دەسەپێنێ‌و‬ ‫شتێك لەناو دەبات‪ ،‬رێگەیەك دەسەپێنێ‌و‬ ‫چەندین رێگەی تر كوێردەكاتەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫هیچ موناقەشەیەك هەڵناگرێ‪.‬‬ ‫كەمێك دەچمە سەر فەڵەستین؛ من‬ ‫لەئێوە دەپرسم‪ ،‬ئەگەر پەیوەندییەكی‬ ‫باش لەنێوان شارستانیەتی مەسیحی‌و‬ ‫ئیسالمدا هەبوایە‪ ،‬نەگەیشتنایەتە شەڕی‬ ‫سەلیبی‪»،‬شەڕی سەلیبی؛ سەلیبیەكان‬ ‫لێی بەرپرسن‪ ،‬عــەرەب لێی بەرپرس‬ ‫نــیــیــە»‪ ..‬مــن ئەڵێم‪ ،‬نەگەیشتایەتە‬ ‫ئەوە‪ ،‬شەڕ نەبوایەو بەئاشتی‌و خۆشی‬ ‫بەیەكەوە هەڵیان بكردایە‪ ،‬ئایا هاتنی‬ ‫حەمالتی مەسیحی‪ ،‬بوونیدینی ئیسالم‌و‬ ‫مەزهەبەكانیش بە سروشتی بڕۆشتنایە‪ ،‬چی‬ ‫دەبوو‪ ،‬ئێمە وەك ئەوروپای رۆژهەاڵتمان‬ ‫لێدەهات ئەوكاتە‪ ،‬وەك ئەوروپای رۆژهەاڵت‬ ‫جۆرەها دین‌و مەزهەب بۆخۆی بەیەكەوە‬ ‫ماون‪ ،‬گەشەكردنی ئەوروپای رۆژهەاڵت‪،‬‬ ‫لە گەشەكردنی ڕۆژهەاڵتی ناوەراست‌و‬ ‫زۆرێــك لە واڵتــانــی ئاسیاو ڕۆژهــەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاستی گەورە پێشكەوتوو ترە‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەبینیت لەوێ لە سااڵنی (‪،1989 ،1988‬‬ ‫‪ )1990‬راپەرینەكانی رۆژهەاڵتی ئەوروپا‬ ‫بەرپادەبێت‪ ،‬سەركەوتن بەدەستدەهێنێت‪،‬‬ ‫هەموی دەبێت بە دەوڵەتی پێشكەوتوو‪،‬‬ ‫لە واڵتانی عەرەبی‪ ،‬چونكە یەك دین‪،‬‬ ‫یەك مەزهەب‪ ،‬یەك سیستم یەك عەقڵ‪،‬‬ ‫دەسەپێندرێت كە راپەڕینەكان دەبێت‌و‬ ‫ناویشی دەنێن بەهاری عەرەبی‪ ،‬بەكارەسات‬ ‫كۆتایی دێت‪ ،‬بە تراجیدیا تەواو دەبێت‪،‬‬ ‫هیچیشی نابێت بە دەوڵەتی مۆدێرن‪،‬‬ ‫هیچیشی نابێت بە دەوڵەتێكی دیموكرات‪،‬‬ ‫رەگــوڕیــشــەی هــەمــوو ئــەم راستیانە‬ ‫دەگــەڕێــتــەوە بۆ مێژوو‪ ،‬ئــەم شوێنەی‬ ‫ئێمە لە رووی جوگرافیەوە كە خانەقینە‪،‬‬ ‫لە ڕووی مێژوی سیاسەت‌وقەڵەمڕەوەوە‬ ‫سەیری بكەین‪ ،‬لە رووی ئــەو هەموو‬ ‫زوڵمە لە مێژوو بە ئێمە كــراوە‪ ،‬ئینجا‬ ‫بگەڕێیتەوە بۆ ئەوەی رەگەزەكانی زمان‬ ‫لێرە لەناو ئەو تراجیدیایە‪ ،‬لەناو ئەو‬ ‫چەندین كــورەی تــوانــەوەی ناوچەكە‪،‬‬ ‫نەژادی ناوچەكە‪ ،‬ئەقڵی ناوچەكە‪ ،‬كلتوری‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬كەلەپوری ناوچەكە‪ ،‬زمانی‬ ‫ناوچەكە‪ ،‬لەناو ئەو هەموو كورانە؛ كە‬ ‫بەردەوام ئەم كورانە هەبووە بۆ توانەوە‪،‬‬ ‫عەرەب پێی دەڵێت‪(،‬سەهر)‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ئەم لەناوبەرێت‪ ،‬بۆ ئەوەی لە ناو دەقەی‬ ‫كلتوری عەرەبیدا‪ ،‬یان كلتوری فارسیدا‪،‬‬ ‫‪ 350‬ساڵیش لــەنــاو كلتوری توركیدا‬ ‫بیتوێنێتەوە‪ ،‬من دەڵێم هیچی ئەمانە‬ ‫نەیانتوانی ئامانجە ستراتیجیەكانی‬ ‫ناسیۆنالیزمی عەرەبی‪ ،‬ناسیۆنالیزمی‬ ‫توركی‪ ،‬ناسیۆنالیزمی فارسی‪ ،‬بەدیبێنێت‬ ‫لەم ناوچانەی ئێمەدا‪ ،‬ناڵێم كاریگەری‬ ‫نەبووە‪ ،‬ناڵێم بەشێكیان قوتنەداوین‪،‬‬ ‫ناڵێم بەدبەختیان توش نەكردوین‪ ،‬ناڵێم‬ ‫كارەساتیان توش نەكردوین‪ ،‬بەڵكو دەڵێم‬ ‫ئەوەی ئەوان ویستیان لە رەگ‌و ریشەوە‬ ‫ئێمە هەڵبكەنن؛ نەیانتوانی‪ ،‬توانیان‬ ‫لە زرباتیە‪ ،‬لە ناوچەی مەندەلی بۆ‬ ‫خوارەوە‪ ،‬زۆر شتی گەورەتر لە خانەقین‬ ‫بكەن‪ ،‬تائێستا توانیویانە لە ناو موسڵ‌و‬ ‫دەوروبەری زۆر شتی گەورە بكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە هەندێك شوێن هەڵكەوتەی جوگرافی‬ ‫ژینگەی تایبەتی ئەم ناوچانەی ئێمە‪..‬‬

‫ذمارة (‪ )577‬دو شةممة ‪2016/8/29‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫خۆشبەختانە هەرچی ئیمپراتۆر هاتبێت‪ ،‬هەرچی قەڵەمڕەو هاتبێت‪ ،‬هەرچی كوشت‌و كوشتار سەپێندرابێت‪ ،‬بە‬ ‫‪ 35‬ساڵەكەی بەعسیشەوە‪ ،‬وەرە سەیركە جوگرافیای ناوچەكەمان؛ هێشتا بۆن‌و بەرامەی كوردستانی بەرنەداوە‪،‬‬ ‫هێشتا پەیوەندیی كۆمەاڵیەتیی میللەتەكەمان لەم ناوچەیە لە كوردەواری دورنەكەوتووەتەوە‪ ،‬لە كوردستانیەت‬ ‫دوورنەكەوتووەتەوە‪ ،‬زمانەكەشمان؛ زمانی خانەقینی تایبەتمەندێتیی خۆی هەیە‪ ،‬تایبەتمەندییەكەی چیە‪ ،‬نە لوڕ‌و‬ ‫كەلهوڕی تەواوە‪ ،‬نە سۆرانیشە‪ ،‬هەندێك لە زمانەوانە شارەزاكان دەڵێن‪ ،‬ئەمە لەهجەی پێنجەمە‬

‫«« «‬

‫قەڵەمڕەوی ئیسالمی یەكەم شوێن كە ویستی شارستانیەتی‬ ‫ئێرانی‪ ،‬نەژادی كورد كۆنترۆڵ بكات‪ ،‬خانەقین بوو‬

‫«‬

‫ئەمانە دەبینم؛ یان دەمكوژیت یان تەسلیم‬ ‫دەبــم‪ ،‬بــەاڵم خۆ تێناگەم دوای ئەوەشی‬ ‫تەسلیم دەبــم‪ ،‬نازانم بۆ تەسلیم دەبــم‪،‬‬ ‫ئەمە بەسە بۆئەوەی دوو راستی بزانین‪:‬‬ ‫راستی یەكەم‪ ،‬تەعریب دەسەپێندرێت‪،‬‬ ‫ئەگەر تەعریب نەسەپێندرێت‪ ،‬قورئان‬ ‫باڵونابێتەوە‪ ،‬دین باڵونابێتەوە‪ ..‬دووەم‪،‬‬ ‫هەرچی دەستكەوت‌و هەرچی شارستانیەت‌و‬ ‫ئیمكانیەت هەبووە‪ ،‬یان تااڵن كراوە‪ ،‬یان‬ ‫تەفروتونا كراوە‪ ،‬ئەمە سەرەتای تراژیدیایە‬ ‫لــە مــێــژووی ئێمە‪ ،‬ســەبــارەت بــە زمــان‬ ‫سەبارەت‪ ،‬بە جوگرافیا‪ ،‬سەبارەت بەكلتور‪،‬‬ ‫دین لێگەڕێ‪ ،‬مەزهەب لێگەڕێ‪ ،‬بەاڵم ئەمانی‬ ‫تر ڕووبەرووی توندوتیژییەكی ئێجگار فراوان‬ ‫بۆتەوە‪ ،‬بۆ؟ بچن مێژوو بخوێننەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫لــەدوای ‪ 13‬ساڵ لەسەركەوتنی لەشكری‬ ‫ئیسالم لە حــەلــەوان‪ ،‬خانەقین تەسلیم‬ ‫دەبێت‪ ،‬نابێت بە موڵكی ئیسالمی‪ ،‬بۆ؟‬ ‫یەكەمیان؛ بــاوەڕی پێی نەبووە‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫دینی زەردەشتی لێرە باو بــووە‪ ،‬دووەم‪:‬‬ ‫توانیویەتی بەرگری بكات‪ ،‬شار بووە‪ ،‬ئێرە‬ ‫باخ‌و باخاتێكی زۆری لێبووە‪ ،‬خەڵكێكی‬ ‫زۆر لێرە كــۆبــووەتــەوە‪ ،‬مانی فاكتەرە‬ ‫لێرە هەبووە‪ ،‬توانیویەتی ئیمكانێتی خۆی‬ ‫كۆبكاتەوە‪ ،‬لێرە بەرگری بكات‪ 13 ،‬ساڵ‬ ‫لە دوای سەركەوتن‪ ،‬ئەوەی پێی دەڵێن‪،‬‬ ‫قادیسیە؛ خانەقین تەسلیم بووە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بە شەڕو كوشتار تەسلیم كراوە‪ ،‬لەوساوە‬ ‫ئــەم ناوچەیەی ئێمە توشی بەدبەختی‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم خۆشبەختانە هەرچی ئیمپراتۆر‬ ‫هاتبێت‪ ،‬هەرچی قەڵەم ڕەو هاتبێت‪،‬‬ ‫هەرچی كوشت‌و كوشتار سەپێندرابێت‪،‬‬ ‫بــە ‪ 35‬ســاڵــەكــەی بەعسیشەوە‪ ،‬وەرە‬

‫ئایا هاتنی حەمالتی مەسیحی‪،‬‬ ‫بوونی دینی ئیسالم‌و‬ ‫مەزهەبەكانیش بە سروشتی‬ ‫بڕۆشتنایە‪ ،‬چی دەبوو‪ ،‬ئێمە وەك‬ ‫ئەوروپای رۆژهەاڵتمان لێدەهات‬ ‫ئەوكاتە‪ ،‬وەك ئەوروپای رۆژهەاڵت‬ ‫جۆرەها دین‌و مەزهەب بۆخۆی‬ ‫بەیەكەوە ماون‬

‫سەیركە جوگرافیای ناوچەكەمان؛ هێشتا‬ ‫بــۆن‌و بــەرامــەی كوردستانی بــەرنــەداوە‪،‬‬ ‫هــێــشــتــا پــەیــوەنــدیــی كــۆمــەاڵیــەتــیــی‬ ‫میللەتەكەمان لەم ناوچەیە لە كوردەواری‬ ‫دورنــەكــەوتــووەتــەوە‪ ،‬لە كوردستانیەت‬ ‫دوورنەكەوتووەتەوە‪ ،‬زمانەكەشمان؛ زمانی‬ ‫خانەقینی تایبەتمەندێتیی خۆی هەیە‪،‬‬ ‫تایبەتمەندییەكەی چیە‪ ،‬نە لوڕ‌و كەلهوڕی‬ ‫تەواوە‪ ،‬نە سۆرانیشە‪ ،‬هەندێك لە زمانەوانە‬ ‫شارەزاكان دەڵێن‪ ،‬ئەمە لەهجەی پێنجەمە‪،‬‬ ‫لە زمانی كوردیدا‪ ،‬لە خانەقینەوە تا بیجار‬ ‫وەكو یەك قسە دەكەین‪ ،‬من شەوێكیان‬ ‫بەڕێكەوت لە بیجار بووم‪ ،‬هیچكێشەیەكم‬ ‫نەبوو‪ ،‬وام دەزانی لە تێرخانم‪ ،‬وام دەزانی‬ ‫لە حەمیدیەم‪ ،‬بە ئ ــارەزوی خۆم قسەم‬ ‫دەكرد‪ ،‬زۆر سەرم سوڕما بو‪ ،‬بۆ من ئەمە‬ ‫خانەقینی دووەمە‪ ،‬بیجار چەند دوریشە ‪150‬‬ ‫كیلۆمەتر لە سنەش دوورە‪.‬‬ ‫ئێستا چی‪ ،‬ئێستا ئەم كۆلێژەی ئێوە‪،‬‬ ‫ئەم مێژووە‪ ،‬تكایە ناتوانن فەرامۆشی مێژوو‬ ‫بكەن‪ ،‬ئێستا بونیاد بنێن‪ ،‬ناتوانن محاوەلەی‬ ‫فەرامۆشكردنی مێژوو یان محاوەلەی پێچانی‬ ‫مێژوو لە ترسی دین‪ ،‬لە ترسی مەزهەب‪،‬‬ ‫بەبێ ئەوەی رەخنەی میتۆدی هەبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫هەوڵە مەحاڵە‪ ،‬بهێڵێت ئێوە زانستی بن‌و‬ ‫ئێستا بونیاد بنێن‪ ،‬مەحاڵە ئەوە هەڵەیەكی‬ ‫كوشندەیە‪ ،‬لە مەنهەجا تۆ بێیت مێژوو‬ ‫تەرك بكەیت لەبەر كاریگەریی دین‪ ،‬یاخود‬ ‫مەزهەب‪ ،‬یان لەترسی رەخنە‪ ،‬یان لە ترسی‬ ‫كاردانەوە‪ ،‬ئەم مێژووە دەبێت وەك خۆی‬ ‫دراسە بكرێت‪ ،‬ئەمە یەك؛ دوو بۆ ئێستا‬ ‫ئەوەی ماوە كەم نییە پانتاییەكی جوگرافی‬ ‫گەورە ماوە‪ ،‬پێگەی بایەخی ئەم رووپێوە‬ ‫جوگرافییە لەم ناوچەیە سەبارەت بە ئێران‬ ‫وەك خۆیەتی‪ ،‬سەبارەت بە عەرەب وەك‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬سەبارەت بو كورد‌و كوردستانیش‬ ‫وەك خۆیەتی‪ ،‬ئەوەی لە كۆڵمان بووەتەوە‬ ‫پێویستیمان بە شەڕی نییە لەم ناوچەیە‪،‬‬ ‫ئــەویــش لــە مــوســڵ‌و لــە كــەركــوك لە‬ ‫كۆڵمان نەبووەتەوە توركیایە‪ ،‬كە جاران‬ ‫عوسمانیەكان بــون‪ ،‬توركیا لێرە شەڕی‬ ‫ئێمە ناكات‪ ،‬عوسمانیەكان لێرە نەماون‌و‬ ‫توركیا ناتوانێت لێرە هیچ بكات‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئێمە دەتوانین لێرە لەو پێگەیەی بەدرێژای‬ ‫مێژوو پارێزراوە بۆمان‌و ماوە بۆمان‪ ،‬لە‬ ‫جوگرافیا‪ ،‬لە سیاسەت‪ ،‬لە زمان‪ ،‬لە كلتور‪،‬‬ ‫ئێستا دەتوانین كاری لەسەر بكەین‪ ،‬رەنگە‬ ‫بزانن؛ شەرەفێكم هەیە لەگەڵ ئەو هەڤااڵنە‬ ‫بۆ رزگاركردنی خانەقین لەساڵی ‪2003‬دا‪ ،‬بۆ‬ ‫بوژاندنەوەی خانەقینیش‪ ،‬كە هاتین خانەقین‬ ‫زۆر مەنكوب بوو‪ ،‬شەستەكان خانەقین لە‬ ‫‪ 2003‬باشتر بوو‪ ،‬زۆریش پێشكەوتووتر بوو‪،‬‬

‫ئامادەبووان ‪..‬‬ ‫ئێمە چوارەمین نــەتــەوەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستین‪ ،‬نەتەوەی عــەرەب لە هەموو‬ ‫نەتەوەكانی تر گەورەترە‪ ،‬زۆرترین زەوی‌و‬ ‫ئابوریی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی بەدەستە‪،‬‬ ‫نــەتــەوەی تــورك‪ ،‬نــەتــەوەی فــارس‪ ،‬ئەم‬ ‫سێ نەتەوەیە لە ئێمە گەورەترن‪ ،‬لە ئێمە‬ ‫دەسەاڵتیان زیاترە‪ ،‬لە ئێمە زەوییان زیاترە‪،‬‬ ‫لە ئێمە ئابورییان زیاترە‪ ،‬پەیوەندییەكی‬ ‫زۆریشیان بە دنیاوە هەیە‪ ،‬ئێمە چوارەمین‬ ‫نەتەوەین كە جــارێ دەوڵــەتــمــان نییە‪،‬‬ ‫تەنها تاقیكردنەوەی فیدراڵمان هەیە‪،‬‬ ‫تاقیكردنەوەی فیدراڵیش كەوتووەتە ناو‬ ‫سێ كلتوری سەرەكی‪ ،‬سێ زمانی سەرەكی‪،‬‬ ‫سێ جوگرافیا‌و زمانی سەرەكی‪ ،‬سۆرانی‪،‬‬ ‫بادینی‪ ،‬كەلهوڕی‪ ،‬جــارێ ســەبــارەت بە‬ ‫یەكخستنی شێوەزاری قسەكانمان‪ ،‬سەبارەت‬

‫من یادگاریی منداڵیم‪ ،‬باش لە بیرمە هی‬ ‫گەنجێتیی خۆم‪ ،‬هی خۆشی‌و ناخۆشیەكانم‪،‬‬ ‫قەت ئەو دیمەنە ناخۆشانەم لەبیرناچێتەوە‬ ‫كە لــەدوای رزگــاری هاتین بۆ ئێرە‪ ،‬هیچ‬ ‫جوانیم لــەم شــارە نەبینی‪ ،‬یــەك جلی‬ ‫جوانیشم نەبینی لەم شارە‪ ،‬ناهەقیشیان‬ ‫نەبوو‪ ،‬چونكە بەعس بە هەموو دڕندەیی‬ ‫خۆی وەك سەردەمی سەرەتای ئیسالم‪،‬‬ ‫بایەخی خانەقینی دەزانی‪ ،‬بۆیە دەیویست‬ ‫بیكات بە ناحیە‪ ،‬هەرچی پێكرا بۆ ئەوەی‬ ‫ئەم شــارە خامۆش بكات‪ ،‬ئەم شــارە بە‬ ‫تەواویی لە زاكیرەی مرۆڤی كــورد‪ ،‬لە‬ ‫جوگرافیای كوردستان‪ ،‬لە زمانی كوردی‬ ‫كۆتایی پێبهێنێت‪ ،‬هەرچیەكی پێكرا كردی‪،‬‬ ‫بەعسیش لە ئەهمیەتی خانەقین تێگەیشت‪،‬‬ ‫گاڵتە نییە تۆ شارێكی گــەروەی ئــاوای‬ ‫مێژوویی‪ ،‬بێیت بە ڕاستەوخۆ‪ ،‬بەئاشكرا‬ ‫تەعریب‪ ،‬تەرحیل‪ ،‬تەهجیر‪ ،‬تەبعیسی‬ ‫بكەیت‪ ،‬بەراستی چوار كوچكەی تەهجیجی‬ ‫بوون ئەمانە‪ ،‬بەاڵم لە ئەنجامدا هەمووی‬ ‫شكستی خوارد‪ ،‬ئێستا ئێوە كۆلێژی زانستە‬ ‫مرۆڤایەتییەكانی خانەقینن‪ ،‬هەروەها چەندین‬ ‫كۆلێژو پەیمانگای تر هەیە‪ ،‬زانكۆی گەرمیان‬ ‫لە تەنیشتمانە‪ ،‬هەردووال هاوتەریبین‪ ،‬ئەوە‬ ‫گەرمەسێرو گەرمیان‪ ،‬بووەتەوە شوێن‪،‬‬ ‫لــە جیاتی ئـــەوەی بتوێینەوە ببین بە‬ ‫بەشێك لە عەرەب یان بەشێك لە فارس‪،‬‬ ‫ئێستا ئێمە بوین بە شوێنێكی جوگرافی‪ ،‬ئابوریی بەهێزی نییە‪ ،‬لەبەر ئەوە ئەگەر لە بە یەكخستنی كلتورمان‪ ،‬ســەبــارەت بە‬ ‫دارایــی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬پــەروەردەیــی‪ ،‬كلتوری‪ ،‬رووی ئابورییەوە ژێرخانێكی بەهێز دانەنرێت یەكخستنی جورگرافیاشمان‪ ،‬هێشتا ئێمە‬ ‫ئێمە كاریگەریمان لەسەر عەرەبە ئێستا‪ ،‬بۆ ئــەم ناوچانە‪ ،‬لە رووی كشتوكاڵ‪ ،‬كێشەیەكی گەورەمان هەیە‪ ،‬نەتەوەیەكین؛‬ ‫عەرەب كاریگەری لەسەر ئێمە نییە‪ ،‬ئێمە بــەنــداو‪ ،‬بازرگانی‪ ،‬كۆمپانیا باشەكان‪ ،‬ئەركمان زۆر قورسترە لە نەتەوەكانی تر‪،‬‬ ‫كاریگەریمان لەسەر دانیشتوانی عەرەبی بــۆ بــەروبــومــی ئــەم ناوچەیە دانەنێین‪ ،‬نەتەوەكانی تر ئەركیان ئاسانترە لە ئێمە‪،‬‬ ‫دیالە هەیە‪ ،‬ئێمە كاریگەریمان لەسەر بەدڵنیاییەوە ئەم بــارە ئابورییە لەبارە تامی یەكجار گەورە لەم سەردەمە دەكەن‪،‬‬ ‫دانیشتوانی عەرەبی سەاڵحەدین هەیە‪ ،‬كۆتایی پێدێت‌و هەڵدەگەڕێتەوە لێمان‪ ،‬بۆ ئەو وەفدانەی كە لە وەزارەت‌و زانكۆكانەوە‬ ‫ئــەوان كاریگەرییان لەسەر ئێمە نەماوە‪ ،‬زانكۆو پەیمانگاكانیش وایە‪ ،‬ئەوەشی كە دەچنە واڵتانی دەوروبەر‪ ،‬سەریان سوڕماوە‬ ‫ئــەوان باجی هەموو هەڵە مێژووییەكانی كراوە كەم نییە‪ ،‬لەبەر چاو بگیرێت باشە‪ ،‬لەو تەكنەلۆجیایەی لەو واڵتانە بەكاردێن‪،‬‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬هەموو ئــەوەی بینیایان كرد بە شارێكی مەنكوبی وەكو خانەقین‪ ،‬ئومێدی بۆیە ئێستا هەر ئەم زانكۆیانەمان هەیە‪،‬‬ ‫شۆڤێنی‪ ،‬قەڵەمڕەویی سەپێنراو‪ ،‬هەموو تێدا نەمابوو‪ ،‬هەموو مۆمەكانی كوژابووەوە‪ ،‬بۆیە دەبێت بەشێوەیەك بونیادیان بنێینەوە‬ ‫هەڵوەشایەوە لە مێژوودا‪ ،‬هیچی بەرگەی وردە وردە ئێستا مۆمەكان هەڵكراونەتەوە‪ ،‬كە لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی سەردەم بڕۆن‪.‬‬ ‫دڵنیام‪ ،‬لەو چوارچێوە زانستییە كار‬ ‫گۆڕانكارییەكانی سەردەمی نەگرت‪ ،‬ئەوە تاریكی بەرەو رووناكی دەڕوات‪ ،‬ئەوەی من‬ ‫ئێمەین ئێستا دەتوانین بە ئاسانی لەگەڵ بیستومە لە شــارەزایــان‪ ،‬الیەنی كەم لە لەسەر جوگرافیای خانەقین بكرێت‪ ،‬كار‬ ‫گۆڕانكارییەكان بگونجێین‪ ،‬ئەوە ئێمەین خانەقین ‪ 300‬دكتۆراو ماستەر هەیە‪ ،‬كە لەسەر سیاسەتی خانەقین بكرێت‪ ،‬كار‬ ‫دەتوانین بە ئاسانی بچینە بەغدا‪ ،‬ئەوە ئەمە لە شارێكی گــەورەی كوردستانیش لەسەر زمان‌و كلتوری خانەقین بكرێت‪ ،‬من‬ ‫ئێمەین ئەتوانین زانكۆكانمان لەسەر شێوەی دەستناكەوێت‪ ،‬ئەمە ئەگەر گەڕایەوە ژیانێكی دڵنیام خانەقین لە پاشەڕۆژدا‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫زانكۆكانی رۆژئاوا بونیاد بنێین‪ ،‬ئەوە ئێمەین باشی بۆ دابین بكەیت‪ 200 ،‬دكتۆرا بێنێتەوە یەكێك لە هەرە ناوچە زیندووەكانی ئابوری‪،‬‬ ‫دەتوانین پەیمانگاكانمان لەسەر پەیانگا بۆ ناوچەی گەرمیان‌و خانەقین لە رشتەی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كلتوری‪ ،‬زمــان‪ ،‬هەروەها‬ ‫مۆدێرنەكانی دنیا بونیاد بنێین‪ ،‬ئەوە جیاواز جیاواز‪ ،‬كە گەڕایەوە لە دوای ‪ 10‬كاریگەری سیاسیشی لەسەر ناوچەكە‪،‬‬ ‫ئێمەین ئاراستەكانمان ئێستا‪ ،‬لە چینەوە ساڵ وەرچەرخان دروستدەكەن؛ وانامێنێت‪ ،‬دەوروبــــەرمــــان‌و ئــایــنــدەی ســەربــەخــۆی‬ ‫بۆ روسیا‪ ،‬لە فرەنساوە بۆ ئەمەریكا‪ ،‬لە زمانمان دەبوژێتەوە‪ ،‬ئابوریمان دەبوژێتەوە‪ ،‬كوردستانیش دەبێت‪.‬‬ ‫هەموو ئەو واڵتانەوە دێن بۆ الی ئێمەو پەیوەندیی كۆمەاڵیەتیمان دەبوژێتەوە‪،‬‬ ‫رێزی زۆرم بۆتان‬ ‫هیچ شەرمیشی تێدا نییەو‪ ،‬لە زەمانی پاشان لە زانستی مرۆڤایەتیشەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫جیهانگیریش دەژین‪ ،‬كەواتە لە جیهانگیریدا‪ ،‬زانستی تەتبیقی‪ ،‬زانكۆیەك كە بوو بە‬

‫«‬

‫«‬

‫خۆشبەختانە كە خانەقینە‪ ،‬زۆرێك لەو‬ ‫بەربەستانەی كە بەربەست بوون لەبەردەم‬ ‫شااڵوەكانی هەموو شارستانیەتی پێشوو‪،‬‬ ‫دوای ئیسالم‌و‪ ،‬لە ئیسالمیشەوە تەعریب‬ ‫هەڵەیەكی گەورەیە‪ ،‬هەڵەیەكی گەورەیە‬ ‫پێمان وابێت تەعریب لە سەردەمی بەعس‪،‬‬ ‫یان دروستبونی دەوڵەتی عیراقەوە دەستی‬ ‫پێكردووە‪ ،‬نا؛ تەعریب لە هاتنی لەشكری‬ ‫ئیسالمەوە دەستپێدەكات‪ ،‬هیچ شتێكی‬ ‫گەورەمان نەوتووە‪ ،‬شتێكی زۆر سروشتیە‪،‬‬ ‫پێغەمبەر خۆی‪ ،‬دەڵێت‪»:‬عەرەب ئەو كەسە‬ ‫نییە نەژادی عەرەبە‪ ،‬عەرەب ئەو كەسەیە‬ ‫بەزمانی عەرەبی قسە دەكات»‪ ،‬قورئانیش بە‬ ‫زمانی عەرەبیە‪ ،‬خولەفای راشیدین بە زمانی‬ ‫عەرەبیە‪ ،‬كلتوری ئیسالم كلتوری عەرەبە‪،‬‬ ‫كلتوری كوردو فارس‌و تورك نەبووە‪ ،‬كە‬ ‫سەریهەڵداوە تەعریب شتێك بووە بەشێك‬ ‫بووە لە كلتوری ئیسالم‪ ،‬بەشێك بووە لە‬ ‫دەسەاڵتی ئیسالم‪ ،‬هەمووتان مامۆستان‬ ‫بڕۆن مێژووی ئومەوی بخوێننەوە‪ 88 ،‬ساڵ‬ ‫بزانن یەك فەرمانبەری غەیرە عەرەبیان‬ ‫دامەزراندووە‪ ،‬ئەگەر یەك فەرمانبەری غەیرە‬ ‫عەرەبیتان تێدا بینی‪ ،‬ئەوەی پێی دەوترێت‬ ‫عەجەم‪ ،‬یەك فەرمانبەریان دانەمەزراندووە‬ ‫هەموو ئیمپڕاتۆریەتی ئومەوی خۆشتان‬ ‫دەزانن ئەمە زۆر سروشتییە ئەمە هاتووە‬ ‫تەعریب بسەپێنێت‪ ،‬بۆ؟‪ ..‬دینێك هاتووە‬ ‫دینی ئیسالم‪ ،‬ئەوكاتە شیعەو سوننە نەبووە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە با نە قسە لەسەر شیعەو نە قسە‬ ‫لەسەر سوننە بكەین‪ ،‬هەموومان ئێمە لە‬ ‫خانەقین شیعەو سوننەین‌و بەیەكیشەوە‬ ‫ژیــاویــن بــۆخــۆمــان‪ ،‬لــە شكرێك هاتووە‬ ‫‪ 10‬هــەزار كەس‪ ،‬شمشێرو قەڵغان‌و اللە‬ ‫اكبرو ئااڵی سەوز بەدەستەوە‪ ،‬گەیشتۆتە‬ ‫جــەلــەوال‌و حــەلــوان‌و دەوری خانەقینی‬ ‫گــرتــوەو‪ ،‬شــەڕەو‪ ،‬دەڵێت‪»:‬خوا ئێمەی‬ ‫ناردووە‪ ،‬ئێمە لەشكری قورئانین‪ ،‬پێغەمبەر‬ ‫وا دەڵێت‪ ،‬واو و واتان لێدەكەین‪ ،‬یان دەبن‬ ‫بە مسوڵمان‪ ،‬یان دەتانكوژین»‪ ،‬من لە‬ ‫ئێوە دەپرسم‪ ،‬بە ویژدانتان لەناو فارس‌و‬ ‫كورددا بە چ زمانێك لەمە تێبگات‪ ،‬یەك‬ ‫كەس نەبووە لەم ناوچانە عەرەبی بزانێت‪،‬‬ ‫ئەمە بەچی تێبگەم؛ ئەم خوایەی تۆ باسی‬ ‫دەكەیت بڕوای پێبكەم‪ ،‬ئەم پێغەمبەرەی‬ ‫تۆباسی دەكــەیــت ب ــڕوای پێبكەم‪ ،‬ئەم‬ ‫سوننەتەی تۆباسی دەكەیت بڕوای پێبكەم‪،‬‬ ‫ئەم دینەی تۆباسی دەكەیت بڕوای پێبكەم‪،‬‬ ‫ئــەو كلتورەی تۆباسی دەكــەیــت بــڕوای‬ ‫پێبكەم‪ ،‬خۆ نازانم تۆ دەڵێی چی‪ ،‬بەس‬ ‫دەزانم شمشێرەكەت دەبریسكێتەوە‪ ،‬دەزانم‬ ‫چاك سەردەبڕێت‪ ،‬دەزانم چاك دەكوژێت‪،‬‬ ‫دەزانم ئەنفال دەكرێین‪ ،‬دەزانم بە بەرچاوی‬ ‫خۆمەوە ماڵ‌و حاڵم تااڵن دەكەیت‪ ،‬كچی‬ ‫جوانم دەڕفێنیت‪ ،‬كوڕی باشم دەڕفێنیت‪،‬‬

‫مەودای پەیوەندییەكان هەتا دێت فراوان‬ ‫دەبێت‪ ،‬لە هەلومەرجی سیاسی ئێستاشدا‪،‬‬ ‫كاریگەرییەكان پێچەوانە بــووەتــەوە‪،‬‬ ‫ئاراستەكان پێچەوانەوە بووەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمە كاتییە؛ ئەگەر بێت‌و زانكۆكان‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی ئێمە‪ ،‬حزبەكان‌و رێكخراوەكانی‬ ‫ئێمە‪ ،‬ئەم هەلەی هەڵكەوتووە بۆ ئەوەی‬ ‫بەردەوامی پەیدا بكات ئەم كاریگەرییە‪،‬‬ ‫لە رووی ئابوری‌و سیاسی‌و تێگەیشتن‪،‬‬ ‫ئەگەر بێت‌و بناغەی زانستی‌و تێگەیشتن‬ ‫لە زانكۆكان وادانەڕێژرێت كە ئیتر ببین بە‬ ‫مەرجەعێكی بەردەوامی ئەو كاریگەرییە‪،‬‬ ‫ژێــرخــانــی ئــابــوریــی ئێمە بــە پــتــەوی‬ ‫دانەرێژرێت‪ ،‬بەرهەمهێنانی ئێمە لە رووی‬ ‫جۆرییەوە بەرهەمێكی وانەبێت بتوانێت‬ ‫دەرەقەتی ركابەركانی خۆی بێت‪ ،‬بێگومان‬ ‫ئێمە بەم حاڵەی ئێستا هەین‪ ،‬بەم ئاستەی‬ ‫ئێستا هەین‪ ،‬بەم بازاڕو ئازادیی بازاڕەی‬ ‫لەناوچەكە هەیە‪ ،‬ئەمە كاتییە؛ چونكە‬ ‫هێشتا بازاڕەكە دەتوانم بڵێم‪ ،‬هاوشێوەی‬ ‫بازاڕی قاچاغە‪ ،‬بە ئابوریی قاچاغ ئێستا‬ ‫ئێمە زاڵین لێرە‪ ،‬بە بازاڕێكی بێ بنەما لێرە‬ ‫زاڵین‪ ،‬لە پڕ لە ماوەی سێ بۆ چوار ساڵ‪،‬‬ ‫لە كلۆجۆوە بیگرە تا سەروی كەالر‪ ،‬بازاڕی‬ ‫گەورە دروستكراوەو بە فرۆشتنی جوملە وای‬ ‫لێهاتووە‪ ،‬مەترێكی زەوی لە كەالر ‪ 10‬هەزار‬ ‫دۆالر تێپەڕیوە‪ ،‬لە نیۆیۆرك شتی وانییە‪،‬‬ ‫بێگومان ئەمە بناغەی نییە‪ ،‬ئەگەر ژێرخانی‬ ‫بۆ دانەنێیت‪ ،‬كفری واببوە لە سەردەمێكدا‪،‬‬ ‫ئێستا كفری ئەوە حاڵیەتی‪ ،‬لە سەردەمێكدا‬ ‫كفری باشترین كاروان سەرای فارس‌و كوردو‬ ‫عەرەب‌و توركیش بووە‪ ،‬بۆیە بوو بە یەكێك‬ ‫لە شارستانیەتی ناوچەكە‪ ،‬بەاڵم كە تەواو‬ ‫بوو‪ ،‬ئاراستەكانی بازرگانی گۆڕا‪ ،‬كۆتایی‬ ‫هات‪ ،‬كفری ئێستا شارێكی ئەمین‪ ،‬پاك‪،‬‬ ‫رۆحیەتی كوردایەتی هەیە‪ ،‬بەاڵم شوێنێكی‬

‫خاوەنی دەرچووی زانستی تەتبیقی خۆی‬ ‫دەرچــــووی پــرۆفــیــســۆری دەركــــرد‪ ،‬ئەو‬ ‫زانكۆیە ئیتر لە خەم دەڕەخسێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زانكۆیەك تەنها چاوی لەسەر ئەوە بێت‬ ‫چەند بەكالۆریۆس بەرهەمدەهێنێ‌و پاشان‬ ‫چۆن دایدەمەزرێنێت‪ ،‬ئەمە هەرگیز پێش‬ ‫ناكەوێت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێمە بمانەوێت ئەم واڵتە بكەین‬ ‫بە واڵتێكی شارستانی‌و مۆدێرن‪ ،‬دەبێت‬ ‫هاوتای ژێرخانی ئابوری‪ ،‬ژێرخانی زانستی‬ ‫بۆ زانكۆكان دانێین‪ ،‬ئەستەمە بتوانیت‬ ‫ژێرخانێكی مۆدێرنی ئابوریی بەبێ ژێرخانێكی‬ ‫مۆدێرنی زانستی لە زانكۆكاندا دەستەبەر‬ ‫بكەیت‪ ،‬ئێستا هەموو لێكۆڵینەوەكان‬ ‫دەریدەخەن‪ ،‬كە سەرچاوەی پێشكەووتن لە‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬زانكۆكانە؛ بۆ بازاڕ‪ ،‬بۆ زانست‌و‬ ‫زانین؛ نەشونما‪ ،‬بەبێ پێشكەوتنی زانكۆكان‬ ‫ئەستەمە‪.‬‬

‫گەرمەسێرو گەرمیان‪ ،‬بووەتەوە‬ ‫شوێن‪ ،‬لە جیاتی ئەوەی بتوێینەوە‬ ‫ببین بە بەشێك لە عەرەب یان‬ ‫بەشێك لە فارس‪ ،‬ئێستا ئێمە بوین‬ ‫بە شوێنێكی جوگرافی‪ ،‬دارایی‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬پەروەردەیی‪ ،‬كلتوری‪ ،‬ئێمە‬ ‫كاریگەریمان لەسەر عەرەبە ئێستا‬

‫«‬

‫ناوخۆ‬

‫ژمارە (‪ )577‬دو شەممە ‪2016/8/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫خوێندنەوەیەك بۆ قەیران‌و رەوشی ئەمڕۆی سەندیكاو‬

