578

‫توركیا پرۆسە‬ ‫سەربازییەكانی‬ ‫لەرۆژئاوای كوردستان‬ ‫فراوانتر دەكات‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )578‬دو شةممة ‪2016/9/5‬‬

‫«‬

‫ئۆرگانەكانی خوارەوە فشار دەخەنە سەر سەركردایەتی‬

‫ناكۆكیی سەركردەكانی یەكێتی‬ ‫بەرەو خاوبونەوە دەڕوات‬ ‫ئەندامێكی‬ ‫سەركردایەتی‪ :‬دەبێت‬ ‫جیاوازییەكان بەرینە‬ ‫كۆنگرە‬

‫نەوتی كەركوك‬ ‫پەنجا بەپەنجا‬ ‫دابەشكرا‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫لە یەكەمین رۆژی ئــەم مانگەدا‪ ،‬دوای بــاوكــردنــەوەی‬ ‫بەیاننامەیەك لەالیەن جێگرانی سكرتێری گشتی‌و ژمارەیەك‬ ‫لەئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتیی یەكێتییەوە‪ ،‬كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی یەكێتی ئاڵۆزتر بوو‪ ،‬بەاڵم هەر زوو نێوەندگیری‬ ‫هەندێ الیــەن‌و چەند ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‬ ‫بارودۆخەكەی بەرەو ئارامبونەوە بردو بەپێی زانیارییەكانی‬ ‫(چاودێر)یش هەوڵەكان بۆ ئارامبونەوەی دۆخــی یەكێتی‬ ‫چڕتر بونەتەوە‪ .‬هاوكات بەشی زۆری ئۆرگانەكانی خوارەوەو‬ ‫فراكسیۆنەكانی پارلەمان‌و هێزە ئەمنییەكانی سەر بەیەكێتی‪،‬‬ ‫فشاریان خستۆتە سەر سەركردە ناكۆكەكان تا یەكێتی ناو‬ ‫یەكێتی بپارێزن و بە گفتوگۆ كێشەكانیان چارەسەر بكەن‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪ ،‬نایشارێتەوە‪،‬‬ ‫گەرچی یەكێتی لەسەرەتای دامەزراندنییەوە بۆچونی جیاوازو‬ ‫كێشەی هەبوە‪ ،‬بەاڵم پێویستە لەرێگەی مێزی گفتوگۆو بەستنی‬ ‫كۆنگرەوە‪ ،‬تەواوی ئاستەنگەكان بخرێنەڕو‪ ،‬تاوەكو بتوانرێت‬ ‫چارەسەری پێویست‌و بەپەلەیان بۆ بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬بێگەرد تاڵەبانی‪ ،‬ئەندامی سەركردایەتیی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬كە هــاوكــات ســەرۆكــی فراكسیۆنی سەوزیشە لە‬ ‫پارلەمانی كوردستان‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬ئاسایی بونەوەی‬ ‫دۆخەكە ئەركی سەرشانی هەموانە‌و بەتایبەتیش ئەو كەسانەی‬ ‫لەئاستی سەرەوەی بڕیاردانی یەكێتیدان‪ ،‬بۆیە پێشنیازدەكەم‬ ‫لەرێگەی كۆبونەوەیەكی تایبەت‌و لەسەر مێزی گفتوگۆ‪ ،‬كار‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بكرێت‌و دواتریش لەكۆمیتەی‬ ‫سەركردایەتیدا ئێمە بتوانین هەمو بۆچونە جیاوازەكان بخەینەڕو‪،‬‬ ‫تاوەكو چارەسەری پێویست‌و گونجاویان بۆ بدۆزرێتەوە‪.‬‬

‫پارلەمانتارانی‬ ‫كورد ئاگاداری‬ ‫رێكەوتنەكەی هەرێم‌و‬ ‫بەغداد نین‬

‫«‬

‫«‬

‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫کورتەیەک‬ ‫لە مێژووی‬ ‫ئیسالمیزم‬

‫بەبێ من‬ ‫هیچت پێ‬ ‫ناکرێت‬

‫ئایدۆلۆژیایەک کە سەد‬ ‫ساڵە جیهان دەهەژێنێت‬ ‫‪5‬‬

‫کێشەکە بۆرکینی‬

‫نییە‬

‫نامەی زیڵدا‬ ‫بۆ نووسەری‬ ‫گاتسبیی مەزن‬

‫‪2‬‬

‫«‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )578‬دو شةممة ‪2016/9/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫نەوتی كەركوك پەنجا بەپەنجا دابەشكرا‬ ‫پارلەمانتارانی كورد ئاگاداری رێكەوتنەكەی هەرێم‌و بەغداد نین‬

‫رێككەوتنەكەی هەرێم‌و بەغداد‬ ‫بەرپرسێكی بااڵی حكومەتی عیراق‪ ،‬كە‬ ‫نەیویست ناوی ئاشكرابكرێت بەرۆژنامەی‬ ‫(شەرقلئەوسەت)ی راگەیاند‪ ،‬نێچیرڤان‬ ‫بــارزانــی ســەرۆكــی حكومەتی هەرێم‬

‫نوێنەرانی كورد ئاگایان لەرێككەوتنەكان‬ ‫نییە‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی دارایی لەئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق‪ ،‬لەفراكسیۆنی گۆڕان‬