‫كۆمەڵەو رێكخراوە پیشەیی‌و دیموكراتیەكانی كوردستان‬ ‫ئــەگــەر پــەرلــەمــان بەدایكی كۆمەڵی‬ ‫مــەدەنــی دابــنــرێ‌‪ ،‬ئــەوە بەدڵنیاییەوە‬ ‫دەتوانین بڵێین بونی سەندیكاو كۆمەڵەو‬ ‫رێكخراوە پیشەیی‌و دیموكراتیەكانیش‬ ‫یەكێكن لەتوخمە گرنگەكانی پێكهێنانی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬كۆمەڵی مەدەنی چەندین‬ ‫پێكهاتەی سەرەكی تێدایە كە هاواڵتیان‬ ‫دەتوانن رۆڵی خۆیانی تێدا بگێڕن‪ ،‬ئەم‬ ‫پێكهاتە سەرەكیانە هەریەكەیان بایەخ‌و‬ ‫گرنگی تایبەتی خۆی هەیە لەو بوارەی كاری‬ ‫تێدا دەكات‪ ،‬لەگرنگترین ئەو پێكهێنەرانەش‬ ‫ئەمانەن‪( :‬سەندیكاكان‪ ،‬سەنتەرەكانی‬ ‫لێكۆڵینەوە‪ ،‬زانكۆو پەیمانگاكان‪ ،‬گروپە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكان‪ ،‬میدیا سەربەخۆكان‪،‬‬ ‫گــروپــەكــانــی فــشــار‪ ،‬یــانــە وەرزشــــی‌و‬ ‫هونەریەكان‪ ،‬رێكخراوە ناحكومیەكان‪،‬‬ ‫سەنتەرەكانی الوان‌و گەنجان‌و خوێندكاران‌و‬ ‫ژنان‪.)..‬‬ ‫رێــكــخــراوەكــانــی كــۆمــەڵــی مــەدەنــی‬ ‫كۆمەڵێك رێكخراوی سەربەخۆو خۆبەخشن‬ ‫كــە كـــاردەكـــەن بــۆ بەرجەستەكردنی‬ ‫بــەرژەوەنــدیــەكــانــی ســەرجــەم تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگە‪ ،‬لەڕاستیدا ئەم رێكخراوانە پردی‬ ‫پەیوەندی نێوان كۆمەڵگەو دەسەاڵتن بۆ‬ ‫پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی لەنێوانیاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬بەم شێوەیە مەفهومی رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵی مــەدەنــی خــۆی جیا دەكــاتــەوە‬ ‫لەسەرجەم مەفهومەكانی تر‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫مەفهومەكانی خێڵ‌و بنەماڵەو ئاین‌و‬ ‫سیاسەت‪ ،‬بونی سەندیكاو كۆمەڵەو رێكخراوی‬ ‫پیشەیی‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫لەهەمو قۆناغ‌و سەردەمێكدا رۆڵ‌و كاریگەری‬ ‫خۆی هەیە‪ ،‬بەتایبەتیش لەقۆناغی رزگاری‬ ‫نیشتمانی‌و خەباتی گەالنی ژێر دەستەو‬ ‫جیهانی س ‌ێ بەگشتی‪ ،‬دەتوانر ‌ێ لەڕێگەی‬ ‫ئەم رێكخراوانەوە خەڵكێكی زۆر لەدەوری‬ ‫شۆڕش‌و حزبەكان كۆبكرێتەوەو سازبدرێن بۆ‬ ‫خەبات‌و تێكۆشان بەخەباتی چەكداریشەوە‪،‬‬ ‫هەروەكو لەخەبات‌و تێكۆشانی ئێمەی كوردا‬ ‫دژ بەداگیركەران‪ ،‬سەرجەم ئەم رێكخراوانە‬ ‫وابەستەبون بەشۆڕش‌و خەباتیان كردوە بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی ئامانجەكانی میللەتەكەمان‬ ‫ســــەرەڕای بــەرگــریــگــردنــیــان لەپیشەو‬ ‫هاوپیشەكانیان‪ ،‬واتە ئەركێكی دو الیەنەیان‬ ‫هەبوە‪ ،‬چەپەكان ئەوەندە بایەخ‌و گرنگیان‬ ‫بەڕۆڵی ئەم رێكخراوانە دەداو رایانوابو‬ ‫بونی ئەم رێكخراو‌و كۆمەڵەو سەندیكایانە‬ ‫تەواوكەری حزبی پێشڕەون‌و بەتایبەتیش‬ ‫رۆڵیان لەخەباتی چینایەتیدا وای لەكەسێكی‬ ‫وەكو «ترۆتسكی» كردبو كە بڵێ‌‪ ،‬سەندیكا‬ ‫ناوێكی تری پڕۆلیتاریایە‪.‬‬ ‫هەریەك لــەو پێكهێنەرانەی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی دەتوانێت رۆڵ‌و كاریگەری لەسەر‬ ‫بەرەوپێشبردنی ئاستی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫بگێڕێت‌و بەم رۆڵەش رادەی بەهێزی ئەو‬ ‫كۆمەڵگەیە دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫سەندیكا ئازادەكان سەربەخۆ لەدەسەاڵتی‬ ‫سیاسی‪ ،‬رەگــەزی بنەڕەتین لەبنچینەی‬ ‫دیموكراسی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئەوان‬ ‫پەنایەكن بــۆ كــرێــكــاران‌و رەنــجــدەران‬ ‫لەهەمو بوارەكانی كاردا لەكەرتی تایبەت‬ ‫یان گشتی‪ .‬بۆیە پێویستە ئەم رێكخراو‌و‬ ‫سەندیكایانە رۆڵــی سیاسی گرنگیان‬ ‫هەبێ‌‪ ،‬بەبێبونی سەندیكاكان تاك بەتەنیا‬ ‫ئەمێنێتەوە لەبەرامبەر زۆرو رەحمەتی‬ ‫خاوەنكار‪ ،‬سەندیكا هێزێكە سنور بۆ‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵــەت‌و دەسەاڵتی سەرمایە‬ ‫دائەنی لەبەرژەوەندی زۆرینەی كرێكاران‌و‬ ‫رەنجدەران‪.‬‬ ‫لەبەرژەوەندی دەوڵەت‌و كۆمەڵگادایە كە‬ ‫ئەم كۆمەڵەو رێكخراوانە دەنگێكی ئازادو‬ ‫گوێلێگیراویان هەبێ‌‪ ،‬چونكە راستەوخۆ‬ ‫خەم‌و خولیای هاواڵتیان پیشان دەدان‪،‬‬ ‫لەسەرجەم چاالكیە گشتیەكاندا‪ ،‬ئەوان‬ ‫ئەزمون‌و شارەزاییەكی زۆریــان هەیە كە‬

‫«‬

‫‪2-1‬‬

‫«‬

‫پێشڕەو ئیسماعیل (مامۆستا پێشڕەو)‬

‫لەوانەیە گەشە بەكۆمەڵگا بداو یارمەتی‬ ‫حكومەتیش بــدات بۆ وەرگرتنی بڕیاری‬ ‫دروست‪ ،‬هەربۆیە لەسەر حكومەت پێویستە‬ ‫ئەوەی لەم رێكخراوانەوە دەردەچ ‌ێ بەهەند‬ ‫وەریبگرێ‌‌و لەبەرچاو بگر ‌ێ بەب ‌ێ مەرج‌و‬ ‫دور لەپەلەپڕوزێ‌‪ ،‬بەڵكو بەهەڵبژاردنی‬ ‫باشترینی ئەو سەرنج‌و پێشنیارانەی بۆی‬ ‫بەرزكراونەتەووە‪ ،‬بۆ شیكردنەوەو كەڵك‬ ‫لێوەرگرتن بۆ بەرژەوەندی گشتی‪.‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی رێكخراوی‬ ‫ناحكومین (ناسودخوازەكان) لەهەشت‬ ‫واڵتە گــەورەو پیشەسازییەكاندا لەساڵی‬ ‫‪ 1990‬یازدە ملیۆن‌و نۆسەد هەزار كارمەندی‬ ‫هەبوەو شەش سەدو چواردە ملیار دۆالریان‬

‫حزبیە كە ئەبوایە ئەم كۆمەڵەو رێكخراوانە‬ ‫پەیڕەوی مۆدێڵی لیبرالیزم بكەن‌و سەربەخۆ‬ ‫بن‌و نەچنە ژێر كاریگەری هیچ زەخت‌و‬ ‫فیكرو بیروبۆچون‌و ئایدیۆلۆجیەتێكەوە‪،‬‬ ‫ئێمە تا ئێستا بەو پێودانگە كاردەكەین‬ ‫كــە بــونــی ئــەم سەندیكاو رێكخراوانە‬ ‫تەواوكەری حزبن‌و ئەم رێكخراوانە سیاسەتی‬ ‫كلكایەتی بــۆ حــزب دەكـــەن‌و سێبەری‬ ‫حزبیان بەسەرەوەیەو مۆركی حزبایەتیان‬ ‫بەئاشكرا پێوە دیارەو حزب لەڕێگەی ئەم‬ ‫رێكخراوانەوە خەڵك كۆدەكاتەوە لەخۆی‌و‬ ‫ئینتیما بۆ حزب دەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا مۆدێلی‬ ‫ئەم جۆرە كاركردنەی رێكخراوانە لەدنیادا‬ ‫باوی نەماوەو پاشەكشەی كردوە‪.‬‬

‫كاركردن‌و رێكخستنیان بگەیەنێت بەجۆرێك‬ ‫ئەم رێكخراوانە لەپەیامی سەرەكی خۆیان‬ ‫البدەن‌و دوربكەونەوە‪ ،‬سەربەخۆیی دارایی‪،‬‬ ‫واتە سەربەخۆیی ئابوری مەرجێكی گرنگی‬ ‫سەركەوتنی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیە‬ ‫تا بتوانێت لەسەر قاچی خۆی رابوەستێ‌‌و‬ ‫ســەربــەخــۆیــی خــۆی بــپــارێــزێ‌‪ ،‬چونكە‬ ‫دام‌و دەزگاكانی دەوڵەتا‌و حزب هەمیشە‬ ‫هەوڵدەدەن كە ئەم رێكخراوانە دەستەمۆ‬ ‫بكەن‌و سڕیان بكەن بیانكەنە پاشكۆی‬ ‫خۆیان ئەویش لەڕێگەی خستنە بەردەستی‬ ‫بودجەو پارەو ئامێرو هۆیەكانی تری ژیانە‪،‬‬ ‫بۆ ئەندامەكانی ئەم رێكخراوانە‪.‬‬ ‫خاڵێكی تری الوازی‌و سەرنەكەوتنی ئەم‬

‫زۆرجار جیاناكرێتەوە‪ ،‬ئەم مۆدێلی كاركردنی‬ ‫رێكخراوانە لەكوردستاندا تێكەڵكردنی كاری‬ ‫رێكخراوی پیشەیی‌و پارتی سیاسیە‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا هەریەكەیان پەیام‌و ئایدیاو‬ ‫هزرو بۆچونی جیای هەیەو نوێنەرایەتی‬ ‫خەڵكانێكی جیا لەیەكتری دەكەن‪ .‬حزب‬ ‫رێكخراوێكی سیاسیەو كاردەكات بۆ گەیشتن‬ ‫بەدەسەاڵت یان مانەوەی لەدەسەاڵت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رێكخراوی پیشەیی‌و دیموكراتی كاردەكات‬ ‫بــۆ بــەرگــری لەپیشەو هاوپیشەكانی‬ ‫خۆی بۆ بەدیهێنانی ئامانجە پیشەیی‌و‬ ‫ئابوری‌و كۆمەاڵیەتی‌و رۆشنبیریەكانی كە‬ ‫نوێنەرایەتیان دەكــات‪ ،‬بۆیە زۆر گرنگە‬ ‫ئەوە بزانین‌و ئاگامان لەوە بێت كە حزب‌و‬

‫ێ دەوڵەت‌و كاربەدەست‌و دەسەاڵت بەتایبەتی لەواڵتانی رۆژهەاڵتدا‬ ‫لەهەند ‌‬ ‫بەچاوێكی ناحەزو دوژمنانە سەیری رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی دەكەن‌و‬ ‫زۆرجار بەالدەرو ئاژاوەچی‌و سیخوڕو كافرو گێرە شێوێن ناویان دەبەن‬ ‫پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی ئاستی كاركردنی جوگرافیایان‬ ‫فراوان بێت‌و دەربچن لەدیاردەی دو ئیدارەیی پێشوتری دو حزبە‬ ‫دەسەاڵتدارەكەی كوردستان كە رەنگدانەوەی خراپی بۆ سەر كاركردنی ئەم‬ ‫رێكخراوانە هەیە‌و قەتیس‌و تەحجیمی كردون بەناوچەچێتی‌و مەحسوبیەت‬

‫سەرف كردوە لەئەڵمانیاو فەرەنساو واڵتە‬ ‫یەكگرتوەكاندا لەدەیەی هەشتاكاندا لەسەدا‬ ‫سیانزەی زیادبونی كارەكان هۆكارەكەی‬ ‫بۆ رێكخراوە ناحكومیەكان دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫لەئەمریكادا چوار ملیۆن رێكخراوی ناسودخواز‬ ‫هەن كە سەرمایەكەیان دەگاتە پێنج سەد‬ ‫ملیار دۆالر‪ ،‬لەبەریتانیا نزیكەی شەش‬ ‫سەد هەزار رێكخراوی كۆمەڵی مەدەنی‌و‬ ‫ناحكومی هــەن‪ ،‬لەواڵتی بــەرازیــل چل‌و‬ ‫پێنج هەزار رێكخراوی ناحكومی‌و لەمیسر‬ ‫بیست هەزار لەتایلەند یانزە هەزار هەیە‪.‬‬ ‫كۆمەكە كردارییە داراییەكان كە كۆمپانیاكان‬ ‫بەرێكخراوە ناحكومیەكانی دەكەن سااڵنە‬ ‫لەواڵتە یەكگرتوەكانی ئەمریكادا بەحەوت‬ ‫ملیارو لەئەوروپا بەدو ملیارو لەژاپۆنیش‬ ‫بەیەك ملیارو نیو دۆالر دەگات‪( ،‬كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی چیە؟ مریەم پور نەزەر‪ ،‬وەرگێڕانی‬ ‫یاسین عومەر‪ 2003 ،‬سلێمانی)‪ ،‬سەرمایەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بۆ رێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی بریتیە لەهێزی مرۆیی‌و ئەو پارانەی‬ ‫كە بۆ دروستكردنی كۆمەڵێكی مەدەنی‬ ‫تەرخان دەكرێت‪ ،‬هەروەها ئەو پەیوەندیانە‬ ‫كە لەنێوان بەشە جیاوازەكانی كۆمەڵدا‬ ‫پتەو دەبێت‪ ،‬هەروەها تۆڕەكانی زانیاری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و تەنانەت هەلومەرجی سیاسی‌و‬ ‫یاسایی كە دەبنە هۆكاری بون‌و چاالكی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬دیسان بەیەك ‌ێ لەسەرمایە‬ ‫كۆمەاڵیەتەكان دەژمێردرێن‪.‬‬ ‫ئاشكرایە كــە سەندیكاو كۆمەڵەو‬ ‫رێكخراوەكانی لەمەڕ خۆمان لەچلەكان‌و‬ ‫پەنجاكانی سەدەی رابوردوەوە دروست بوە‬ ‫شانبەشانی دروستبونی حزب‌و رێكخراوە‬ ‫سیاسیەكان‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵەو رێكخراوەكان‬ ‫بەهەمان شێوەو فۆرمی چل‌و پەنجاكان‬ ‫كاردەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا نزیكەی شەست تا‬ ‫حەفتا ساڵ بەسەر ئەو مێژوەدا تێپەڕیوە‪،‬‬ ‫كە ئەمە ناكۆكە لەگەڵ بــارودۆخ‌و زروفی‬ ‫ئێستاو سەردەم كە سەردەمی پێشكەوتنی‬ ‫تەكنەلۆژیاو كرانەوەو شەفافیەت‌و ئازادی‌و‬ ‫دیموكراسیە‪ ،‬لەكاتێكدا ئێستا سەردەمەكە‬ ‫وا دەخواز ‌ێ كە شێوەو فۆرمی نو ‌ێ پێویستە‬ ‫بۆ كاركردنی سەندیكاو كۆمەڵەو رێكخراوە‬ ‫پیشەیی‌و دیموكراتیەكان‪ ،‬تائێستا مۆدێلی‬ ‫سەندیكاو كۆمەڵەو رێكخراوەكانی الی‬ ‫خۆمان مۆدێلی بەلشەفیزمەو مۆدێلی تاك‬

‫یەكێك لەخاڵە گرنگانەكانی قەیرانی‬ ‫سەندیكاو رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫الی ئێمە‪ ،‬نەبونی سەربەخۆییە لەكاركرندا‪،‬‬ ‫رێكخراوە دیموكراتیەكانی كوردستان لەحاڵی‬ ‫ئێستادا ئەگەر نەڵێم هەمویان زۆربەیان لەژێر‬ ‫ركێفی حیزبەكاندان‌و بانگەشە بۆ بەرنامەو‬ ‫سیاسەتی حزبەكان دەكەن‌و چنگی زبری‬ ‫ئایدیۆلۆژیای حزب تینی لەجەستەی ئەم‬ ‫رێكخراوانە بڕیوەو مێردەزمەی حزبایەتی‬ ‫چۆكی لەسەر هەریەكێك لەو رێكخراوانە‬ ‫لەكوردستاندا داداوەو زۆربـــەی زۆری‬ ‫رێكخراوە پیشەیی‌و دیموكراتیەكان بەتۆڕی‬ ‫جاڵجاڵۆكەی حزبایەتی تەنراون‪ ،‬هەر لەبەر‬ ‫ئەم هۆیەشە ئەم رێكخراوانە لەكوردستان‌و‬ ‫عیراق‌و تەنانەت رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش‬ ‫سەركەوتو نابن‌و ناتوانن لەسەر قاچی‬ ‫خۆیان بوەستن‌و پاێزگاری لەسەربەخۆیی‬ ‫خۆیان بكەن‪ ،‬بەپێچەوانەوە سەربەخۆیی‬ ‫خۆیان ئەدۆڕێنن‌و لەدەست ئەدەن‌و ناتوانن‬ ‫هەڵوێستێكی دیــارو ئاشكرایان لەسەر‬ ‫روداوەكــــان هەبێت‌و بەهەمان شێوەش‬ ‫لەپەیامەكەی خــۆیــان دوردەك ــەون ــەوەو‬ ‫نــاتــوانــن بــەرگــری لەپیشەكەی خۆیان‬ ‫بكەن‪ ،‬سەربەخۆبون واتە دوركەوتنەوەی‬ ‫دامەزراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی لەملكەچی‌و‬ ‫پاشكۆیەتی هیچ هێزو حــزب‌و الیــەن‌و‬ ‫كۆمەڵ‌و تاكێكی تر كە زیــان بەپەیام‌و‬

‫رێكخراوانە لەكوردستاندا كە پەیوەندی‬ ‫بەخاڵی یەكەمیشەوە هەیە «تدخل»ی‬ ‫حزب‌و رێكخراوە سیاسیەكانە لەكاروباری‬ ‫ناوخۆی ئەم رێكخراوانەو بۆتە قەیرانێكی‬ ‫گـــەورەی ئــەم رێــكــخــراوانــە‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫هــەر رێــكــخــراوێــك لــەالیــەن حزبێكەوە‬ ‫كۆنترۆڵكراوەو ئەجەندای سیاسی خۆی‬ ‫سەپاندوە بەسەر رێكخراوەكەدا‪ ،‬لەهەمو‬ ‫كــاروبــاری رێكخراوەكەداو سەربەخۆیی‬ ‫لێدەسەنێتەوەو دەیكاتە پاشكۆی خۆی‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی ئاستێكی فراوان لەسەربەخۆبونیان‬ ‫تیدا هەبێت‪ ،‬چونكە هەر دەستێوەردانێكی‬ ‫دەرەكی لەشێوازو سیاسەتی ئەم رێكخراوانە‬ ‫رەنگدانەوەی خراپی دەبێت لەسەر داهاتوی‬ ‫ئەم رێكخراوەو هەر لەسەرەتاوە بەڵگەیە‬ ‫لەسەر الوازی بەرهەمی داهــاتــوی ئەم‬ ‫رێكخراوانە چونكە هەر دەستێوەردانێكی‬ ‫دەرەكـــی لەئیش‌و كــارو بەرنامەی ئەم‬ ‫رێكخراوانە‪ ،‬واتە پابەندبون بەكۆمەڵێك‬ ‫ئەرك‌و ئیلتیزاماتی دەرەكی كە لەئەنجامدا‬ ‫كاریگەرییان لەسەر پـــرۆژەو بەرنامەو‬ ‫چاالكی‌و رۆڵــی ئــەو رێكخراوانە دەبێت‬ ‫لەئەرك‌و پەیامە راستەقینەكەی خۆیان‬ ‫دوریان دەخاتەوە‪.‬‬ ‫لەكوردستاندا بەجۆرێك كــاری ئەم‬ ‫رێكخراوانە تێكەڵ بەكاری حزبایەتی بوە كە‬

‫یەكێك لەخاڵە گرنگانەكانی قەیرانی‬ ‫سەندیكاو رێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مەدەنی الی ئێمە‪ ،‬نەبونی سەربەخۆییە‬ ‫لەكاركرندا‪ ،‬رێكخراوە دیموكراتیەكانی‬ ‫كوردستان لەحاڵی ئێستادا ئەگەر‬ ‫نەڵێم هەمویان زۆربەیان لەژێر ركێفی‬ ‫حیزبەكاندان‌و بانگەشە بۆ بەرنامەو‬ ‫سیاسەتی حزبەكان دەكەن‌و چنگی زبری‬ ‫ئایدیۆلۆژیای حزب تینی لەجەستەی ئەم‬ ‫رێكخراوانە بڕیوە‬

‫دەســـەاڵت هــەوڵــدەدەن دەستوەربدەنە‬ ‫ئیشوكاری ئەم رێكخراوانەو كۆنترۆڵیان‬ ‫بكەن‌و بیانكەنە ئامڕازێك بەدەستخۆیانەوەو‬ ‫لەپەیامە سەرەكیەكەی خۆیان دوریــان‬ ‫بخەنەوەو ئەركە بنچینەییەكەی خۆیان‬ ‫لێزەوت بكات‌و بیان خاتە خزمەتی بەرنامەو‬ ‫ئایدیۆلۆژیای سیاسی حزبەوە‪ ،‬بەمەش دەیان‬ ‫كاتە رێكخراوێك یان گروپێك كە نەتوانن‬ ‫كار بۆ بەرژەوەندی توێژە كۆمەاڵیەتیەكەی‬ ‫خۆیان بكەن كە نوێنەرایەتیان دەكەن‪ .‬بۆیە‬ ‫پێویستە تاڕادەیەكی بەرفراوان پێكهاتەكانی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنی بەگشتی‌و ئەم رێكخراوانە‬ ‫بەتایبەتی دوربن لەهەر شێوازێكی الیەنگری‬ ‫كــردن بۆ حــزب‪ ،‬چونكە لەڕاستیدا ئەو‬ ‫پێكهاتانە رێكخەری پەیوەندی نێوان‬ ‫تــاك‌و دەسەاڵتن‪ ،‬بەالیەنگریان بۆ حزب‬ ‫یان دەســەاڵت لەپەیام‌و ئەركی سەرەكی‬ ‫خۆیان الدەدەن‪ .‬لەهەند ‌ێ حاڵەتدا بێ‌‬ ‫الیەنی گرنگترە لەسەربەخۆ بون‪ ،‬بەوپێیەی‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی هەڵگری‬ ‫هەر ئایدیاو هزرو ئایدیۆلۆژیایەك بن دەبێت‬ ‫لەئەنجامدانی چاالكیە مەدەنیەكاندا بێ‌‬ ‫الیەنی خۆیان بپارێزن‪.‬‬ ‫خاڵێكی تری گرنگ هەیە كە پێویستە‬ ‫ئاماژەی پ ‌ێ بدر ‌ێ لەمەسەلەی كاركردنی‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی ئەویش‬ ‫ئەوەیە كە لەهەند ‌ێ دەوڵەت‌و كاربەدەست‌و‬ ‫دەسەاڵتی بەتایبەتی لەواڵتانی رۆژهەاڵتدا‬ ‫بەچاوێكی نــاحــەزو دوژمــنــانــە سەیری‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی دەكەن‌و‬ ‫زۆرجار بەالدەرو ئاژاوەچی‌و سیخوڕو كافرو‬ ‫گێرە شێوێن ناویان دەبەن ئەمە لەالیەك‪،‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە ناب ‌ێ وا سەیری ئەم‬ ‫رێكخراوانە بكرێت كە ناحەزو دوژم ـن‌و‬ ‫تێكدەری دام‌و دەزگــاكــانــی دەوڵــەتــن‪،‬‬ ‫هەروەها كارێكی هەڵەیە كە وا بڕوانین‬ ‫كە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی بێ‌‌و‬ ‫كــەم‌وكــوڕیــان یــان هەمویان بـ ‌ێ بەرین‬ ‫لەگوناح‌و هەڵە‪ ،‬رەنگە چاالكیەكانی هەندێك‬ ‫رێكخراوی ناحوكمی توندوتیژی لێبكەوێتەوە‬ ‫یان لەگەندەڵیەوە گالبن یان جەماوەرو‬ ‫خەڵكی فریوبدەن یان لەكاری تیرۆریستیەوە‬ ‫گالبن یان كاری رەگەزپەرستی بكەن‪ ،‬وەكو‬ ‫لەهەندێك رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫رۆژئــاوادا بونی هەیە (گۆڤاری دەنگدان‪،‬‬

‫ژمارە ‪ ،19‬لە ‪.)...2013‬‬ ‫خاڵێكی تری قەیران‌و تەنگژەی ئەم‬ ‫رێكخراوانە لەكوردستاندا بەدڵنیاییەوە‬ ‫دیاردەی گەندەڵی‌و بیرۆكراتیەت‌و رۆتینات‌و‬ ‫ناسیستەمی ئیدارەی كە سەراپای ئەم‬ ‫رێكخراوانەی گرتۆتەوە‪ ،‬بەب ‌ێ ئەوەی كەسێك‬ ‫یان لەالیەن دەزگایەكی حكومیەوە چاودێری‬ ‫بكرێن یان لێپرسینەوەیان لەگەڵ بكرێت‪،‬‬ ‫هەروەك نەبونی بەدواداچون‌و لێپێچینەوەو‬ ‫چاودێریكردنی ئەم رێكخراوانە خاڵێكی هەرە‬ ‫الوازی ئیشوكارەكانی ئەم رێكخراوانەیە‪.‬‬ ‫پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫ئاستی كاركردنی جوگرافیایان فراوان بێت‌و‬ ‫دەربچن لەدیاردەی دو ئیدارەیی پێشتری‬ ‫دو حزبە دەســەاڵتــدارەكــەی كوردستان‬ ‫كــەرەنــگــدانــەوەی خراپی هەیە بۆ سەر‬ ‫كاركردنی ئەم رێكخراوانەو ئەم رێكخراوانەی‬ ‫قەتیس ‌و تەحجیم كردوە بەناوچە چێتی‌و‬ ‫مەحسوبیەت‪ .‬بۆ دەرچـــون لــەدیــاردەی‬ ‫ناوچەچێتی پێویستە ئــەم رێكخراوانە‬ ‫زۆرترین بنكەی فەرعی‌و ئۆفیسی ناوچەیی‬ ‫لەسەرتاسەری كوردستاندا بكەنەوە تا بتوانن‬ ‫سنوری كارەكانیان فراوان بكەن‌و هەروەك‬ ‫بۆ بەدیهێنانی ئەم حاڵەتەش دامەزراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگەی مەدەنی پێویستیان بەداڕشتنی‬ ‫پێكهاتەیەكی رێكخراوەیی گرنگ هەیە‪.‬‬ ‫بونی ناكۆكی‌و ملمالنێی نێو خۆیان‬ ‫بەتایبەتی كە زۆرجــار ناكۆكی ملمالنێی‬ ‫شەخسییە‪ ،‬خاڵێكی تری قەیران‌و ئەزمەی‬ ‫الوازی ئەم رێكخراوانەیە‪ ،‬كە باشتروایە‬ ‫ئەم رێكخراوانەی كۆمەڵی مەدەنی دوربن‬ ‫لەكێشەو ناكۆكی‌و ملمالنێی نێو خۆیان‪،‬‬ ‫چونكە هەر ناكۆكی‌و ملمالنێیەكی نێوخۆیی‬ ‫بەشێوەیەكی سلبی كاردەكاتە سەر پەیام‌و‬ ‫كاری رێكخراوەكەو سەرقاڵی دەكات بەچەند‬ ‫بابەتێكی الوەكی كە هیچ پەیوەندی نیە بەو‬ ‫بابەتانەی دامەزراوەیەكی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫بانگەشەی بۆ دەكات‪.‬‬ ‫خاڵێكی تری كێشەی ئەم سەندیكاو‬ ‫رێكخراوانە بریتیە لەمەسەلەی پارەو بودجە‬ ‫كە لەالیەن حكومەتەوە دابین دەكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم پێویستە حكومەت سیاسەتێكی رون‌و‬ ‫ئاشكراو شەفافی هەبێت دەربــارەی ئەم‬ ‫رێكخراوانەو بودجەیان‪ ،‬بەجۆرێك بودجەیان‬ ‫لەسەر ئەساسی پرۆژەو كارو چاالكیەكانیان‬ ‫بێت نەك بەمیزاج یان لەسەر ئەساسی حزبی‬ ‫یان نزیكی ئەو رێكخراوە لەدەسەاڵتەوە یان‬ ‫هەر ئیعتبارێكی تر‪ ،‬پێویستە پێوەرێك‬ ‫هەبێت بۆ دابەشكردنی بــودجــەی ئەم‬ ‫رێكخرتوانە‪ ،‬بۆ نمونە لەبودجەی شەش‬ ‫مانگی یەكەمی ساڵی ‪ ،2010‬حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان «‪ 227‬ملیارو ‪678‬‬ ‫ملیۆن) دیناری تەرخان كرد بۆ بەخشینەوە‬ ‫بەسەر ئەم رێكخراوانەدا (سایتی سبەی‬ ‫‪ )...sbeiy.com‬كە ئەمە هەڵەیەكی‬ ‫زەق‌و كوشندەیە‪ ،‬چونكە حكومەت نابێت‬ ‫پارە ببەخشێتەوە بەسەر ئەم رێكخراوانەدا‪،‬‬ ‫هــەروەكــو وتمان پ ــارەو بودجە لەسەر‬ ‫ئەساسی پرۆژەو كارو چاالكی دەدرێت نەك‬ ‫بەخشینەوەو شێوازی تر‪ ،‬كە بەدڵنیاییەوە‬ ‫بەخشینەوە نایەكسانی‌و ناعەدالەتی تیا‬ ‫دەبێت‪ ،‬چونكە رێكخراو هەیە زۆر چاالكەو‬ ‫رێكخراویش هەیە زۆر سستەو رێكخراویش‬ ‫هەیە تەنیا ناوی هەیە‪ .‬هەروەك فیدراسیۆنی‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی لەكوردستان‬ ‫رایگەیاندوە كە ناعەدالەتیەكی زۆر هەیە‬ ‫لەمەسەلەی دابەش كردنی بودجەی ئەم‬ ‫رێــكــخــراوانــەدا‪ ،‬هەندێك رێكخراو هەن‬ ‫چاالكن‌و كاری باش دەكەن‪ ،‬بەاڵم لەڕوی‬ ‫مادیەوە وەزعیان باش نیەو پشتگیری‬ ‫ناكرێن بەپێچەوانەشەوە رێكخراویش هەیە‬ ‫زۆر سسیت‌و كەم تەرخەمەو پشتگیری‬ ‫باشیش دەكــرێ‌‪ ،‬هەروەكو ئاماژە دراوە‬ ‫بەو رێكخراوانەی كە لەدەسەاڵتەوە نزیكن‬ ‫زیاتر هاوكاری‌و پشتگیری دەكرێن‪ ،‬گرفتەكە‬ ‫لەوەدایە یاسایەك نیە ئەم مینحەیە رێكبخات‬ ‫(فیدرایۆنی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫لەكوردستان‪.)....2009 ،‬‬

‫كوردستان سەرانسەر‬

‫ژمارە (‪ )577‬دو شەممە ‪2016/8/29‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫ئۆپەراسیۆنی ستراتیژی‬

‫‪7‬‬

‫تێكەولێكەی‬ ‫توركیا‪ -‬روسیا‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫نورای مەرت‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫دەربارەی ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فرات‬ ‫و چونە ناوەوەی سەربازی تورك بۆ ناو‬ ‫خاكی سوریا‪ ،‬جگە لەوەی ئەمە پیالنێكی‬ ‫ستراتیژی و ئەمنییە بۆ توركیا‪ ،‬توركیا‬ ‫ئەم ئۆپەراسیۆنەی بۆ سەر جەرابلوس‬ ‫بەئاگایی هەریەك لە روسیا و ئەمەریكا‬ ‫ئەنجامداوە‪ .‬بۆیە نابێت كەس واتێبگات‬ ‫كە ئەم ئۆپەراسیۆنە لەمەڕ گۆڕانكارییە‬ ‫رادیكاڵەكانی رۆژهــەاڵتــی نــاوەڕاســت‬ ‫هەنگاوێكی ئەرێنی و وەك دەستكەوتێكی‬ ‫گەورە بۆ توركیا ببینرێت‪.‬‬ ‫دەربـــــارەی ئــــەوەی (پـــەیـــەدە) و‬ ‫(یــەپــەگــە) نــەپــەڕنــەوە بــۆ رۆژئـــاوای‬ ‫فـــرات‪ ،‬ئەمەریكا بـــەوردی ئــاگــاداری‬ ‫هۆشدارییەكانی توركیایە كە لەوبارەیەوە‬ ‫داوێــتــی‪ .‬بەتایبەت لەنێوان سنوری‬ ‫سوریا و توركیا‪ ،‬هێڵی كورد (پەیەدە)‬ ‫گۆڕانكارییەكی رادیكاڵی هێناوەتە ئاراوە‬ ‫كــە وا بەئاسانی لـــەروی هاوسەنگی‬ ‫هێز لەناوچەكە كــەس ناتوانێت پێی‬ ‫قبوڵ بكرێت‪ .‬پــەیــەدە پێیوابوو كە‬ ‫هاوپەیمانەكانی واڵتــانــی ئــەوروپــای‬ ‫چاوپێشی لەو روداوەی توركیا ناكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بینیمان وادەرنەچوو‪ .‬ئەمەش بۆ‬

‫پەیەدە چاوەڕواننەكراو بوو‪.‬‬ ‫جێی گفتوگۆیە بەبێ‌ شەڕكردن چۆن خۆیان هەبێت و روداوەكـــان بەباشی‬ ‫كاتێ‌ دەبینین لــە ســوریــا واڵتانی ئەمەی كرد!‬ ‫بخوێننەوە‪ ،‬دەبینین ئەوەی لە توركیا‬ ‫نــاوچــەكــەو هـــەریـــەك لــە روســیــا و‬ ‫دەگوزەرێت ئەنتی دیموكراتییە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئەمریكا روڵی ئێجگار بەرچاو دەگێڕن‪،‬‬ ‫دەســتــپــێــكــردنــی پــڕۆســەیــەكــی نوێی‬ ‫مەسەلەی كورد‬ ‫لێدوانەكەی ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی‬ ‫یـــەك لـــە مــەســەلــە گــرنــگــەكــانــی دواخستووە‪.‬‬ ‫خۆزگە چارەسەرێكی موتلەق دەربارەی‬ ‫پەیەدە‪ ،‬كە وتبوی «هاتنە نــاوەوەی ناوچەكە‪ ،‬پرسی كــوردە لە توركیا‪،‬‬ ‫سوپای توركیا بۆ ناو خاكی سوریا‪ ،‬ئەمەش كــاردانــەوەیــەكــی لە ناوچەكە پرسی كورد لە توركیا بهاتایەتە گۆڕ‬ ‫پێشێلكردنی سەروەری نێودەوڵەتییە»‪ .‬دروستكردووە‪ ،‬وادەبینرێت كە مەسەلەی لەماوەی رابــردوودا‪ ،‬بەاڵم ئەمە لەالیەن‬ ‫هیچ كاردانەوەیەكی لەسەرئاستی ناوخۆ كورد بە رێگەیەكی ئاشتی بەڕێوەنەچێت‪ ،‬هـــەردووال نەبینرا‪ ،‬لــەمــەوداش كەس‬ ‫و دەرەكــی نەبوو‪ .‬توركیا بەهاوكاری لەبەرئەوەی مەسەلەی پڕۆسەی ئاشتی نازانێت چی دەگوزەرێت‪ .‬لێرەوە بەدواوە‬ ‫گروپە چەكدارە ئیسالمییەكان و سوپای لەتوركیا راستەوخۆ بەندە یان گرێدراوە چی دەبێت‬ ‫لە كۆتاییدا بەرەی كورد لە رۆژئاوا‪،‬‬ ‫سوریای ئازاد‪ ،‬بەبێ‌ شەڕ بەدرێژایی ‪ 40‬بــەدۆخــی رۆژئـــــاوای كــوردســتــانــەوە‪،‬‬ ‫كیلۆمەتر چوە ناو جەرابلوسەوە‪ .‬ئەمە دەشبێت سیاسییەكانی كورد ستراتیژی زۆر بە ئومێد بون لــەوەی كە واڵتانی‬

‫رۆژئـــاوا وەك هاوپەیمانێك هاوكاری‬ ‫دەكــردن‪ ،‬ئێستاش حكومەتی توركیا‬ ‫رێككەوتنی لــەگــەڵ واڵتــانــی رۆژئـــاوا‬ ‫ئیمزاكردووە دەربارەی رۆژئاوای فرات و‬ ‫بەهاوكاری گروپە چەكدارە ئیسالمییەكان‬ ‫چۆتە جەرابلوسەوە‪ .‬توركیا لەچەند‬ ‫ساڵی رابردووی شەڕی سوریاوە‪ ،‬ویستی‬ ‫شەڕكردن و چونە نــاوەوەی بۆ سوریا‬ ‫هەیە‪ .‬بەئومێدی ئەوەی قوربانی زۆری‬ ‫لێنەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬رۆژنامەی جمهورییەت‬ ‫‪2016/8/26‬‬

‫گەر تۆ تاوانبار بیت خزمەكانیشت تاوانبارن!‬

‫« نابێت كەسێك گوناحی كەسێكیتر‬ ‫بخرێتە سەر شانی‪ ،‬گەر كەسێك بیەوێت‬ ‫باری سەرشانی كە بە گوناحەكانی قورس‬ ‫بووە‪ ،‬تۆزێك سوك بكات‪ ،‬ئەوا نزیكترین‬ ‫كەسیشی ناتوانێت تۆزێك لە گوناحەكانی‬ ‫بخاتە سەر شانی‪».‬‬ ‫ئەمە تەفسیری سەید قوتبی رەحمەتیە‬ ‫بۆ ئایەتی ‪ ١٨‬ی سورەتی فاگر‪ .‬واتە‬ ‫دادپــەروەری خودا بۆ بەندەكانی تادوا‬ ‫رادە ئاشكرایە‪ .‬كەسێك بەهۆی تاوانی‬ ‫كەسێكی نزیكیەوە تاوانبار ناكرێت و‬ ‫سزا نادرێت‪ .‬خۆ هەموو سیستەمەكانی‬ ‫دونیا و یاسا و مافی مرۆڤ و ویژدانیش‬ ‫وا دەڵــێــت‪ ،‬بــەاڵم ئێستا لــە توركیا‬ ‫پێچەوانەكەی جێبەجێ دەكرێت و گەر‬ ‫كەسێكی نزیكت تۆمەتبار كــرا‪ ،‬ئەوا‬ ‫تۆش بەهەمان شێوە تۆمەتبار دەكرێیت‪.‬‬ ‫گــەر پۆلیس هاتە ســەر ماڵەكەت و‬ ‫نەیتوانی خۆت دەستگیر بكات ئەوا ‹‬ ‫دایك و باوك و برا و خوشكت دەگرێت‬ ‫و دەڵێت تاخۆی دێتەوە ئێوە لەالی‬ ‫ئێمە دەمێننەوە› خۆش لەوەدایە ئەمە‬

‫«‬

‫مەحمود چەبی‬ ‫و‪:‬چاودێر‬

‫لەالیەن كەسانێكەوە دەكرێت كە خۆیان‬ ‫بەدادپەروەر ناوزەند دەكەن‪.‬‬ ‫هاجەر كۆروجو كە هاوسەری بولەن‬ ‫كۆروجوی رۆژنامەنوسە و خاوەنی پێنج‬ ‫منداڵە‪ ،‬سەرە واوێك لە سیاسەت و كاری‬ ‫رۆژنامەوانی نازانێت‪ ،‬بەاڵم ئێستا لە بری‬ ‫مێردەكەی دەستبەسەركراوە‪.‬‬ ‫ئەم ژنە داماوە هیچ هەواڵێك لەسەر‬ ‫نازانرێت و ئەخیر جار بۆ نەخۆشخانە‬ ‫رەوانــە كــرا‪ ،‬دوای ئــەوە هیچی لەسەر‬ ‫نازانین‪ .‬پێنج منداڵەكەی رۆژ بەڕۆژ‬ ‫پەرێشانتر دەبن و تامەزرۆی ئەو رۆژەن‬ ‫كە جارێكیتر دایكیان بە چــاوی سەر‬ ‫دەبیننەوە‪.‬‬ ‫واتە تەنیا دایك و باوكی ئەم پێنج‬ ‫منداڵە سزا نادرێت‪ ،‬خێزانێك بە تەواوی‬ ‫لە ژێر ئەشكەنجەی دەرونیدا دەژین‪.‬‬ ‫ئەمە تەنیا نمونەیەكەو بە دەیانیتر‬ ‫بەڕێوەیە‪.‬‬ ‫هەرچەندە حوكمی خودا لەمبارەوە زۆر‬ ‫ئاشكرایە‪ ،‬بەاڵم تەنیا موسوڵمانێك لە‬ ‫توركیا دەست ناكەوێت كە كاردانەوەیەك‬ ‫بەرامبەر بەم هەموو زوڵمە پشان بدات‪.‬‬ ‫نمونەیەكیتر جەڤدەت توركئۆغلو‪،‬‬ ‫كە هاوسەری ئامۆزای فەتحواڵ گولەنە‪،‬‬ ‫بەبێ هیچ بەڵگەیەك تۆمەتبار دەكرێت و‬ ‫شایەنی باسە ناوبراو بە دەیان ساڵە لە‬ ‫دەرەوەی واڵت ژیان بەسەر دەبات‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی پۆلیس دەچنە سەر‬ ‫ماڵەكەیی و خۆی نادۆزنەوە‪ ،‬لە جیاتی‬ ‫خۆی ‪ ١٢‬كەس لە كەس و كاری دەستگیر‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫ئامۆزایی و براكانی و زاواكـــەی و‬ ‫كەسە نزیكەكانی كە هەندێكیان ئافرەتن‬ ‫كەلەپچەیان لە دەست دەكرێت و رەوانی‬ ‫زیندان دەكرێن‪.‬‬

‫یەكێك لە كەسە نزیكەكانی باسی‬ ‫ئەو ڕوداوەی بۆ كردم و وتی» هەموو‬ ‫رۆژێك پۆلیسەكان دەهاتن و دەڕۆشتن‬ ‫و خۆشمان دەمانزانی كە هەر ڕۆژێك‬ ‫بێت یەك دوانێكمان دەستگیر دەكەن‪.‬‬ ‫بەاڵم قەت بیرمان لەوە نەكردبویەوە كە‬ ‫‪ ١٢‬كەسمان لێبگرن‪ .‬خەریك بوو باوكی‬ ‫چەڤدەتیش دەستگیر بكەن‪ ،‬بەاڵم كە‬ ‫سەیریان كرد پیاوێكی ‪ ٨٨‬ساڵە ئیدی‬ ‫دەستیان لێنەدا‪».‬‬

‫خۆی ئەوەی كە باوكیشیان نەبردوە‬ ‫شتێكی دڵخۆشكەرە‪ ،‬واتای ئەوەیە كە‬ ‫شتیك لە ویژدانیان ماوە!‬ ‫دواتــر لە كەس و كاریم پرسی كەوا‬ ‫لە مێدیادا باسی ئەوە كــراوە لە ماڵی‬ ‫ناوبراو تۆمار و بەڵگەیان لەسەر كاری‬ ‫رێكخراوەیی گولەن دۆزیوەتەوە‪ .‬كەس و‬ ‫كاری ناوبراو ئەم تۆمەتانەیان رەتكردەوە‬ ‫و پێیان راگەیاندم كە تەنیا شتێكیان‬ ‫دەستكەوتبێت گۆڤاری ‹سزنتی› بووە‬

‫لە توركیا هەوڵێك هەیە بۆ‬ ‫دروستكردنی ‹فرانكشتاین›‬ ‫خۆی توركیا لەوەتەی هەبووە‬ ‫كێڵگەی تاوانی بكەر نادیارە و‬ ‫قەت فڕانكشتاینی لێنەبڕاوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمجارە فڕانكشتاینێكیان‬ ‫دروستكرد كە بتوانێت هەموو‬ ‫ئەوانەی پێش خۆی بخاتە‬ ‫گیرفانیەوە‪ .‬بەڕاستی دەتوانم‬ ‫بڵێم ئەم كارەیان بە وەستایانە‬ ‫ئەنجامدا‬

‫كە پێش چەندین ساڵ باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫هیوادارین پۆلیس خۆی شتیان لەسەر‬ ‫دروست نەكات‪ ،‬چونكە پێشتر كاری لەو‬ ‫شێوەیەیان زۆر ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫بەداخەوە میدیای توركیاش چاوپۆشی‬ ‫لەم هەموو كارە نایاساییە دەكات و گوێ‬ ‫لە تەنیا كەسێكی بزاڤەكە ناگرێت كە‬ ‫سكااڵ و دەردە دڵی خۆیان بە ئاشكرا بۆ‬ ‫هەموو كەس باس دەكەن‪.‬‬ ‫لە توركیا هەوڵێك هەیە بۆ دروستكردنی‬ ‫‹فرانكشتاین› (كەسایەتی چیرۆكێكی‬ ‫ئەفسانەییە پزیشكێك كەسێكی مردوو‬ ‫زیندو دەكاتەوە و پاشان ئەو كەسەی‬ ‫زیندوی دەكاتەوە دەست دەكــات بە‬ ‫كوشتنی خەڵك و كەسە نزیكەكانی)‬ ‫خــۆی توركیا لــەوەتــەی هــەبــووە‬ ‫كێڵگەی تاوانی بكەر نادیارە و قەت‬ ‫فڕانكشتاینی لێنەبڕاوە‪.‬بەاڵم ئەمجارە‬ ‫فڕانكشتاینێكیان دروستكرد كە بتوانێت‬ ‫هەموو ئــەوانــەی پێش خــۆی بخاتە‬ ‫گیرفانیەوە‪ .‬بەڕاستی دەتوانم بڵێم ئەم‬ ‫كارەیان بە وەستایانە ئەنجامدا‪.‬‬ ‫ئێستا دەیانەوێت هەموو تــاوان و‬ ‫جەریمەكانی دەزگای هەواڵگری(میت)‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتی سێبەر كە لە سااڵنی‬ ‫ڕابــردودا ئەنجامیان داوە بیخەنە ملی‬ ‫فرانكشتاینە نوێكە‪.‬‬ ‫بەس من مەراقی یەك شت دەكەم‬ ‫كاتێك ئەو فرانكشتاینە لەناو دەبەن‬ ‫كێی تر دەخەنە شوێنی و چ كێشەیەكی‬ ‫ئــەم واڵتــە بــەم كارانەتان چارەسەر‬ ‫دەكەن؟‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://zaman-online.‬‬ ‫‪de‬‬

‫توركیا بەشێكی گەورەی بلۆكی خۆرئاوا‬ ‫و سوننەیە‪ ،‬بەشێكە لە ئاركۆلۆژیای‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی سوننی و هەندەسەی‬ ‫سیاسی سوننی‪ ،‬رۆڵێكی گەورە دەگێڕێت‬ ‫وەك ئەكتەرێكی سوننی لە سیستمی‬ ‫هەرێمی و ئەندامێكی سیستمی بەرگری‬ ‫خۆرئاوایی (ناتۆ) یە لەناوچەكەدا‪ ،‬رۆڵی‬ ‫هەیە لە دروستكردنی بڕیار لە سیستمی‬ ‫هەرێمیدا(خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫توركیا بچێتە بەرەی (روسیا‪-‬ئێران)‬ ‫وەك تەكتیكیش بێت‪ ،‬باجی گەورە دەدات‪،‬‬ ‫كێشە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی توركیا‬ ‫ئەمڕۆ لەهەموو كات زیاتر و گەورەترە‪،‬‬ ‫لە كێشەی كــوردەوە (باكور و رۆژئاڤا)‬ ‫بۆ مەسەلەی مافی مرۆڤ و دیمۆكراسی‬ ‫و ماهیەتی سیستمی حــكــومــڕانــی و‬ ‫دامەزراوە و گویلەنییەكان‪ ،‬لە (پەیەدە)‬ ‫وە بۆ مەسەلەی داهاتووی سوریا و رۆڵ و‬ ‫هەژموونی توركیا لە سوریادا‪ ،‬مەسەلەی‬ ‫هەرێمەكانی (قەوقاز و ئاسیای ناوەڕاست‬ ‫و بەلقان)‪ ،‬ئەمانە دەكرێت وەك كارتی‬ ‫بەهێزی ئەمێریكا و خۆرئاوا بەكاربهێنرێن‬ ‫ئەگەر توركیا خۆی بە بەرەی روسیادا‬ ‫شۆڕبكاتەوە‪.‬‬ ‫توركیا لەناو بلۆكی روسی‪-‬ئێرانی‬ ‫رۆڵــێــكــی الوەكـــی و پــەراوێــز خــراوی‬ ‫پێدەدەرێت‪ ،‬بەهۆی جیاوازی ئایدۆلۆژیا‬ ‫و زاڵبونی جیۆپۆڵەتیكی شیعی بەسەر‬ ‫ســونــنــەدا‪ ،‬بــەهــۆی كێشەی ئــاڵــۆز و‬ ‫قەیران و سروشتی ملمالنێ لەناو هەرێمە‬ ‫جیاوازەكانی جوگرافیای سوننەدا‪.‬‬ ‫توركیا وادەزانــێــت هێشتا دەتوانێت‬ ‫رۆڵــی پۆلیسی خــۆرهــەاڵت ببینێت بۆ‬ ‫ئەمریكا وەك ئەوەی لەجەنگی ساردی‬ ‫ســەدەی رابـــردوو بینی و بەربەست و‬ ‫دیــواری گــەورەی بۆ سۆڤیەت دروســت‬ ‫كرد و بەوخەیاڵە سیاسیە بەتاڵەش لە‬ ‫روسیای ئەمڕۆ نزیك بۆتەوە‪.‬‬ ‫م ــەول ــود چــەوشــئــۆغــڵــوی وەزیـــری‬ ‫دەرەوەی توركیا‪ ،‬باسی پێكەوە كاركردن‬ ‫دەكات لەگەڵ روسیا و ئێران دا‪ ،‬باسی‬ ‫رێككەوتنی سیاسی دەكـــات لەسەر‬ ‫دۆسیەی «سوریا»دا‪ ،‬توركیا لەڕێگەی‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی واڵتەكەی خەریكی‬ ‫دروستكردنی شوناسێكی تازەیە‪ ،‬خەریكی‬ ‫دروستكردنی رەگــەزی تــازە و بنەمای‬ ‫سیاسی تازەیە‪.‬‬ ‫بلۆك گۆڕین و جەمسەر گۆڕین بۆ‬ ‫واڵتێكی خاوەن هێزی نەرم و ڕەقی وەك‬ ‫توركیا ئاسان نییە‪ ،‬تێكەڵبونی توركیا‬ ‫بە جیهانی (روسیا‪-‬ئێران) تێكەڵبوونی‬ ‫جــێــۆ‪-‬ســتــڕاتــیــژی و جیۆپۆڵەتیكە‪،‬‬ ‫تێكەڵبونی جیۆ‪-‬ئیكۆنۆمی و جیۆ‪-‬‬ ‫كەڵچەر و جوگرافیایە‪ ،‬لەم تێكەولێكە‬ ‫سیاسییەدا روســیــا دەســتــی كــراوەتــر‬ ‫دەبێت لەمەسەلەی جوگرافیای سیاسی و‬ ‫پەڕینەوە بۆ باشوری ئەوروپا‪ ،‬توركیاش‬ ‫وایدادەنێت كە دەستی كراوەتردەبێت لە‬ ‫«ئاسیای ناوەڕاست و هەرێمی قەوقاز‬ ‫و بەڵكان» كەدەمێكە توركیا بە وردی‬ ‫بیری لەو هەرێمانەكردۆتەوە و خەریكی‬ ‫بەكارهێنانی(سۆفت پاوەر) و بەتورككردن‬ ‫و بەستنەوەیەتی بــە ئەستەنبۆڵ و‬ ‫ئەنكەرەوە‪ ،‬توركیا ئەگەر وەك ستڕاتیژ‬ ‫بچێتە ناو تێكەولێكەی ڕوسی‪-‬ئێرانییەوە‪،‬‬ ‫دەبێت جیۆپۆڵەتیك و بازاڕ و سەرمایە‬ ‫وكۆمەڵێك لە دونیابینییە سیاسی و‬ ‫فەرهەنگییەكانیشی بكات بەبەشێك لە‬ ‫جیهانی روسی‪-‬ئێرانی و لەگەڵیان تێكەڵ‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (577) 29-08-2016‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بەرەو بیستەمین فێستیڤاڵی روناكبیریی گەالوێژ‬

‫دیالۆگی ئەرمەن‌و كورد‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بــڕیــار وایـــە ئــەمــســاڵ بیستەمین‬ ‫فێستیڤاڵی روناكبیریی گــەالوێــژ لە‬ ‫‪ 2016/11/20‬سازبكرێت‪ ،‬چەندین تەوەرو‬ ‫چاالكیی جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت‪ ،‬یەكێك‬ ‫لــەتــەوەرەكــانــی فێستیڤاڵی ئەمساڵ‬ ‫بایەخێكی تایبــــەتی بــەدیـالۆگی كوردی‬

‫– ئەرمەنی دەدرێ‌‌و ژمارەیەك نوسەرو‬ ‫رۆشنبیرو مامۆستای زانكۆ بانگێشت‬ ‫دەكرێن بۆ گفتوگۆو را گۆڕینەوە دەربارەی‬ ‫جینۆسایدی ئەرمەنەكان لەسەرەتای‬ ‫ســـەدەی بیستەم‌و پــەیــوەنــدی ئەمە‬ ‫بەكوردەوە‪ ،‬هەروەها وەزیری رۆشنبیری‬ ‫ئەرمەنستان‌و سەرۆكی یەكێتی نوسەرانی‬ ‫ئەرمەنستان‌و بەڕێوەبەری رادیۆی كوردی‬

‫لەئەرمەنستان بانگێشتی ئەم فێستیڤاڵە‬ ‫دەكرێن‪.‬‬ ‫هەروەها یەكێكی تر لەچاالكیەكانی‬ ‫بیستەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬هەروەكو‬ ‫سااڵنی پێشو‪ ،‬بریتی دەبێت لەكردنەوەی‬ ‫دەرگای (پێشبڕكێی ئەدەبیی) لەبواری‬ ‫شیعرو چیرۆك‌و لێكۆڵینەوە‪ ،‬بۆیە هەر‬ ‫لەئێستاوە داوا لەشاعیران‌و چیرۆكنوسان‌و‬

‫ـ نابێت بابەتەكە پێشتر باڵوكرابێتەوە‪،‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ئەگەر سەلمێندرا باڵوكراوەتەوە‪ ،‬خەاڵتیشی‬ ‫ـ با لێكۆڵینەوەكان لە (‪ )7000‬حەوت وەرگرتبێت لێی دەسەندرێتەوە‪.‬‬ ‫ـ شیعر لە ‪ 6‬الپەڕەی ‪ A4‬و چیرۆك لە‬ ‫هەزار وشە زیاتر نەبێت‪.‬‬ ‫ـ بابەتەكان بەفۆنتی (یونی كــورد – ‪ 10‬الپەڕەی ‪ A4‬زیاتر نەبێت‪.‬‬ ‫ـ بــۆ كـــاری پێویست‌و هــەر ســەرنـج‌و‬ ‫سپەیسی سنگڵ‌و سایزی ‪ )14‬بن‪.‬‬

‫لێكۆڵەرەوانی كورد دەكەین بابەتمان لەو‬ ‫بوارانەدا بۆ بنێرن‪.‬‬ ‫بابەتەكان‬ ‫تایبەتی‬ ‫لیژنەیەكی‬ ‫وەردەگـــرێـــت‌و وەاڵمــتــان دەداتــــەوە‪،‬‬ ‫دەتوانن بابەتەكان لەنێوان ‪ 8/15‬هەتا‬ ‫‪ 2016/10/1‬بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن ‪:‬‬

‫تێبینییەك پەیوەندی بەم ژمارە مۆبایالنەوە‬ ‫بكەن‪:‬‬ ‫‪07701420909‬‬ ‫‪07701572064‬‬

‫لــەدەزگــاكــانــی راگــەیــانــدن هەیە‪،‬‬ ‫بەتایبەت رەخنە سەرەكییەكەمان‬ ‫ئاراستەی كەناڵی كەركوك ئەكەین‪،‬‬ ‫چونكە لەئێستادا كلیپی ئەم سرودە‬ ‫تـــەواو بــوەو نــاردومــانــە بــۆ هەمو‬ ‫كەناڵەكان‌و پێش هەمویشیان كەناڵی‬ ‫كەركوك‪ ،‬بەاڵم پەخشناكرێ‌‪ ،‬وەك‬ ‫هەمو كەركوكییەك تەمەننامان ئەكرد‬ ‫كەناڵێكی كەركوكیمان هەبوایە‪ ،‬بەڵ ‌ێ‬ ‫كەناڵ دامەزراو دڵمان پێی خۆشبو‪،‬‬ ‫كەچی خۆشیەكەی زۆر كورت بو‪،‬‬ ‫بــۆ نمونە‪ :‬ئــەوەتــا ئــەم ســرودەو‬ ‫چەندین كاری هونەریی جوانتر كە‬ ‫هاوڕێكانم تۆماریان كردوەو لەسەر‬ ‫ئەركی خۆمان‌و ماندوبونی خۆمان‬ ‫ئەنجاممانداوە‪ ،‬كەچی لەتەلەفزیۆنی‬ ‫كەركوك وەستاون‌و هەر پەخشیش‬ ‫ناكرێ‌‪.‬‬

‫سەنتەری چاالكیی گەنجانی هەڵەبجە‪،‬‬ ‫هەشت ساڵ خزمەتی بەردەوام‬

‫راڤیار نەوزاد‪ :‬یەكێك لەئامانجەكانمان خستنە سەر كاری گەنجانە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫سەنتەری چاالكیی گەنجانی هەڵەبجە‪،‬‬ ‫یەكێكە لەو پڕۆژە گرنگانەی كە رێكخراوی‬ ‫منداڵپارێزی كوردستان لەپارێزگای‬ ‫هەڵەبجە ساڵی ‪ 2008‬دایمەزراندوە‪ ،‬تاكو‬ ‫ئێستا بەب ‌ێ دابڕان‌و بی گوێدانە جیاوازی‬ ‫فكری‌و ئایدیۆلۆژی‌و سیاسی‌و ب ‌ێ بەرامبەر‬ ‫خزمەت بەگەنجانی ئەو شارە دەكات‪.‬‬ ‫ســـەبـــارەت بـــەم ســەنــتــەرەو كــارو‬ ‫چــاالكــیــەكــانــیــان‪( ،‬راڤ ــی ــار نــــەوزاد)‬ ‫بــەڕێــوەبــەری پـــڕۆژە لەمنداڵپارێزی‬ ‫كوردستان بە (چــاودێــر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫ئامانجی دامەزراندنی سەنتەری گەنجان‪،‬‬ ‫لەپاڵ خزمەت بەگەنجان‌و كردنەوەی‬ ‫خولی تایبەت بۆیان‪ ،‬نیشاندانی بەهرەو‬ ‫تواناكانیشیانە لەڕێگەی سازدان‌و كۆڕو‬ ‫كۆنسێرت‌و نمایشكردنی بەهرەكانیان‬ ‫بەڕێگە جیاجیاكان‪ ،‬دیسانەوە یەكێكی‬

‫دی لەئامانجە گرنگەكانی سەنتەر‪،‬‬ ‫خستنەسەر كــاری گەنجانە لەهەردو‬ ‫رەگەز‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەو خوالنەش كە لەئێستادا‬ ‫بەردەوامیی هەیە وتــی‪ :‬ئەو خوالنەی‬ ‫كە لەسەنتەرەكەماندا دەكرێنەوە زیاتر‬

‫خولی هونەرین‪ ،‬لەپاڵ ئەمانیشدا خولە‬ ‫پیشەییەكان‌و خولە پەروەردەییەكان‬ ‫دەوترێنەوە‪ .‬ئێستا لەسەنتەری چاالكیی‬ ‫گەنجانی هەڵەبجە‪ ،‬بــەبــەردەوامــیــی‬ ‫خولەكانی‪ :‬مۆسیقا بــۆ ئامێرەكانی‬ ‫(دەف‪ ،‬تار‪ ،‬سەنتور‪ ،‬س ‌ێ تار‪ ،‬گیتار‪،‬‬

‫دیار ساالر‬

‫‪galawezh20@yahoo.com‬‬

‫داوا لەكەناڵی تەلەفزیۆنی كەركوك‬ ‫دەكرێت سرودی پێشمەرگە پەخش بكات‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫ســـرودی (پێشمەرگە)‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لەسرودە نوێیەكانی هەردو هونەرمەند‬ ‫(سیروان عومەرو حەسەن غەریب)‪،‬‬ ‫موزیك‌و دابەشكردنی ئۆركێسترای‬ ‫ئــەم ســـرودە لــەالیــەن هونەرمەند‬ ‫(چـــاالك ســدیــق)ەوە رێــكــخــراوەو‬ ‫ژەنیارانی تیپی مۆسیقای كەركوك‬ ‫وەك كۆرس بەشدارییان تێدا كردوە‪،‬‬ ‫تێكستی ســرودەكــە هــی (عــارف‬ ‫مەعروف)ەو (الوە میرە) كلیپی بۆ‬ ‫بەئەنجامگەیاندوە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‬ ‫ئەم سرودە هەمو كارێكی تەواو بوەو‬ ‫تاكو ئێستا نیشاننەدراوە‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بــەم ســـرودە نوێیە‪،‬‬ ‫(سیروان عومەر)‪ ،‬بە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬ئێمە زۆر خۆشبەختانەو‬ ‫خۆبەخشانە ئــەم ســرودەمــان بۆ‬ ‫پێشمەرگە وتوە‪ ،‬گلەییەكی زۆریشمان‬

‫هێرشی توركیا بۆ سەر‬ ‫جەرابلوسە یان‪ ،‬لەباربردنی‬ ‫سیستمی رۆژئاوای كوردستانە‬

‫كەمان‪ ،‬كیبۆرد) دەوترێنەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەپێی پێویست‪ ،‬خولی شێوەكاری‌و‬ ‫درومــــان‌و شــانــۆو جــوانــكــاری‌و زمانی‬ ‫ئینگلیزی‌و پەرەپێدانی وانەكانی خوێندن‬ ‫بەشێوازی وەرزی‌و بەپێی پێداویستی‬ ‫گەنج ئەكرێنەوە‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بەفێستیڤاڵ‌و بونی هۆڵ‌و‬ ‫چاالكیی جۆراوجۆری تر ئاماژەی بەوەدا‬ ‫كــە‪ :‬ســااڵنــە لەڕێگەی فێستیڤاڵێكی‬ ‫فـــراوانـــەوە نمایشی ســەرجــەم كــارو‬ ‫چاالكییەكانی ئەو ساڵە دەكەین‪ ،‬هەمو‬ ‫ئــەم كــارو چاالكییانە لەناو بینایەكی‬ ‫بچوكدا بەئەنجام دەگەیەنین‪ ،‬گەر بێتو‬ ‫بینای تایبەتی خۆمان هەبێ‌‪ ،‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫دەتوانین كارو چاالكیی گرنگترو بەسودتر‬ ‫بۆ گەنجان ئەنجان بدەین‪ ،‬لەئێستاشدا‬ ‫پڕۆژەی كردنەوەی بینای سەنتەر لەبەر‬ ‫قەیرانی دارایی راگیراوە‪.‬‬

‫لەبەرەبەیانی رۆژی ‪24‬ئابەوەسوپای توركیا هێرشێكی بەرفراوانی بۆسەر شاری جەرابلوس‬ ‫بەهاوكاری چەندین گروپی ئیسالمی توندڕەی وەك(بەرەی نوسرەو ئەحرار ئەلشام‌و سوڵتان‬ ‫موراد‌و نورەدەین زەنگی‌و سوپای فەتح) دەستپێكردوە‪ ،‬ئەوەی هەستی پێدەكرێت توركیا‬ ‫لەم هەڵمەتدا بەنیازە تەواوی باكوری سوریا كەزۆربەی كوردنشینە داگیربكات لەئێستادا‬ ‫بۆردومانكردنی پێگەكانی یەكیینەكانی پاراستنی گەل «یەپەگە»ی لە ناوچەی دێرك‌و‬ ‫بەدیاریكراو لە عەین دیوار لە كانتۆنی جەزیرە كردۆتە ئامانج‪،‬هاوكات لەگەڵ ئەم روداوانە‬ ‫ئاڵدار خەلیل سەركردەی دەڤدەم ئاماژەی بەوەكردوە‪ ،‬ئەو هەوڵەی توركیا پێشلێكردنی‬ ‫سەروەری سوریایەو راگەیاندنی جەنگە لەدژی ئیدارەی زاتی‌و پرۆسەی فیدراڵی‌و جەنگ‬ ‫لەدژی هەمو پێكهاتەكانی سوریا‪.‬‬ ‫دوا بەدوای دەستپێكی هەڵمەتە سەربازییەكی توركیا بەشێكی زۆر لە چاودێرانی سیاسی‬ ‫ئەوەیان رایگەیاندكە توركیا بەناوی داعشەوە دەیەوێت رۆژئاوای كوردستان داگیربكات‬ ‫لەالیەكیترەوە توركیا سودی زۆری لە داعش بینیوە بۆ ئەوەی بەكۆمەڵگای جیهانی رێگای‬ ‫پێبدات بەرانبەر بە تیرۆر شەڕ بكات‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا خواستی دەوڵەتی توركیا ئەوەیە‬ ‫كە داعش بە ناوەكانی دیكەوە دەربازی سوریا بكات‪ ،‬ئێستا لە جەرابلوس ئەمە رودەدات‪،‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە سەرجەم چاودێرانی سیاسی پێیانوایە توركیا نەتەنها لە جەرابلوس‌و‬ ‫حەلەب ناوەستێت‪ ،‬بەڵكو بۆ زۆر شوێنی دیكەش هێرشدەكات‪ ،‬لەئێستا توركیا دەیەوێت‬ ‫لەرێگەی گروپە توندڕەوە ئیسالمی‌و عەرەبیەكانی وەك سوپای ئازاد‌و سوپای فەتح‌و‬ ‫جەیشوئیسالم‌و بەرەی فەتحی شام تەواوی باكوری سوریا داگیربكات‪.‬‬ ‫ئەردۆگان یەكێك لەسیاسەتەكانی ئەوەیە كە دژایەتیەكی زۆر گەورەی كورد بكات‌و‬ ‫لەهەر شوێنێك بن ئەمەش پرۆگرامی ئەم مرۆڤەبوە بەدرێژایی دەسەاڵتی‌و ماوەی‬ ‫حوكمڕانیەكەی بێگومان دوای رێكەوتنی نێوان روسیاو توركیا ئیتر مەترسیەكانی سەر‬ ‫رۆژئاوای كوردستان زۆر زیادبو‪ ،‬دەستی توركیا بۆ لێدانی كوردان كرایەوە‪ ،‬واتا ئێستا هیچ‬ ‫بەربەستێك لەبەردەم ئەردۆگان نەماوە بۆ ئەوەی كە پەالماری تەواوی خاكی رۆژئاوا بدات‬ ‫هەرچەندەلەگەڵ دەستپێكی هەڵمەتەكەدا حكومەتی سوریا ئیدانەی سنور بەزاندنی سوریا‬ ‫دەكەن لەالیەن توركیاوە‌و ئەو كارەش بە پێشێلكردنی سەروەری خاكی سوریا دەزانن‬ ‫بەاڵم ئایە حكومەتی سوریا هیچ دەسەاڵتێكی هەیە بتوانێت رێگە لەسوپای توركیا بگرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایە دوای رێكەوتنی نێوان ئەردۆگان‌و روسیا حكومەتی سوریا هیچ پێگەیەكی ماوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بەوەدا دەركەوێت سوپای سوریا توانای رێگرتنی لە سوپای توركیاو ملیشیا‬ ‫هاوپەیمانەكانی نابێت‪.‬‬ ‫ئێستا رژێمەكەی ئەردۆگان جەنگێكی خوێناوی دژی كوردانی باكور‌و رۆژئاوا راگەیاندوە‬ ‫هەریەك لە سعودیە‌و روسیاو ئەمریكا بەئاشكرا پشتیوانی ئەردۆگان دەكەن‪ ،‬ئایە كورد‬ ‫چۆن بەرەنگاری ئەم هێرشە بێتەوە یان چۆن خۆیان لەم گەمارۆیە رزگاربكەن‪ ،‬لەم‬ ‫خااڵنەدا دەكرێت باسەكە شیبكەینەوە‪:‬‬ ‫بەهێزترین كارتی پەكەكە‌و هێزەكانی سوریای دیموكراتلە ئێستادا بریتیە لە گواستنەوەی‬‫شەڕ لەناوچە سنورییەكانەوە بۆ ناو شارەكانی توركیا‪،‬ئەمەش وادەكات كە توركیا ناچاربێت‬ ‫ئەو هێرشانە بۆ رۆژئاوای كوردستان رابگرێت‪.‬‬ ‫هێزەكانی سوریای دیموكرات لەئێستا دەتوانن بۆ بەرگرتن لەهێرشەكانی توركیا‬‫هاوپەیمانیەتی لەگەڵ حكومەتی سوریادا بكەن‪ ،‬بەتایبەتی دوای پێكهاتنی حەسەكە‬ ‫لەنێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و حكومەتی سوریا كەهەردوكیان توانیان كێشەكانیان‬ ‫كۆتایی پێبهینن‪ ،‬هەردوكیشیان یەك دوژمنیان هەیە كە ئەردۆگانە‪.‬‬ ‫هێزە كوردییەكان بۆ رێگەگرتن لە هەژمونی توركیا لەڕۆژئاوای كوردستان دەتوانن‬‫هاوپەیمانی لەگەڵ نەیارەكانی ئەردۆگان لەناوەوەو دەرەوە ببەستن بەتایبەتی بزوتنەوەی‬ ‫خزمەت كە سەر بە فەتحواڵگولەن ئەمەش وادەكات بتوانن گوشار بخەنە سەر ئەردۆگان‪.‬‬ ‫هەرچەندە سوریا لەروی هێزەوە ئێستا تەواو پەكیكەوتوە‪ ،‬بەاڵم ئەستەمە رێگە بە‬‫توركیا بدات ناوچەكانی واڵتەكەی داگیربكات‪ ،‬كوردانی رۆژئاوا دەتوانن سود لەم هەلە‬ ‫وەربگرن‪.‬‬

‫پایتەختی رۆشنبیری‬ ‫مامۆستایانی شێوەكار لەئامێز دەگرێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژانی ‪ ،2016/8/30-28‬بەڕێوەبەرایەتی‬ ‫پــــــــەروەردەی ســلــێــمــان ـی‌و یــەكــەی‬ ‫چاالكیی هونەریی سلێمانی رۆژهــەاڵت‪،‬‬ ‫پیشانگەیەكی شێوەكاریی هاوبەش‬ ‫بەناونیشانی (مامۆستایانی شێوەكار) و‬ ‫بەسپۆنسەری كۆمپانیای (وایت میدیا)‬ ‫لەهۆڵی ئازاد شەوقی دەكەنەوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەكردنەوەی ئەم پیشانگە‬ ‫هاوبەشە‪ ،‬مامۆستا (ســەاڵح ئەحمەد)‬ ‫سەرپەرشتیاری هونەریی لەیەكەی‬ ‫چاالكیی هونەریی رۆژهەاڵت بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیاند‪ :‬ئامانجمان لەكردنەوەی ئەم‬ ‫پێشانگەیە‪ ،‬كۆكردنەوەی مامۆستایانی‬ ‫شێوەكارو دەمانەوێت لەرێگەی قەڵەم‌و‬

‫فڵچەی مامۆستایانەوە بەرگری لەخاكی‬ ‫كــوردســتــان بــكــەیــن‪ ،‬هــــەروەك چۆن‬ ‫پێشمەرگە بەچەك بــەرگــری دەكــات‪،‬‬ ‫ئێمەیش بەهەمانشێوە بەقەڵەم‌و فڵچە‬ ‫بەرگری دەكەین‪.‬‬ ‫دەربارەی ژمارەی مامۆستایان‌و چۆنیەتی‬ ‫بەشداربونیان وتی‪ :‬لەم پێشانگەیەدا‬ ‫‪ 33‬مامۆستای هــونــەری شێوەكاریی‬ ‫قوتابخانەكان بــەشــدارن‪ ،‬سیان لەو‬ ‫مامۆستایانە كە ئێستا خانەنشینن‪،‬‬ ‫وەك وەفاو رێزێك ئەوانیش بەشدارییان‬ ‫كــردوە‪ ،‬هەمو ئەمانەش بۆ ئەوەیە كە‬ ‫خوێندكارەكانمان لەئایندەدا هەمان رێزو‬ ‫وەفایان بۆ ئێمە هەبێت‪.‬‬

‫ژمارەی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫و‬

‫خوێندنەوەیەک بۆ ڕۆمانی‬ ‫(کوڕەزاکەی زیتۆ)‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫عەبدولغەنی کاکۆ‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )518‬دووشەممە ‪2016/8/29‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫نانی بەیانی‬ ‫لە تیفانی‬ ‫بە دیار خۆڵەمێشی‬ ‫کاپۆتییەوە‬ ‫نووسەران‬ ‫خۆڵەمێشەکەشیان‬ ‫پارە دەکات‬ ‫دەســتبەکار بــوو‪ .‬یەکەمیــن ڕۆمانی بریتــی بوو لە‬ ‫«دەنگەکانــی تر‪ ،‬ژوورەکانی تر» بــەاڵم بە ڕۆمانی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫«لەوپەڕی خوێنساردیدا» ناوبانگی دەرکرد‪ .‬هاوکات‬ ‫خۆڵەمێشــی جەستەی ترۆمەن کاپۆتی‪ ،‬نووسەری یەکێک لــە ڕۆمانە خۆشەویســتەکانی «نانی بەیانی‬ ‫ڕۆمانــی «نانــی بەیانی لە تیفانی» بــە نرخی ‪ ٢٠٠٠‬لە تیفانی»ـــیە کە سەرکەوتنی ئەو ڕۆمانە وای کرد‬ ‫هاوڕێیەتییەکــەی لەگەڵ «تێنســی ولیامــز»دا کاڵ‬ ‫دۆالر دەخرێتەوە مەزادەوە‪.‬‬ ‫گاردیــان دەنووســێت‪ :‬خۆڵەمێشــی جەســتەی ببێتــەوە‪« .‬نانی بەیانی لــە تیفانی» لە الیەن بلیک‬ ‫ترۆمــەن کاپۆتــی؛ ڕۆماننــووس‪ ،‬شــانۆنامەنووس و ئێــدواردزەوە کــراوە بە فیلم‪ .‬ئــەم ڕۆمانە بچکۆلەیە‬ ‫سیناریۆنووســی ئەمەریکی لــە لۆس ئەنجلۆس مەزاد چیرۆکی نووسەرێکی گەنج دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە دیدارێک‬ ‫لەگەڵ کچەهاوســێکەیدا ئەنجام دەدات کە لە نهۆمی‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫خۆڵەمێشــی کاپۆتــی لــە قوتووتەکــی چینیــدا خــوارەوەدا دەژیــت‪ .‬کچێکی جوان بــەاڵم جیاواز کە‬ ‫هەڵگیراوە‪ ،‬کە ‪ ٣٢‬ســاڵ لەمەوبــەر مرد و لە مانگی بەرگەی هیچ شــتێک ناگرێت ئازادییەکەی ســنووردار‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫سێپتەمبەری ئەمساڵدا کڕیارێک دەبێتە خاوەنی‪.‬‬ ‫کاپۆتی شــەش ســاڵ لــە تەمەنی خۆی بــە دیار‬ ‫دارن جۆلیــن‪ -‬بەڕێوەبەری مــەزادی «جۆلین» لە‬ ‫لــۆس ئەنجلۆس دەڵێــت‪« :‬ئــەم کارە لەوانەیە الی نووســینی ڕۆمانی «لەوپەڕی خوێنساردیدا» بەسەر‬ ‫هەندێک کەس سەرنجڕاکێش نەبێت‪ ،‬بەاڵم من دڵنیام بــرد‪ ،‬کــە لە هەواڵی کوشــتاری خێزانێک لە کانزاس‬ ‫خــودی کاپۆتــی پێــی خــۆش دەبێت‪ ،‬چونکــە ئەو وەری گرتبــوو‪ .‬ئەو کاتێکی زۆری بــۆ ئەوە تەرخان‬ ‫هەمیشــە حەزی لێ بوو لە ڕۆژنامەکاندا ناوی هەبێت کــرد کــە چاوپێکەوتــن لەگــەڵ شــاهیدەکان و دوو‬ ‫و ببێت بە مانشــێت‪ .‬ئەوا ئەم ڕۆژانەش بووەتەوە بە بکوژەکــەدا ئەنجام بدات و ڕووداوەکە تاوتوێ بکات‪.‬‬ ‫پاشان ڕۆمانەکە بە تیراژی یەک ملیۆن دانە لە ساڵی‬ ‫مانشێتی ڕۆژنامەکان‪».‬‬ ‫پێشــبینی دەکرێت ئەم قوتووە دارینەیە بە نرخی ‪١٩٦٥‬دا باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫جێــی وەبیرهێنانەوەیــە کــە گابرێــل گارســیا‬ ‫‪ ٤‬هــەزار بــۆ ‪ ٦‬هــەزار دۆالر یان تەنانــەت زیاتریش‬ ‫مارکیزیش وەسیەتی کردبوو پاش مەرگی تەرمەکەی‬ ‫بفرۆشرێت‪.‬‬ ‫ترۆمــەن کاپۆتی لە ســاڵی ‪١٩٢٤‬ـــدا لــە لویزیانا بســووتێنرێت و خۆڵەمێشــەکەی بخرێتــە دەریــاوە‪،‬‬ ‫لە دایک بوو‪٢٥ .‬ـــی ‪٨‬ـــی ‪ ١٩٨٤‬لە لۆس ئەنجلۆس بەاڵم خانەوادەکەی خۆڵەمێشەکەیان پاراست‪ .‬دەشێ‬ ‫کۆچی دوایی کرد‪ .‬لە تەمەنی ‪ ١١‬ســاڵییەوە دەستی ڕۆژێکیش خۆڵەمێشی گابۆی مەزن بخرێتە مەزادەوە‪.‬‬ ‫کرد بە نووســین و پاشــان لە گۆڤــاری نیۆیۆرکەردا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )518‬دووشه‌ممه‌ ‪2016/٨/29‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫كـــەمدێـــڕ و‬ ‫فــرەمـانــا لـە‬ ‫شـیعردا‬