‫«‬ ‫«‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫لــە بــەغــداد لــەگــەڵ حــەیــدەر عــەبــادی‬ ‫سەرۆكوەزیرانی عیراق رێككەوتن لەسەر‬ ‫هەناردەكردنی نەوتی كەركوك‪ ،‬كەنیوەی‬ ‫لەرێگەی عیراقەوە دەبــێـت‌و نیوەكەی‬ ‫تریش لەرێگەی هەرێمی كوردستانەوە‪.‬‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقیش‪،‬‬ ‫ئاماژە بەوەدەكەن‪ ،‬ئاگاداری ناوەڕۆكی‬ ‫رێككەوتنەكە نــی ـن‌و لەمیدیاكانەوە‬ ‫بیستویانە‪ .‬هاوكات جەختلەوەدەكەنەوە‪،‬‬ ‫ئــەم رێككەوتنە لەبەرژەوەندیی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان كراوەو هیچ سودێكی‬ ‫بۆ خەڵكی هەرێم نابێت‪.‬‬

‫لەگەڵ حەیدەر عەبادی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫عیراق رێككەوتنێكیان ئەنجامداوە بۆ‬ ‫هەناردەكردنی ‪ 150‬هەزار بەرمیل نەوت‬ ‫رۆژانە لەكێڵگەكانی بابەگوڕگوڕ‌و خەبازەی‬ ‫كەركوك‪ 75 ،‬هەزار بەرمیل لەالیەن وەزارەتی‬ ‫نەوتی عیراق‌و ‪ 75‬هــەزار بەرمیلەكەی‬ ‫دیكەش لەالیەن سامانەسروشتییەكانی‬ ‫هەرێمەوە دەفرۆشرێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی باڵوكراونەتەوە‪،‬‬ ‫حكومەتی عیراق پابەنددەبێت بەدابینكردنی‬ ‫موچەی فەرمانبەرانی پارێزگای كەركوك‪،‬‬ ‫لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێم موچەی‬ ‫فــەرمــانــبــەرانــی دەزگــائــەمــنــیــیــەكــان‌و‬ ‫پێشمەرگەی كــەركــوك‌و پــتــرۆدۆالر بۆ‬ ‫كەركوك دابیندەكات‪.‬‬

‫پارلەمانتارێكی گۆڕان لە پارلەمانی عیراق‪ :‬لە‬ ‫میدیاكانەوە ناوەرۆكی رێككەوتنەكەمان بیستوە‬ ‫پارلەمانتارێكی یەکێتی لەبەغداد‪ :‬رێككەوتنەكە‬ ‫لەبەرژەوەندیی پارتییە‬

‫بە (چــاودێــر)ی راگەیاند‪ ،‬نوێنەرانی‬ ‫كورد هیچ ئاگایان لەو رێككەوتنە نییەو‬ ‫ئەمەش یەكەمجار نییەو كۆتاجاریش‬ ‫نابێت‪ ،‬وەفــدی هەرێمی كوردستان كە‬ ‫دێتە بەغداد هەماهەنگی لەگەڵ نوێنەرانی‬ ‫كورد ناكەن‪ ،‬بۆیە ئەو رێككەوتنانەی‬ ‫ئەنجامدەدرێن كاتێك دەیزانن‪ ،‬كە ئیمزا‬ ‫كراوە‪ ،‬یان لەرێگەی حكومەتی عیراقەوە‬ ‫ئاگاداردەبن‪.‬‬

‫مەسعود حەیدەر‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫زەحمەتە لەرێگەی حكومەتی عیراقەوە‬ ‫ناوەڕۆكی رێككەوتنەكە بزانن‪ ،‬لەبارەی‬ ‫حكومەتی هــەرێــمــیــشــەوە‪ ،‬پێویستە‬ ‫پارلەمانی كوردستان ئەو زانیارییانەیان‬ ‫پێبدرێت‪ ،‬ئێستاش دیارە‪ ،‬كە پارلەمان‬ ‫كارا نییە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬لەبارەی ئەو وەفدەشی كە‬ ‫چوبونە بــەغــداد‪ ،‬وتــی «ئــەو شاندەی‬

‫سەردانی بەغدادی كرد شاندێكی حزبی‬ ‫بو‪ ،‬چونكە ئەندامی هیچ كام لەحزبەكانی‬ ‫دیكەی تێدا نەبو»‪.‬‬ ‫مەسعود حەیدەر‪ ،‬ئاماژەی بەوەشدا‪،‬‬ ‫ئــەزمــونــی چــەنــد ســـاڵـــەی پێشتر‬ ‫وادەرنــەكــەوتــوە‪ ،‬كە ئەم رێككەوتنانە‬ ‫كاریگەری هەبێت لەسەر باشتركردنی‬ ‫دۆخـــی ئــابــوریــی كــەركــوك‌و هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬رەنگە ئەمرێككەوتنە جۆرێك‬

‫بێت لەتەكنیك بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی‬ ‫لەمانەوەی (هۆشیار زێباری‪ ،‬وەزیری‬ ‫دارایی حكومەتی عیراق) لەپۆستەكەیدا‪.‬‬ ‫تەنها سودی بۆ پارتی هەیە‬ ‫ئەندامێكی دیكەی لیژنەی دارایــی‬ ‫لــەئــەنــجــومــەنــی نــوێــنــەرانــی عــیــراق‪،‬‬ ‫لەفراكسیۆنی یەكێتی بە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬ئەم رێككەوتنە نوێیە هەروەك‬ ‫رێككەوتنەكانی دیكە دور‌ونزیك ئاگاداری‬ ‫نەبون‌و لەراگەیاندنەكانەوە بیستویانە‪.‬‬ ‫مەال قادر محەمەد‪ ،‬باسی لەوەشكرد‪،‬‬ ‫هەمو رێككەوتنەكان دەبــێــت ســودی‬ ‫سیاسییان تێدابێت‌و چاوەڕێناكەن‪ ،‬ئەم‬ ‫رێككەوتنە سودی بۆ خەڵكی هەرێمی‬ ‫كوردستان هەبێت‪ ،‬بەڵكو تەنها سودی بۆ‬ ‫الیەنێكی دیاریكراو هەیە‪ ،‬ئەویش پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستانە‪.‬‬