‫مەحوی‬

‫لە پێناو خوێندنەوەی چەند‬ ‫بەیتێكی‬

‫موحسین ئاوارە‬ ‫‪2-1‬‬ ‫(نالـی) دەفەرموو ‌‬ ‫ێ‬ ‫نالــی عەجب بە قــودرت و حیكمەتــی ئەدای‬ ‫ئەكـا‬ ‫مەعنایــی زۆر و گــەورە‪ ،‬بــە لەفــزی كــەم و‬ ‫بچووك‬ ‫دەســــتپێـك‬ ‫عەودااڵنی بووژانـــەوە و نۆژنـــگەری و گۆڕانكاری و داهێنانی تازە بە تەكنیكێكی‬ ‫ێ و ســەردەمانە و بەرەوپێشــەوەچوون و بەجــێ نەمــان لــە كاروان و ڕەوتی‬ ‫نــو ‌‬ ‫پێشكەوتنە تیژڕەوەكانی ئیمڕۆماندا واتە خوڵ نەدان لە زەمەنە پیـرەكان و هەنگاونان‬ ‫بــەرەو قۆناغــی تازەتر لە هەموو بوارەكانی ژیان و ژیارو شارســتانیەتیدا‪ ،‬هەڵبەتە‬ ‫شــاعیریش لە بازنەی ئەو ســەردەمە خێراڕەوەدا دەكەوێتە باوەش گۆڕانكارییەكان‬ ‫وەكو ویســت و ئارەزوو و خواســتە داگیرســاوەكانی هەوڵی ئەوە دەدا شیعرەكانی‬ ‫لەگەڵ خواســتی ســەردەم بگونجێنێ‌‪ ،‬ئەگەر شاعیر نەشچێتە ژێر ڕكێفی هیچ ڕێباز‬ ‫و قوتابخانە تازەییەكانی ئەدەبی و بزوتنەوە و شــەپۆل و تەكانێكی گشــتگیری و‬ ‫ێ كاریگەری‬ ‫ێ و نەمانەو ‌‬ ‫گــرۆپ و تاككەســی و تیۆر و تۆریژینالێك‪ ،‬كەچــی بمانەو ‌‬ ‫جوانناســی و زمانە تازەكانی ئەدەبی بە ســتایل و شــێوازە تازەكانی بە تایبەتی‬ ‫كە لە ئەوروپاوە ســەریان هەڵداوە و لە الی ئێمەی ڕۆژهەاڵتدا الســاییان دەكەینەوە‬ ‫و پەیڕەوی دەكەین‪ ،‬بۆ نموونە دەرچوون لە ســایدی كالســیزم و بەرەو كالســیزمی‬ ‫ێ و ڕۆمانســیەت و پەرناســی و ڕیالیزم و ســیمبولیزم و فۆتۆریزم و داداییزم و‬ ‫نو ‌‬ ‫سوریالیزم و تا پۆست مۆدێرنزم و ‪ ....‬هتد‪.‬‬ ‫جا دێڕی كەم و فرەمانا یان بڵێین كورتبێژی و فرەمانایی لە شــیعردا كە زیاتر‬ ‫لە گەڵ ئەم ســەردەمە جەنجاڵ و كەمكات و تیژڕەوییەی ســەردەم و سیســتەمی‬ ‫ێ پێویستە شاعیـر بە خەستكردنەوە و چڕ و پڕی‬ ‫نوێی جیهانی گـلۆبالیزمدا بگونج ‌‬ ‫و توكمە و چەندایەتی شیعرەكانی بـــە دەستەوە بدات و بـــە گوتـــەی پـــڕ مەغزا‬ ‫ێ ڕامان و‬ ‫(ئافۆریــزم) و ئەدەبێكی جیاواز و ســەرنجڕاكێش و داهێنەرانــە بە جۆر ‌‬ ‫ێ لە‬ ‫خەیــاڵ و پرســیار و لێكدانــەوە و جاویدانی هەڵـــگر بێت خۆی بــە دوور بگر ‌‬ ‫درێژدادڕی و زۆر و بۆری ئەویش بە دێڕی كەم و فرەمانا و كورتبێژی‪.‬‬ ‫ێ (بە كەمترین دێڕ زۆرترین مانا ببەخشێ‌)؟‬ ‫*چـۆن شـــاعیر دەتوان ‌‬ ‫بە هەڵڕشــتنی هزر و وێنە و ســۆز و ئەندێشــە و ئەو كەرستانەی لە پێكهاتەیی‬ ‫شــیعردا بــەكار دێت بە زمانێــك كە نوخبەیی بێت‪ ،‬پڕ لە مەغــزا‪ ،‬بە چەندین چاو‬ ‫بخوێندرێتەوە و لێكدانەوە و تەفســیری بۆ بكرێت و گوژمەیەك پرســیار درووســت‬ ‫بكات نەك وەك هێلكەیەكی ســپیكراو خۆی بدات بە دەســتەوە و ســادە و ســاكار‬ ‫ێ و فۆرمی ئاسایی‬ ‫بێت‪ ،‬واتە بكەوێتە دیوەكەی تری گوفتارە ئاساییەكان‪ ،‬جیاواز ب ‌‬ ‫ێ و تەقلیدی و باو و ســواو نەبێ‌‪ ،‬بەرجەســتەیی مەبەستدار و هەڵـــگری‬ ‫شــكاندب ‌‬ ‫ێ واقعێكــی ڕووت جڵەو بكات و‬ ‫ێ بە جۆر ‌‬ ‫تەئویــل و گومــان و دیــدگا و تێڕمــان ب ‌‬ ‫ێ و خوێنەری كڕیاریش‬ ‫دایشــكێنێتە ســەر خەیاڵێكی ناواقیع و بە واقیع بیفرۆشــ ‌‬ ‫ڕازی بــكات كــە ئەمە واقیعە‪ ،‬هەروەها ئەو هونــەرەی تیا پەیڕەو بكات كە گەمەی‬ ‫زمانەوانی و هێزی ســیحری و وشــەی واتادار و مانا هەڵگر و دەســتەواژەی زیندوو‬ ‫ێ بكەوێتەوە بۆ‬ ‫واتــە ئەو كەرەســتە موگناتیز ئامێزانەی كە بكێشــی خوێنەرانــی ل ‌‬ ‫وەدەســتهێنانی كورتترین دێڕی چڕ و پڕ و خەســت‪ ،‬هەروەها بەكارهێنانی هێما و‬ ‫ئاماژە و جۆرێك لە ناوپۆشراوی و شفرە و ئێستاتیكا و قووڵی و ڕۆچوون و مەجاز‬ ‫و ڕەوانبێــژی و هاودژی (پارادۆكســی) لە پاڵ پانتایــی لیبراڵ و ئازادی و كراوەیی‬ ‫لە شیعردا ‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ێ ئەم هەموو ئاماژانەی كە باسم لێوە كرد كە فاكتەری سەرەكین بۆ مەبەستە‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫ســەرەكییەكەمان (دێــڕی كــەم و فرەمانــا لە شــیعردا) دیارە ئەگەر ئــەم هەموو‬ ‫ئاماژانەیش بە كـــۆ لە شیعرێكدا كۆنابێتەوە و تیایدا بەكار بهێندرێ‌‪ ،‬بێگومان گەر‬ ‫ێ دەكەوێتەوە لە هەر شــیعرێكدا هەر‬ ‫ێ بەكار بێت ئەم كاردانەوەیەی ل ‌‬ ‫بەشــێكی ل ‌‬ ‫وەكو لە بابەتەكەماندا ویســتوومانە وەدیاری بخەین‪ ،‬ئەمە و خاڵبەخاڵ بە چەندین‬ ‫نموونــەی زینــدوو دەیخەینــەڕوو‪ ،‬بۆ ئەوەی بیـــر و بۆچوونەكەمان بــۆ خوێنەران‬ ‫بسەلمێنین وەك پێویستخوازیەك‪.‬‬ ‫ێ پێ دادەگرین لە ســەر دەقێكی ڤااڵ یەكێك لە ســیما و خەســڵەتەكانی‬ ‫‪ -١‬كات ‌‬ ‫كە بنیاتی (ســتراكچەر)ی چڕ و پڕ و قوڕس و خەســت بێت بە مەغزا و دێڕی كەم‬ ‫و مانای زۆر و ڕاســتەوخۆ نەبێت و دەرچێت لە سیێنتاكســی زمانی باو و تەقلیدی‪،‬‬ ‫ڕچەشــكێن و فرەدەنگــی لە خۆ بگرێت واتە دێڕە كــەم و فرەماناكانی لێكدانەوە و‬ ‫تەئویل و شیكردنەوە و ڕامان و دیدگا و گومان و پرسیار و جوانكاری ‪ ...‬هتد‪ ،‬لە‬ ‫خۆ بگرێت‪ ،‬واتە گەڕان بە دوای مانادا و قووڵبوونەوە و گەڕان بۆ وەدەســتهێنانی‬ ‫فرەمانایی لە كورتترین و كەمترین دێڕدا‪ ،‬واتە نوخبەیی (كەمینە) بێت‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫ێ دەكەوێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تا ئاســتێك ئەم خواســتە دۆڕاندن و زویركردنی جەماوەری ل ‌‬ ‫زەمەنبـــڕ و ئایندەییــە و داهێنــان دەســتەبەر دەكات‪ .‬لێــرەدا دەبینین شــاعیر و‬ ‫ێ دەڵێت‪:‬‬ ‫ڕەخنەنووس (بیـر جیـمفیـریـر ) بەم شێوەیە لەم بابەتە دەدوێ‌ كات ‌‬ ‫(یەكێــك لە خەســڵەتەكانی بااڵ لە شــیعری نوێدا پێداگرییە لە ســەر مانەوەی‬ ‫هونــەری كەمینە‪ ،‬لە نیوەی یەكەمی ســەدەی ڕابردوو‪ ،‬ڕۆمانســییە ئەوڕوپاییەكان‬ ‫هەوڵــی زۆریانــدا بــۆ ڕاكێشــانی جەماوەرێكــی گەورە لــە خوێنەرە دڵســۆزەكان‪،‬‬ ‫هەندێكیــان ســەركەوتن‪ ،‬بۆ نموونــە (بایرۆن و هیگۆ و المارتیــن) لە بەدیهێنانی‬ ‫ئامانجەكانیــان‪ ،‬دواتــر پاش دامركانەوەی ڕۆمانتیكیەت و هاتنی گەورە شــاعیرانی‬ ‫ســێمبۆلیزم هێماگەری ‪ ،‬شاعیرە ناودارەكانی ڕۆمانتیك لەبەرچاو و مێشكەكان ون‬ ‫بوون‪ ،‬شیعر بووە تاك و گوشەگیـر و ڕووەو بەرەنگاری و یاخیبوون و تێكشكاندنی‬ ‫زمــان و مێــژوو‪ ،‬هیــچ لەو شــاعیرانە هەوڵی ئەوەیــان نەدا ئەو مــوژدە نوێگەرییە‬ ‫بــدەن بەوەی ســۆزی جەماوەر ڕاكێشــن‪ ،‬بەڵكوو بە پێچەوانــەوە هەوڵی ئەوەیاندا‬ ‫بــە ڕێگایەكــدا بــڕۆن و پەیــڕەوی ئــەوە بكەن بۆ (ســڕینەوەی چێــژی جەماوەر)‬ ‫یەكێــك لــەو نوێنەرانە (ڕامبۆ) و (ماالرمیــە) و نەوەكانی بوون لە نیوەی یەكەمی‬ ‫ســەدەی بیســتەمدا‪ ،‬دیاردەیەك بوو لە دیاردەكانی ئەو ڕێڕەوە كە زیاتر پەیڕەوی‬ ‫جوانكارییەكی یەكتا بكەن‪)١(.‬‬

‫خەسرەو مەحموود‬ ‫لــەو ســۆنگەیەوە كــە خوێندنەوەكــەی (لێكۆڵینەوە و‬ ‫لێكدانەوەكەی) مامۆستایان مەال عەبدولكەریمی مودەڕیس‌و‬ ‫موحەممەدی مەال كەریم بۆ دیوانی مەحوی‪ ،‬سەرچاوەیەكی‬ ‫تاقانەیە بۆ لێكدانەوەی شیعرەكانی‌و‪ ،‬هەموومان لەوێوە لە‬ ‫مەحوی تێگەیشــتوین‌و‪ ،‬بەردەوامیش بــۆی دەگەڕێینەوە‪،‬‬ ‫لــە خوێندنەوەمــدا بــۆ ئــەم چەند بەیتــە كەمــەی لێرەدا‬ ‫هەڵوەستەیان لەسەر دەكەم‪ ،‬بە پێویستم زانیوە بگەڕێمەوە‬ ‫بــۆ ڕاڤــەی ئــەم دو ومامۆســتایە‪ ،‬بــۆ ئــەوەی جیــاوازی‬ ‫خوێندنەوەكــەی من بەراورد بە ڕاڤەی ئەوان ببینرێت‪ ،‬وەك‬ ‫ڕاڤەی ستاندارد‪.‬‬ ‫*دڵ لە ئیدراكی حەقیقەت ب ‌ێ بەشە ب ‌ێ داغی عیشق‬ ‫"مەحویا" دانا دەب ‌ێ بەم چاوە بینایی بكا‬ ‫لــە ڕاڤەی ناوبراودا‪ ،‬هیچ شــتێك ســەبارەت بــەم دێڕە‬ ‫نەگوتــراوە‪ ،‬بەڵكوو تەنیا دوو وشــە لێی مانــا كراوە‪ ،‬بەم‬ ‫شــێوەیە‪" :‬ئیدراك‪ :‬تێگەیشــتن‪ .‬بینایی بــكاك‪ :‬بڕوانێ‌"‪.‬‬ ‫دیوانی مەحوی‪ ،‬انتشــارات كردستان‪ ،‬سنە‪ ،1379 ،‬ل ‪.52‬‬ ‫لــە كاتێكــدا كە ئــەم بەیتە یەكێكە لــەو بەیتانەی گەرچی‬ ‫لــە ڕووی مانای ڕووكەش‌و وشــەو دەربڕینەكەیەوە ڕوونە‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ڕووی ڕوونكردنەوەی مەبەستەكەیەوە پێویستی بە‬ ‫ڕاڤەكردنە‪.‬‬ ‫واتــە‪ :‬مرۆڤ بۆ درككردنــی حەقیقەت خاوەنی دوو جۆر‬ ‫ئامڕازی جیاوازە‪ ،‬یەكەمیان (ئەقڵ) و ئەوی دیكەیان (سۆز)‬ ‫كە مەحوی لێرەدا بە (عیشــق) گوزارشتی لێ كردووە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیــەی گەورەتریــن كاریگەریی‌و ڕەنگدانەوەی ئەو ســۆزو‬ ‫عاتیفەیە لە ڕێگەی عەشــقەوە دەبێت‪ .‬هەروەها مەبەســت‬ ‫ئەوەیە كە تواناكانی ئەقڵ یان ڕێســاكانی لۆژیكی ئەقڵ بۆ‬ ‫پەیبردن بەحەقیقەتی شتەكان سنووردارە‪ ،‬لەودیو سنوورو‬ ‫تواناكانــی ئەقڵەوە ســنووری دیكــەی فراوانتر هەیە كە بە‬ ‫نائەقــڵ (الالعقل) یان ناماقوڵ (الالمعقول) ناودەبرێت‪ ،‬كە‬ ‫ســەرچاوەی مەعقولەكانی عەقڵە‪ ،‬هەربۆیە هەركاتێك ئەقڵ‬ ‫بیەوێت پتر خۆی بناسێت‌و زیاتر بە خۆیدا ڕۆ بچێت‪ ،‬پەنا‬ ‫دەباتە بەر ئەو ناماقوڵە‪.‬‬ ‫بــە مانایەكی دیكە‪ :‬بۆ ئەوەی مــرۆڤ توانا ئەقڵیەكانی‬ ‫خــۆی بتەقێنێتــەوەو‪ ،‬بە نهێنــی توانــا زەینیەكانی زیاتر‬ ‫ئاشــنا ببێت‪ ،‬یان ماهیەتی بوونی خۆی وەك مرۆڤ باشتر‬ ‫بناســێت‪ ،‬دەب ‌ێ توانا عاتیفیەكانی خۆی تاقی بكاتەوە كە‬ ‫ئەم پڕۆسەیەش لە ڕێگەی عەشقەوە دەبێت‪ .‬گەر ئەمجۆرە‬ ‫لــە عەشــق خودایــ ‌ی و ئاینیی (عەشــقی تەســەوف) بێت‬ ‫یــان عەشــقی ژ ‌ن و بابەتە دنیایی‌و نائاینییەكان‪ ،‬ڕیشــەو‬ ‫ستراكتۆرەكە هەر هەمان شتە‪.‬‬ ‫*ئەو كە دڵ دوو قەد دەكا شیری برۆی‬ ‫ئیكە خەنجەر بۆ بە قەد خۆیا دەكا!‬ ‫لە دیوانەكەدا بەمجۆرە لێكدراوەتەوە‪ :‬ئیكە‪ :‬ئیتر‪.‬‬ ‫واتــە‪ :‬یار كە شــیری بــرۆی دڵی دڵــداران دەكا بە دوو‬ ‫كەرتەوە‪،‬‬ ‫ئیتر خەنجەری بۆچیەو بۆچی دەیكا بە قەدی خۆیدا!‪.‬‬ ‫ل‪.56‬‬ ‫بەالی ئێمەوە ماناكە بە شێوەیەكی دیكەیە‪ ،‬یان النیكەم‬ ‫دەكرێت بــە جۆرێكی دیكە لێكبدرێتەوە‪ ،‬كێشــەكەش یان‬ ‫جیاوازییەكــە لــە خوێندنەوەكــەدا‪ ،‬لــە ماناكردنی وشــەی‬ ‫(ئیكە)ـوە سەرچاوەی گرتووە كە لە ڕاستیدا (ئیكە) مانای‬ ‫(هیتــر) دەگەیەنێت نەك (ئیتــر)‪ ،‬گەر بە (هیتر)یش مانا‬ ‫بكرێت بەم شێوەیەی لێ دێت‪:‬‬ ‫یــار كە بە شمشــێری بــرۆی دڵی دڵــداران دەكا بە دوو‬ ‫كەرتــەوە‪ ،‬خەڵكانی دیكــە بۆچی خەنجەر دەكەن بە قەدی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬لەالیەكەوە لەبەرئەوەی ژن خەنجەر ناكات بە قەدی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬لەالیەكی دیكەشەوە لەبەرئەوەی خەڵكانی دیكە كە‬ ‫بریتین لە پیاوان‪ ،‬هەرچەندە هەڵگری خەنجەریشــن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خەنجەری قەدی ئەوان لە بەرامبەر هێزو توانای برۆی ئەودا‬ ‫بێدەســەاڵتە‪ ،‬یان بونی خەنجەر ئەگــەری ئەو دوكەرتبونە‬ ‫دورناخاتەوە‪.‬‬ ‫*عەسایەك دەستگیری ئێمە نابێ‌‬ ‫پڕی ئەم دارە ب ‌ێ گەر سەر بە سەردار‬ ‫ڕاڤەی دیوانەكە‪ :‬داری یەكەم خانوو‪.‬‬ ‫واتــە‪ :‬ئەگــەر ئــەم ماڵــی دنیایە پڕبــ ‌ێ لــە دار‪ ،‬ئێمە‬ ‫عاسایەكمان لـ ‌ێ دەسگیر نابێ‌‪ .‬مەبەستی لەوەیە دنیا داری‬ ‫جۆری ڕەوشــتێكی دەو ‌ێ لە هەموو كەس ‌ێ ناوەشێتەوە‪ .‬ل‬ ‫‪.154‬‬ ‫لــە چەند بەیتی پێشــترو پاشــتری ئەم بەیتــەدا چەند‬ ‫جارێــك وشــەی (دار) دووبارە بۆتەوە بە ماناو مەبەســتی‬

‫جیا‪ ،‬هەروەها ســیاقەكە ســیاقی باسوخواســی عەشــقە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە دەبوایە لێرەداو لە ماناكردنی وشــەی (دار)دا كە‬ ‫لە دێڕەكەشــدا دیارە داری بۆ (عەسا) دەوێت‪ ،‬بیگوتبایە‪:‬‬ ‫مەبەست لێرەدا عەسای دەروێشییە‪ ،‬عەسایەك كە نیشانەی‬ ‫دێوانەی ‌ی و سوتانە لە عەشقدا‪ .‬ئەو دار (عەسا)یەی كە بۆ‬ ‫رۆیشــتنی بەردەوا‌م و نەبڕاوە لە ڕێگەی دێوانەیی عەشــقدا‬ ‫ت و توانای‬ ‫پێویســتە‪ ،‬ئەگەرنا بابای عاشــق پەكی دەکەوێ ‌‬ ‫بڕینی ڕێگای نامێنێت‪.‬‬ ‫هەر ئەم داری عاســایەیە كە عاشق دەگەیەنێت بە پلەی‬ ‫شــەهیدبوونو‌و چوونە ســەردارو بوونەســەردارو كەوتنەبەر‬ ‫ســزاو ئازاری بەردو دار كە لە دێڕەكانی دیكەی شیعرەكەدا‬ ‫باس كراون‪.‬‬

‫دا‬

‫هەروەها گەر مەبەست لە (زاد) مانا گشتیەكەی بێت‪،‬‬ ‫بۆچی دەڵێت "بێتە دەســتم‪ ،‬یا نەیێ‌"‪ ،‬خۆ ئەو زادە كە‬ ‫(توێشــوی تەقوایە) مەحوی وەك هەر مســوڵمانێكی دیكە‬ ‫خاوەنــی بووە‪ ،‬بەاڵم ئــەوەی ئەو خاوەنی نەبووەو ئەگەری‬ ‫ئەوە هەبووە (نەیەتە دەستی) توێشوی عیرفان بووە‪.‬‬ ‫لەوانەیە لێرەدا بگوترێت گوزارشتی (بەم نزیكانە) مانای‬ ‫هاتنی مەرگ دەبەخشــێت‪ ،‬لە كاتێكدا كە مەبەســتی ئەوە‬ ‫بووە دەب ‌ێ دەســتوبرد بكەم لە گرتنەبەی ڕێگای ئەزموونە‬ ‫ڕۆحیەكە‌م و‪ ،‬فریای بكەوم‪.‬‬ ‫*لەمەیخانە‪ ،‬خودا! گەر ئێمە دەرچین‬ ‫بەك ‌ێ بەین ئیلتیجا‪ ،‬بۆ كێهە دەرچین؟!(‪)1‬‬ ‫كە ئێمە چوونە جەننەتمان بە تۆ دا‬ ‫لە ئێمە الدە زاهید! ئێمە هەرچین(‪)2‬‬

‫*بەم نزیكانە لە بەرمە (مەحویا)! ڕێگێكی دوور‬ ‫بێتە دەستم‪ ،‬یا نەیێ‌‪ ،‬هەر كۆششی زاد ‌ێ دەكەم‬ ‫ڕاڤەی دیوانەكە‪:‬‬ ‫ڕاڤەی دیوانەكە‪:‬‬ ‫ڕێگێكی‪ :‬ڕێگایەكی‪ ،‬مەبەست كۆچی مەرگە‪ .‬زاد‪ :‬توێشو‪.‬‬ ‫(‪ ) 1‬ئیلتیجا‪ :‬پەنا‪ .‬كێهە‪ :‬كام‪ .‬دەر‪ :‬دەرگا‪ .‬چین‪:‬‬ ‫مەبەست كردەوەی چاكەیە‪ .‬ئیشارەتە بۆ ئایەتی‪" :‬ان خیر بچین‪.‬‬ ‫الزاد التقوی" واتە‪ :‬خۆ لە گوناه پاراســتن چاترین توێشوە‬ ‫واتە‪ :‬خوایە! گــەر لەم مەیخانەی دنیایە دەرچووین‌و‬ ‫بۆ سەفەری ئەو دنیا‪ .‬ل ‪.277‬‬ ‫كێ و ڕوو بكەینە‬ ‫مردین‪ ،‬لە خۆت بەوالوە پەنا بەرینە بەر ‌‌‬ ‫ئەم لێكدانەوەیە بۆ ئەم بەیتەی عاشقێكی وەك مەحوی ماڵی كێ‌؟ (‪ )2‬هەرچین‪ :‬هەرچی هەین‪ .‬ل ‪.291‬‬ ‫زۆر ســادەیە‪ ،‬لەو ڕووەوە كە لە ڕاســتیدا ئەم (كۆششــی‬ ‫وەك دیارە دێڕی یەكەمی مانا كردووە‪ ،‬بەاڵم دوەمیانی‬ ‫زاد)ـــە كاری هەموو مسوڵمانێكی گشــتی‌و ئاساییە‪ ،‬واتە فەرامــۆش كــردووە‪ ،‬لە كاتێكــدا كە مانایەكــە لە دێڕی‬ ‫هەوڵدان بۆ توێشوی قیامەت خەمی هەموو تاكێكی ئاینداری دووەمدا دێت‪ ،‬دێڕی یەكەم ســەرەتاو زەمینەســازییە بۆ‬ ‫مسوڵمانە‪ ،‬ئیدی چۆن دەبێت مەحوی بەم تایبەتمەندییەی دێڕی دووەم‪.‬‬ ‫خۆیــەوە بخرێتــە ریزی جەماوەرەوە‪ ،‬لەكاتێكدا كە بەشــی‬ ‫ماناكردنی دێڕی یەكەمیش دیســان ســادەو گشتییەو‬ ‫زۆری دیوانەكــە هــەر لــە بــارەی عەشــقی بــااڵو تایبەتی هێنانەوە بەرباســی مەســەلەی مردنە! مەحوی لە دێڕی‬ ‫مەحوییەوەیە!‬ ‫دوەمــدا دەڵێت ئــەی زاهید كە تۆ خۆت بە بەهەشــتیی‬ ‫ت و ئێمە هیــچ ناڵێین‪ ،‬دەی‬ ‫مەبەســت ئەوەیــە ماناكردنی (رێگێكــی دور) بە كۆچی دەزانیــت ئــەوا پیــرۆزت بێ ‌‬ ‫مــەرگ‪ ،‬یان بە ڕێگای مــەرگ بەرەو قیامەت‪ ،‬واتە بەرزەخ‪ ،‬كەواتــە تــۆش وازمان لـــ ‌ێ بێنە كە ئێمە چــۆن لە ئاین‬ ‫لێكدانەوەیەكی گشتییە‪ ،‬بەڵكو ئەم ڕێگایە بۆ كەسێكی وەك تێگەیشــتووی ‌ن و بە چ شێوەیەك پیادەی دەكەین‪" .‬ئێمە‬ ‫مەحوی بریتییە لە ڕێگای مەعریفە یان تەسەوف‌و عیرفان‪ ،‬هەرچین" دەری دەخات كە شوناسەكە جودایە لە شوناسی‬ ‫بەوپێیــەی ئــەم ڕێگایــە ســەخ ‌‬ ‫ت و دژوارو دوورودرێــژەو‪ ،‬زاهید‪ ،‬لەهەمان كاتدا شوناســێكی نەناسراو و نائاشنایە‬ ‫كەسانێكی دەگمەن نەبێت توانای گرتنەبەری ئەم ڕێگایەیان لەالی زاهیدو زۆرینەی مســوڵمانان‪ ،‬بەوپێیەی تەسەوف‬ ‫نییە‪ ،‬لەكاتێكدا كە لە دێڕەكانی پێشــتردا بە ڕوونیی باسی ڕێبازێكــی نامۆیــە نەك هەر بە جەماوەری مســوڵمانان‪،‬‬ ‫داوای یارمەتیكردن لە شاه دەكات لەگەڵ مەشقی ئوستاد‪ ،‬بەڵكوو بە زۆرێك لە زانایانیش!‬ ‫وەك دیارە ئەم كارانە لە دوای مەرگ ئەنجام نادرێن‪:‬‬ ‫بــەم پێیەش بێت كەواتــە (مەیخانە) لێــرەدا (دنیا)‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكوو ئەو فەزایەی تەسەوفە كە خاوەنانی مەست‬ ‫‌و ســەرخۆش دەكات‪ .‬واتە خودایە ئێمە لەم مەیخانەیەی‬ ‫دەرسی عیشقم هەر لە كن پەروانە یا بوولبوول بووە‬ ‫عیرفان بەوالوە شــك نابەین‪ ،‬گەر بێتو ئێمە لێرە بچینە‬ ‫بیگەمێ‌‪ ،‬یا نەیگەمێ‌‪ ،‬هەر مەشقی ئوستاد ‌ێ دەكەم‬ ‫دەرەوە‪ ،‬گوایا چ پەناگەیەكی دیكەمان هەیە؟! مەبەســت‬ ‫كوشتنی ئیسفەندیاری نەفسە بەستەی رایی پیر‬ ‫ئەوەیە تاكە پەناگەكە تەنیا هەر مەیخانەكەیە‪.‬‬ ‫گەر مەدەد كا‪ ،‬یا نەكا‪ ،‬لەو شاهە ئیمداد ‌ێ دەكەم‬ ‫بەم نزیكانە لە بەرمە "مەحویا"! ڕێگێكی دوور‬ ‫بێتە دەستم‪ ،‬یا نەیێ‌‪ ،‬هەر كۆششی زاد ‌ێ دەكەم‬

‫ژمار ‌ه (‪ )518‬دووشه‌ممه‌ ‪2016/٨/29‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ئایدیا هەڵڕژاوەکانی دەوروبەر‬

‫انێک لە دۆخی چیرۆکنووسان‬

‫ڕام‬ ‫ڕەنگــە نووســەری هیــچ ژانرێــک‬ ‫بــەراورد بــە چیرۆکنــووس‪ ،‬لەســەر‬ ‫پاشــماوە و پاشــەڕۆکانی دەوروبــەر‬ ‫نــەژی‪ .‬چیرۆکنووس‪ ،‬بــە وردبوونەوە و‬ ‫ڕوانیــن و گوێگرتــن و بۆنکردن و دیکەی‬ ‫هەســتەکان‪ ،‬لە چــواردەور و لەو بازنەی‬ ‫تێیدا هەڵدەســووڕێت‪ ،‬بیرۆکــە و بینای‬ ‫چیرۆکەکەی هەڵدەچنێت‪ .‬ڕەنگە زاراوەی‬ ‫«مشــەخۆری کۆمەڵگە» زاراوەیەک بێت‬ ‫پڕ بە پێســت و کەوڵی چیرۆکنووســان‪.‬‬ ‫ئــەوان لە مــاڵ‪ ،‬چایخانە‪ ،‬پــاس‪ ،‬کافێ‪،‬‬ ‫جادە و پەراوێزەکانی شــار‪ ،‬گوێ دەگرن‬ ‫و دەبینــن و‪ ...‬یادداشــت هەڵدەگــرن و‬ ‫چیرۆکەکانیان بنیاد دەنێن‪.‬‬ ‫چیرۆکی مۆدێرن [النیکەم لە چێخۆف‬ ‫بەمــاوە]‪ ،‬چیرۆکێکــی دژەگێڕانــەوە و‬ ‫چەندپلۆتییــە‪ ،‬چیرۆکێکــە ڕاپۆرتــی و‬ ‫ڕواڵەتەن ســادە‪ .‬سووک‌وئاســان بابەت‬ ‫و دەربڕینــە ڕۆژانەیییــەکان وەردەگرێت‬ ‫و لــە فــۆڕم و ســتایلێکی تایبەتــدا‪ ،‬لە‬ ‫خۆیدا دەیانوێنێتەوە‪ .‬بۆیە ســەروەختی‬ ‫خوێندنــەوە تووشــی دۆخێکی قەیراناوی‬ ‫لە مانا و پێکەوەگرێدان دەبین‪ .‬گێڕانەوە‬ ‫لەبــری خەتــی و تەخــت‪ ،‬پچڕپچــڕە و‬ ‫چاڵوچڵکەر‪ ،‬زیادتر سەرقاڵی کۆالژکردنە‬ ‫لــە واقیع و دیــاردەکان‪ ،‬بۆیــە چیرۆکی‬ ‫نووســراو پتــر لــەوەی وەک چیرۆکێکی‬ ‫پڕ و پتــەو دەربکەوێت‪ ،‬زیادتر نزیکە لە‬ ‫گەاڵڵــە و تەرحەوە‪ .‬تەنانەت لە هەندێک‬ ‫شێوازدا‪ ،‬ڕایەڵ و گرێخواردنی ئەم دیاردە‬ ‫و ڕووداوانــە هێندە کاڵ و تەنکن‪ ،‬کە بۆ‬ ‫خوێنەر زەحمــەت و نەگیراو دەمێننەوە‪،‬‬ ‫نووســەر چەشنی تیۆریســتێک وێنەکان‬ ‫کۆ دەکاتەوە و بە شــێوەیەکی هەڵڕژاو و‬ ‫ناڕێک‪ ،‬لە چیرۆکدا دایان دەنێت‪ .‬خوێنەر‬ ‫بۆ کەشفکردن و بەرجەستەکردنەوەی ئەو‬ ‫دنیا هەڵــڕژاو و ناڕێکە‪ ،‬فاکنەر گوتەنی‪،‬‬

‫«‬

‫بەختیار حەمەسوور‬

‫دەبێت عارەقەی ڕۆحی بۆ بڕژێت‪.‬‬ ‫ئــەم خاســیەتە‪ ،‬ئەگەرچی لــە الیەن‬ ‫کۆنەخــوازان و پارێزەرانــی ئەدەبــی‬ ‫باوکســاالر‪ ،‬وەک خەســارێک بە تەوێڵی‬ ‫چیرۆکــی نوێــوە دەیبینــن‪ ،‬بــەاڵم هەر‬ ‫ئەم خاســیەتە بۆ خۆی یەکێکە لە خاڵە‬ ‫پۆزەتیڤەکانــی چیرۆکــی هاوچەرخ‪ .‬بەو‬ ‫پێیــەی ئەدەبی جیــددی‪ ،‬ئەدەبێک نییە‬ ‫بێخەم و دوورەپەرێز بەرامبەر هاوکێشــە‬ ‫و دیاردەکانی سەردەم‪ ،‬بەڵکوو ئەدەبێکە‬ ‫هاوتەریبــە لەگــەڵ ڕۆحــی زەمانــە‪،‬‬ ‫جارێــک وەک زەروورەت و جارێــک وەک‬ ‫هێزێکــی ڕزگاریــدەر و حەقیقەتتــەوەر‪،‬‬ ‫بۆیــە بوونی وەها چەشــنێک لە چیرۆک‬ ‫کــە پاپەندی ئــەو ڕیزبەندییە کالســیکە‬ ‫نابێت‪' :‬ســەرەتا‪ ،‬ناوەڕاســت و کۆتایی'‪،‬‬ ‫لــە دڵی واقیعەوە دێت‪ ،‬واقیعێک کە هیچ‬ ‫ڕیزبەنــدی و هارمۆنیایــەک قبووڵ ناکات‬ ‫و تێیــدا هەموو نامەعقوولێک مەعقوول و‬ ‫هەموو نائاســایییەک ئاسایی و بێ گرفت‬ ‫دەردەکەوێت‪ ،‬واقیعێــک کە پەیڕەوی لە‬ ‫هیــچ ڕێســا و پرەنســپێکی ئەخالقــی و‬ ‫ئینســانی ناکات و ئاوســە بە پارادۆکس‬ ‫ئەدەبی جیددی‪ ،‬ئەدەبێک نییە بێخەم‬ ‫و پێکداداچــوون‪ ،‬بە هەڵبەز و دابەز‪ ،‬بە‬ ‫پارچەپارچەبــوون و لێڵی‪ ...‬چیرۆک لەم‬ ‫و دوورەپەرێز بەرامبەر هاوکێشە و‬ ‫بەســتێنەدا هەناســە دەدات و دەژی و‬ ‫وەاڵمدەرەوەی ئەم دۆخەیە‪.‬‬ ‫دیاردەکانی سەردەم‪ ،‬بەڵکوو ئەدەبێکە‬ ‫بــۆ ئــەوەی بەهەڵەداچــوون ڕوو نەدا‬ ‫دەبێت ئەمە کەمێک زیادتر پەرە بدەین‪:‬‬ ‫هاوتەریبە لەگەڵ ڕۆحی زەمانە‬ ‫چیرۆکنووســی باش چیرۆکنووسێکە کە‬ ‫واقیــع و ئــەوەی لــە هەنــاوی واقیعەوە‬ ‫وەریدەگرێــت‪ ،‬بە شــێوازی خــۆی وەها دەکات‪ ،‬بەمەیش چانســی بەردەوامبوون لێــرە ڕووداوێــک‪ ،‬لەوێ کەســایەتییەک‪،‬‬ ‫دەینووســێتەوە‪ ،‬چــون گورزێــک‪ ،‬واقیع و دەستبەردارنەبوونی خوێنەری خۆی بە لەوال بەســەرهاتێک و‪ ...‬چیرۆک شــکڵی‬ ‫گرتــووە‪ .‬چاڵوچڵکــردن و هەدانەدانــی‬ ‫لــە واقیعبــوون دەخــات‌‪ .‬ڕەنگــە تــۆ دەست دەهێنێت‪.‬‬ ‫بەشــێک یان ســیفەتێکت لە چیرۆکێکی‬ ‫ئەزموونــی چیرۆکنووســی مــن‪ ،‬کــە زەمــەن و شــوێن و کەســایەتییەکان‪،‬‬ ‫«ڕیمۆند کارڤــەر»دا ببینیتــەوە‪ ،‬بەاڵم ئاســایی کەم و سەرەتاییە‪ ،‬بەو ئایدیا و بەرهەمــی گــەڕان و خوالنــەوەی منە بە‬ ‫تەنیا بە شــێوەی دیمەنێکی برووسکەیی لۆژیکــە بووە‪ ،‬چیرۆکەکانم پڕن لە قســە شــار و شــەقامەکاندا‪ ،‬گوێگرتنــە لــەم‬ ‫و تیژتێپــەڕ‪ ،‬چیرۆکنووســی وشــیار و و بەســەرهاتی هاوڕێکانم‪ ،‬یــان ئەوانەی و لــەو‪ ،‬بەرهەمــی هەمــوو ئــەو ئۆبــژە‬ ‫بەئــاگا ئەمــە وەک مەیــل و ئارەزوویەک دووراودوور بیســتوومن یــان بینیومــن‪ ،‬ســەرەڕۆیانەیە بەبەر چاومدا ڕۆیشــتوون‬

‫شیعر‬

‫و بــە بــڕوای خۆم ئیمکانیاتــی کردن بە‬ ‫چیرۆکیان هەبووە و لە واقیعەوە بۆ سەر‬ ‫کاخەز گواســتوومنەتەوە‪ .‬شەقام پڕە لە‬ ‫ئایدیــا و ســووژەی داهێنان‪ ،‬ئــەو ئایدیا‬ ‫و ســووژانەی ئەدۆرنــۆ گوتــی‪« :‬نابێت‬ ‫دەســتبەرداریان بیــن‪ ،‬چونکــە بەڵێنــی‬ ‫بەختەوەرییان هەڵگرتووە‪ ».‬شەقام الی‬ ‫ئێمــە خاڵی کراوەتەوە لە هەر کردەیەکی‬ ‫کولتووری و سیاســی و کۆمەاڵیەتی و‪...‬‬ ‫لەبری ئەوە‪ ،‬خەڵکان ڕوویان لە شــوێنە‬ ‫داخــراو و شووشــەیییەکان کــردووە‪ .‬بە‬ ‫تایبــەت لــە دۆخێکــی وەک چایخانەدا‪:‬‬ ‫چایخانــەکان ئــەو شــوێنە دەگمــەن و‬ ‫تاقانانــەن کــە بــەردەوام کۆمەکیــان بە‬ ‫چیرۆکــی مــن کــردووە‪ ،‬چایخانــەکان‬ ‫کۆگایەکن لە بیرۆکە و بەسەرهاتی سەیر‬ ‫و ناوازە‪.‬‬

‫ئەم شــێوازە لــە چیرۆکنووســین‪ ،‬کە‬ ‫ئەگــەر و دەرفەتەکانــی واقیــع و ژیانی‬ ‫ڕۆژانــە دەقۆزێتــەوە‪ ،‬توانــای ئــەوەی‬ ‫هەیە خوێنەر بە دوای خۆیدا ڕابکێشــێت‬ ‫و زووتــر وێنــە و لــەت و ســیمای تەڵخ‬ ‫و تەمگرتــووی خــۆی ببینێتــەوە‪ ،‬بــە‬ ‫جۆرێک وەسوەســەی ئەوە بێــت بڵێت‪:‬‬ ‫«بڵێــی چیرۆکنووس بەســەرهاتی منی‬ ‫نەبیســتبێت و چیرۆکەکــەی لەبەر ژیانی‬ ‫مــن نەنووســیبێتەوە!» هــەر ئەمەیــە‬ ‫لــە ڕســتەیەکدا چیرۆکنووســی ئیتالی‪،‬‬ ‫لووئیچــی پیراندێللۆ دەڵێت‪« :‬کەســێک‬ ‫هەیــە کە خەریکــە ژیانی مــن دەژی‪».‬‬ ‫چیرۆکنووســەکان ئەو کەسەن‪ ،‬ئەوان بە‬ ‫تــااڵن و تەڵەکە‪ ،‬وێنەی خۆمان لەوپەڕی‬ ‫بێشەرمیدا پێشان دەدەنەوە‪.‬‬

‫متامنەی بە یاسا و دادوەر نییە‬ ‫وچانێک لەسەر کتێبی "شیعر بۆ ترسنۆکەکان نییە"‬

‫ئەرسەالن چەڵەبی‬

‫‪٢-١‬‬

‫‪.1‬‬ ‫جیهانــی وەرگێــڕان بەســتێنێکی پان‬ ‫و بەرینــە لە ئاڵوگۆڕی نێــوان کلتوور و‬ ‫زمان و ئەدەب و تەنانەت مێژووی گەالن‬ ‫کــە دەتوانێ هەموان پێــک گرێ بداتەوە‬ ‫و ببێتــە هۆکارێک کە مرۆڤی ســەر گۆی‬ ‫زەوی زێدەتر لە رۆح و ناخی یەکتر نزیک‬ ‫بنــەوە‪ .‬وەرگێــڕان دەورێکــی کاریگەر و‬ ‫هەســتیاری هەیە لە سەر ناساندنی زمان‬ ‫و ئــەدەب و کلتووری نەتەوەکانی جیهان‬ ‫بــۆ یەکتر‪ ،‬هەر بۆیــە وەرگێڕان مژارێکی‬ ‫گرینــگ و کاریگــەرە لە نــاو ئەدەبیاتی‬ ‫گەالندا‪.‬‬ ‫دیــارە نەتــەوەی کــورد لــەو بــوارە‬ ‫بێ‌بــەری نەبووە و زۆر و کەم لە کۆنەوە‬ ‫هەوڵــی خــۆی وەگــەر خســتووە دەقــە‬ ‫ئەدەبییەکانــی واڵتانــی تر بێنێتە ســەر‬

‫زۆرتــر لە رێگەی وەرگێڕان بۆ زمانەکانی‬ ‫فارســی و تورکــی و عەڕەبی توانیویەتی‬ ‫لە گەڵ ئەدەبی گەالنی تر ئاشــنا بێت و‬ ‫بیانخوێنێتەوە‪ ،‬هەرچەند ئەوە بەو مانایە‬ ‫نییە کە بۆ ســەر زمانی کوردی نەکراوە‪،‬‬ ‫بــەو واتایەیە کە کەم بــووە و کۆمەڵێک‬ ‫کەسی دڵســۆز کە شــارەزای زمانەکانی‬ ‫واڵتانــی رۆژئاوایــی بوون ئــەو ئەرکەیان‬ ‫خستۆتە سەر شانی خۆیان و کەم و زۆر‬ ‫دەقــی نوێ و مۆدێڕنیان هێناوەتە ســەر‬ ‫زمانی کوردی‪.‬‬

‫زمانــی کوردی‪ .‬وەرگێڕانی دەقی ئەدەبی‬ ‫و زانستی و تەنانەت فەلسەفیش بۆ سەر‬ ‫زمانــی کــوردی یەکێــک لە خاڵــە هەرە‬ ‫گرینگەکانــی زینــدوو راگرتن و گەشــەی‬ ‫ئــەو زمانەیە‪ ،‬واتە وەرگێرانی دەق لە ناو‬ ‫هەمــوو بوارەکان بۆ ســەر زمانی کوردی‬ ‫دەتوانــێ یارمەتییەکی زۆر باش بێت بۆ‬ ‫گەشە و نەشەی ئەو زمانە‪.‬‬ ‫دیــارە کــورد لــە ئەدەبــی کالســیک‬ ‫دا خاوەنــی گەلێــک وەرگێڕانــی بەپێز و‬ ‫ناوازەیــە کــە دەتوانیــن لێــرەدا ئاماژە‬ ‫بــە وەرگێڕانەکانــی مامۆســتا هــەژاری‬ ‫‪.2‬‬ ‫موکوریانــی بکەیــن‪ ،‬بەاڵم ئــەوەی جێی‬ ‫ئەو ماوەیەی پێشــوو کتێبی "شیعر بۆ‬ ‫باســە و هەورەهــا کەمتــر ئــاوڕی لــێ‬ ‫دراوەتــەوە ئەدەبــی نــوێ و مۆدێڕنــی ترسەنۆکەکان نییە"ی شاعیری دانیماڕکی‬ ‫گەالنــی تــرە کــە بــە داخــەوە لــە ناو "نێلــس هاو" لــە الیەن هاوڕێــی ئازیز و‬ ‫کــوردا ســاوایە و زۆر کــۆک و پۆشــتە شــاعیر کاک "ئــاالن پەری" بە دەســتم‬ ‫نییــە‪ ،‬رەنگە ئــەو پــەڕی دوو دەهە بێ گەیشت‪ .‬ئەو کتێبە لە وەرگێڕانی خودی‬ ‫کــە ئاوڕی لێدرابێتەوە و بە شــێوەیەکی کاک ئاالنــە و هەوڵێکی بە بایەخ و جێی‬ ‫شیلگیرانە کاریان بۆ کردبێ‪ ،‬بەر لەویش رێزە کە دیارە زۆری پێوە ماندوو بووە و‬ ‫و تەنانــەت لــە ئێســتاش دا تاکی کورد دڵنیام ئــەو ماندووبونەش بە فیڕۆ ناچێ‬

‫و کتێبخانــەی وەرگێرانی ئەدەبی کوردی‬ ‫پــێ بەپێزتــر و دەوڵەمەندتــر دەبێــت‪.‬‬ ‫ئــەو کتێبــە کۆمەڵێــک وتوێــژ ‪ ،‬وتار ‪،‬‬ ‫لێکۆڵینــەوە و شــیعری "نێلس هاو"ی لە‬ ‫لە ‪95‬الپەڕە دا لە خۆ گرتووە‪.‬‬ ‫رەنگــە من مافی ئــەوەم نەبێ کە بێم‬ ‫لە سەر ئەو کتێبە شتیک بنووسم‪ ،‬چۆن‬ ‫زمانــی دانیماڕکی نازانم‪ ،‬بــە دڵنیاییەوە‬ ‫نووسین لە ســەر وەها کتێبێکیش دەبێ‬ ‫بــە ســەر هــەر دوو زمانەکــە دا زاڵ بی‬ ‫کــە من جارێ بە تەنیــا کوردییەکەی کە‬ ‫زمانی زگماگیمــە دەیزانم‪ .‬بەاڵم لە پاش‬ ‫خوێندنــەوەی ئەو کتێبە جوانە بە خراپم‬ ‫نەزانــی ئاوڕێکی لێ بدەمــەوە و النیکەم‬ ‫وەکوو پێزانین و رێزێک بۆ خودی شــیعر‬ ‫و هەروەهــا هاوڕێیان کاک ئاالن پەری و‬ ‫هەروەها بەڕێــز نێلس هاو‪ ،‬لەنگەڕێک لە‬ ‫ســەر ئەو کتیبە بگرم و چەند شتێکی لە‬ ‫سەر باس بکەم‪.‬‬ ‫من سەرەتا شــیعرەکانی "نێلس هاو"‬ ‫لە رێگای وەرگێران بۆ سەر زمانی فارسی‬

‫ناســیوە و تــاک و تــەرا‬ ‫شیعرم لێ خوێندۆتەوە‪.‬‬ ‫هەواڵــی چــاپ بوونــی‬ ‫وەرگێڕانی شــیعرەکانی‬ ‫ئــەو شــاعیرە بۆ ســەر‬ ‫زمانــی کــوردی لــە‬ ‫الیــەن کاک ئاالن پەری‬ ‫دڵخۆشی کردم و هیوام‬ ‫خواست ئەو هەنگاوانە‬ ‫زۆرتر گەشــە بکا و لە‬ ‫جووڵــە نەکەوێ‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە ســەرەتا وەکوو‬ ‫شــاعیرێک و دواتــر‬ ‫وەکــوو خوێنەرێــک‬ ‫پێم خۆشە باسیکی‬ ‫کــورت و خێــرا لــە‬ ‫ســەر ئــەو کتیبــە‬ ‫بکەم‪.‬‬

‫پیادە‬

‫ڕێبواری‬

‫ئەو شتەی لیۆنارد مید زۆری مگێز لێ بوو‪ ،‬گەیشتن بە‬ ‫بیدەنگیی سەعات هەشتی شەوە تەمومژەکانی مانگی نۆڤەمبر‬ ‫بــوو‪ ...‬واتــە‪ ،‬بــە ڕێــڕەوە چیمەنتۆکراوەکانــدا پیاســەکردن‪،‬‬ ‫هــەردوو دەســت لە گیرفاننان و لــە بیدەنگیدا ملی ڕێگرتن‪،‬‬ ‫بــە توولەڕێ و ســەوزەاڵنیدا تێپەڕین و ڕێــی خۆ دۆزینەوە‪.‬‬ ‫میــد زۆرجار لە الی چوارڕێیانێک ڕادەوەســتا و لە هەرچوار‬ ‫الوە لــەو شــەقامانە ورد دەبــووەوە کە تریفــەی مانگیان پێ‬ ‫دەکەوت‪ .‬پاشان بڕیاری دەدا بەرەو کام ال هەنگاو هەڵێنێتەوە‪.‬‬ ‫لــە ڕاســتیدا بۆ ئــەو هیچ جیــاوازی نەبوو‪ .‬ئەو‪ ،‬لــەم دنیای‬ ‫ســاڵی دووهــەزار و پەنجاودووەدا هەر دەتگــوت تاقوتەنیایە‪.‬‬ ‫لــە ئاکامدا‪ ،‬دوابڕیاری خــۆی دەدا و ڕێگایەکی هەڵدەبژارد و‬ ‫لــە کاتێکدا هەڵمی دەمی وەک دووکەڵی جگەرە بە ئاســماندا‬ ‫بــاو دەکردەوە‪ ،‬دەکەوتەوە ڕێ‪ .‬جاروبار چەندان ســەعات و‬ ‫چەندان کیلۆمەتر ڕێگای دەبڕی‪ ،‬پاشان‪ ،‬نیوەشەو‪ ،‬دەگەڕایەوە‬ ‫ماڵەکەی خۆی‪ .‬بە دەم ڕێوە‪ ،‬زۆر ماڵی دەبینی پەنجەرەکانیان‬ ‫تاریک بوون‪.‬‬ ‫جارناجارێــک لەو دیوی پەنجەرەکانەوە ترووســکایییەک‬ ‫وەک گوڵەئەســتێرە بریســکەی دەهات‪ .‬تێپەڕین بێرەدا‪ ،‬وەک‬ ‫ئەوە وا بوو بەنێو گۆڕستاندا بڕۆی‪ .‬جاروبار و لە پڕ‪ ،‬تاپۆی‬ ‫ڕەش و دزێــو لەســەر دیواری ئــەو ژوورانەی پەردەکانیان بە‬ ‫ڕووی شــەودا نەکێشــابوو‪ ،‬دەردەکەوتــن‪ ،‬یــان لــە پەنجەرەی‬ ‫کــراوەی خانووبەرەیەکــی گۆڕئاســاوە دەنگــی سرتەســرت و‬ ‫بۆڵەبۆڵ دەگەیشتە گوێ‪.‬‬ ‫لەم کات و ســاتانەدا‪ ،‬لیونارد مید گتێکی دەکرد‪ ،‬ســەری‬ ‫هەڵدەبڕی‪ ،‬گوێی شل دەکرد و پاشان هەنگاوی هەڵدەهێنایەوە‪.‬‬ ‫ترپــەی پێی‪ ،‬لەم گــوزەرە نالەبارەدا‪ ،‬قەت نەدەبیســترا‪ .‬ئەو‬ ‫دەمێــک بــوو‪ ،‬پــاش بڕیارێکــی ژیرانە‪ ،‬پێاڵوی وەرزشــیی لە‬ ‫پــێ دەکــرد‪ .‬ئاخر ئەگەر تەقەی پێی هاتبا‪ ،‬گەلەســەگ دوای‬ ‫دەکەوتن و بە حەپەحەپ پیاسەکەیان لـێ تێک دەدا‪ .‬بیگومان‬ ‫لــەم کاتــەدا ڕەنگە چەند چرایەک داگیرســابان و کەســانێک‬ ‫دەرکەوتبان‪ ...‬جا بە دیتنی بوونەوەرێکی تاقوتەنیا‪ ،‬لە کاتێکی‬ ‫ئەوتۆی مانگی نۆڤەمبەردا‪ ،‬واقیان وڕ دەما و دەورووژان‪.‬‬ ‫مید لەم شەقامە تایبەتەدا‪ ،‬بەرەو ڕۆژئاوا و دەریای نادیار‬ ‫ڕێی گرتبووە بەر‪ .‬لە سەرەتای وەرزێکی سارددا‪ ،‬ساردیی هەوا‬ ‫لووتی مرۆڤی دەرزیئاژن دەکرد و چەشنی داری نۆئیل‪ ،‬ناخی‬ ‫دادەگیرساند‪ .‬ئەو هەستی دەکرد بەردەوام نوورێکی ساردی لە‬ ‫دەروونیدا دەمرێ و پاشان دەدرەوشێتەوە‪ .‬وەک گەاڵی دارەکان‬ ‫کە بەفری نادیاریان پۆشیبوو‪.‬‬ ‫میــد بــە دڵخۆشــی گوێی لــەو دەنگە هێمنــە دەگرت کە‬ ‫پێاڵوەکانی لەســەر گــەاڵ وەریوەکان دەیانهێنایــە گۆڕێ و لە‬ ‫نێــوان ددانەکانییەوە فیکەیەکی هێمن دەبیســترا‪ .‬جارەجارە‬ ‫بە دەم ڕێوە گەاڵیەکی وەریوی هەڵدەگرت و لەبەر ترووسکە‬ ‫الوازەکەی شەقامدا ئەمدیو و ئەودیوی دەکرد و لووتی پێوە‬ ‫دەنــا هەتا هەســت بە نمەکەی بکا‪ .‬هەر لــەو کاتەدا‪ ،‬بە بەر‬ ‫دەرکــی هەر ماڵێکــدا کە ڕەت دەبوو‪ ،‬لەبەر خۆوە ســاوێکی‬ ‫دەکــرد و دەیگوت‪« :‬ئەمشــەو کەناڵی چــوار چ بەرنامەیەکی‬ ‫هەیــە؟ دەنگوبــاس لــە کەناڵی حــەوت و کەناڵــی نۆ چییە؟‬ ‫ئەدی کابۆیییەکان لە کوێ خەریکی غارغارێنن؟ سوارچاکانی‬ ‫واڵتە یەکگرتووەکان‪ ،‬لەسەر گردی دواتردا‪ ،‬لە حاڵی ڕزگاریدا‬ ‫دەبینم!‪».‬‬ ‫شــەقامە درێژەکــە چۆڵوهــۆڵ بوو‪ .‬تەنیا ســێبەری مید‪،‬‬ ‫وەکوو ســێبەری شــەهێنێک بەســەر شــاردا دەبزووت‪ .‬ئەگەر‬ ‫لــەو ســاتەدا‪ ،‬هەردوو چاوی لێک نابا و لــەوێ‪ ،‬لەو بێدەنگی‬ ‫و ســەرمایە ڕاوەســتابا‪ ،‬دەیتوانی خۆی لە دەشتی ساردوسڕی‬ ‫ئاریزۆنــادا بهێنێتە پێــش چاو‪ .‬دەشــتێکی بەرفراوانی کاکی‬

‫بــە کاکــی‪ ،‬چۆڵەوانــی و دوور لــە ئاوەدانی‪ .‬پاشــان ســەیری‬ ‫ســەعاتەکەی کرد و لە ماڵەکانی پرســی‪« :‬ئێستا کە سەعات‬ ‫هەشتونیوە‪ ،‬کاتی ئەوە نەهاتووە یەکێک لە فیلمە جینائییە‬ ‫نایابەکان پێشــان بدەن‪ ،‬یاخود کاتی پێشــبڕکێ نییە؟ یاخود‬ ‫ش خۆی‬ ‫کاتــی ئــەوە نییــە لێبۆکێــک لەســەر ســەکۆی نمایــ ‌‬ ‫بنوێنێ؟))‬ ‫قاقــای پێکەنینێکــی گەیشــتە گــوێ‪ .‬داخــۆ ئــەو قاقایە‬ ‫لــەو ماڵــەوە دەهــات کە تریفــەی مانگ لێــی دەدا؟ نەختێک‬ ‫ڕاوەستا‪ ،‬بەاڵم هیچ نەبوو؛ بۆیە هەنگاوی هەڵێنایەوە‪ .‬پاشان‬ ‫لەبــەر خواروخێچیی ڕێگاوبانەکە‪ ،‬پێی خلیســکا و لەترێکی‬ ‫دا‪ .‬ســەوزەاڵنی و چیمــەن چیمەنتــۆی شــەقامەکەیان لەنێو‬ ‫بردبوو‪ .‬بیری کەوتەوە کە دە ســاڵە شــەو و ڕۆژ ڕێ دەپێوێ‬ ‫و هەزاران کیلۆمەتر دەبڕێ‪ ،‬بەاڵم قەت تاکەکەسێکی ڕێبواری‬ ‫لــە پەنــای خــۆ ‌ی نەبینیوە‪ .‬گەیشــتە چوارڕێیانێــک کە دوو‬ ‫شــاڕێی ئەســڵیی بۆ شــار لـــێ جیا دەبووەوە‪ .‬پەمپی بەنزین‬ ‫ڕۆژ تــا ئێــوارە لــەم ناوچەیــە کراوە بوو‪ .‬ماشــێن شەپۆلـــی‬ ‫دەدا و دووکەڵــی ئەکــزووس و هەراوهوریــا‪ ،‬وەک گیزەگیزی‬ ‫بەردەوامی مێشوولە‪ ،‬بە هەوادا پەرشوباڵو بوون‪ .‬بەاڵم ئێستا‬ ‫ئەم شــاڕێیانە چەشــنی بەستۆڕە چۆن لە هاویندا ئاوی لـــێ‬ ‫دەبڕێ و بەرد و زیخەکەی دەمێنێتەوە و تیشکی مانگیان پێ‬ ‫دەکەوێ‪ ،‬وا بوون‪.‬‬ ‫میــد لــە کۆاڵنەکــە الی دا و ڕێی ماڵــی گرتە بەر‪ .‬زۆری‬ ‫نەمابــوو بگاتــەوە مــاڵ‪ ،‬لــە پڕ‪ ،‬تاقە ماشــێنێک کــە بەوێدا‬ ‫تێدەپەڕی‪ ،‬چرا تیژەکانی خستە نێو چاوانی و لە شوێنەکەی‬ ‫خۆ ‌ی چەقاندی‪ .‬وەک گوڵئەستێرەیەکی لـــێ هاتبوو تیشک و‬ ‫ڕووناکی وڕ و گێژیان کردبێ‪.‬‬ ‫دەنگێکی سارد تێی خوڕی‪:‬‬ ‫ ڕاوەستە! جووڵە نەکەی!‬‫پیاوەکە ڕاوەستا‪:‬‬ ‫ بەاڵم‪...‬‬‫ هــەردوو دەســتت هەڵبڕە‪ ...‬خێرا کــە‪ ،‬ئەگینا دەتدەینە‬‫بەر دەسڕێژ‪...‬‬ ‫لە دڵی خۆیدا گوتی‪« :‬هەبێ و نەبێ پۆلیسە‪ »...‬بەاڵم سەیر‬ ‫و چاوەڕواننەکراو بوو‪ .‬ئایا لە شــارێکدا کە حەشــیمەتەکەی‬ ‫ســـێ ملیۆنــە‪ ،‬تەنیا ماشــێنێکی پۆلیس مابووەوە؟ لە ســاڵی‬ ‫ڕابــوردووەوە تەنیا ئەم یەک دانــە هەیە‪ .‬لە هەڵبژاردنەکەی‬ ‫ساڵی (‪)2051‬ـــەوە هێزی پۆلیس لە سێ دانە‪ ،‬یەکی ماوەتەوە‪.‬‬ ‫پۆلیسی نەدەویست‪ .‬ڕەنگە تاوانیش کەم بووبێتەوە‪ .‬هەر ئەم‬ ‫ماشێنە بەس بوو تا بە شەقامە خەڵوەتەکان‌دا بسووڕێتەوە‪.‬‬ ‫ ناوت؟‬‫ئەم پرسیارە لەنێو ماشێنەکەوە دەگەیشتە گوێ‪.‬‬ ‫مید بە هۆی تیشــکی چراکەوە نەیدەتوانی کەســانی نێو‬ ‫ماشێنەکە ببینێ‪.‬‬ ‫ لیونارد مید‪.‬‬‫ بەرزتر!‬‫ لیونارد مید‪.‬‬‫ کار و پیشەت؟‬‫ پێم وایە دەکرێ بڵێم نووسـەر‪...‬‬‫دەنگی نێو ماشێنەکە وەک لەگەڵ خۆی بدوێ‪ ،‬گوتی‪:‬‬ ‫ بێکار‪.‬‬‫تیشکی چراکە بە شێوەیەک لە شوێنی خۆی ڕایوەستاندبوو‪،‬‬ ‫دەتگوت پەیکەری نێو مۆزەخانەیە و داکوتراوە‪.‬‬ ‫ــــ دەکــرا وا بڵێــی ــ لە مێژ بوو بابەتێکی نەنووســیبوو‪.‬‬ ‫گۆڤــار و کتێب بازاڕیان نەمابوو‪ .‬پاشــان بیــری کەوتەوە کە‬ ‫ئێستا شەوە و کاتی ئەوە هاتووە خەڵک لە ماڵە گۆڕئاساکانیان‬ ‫ســەرنجی بەرنامەکان بدەن‪ .‬ئێستا گۆڕەکان تەنیا بە تیشکی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ڕەی برادبێری‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬کەریم تاقانە‬ ‫ناجۆری تەلەڤیزیۆن ڕۆشناییـیان دەبینی و مرۆڤەکانیش وەک‬ ‫مردوو‪ ،‬لە بەردەم دەزگاکان دادەنیشــتن‪ .‬تیشــکی کەمڕەنگ‪،‬‬ ‫یان ڕەنگاوڕەنگیش بەردەوام بەر ڕوومەتەکان دەکەوت‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە ڕاستیدا قەت پێوەندییان لە نێواندا دروست نەدەبوو‪.‬‬ ‫دەنگەکە لە بڵیندگۆکەوە دووپات بووەوە‪:‬‬ ‫ بێکار‪ ...‬بەم ناوەختە خەریکی چیت؟‬‫ پیاسە دەکـەم‪.‬‬‫ پیاسە دەکەی؟‬‫ بەڵێ‪ ،‬تەنیا پیاسە‪...‬‬‫ تەنیا پیاسـە؟‬‫وەاڵمەکەی دووپات کردەوە‪ .‬لەرزی لێ هاتبوو‪.‬‬ ‫ بە چ مەبەستێک پیـاسـە دەکـەی؟‬‫ بە مەبەسـتی حـەسـانەوە‪..‬‬‫ ناوونیشــانت؟‬‫ شەقامی سەینت جەیمزی باشووری ــ ژمارە یانزە‪.‬‬‫ کەشوهەوای ماڵەکەت لەبـارە‪ ...‬النیکەم «دەزگای پەخشی‬‫هەوا»یشت لە ما ‌ڵ هەیە‪ ...‬وا نییە؟‬ ‫ بـەڵــێ‪ ،‬وایە‪...‬‬‫ ئـەی تەلەڤیـزیۆن؟‬‫ نیـمـە‪...‬‬‫بێدەنگییەکــی ورووژێنــەر کە میدی پــێ تاوانبار دەبوو‪،‬‬ ‫باڵی بەسەردا کێشان‪.‬‬ ‫ هـاوســەر؟‬‫ نیــمە‪..‬‬‫ ژنیشت نەهێناوە؟!‬‫مانــگ هەاڵتبــوو و لەنێــو ئەســتێرەکاندا دەدرەوشــایەوە‪.‬‬ ‫ماڵەکان کڕوکپ بوون‪ .‬مید بەزەردەخەنەوە درێژەی دا‪:‬‬ ‫ هەڵبەت تا ئێستا خوازیارم نەبووە!‬‫ هەر کە قسەیان لەگەڵ کردی‪ ،‬بدوێ!‬‫مید ناچار بوو لەبەر ئەو سەرمایە هەروا چاوەڕوان بێ‪.‬‬ ‫ ئێستا گوتت تەنیا پیاسە دەکەی؟‬‫ بـەڵـێ‪.‬‬‫ بەاڵم نەتگوت بە چ نیازێک؟‬‫ گوتــم بــە نیازی حەســانەوە‪ ...‬تەنیا بۆ ئــەوەی قاچێک‬‫نەرم بکەم و هەوایەک هەڵمژم‪.‬‬ ‫ پیشەی هەمیشەییتە؟‬‫ بەڵـێ‪ ،‬سااڵنێکە و‪ ...‬پیشەی شەوانەمە‪.‬‬‫ماشێنی پۆلیس‪ ،‬وێڕای ویزە و خشەیەک کە لە بێتەلەکەیەوە‬ ‫دەگەیشــتە گوێ‪ ،‬هەر وا لەنێوەڕاستی شەقامەکە ڕاوەستابوو‪.‬‬ ‫پاشان دەنگێکی لێوە هات‪:‬‬ ‫ کاک مید‪ ،‬زۆر چاکە‪.‬‬‫مید بە ڕێزەوە گوتی‪:‬‬ ‫ تــەواو؟‬‫ دەنگەکە گوتی‪:‬‬‫ بەڵــێ‪.‬‬‫دەرگای ماشێنەکە بە دەم ناڵەیەکەوە کرایەوە‪ .‬گوتی‪:‬‬ ‫ سـوار بـە‪.‬‬‫ ڕەخنەم هـەیـە‪.‬‬‫ کاکە فەرمـوو‪.‬‬‫میــد وەکــوو ســەرخۆش کەوتــە ڕێ‪ .‬وەختێک گەیشــتە‬ ‫الی ماشــێنەکە‪ ،‬ســەیری ناوەوەی کرد‪ .‬بە پێچەوانەی ئەوەی‬ ‫چاوەڕێ دەکرا‪ ،‬کەس لە پێشەوە دانەنیشتبوو‪ ،‬ماشێنەکە هەر‬ ‫هیچ کەسی تێدا نەبوو!‬ ‫ ســوار بـە‪.‬‬‫میــد دەســتی بــە دەرگاکــەوە گــرت و چاوێکی بــە دوای‬ ‫ماشــێنەکەدا گێــڕا کــە ڕێــک ژوورێکی تاکەکەســیی بچووکی‬

‫میلــەدار بــوو‪ .‬بۆنــی کانــزای کوتــراو و بۆنی تیژی دژگـــەن‬ ‫دەهات‪ .‬هەموو شتێک بۆ ئەو دیار و دژوار و سارد بوو‪.‬‬ ‫دەنگەکە گوتی‪:‬‬ ‫ خۆ ئەگەر ژنیشت هەبـوایە‪ ،‬دەبوو بە بەڵگـە‪ ،‬بەاڵم‪...‬‬‫ بۆ کوێــم دەبــەن؟‬‫ماشــێنەکە گتێکــی کرد‪ .‬دەنگێک کە لــە هیی کوندەپەپوو‬ ‫دەچوو‪ ،‬بیســترا‪ .‬وەک بڵێی کۆمەڵێک زانیاری لەسەر کارتێک‬ ‫دەرکەوتن و درانە دەزگایەک کە چاوی ئەلیکترۆنیی هەبوو‪.‬‬ ‫ دەتبەینــە ناوەنــدی لێکۆڵینــەوە دەروونییــەکان لەمەڕ‬‫خواست و ئارەزووی دواکەوتووانە‪.‬‬ ‫مید سوار بوو‪ .‬دەرگاکە لەسەرخۆ پێوە درایەوە‪.‬‬ ‫ماشــێنی پۆلیس بە چرایەکی کەمتیشــکەوە بە شەقامە‬ ‫تایبەتەکانــی هاتوچــۆی شــەوانەدا کەوتــە ڕێ‪ .‬پــاش چەند‬ ‫ســاتێک‪ ،‬بە بەردەم ماڵێکی ســەر شــەقامەکەدا تێپەڕین‪ .‬ئەم‬ ‫ماڵــە‪ ،‬لەنێــو ئەو هەموو ماڵــە تاریکانەی شــاردا‪ ،‬تاقەماڵێک‬ ‫بوو گشــت چراکانی داگیرســابوون‪ .‬تیشکی زێڕینی ڕۆشنایی‪،‬‬ ‫لە پەنجەرەکانییەوە‪ ،‬سەرماو تارماییی شەوی دەڕەواندەوە‪.‬‬ ‫لیـونارد میـد گوتی‪:‬‬ ‫ ئـا ئەوە ماڵەکەی منە‪.‬‬‫وەاڵمی نـەدرایـەوە‪.‬‬ ‫ماشێنەکە بەو شەقامانەدا تێپەڕی کە لە شوێنی وشک و‬ ‫ڕەقوتەقی بەستۆڕە دەچوون‪ .‬شەقامە خەڵوەتەکان و گوزەرگە‬ ‫چۆڵوهۆڵەکانی بەجێ هێشت‪ ...‬بەاڵم‪ ،‬بە درێژاییی ئەو شەوە‬ ‫ساردەی پاییز‪ ،‬دەنگێک یان بزووتنێک لە کەسێکەوە نـەهــات‪...‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫تێبینیی وەرگێڕ‪ :‬من پانزدە یا شانزدە ساڵ پێش‬ ‫ئێستا ئەم چیرۆکەم وەرگێڕاوە‪.‬‬

‫چەند دێڕ لە بارەی «ڕەی برادبێری»یەوە‪:‬‬ ‫ڕەی برادبێــری‪ ،‬کــە نــاوی ئەســڵیی ڕەیمۆنــد داگاڵس‬ ‫‪Raymond Douglas‬ه‪ ،‬ســاڵی ‪ 1920‬لە «ئیلینوینز»ی‬ ‫ویالیەتــە یەکگرتــووەکان هاتووەتــە دنیــاوە‪ .‬لــە تەمەنی‬ ‫بیستســاڵیدا دەســتی داوەتە نووسین‪ .‬سەرەتا سیناریۆی بۆ‬ ‫شانۆ و تەلەڤیزیۆن و پاشان بۆ سینەما دەنووسی‪.‬‬ ‫ئەمە ناوی هێندێک لە ڕۆمانەکانیەتی‪:‬‬ ‫* چیرۆکە ئەویندارییەکانی ڕۆڵ و هـاردی‬ ‫* گۆڕستانی شێتەکــان‬ ‫* مامەڵەی تایبەت لەگەڵ مەرگ‬ ‫* کوڕی سبەینـێ‬ ‫* فەرهرەنهایت ‪( ٤٥١‬بە کوردی هەیە)‬ ‫لەگــەڵ هونەرمەندان و دەرهێنەرانی گەورەی وەک جان‬ ‫هوســتن و ئێرســن وێڵــز هاوکاریی نزیکی هەبووە‪ .‬ســاڵی‬ ‫‪ 1985‬بەرنامەیەکی سەرکەوتووی لە تەلەڤیزیۆنی ئەمەریکا‬ ‫ئامادە دەکرد و هەر خۆیشی‬ ‫بەڕێــوەی دەبــرد‪ .‬هەروەهــا هێندێک لە شــانۆنامەکانی‬ ‫خۆیشــی بۆ شــانۆ دەرهێناوە و بردوونیەتە ســەر سەکۆی‬ ‫نمایــش‪ .‬لە گەاڵڵەی بەشــێک لــە دنیای واڵت دیسنییشــدا‬ ‫ڕۆڵی هەبووە‪.‬‬ ‫الیەنگــران‪ ،‬برەدبــری بە لوئی ئارمســترانگ‪-‬ی ڕۆمانە‬ ‫زانســتی‪ -‬خەیاڵییەکان ناو دەبەن و پێیان وایە برەدبری‪،‬‬ ‫نووســەری ئەمــڕۆ و ســبەینێی دنیایــە و هەرگیــز هیــچ‬ ‫کەسێک لە سەدەی ئێمەدا چەشنی ئەو‪ ،‬زەنگی پڕمەترسیی‬ ‫لـێ نەداوە‪...‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )309‬دوشەممە ‪201٦/٨/29‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪309‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )309‬دوشەممە ‪2016/٨/29‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫توركیای دوای كودەتا وەك‬ ‫باخچەی دواوەی‬

‫د‪.‬سەالم عەبدولكەریم‬

‫توركیا لەقۆناغی فەرمانڕەوایی پارتە‬ ‫سێكیۆالرەكاندا‬ ‫توركیا لەدامەزراندنی كۆمار‌و قایمكردنی‬ ‫پــایــەكــانــی دەوڵــــەت لــەالیــەن مستەفا‬ ‫كەمالەوە‪ ،‬بەئاشكرا‌و بێسڵەمینەوە جاڕی‬ ‫سیستەمێكی سێكیۆالری لەواڵت دا‌و بەگژ‬ ‫هەموو ئەو جواڵنەوە‌و دەنگە ناڕازیانەشدا‬ ‫چۆوە‪ ،‬كەدژ بەسێكیۆالریزم وەستانەوە‪.‬‬ ‫رەچ ــاوك ــردن ــی دۆخـــی جــواڵنــەوەكــەی‬ ‫مستەفا كەمال پاش لەقبوونی سیستەمی‬ ‫سەڵتەنەتی عوسمانی‌و بەرگی خەالفەت‪،‬‬ ‫كەبەبەریدا كرابوو‪ ،‬بەتایبەت لەنێوان هەردوو‬ ‫رێكەوتننامەی (سیڤەر‌و لۆزان ‪)1922-1920‬‬ ‫لەتەنیشتی بەرژەوەندییە ئابوورییەكان‪،‬‬ ‫دەرفەتێك بوو بۆئەوەی پشتیوانی مستەفا‬ ‫كەمال‌و دواتریش دەوڵەتی توركیا بكەن‪،‬‬ ‫كە وەك دەوڵەتێكی سێكیۆالر لەسەر دارو‬ ‫پەردووی دەوڵەتی عوسمانی دابمەزرێت‌و‬ ‫لەناوچەكەدا بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫بایەخپێدانی ئەمەریكا‌و ئەوروپا بەتوركیا‬ ‫پــاش كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمـــی‬ ‫جیهانی ســەربــاری ئـــەوەی پەیوەندی‬ ‫بەتەشەنەسەندنی بیری كۆمۆنیستییەوە‬ ‫بوو‪ ،‬هاوكات پاش سەرهەڵدانی ملمالنێ‌و‬ ‫جەنگی ساردی نێوان بلۆكی سەرمایەداری‌و‬ ‫بلۆكی سۆسیالیستی پەیوەندی بەوەوە‬ ‫هــەبــوو‪ ،‬كەتوركیا تاكە دەوڵــەتــی نێو‬ ‫جیهانی ئیسالمیی بوو‪ ،‬دانیشتوانەكەی‬ ‫زۆرینە مسوڵمان بێت‪ ،‬بەاڵم بەسیستەم‬ ‫سێكیۆالر‪ .‬بۆیە هاوكاتی دەركەوتنی‬

‫دەوڵەتی ئیسرائیل یەكەم دەوڵەتی جیهانی‬ ‫ئیسالمیی پاش ساڵێك‪ ،‬كەدانی پێدانا‪،‬‬ ‫توركیا بوو‪ .‬بۆیە یەكێك لەهۆكارەكانی‬ ‫بایەخپێدان‌و پشتیوانیكردنی ئەمەریكا‌و‬ ‫رۆژئــــاوا لــەتــوركــیــا بــوونــی سیستەمە‬ ‫سێكیۆالرەكەی بوو‪ .‬هەر چوار كودەتاكەی‬ ‫توركیاش لەسااڵنی (‪-1980-1971-1960‬‬ ‫‪ )1997‬بــەشــی هــــەرەزۆری پەیوەندی‬ ‫بــەالدان لەبنەماكانی كەمالیزمەوە بووە‪،‬‬ ‫كـــەدامـــەزراوەی سوپا وەك پاسەوانی‬ ‫ئەتاتوركیزم‌و كەمالیزم تێچێنی كردووە‌و‬ ‫نەیهێشتووە سیستەمی سیاسیی توركیا‪،‬‬ ‫كە پایە سەرەكییەكەی سێكیۆالریزم بوو‬ ‫بكەوێتە بەر هەڕەشە‌و مەترسی لەناوچوون‪.‬‬ ‫توركیا لەسەردەمی فەرمانڕەوایی پارتە‬ ‫ئیسالمییەكاندا‬ ‫ئەگەرچی ئەو حكومەتە ئیئتالفییەی‬ ‫پاش هەڵبژاردنەكانی ‪ 1996‬لەنێوان پارتی‬ ‫رەفاه بەسەرۆكایەتی نەجمەدین ئەربەكان‌و‬ ‫پــارتــی رێــگــەی راســت بەسەرۆكایەتی‬ ‫تانسۆ چیللەر پێكهات نە لەسەر پارتێكی‬ ‫ئیسالمی وەك رەفاه ماڵ بوو‪ ،‬نە لەسەر‬ ‫پارتە سێكیۆالرەكەی چیللەر‪ ،‬بەاڵم دوو‬ ‫ساڵی ماوەی حكومڕانی ئەربەكان دەشێ‬ ‫زۆر جیاوازتر مامەڵەی لەگەڵدا بكەین‪،‬‬ ‫بەجۆرێك بەشێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو‬ ‫پارتی رەفــاه‌و خــودی ئەربەكان كاریان‬ ‫لەسەر پــرۆســەی بەئیسالمیكردن كرد‬ ‫لەبەشێكی زۆری دامو دەزگاكان‌و كاروباری‬ ‫ناوخۆ‌و هەروەها لەسەر ئاستی دەرەوەش‪،‬‬ ‫بەتایبەت بــایــەخــدان بەپەیمانگەكانی‬ ‫پێشنوێژو وتاربێژان‪ ،‬زیندووكردنەوەی بۆنە‬ ‫ئیسالمییەكانی وەك رۆژی جیهانی قودس‪،‬‬ ‫سەردان‌و نزیكبوونەوەی توركیا لەسوریا‌و‬ ‫ئــێــران‌و واڵتــانــی ئیسالمیی‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫ئەم مامەڵە‌و رێ‌و شوێنانەی ئەربەكان‌و‬ ‫پارتی رەفاه لەروانگە‌و دیدی دامەزراوەی‬ ‫سوپا‌و ئەمەریكا‌و واڵتانی ئەوروپاشەوە‬ ‫بۆنی هەڵگەڕانەوە لــەرێــڕەوی سیاسیی‬ ‫دۆستایەتی ئەوان‌و بنكۆڵكردنی سیستەمی‬ ‫سیاسیی دامــەزراو لەسەر سێكیۆالریزمی‬ ‫لێدەهات‪ ،‬بۆیە سوپا لەرێگەی یاداشتێكی‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫تویتێکی قەرەداغی بۆ داگیرکردنی جەرابلوس‬

‫داعش‬

‫‪ 28‬خــاڵــیــیــەوە كــــودەتــــای بــەســەر‬ ‫حكومەتەكەی ئەربەكاندا كرد‌و پارتەكەشی‬ ‫لەكاری سیاسیی قەدەغە كــرد‌و بەپێی‬ ‫زانیارییەكانیش ئەمەریكا‌و رۆژئاوا زانیاریان‬ ‫هەبووە‌و پشتیوانی كودەتاكە بوون‪ ،‬كە‬ ‫لەمێژووی توركیادا بە كودەتای سپی یاخود‬ ‫كودەتای پۆست‪ -‬مۆدێرنە ناودەبرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫الدان لەبنەماكانی كەمالیزم الی ئەمەریكا‌و‬ ‫رۆژئاوا تاڕادەیەكی زۆر هێڵی سوور بووە‌و‬ ‫هەربۆیە نەشیانتوانی نزیكبوونەوەی‬ ‫ئەربەكان لەئێران‌و سوریا‌و جیهانی ئیسالمی‬ ‫قبوڵ بكەن‌و پاش ساڵێك حكومەتەكەیان‬ ‫خست‌و لەجێگەیدا حكومەتێك پێكهات كە‬ ‫بگەڕێتەوە سەر پەیڕەوكردنی سیستەمی‬ ‫سێكیۆالریزم‪.‬‬ ‫كاتێكیش پــارتــی دادو گەشەپێدان‬ ‫لەساڵی ‪ 2002‬لەهەڵبژاردندا بردیەوە‌و‬ ‫حكومەتی پێكهێنا‌و تا ئێستاش لەحكومڕانی‬ ‫بەردەوامە‪ ،‬ئەگەرچی وەك پێكهاتە گروپ‌و‬ ‫كەسایەتی تێدایە‪ ،‬كەئیسالمی نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زۆرینەیان ئیسالمین‌و كارنامەی سیاسیی‌و‬ ‫بەرنامە‌و پــەیــڕەوو پرۆگرامی پارتەكە‬ ‫ئیسالمییە‌و زۆرترین مۆركی لەئەدەبیات‌و‬ ‫تێز‌و پـــرۆژەی سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئــابــووری لــەخــۆدەگــرێــت‪ .‬بێگومان بەر‬ ‫لەوەی ئەمەریكا‌و رۆژئاوا بێنە سەرخەت‌و‬ ‫سەركەوتنی پارتێكی ئیسالمی دەماریان‬ ‫بگرێت‪ ،‬خــودی ئاكەپە ژیرانە مامەڵەی‬ ‫كرد‌و لەبری سیاسەت‌و رێ‌و شوێنە توند‌و‬ ‫رادیكاڵییەكانی رەف ــاه‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫بــەكــاوەخــۆ خەریكی بنكۆڵكردنی ئەو‬ ‫سیستەمە سیاسییە كەمالییە كالسیكییە‬ ‫بوو‪ .‬هەرزوو پاش دەرچوونیان لەهەموو‬ ‫هەڵبژاردنەكان دووپاتیان كــردەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەوان سیستەمی سێكیۆالریزم دەپارێزن‌و‬ ‫رێگە نادەن كەس تەنانەت بشیشێوێنێت‪،‬‬ ‫هـــەروەك لەمامەڵەكردنی لەسەرەتاوە‬ ‫تا پێش دەركەوتنی جەنگ دژی داعش‬ ‫زۆر كــراوەتــر لەسەر ئاستی سیاسەتی‬ ‫ئیسالمیی‌و ئاینی مامەڵەی كـــردووە‪،‬‬ ‫بــەجــۆرێــك الی بەشێك لــەچــاودێــران‌و‬ ‫شارەزایانی بواری توركیاناسی وەك مۆدێلی‬ ‫پارتە مەسیحییە دیموكراتەكانی بەشێك‬