‫ئەردۆگان خەون بە لەناوبردنی كانتۆنەكانەوە دەبینێت‬ ‫توركیا پرۆسە سەربازییەكانی لەرۆژئاوای كوردستان فراوانتر دەكات‬ ‫لەباربردنی ئــەو ئەزموونەی كوردانی‬ ‫رۆژئاوا لە هەر سێ كانتۆنەكانی جەزیرەو‬ ‫كۆبانێ‌و عەفرین دروستیان كردووە‪ ،‬چ‬ ‫لەالیەن سوپاكەی خۆی‌و چ لەالیەن ئەو‬ ‫مقاشەی بەدەستییەوەیەتی كە ناوی‬ ‫سوپای سوریای ئــازادەو ژمارەیان لە‬ ‫‪ 1500‬چەكدار تێ ناپەڕێت‪.‬‬

‫«‬

‫شرۆڤە راپۆرت‪ :‬بابان حەمە‬ ‫بەرەبەیانی ‪24‬ی ئاب‪ ،‬توركیا لەژێر‬ ‫ناوی (قەڵغانی فــورات)‌و بە رێككەوتن‬ ‫لەگەڵ هێزەئاسمانییەكانی هاوپەیمانی‬ ‫جــەنــگــی دژ بــە تــێــرۆر‪ ،‬بەهێزێكی‬ ‫تــایــبــەت پــرۆســەیــەكــی ســەربــازی لە‬ ‫جەرابلوس دەستپێكرد‪ ،‬كە ئامانج لێی‬ ‫ئەردۆگان‪ :‬جارێ (یەپەگە) هەر لەوێن!‬ ‫پــاكــكــردنــەوەی نــاوچــە سنورییەكانی‬ ‫لەكۆنگرەیەكی رۆژنــامــەنــووســیــدا‪،‬‬ ‫توركیاو رۆژئـــاوای كوردستان بــوو لە‬ ‫رێكخراوە تێرۆریستییەكانی وەك داعش ســەرۆكــی تــوركــیــا‪ ،‬رەجــــەب تەییب‬ ‫لەالیەك‌و لێدان لە یەكینەكانی پاراستنی ئەردۆگان رایگەیاند‪ :‬بەهیچ شێوەیەك‬ ‫گەل (یەپەگە) لەالیەكی ترەوە‪ ،‬كە توانی بــاوەڕی ئەوەتان الدروســت نەبێت كە‬ ‫جەرابلوس‌و زیاتر لە ‪ 30‬گوندی دەورو بهێڵین تێرۆریستان بەسنورەكانی باشوردا‬ ‫بەری ئەو شارۆچكەیە كۆنترۆڵبكات‪ ..‬تێپەڕببن‪ ..‬جەختیشی كردەوە كە ئەو‬ ‫بەمەش مەترسییەكی ئێجگار گەورەتری پرۆسەیەی نــاوی (قەڵغانی فــورات)ە‪،‬‬ ‫بۆ ئەزمونە بونیادنراوەكەی كوردستانی ســەركــەوتــوو بــووە لــە پاككردنەوەی‬ ‫نزیكەی ‪ 400‬كیلۆمەتر چوارگۆشە‬ ‫رۆژئاوا دروست كرد‪..‬‬ ‫پــرۆســە ســەربــازیــیــەكــەی توركیا لەدەست داعش‌و یەپەگە‪.‬‬ ‫سەبارەت بە یەپەگە‪-‬ش‪ ،‬كە حكومەتی‬ ‫لەم هەفتەیەدا‪ ،‬بەگەورەترین پرۆسە‬ ‫دادەنرێت كە لەسەرەتای جەنگی سوریاوە توركیا بە تێرۆریستان ناویان دەبات‪،‬‬ ‫كرابێت‌و بەدرێژایی ‪ 90‬كیلۆمەتر لەناوچە ئەردۆگان دەڵێت‪ :‬هەندێك دەڵێن كە‬ ‫سنورییەكانی رۆژئـــاوای كوردستانی ئــەو تێرۆریستانە (كــە مەبەست لێی‬ ‫گرتۆتەوە‪ .‬كە ئەمەش فراوانتر كردنی یەپەگەیە) پاشەكشێیان كردووە بەرەو‬ ‫پرۆسە سەربازییەكانی توركیایە لەژێر رۆژهەاڵتی روباری فورات‌و پەڕیونەتەوە‪،‬‬ ‫ناوی (قەڵغانی فورات)‪ ..‬ئامانجیش لێی‪( ،‬كە ئەم پەڕینەوەو دووركەوتنەوەی‬ ‫لەباربردنی ئەو ئیدارەیەیە كە كوردانی یەپەگە بە ئامانجی توركیا دادەنرێت)‪،‬‬ ‫رۆژئاوا لە كانتۆنەكانی جەزیرەو كۆبانێ‌و ئێمەش دەڵێین نەخێر بەهیچ شێوەیەك‬ ‫پاشەكشێیان نەكردووە‪.‬‬ ‫عەفرین دروستیان كردووە‪.‬‬ ‫بەخۆی‌و مقاشەكەیەوە خەریكن‬ ‫هەینی رابــــردوو‪ ،‬ســوپــای توركیا‬ ‫رایگەیاند‪ :‬فڕۆكە سەربازییەكانیان ‪3‬‬ ‫پێگەی گرنگ‌و هەستیاریان بۆردومان‬ ‫كـــــردووە كـــە دەكـــەونـــە رۆژئـــــاوای‬ ‫جەرابلوسەوە‪ ،‬كە دەكەوێتە ناوەندی‬ ‫ناوچە سنورییەكانی توركیا‪-‬رۆژئاوای‬ ‫كوردستان‌و نزیكەی ‪ 90‬كیلۆمەترە‪،‬‬ ‫راشیدەگەیەنێت كە ئامانج لەو بۆردومانە‬ ‫پاككردنەوەی تــەواوی ئــەو ناوچانەن‬ ‫لەتێرۆریستان‌و یەپەگە‪.‬‬ ‫توركیا تا ئێستا ئــەوەی بە ئاشكرا‬ ‫رانەگەیاندووە كە بیەوێت ناوچەیەكی‬ ‫دابــڕاو لەناوچە سنورییەكاندا دروست‬ ‫بكات‪ ،‬بــەاڵم هێزەكانی لــەو ناوچانە‬ ‫جێگیر كردووە تا بتوانێت بەبەردوامی‬ ‫پشتیوانی‌و هاوكارییەكانی بگەیەنێتە‬ ‫دەســـت ســوپــای ســوریــای ئـــازاد‪ ،‬كە‬ ‫بەگوێڕایەڵ‌و هاوپەیمانی خۆی دادەنێت‪..‬‬ ‫ئەمەش واتــای دژایەتیكردن‌و هەوڵی‬