‫لەواڵتانی ئــەوروپــا وێنای ئاكەپەیان‬ ‫كرد‪ .‬بەاڵم بەدەركەوتنی جەنگی داعش‌و‬ ‫دروستبوونی مەترسی لەسەر ئاسایشیی‬ ‫نەتەوەیی توركیا بەدیاریكراوی پاش‬ ‫جەنگی نێوخۆیی سوریا‪ ،‬كە ئەو واڵتەی‬ ‫بۆ سێ هەرێم ناڕاستەوخۆ دابەشكردووە‪،‬‬ ‫كە ئەوانیش(شیعە‪ -‬سوننە‪ -‬كورد)‪ ،‬كەدوو‬ ‫ناوچەیان كە كورد‌و سوننەیە كەوتوونەتە‬ ‫ســنــوورەكــانــی تــوركــیــا‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫هاتنەئارای هەرێمی كــوردی لەرۆژئاوای‬ ‫كــوردســتــان لــەچــوارچــێــوەی مۆدێلی‬ ‫كانتۆنەكان هــەر لــەســەرەتــاوە‌و پاشان‬ ‫جــاڕدانــی ئامادەكاری بۆ پەیڕەوكردنی‬ ‫سیستەمی فیدراڵی‌و هەروەها پەرەسەندنی‬ ‫پشێوییەكانی سوریا‌و پێشڕەویكردنی‬ ‫سوپای هێزەكانی سوریای دیموكرات‪،‬‬ ‫كە پەیەدەی نزیك لەپەكەكە زۆرینەی‬ ‫پێكهێناوە‌و رۆژئــاوای كوردستان بەڕێوە‬ ‫دەبــــات‪ ،‬هــەر زوو تــوركــیــای تۆقاند‌و‬ ‫كەوتە هەوڵی ئاستەنگ دروستكردن بۆ‬ ‫شكستپێهێنانی‪ ،‬بۆیە یەكێكە لەو ئامرازانە‬ ‫بریتی بــوو لەپشت بەستنی توركیا‬ ‫بەداعش‌و ئامادەنەبوون بۆ بەشداریكردن‌و‬ ‫چوونە ریزی هاوپەیمانێتی جیهانی دژی‬ ‫داعش‪ ،‬ئاشكرابوونی چەندین پەیوەندی‬ ‫نــێــوان داعـــش‌و دەزگـــا سیخوڕییەكانی‬ ‫توركیا بەڵگەی حاشا هەڵنەگری ئەم‬ ‫زانیاریانەن‪ ،‬بۆیە لەوو ساوەختەوە ئەم‬ ‫پەیوەندی‌و مامەڵەیە ئەمەریكا‌و رۆژئاوا‌و‬ ‫ئەوروپاشی نیگەران كردووە‪ ،‬بەدیاریكراوی‬ ‫لەكاتی گەمارۆی سەر شاری كۆبانێ‌و ئەو‬ ‫تەقینەوە‌و كوشتوبڕانەی لەو شارە كران‌و‬ ‫لەسنوورەكانی توركیاوە داعــش دزەی‬ ‫دەكرد‪ ،‬نیشانەی پرسیاری الی ئەمەریكا‌و‬ ‫واڵتانی ئەوروپا دروستكردووە‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫نیگەرانی قوڵیان لەپەیوەندییە شاراوەكانی‬ ‫نێوان توركیا‌و داعــش هەیە‪ .‬سەرباری‬ ‫ئــەوەی لەهاتنی ئاكەپە بۆسەر تەختی‬ ‫دەســەاڵت لەتوركیا هەستی رقلێبوونەوە‬ ‫لەئەمەریكا‌و ئیسرائیل‌و رۆژئــاوا‌و بەشێك‬ ‫لەئەوروپاش رۆژ لــەرۆژ لەزیادبووندایە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەشەوە ســۆز‌و پشتگیریی بۆ‬ ‫فەلەستین‌و ئیخوان لەمیسرو كێشەكانی‬

‫جـــیـــهـــانـــی‬ ‫ئـــیـــســـامـــی جــگــە‬ ‫لەكێشە‌و موعاناتی كورد‪ ،‬الی توركەكان‬ ‫لەزیادبوونێكی تێبینیكراودایە‪ .‬پچڕاندنی‬ ‫پەیوەندی توركیا لەگەڵ ئیسرائیل بۆ‬ ‫ماوەی ‪ 6‬ساڵ لە (‪ )2016-2010‬ئاماژەیەكی‬ ‫روونی ئەم گەشەسەندنە هەستی ئیسالمییە‬ ‫دژ بەئیسرائیل‪ ،‬هەروەك كۆڕو كۆبوونەوە‬ ‫جەماوەرییەكان‌و بەرزكردنەوە‌و هوتاف‬ ‫كێشانی دژە ئەمەریكا‌و ئیسرائیل‌و ئەوروپا‬ ‫رۆژانە بەڵگەی ئەم زانیاریانەن‪.‬‬ ‫توركیای دوای كودەتا وەك باخچەی‬ ‫دواوەی داعش‬ ‫مــــاوەتــــەوە بــڵــێــیــن پـــاش كــودەتــا‬ ‫سەرنەكەوتووەی ‪15‬ی تەممووز دیسان‬ ‫تێبینی بەرزبوونەوەی كێرڤی هەستی دژە‬ ‫ئەمەریكا‌و ئەوروپا رۆژئاوا دەكرێت روونتر‌و‬ ‫راشكاوانەتر‪ ،‬نەك تەنها لەسەر ئاستی‬ ‫جەماوەریی‌و میللی‪ ،‬بەڵكو لەسەر ئاستی‬ ‫سیاسیی‌و حكومڕانیش‪ ،‬تا كار گەیشتە‬ ‫ئەوەی ناڕاستەوخۆ ئەمەریكا بەتێوەگالن‬ ‫لەهەوڵی كودەتاكە تۆمەتبار بكەن‪ .‬بۆیە‬ ‫پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن ئاكەپە باشتر‬ ‫لەجاران بیر لەبەكارهێنانی داعش بكاتەوە‬ ‫بەتایبەت دژ بەتموح‌و بەرەو پێشچوونەكانی‬ ‫كورد لەرۆژئاوا‪ ،‬هەروەك لەناوخۆش چۆن‬ ‫لەكاتی خۆپیشاندانی شارە كوردییەكان‬ ‫بۆ كۆبانێ‪ ،‬بەڵتەجییەكانی خۆی بەناوو‬ ‫سیمای ریش‌و جلوبەرگی ئیسالمییەوە دژی‬ ‫خۆپیشاندەرانی كورد بەكارهێنا‪ ،‬ئەمجارە‬ ‫لەبەرامبەر هەر چاالكییەكی كورد لەباكوور‌و‬ ‫شــارە توركییەكانیش ئــەو جــەمــاوەرەی‬ ‫دەماری دژایەتیان بۆ ئەمەریكا‌و ئیسرائیل‌و‬ ‫ئەوروپا‌و كورد توند بووە بەئاسانی بكرێت‬ ‫بەگژی كورد دا‪ ،‬چونكە ئەگەرچی پێش‬ ‫كودەتا هەستی دژایــەتـی‌و رقلێبوونەوە‬ ‫بــوونــی هــەبــوو‪ ،‬بــەاڵم كــودەتــاكــە گــوڕو‬ ‫تینێكی گەورەی پێدا‌و پێدەچێت توركیا‬ ‫ببێتە باخچەی دواوەی داعش‌و پشكوتنی‬ ‫زیاتری ئەو بیركردنەوە ئیسالمیە توندانەی‬ ‫لەبیركردنەوەی داعشەوە نزیكن‪ ،‬ئەوەی كە‬

‫دەستی ئەمەریكا‌و واڵتانی ئەوروپای گرتووە‬ ‫تا ئێستا ئەوەبووە‪ ،‬كە ئاكەپە وەك پارتێكی‬ ‫ئیسالمی باشتر پارێزگاری لەبنەماكانی‬ ‫كەمالیزم‌و خودی سێكیۆالریزمیش دەكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئەم گەشەكردنە تێبینكراوەی‬ ‫هەستی رقلێبوونەوە‌و بوژانەوەی هەستە‬ ‫ئیسالمییە توند هەڵوێستە بەرامبەر‬ ‫ئەمەریكا‌و ئەوروپا جێگەی قبوڵ دەبێت‬ ‫الی ئەمەریكا‌و ئەوروپا یان نا؟ واتە ئایا‬ ‫لێدەگەڕێن توركیا ببێتە باخچەی دواوەی‬ ‫بەرهەمێهێنان‌و گەشەسەندنی بیری داعش‌و‬ ‫نزیك لەبیركردنەوەی داعش؟ ئایا ئاكەپە‬ ‫لەرێڕەوی ئیسالمی كراوە‌و نەرم‌و گونجاو‬ ‫لەگەڵ سێكیۆالریزم‌و كەمالیزمدا بەردەوام‬ ‫دەبێت یاخود الدەدات؟ ئایندەی مانەوەی‬ ‫ئاكەپە وەك پارتێكی پاشخان ئیسالمی‬ ‫فەرمانڕەوای دەوڵەتێكی سێكیۆالری وەك‬ ‫توركیا بەرەو كوێ دەچێت لەژێر رۆشنایی‬ ‫ئــەو پەرەسەندنە خێرایانەی توركیای‬ ‫گرتۆتەوە؟‬ ‫داگیركردنی جەرابلوس‌و رەوینەی‬ ‫گومانەكانی هەماهەنگی داعش‌و توركیا‬ ‫داگیركردنی شاری جەرابلوسی سوریا‬ ‫لەالیەن تانك‌و زرێپۆش‌و سوپای توركیاوە‌و‬ ‫بەدوارۆیشتنی چەكدارانی سوپای سوریای‬ ‫ئازاد‌و ئۆپۆزیسیۆن‪ ،‬هیچ جۆرە تەمومژێكی‬ ‫نەهێشتەوە‪ ،‬كە ئیدی توركیا بۆتە باخچەی‬ ‫دوواوەی داعـــش‪ ،‬لــەم رووداوە سەیر‬ ‫لەوەدایە‪ ،‬كەهیچ روبەڕووبوونەوەیەكی ئەوتۆ‬ ‫لەنێوان سوپای توركیا‌و چەكدارانی داعش‬ ‫لەجەرابلوس رووینەدا‪ ،‬لەكاتێكدا دەزانین كە‬ ‫چ بەرهەڵستییەكی سەرسەختانە دەكەن‪،‬‬ ‫رێكەوتنی توركیا لەگەڵ داعش سەلمێنەری‬ ‫ئەو راستییە‪ ،‬كەدەمێكە‌و لەدەستپێكردنی‬ ‫شــەڕی دژی داعــشــەوە ئــەو واڵتــە چۆن‬ ‫بۆتە باخچەی دواوەی داعش‌و پێشتریش‬ ‫میدیاكانی توركیا چەندین پەیوەندی نهێنی‌و‬ ‫ژێر بەژێری نێوان توركیا‌و داعشیان ئاشكرا‬ ‫كرد‪ .‬بۆیە پرسیاری كۆتایی لەم بابەتەدا‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ئایا دواجار داعش نابێتە بەچكە‬ ‫دووپشك‌و سەری توركیا ناخۆن‪ ،‬كەئێستا‬ ‫لەمناڵدانی توركیاوە پارێزراون؟‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪ )309‬دوشەممە ‪201٦/٨/29‬‬

‫کێشەی تێگەیشتن لە خودا‬ ‫لە تەوژمە فیکرییە ئیسالمییەکاندا‬

‫لەوەتەی مرۆڤ چاوی هەڵهێناوە و لەسەر‬ ‫گۆی زەوی ژیاوە؛ هەردەم خۆی لەبەردەم‬ ‫كۆمەڵێك هەڕەشە و گوڕەشەی جۆراوجۆر‬ ‫بینیوەتەوە‪ .‬بێ‌‌وچان لە دڵەڕاوكێدا بووە‬ ‫و هەستی بە كۆمەڵێك لەو مەترسیانە‬ ‫كردووە كە ژیانیان ل ‌ێ تاڵ كردووە و بۆیان‬ ‫هەبووە لە هەر چركە ساتێكیشدا لەنێوی‬ ‫بەرن‪ .‬هەمیشە ڕووبەڕووی چەندین گرفت‬ ‫و كێشە بۆتەوە وەكو نەخۆشی و مردن و‬ ‫تو‌قڕی و الفاو و بومەلەرزە‬ ‫برسێتی و قا ‌‬ ‫و ئاگر‌كەوتنەوە‪ .‬هەموو ئەم كارەساتانە‬ ‫پاڵیان بە مرۆڤەوە ناوە كە چاو ببڕێتە‬ ‫بــەر دنیایەكی نهێنیی ژوور بینراو و‬ ‫بیستراوەكان‪ .‬مرۆڤی سەرەتایی بە چەند‬ ‫قۆناخێكدا ڕەت‌بــوو‪ .‬توانیی لە قۆناخی‬ ‫سیحر و تەلەسم‌بازیەوە بۆ قۆناخی ئایین‬ ‫و داهێنانی كۆمەڵێك خواوەند بگوازێتەوە‪.‬‬ ‫تەنانەت میللەتێكی پێشكەوتووی وەكو‬ ‫یۆنانیە گریكیەكان بڕوایان بە كۆمەڵێك‬ ‫خواوەند هەبوو‪ .‬لەو بڕوایەدا بوون گوایە‬ ‫ئەو خواوەندانە دەست لە ژیانی ڕۆژانەیان‬ ‫وەردەدەن و دەستنیشانی چارەنوسیان‬ ‫دەكــەن‪ .‬دەوترێت ئامۆنحۆتێبی چوارەم‬ ‫(ئەخناتون) ـ كە لەنێوان سااڵنی (‪-1369‬‬ ‫‪1353‬پ‪ .‬ز) حوكمڕانیی كــردووە ـ بۆ‬ ‫یەكەم جار جاڕی یەكتاپەرستیی داوە‪.‬‬ ‫بەاڵم هیچ ئاسەوار و بەڵگەیەكی مێژوویی‬ ‫لەبەردەستدا نییە بیسەلمێنێت كە ئەو‬ ‫فیرعەونە میسرییە خاوەنی كۆمەڵێك‬ ‫ڕێنمایی و سروتی ئایینیی تایبەت بە‬ ‫خۆی بووبێت‪ .‬بەتەنیا لە چەند وێنەی‬ ‫دیواربەندێكدا خۆری ئاسمان دەبینرێت‬ ‫كە هێمای یەكتاپەرستی بووە و تیشكی‬ ‫زێڕینی بەسەر فیرعەون ئەخناتون خۆی‬ ‫و بنەماڵەكەیدا پەخش ك ــردووە‪ .‬تاكە‬ ‫ئاسەوارێكی تریش كە مابێتەوە بریتیە‬ ‫لە دەقێكی ئاینیی نەخش‌كراو‪ ،‬تیایدا‬ ‫ئەخناتون ستایشی خــۆر دەكــات و بە‬ ‫شكۆمەندیەوە باسی دەكات‪ .‬بۆ یەكەم جار‬ ‫لە مێژوودا زەردەشت جاڕی یەكتاپەرستیی‬ ‫داوە‪ .‬كتێبی پیرۆزی ئاڤێستا كۆمەڵێك‬ ‫سروت و ڕێنمایی ئایینی دەگرێتە خۆی‪.‬‬ ‫لەنێو بەشەكانی ئاڤێستادا ستایشی‬ ‫ئاهورامەزدا دەكرێت كە هێمای ڕووناكی و‬ ‫چاكە و خێر و خۆشیە‪ .‬ئاهورامەزدایش‬ ‫لە ئاستی خۆیەوە ئامۆژگاری و ڕێنمایی‬ ‫خۆی پەخش دەكات‪ .‬لەپاش ئاڤێستایش‬ ‫دەبینرێت تەوڕاتیش هەمان ڕێچكەی‬ ‫گرتۆتەبەر‪.‬‬

‫دەتوانرێت سەردەمی برەوی موعتەزیلە‬ ‫بە سەردەمی ڕێنیسانس و سەردەمی‬ ‫ڕۆشنگەریی ئەوروپی بچوێندرێت‪ .‬گەر‬ ‫رێگری لەو رێچكە فیكری و فەلسەفیە‬ ‫نەكرایە و برەوی پێ‌بدرایە؛ ئەوا ئێستا‬ ‫ئەم هەموو دەستە و گرۆ توندڕەوانە‬ ‫لە واڵتە ئیسالمیەكاندا سەریان‬ ‫هەڵ‌نەدەدا و پەیدا نەدەبوون‬

‫«‬

‫خاوەن باوەڕان و ئیمانداران چاو دەبڕنە‬ ‫ئاسمان بەو پێیەی كە خوای تاك و تەنیا‬ ‫لەو بەرزاییەدا بوونی هەبێت‪ .‬لە قورئانیشدا‬ ‫وەسفی خوای پەروەردگار و عەرشەكەی‬ ‫اس َت َوى) (طه‪:‬‬ ‫(الر ْ َ‬ ‫ح ُن َع َلى الْ َع ْر ِش ْ‬ ‫كراوە‪َّ :‬‬ ‫‪ .)٥‬هەروەها لە قورئاندا ناوی ئەو عەرشە‬ ‫بە "كورسی"ـش هاتووە‪ ،‬كە گەورەیی و‬

‫خودا‪ ..‬یەزدان‪ ..‬گەد‪ ..‬هتد)‪ .‬شاعیرێكی‬ ‫عەرەبی سەردەمانی كۆن لەم بارەیەوە‬ ‫دەڵێ‌‪:‬‬ ‫يا واحد الذات كثري السمى‬ ‫ومن جتلى ظاهرا واحتجب‬ ‫أنت لدى الفرس تسمى 'خدا'‬ ‫أنت تسمى 'اهلل' عند العرب(‪)1‬‬

‫(ابن المقفع) كە لە الیەن توندڕەوەكانی‬ ‫سەردەمەكەیەوە لە ساڵی (‪ 772‬ز‪ ).‬كوژرا؛‬ ‫یەكەم كەس بوو سیفاتی مرۆی ئاسایی لە‬ ‫خوای پەروەردگار دابڕی‪ .‬ئەو بۆچوونەی‬ ‫ڕەت‌كردەوە كە خوا وەكو مرۆیەكی ئاسایی‬ ‫ئاهـ و حــەســرەت هەڵ‌كێشێت یاخود‬ ‫تــووڕەیــی دایبگرێت و چــارەی بــدات بە‬ ‫یەكدا(‪ .)2‬ئەو زانایە كە خەڵكی ئێران بوو؛‬ ‫دووپاتی كردەوە كە خوا بریتییە لە هێز و‬ ‫ویست و ئیرادەی بەرهەڵی موتڵەق‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی موعتەزیلە لە سەردەمی‬ ‫خەلیفەی عەباسی (املأمون) (‪846-813‬‬ ‫ز‪ ).‬سەری هەڵدا‪ .‬ســەرەڕای كە ‌مو‌كوڕیی‬ ‫موعتەزیلەكانی ئەو سەردەمە؛ بەاڵم بە‬ ‫گەورەترین شۆڕشی فیكری و فەلسەفی‬ ‫دادەنرێت لە مێژووی ئیسالمدا‪ .‬هەوڵدانێك‬ ‫بوو بۆ پێشخستنی بیری چەقبەستووی‬ ‫سەردەمەكە‪ .‬خەلیفە مەئمون پشتگیریی‬ ‫تـــەواوی لە موعتەزیلەكان كــرد‪ .‬پێش‬ ‫ئەوەی ببێت بە خەلیفە بۆ ماوەیەك والی‬ ‫بوو لە ناوچەی خوراسان لە ئێران‪ ،‬لەوێدا‬ ‫شارەزایی پەیداكردبوو لە بــارەی ئاینی‬ ‫زەردەشتی و مانەوی و فەلسەفەی هیندی‬ ‫و چینی‪ .‬هەموو ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی‬ ‫ببێت بە خاوەنی مێشكێكی كراوە‪ .‬هەر لە‬ ‫سەردەمی ئەو خەلیفەیەدا كۆمەڵێك كتێبی‬ ‫جۆراوجۆر لە یۆنانیەوە وەرگێڕدرانە سەر‬ ‫زمانی عەرەبی‪ .‬دەتوانرێت ئەو سەردەمە‬ ‫بە ســەردەمــی رێنیسانس و سەردەمی‬ ‫ڕۆشنگەریی ئەوروپی بچوێندرێت‪ .‬گەر‬ ‫رێگری لەو رێچكە فیكری و فەلسەفیە‬ ‫نەكرایە و بــرەوی پێ‌بدرایە؛ ئەوا ئێستا‬ ‫ئەم هەموو دەستە و گرۆ توندڕەوانە لە‬ ‫فەیلەسوفێكی گەورەی وەكو‬ ‫واڵتە ئیسالمیەكاندا سەریان هەڵ‌نەدەدا‬ ‫و پەیدا نەدەبوون‪ .‬لە سەردەمی خەلیفە‬ ‫(سوهرەوەردی) و شاعیر و مێژونوس و‬ ‫(ئەل‪-‬موعتەصيم) و كوڕەكەیدا (ئەل‪-‬‬ ‫واثیق) بێ‌‌وچان پشتگیری لە هزر و بیری‬ ‫فەقیهـ (عوماڕە ئەل‪-‬یەمەنی) لە الیەن‬ ‫موعتەزیلە كرا‪ .‬لە كۆتاییدا ئەو بزووتنەوە‬ ‫ـل‪-‬‬ ‫فیكرییە لــە ســەردەمــی خەلیفە (ئـ‬ ‫صەالحوددینی ئەییوبیەوە كوژران‬ ‫موتەوكکیل) (‪ 862-846‬ز) دژایەتیی كرا‪.‬‬ ‫هزر و بیریان زیندەبەچاڵ كرا و دەرگای‬ ‫بیروڕای سەربەستیش بەتەواوەتی داخرا‪.‬‬ ‫موعتەزیلەكان لــەو بـــاوەڕەدا بــوون كە ئەو فەقیهە خۆی كێشاوەتەوە و كەسانی كتێبەكانیشی سوتێنران‪ .‬چەندین شاعیر و‬ ‫قورئان (مەخلوق)ـە و ڕۆژبــەڕۆژ بەپێی تری خستۆتە پێشەوە‪ .‬بەتایبەتی یەكێك نووسەری تریش بە موعجیزە لە كوشتن‬ ‫پێداویستیەكانی ڕۆژگار دابەزیوە‪ .‬نەیارانی لە قوتابیەكانی بەناوی (واصيل‌ی کوڕی ڕزگاریان بوو وەكو مەعەرری و جاحيظ و‬ ‫موعتەزیلەكانیش سەرپێچییان دەكردن عەطا‌ء) بە دامــەزرێــنــەری ڕاستەقینەی ئیبن ڕاوەندی و ئیبن سینا و موتەنەببی و‬ ‫و سوور بوون لەسەر ڕای خۆیان‪ ،‬گوایە بزووتنەوەی موعتەزیلە دادەنــرێــت‪ .‬ئەم ئیبن عەرەبی و هتد‪ .‬ئەم كولتووری كوشتن‬ ‫قورئان هەر لە ئەزەلەوە بەر لە دروست كەسایەتیە پــەروەردەی دەستی حەسەن و بڕین و ڕێگری‌كردنە لە بیر و هزری ئازاد‬ ‫بوونی گــەردوون لە "لەوحی مەحفوظ"ـدا ئەل‪-‬بەصری بوو‪ .‬لە پاشاندا دابڕا و لێی و سەربەست؛ بۆتە هۆی دواكەوتنی ناوچە‬ ‫هەر هەبووە‪ .‬موعتەزیلەكان بەرپەرچی ئەو جیا بووەوە‪ ،‬مامۆستاكەیشی وتی واصيلى موسوڵمان‌نشینەكان لە هەموو بوارەكانی‬ ‫ڕایەیان دەدایەوە و دەیان‌وت ئەو بۆچوونە کوڕی عەطا‌ء لێمان جیا بووەوە‪( :‬اعتزل عنا ژیاندا‪ .‬هەروەها فاكتەرێكی كاریگەر و‬ ‫مانای شەریك بۆ خــوا دروست‌كردنە‪ .‬واصل)‪ ،‬هەر لەو ڕستەیەوە پاشتر وشەی بەهێزیش بــووە بۆ گەشەسەندنی بیری‬ ‫ئــەحــمــەدی كـــوڕی حــەنــبــەل دژایــەتــیــی "موعتەزیلە" پەیدا بوو‪ .‬لە قورئانیشدا تەكفیركردن و توندڕەوی‪.‬‬ ‫وتەیەكی باو هەیە دەڵ ‌ێ گوایە خوا شوێن‬ ‫موعتەزیلەكانی كــرد و لــە ســەردەمــی هاتووە‪َ ( :‬و َأ ْع َت ِزلُ ُك ْم َو َما َت ْد ُعونَ ِم ْن دُونِ َّ ِ‬ ‫الل)‬ ‫خیالفەتی مەئمون و موعتەصيم و واثیقدا (مريم‪ .)٤٨ :‬حەسەنی بەسری لە عیلم و و كات و وەختی نییە‪ .‬لەم ڕووەوە شاعیر‬ ‫تووشی لێدان و ئەشكەنجە بوو‪ .‬بە هاتنی زانستە ئایینیەكاندا لەو سەردەمەدا كەس (ئەبولعەالی ئەل‪-‬مەعەرری) سەرپێچیی‬ ‫خەلیفە موتەوەکكیل بۆسەر دەسەاڵت ئەو نەیدەتوانی شان لە شانی بــدات‪ .‬كاتی ئەم بۆچوونە دەكات‪ .‬هەندێكیش وەهای‬ ‫فەقیهە ڕزگاری بوو‪ .‬موتەوەكکیلی كوڕی خۆی لە دەشتی مەیسان هاتۆتە دنیاوە‪ .‬تــێ‌دەگــەن كــە ئــەم شــاعــیــرە هــەر لە‬ ‫موعتەصيم كەوتە وێزەی موعتەزیلەكان و هەندێك دەڵێن دایــك و باوكی مەندائی بنەڕەتدا ویستویەتی بیرۆكەی خواوەندی‬ ‫بوونە و هەندێكی تریش دەڵێن بە ڕەگەز ڕەت‌بكاتەوە‪ .‬لە شیعرێكیدا دەڵێ‪ :‬پێتان‬ ‫كۆتایی بە سەردەمی زێڕینیان هێنا‪.‬‬ ‫چەند خاڵێك بنەمای سەرەكیی رەوتی كورد بوونە‪ .‬لە سەردەمی خەلیفە ئەبوبەكر وتین خوا خالقە‪ ،‬ئێمەیش وتمان راست‬ ‫دایــك و باوكی لە الیــەن خالیدی كوڕی دەڵێن‪ ،‬بەاڵم گەر پێمان بڵێن خوا شوێن‬ ‫موعتەزیلەكانی پێك‌دەهێنا‪ ،‬وەكو‪:‬‬ ‫وەلیدەوە دەگیرێن و دەكرێن بە كۆیلە‪ .‬و وەخت و زەمانی نییە؛ ئەوا ئێمە دەڵێین‬ ‫‪ .1‬بڕواهێنان بە چاكەی خوا‪.‬‬ ‫‪ .2‬بڕواهێنان بەوەی كە خوا بە هیچ بەپێی بۆچوونی مەعڕوف ڕوصافی گوایە عەقڵمان ئەم قسەیە نابڕێت‪:‬‬ ‫ُقل ُتم َلنا خالِ ٌق َحكي ٌم‬ ‫شتێك هەڵناستێت جگە لە خێر و خۆشیی ئەو فەقیهە هەردەم دڵ‌گەرمی و هاوسۆزیی‬ ‫ُقلنا َصدَق ُتم َكذا َنقولُ‬ ‫مرۆڤ بەوالوە نەبێت‪.‬‬ ‫بۆ ڕەگەزەكەی خۆی هەبووە(‪.)5‬‬ ‫‪ .3‬دوورخــســتــنــەوەی هـــەر نـــاو و‬ ‫مكان‬ ‫(جەعد کــوڕی دیرهەم) یەكەم كەس‬ ‫َز َعم ُتمو ُه بِال ٍ‬ ‫شوبهاندنێكی خوا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫مان َأال َفقولوا‬ ‫ز‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫بــووە كە ب ــڕوای بە "خــەلــق"ی قورئان‬ ‫ٍ‬ ‫و‬ ‫قـــەوارە‬ ‫ـەر‬ ‫ـ‬ ‫ه‬ ‫ـە‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫ـوا‬ ‫ـ‬ ‫‪ .4‬دابــڕانــی خ‬ ‫هَذا َكال ٌم َل ُه َخيب ٌء‬ ‫هەبووە‪ .‬ئەوە بوو (خالید کوڕی عەبدوڵاڵی‬ ‫بەرجەستەكراو‪.‬‬ ‫ماددەیەكی‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫يست لنا ُعقول(‪)٧‬‬ ‫ئەل‪-‬قەسری) یەكەم ڕۆژی جەژنی قوربان‬ ‫َمعنا ُه ل َ‬ ‫مرۆڤ(‪.)3‬‬ ‫سەرپشكیی‬ ‫و‬ ‫ئازادی‬ ‫‪.5‬‬ ‫لە شیعرێكی فۆلكلۆریی كوردییشدا‬ ‫بەبەرچاوی خەڵكییەوە سەری دەبڕێت و بە‬ ‫مرۆی‬ ‫سیفاتێكی‬ ‫هەموو‬ ‫موعتەزیلەكان‬ ‫نوێژكەران دەڵێ‌‪( :‬انصرفوا وضحوا تقبل هاتووە كە خوا جێگاو مەكانی نییە‪( :‬بەو‬ ‫ئاساییان لە خوا دوورخستەوە‪ ،‬بەو پێیەی اهلل منا ومنكم‪ ،‬فإني أريد أن أضحى اليوم خوایەی ب ‌ێ مەكانە * دنیا دەوران دەورانە‬ ‫* بۆت بوومە بە دێوانە * سەر و ماڵ بۆت‬ ‫كە خوا هێز و توانا و ویست و ئیرادەیەكی باجلعد بن درهم)(‪.)٦‬‬ ‫بەرباڵوی ناكۆتاییە‪ .‬لە هەموو وەخت و‬ ‫لە مێژووی ئیسالمدا هــەردەم شاعیر هەرزانە)‪ .‬لە قورئاندا بۆچوونێكی جیاواز‬ ‫كات و شوێنێكیشدا بوونی هەیە‪ .‬بۆ نموونە و نــووســەران لە الیــەن دەسەاڵتدارانەوە لەم ڕووەوە هەیە و دەڵ ‌ێ كە خوا شوێن‬ ‫كە قورئان دەڵێ‌‪َ ( :‬ي ُد َّ ِ‬ ‫الل َف ْوقَ َأ ْيدِي ِه ْم) ئەشكەنجە دراون یاخود كوژراون‪ .‬خەلیفە و كات و وەختی هەیە‪ ،‬هــەردەم خوا لە‬ ‫ُو‬ ‫(الفتح‪)١٠ :‬؛ مانای ئەوە نییە كە خوا وەكو هارون ئەل‪-‬ڕەشید ئیمام (موسای كاظيم) ناخ و هەناوی مرۆدا بوونی هەیە‪َ ( :‬وه َ‬ ‫مرۆڤ دەستی هەبێت و لە گۆشت و خوێن ی لــە بەندیخانەدا كــوشــت‪ .‬هــەر لەو َم َع ُك ْم َأ ْينَ َما ُك ْن ُت ْم) (احلديد‪ )٤ :‬یاخود لە‬ ‫و ئێسك پێك‌هاتبێت‪ ،‬بەڵكو مەبەست سەردەمەدا ئیمامی شافیعی زیندانی كرا و قورئاندا هاتووە كە هەر كات خوا زیاتر‬ ‫لە "دەست" بریتیە لە ویست و ئیرادەی لە پاشاندا ناچار بوو بەرەو واڵتی میسر لە دەماری خوێن لەمرۆڤەوە نزیكە‪َ ( :‬و َن ُ‬ ‫ْن‬ ‫خوا‪ .‬یاخود كە قورئان دەڵ ‌ێ‬ ‫خوا لەگەڵ هەڵ‌بێت‪ ،‬لە ساڵی (‪ 204‬ك‪ ).‬و لە تەمەنی َأ ْق�� َر ُب ِإ َل ْي ِه ِم ْن َح ْبلِ الْ� َ�ورِي�دِ) (ق‪.)١٦ :‬‬ ‫َُّ‬ ‫موسادا قسەی كردووە‪َ ( :‬و َكلَّ‬ ‫ى‬ ‫وس‬ ‫م‬ ‫الل‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫پەنجا و چوار ساڵیدا لەوێ كۆچی دوایی خۆشەویستیی زۆری شاعیرە سۆفیەكان‬ ‫نییە‬ ‫ئەوە‬ ‫مانای‬ ‫َت ْك ِلي ًما) (النساء‪)١٦٤ :‬؛‬ ‫كرد‪ .‬ئەحمەدی كوڕی حەنبەل زیندانی بۆ خوا گەیشتبووە ئاستێك كە وەهای‬ ‫هەبێت‬ ‫زمانی‬ ‫ئاسایی‬ ‫كە خوا وەكو مرۆڤی‬ ‫كرا و لەسەردەمی خەلیفە موعتەصيم و تێدەگەیشتن گوایە ئاوێتەی خوا بوونە‪.‬‬ ‫و دەم بكاتەوە و قسە بكات‪ ،‬بەڵكو خوا بە‬ ‫ویست و ئیرادەی خۆی وەهای كرد دارێك‬ ‫وەكو ویستی خوا بێتە قسە و بۆ موسا‬ ‫بدوێت‪ .‬هەروەها لە قورئاندا هاتووە كەس‬ ‫بۆی نییە خوا قسەی لەگەڵدا بكات جگە‬ ‫لە وەحی و لە پشت پەردە بەوالوە نەبێت‪:‬‬ ‫( َو َما َكانَ لِ َب َش ٍر َأ ْن يُ َكلِّ َم ُه اللَُّ إَِّل َو ْح ًيا َأ ْو‬ ‫اب) (الشورى‪ .)٥١ :‬بینین و‬ ‫ِم ْن َو َرا ِء ِح َج ٍ‬ ‫بیستنیش بابەتێكی مەعنەویە و گوزارشت‬ ‫لە دەســەاڵت و توانای خوا دەكــات‪ ،‬هەر‬ ‫وەكو ئەوەی لە قورئاندا هاتووە‪(َ :‬ل ُت ْد ِر ُك ُه‬ ‫ُو يُ ْدر ُِك ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ال ْب َصا َر) (األنعام‪.)١٠٣ :‬‬ ‫ال ْب َصا ُر َوه َ‬ ‫موعتەزیلەكان بریتی بوون لە دوو باڵ‪:‬‬ ‫بەشێكیان لە شاری بەسڕە بوون و لە چەند‬ ‫كەسێك پێك‌هاتبوون وەكــو (واصيل‌ی‬ ‫کوڕی عەطا‌ء) و (عەمری کوڕی عوبەید)‬ ‫و (ئەبولهوذەیل‌ی ئەل‪-‬عەلالف) و(ئیبڕاهیم‬ ‫ئەل‪-‬نەظظام) و (ئەل‪-‬جاحيظ)‪ .‬باڵەكەی‬ ‫تریشیان لە شاری بەغدا بوو كە چەند‬ ‫بیرمەندێك ڕابەرایەتییان دەكــرد‪ ،‬وەكو‬ ‫(بیشر کوڕی ئەل‪-‬لموعتەمیر) و (ئەبوو‬ ‫موسا ئــەل‪-‬لــمــوڕدار) و (ثومامە کوڕی‬ ‫ئەل‪-‬ئەشڕەس) و (ئەحمەد کوڕی ئەبوو‬ ‫دوئاد)‪ .‬هەر هەموویشیان بە شارەزایی و‬ ‫زمان‌پاراوی ناسرابوون‪ .‬تێكڕا لەسەر ئەو‬ ‫ڕایەیش كۆك بوون كە بەتەنیا باشە و‬ ‫خێر و چاكە لە خواوە دێت(‪ .)4‬شاعیری‬ ‫عێراقی مەعڕوف ڕوصافی لەسەر ئەو بڕوایە‬ ‫بوو كە (الحسن البصري) (‪728-642‬‬ ‫ز‪ ).‬لە پشتی دروست‌بوونی بزووتنەوەی‬ ‫موعتەزیلەوە بووە‪ .‬بەاڵم گوایە لە پاشاندا‬