‫شتاینمایەر بۆ رۆژنامەنوسانیش لە‬ ‫(براتیسالڤا)‪ ،‬جەختی لــەوە كــردەوە‬ ‫كە ئەم رۆژانەی دوایی توركیا رۆڵێكی‬ ‫بەرچاوی گێڕاوە لە سوریا‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەنجامدانی پرۆسە سەربازییەكانی‪،‬‬ ‫بەاڵم هەمووان دەمانەوێت توركیا ئەو‬ ‫رووبەڕووبوونەوە سەربازییانە لەخاكی‬ ‫ســوریــا دوور بــخــاتــەوە‌و ســنــورەكــان‬ ‫نەبەزێنێت‪.‬‬

‫بە درێژكراوەی سیاسەتەكانی پەكەكە‬ ‫دادەنــرێ ـت‌و لەتوركیا قەدەغە كــراوە‌و‬ ‫حكومەتی تــوركــیــاش بەتێرۆریست‬ ‫دەیانداتە قەڵەم‪.‬‬

‫دەبن‪ ..‬بە سیستمی كامێرای چاودێری‌و‬ ‫رووناككەرەوەی شەو كۆنتڕۆڵ دەكرێن‪.‬‬ ‫جێی بیرهێنانەوەیە كە پرۆسەی دادانی‬ ‫ئــەو دیــوارە كۆنكریتیانە دەگەڕێتەوە‬ ‫بــۆ ‪16‬ی دیــســەمــبــەری ‪ ،2015‬بــەاڵم‬ ‫بەهۆی مین ڕێژكردن‌و بــەردەوام هێرشە‬ ‫تێرۆریستییەكانی داعش‪ ،‬توركیا نەیتوانی‬ ‫ئەو پرۆژەیە تەواو بكات‪..‬‬

‫ئەوروپا بۆ ئەردۆگان‪ :‬سنورشكێنی‬ ‫مەكە‬ ‫دەست دەكاتەوە بەدانانی دیوارەكە‬ ‫پاراستنی‬ ‫یەكینەكانی‬ ‫خۆشییەوە‬ ‫الی‬ ‫لەالیەكی دیكەشەوە هەینی رابــردوو‪،‬‬ ‫گەل (یەپەگە) دەڵێن‪ :‬هێزەكانمان لەو‬ ‫توركیا گەاڵڵەی بونیادنانەوەی دیوارێكی‬ ‫ناوچانەی توركیا پشتیوانی سوپای‬ ‫كۆنكریتی كـــردەوە لــەنــێــوان سنوری‬ ‫ســوریــای ئـــازادی لێ دەكـــات‌و پرۆسە‬ ‫واڵتــەكــەی و ســوریــادا‪ ،‬كــە لــە قــەزای‬ ‫هێزێكی گەورە دەنێرێت‬ ‫سەربازییەكانی تیا ئەنجام دەدات‌و‬ ‫ئەمەریكا‪ :‬نیگەرانیین لەیەپەگە قــارقــامــش‪-‬ی غــازی عــەنــتــاب‪-‬ەوە درێژ‬ ‫ســەرەتــای ئــەم هەفتەیەش‪ ،‬توركیا‬ ‫دەبێتەوە تا باشوری ناوچە سنورییەكانی بەژمارەیكی ئێجگار زۆر تانك‌و زرێپۆشەوە‪،‬‬ ‫بــۆردومــانــی ئــێــمــەی تــێــدا دەكـــەن‪ ،‬بدرێت‬ ‫پاشەكشێیان كـــــردووە‪ ..‬بەرپرسە‬ ‫الی خـــۆشـــیـــیـــەوە ویـــایـــەتـــە توركیا‪ ،‬ئەمەش بە ئامانجی پاراستنی سنورەكانی رۆژئــــاوای كوردستانیان‬ ‫ئەمەریكییەكانیش دەڵێن یەپەگە زۆربەی یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‪ ،‬سەبارەت سنورەكانی لە دزەپێكردنی تێرۆریستان تێپەڕان‌و لەچوارچێوەی ئــەو پرۆسە‬ ‫هــەرەزۆری هێزەكانی بەرەو رۆژهەاڵتی بەبۆردومانی فرۆكەكانی توركیا بۆسەر لەسوریاوە بۆ نێو خاكی توركیا‪ ،‬ئەمەش سەربازییەی ناوی ناوە قەڵغانی فورات‪،‬‬ ‫فورات پاشەكشێ پێكردووە‪ ،‬كە بەكۆتا كوردانی رۆژئاوا (كە ئەمەریكا یەپەگە پاش پاككردنەوەی ئەو مین‪-‬انە دێت بەرەیەكی نوێی جەنگ بكاتەوە دژ بە‬ ‫سنوری رۆژئاوای كوردستان دادەنرێت‪.‬‬ ‫بەهاوپەیمانی خۆی دەزانێت) نیگەرانەو لەناوچەكەدا‪ ،‬كە داعش چاندبوونی‪.‬‬ ‫ئەزمونی كوردانی رۆژئاوا‪.‬‬ ‫ـەو‬ ‫واڵتــانــی رۆژئـــــاواش تــرســیــان لـ‬ ‫بارهەڵگرە زەبەالحەكان ئەو كۆنكریتە‬ ‫ئاژانسی (دۆگان)‪ ،‬باس لەوە دەكات كە‬ ‫مەترسی خۆیشی لەوبارەیەوە نیشانداوە‪.‬‬ ‫نیشتووە‪،‬‬ ‫لەشكركێشیەی تــوركــیــا‬ ‫ب ــەاڵم حكومەتی توركیا دەڵــێــت‪ :‬دروستكراوانە دەگوازنەوە بەرەو ناوچە ‪ 20‬تانك‌و ‪ 5‬زرێپۆش و دەیان ئۆتۆمبێلی‬ ‫بــەجــۆرێــك كــە ‪ 10‬رۆژ پێش ئێستا نەخشەڕێژی بــۆ ئــەوە نــەكــردووە كە سنورییەكانی جەرابلوس‌و حەلەب‪ ،‬لە سەربازی‌و سەربازهەڵگر‌و كەتیبەیەكی‬ ‫(فرانك ڤاڵتەر شتاینمایەر)‪ ،‬وەزیری هێزە سەربازییەكانی لەخاكی سوریادا سنورەكانی توركیا‪ -‬رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬نوێی زرێپۆشی توركیا گەیشتوونەتە‬ ‫درەوەی ئەڵمانیا هۆشداری دایە توركیا بمێنێتەوە‪ ،‬هیچ مەبەستێكیشی نییە پاشان جێگیری دەكەن‪ ،‬كە هەرەیەكەیان شارۆچكەی (جۆبای)ی سەر بەپارێزگای‬ ‫كە سوپاكەی لەوناوچانە بهێڵێتەوەو تەنها پاراستنی ســنــوری واڵتــەكــەی ‪ 8‬تــۆن دەبــن و بەرزییەكەیان ‪ 3.6‬حــەلــەب (‪ 55‬كیلۆمەتر لــە بــاشــوری‬ ‫سنورشكێنی نەكات‪.‬‬ ‫نەبێت لە داعش‌و یەپەگە‪ ،‬كە دووەمیان مەتر و پانییەكەیان دوو مەترو نیو رۆژئاوای جەرابلوس)‪ ،‬تا ببێتە پاڵپشتی‬

‫بۆ سوپای سوریای ئازاد‪ ،‬لەچوارچێوەی‬ ‫پرۆسەی قەڵغانی فورات‪.‬‬ ‫ئامانجیان مەنبەج‌و كانتۆنەكانە‬ ‫ئاژانسی (فرانس پرێس)یش‪ ،‬لەزاری‬ ‫فەرماندەی فیرقەی (سوڵتان مواردە)وە‪،‬‬ ‫باس لەوە دەكات كە لەئێستادا پرۆسەكە‬ ‫لــە دەروپــشــتــی رۆژهـــــەاڵت‌و بــاشــوری‬ ‫جەرابلوسدا دەست بەكارە‪.‬‬ ‫ئەحمەد عوسمان‪ ،‬فەرماندە توركەكەی‬ ‫فیرقەی سوڵتان مــوراد‪ ،‬بــاس لــەوەش‬ ‫دەكــــات كــە ئــەمــە قــۆنــاغــی یەكەمی‬ ‫پاككردنەوەی ئــەو ناوچە سنوریانەی‬ ‫حــەلــەبــە لــە تــێــرۆریــســتــان‌و دەشبێتە‬ ‫سەرەتایەك بۆ پاككردنەوەی مەنبەج كە‬ ‫ئێستا لەژێر كۆنتڕۆڵی یەپەگە‪-‬دایە‪.‬‬ ‫ووتەی ئەو فەرماندە توركە بۆ ئاژانسی‬ ‫(فرانس پرێس)‪ ،‬ئــەوە ئاشكرا دەكات‬ ‫كە (قەڵغانی فورات) ئامانجەكەی چەند‬ ‫لەناوبردنی داعشە‪ ،‬بەهێندەی ترو زیاتریش‬ ‫لەناوبردنی ئەزموونی كوردانی رۆژئاوایەو‬ ‫لەباربردنی ئەو ئەو ئیدارەیەیە كە كوردانی‬ ‫رۆژئاوا لە كانتۆنەكانی جەزیرەو كۆبانێ‌و‬ ‫عەفرین دروستیان كردووە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫«‬

‫ذمارة (‪ )578‬دو شةممة ‪2016/9/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫بەهۆی كێشەی‬ ‫پلە و پۆستەوە‬ ‫لەگەڵ گۆڕان‬ ‫ناچینەوە‬ ‫چوارگۆشەی‬ ‫یەكەم‬