‫«‬

‫موعتەسەم ساڵەیی‬

‫مەزنیی هەندەی هەموو زەوی و ئاسمان‬ ‫ات َو ْ َ‬ ‫ال ْر َ‬ ‫الس َما َو ِ‬ ‫ض‬ ‫دەبێت‪َ ( :‬و ِس َع ُك ْر ِس ُّي ُه َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َو َل َي � ُؤو ُد ُه ِح ْف ُظ ُه َما َو ُه� َ�و ال َع ِل ُّي ال َع ِظي ُم)‬ ‫(البقرة‪ .)٢٥٥ :‬لە قورئاندا مەبەست لە‬ ‫"عەرش" و "كورسی" بریتیە لە دەرخستنی‬ ‫بوونی خوا‪ ،‬نەوەك باس‌كردن لەو جۆرە‬ ‫كورسیانەی كە ئێمەی مرۆڤ لە ژیانی‬ ‫رۆژانــەدا بەكاریان دەهێنین‪ .‬چونكی بە‬ ‫بۆچوونی هەموو ئاینەكان خوا وەكو مرۆڤ‬ ‫قەوارە و ماددەیەكی بەرجەستەكراو نییە‪.‬‬ ‫بەڵكو هێز و تواناو ویست و ئیرادەیەكی‬ ‫سەراپاگیرە و لە هەموو شوێنێكدا بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬لە قورئاندا هاتووە گەر مرۆڤ ڕوو‬ ‫لە هەر شوێنێك بكات؛ خوای لێیە‪َ ( :‬و َِّ ِ‬ ‫ل‬ ‫ال ْشر ُِق َو ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫ال ْغر ُِب‪َ ،‬ف َأ ْي َن َما ُت َولُّوا َف َث َّم َو ْج ُه‬ ‫َّ ِ‬ ‫الل) (البقرة‪ ،)١١٥ :‬لە فەرموودەیەكیشدا‬ ‫هاتووە كە دڵی خاوەن‌بڕوا؛ عەرشی خوایە‪:‬‬ ‫(قلب المؤمن عرش الرحمن)‪ .‬ئیمامی‬ ‫عەلی لە بارەی خواوە دەڵێ‌‪" :‬گەر هەر‬ ‫شتێك ببینم؛ ئەوا لە پاشی و لە پێشی‬ ‫و لەگەڵیدا خوا بەدی دەكەم" ("ما رأيت‬ ‫شيئا إال ورأيت اهلل فيه أو قبله أو معه")‪.‬‬ ‫ئەوەتا لە هەموو ئەم دەقانەدا گشتگیری‬ ‫و بێ‌‌كۆتایی خوا خراوەتە ڕوو‪ .‬جا نازانین‬ ‫بۆچی توندڕەوەكان بەو هەموو تاوان و‬ ‫دەمارگیریەیانەوە خوا لە یەك قەوارەدا‬ ‫چڕ دەكەنەوە؟! هەردەم وەها دەدەنە بەر‬ ‫گوێمان گوایە خوای پەروەردگار لە شێوەی‬ ‫مرۆیەكی تووڕەدایە و الیەنگیریی الیەك‬ ‫دەكات دژی الیەنەكانی تر‪ ،‬یاخود بێ‌‌وچان‬ ‫هەڕەشە و گوڕەشە لە دانیشتوانی سەر‬ ‫زەوی دەكات‪ .‬بچووك‌كردنەوەی ویست و‬ ‫ئیرادەی خوا لە یەك بازنەدا؛ هەرگیز لە‬ ‫بەرژەوەندیی موسوڵمانان و ئایینەكانی‬ ‫تردا نییە‪ ،‬لە قورئانیشدا ناوی خوا وەكو‬ ‫خوای هەمووان هاتووە‪( :‬رب العالمین)‪.‬‬ ‫بێ‌گومان بیری توندڕەوی زەرەر و زیانی‬ ‫بۆ هەمووان هەیە‪ ،‬بەتایبەتیش بە ڕادەی‬ ‫یەكەم بۆ موسوڵمانان‪ .‬ئەوەتا چەندین‬ ‫شاری موسوڵمان‌نشینیان كردووە بە كەالوە‬ ‫و خەڵكەكەیشیان دەربەدەر و قەت ‌ڵو‌عام‬ ‫كــردووە‪ ،‬ئــازادی و سەربەستییشیان لە‬ ‫هەمووان زەوت كــردووە‪ .‬توندڕەو و بیر‬ ‫تەسكەكان بۆچوونی هەڵەیان هەیە‬ ‫ســەبــارەت بــە خــواو وەهـــای بــۆ دەچــن‬ ‫گوایە خــوا لە شێوەی مرۆڤێكدایە و‬ ‫هەردەم ئاسوودە دەبێت یاخود تووڕەیی‬ ‫دایدەگرێت‪ .‬گوایە بێ‌‌وچان چاوی بڕیوەتە‬ ‫توندڕەوەكان و پشتگیرییان لێ‌دەكات و‬ ‫هەڕەشەیش لە نەیارەكانیان دەكات‪ .‬هەر‬ ‫ئەم بۆچوونە هەڵەیەی توندڕەوەكانیش‬ ‫وەهایان لێ‌دەكات كە بە نــاوی خواوە‬ ‫بە هەموو تاوانێك هەڵ‌بستن‪ .‬ئەوەیان‬ ‫لە بیر دەچێت كە خوا هێز و توانایە و‬ ‫ڕەمز و هێمایە بۆ چاكە و خۆشەویستی‬ ‫و ئاشتەوایی‪( :‬بيده الخير‪ ،‬وهو على كل‬ ‫شيء قدير)‪ .‬هەر نەتەوە و میللەتێكیش‬ ‫ناوێكی بۆ ئەو هێزە سەراپاگیریە لەبن‬ ‫نەهاتووە داناوە‪ ،‬وەكو ‪( :‬ئیل‪ ..‬ئانۆ‪..‬‬ ‫الله‪ ..‬رەحــمــان‪ ..‬ئــاهــورامــەزدا‪ ..‬ڕەع‪..‬‬

‫مەئموندا ئەشكەنجە درا و درایە بەر قامچی‪.‬‬ ‫خەلیفە (ئەل‪-‬هادی) بە تۆمەتی زەندەقە‬ ‫هەڵسا بە كوشتنی (ئیبن ئەل‪-‬موقەففەع)‬ ‫و (بەششار کوڕی بوڕد) و (صالیح کوڕی‬ ‫عەبدولقوددووس)‪ .‬ئیمام (ئەبو حەنیفە‬ ‫ئەل‪-‬نوعمان) لە ساڵی (‪ 767‬ز‪ ).‬دا‬ ‫لە الیــەن خەلیفە (ئــەل‪-‬مــەن��ص��ور)ەوە‬ ‫كوژرا‪ .‬هەروەها بە فەرمانی خەلیفە ئەل‪-‬‬ ‫مەنصور حەفتا جەڵدە لە ئیمام (مالیك‬ ‫کوڕی ئەنەس) درا‪ .‬بیرمەند (أحمد کوڕی‬ ‫نەصر) بە فەرمانی خەلیفە (ئەل‪-‬واثیق)‬ ‫سەری لە الشەی جیاكرایەوە و لە شاری‬ ‫بەغدا هەڵ‌واسرا‪ .‬حەججاجی كوڕی یوسف‌‬ ‫ئەل‪-‬ثەقەفی چەندین شاعیر و نووسەری‬ ‫كوشت‪ ،‬وەكو شاعیر (ئەل‪-‬ئەعشا ئەل‪-‬‬ ‫هــەمــدانــی) و بیرمەند (مەعبەد ئــەل‪-‬‬ ‫جوهەنی) و فەقیهی ئاینی (سەعید کوڕی‬ ‫جەبر)‪ .‬شاعیری سۆفی (ئەل‪-‬حەلالج)‬ ‫الشەی پارچە پارچە كرا و سەریشی لە‬ ‫الشــەی جیا كرایەوە‪( .‬ابــن ئەل‪-‬نەدیم)‬ ‫لە ساڵی (‪ 528‬ز‪ ).‬كوژرا‪( .‬ئیبن ئەبی‬ ‫ئەل‪-‬عەوجا‌ء) لە ساڵی (‪ 772‬ز‪ ).‬كوژرا‪.‬‬ ‫(عەلی کوڕی ئەل‪-‬جهم) لە الیەن خەلیفە‬ ‫(ئەل‪-‬موتەوەكکیل) كوژرا‪ .‬فەیلەسوفێكی‬ ‫گەورەی وەكو (سوهرەوەردی) و شاعیر و‬ ‫مێژونوس و فەقیهـ (عوماڕە ئەل‪-‬یەمەنی)‬ ‫لە الیەن صهالحوددینی ئەییوبیەوە كوژران‪.‬‬ ‫ئافرەتێكی بلیمەتی وەكو قوڕڕەتولعەین‬ ‫(قرة العین) بە شێوەیەكی زۆر دڕندانە‬ ‫كــوژرا و فڕێدرایە نێو بــیــرەوە‪( .‬ئیبن‬ ‫ڕوشــد) تووشی ڕاوەدونــان بوو و هەموو‬

‫شاعیر حەلالج بە تۆمەتی كوفر و گومڕایی‬ ‫كوژرا و وەهای بە مێشكدا دەهات گوایە‬ ‫لەگەڵ خوادا تێكەڵ بووە‪ .‬لە شیعرێكیدا‬ ‫دەڵ ‌ێ بە چاوی ناخ و دەروون خوام بینی‬ ‫و لێم پرسی‪ :‬تۆ كێیت؟ لە وەاڵمدا‪ :‬وتی‬ ‫من تۆم‪!..‬‬ ‫رأيت ربي بعني نفسي‬ ‫فقلت من أنت قال أنت(‪)8‬‬ ‫لە الیەكی دیكەیشەوە شاعیر حەلالج‬ ‫بە خوا دەڵــێ‪ :‬من و تۆ یەكین‪ ،‬ڕوح و‬ ‫گیانت لە ڕوح و گیانی من خەلق بووە‪ ،‬هەر‬ ‫وەكو عەنبەر كە چۆن لە میسك دروست‬ ‫دەكرێت‪:‬‬ ‫جبلت روحك يف روحي كما‬ ‫جيبل العنرب باملسك الفتق‬ ‫فإذا مسك شيء مسين‬ ‫وإذا أنت أنا ال نفرتق(‪)9‬‬ ‫شاعیرە سۆفیەكان تــەنــرابــوون بە‬ ‫خۆشەویستی و میهرەبانی‪ .‬هەمیشە‬ ‫بانگەشەی گیانی لێبوردەییان دەكــرد‪.‬‬ ‫دژایەتیی بیری بەگژداچوونەوەی ئاین و‬ ‫مەزەب و میللەتە جیاجیاكانیان دەكرد‪.‬‬ ‫(ئیبن عــەرەبــی) (‪ 1240-1165‬ز‪ ).‬لە‬ ‫هەڵبەستێكیدا دەڵێ‌‪ :‬دڵم هەموو وێنە و‬ ‫بابەتێكی جیاواز لە خۆ دەگرێت‪ ،‬وەكو‬ ‫‪ :‬پــاوەنــی ئــاســك‪ ،‬و كڵێسەی ڕەبەنە‬ ‫مەسیحیەكان و پەرستگای بت‌پەرستان‬ ‫و كەعبەی تەوافکەران و لەوحی تەوڕات‬ ‫و موصحهفی قورئان‪ ،‬هەروەها دەڵ ‌ێ كە‬ ‫هەردەم خۆشەویستی دین و ئیمانیەتی‪:‬‬ ‫لقد كنت قبل اليوم أنكر صاحيب‬ ‫إذا مل يكن ديين إىل دينه داني‬ ‫لقد صـار قليب قابال َّ‬ ‫كل صورة‬ ‫فمرعى لغزالن ودير لرهبان‬ ‫وبيت ألوثان وكعبة طائف‬ ‫وألواح توراة ومصحف قرآن‬ ‫هت‬ ‫توج ْ‬ ‫أدين بدين احلب أنَّى َّ‬ ‫ركائ ُبه‪ ،‬فاحلب ديين وإمياني(‪)١٠‬‬ ‫میللەتی كورد هەر لە دێر زەمانەوە زۆر‬ ‫زیرەكانە وەسفی خوایان كردووە و سیفاتی‬ ‫مرۆی ئاساییان ل ‌ێ دوور خستۆتەوە‪ .‬لەم‬ ‫ڕووەوە وتەیەكی باوی كــوردەواری هەیە‬ ‫كە دەڵ ـ ‌ێ "خــوای بێ‌خەم"‪ ،‬لە ڕاستیدا‬ ‫ئەم دەستەواژەیە واتایەكی قووڵ لە خۆ‬ ‫دەگرێت‪ ،‬ئەم وەسفەیش مانای دڵسۆزی‬ ‫و خۆشەویستی و ڕاستیی تێگەیشتنی‬ ‫میللەتی كورد بۆ خوا دەردەخات‪ .‬بە واتای‬ ‫ئــەوەی كە خوا هێز و توانا و ویست و‬ ‫ئیرادەیەكی مەزنی لــەڕادەبــەدەرە‪ .‬هیچ‬ ‫كاتێكیش وەكو مرۆڤ نیگەران نابێت و‬ ‫خەمەم و پەژارە دایناگرێت‪.‬‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫‪ .1‬معروف الرصايف‪ ،‬الشخصية احملمدية‪.‬‬ ‫منشورات دار اجلمل‪ .2002( ،‬ص‪.589 .‬‬ ‫‪ .2‬دومينيك أورفوا‪ ،‬املفكرون األحرار فى‬ ‫اإلسالم‪ .‬دار الساقي‪ ،‬لبنان‪ .2008 ،‬ص‪.‬‬ ‫‪.60‬‬ ‫‪ .3‬االب سهيل ق��اش��ا‪ ،‬املعتزلة ث��ورة‬ ‫الفكراالسالمى احلر‪ .‬دار التنوير‪ ،‬بريوت‪،‬‬ ‫‪ .2010‬ص‪.39 .‬‬ ‫‪ .4‬حممد سعيد العشماوي‪ ،‬العقل فى‬ ‫اإلس�ل�ام‪ .‬دار االنتشار العربي‪ ،‬ب�يروت‪،‬‬ ‫‪ .2004‬ص‪.69 .‬‬ ‫‪ .5‬معروف الرصايف‪ ،‬الشخصية احملمدية‪.‬‬ ‫ص‪.751 .‬‬ ‫‪ .6‬الدكتور رشيد اخليون‪ ،‬طروس فى تراث‬ ‫اإلسالم‪ .‬االنتشار العربي‪ ،‬بريوت‪ .‬الطبعة‬ ‫األوىل‪ .2007 ،‬ص‪.219 .‬‬ ‫‪ .7‬ه��ادى العلوي‪ ،‬أب��و العالء املعري‪،‬‬ ‫اللزوميات‪ .‬دار املدى‪ .2007 ،‬ص‪.20 .‬‬ ‫‪ .8‬ه��ادى العلوي‪ ،‬حمطات فى التاريخ‬ ‫وال�ت�راث‪ .‬دار الطليعة اجل��دي��دة‪ ،‬دمشق‪،‬‬ ‫‪ .2015‬ص‪.128 .‬‬ ‫‪ .9‬ابن كثري‪ ،‬البداية والنهاية‪ .‬حتقيق‪ :‬جودة‬ ‫حممد جودة‪ ،‬حممد حسين شعراوي‪ .‬دار ابن‬ ‫اهليثم‪ ،‬القاهرة‪ .2006 ،‬جمـ‪ ،٦ .‬جـ‪،١١ .‬‬ ‫ص‪.89 .‬‬ ‫‪ .10‬هاشم صاحل‪ ،‬االنسداد التارخيي‪ .‬دار‬ ‫الساقي‪ ،‬بريوت‪ .2010 ،‬ص‪.170 .‬‬

‫(‪)14‬‬

‫ژمارە (‪ )309‬دوشەممە ‪201٦/٨/29‬‬

‫مۆدێرن‬

‫ژنـــــی‬

‫هێنری لۆڤیفره‌‬ ‫هه‌بوو‪ .‬تاڕاده‌یه‌ک ل ‌ه خێزان و ل ‌ه گونده‌که‌دا‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬بابان ئه‌نوه‌ر‬ ‫بوونێکی فه‌ردیی هه‌بوو‪ ،‬به‌وپێیه‌ی ئه‌ندامێکی‬ ‫گروپه‌سروشتییه‌که‌ی خۆیه‌تی (گروپی کچه‌‬ ‫زه‌مه‌نێکی زۆر دوور نیی ‌ه ک ‌ه منداڵه‌ هاوته‌مه‌نه‌کانی)‪ ،‬به‌وپێیه‌ی ئه‌ندامێکی گروپه‌‬ ‫فه‌ڕه‌نسییه‌کان پــاش ماوه‌یه‌کی ک ـه‌م له‌ گوندییه‌که‌ی ‌ه ک ‌ه داهــاتــووی ده‌پارێزێت و‬ ‫له‌دایکبوونیان چه‌شنی مێش ده‌مردن (ئه‌و داوای خێر و چاکه‌ی بۆده‌کات و ئامڕازه‌کانی‬ ‫زیــنــده‌وه‌ره‌ی ڕۆڵێکی گــه‌وره‌ی بینیو‌ه له‌ ئاڵوگۆڕێکی بــاش و گــونــجــاوی له‌گه‌ڵ‬ ‫پڕۆسه‌ی جه‌رگبڕی هه‌ڵبژارنی سروشتیدا)‪ .‬گروپه‌کانی دیکه‌دا بۆ دابینده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌و مندااڵنه‌ش ک ‌ه ب ‌ه زیندوویی ده‌مانه‌وه‌‪،‬‬ ‫بــــه‌اڵم کــاتــێــک ســـه‌رده‌مـــی یـه‌کـه‌مــی‬ ‫نه‌ده‌گه ‌‌‬ ‫‌یشتنه ئ ـه‌و ته‌مه‌نه‌ی ل ـه‌مــڕۆدا به‌ شارستانێتیی مرۆڤ کۆتاییدێت و کۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ته‌مه‌نێکی ناوه‌ندیی داده‌نرێت‪ ،‬زۆرینه‌شیان ل ‌ه دایکساالرییه‌و‌ه ده‌بێت ‌ه باوکساالریی و‬ ‫ه ـه‌ر نه‌ده‌گه‌یشتن ‌ه ته‌مه‌نی پێگه‌یشتن‪ .‬په‌رستنی “پاکیزه‌یی” دادێت‪ ،‬ئیدی “شکسته‌‬ ‫ئیدی ئه‌و‌ه پیره‌کان [هێند‌ه ده‌گمه‌ن بوون] گ ـه‌وره‌ک ـه‌“ی ڕه‌گــه‌زی مێ ده‌ستپێده‌کات‬ ‫الوه‌کانیان توشی سه‌رسوڕمان کردبوو‪[ .‬گلۆربوونه‌و‌ه ب ـه‌ره‌و ژێرده‌سته‌یی]‪ .‬ئه‌م‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م سه‌رسوڕمانه‌ش ئه‌وه‌بوو ک ‌ه شکست ‌ه بـ ‌ه ی ـه‌ک جــار و بـ ‌ه ی ـه‌ک لێدان‬ ‫ئه‌م پیران ‌ه به‌ختیان هه‌بوو‌ه ک ‌ه گه‌یشتوونه‌ته‌ ڕووینه‌دا‪ ،‬به‌ڵکو ڕه‌وتی ڕوودانێکی پله‌به‌پله‌‬ ‫ئه‌م ته‌مه‌نه‌‪ ،‬ک ‌ه ته‌مه‌نێکی گه‌لێک گه‌وره‌تر و ئه‌نجامگه‌لێکی جیاجیای وه‌رگرت‪ .‬پاشان‬ ‫بو‌و ل ‌ه ته‌مه‌نی واقیعیی ئه‌و سه‌رده‌مه‌‪ .‬هه‌ر ل ‌ه کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاستدا ئه‌م‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ش بوو ب ‌ه جۆرێک ل ‌ه جۆره‌کان شکست ‌ه قوڵبوونه‌و‌ه و مه‌ترسیی زیاتری‬ ‫پیرۆز کرابوون‪ ،‬چونک ‌ه ب ‌ه زه‌رووری ئه‌وه‌ به‌خۆوه‌بینی‪ .‬هه‌تاوه‌کو سه‌ده‌ی شانزه‌ش‪،‬‬ ‫ته‌نها پیره‌کان بوون ته‌مه‌ن ڕێگه‌ی پێدابوون مافی کچ ل ‌ه ده‌ستنیشانکردنی مێرده‌که‌ی‪،‬‬ ‫ئه‌زموون و یاده‌وه‌رییه‌کی چڕ و سامانێکی پرسێکی یـــه‌کـــاکـــه‌ره‌وه‌ی گرێبه‌ستی‬ ‫ماددیی به‌ده‌ستبهێنن‪ .‬ئا لێره‌و‌ه ببوونه‌ هاوسه‌رگیری بوو‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه سه‌ده‌ی شانزه‌‬ ‫جێگه‌ی ڕێــز و ئیحترام‪ .‬ته‌نانه‌ت کاتێک به‌دواوه‌‪ ،‬وات ‌ه پاش ده‌رکه‌وتنی سه‌رمایه‌داری‪،‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌مه‌رگیشدا بــوون‪ ،‬توانای فه‌رمان هاوسه‌رگیری بۆ یه‌ک ئامانج بوو‪ :‬به‌دیهێنانی‬ ‫ده‌رکردنیان هه‌بوو‪.‬‬ ‫بــه‌رژه‌وه‌نــدی‪ .‬ئیدی ب ـه‌رژه‌وه‌نــدی بــوو به‌‬ ‫ل ـه‌م بــارودۆخــه‌دا‪ ،‬ک ‌ه هێشتا ل ‌ه واڵته‌ ئامانج و ئه‌رک و مه‌رگه‌ساتێکی گه‌وره‌! که‌‬ ‫دواکـــه‌وتـــووه‌کـــان بــااڵده‌ســت ـه‌‪ ،‬تاکه‌کان هه‌تاوه‌کو ئه‌مڕۆش‪ ،‬ئه‌گه‌رچی له‌سه‌ر ڕێگه‌ی‬ ‫نه‌یانده‌توانی ل ‌ه مانای ژیانی تاکه‌که‌سی و تێپه‌ڕاندن و کۆتاییپێهێنانی ئه‌م دۆخه‌ن‪،‬‬ ‫مانای مردنی تاکه‌که‌سی تێبگه‌ن‪ .‬مردن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه کۆمه‌ڵگ ‌ه سه‌رمایه‌دارییه‌کاندا هێشتا‬ ‫ڕووداوێکی سروشتیی حه‌تمیی و ناشه‌خسیی بزرنه‌بووه‌‪.‬‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه چه‌شنی ڕووه‌ک و گژوگیا‪ ،‬مرۆڤیش له‌‬ ‫دۆزینه‌وه‌‬ ‫ڕیش ‌ه ده‌ردێنێت‪ .‬مردن دروێنه‌ی خوداوه‌نده‌‪،‬‬ ‫پێویست ناکات لێره‌دا ئـه‌و ڕووداوانـــه‌‬ ‫یاخود دروێنه‌ی زه‌مه‌نه‌‪ ،‬ک ‌ه گوڵ و تۆوی‬ ‫مرۆڤایه‌تی ده‌چنێته‌و‌ه و ده‌ینێرێت به‌ره‌و بهێنینه‌و‌ه پێش ک ‌ه الی هه‌مووان ئاشنان‬ ‫و ه ـه‌مــوو ژنــێــک ک ـ ‌ه هاوسه‌رگیرییه‌کی‬ ‫به‌هه‌شت یاخود دۆزه‌خ‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه مرۆڤه‌کان فێری ئه‌و‌ه بوون چۆن به‌رژه‌وه‌ندخوازانه‌ی ئه‌نجامدابێت و ده‌ستی‬ ‫خه‌م و خه‌فه‌ت و ناڕه‌حه‌تییه‌کانیان له‌بیربکه‌ن‪ ،‬نه‌بووبێت لـ ‌ه هه‌ڵبژاردنی مێرده‌که‌یدا‪،‬‬ ‫چۆن پارێزگاریی ل ‌ه زیندووێتییه‌کی خۆیی و ده‌یزانێت‪ .‬به‌ڵکو ئه‌وه‌ی پێویست ‌ه بیهێنینه‌‬ ‫بێ ئاگایان ‌ه بکه‌ن‪ ،‬چۆن بژین به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌رباس ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه چۆن ژماره‌یه‌ک زۆری‬ ‫بزانن له‌پێناو چی هۆکارێکدا ده‌ژین‪ ،‬به‌بێ کچانی گه‌نج له‌دایکبوون و دواتــر ده‌مرن‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی پێویستیان به‌و‌ه بێت بزانن هه‌تاوه‌کو ئه‌وانه‌شی ک ‌ه ده‌ژیــن و نامرن‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫که‌ی ده‌ژین‪ .‬ئه‌و کات ئه‌م پرسیار‌ه هاوچه‌رخ منداڵه‌کانیان ل ‌ه به‌رده‌میاندا ده‌مرن‪.‬‬ ‫بــه‌م مانای ‌ه بــێــت‪ ،‬ژن (دایـــک) بۆته‌‬ ‫و نوێی ‌ه له‌ئارادا نه‌بوو‪ :‬چۆن به‌ڕووی مردندا‬ ‫میدیۆمێک له‌نێوان زیندووان و مردوواندا‪،‬‬ ‫بوه‌ستینه‌وه‌؟‬ ‫سروشت‪ ،‬ل ‌ه یه‌ک کاتدا بریتیی ‌ه ل ‌ه ژیانێکی له‌نێوان زه‌وی و ئاسماندا‪-،‬ل ‌ه هه‌مان کاتیشدا‬ ‫نه‌مر و مردنێکی له‌ناکاو‪ .‬دونیا ئه‌به‌دییه‌‪ ،‬میدیۆمێک ‌ه له‌نێوان سروشت و شارستانێتییدا‪،‬‬ ‫ئاخیره‌تیش خێرا دێت‪ .‬دیسان لێره‌و‌ه [له‌م له‌نێوان ژیان و پیاودا‪ ،‬له‌نێوان گروپ ‌ه خێزانی‬ ‫تێڕوانینه‌وه‌] بوو خه‌ڵکی ب ‌ه ته‌سلیمبوونێکی و ڕه‌گه‌زی و نه‌ته‌وه‌یی ‌ه جیاجیاکاندا‪ ،‬دواجار‬ ‫قه‌ده‌ریی ب ـه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌م شتان ‌ه ته‌نها له‌نێوان نه‌وه‌کاندا‪ .‬به‌م جــۆر‌ه وێنه‌یه‌کی‬ ‫کاره‌ساتگه‌لێکی سروشتین‪ ،‬به‌اڵیه‌کی مێژوویی دوالیستییانه‌ی وه‌رگرتووه‌‪ ،‬له‌الیه‌ک وێنه‌یه‌کی‬ ‫حه‌تمیین‪ ،‬ک ‌ه ترسێکی م ـه‌زن و چێژێکی ناشیرین ل ‌ه ڕۆڵێکی ناشیریندا‪ ،‬ل ‌ه الیه‌کی‬ ‫مه‌زنیان له‌گه‌ڵدا تێکه‌ڵبووه‌‪ ،‬ب ‌ه هه‌موو دیکه‌ش وێنه‌یه‌کی جوان ل ‌ه ڕۆڵێ مرۆڤێکی‬ ‫ئه‌م پاساوان ‌ه جه‌نگه‌کان و برسێتییه‌کان و پیرۆزکراودا‪ .‬ژنان –هه‌تاوه‌کو زه‌مه‌نێکی‬ ‫ئاگرکه‌وتنه‌و‌ه و کاره‌سات و الفاوه‌کانیان قبوڵ دره‌نگوه‌خت و ب ‌ه ناڕه‌حه‌تییه‌کی زۆره‌وه‌‪-‬‬ ‫نه‌یانتوانی جۆری ئه‌و فه‌ردییه‌ت ‌ه ئاشکرابکه‌ن‬ ‫ده‌کرد‪.‬‬ ‫هـــه‌ر ده‌ســتــ ‌ه و تاقمێک لــ ‌ه ده‌وری ک ‌ه پێیگه‌یشتوون‪ ،‬به‌اڵم به‌م ئاشکراکردن ‌ه ئه‌و‬ ‫فه‌رمانڕه‌واکان و ڕیشسپییه‌کانی خۆیان “به‌سته‌ر‌ه نهێنی”یه‌یان بڕی ک ‌ه شارستانێتیی‬ ‫کـــۆده‌بـــوونـــه‌وه‌‪ :‬ئـــه‌وانـــه‌ی کــ ‌ه م ــردن ب ‌ه سروشته‌و‌ه به‌ستبۆوه‌‪ ،‬ک ‌ه پێده‌چێت‬ ‫جیایکردوونه‌ته‌و‌ه و وه‌ک ئیمتیازێک ژیانی به‌سته‌رێکی خۆیی و حه‌تمیی بووبێت‪.‬‬ ‫هه‌تاوه‌کو س ـه‌ده‌ی ن ــۆزده‌ش‪ ،‬پێویست‬ ‫پێبه‌خشیون‪ .‬کۆی ده‌ست ‌ه و کۆمه‌ڵه‌کانیش له‌‬ ‫ده‌وری مردووه‌کانیان و له‌ناو مردووه‌کانیاندا بوو له‌سه‌ر ژن کاتێک ده‌گات ‌ه ته‌مه‌نی ‪25‬‬ ‫ده‌ژیان‪ .‬وه‌کچۆن هاوشان له‌گه‌ڵ په‌رستنی ساڵی‪ ،‬وه‌سفکردنی خۆی ب ‌ه “جوان ‪”belle‬‬ ‫پێشینان و باووباپیران‪ ،‬نه‌ریته‌کان‪ ،‬یاده‌وه‌رییه‌ بگۆڕێت ب ‌ه “باش ‪ .”bonne‬چونک ‌ه ژنێک‬ ‫ئاڵۆز و نادیاره‌کان و ڕوون و ئاشکراکان پاش هاوسه‌رگیرییه‌کی به‌رژه‌وه‌ندخوازانه‌‬ ‫ده‌ژیان‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م جۆره‌یان [یاده‌وه‌ریی ‌ه ڕوون و گه‌یشتبێت ‌ه ته‌مه‌نی ‪ 25‬ســاڵ‪ ،‬دواتریش‬ ‫ئازاره‌کانی دایکایه‌تی و منداڵبوون و کارکردن‬ ‫ئاشکراکان] ده‌گمه‌ن بوو‪.‬‬ ‫بڕستی لێبڕیبێت‪ ،‬کاری ناوماڵ و قورسایی‬ ‫چاره‌نووس‬ ‫به‌رپرسیارێتییه‌کانی به‌هیالکیان بردبێت‪،‬‬ ‫خوێنه‌ر مافی خۆیه‌تی بپرسێت‪ :‬په‌یوه‌ندیی ناتوانێت ب ‌ه جوانی بمێنیته‌وه‌‪ ،‬که‌سیش به‌‬ ‫نێوان ژن و مردن چییه‌؟ پێش ئه‌وه‌ی وه‌اڵمی جوان نایبینێت‪ ،‬هیچ کاتێکیشی نه‌بوو‌ه بۆ‬ ‫ئه‌م پرسیار‌ه بده‌ینه‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌ه که‌مێک خۆپێگه‌یاندن‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه ته‌نانه‌ت وه‌سفکردنی‬ ‫له‌و چاره‌نووس ‌ه ڕابمێنین ک ‌ه ژن ل ‌ه واقیعی ژنێکی وه‌ه ــا ب ـ ‌ه “پێگه‌یشتوو” هێشتا‬ ‫ڕۆژانه‌دا شوێنی که‌وتووه‌‪.‬‬ ‫بووه پێیان‪.‬‬ ‫سوکایه‌تیی ‌‌‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای شارستانێتیی مرۆڤدا‪ ،‬کچه‌‬ ‫وه‌ک ئـــه‌وه‌ی ساڵێکی بــێ هــاویــن له‌‬ ‫گه‌نجه‌کان ئازادییه‌کی ده‌ستنیشانکراویان به‌هاره‌و‌ه ڕاسته‌وخۆ بازبدات بۆ پایز‪ ،‬ژنیش‬

‫به‌وجۆر‌ه ل ‌ه الوێتییه‌و‌ه بازیده‌دا به‌ره‌و پیری و‬ ‫داڕمانی کۆمه‌اڵیه‌تی و جه‌سته‌یی‪ .‬نه‌یده‌توانی‬ ‫پارێزگاریی ل ‌ه گه‌نجیی جه‌سته‌ی بکات‪ ،‬هه‌ر به‌‬ ‫ئه‌زموونی ژیانی خۆی ل ‌ه یه‌ک کاتدا تێگه‌یشتن‬ ‫و سه‌لیق ‌ه و فێربوونی به‌ده‌ستده‌هێنا‪ .‬جگه‌‬ ‫ل ‌ه چه‌ند ئاوارته‌یه‌کی زۆر که‌م‪ ،‬ژن ته‌نها به‌‬ ‫دوو قۆناغی فیزیۆلۆژیدا تێپه‌ڕیوه‌‪ :‬قۆناغی‬ ‫الوێتی (وات ‌ه کچێکی پاکیزه‌)‪ ،‬پاشان قۆناغی‬ ‫دایکایه‌تی (وات ‌ه ژنێکی هیالک و به‌کاربه‌ر)‪.‬‬ ‫ژن –ل ـه‌ڕووی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‪ -‬جگ ‌ه له‌‬ ‫میدیۆمێکی نێوان خێزانه‌کان و ده‌ست ‌ه و‬ ‫گروپه‌کان هیچی دیک ‌ه نه‌بووه‌‪ .‬په‌یوه‌ستبوونی‬ ‫نــێــوان خێزانه‌کان و ده‌ســتــه ‌و گــروپ و‬ ‫کۆمه‌ڵه‌کان به‌هۆی ژنه‌و‌ه بووه‌‪ .‬ژنان به‌وه‌‬ ‫ناسرابوو ‌ن ل ‌ه یـه‌ک کاتدا ئه‌رکی خۆیان‬ ‫وه‌ک میدیۆمێکی فیزیۆلۆژی و کۆمه‌اڵیه‌تیین‬ ‫به‌جێده‌هێنن‪ .‬به‌اڵم ئه‌رک ‌ه ئه‌بستراکته‌کانی‬ ‫وه‌ک فکر و مه‌عریف ‌ه و داهێنانی ئاگایانه‌‪ -‬به‌‬ ‫هه‌موو جۆرێک لێیان قه‌ده‌غه‌کرابوو‪.‬‬

‫پێگه‌یشتن‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬ئه‌وه‌ی زۆرترین تروسک ‌ه‬ ‫و سه‌رسامیی دروســتــده‌کــرد و زۆرتــریــن‬ ‫شاعیرییه‌تی ده‌خست ‌ه ناخه‌وه‌‪ ،‬ڕووتیی ژنان‬ ‫بوو ل ‌ه ده‌می پێگه‌یشتنیدا‪ :‬به‌وجۆر‌ه جوان و‬ ‫خواستراو ده‌بوو‪.‬ئیدی که‌وت ‌ه پارێزگارییکردن‬ ‫ل ‌ه گه‌نجیی جه‌سته‌ی خۆی و ب ‌ه پێدانی مانا و‬ ‫سۆزداریی ب ‌ه غه‌ریزه‌یه‌کی سروشتیی خاوێن‪،‬‬ ‫مرۆڤبوونی خۆی به‌ده‌ستده‌هێنا‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ژنی نوێ هه‌ر ل ‌ه بینینی‬ ‫ئه‌رکێکی فیزیۆلۆژی یاخود کۆمه‌اڵیه‌تییدا‬ ‫کورتنابێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بێت ‌ه بوونه‌وه‌رێکی‬ ‫مرۆیی ته‌نها و سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬ئه‌رکه‌کان ده‌خاته‌‬ ‫سه‌ر شانی به‌بێ ئه‌وه‌ی خۆی له‌ده‌ستبدات و‬ ‫خۆی ببێت ب ‌ه ئه‌رک‪ :‬ئیدی کۆنترۆڵی زه‌مه‌ن‬ ‫ده‌کات‪ ،‬دژ ب ‌ه زه‌مه‌ن تێده‌کۆشێت‪ ،‬زه‌مه‌نێکی‬ ‫نوێ ده‌خوڵقێنێت‪.‬‬ ‫به‌م مانای ‌ه ژنی “پێگه‌یشتوو” ‪-‬یاخود‬ ‫ئه‌و ژنه‌ی ب ‌ه ئه‌رکێک هه‌ڵده‌ستێت‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا ئه‌رک نییه‌‪ -‬ئه‌و ژنه‌ی ‌ه ک ‌ه ب ‌ه ژنی‬ ‫مۆدێرن ناویده‌به‌ین[له‌م وتاره‌دا وشه‌ی مۆدێرن‬ ‫ب ‌ه مانای مۆد و هه‌وڵی ژنان بۆ دانه‌بڕان له‌‬ ‫باوی سه‌رده‌م ده‌ێت]‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌وانه‌یه‌‬ ‫ژنانێکی زۆر له‌م مانای ‌ه تێگه‌یشتبن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هێشتا نه‌یانتوانیو‌ه ل ‌ه پڕاکتیکی ڕۆژان ـه‌دا‬ ‫به‌دیبهێنن‪ .‬بوونه‌ت ‌ه یاری و گه‌مه‌یه‌کی نایاب‪،‬‬ ‫ک ‌ه هیچ متمانه‌یه‌کیان به‌خۆیان نییه‌‪ ،‬ئاسۆیان‬ ‫ته‌سک و ســنــوورداره‌‪ ،‬ب ‌ه باشی ل ‌ه مانای‬ ‫مۆدێرنبوون تێنه‌گه‌یشتوون‪.‬‬ ‫ژنــی پێگه‌یشتوو‪ ،‬واتــ ‌ه ژنــی مۆدێرن‪،‬‬ ‫به‌رهه‌مهێنراوێک و خوڵقێنراوێکه‌‪ ،‬هه‌موو‬ ‫به‌رهه‌مهێنان و خوڵقاندنێکیش هه‌ڵ ‌ه و‬ ‫بارگرانیی خۆی هه‌یه‌‪ .‬خوڵقاندن لێره‌دا‬ ‫هه‌ر خوڵقاندنێکی ڕووت نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو به‌‬ ‫مانای خوڵقاندنێکی دیاریکراو دێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌رهه‌مهێنان لێره‌دا به‌رهه‌مهێنانێکی فه‌ردیی‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو به‌رهه‌مهێنانێکی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪-‬‬ ‫ب ـ ‌ه مــانــایـه‌کــی دیــک ـ ‌ه به‌رهه‌مهێنانێکی‬ ‫ده‌سته‌جه‌معیی‪ .‬ئه‌گه‌رچی هێشتا ئه‌م‬ ‫به‌رهه‌مهێنان ‌ه ل ‌ه کۆمه‌ڵگه‌ی بــۆرژوازیــدا‬ ‫سنوورداره‌‪ ،‬هه‌تاوه‌کو ئێستا ل ‌ه “توێژێکی‬ ‫تایبه‌ت”ی ئه‌م بوونه‌وه‌ر‌ه زیندوو و نوێیه‌دا‬ ‫کــورتــکــراوه‌تـه‌و‌ه ک ‌ه نــاوی ژنــه‌‪ ،‬بــه‌اڵم له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی بۆرژوازیدا‪ ،‬ب ‌ه واقیع بێت یان به‌‬ ‫توانست‪ ،‬به‌رهه‌مهێنانێکی بێسنوور‌ه و له‌‬ ‫توێژێکی تایبه‌تدا کورتناکرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ملمالنێ‬ ‫ئه‌م ژن ‌ه پێگه‌یشتوو‌ه مۆدێرنه‌‪ ،‬یاخود ئه‌م‬ ‫داهێنانه‌ی شارستانێتیی مرۆڤایه‌تییه‌‪ ،‬به‌‬ ‫فه‌زڵیکۆی بوونه‌وه‌ر‌ه مرۆییه‌کان به‌دیهێنراوه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ب ‌ه فه‌زڵی هـه‌وڵ و ماندووبوونی‬ ‫ژنانیش‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بوونی ڕۆژانه‌ی ژن‬ ‫هێشتا بابه‌تێکی جێگومانه‌‪ ،‬له‌پێناو به‌دیهێنانی‬ ‫ئه‌م بوون ‌ه ڕۆژانه‌ییه‌دا گشت چه‌که‌کانی خۆی‬ ‫–چه‌نده‌ها چه‌کی زۆری له‌الیه‌‪ -‬ل ‌ه شه‌ڕ و‬