‫ئۆرگانەكانی خوارەوە فشار دەخەنە سەر سەركردایەتی‬

‫ناكۆكیی سەركردەكانی یەكێتی بەرەو‬ ‫خاوبونەوە دەڕوات‬

‫هەوڵی چارەسەركردن‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (چاودێر)‬ ‫كەوتون‪ ،‬لەئێستادا هەوڵەكان لەناوخۆی‬ ‫یەكێتی بــەردەوامــن بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكان‌و نزیككردنەوەی بۆچونەكان‪،‬‬ ‫بەشی زۆری ئەندام‌و الیەنگرانی (ی‪.‬ن‪.‬ك)‬ ‫یش گفتوگۆو دانیشتن‌و دیالۆگی هەڤااڵنە‬ ‫بە باشترین رێگای گەیشتن بەو ئامانجە‬ ‫دەزانن‪.‬‬ ‫هــەر بەپێی زانیارییە تایبەتەكانی‬ ‫(چاودێر) بۆچونی زاڵ لەئێستادا ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە كاربكرێت بۆ ئامادەسازیكردن بۆ‬ ‫دانیشتنێكی نێوان هەریەكە لە‪( :‬كۆسرەت‬ ‫رەسوڵ عەلی‌و بەرهەم ئەحمەد ساڵەح)‬ ‫جێگرانی سكرتێری گشتی لەگەڵ (هێرۆ‬

‫«كێشەكان نوێ نین»‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪،‬‬ ‫بە(چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬بەدرێژایی مێژو‬ ‫یەكێتی جیاوازی تێدا هەبوە‪ ،‬بۆیە ئەوەی‬ ‫ئێستا رویــداوەو لەئارادایە شتێكی نوێ‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم بەپێی قۆناغەكان جیاوازییەكان‬ ‫گۆڕانكاریان بەسەرداهاتوە‪ ،‬بۆیە بۆچونی‬ ‫جیاواز لەناو یەكێتیدا‪ ،‬گەیشتۆتە ئەوەی‬ ‫بەشێك بەیاننامە باڵوبكاتەوەو دواتریش‬ ‫زۆرینەی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی‬ ‫وەاڵمێكی هێوركەرانەیان داوەتـــەوەو‬ ‫دۆخەكە بەرەو ئاسایبونەوە چوە‪.‬‬ ‫بێگەرد تاڵەبانی‪ ،‬كە هاوكات سەرۆكی‬ ‫فراكسیۆنی سەوزیشە لــە پارلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬وتیشی»ئاسایی بونەوەی‬ ‫دۆخــەكــە ئەركی سەرشانی هەموانە‌و‬ ‫بەتایبەتیش ئــەو كەسانەی لەئاستی‬ ‫ســەرەوەی بڕیاردانی یەكێتیدان‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێشنیازدەكەم لەرێگەی كۆبونەوەیەكی‬ ‫تایبەت‌و لــەســەر مێزی گفتوگۆ‪ ،‬كار‬ ‫بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بكرێت‌و‬ ‫دواتــریــش لەكۆمیتەی سەركردایەتیدا‬ ‫ئێمە بتوانین هەمو بۆچونە جیاوازەكان‬ ‫بخەینەڕو‪ ،‬تاوەكو چارەسەری پێویست‌و‬ ‫گونجاویان بۆ بدۆزرێتەوە‪ ،‬چونكە هەمو‬ ‫ئــەوانــەی باسدەكرێت لــەالیــەن هــەردو‬ ‫الیەنەكەوە گلەیی‌و نیگەرانییە لەبارەی‬ ‫شــێــوازی میكانیزمی كــاركــردنــی ناو‬ ‫یەكێتی»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشكرد‪ ،‬دەبێت‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان بەپێی پەیڕەوی‬ ‫ناوخۆی یەكێتی بێت‪ ،‬هەرچەندە بەداخەوە‬ ‫كار بەپەیڕەو ناكرێت‪ ،‬بــەاڵم پێویستە‬ ‫هەموان بەیەكگرتویی هەنگاو بەرەو كۆنگرە‬ ‫بنێین‌و پێداچونەوە بەكارو ستراتیژەكانی‬ ‫یەكێتی بكرێت‌و جیاوازییەكان هەڵگبرین‬ ‫بــۆ نــاو كــۆنــگــرە‪ ،‬پێویستە لــەمــەوال‬

‫«‬ ‫«‬ ‫«‬

‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫لــە یەكەمین رۆژی ئــەم مانگەدا‪،‬‬ ‫دوای بــاوكــردنــەوەی بەیاننامەیەك‬ ‫لــەالیــەن جێگرانی سكرتێری گشتی‌و‬ ‫ژمـــارەیـــەك لــەئــەنــدامــانــی مەكتەبی‬ ‫سیاسی‌و سەركردایەتیی یەكێتییەوە‪،‬‬ ‫كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی ئاڵۆزتر‬ ‫كرد‪ ،‬بەاڵم هەر زو نێوەندگیری هەندێ‬ ‫الیەن‌و چەند ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی بارودۆخەكەی بەرەو ئارامبونەوە‬ ‫بردو بەپێی زانیارییەكانی (چاودێر)یش‬ ‫هەوڵەكان بۆ ئارامبونەوەی دۆخی یەكێتی‬ ‫چڕتر بونەتەوە‪ .‬هاوكات بەشی زۆری‬ ‫ئۆرگانەكانی خــوارەوەو فراكسیۆنەكانی‬ ‫پــارلــەمــان‌و هێزە ئەمنییەكانی سەر‬ ‫بەیەكێتی‪ ،‬فــشــاریــان خستۆتە سەر‬ ‫ســەركــردە ناكۆكەكان تا یەكێتی ناو‬ ‫یەكێتی بپارێزن و بە گفتوگۆ كێشەكانیان‬ ‫چـــارەســـەر ب ــك ــەن‪ .‬الی خــۆشــیــەوە‬ ‫ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی‪،‬‬ ‫نایشارێتەوە‪ ،‬گەرچی یەكێتی لەسەرەتای‬ ‫دامەزراندنییەوە بۆچونی جیاوازو كێشەی‬ ‫هەبوە‪ ،‬بەاڵم پێویستە لەرێگەی مێزی‬ ‫گفتوگۆو بەستنی كۆنگرەوە‪ ،‬تــەواوی‬ ‫ئاستەنگەكان بخرێنەڕو‪ ،‬تاوەكو بتوانرێت‬ ‫چــارەســەری پێویست‌و بەپەلەیان بۆ‬ ‫بدۆزرێتەوە‪.‬‬