‫ملمالنێی دژ ب ‌ه پیاودا به‌کارده‌هێنێت‪ ،‬به‌ڵێ‬ ‫ئه‌و‌ه پیاوانیش بوون ک ‌ه ده‌ستیانکرد ب ‌ه شه‌ڕ‬ ‫له‌گه‌ڵ ژندا‪ .‬ب ‌ه درێژایی چه‌ندین سه‌د‌ه ئه‌م‬ ‫بوونه‌وه‌ره‌ی کۆنترۆڵ کردبوو ک ‌ه ناوی ژنه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ترسی ئه‌وه‌ی نه‌کا ل ‌ه کۆتوبه‌نده‌کانی ڕزگاری‬ ‫ببێت و ئازادبێت‪ .‬ئێمه‌ش دوای زه‌مه‌نێکی‬ ‫دوور و درێــژ ئینجا ئه‌م ملمالنێیه‌مان بۆ‬ ‫ئاشکرابوو‪ ،‬مێژوو بۆی ئاشکراکردین‪ ،‬بینیمان‬ ‫ئه‌م ملمالنێی ‌ه ل ‌ه ڕێڕه‌و‌ه شاراو‌ه و په‌نهانه‌کاندا‬ ‫ڕه‌وتی خۆی گرتووه‌‪ ،‬ک ‌ه ملمالنێکانی دیکه‌ی‬ ‫گه‌الن و جه‌ماوه‌ر و چینه‌کان‪ ،‬ئه‌م شه‌ڕه‌ی‬ ‫شاردبووه‌وه‌‪ .‬ئیدی تێگه‌یشتین له‌وه‌ی شه‌ڕ‬ ‫و ملمالنێی ژن و پیاو مه‌ترسییه‌که‌ی که‌متر‬ ‫نیی ‌ه ل ‌ه شه‌ڕه‌کانی ڕزگاریی نه‌ته‌وه‌یی و شه‌ڕه‌‬ ‫سیاسی و ئابوورییه‌کان‪ ،‬زه‌حمه‌تیش ‌ه ئه‌م‬ ‫شه‌ڕ‌ه کۆتاییپێبێت‪ .‬له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی براوه‌ی‬ ‫ئه‌م شه‌ڕ‌ه هه‌میش ‌ه ئازار ده‌چێژێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م ‌ه ڕێگه‌ی ئه‌وه‌ی لێناگرێت ک ‌ه ل ‌ه شه‌ڕه‌که‌‬ ‫ب ـه‌رده‌وام بێت و شکستی ئـه‌وه‌ی دیک ‌ه به‌‬ ‫چاوی خۆی ببینێت‪.‬‬ ‫درامای ئه‌م دوو ڕه‌گه‌زه‌‌‪ ،‬ک ‌ه له‌مڕۆدا به‌‬ ‫باشی ده‌بینرێت‪،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ژنی مۆدێرن‬ ‫مافێکی گـــه‌وره‌ی به‌ده‌ستهێناو‌ه هێشتا‬ ‫کۆتایی پێنه‌هاتووه‌‪ .‬لێره‌وه‌ی مه‌ترسییه‌کی‬ ‫نوێ سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ ،‬ژن الی خۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫چه‌سپاندوو‌ه ک ‌ه هه‌ندێک ل ‌ه خواست و‬ ‫داواکاریی ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان هێشتا ده‌بنه‌‬ ‫مایه‌ی په‌ڵپ و ناڕه‌زایه‌تیی له‌الیه‌ن پیاوه‌وه‌‪،‬‬ ‫(بۆ نموون ‌ه هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫ب ‌ه پالندانانی خێزان و باری که‌سێتییه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌)‪ .‬ل ‌ه الیه‌کی دیکه‌شه‌و‌ه پێده‌چێت‬ ‫داواکارییه‌کانی ژن بێسنوور بن‪ ،‬هۆکاری ئه‌مه‌‬ ‫چییه‌؟ ئایا تاک ‌ه هۆکار ئه‌وه‌ی ‌ه ک ‌ه ژنان الی‬ ‫خۆیانه‌و‌ه ‪-‬وه‌ک گروپێک‪ -‬گروپێکی بێسنوور‬ ‫و بێبونیادن‪ ،‬بۆ نموون ‌ه بۆ ماوه‌ی چه‌ندین‬ ‫سه‌ده‌هه‌وڵدان وگه‌یشتن ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی لێ‬ ‫قه‌ده‌غه‌کردبوون‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م مه‌ترسیی ‌ه و بــارودۆخــی ملمالنێ‬ ‫جه‌رگبڕه‌که‌‪ ،‬بوو‌ه مایه‌ی داماڵینی مێیه‌تی ئه‌و‬ ‫ژنانه‌ی خه‌بات ده‌که‌ن له‌پێناو خۆپێگه‌یاندندا‪.‬‬ ‫ئا لێره‌و‌ه بوو ژنی به‌پیاوبوو‪ ،‬ژنی سارد‪،‬‬ ‫هاوسه‌ری بێپه‌روا‪ ،‬دایکی دڵڕه‌ق و توند وژنی‬ ‫سه‌رشێت و سه‌ره‌ڕۆ ده‌رکه‌وتن‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌مان کاتدا هیشتا ئه‌م ژن ‌ه مۆدێرنه‌‬ ‫له‌و‌ه دوورتــر‌ه بگات ‌ه متمانه‌یه‌کی ئاگایانه‌‬ ‫به‌خۆی‪ ،‬ئه‌و متمانه‌یه‌ی ڕۆژانێک پێی ئاشنا‬ ‫بوو‪ ،‬ڕۆژانێک ک ‌ه مێیه‌تی کۆیله‌یه‌تی بوو‪،‬‬ ‫ڕه‌مزی و به‌الڕێدابراو و سنووردار بوو‪ .‬له‌پێناو‬ ‫گه‌یشتن به‌و متمان ‌ه ئاگایانه‌ی ‌ه ب ‌ه خودی‬ ‫خۆی‪ ،‬ژنان ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ ڕابــردوو یاخود‬ ‫بۆ دوورتــر ل ـه‌وه‌ش‪ .‬ل ‌ه ه ـه‌ردوو باره‌که‌شدا‬ ‫ژن سروشتێکی شه‌ڕه‌نگێز و یاخی و توڕه‌‬ ‫و بێهیوا وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ک ‌ه هه‌ندێک جار ئه‌م‬ ‫بێهیواییه ده‌گات ‌ه نائومێدی‪.‬‬ ‫‌‌‬

‫ئامانج‬ ‫کـه‌واتـ ‌ه ئامانج ئـه‌وه‌یـ ‌ه ژن ب ‌ه ژنێکی‬ ‫مۆدێرن دابنرێت و نه‌بێت ‌ه ژنێکی ئه‌بستراکت‪.‬‬ ‫ببێت ‌ه “ژنێکی مۆدێرن”‪ ،‬نه‌وه‌ک ته‌نها “ژنی‬ ‫مۆدێرن”‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه یه‌ک کاتدا ل ‌ه هه‌ردوو ڕووی‬ ‫جه‌سته‌یی و عه‌قڵییه‌و‌ه پێگه‌یشتوو بێت‪ ،‬له‌‬ ‫یه‌ک کاتدا ده‌ست به‌سه‌ر زه‌مه‌نی که‌ونی و‬ ‫زه‌مه‌نی مێژووییدا بگرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم بۆئه‌وه‌ی ژن ده‌ست به‌سه‌ر زه‌مه‌نی‬ ‫که‌ونیدا بگرێت‪ ،‬بــۆئـه‌وه‌ی خه‌بات دژ به‌‬ ‫ســروشــت به‌ئه‌نجامبگه‌یه‌نێت‪ ،‬بــۆئـه‌وه‌ی‬ ‫پارێزگاریی ل ‌ه گه‌نجیی خۆی بکات‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی‬ ‫“ئه‌رکه‌کان” له‌ئه‌ستۆبگرێت و خۆی نه‌بێته‌‬ ‫ئه‌رک‪ ،‬بێگومان هه‌موو ئه‌مان ‌ه پێویستیان‬ ‫ب ‌ه هونه‌ره‌‪ .‬پێویستییه‌کی خۆلێالنه‌دراوی‬ ‫ب ‌ه هونه‌ر ده‌بێت‪ .‬پێویست ‌ه ئه‌و هونه‌ره‌ش‬ ‫هونه‌رێکی جــوان و ڕه‌ون ـه‌قــدار بێت‪ :‬ئه‌و‬ ‫هونه‌ره‌ی جه‌ست ‌ه و جوانیی ده‌پارێزێت‪.‬‬ ‫هــونـه‌ری جلوبه‌رگ و فاشیۆن‪ ،‬هونه‌ری‬ ‫ڕووکــه‌ش و ڕوواڵـــه‌ت‪ ،‬هونه‌ری وه‌رزش و‬ ‫ئارامبوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئـه‌م سـه‌رده‌مـ ‌ه سـه‌رده‌مــی گێڕ و ئامێر‬ ‫و ماشێنه‌کانه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان کاتدا ئه‌مانه‌ش‬ ‫ژنبوونێکی نه‌مر ده‌خوڵقێنن‪ ،‬ک ‌ه خاوه‌نی‬ ‫هیچ نه‌مرییه‌ک نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ب ‌ه هونه‌ربه‌سه‌ر‬ ‫سروشتدا س ـه‌رک ـه‌وتــووه‌[“هــون ـه‌ر” لێره‌دا‬ ‫مه‌به‌ست ل ‌ه جــۆر‌ه نمایشێکه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌هۆی‬ ‫بابه‌تی ماتریاڵی و ڕێوشوێنی مه‌عنه‌وییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ژن ده‌یه‌وێت الوازییه‌کانی خۆی بشارێته‌وه‌]‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌و مانای ‌ه نایه‌ت ک ‌ه جوانیی ژن‬ ‫ته‌نها ده‌بێت ‌ه درووشمێکی پیس و بێزراو‪،‬‬ ‫به‌و مانایه‌ش نایه‌ت ژنی مۆدێرن ک ‌ه خۆی‬ ‫گه‌نجکردۆته‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت ‌ه ئه‌فسانه‌یه‌کی مێیه‌تیی‬ ‫خاڵی ل ‌ه هه‌موو هیچ و پوچییه‌ک‪.‬‬ ‫میدیای فیمینیستیی بۆ نموونه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫میدیایه‌ی بانگه‌شه‌ی ئه‌و‌ه ده‌کات ئامڕازێکه‌‬ ‫بۆ ڕاگه‌یاندن و ئاڕاسته‌کردنی ژن‪ ،‬هێشتا‬ ‫هه‌ڵگری ڕه‌هه‌ندێکی ئـه‌م هه‌ڵه‌ی ‌ه و ئه‌و‬ ‫شکسته‌یه‌‪ ،‬هه‌موو شتێک تێکه‌اڵو ده‌کات‪:‬‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ی هۆشیاران ‌ه و خه‌یاڵ‪ ،‬خه‌ون‬ ‫و واقیع‪ ،‬ئه‌و‌ه فێری ژنان ده‌کات ک ‌ه چۆن‬ ‫ل ‌ه واقیعدا خـه‌ون بخوێننه‌وه‌‪ ،‬چۆنیش له‌‬ ‫خه‌وندا واقیع بخوێننه‌وه‌‪ .‬چه‌ندین ده‌روازه‌ی‬ ‫سه‌یروسه‌مه‌ر‌ه ده‌خات ‌ه به‌رده‌ستیان‪“ :‬به‌ختت‬ ‫له‌مڕۆدا [بورجه‌کان]”‪“ ،‬له‌گه‌ڵم وه‌ر‌ه بۆ‬ ‫بــازاڕ”‪“ ،‬ڕێگه‌مبد‌ه شتێکت بۆ هه‌ڵبژێرم”‪،‬‬ ‫“ئه‌م ‌ه ئه‌و عه‌زییه‌ی ‌ه ک ‌ه بۆ شه‌وه‌ئاهه‌نگ له‌تۆ‬ ‫دێت”‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه جارێکی دیک ‌ه پاڵ به‌‬ ‫ژنه‌و‌ه ده‌نێن بۆ به‌شداریکردن و هاوبه‌شیکردن‬ ‫لـ ‌ه واقیعێکی نــه‌بــوودا‪ ،‬و چێژبینین له‌‬ ‫خه‌ونێکی ناواقیعیی‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه ژن‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬گۆڤاری (الهالل)‪ ،‬ژمار‌ه (‪)3‬‬ ‫ده‌به‌نه‌و‌ه بۆ خه‌سڵه‌ت ‌ه “ئه‌رکداری”یه‌که‌ی‬ ‫[کـ ‌ه لێی ڕاده‌کـــرد]‪ ،‬ده‌یبه‌نه‌و‌ه بۆ ڕۆڵه‌ ی ساڵی ‪.1965‬‬ ‫“سروشتی”یه‌که‌ی کـ ‌ه ل ـه‌الی ـه‌ن پــیــاوه‌وه‌‬

‫ده‌جوڵێندرێت‪ ،‬لێره‌دا ده‌بینێت ک ‌ه ژیانی‬ ‫ڕۆژان ‌ه خه‌یاڵییه‌‪ ،‬ده‌بینێت خه‌یاڵیش گه‌لێک‬ ‫جیاواز‌ه ل ‌ه ژیانی ڕۆژانه‌‪ ،‬دۆخه‌ک ‌ه هه‌ر به‌م‬ ‫تێکه‌ڵبوونه‌و‌ه ناوه‌ستێت‪ ،‬به‌ڵکو ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫بۆ تاک ‌ه شتێکی دیاریکراو ک ‌ه ب ‌ه غه‌ریزه‌ی‬ ‫خۆی ئاگاداریه‌تی‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سروشت و‬ ‫ڕه‌وڕه‌وه‌ی ژیان و مه‌رگێکی خۆیی‪.‬‬ ‫ئه‌فسانه‌کانی مێیه‌تی و پاکیزه‌یی و‬ ‫دایکایه‌تی و خۆشه‌ویستی و نه‌مریی‪،‬‬ ‫ی ـه‌ک لـــه‌دوای ی ـه‌ک تا کۆتایی ب ‌ه هیالک‬ ‫ده‌چـــن‪ .‬ژنــی مــۆدێــرن هێشتا ‪-‬بــۆ زۆر‬ ‫که‌س‪ -‬ته‌نها ڕه‌مزێکه‌‪ .‬ته‌نها ئه‌فسانه‌یه‌کی‬ ‫نوێی ‌ه و ل ـ ‌ه ئیستاتیکا و نیۆکالسیزم‬ ‫ئه‌بستراکتشیۆنیزم و زه‌خره‌فه‌کاریدا قسه‌ی‬ ‫له‌باره‌و‌ه ده‌کـه‌ن‪ .‬پاشان ئه‌م “هونه‌ر”ـه‌ی‬ ‫پێشکه‌ش ده‌ک ـه‌ن‪ ،‬ئه‌م کولتوور‌ه به‌تاڵه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ڕیکالم ‌ه کاتبه‌سه‌ربردن ‌ه نه‌زۆکه‌‪ .‬پێیان‬ ‫وای ‌ه ئه‌م ژن ‌ه به‌رهه‌می سه‌رده‌مه‌که‌یه‌‪ ،‬له‌ناو‬ ‫خۆیاندا پێشوازیی لێده‌که‌ن‪ ،‬ژنی مۆدێرن‬ ‫سه‌رده‌که‌وێت‪ ،‬هه‌ر خۆشی یه‌که‌م قوربانیی‬ ‫ئه‌م سه‌رکه‌وتنه‌یه‌‪ .‬به‌ڵێ مانای سه‌رکه‌وتن و‬ ‫ئازادی و داهێنانی وه‌رگرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم هێشتا‬ ‫نه‌یزانیو‌ه چۆن سوودیان لێوه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫میدیای فیمینیستییش ئ ـه‌وه‌ی فێرناکات‪،‬‬ ‫ده‌زگاکانی ڕاگه‌یاندنیش ب ـه‌رده‌وام ب ‌ه ناوی‬ ‫سینه‌ماکار و فه‌له‌فزیۆنکار و ڕادیۆکار و‬ ‫میدیاکاره‌و‌ه ده‌وروخــولــی ده‌ده‌ن‪ .‬وه‌های‬ ‫لێده‌که‌ن هه‌موو ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵیدا ده‌ژی و‬ ‫خۆشیده‌وێن و گرنگییان پێده‌دات‪ ،‬له‌گه‌ڵیدا‬ ‫بله‌رزن‪ ،‬خودی ژیان بله‌رزێت‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬سه‌رکه‌وتنی ژن ته‌واوکار‬ ‫و پێویست ‌ه بۆ سه‌رکه‌وتنی گه‌الن و باشبوونی‬ ‫جه‌ماوه‌ر و هاتنه‌پێشه‌وه‌ی چین ‌ه چه‌وساو‌ه و‬ ‫دوورخراوه‌کان‪ .‬ژنی سه‌رکه‌وتووی ڕاسته‌قینه‌‬ ‫–ســـــه‌ره‌ڕای ه ـه‌مــوو شتێک‪ -‬نایابترین‬ ‫داهێنراوی سه‌رده‌می سۆسیالیستییه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م‬ ‫داهێنانه‌ش ل ‌ه جوانییدا هیچی که‌متر نیی ‌ه له‌‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی گه‌ردوون‪.‬‬ ‫ژنــی مۆدێرن نایابترین و جوانترین و‬ ‫نامۆترین کاری داهێنه‌رانه‌یه‌‪ .‬کاری داهێنه‌رانه‌‬ ‫به‌رهه‌م نییه‌‪ ،‬شت نییه‌‪ ،‬کااڵ نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫سروشتی مرۆڤایه‌تییه‌‪ .‬هـه‌ر سروشتێکی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬ک ‌ه به‌ده‌ستهاتوو‌ه و گه‌شه‌ی پێدراوه‌‪،‬‬ ‫سروشتی مرۆڤ ‌ه ل ‌ه مرۆڤدا‪ ،‬به‌ته‌واوی وه‌ک‬ ‫مێژوو‪ .‬خودی مێژوو به‌شێکی واقیعیی ‌ه له‌‬ ‫مێژووی سروشتی‪ ،‬وه‌رچه‌رخانی سروشته‌‬ ‫له‌پێناو مرۆڤدا‪ ،‬ژن‪ ،‬وه‌ک سروشت‪ ،‬پێویسته‌‬ ‫وه‌ربچه‌رخێت بۆ مــرۆڤ‪ ،‬ئه‌ویش له‌پێناو‬ ‫خۆیدا وه‌ک مرۆڤ‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌پێناو هه‌موو‬ ‫مرۆڤێکدا‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )309‬دوشەممە ‪201٦/٨/29‬‬

‫تاكە پێوەر بۆ دەوڵەتێکی دادگەر‬ ‫پابەندبوونە بە مافەكانی مرۆڤەوە‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ بیرمه‌ندی ئێرانی محه‌مه‌د موجته‌هید شه‌بسته‌ری‬

‫«‬

‫سازدانی‪ :‬فاتیمه‌ سه‌غیر‬ ‫لە عەرەبییەوە‪ :‬سەنگەر زراری‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫* بە بۆچوونی تۆ شێوەی دەوڵەتی‬ ‫دادگەر چۆنە؟‬ ‫ بە بۆچوونی من پایەندبوون بە‬‫مافە جیهانییەكانی مرۆڤ تاكە پێوەرە‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی دەزانم سی ماددەكەی‬ ‫ڕاگەیەنراوی جیهانیی مافی مــرۆڤ لە‬ ‫ساڵی ‪ 1948‬دەرچــووە‪ ،‬ناتوانرێ بە‬ ‫هەمان شێوە و ڕێگا لە هەموو واڵتێك‬ ‫لێكدانەوەی بۆ بكرێت و جێبەجێبكرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم وای نابینم لەوە زیاتر هیچ شتێكی‬ ‫دیكە توانای هێنانەدی ئەم دادگەرییەی‬ ‫هەبێ‪.‬‬ ‫* ئەمە مانای ئــەوەیــە كە هەموو‬ ‫موسوڵمانێك دەتــوانــێ بە ویژدانێكی‬ ‫ئـــاســـوودەوە بڵێت‪ :‬دیموكراسییەت‬ ‫شێوەیەكی دادگــەرانــەی حوكمكردنە و‬ ‫منیش وەكو موسڵمانێك!‪....‬‬ ‫ ‪...‬قبوڵی دەكــەم! ناڵێم ئەمە لە‬‫قورئاندا هاتووە‪ ،‬بەڵكو دەڵێم وەكو‬ ‫موسڵمانێك قبوڵی دەكەم‪.‬‬ ‫* مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسییەت‬ ‫لەگەڵ ناوەڕۆكی ئیسالم دەگونجێن‪ ،‬ئەمە‬ ‫تێگەیشتنێكی نادروست نییە؟‬ ‫ مەبەستت چییە لــەوەی "لەگەڵ‬‫ناوەڕۆكی ئیسالم دەگونجێن"؟‬

‫* هەندێ موسوڵمان چەند بەڵگەیەك‬ ‫دەهێننەوە و دەڵێن ئەمە لە دەقەكانی‬ ‫قــورئــانــدا هــاتــووە‪ ،‬یــان دەڵــێــن نابێ‬ ‫ڕەخنە لە حوكمی خودا بگیرێ‪ ،‬چونكە‬ ‫حوكمێكی دادگەرە‪ ،‬یەكێكیان دەڵێ ئێمە‬ ‫لە ئیسالمدا بنەمای شوڕامان هەیە و‬ ‫ئەمەش دیموكراسییەتە‪ ،‬بەاڵم یەكێكی‬ ‫دیكە دەڵێت‪ :‬دیموكراسییەت ڕۆحی ئەم‬ ‫كتێبەیە (قورئان)‪.‬‬ ‫ من وای دەبینم موسڵمانان ئەمڕۆ‬‫دەتــوانــن ســـوود لــە دیموكراسییەت‬ ‫وەربگرن؛ بێ ئەوەی پێچەوانەی ئیسالم‬ ‫بجووڵێنەوە‪ ،‬من لەگەڵ ئەو بۆچوونەی‬ ‫دووەمم تۆ باست كرد‪.‬‬ ‫* بەالمەوە گرنگە بزانم چۆن گەیشتیە‬ ‫ئەو باوەڕە؟‬ ‫(بە پێكەنینەوە) وەاڵمدانەوەی ئەمە‬‫پێویستی بە كتێبێكە!‬ ‫* ئێوە یەكێكن لە شاهێدانی سەردەمی‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی و لە ماوەی سی ساڵی‬ ‫ڕابــردوودا لەناوی ژیاون‪ .‬بە بەردەوامی‬ ‫كارتان بۆ پەرەپێدانی بیری خۆتان‬ ‫كــردوە‪ ،‬ئەمڕۆ بۆ من گرنگە بزانم ئەم‬ ‫شۆڕشە چەندە كاریگەری لەسەر ئێوە‬ ‫هەبوە‪ ،‬ئایا ئەزمونێكی جیاكەرەوەتان‬ ‫هەیە ئێوەی گەیاندبێتە ئەوەی بەمجۆرە‬ ‫و بەم ئاراستەیە بیربكەنەوە؟‬ ‫ ئەمە پرسێكی ئاڵۆزە و ڕونكردنەوەی‬‫پێویستی بە كاتێكی درێژ هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەتوانم بڵێم لە پاڵ خوێندنم‪ ،‬گۆڕانكارییە‬ ‫سیاسییەكان و ڕوداوە سیاسییەكان لەم‬

‫موسڵامنان ئەمڕۆ دەتوانن سوود لە‬ ‫دیموكراسییەت وەربگرن؛ بێ ئەوەی‬ ‫پێچەوانەی ئیسالم بجووڵێنەوە‬

‫بیستوهەشت ساڵەی ڕابردوو‪ ،‬كاریگەریی‬ ‫گــەورەیــان لەسەر من هەبوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بوە هۆی دروستبونی ئەو هەڵوێست و‬ ‫تێگەیشتنانەی ئێستام‪ ،‬چونكە من لەم‬ ‫ماوەیەدا ڕوبەڕوی زۆر ئەزمونی باش و‬ ‫خــراپ بومەوە‪ ،‬هەروەها ئەم ئەزمونە‬ ‫هەمیشە بوەتە هۆی پەرەپێدانی ئەو‬ ‫بیروڕایانەی من هەمە‪ .‬وای دەبینم‬ ‫ناتوانین بیروبۆچوونە فەلسەفی و‬ ‫ئایینی و الهووتییەكانمان‪ ،‬لە ئەزموونە‬ ‫شەخسییەكانمان جیابكەینەوە‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫لــە ڕێــی شــێــوازی ژیــان و لــە میانەی‬ ‫ئەو ژیانەی لەگەڵ شۆڕش و سیاسەت‬ ‫و ئەمجۆرە شتانە دەگاتە میتۆدێكی‬ ‫دیاریكراوی بیركردنەوە‪ ،‬من زۆر كاریگەرم‬

‫بە ئەزموونەكانم‪.‬‬ ‫* هەروەها توشی نائومێدیش بون‪.‬‬ ‫هەندێ خەڵك لە حاڵەتێكی لەم جۆرەدا‬ ‫پشت لــە خەڵك و دەوڵـــەت دەكــەن‬ ‫و هــەروەهــا واز لــە بیروباوەڕیشیان‬ ‫دەهێنن‪ .‬چی وای لێكردن بیربكەنەوە؟‬ ‫چ شتێك ئــەو بــــاوەڕەی پێبەخشین‬ ‫بەرپەرچدانەوەتان بەو شێوەیە نەبێ‬ ‫بڵێن‪ :‬یان ئێران جێدەهێڵم‪ ،‬یان واز لە‬ ‫بیروباوەڕەكەم دێنم؟‬ ‫ من لە تەمەنێكی زوەوە لە كایەی‬‫ئایین و ئیسالم و سیاسەت كاردەكەم‪،‬‬ ‫لە تەمەنی بیست ساڵییەوە تا دەگاتە‬ ‫ڕۆژەكانی شۆڕش و هەتا ئەمڕۆش‪ ،‬واتا‬ ‫نزیكەی چل ساڵ‪ ،‬ئێمە وەكو منداڵی‬

‫خۆمان و زڕمنداڵی گەلەكەمان تەماشای‬ ‫ڕوداوەكانی شۆڕشمان دەكرد‪ ،‬ئەگەر ئەم‬ ‫دەربڕینە ڕاست بێت‪ .‬كارەكە بۆ ئێمە‬ ‫بەمشێوەیە بوو‪ .‬نەمدەتوانی بە ئاسانی‬ ‫بڵێم‪ :‬باشە‪ ،‬ئەوا من ڕۆیشتم‪ ...‬پاش‬ ‫هەوڵەكانی ئەم گەلە گەورەیە لە ئێران‪،‬‬ ‫لە سەردەمەكانی ڕابردوودا قوربانیی زۆری‬ ‫داوە‪ ،‬پاشان لەناو ئەم شۆڕشەدا ژیا‪.‬‬ ‫ئەوەی ڕوویدا بەوشێوەیە نەبوو دەبوو‬ ‫ڕووبدات‪ .‬شۆڕش بۆ ئێمە منداڵێكە زۆر‬ ‫هەڵەی هەیە‪ ،‬لە سەروبەندی پێگەیشتنیدا‬ ‫زۆر ماندووی كردین‪ .‬من نەمتوانی بە‬ ‫ئاسانی وازی لێ بێنم‪ ،‬دڵم پەیوەستە بە‬ ‫شۆڕش بەو وەسفەی ڕووداوێكی سیاسییە‬ ‫و پەرۆشی ئازادییە‪ ،‬نەمتوانی واز لەو‬

‫ئینتیمایەم بێنم بۆ ئیسالم هەمە‪ ،‬چونكە‬ ‫من لە ماڵێكی دیندار گــەورە بوومە و‬ ‫پەیوەندییەكی تووندوتۆڵیشم بە دینەوە‬ ‫هەیە‪ .‬لەبەر ئەم دوو هۆكارە‪ ،‬سوپاس‬ ‫بۆ خوا بێئومێد و بێهیوا نەبووم‪ ،‬بە‬ ‫وریایی بیرم كردوەتەوە و هەنگاوم بۆ ئەم‬ ‫ڕێگایەم ناوە‪.‬‬ ‫* لە بارودۆخێكی ناخۆشی لەمجۆرە‪،‬‬ ‫مرۆڤ چۆن دەتوانێ ئومێدی هەبێ؟‬ ‫ ئومێدم بەوە هەیە مادام لە ژیاندام‪،‬‬‫بێزار و بێهیوا نابم‪ .‬نەخێر‪ ،‬ناتوانم‬ ‫واڵتەكەم جێبێڵم‪ .‬ئەمە كارێكە ناتوانم‬ ‫بیكەم‪ ،‬كۆمەڵێك ئۆڤەری ماوەدرێژم‬ ‫پێشكەشكرا بۆ وانەگوتنەوە لە زانكۆ‬ ‫ئەوروپییەكان‪ ،‬بەاڵم من ڕەفزم كردنەوە‪،‬‬ ‫هەوڵنادەم واڵتەكەم جێبێڵم‪ ،‬نەخێر‪..‬‬ ‫لە واڵتی خۆم دەمێنمەوە و وەفــام بۆ‬ ‫كارەكەم دەبــێ‪ .‬ئەمە جگەلەوەی زۆر‬ ‫پەیوەستم بە خانەوادەكەمەوە و ناتوانم‬ ‫دووركەومەوە‪ .‬ئومێدەوار دەبم و پەرە‬ ‫بە ئومێدەكەم دەدەم‪ ،‬زۆر لەو گفتوگۆ و‬ ‫دیالۆگە جیهانیانە نیگەرانم بەرامبەر ئێران‬ ‫دەكرێن‪ ،‬بەاڵم هیواخوازم هیچ شتێكی‬ ‫خراپ ڕونەدات!‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪http://ar.qantara.de/‬‬ ‫‪content/hwr-m-mhmd‬‬‫‪mjthd-shbstry-lslm-dyn‬‬‫‪wlys-brnmjan-sysyan‬‬

‫كۆنیاك و میزی حوشتر‬ ‫ێ توڕەیە؟‪-‬‬ ‫‪-‬خانمە فلۆرنساییەكە لەك ‌‬

‫شوان ئەحمەد‬ ‫سەدەی بیست و یەك بەسەرەتایەكی‬ ‫تــراژیــدیــانــە دەســتــی پێكرد‪ .‬یانزەی‬ ‫سێپتەمبەر ئــەو ســەرەتــا خوێناوی‬ ‫و كوشندەیەبوو كە كــەس چاوەڕێی‬ ‫نەدەكرد‪ .‬لەو ڕۆژەدا زۆرێك كــوژران و‬ ‫زۆرێكیش گۆڕبزر و كەلوكۆم بوون‪ .‬لەنێو‬ ‫زیندوانیشدا كەسانێكی توڕە و شپرزە‬ ‫كرد‪ ،‬دواتر ئەو كەسانە ڕق و توڕەیی‬ ‫و شپرزەیی خۆیانیان‪ ،‬هەڵڕشتە سەر‬ ‫الپــەڕەكــان و بەپیتی درشــت كەوتنە‬ ‫نوسینەوەیان‪.‬‬ ‫یەكێك لەوانە ڕۆماننوس و ڕۆژنامەوانی‬ ‫ێ بوو‬ ‫بەناوبانگ خاتوو ئۆریانا ڤاالچ ‌‬ ‫(‪ .)1929-2006‬ئـــەم خانمە‬ ‫فلۆرنساییە سەربە گۆبەنەی لە‪2006-‬‬ ‫‪ ))9-15‬بەنەخۆشی شێرپەنجە كۆچی‬ ‫دوایكرد‪ ،‬ئەوەندە ژیا تا بەچاوی خۆی‬ ‫زۆرێك لەڕوداوە تاڵ و تفتەكانی سەدەی‬ ‫بیستەم و ئەو تراژیدیایەی سێشەممەی‬ ‫ڕەش (‪ )11-9-2001‬لەنیویۆرك‬ ‫ببینێ‌‪.‬‬ ‫كتێبی (تــوڕەیــی و لــوتــبــەرزیــی)‬ ‫ێ هەزار‬ ‫كەمەرەكەبەكەی‪ ،‬خوێنی ڕژاوی س ‌‬ ‫خەڵكی سڤیلی پەالمارەكەی مانهاتنە‪،‬‬ ‫دەردەدڵی ژنە ڕۆژنامەنوسێكی خۆرئاوایی‬ ‫ێ پەردەو دوور لەهەر ڕوپامایی‬ ‫توڕەیە كەب ‌‬ ‫و دیبلۆماتیەتێك‪ ،‬ڕاز و نیازی ناخی خۆی‬ ‫بەیان دەكات و هۆكارەكانی ئەو ڕوداوەو‬ ‫ڕۆژە ڕەشەكانی داوتری ئەو ماڵوێرانیەش‬ ‫پولبەندی دەكات‪.‬‬

‫ئــەم كتێبە كەلەكاتی دەرچونیدا ئەستۆی خۆیان‪.‬‬ ‫دەرهـــەق بــە موسڵمانان دەڵێت‪:‬‬ ‫(‪ ،)2002‬بەملیۆنەها دانەی لێفرۆشراو‬ ‫بۆسەرچەندین زمانی جیاجیای دنیا (ڕێــژەی نەخوێندەواری لەنێوانیاندا لە‬ ‫وەرگێڕدرا‪ ،‬بەوەسیەتنامەی خانمێكی ‪ 60%‬بۆ‪ 80%‬دەبێت و لەڕێی چەند‬ ‫دنــیــادیــدەی خــۆرئــاوایــی دەچــێــت‪ ،‬بۆ مەالو شێخێكی جامبازەوە‪ ،‬گوێبیستی‬ ‫هاواڵتیانی ئەوروپا و ئەمریكا و ئەو هەواڵ و ماجەرای جیهان دەبن‪ .‬ئەوانە‬ ‫جێگایانەی دیــكــەش كــە كلتورێكی ڕۆژ دوای ڕۆژ ڕقیان لەئاست خۆرئاوادا‬ ‫هاوبەشیان هەیەو كەوتونەتە بەردەم گــەورەتــردەبــێــت‪ .‬فێندەمێنتالیست و‬ ‫مەترسیەكی ڕاستەقینەو شەڕی مان و پەڕگیرەكانیان یــەك و دوان نین و‬ ‫ملیۆنەهان‪ .‬بەالی ئەوانەوە ئوسامە بن‬ ‫نەمان دەکەن‪.‬‬ ‫ێ لــە كــتــێــبــەكــەیــدا چەند الدن وەك خومەینی ئەفسانەیەكە)‪.‬‬ ‫ڤــاالچــ ‌‬ ‫هــەردوای ئەوە ڕودەكاتە هاواڵتیانی‬ ‫بەزمانی زبرو تەشەر ئامێز و القرتێوە‬ ‫باسی عــەرەب و موسڵمانان دەكــات‪ ،‬خــۆرئــاواو پێیان دەڵێت‪( :‬ڕابــن ئەی‬ ‫ێ باكی و قارەمانینە‪ ،‬لەخەونی غەفڵەت زەدەیتان‬ ‫هێندەش لەخەم ساردی و ب ‌‬ ‫دەستەپاچەیی ئەوروپاییەكان توڕەیەو بەئاگابێن‪ .‬بۆ ناتانەوێت تێبگەن كە‬ ‫زۆرێــك لــەو تراژیدیاو ماڵوێرانیانەی ئێمە ئــەمــڕۆ‪ ،‬لــەبــەردەم هەڵمەتێكی‬ ‫بەرۆكی پێگرتوون‪ ،‬ئۆباڵەكەی دەخاتە خاچپەرستانەی پێچەوانەداین‪ .‬ئێوە‬

‫بەشەوارەكەوتون و تێناگەن‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ڕودەدات جەنگێكی ئایینی تازەیە‪.‬‬ ‫بــۆ تێناگەن ئــەو ئوسامەبن الدنانە‬ ‫بەمافی ڕەوای خۆیانی دەزانــن‪ ،‬خۆتان‬ ‫و مــاڵ و منداڵتان تــارومــاركــەن‪ ،‬هەر‬ ‫لەبەرئەوەی شەراب و بیرەنۆش دەكەن‬ ‫و ڕیش ناهێڵنەوەو چــادور ناكەنە بەر‬ ‫كچەكانتان و دەچن بۆ سینەما و شانۆ‬ ‫و حەز بەمیوزیك دەكەن و تانیوە شەوان‬ ‫سەمادەكەن و دەقلێنەوە‪ ..‬یانی چی‬ ‫ئێمە ڕێز لە كەسانێك بگرین كە ڕێزمان‬ ‫لێناگرن و كەڵكی بەچییە بەها بۆ كلتوری‬ ‫ئەوان دابنێین‪ ،‬لەكاتێكدا ئەوان بەسوك‬ ‫سەیری كەلتور و ژیاری ئێمە دەكەن؟)‪.‬‬ ‫پاشان بەدڵێكی كەیل و ڕۆحێكی‬ ‫ێ بەڕاست كێن‬ ‫توڕەوە دەپرسێت‪( :‬ئەر ‌‬ ‫ئەوانەی شارستانیەت و زانست و پزیشكی‬

‫و ئەندازیاری و مۆبیل و ڕادیۆ و تی ڤی‬ ‫و شەمەندۆفێر و ئۆتۆمۆبێل و فڕۆكەیان‬ ‫دروستكرد و مرۆڤیان ڕەوانــەی مانگ و‬ ‫مەریخ كــرد؟)‪ .‬لەوەاڵمدا دەڵێت‪( :‬من‬ ‫لەپشت كلتوری ئەوانی دیكەدا‪ -‬كلتوری‬ ‫ڕیش درێژ و مێزەر بەسەرەكاندا‪ ،-‬جگە‬ ‫لە محەمەد و قورئانەكەی و ئیبن ڕوشد‬ ‫و لێدوانەكانی لەسەر فەلسەفەی یۆنانی و‬ ‫عومەرخەیام‪ ،‬شتێكی دیكە نابینم)‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێت‪( :‬لـــەدوای یانزەی‬ ‫سێپتەمبەرەوە‪ ،‬ئیسالمناسان كەوتونەتە‬ ‫پیاهەڵدانی محەمەد و پێم دەڵێن‬ ‫قورئان داوای ئاشتی و خۆشەویستی‬ ‫دادپـــەروەری دەكــات‪ .‬تەنانەت جۆرج‬ ‫ێ وشەیەی‬ ‫بۆشی بەدبەختیش ئەو س ‌‬ ‫دووبارەكردەوە‪ ،‬بۆ خاتری ئەوەی دەنگی‬ ‫‪ 24‬ملیۆن ئەمریكایی بەڕەچەڵەك‬ ‫عــەرەب و موسڵمان بەدەست بێنێت‪.‬‬ ‫دەی باشە من بەناوی لۆژیكەوە دەپرسم‬ ‫لێتان‪ :‬گــەر قــورئــان هەڵگری ئاشتی‬ ‫و خۆشەویستی و دادپــەروەریــە‪ ،‬ئەی‬ ‫پرانسیپی چاوبە چاو چۆن لێكبدەینەوە‪،‬‬ ‫یان چی لەفرە ژنی بكەین؟ ئاخر ژن الی‬ ‫ئەوان لەئاستی حوشتردانیەو ڕێی نادەن‬ ‫بچێتە قوتابخانەو خۆی بداتە بەرخۆر‪...‬‬ ‫سەیركەن ئەو سۆماڵی و سۆدانیانەی لە‬ ‫شەقام و كوچە و كۆاڵنەكانی فلۆرنسادا‬ ‫ێ شەرمانە میز‬ ‫دەواریـــان هــەڵــداوەو ب ‌‬ ‫بەدیواری كڵێساكاندا دەكەن و نەفرەت‬ ‫لەخۆمان و دین و كلتورمان دەكــەن‪،‬‬ ‫هەركاتێك بڕەخسێت و دەست بدات‪ ،‬بێ‌‬ ‫سڵمینەوە تارومارمان دەكەن‪ .‬لەپای ئەو‬ ‫ێ باكی و خەمساردیەی خۆماندا‪ ،‬درەنگ‬ ‫ب‌‬

‫یان زوو ئەوروپا دەبێتە كۆلۆنییەكی‬ ‫ئیسالمی)‪.‬‬ ‫ێ لــــەوەوە‬ ‫ئــــەم تـــرســـەی ڤـــاالچـــ ‌‬ ‫سەرچاوەدەگرێت كە شارستانیەتی نوێی‬ ‫خۆرئاوا‪ ،‬بەهەمان دەردی ئیمپراتۆریەتی‬ ‫ڕۆمــانــی بچێت‪ .‬واتــە سنورشلكردنی‬ ‫خۆرئاواییەكان لەبەردەم لێشاوی كۆچبەرە‬ ‫موسڵمانەكاندا‪ ،‬دیموگرافیای ئەو كیشورە‬ ‫تێكبدات و كلتورەكەیان بشێوێنێت‪.‬‬ ‫ئەو تــەواو بــڕوای بەو تێزەیەی وێل‬ ‫دیورانتی مێژوونوس هەیە كە دەڵێت‪:‬‬ ‫(ڕۆما هەربەتەنها بەهۆی شااڵو و هێرشی‬ ‫بەربەریەكان لەدەرەوە دوچاری شكست‬ ‫نەهات‪ ،‬بەڵكو ئەوەی بڕستی لێبڕی و‬ ‫الوازی كرد‪ ،‬نەوەو وەچەی بەربەریەكان‬ ‫بوون‪ ،‬لەناوخۆی ڕۆما خۆیدا)‪.‬‬ ‫ێ (مانیفێستی‬ ‫كتێبەكەی ئۆریاناڤاالچ ‌‬ ‫توڕەیی)یە‪ .‬توڕەیی ئەویش بەرلەوەی لە‬ ‫عەرەب و فێندەمێنتالیستە ئیسالمیەكان‬ ‫بێت‪ ،‬لە ئەوروپایی و لە هاوڕەگەز و‬ ‫هاونیشتمانیەكانی خۆیەتی‪ .‬ئەوەتا‬ ‫بەحەسرەتێكی قوڵەوە دەڵێت‪( :‬ئەو‬ ‫شێرپەنجە كوشندەی توشم بووە‪ ،‬دەزانم‬ ‫دەمــكــوژێــت‪ .‬بــەاڵم خــۆرئــاوا دوچــاری‬ ‫دەردێك بووە كوشندە تر لەو دەردەی‬ ‫من‪ ...‬ئەزانن بۆ؟ لەبەرئەوەی هاوكاری‬ ‫دوژمنەكانی دەكات و دۆستی ئەوانەیە‪،‬‬ ‫بەهاكانی بەسوك دەگرن‪ .‬خۆرئاوا نەوەك‬ ‫پێویست شینی قوربانیانی خۆی دەكات‪،‬‬ ‫نەدەشزانێت ڕق لە دوژمنەكانی هەڵگرێت‬ ‫و بیانبوغزێنێت)‪.‬‬