‫ئیبراهیم ئەحمەد) ئەندامی‬ ‫سیاسی‪ ،‬لەدوای ئەوەش بڕیارە‬ ‫ئەنجومەنی ســەركــردایــەتــیــی‬ ‫كۆببێتەوەو تاوتوێی كێشەكان‌و‬ ‫چارسەركردنیان بكات‪.‬‬

‫مەكتەبی‬ ‫كۆمیتەی‬ ‫یەكێتی‬ ‫رێگاكانی‬

‫ئەندامێكی سەركردایەتی‪ :‬دەبێت جیاوازییەكان بەرینە كۆنگرە‬ ‫سەركردە ناكۆكەكان دەڵێن هێشتا دەرفەتی چارەسەركردنی كێشەكان ماوە‬

‫ئەندامان‌و پێشمەرگەو كەمئەندامانی سەنگەرو كەسوكاری‬ ‫شەهیدان داوای یەكڕیزی یەكێتی دەكەن‬

‫هەنگاوبنێن بۆ رێكخستنەوەی ناو ماڵی‬ ‫یەكێتی‪ ،‬لەكاتێكدا ئەوانەی لەرابردودا‬ ‫جیابونەوە سودێكی ئەوتۆیان نەبینیوە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەوەی كە لەئاستی سەرەوەدا‬ ‫(مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی) بون‬ ‫بەدوبەشەوە‪ ،‬بەاڵم لەئاستی ئۆرگانەكانی‬ ‫خـــوارەوەدا هێشتا پێگەی جەماوەریی‬ ‫یەكێتی یەكدەنگ‌و یەكهەڵوێستن‌و داوای‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان دەكەن‪ ،‬بێگەرد‬ ‫تاڵەبانی جەختیكردەوە‪ ،‬تاوەكو ئێستاش‬ ‫یەكێتی خــاوەن ئــیــرادەو جەماوەرێكی‬ ‫بەهێزو دڵسۆزو بەپەرۆشن‪ ،‬رۆژانە لەالیەن‬ ‫ئەندامان‌و پێشمەرگەو كەمئەندامانی‬ ‫ســەنــگــەرو كــەســوكــاری شــەهــیــدانــەوە‬ ‫پەیوەندیمان پێوەدەكەن‌و داوای یەكڕیزی‬ ‫دەكەن‌و دەبێت سەنگی یەكێتی لەپێناوی‬ ‫پاراستنی ئازادی‌و پەرەپێدانی دیموكراسی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫دۆخەكە ئاسایی بۆتەوە‬ ‫الیخۆشیەوە‪ ،‬وتەبێژی ئەنجومەنی‬ ‫ناوەندی یەكێتی بۆ ماڵپەڕی ئەنجومەنەكە‪،‬‬ ‫رایگەیاندوە‪ ،‬لەگەڵ بەرپرسە بااڵكانی‬ ‫یەكێتی كــۆبــویــنــەتــەوەو بەپێی ئەم‬ ‫بـــارودۆخـــەی ئێستا هــەیــە‪ ،‬ئەنجامی‬ ‫كۆبونەوەكانمان ئیجابیبون‪.‬‬ ‫لــەتــیــف نـــێـــروەیـــی‪ ،‬دەشــڵــێــت‬ ‫«لەكۆبونەوەی رۆژی یەكی ئەیلولدا‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی ناوەند بەكۆی دەنگ بڕیاریداوە‬ ‫لەسەر پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەت‌و‬

‫سەردانی سەركردەكانی خۆمانمان بۆ‬ ‫چارەسەری كێشەكان‌و پاراستنی یەكڕیزیی‬ ‫ناو یەكێتی»‪.‬‬ ‫بەوتەی نــاوبــراو ئەنجومەنی ناوەند‬ ‫وەك ئۆرگانێكی حزبیی هەڵبژێردراوی‬ ‫كۆنگرەی یەكێتی‪ ،‬هەم بێالیەنیی خۆی‬ ‫پاراستوە‪ ،‬هەم بوەتە پردی پەیوەندیی‬ ‫نێوان هەردوال‪.‬‬ ‫ئ ــاش ــك ــراش ــی ــك ــرد‪ ،‬لــەئــەنــجــامــی‬ ‫هەوڵەكانمان‌و كۆبونەوەكانمان لەگەڵ‬ ‫سەركردەكانی یەكێتیدا‪ ،‬پێیانڕاگەیاندین‪،‬‬ ‫كە تائێستاش دەرفەتی چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانماوەو پشتگیری‌و پابەندبونیان بۆ‬ ‫هەوڵەكانی ئەنجومەنی ناوەندی دەربڕیوە‪،‬‬ ‫ئــەوەیــش هــەواڵــێــكــی دڵخۆشكەرەبۆ‬ ‫هەمومان‪ ،‬داواش لەسەركردەكان‌و كادرو‬ ‫ئەندامانی یەكێتی دەكەین‪ ،‬كە لێدوان‌و‬ ‫پەیامەكانیان بەرپرسانە بێت‌و پشتیوان‬ ‫بەخواو هیممەتی هەمومان ئەم قۆناغەش‬ ‫تێدەپەڕێنین‪.‬‬

‫پارێزگای سلێمانی‌و سەرجەم دەنگدەرانی‬ ‫یەكێتیین بەبێجیاوازی‪ ،‬تاكە پەیڕەومان بۆ‬ ‫كاركردن رێبازی یەكێتی‌و مامجەاللە»‪.‬‬ ‫هێما بۆ ئەوەشكراوە‪ ،‬فراكسیۆنەكەمان‬ ‫یەكدەست‌و یەكتیمەو هەروەك چۆن لەكاتی‬ ‫بانگەشەی هەڵبژاردندا ئێوە دەنگتان‬ ‫تەنها بەیەكێتیدا لەپێناو ئاسودەیی‬ ‫رۆحی شەهیدان‪ ،‬دڵنیابن ئێستاش هەروا‬ ‫دەمێنێتەوەو لەم پێشهاتانەی دواییشدا‬ ‫فراكسیۆنی سەوز بەشێك بوین‌و دەبین‬ ‫لەفشارەكان بۆ پاراستنی یەكڕیزی‌و‬ ‫یەكێتی ناو یەكێتی وچەپكە گوڵەكەی‬ ‫مام جەالل‪.‬‬

‫نێوەندگیریی ناو یەكێتی‬ ‫هــەوڵــەكــانــی نــێــوەنــدگــیــری لــەالیــەن‬ ‫هەریەكە لەمەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەســتــەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‌و‬ ‫چەند ئەندامێكی دیكەی مەكتەبی سیاسی‬ ‫بەردەوامیان هەیە‪ ،‬جگە لەوەش هەریەكە‬ ‫لەفەرماندە سەربازیەكانی یەكێتی‪ ،‬كە‬ ‫پێكدێن لەهێزەكانی(‪)70‬و دژە تێرۆرو‬ ‫رێبازەكەی مام جەالل‬ ‫هــاوشــێــوەی فراكسیۆنی ســـەوز لە بەرگریی فریاكەوتن‌و پۆلیسی پاسەوانانی‬ ‫پــارلــەمــانــی كــوردســتــان‪ ،‬فراكسیۆنی سنورو كارەباو نەوت‌و گازو لیوای تایبەتی‬ ‫سەوز لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‪ -‬سكرتاریەتی هــەڤــاڵ مــام جــەالل‪-‬یــش‪،‬‬ ‫یــش‪ ،‬لەرێگەی بەیاننامەیەكەوە رای لەراگەیەندراوێكی سێ خاڵیدا جەختیان‬ ‫خۆیانلەوبارەیەوە بۆ رایگشتی‌و الیەنگرانی لەبێالیەنیی خۆیانكردەوەو رایانگەیاند‪،‬‬ ‫نابنە بەشێك لەهیچ ناكۆكی‌و ملمالنێیەكی‬ ‫یەكێتی ئاشكراكردوە‪.‬‬ ‫لە بەیاننامەكەدا‪ ،‬هاتوە «نوێنەری ناوخۆی یەكێتی‪،‬بەڵكو هێزی فشار دەبن‬ ‫راستەقینەی كۆمەاڵنی خەڵكی سنوری بۆ چەسپاندنی یەكێتیی ناو یەكێتی‪.‬‬

‫ئەمینداری یەكگرتو‪ :‬سەركردەكانی‬ ‫یــەكــێــتــی بــەڵــێــنــی چــارەســەركــردنــی‬ ‫كێشەكانیان داوە‬ ‫لە درێژەی هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی‬ ‫كێشەكانی ناوخۆی یەكێتی‌و خاوكردنەوەی‬ ‫ناكۆكییەكان‪ ،‬سەاڵحەدین محەمەد بەهادین‬ ‫ئەمینداری گشتیی یەكگرتوی ئیسالمیی‬ ‫كوردستان لە كۆنگرەی خوشكانی یەكگرتوو‬ ‫دوێنێ یەك شەممە‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان گیروگرفتیان هەیە‪،‬‬ ‫دەنگیان لێ بەرزبۆتەوە‌و بەیاننامەیان‬ ‫لەدژی یەك هەیە‪ ،‬ئێمە ڕۆڵی ئاشتیانەو‬ ‫دۆستانەی خۆمان هەوڵمان لەگەڵ داون‪،‬‬ ‫ئەوانیش بەڵێنیان داوە كێشەكان گەورەتر‬ ‫نەكەن‌و ئالیەتەكانی خۆیان بەكار بهێنن بۆ‬ ‫چارەسەركردنی‪.‬‬ ‫گــۆڕان‪ :‬هەڵوێستی هەڤااڵنی یەكێتی‬ ‫بەرزدەنرخێنین‬ ‫هەرلەبارەی كێشەكانی یەكێتییەوە‪،‬‬ ‫جڤاتی نیشتمانی بــزوتــنــەوەی گــۆڕان‬ ‫رونــكــردنــەوەیــەكــی بـــاوكـــردەوەو تێیدا‬ ‫هاتوە «بەپەرۆشەوە كارمان كردووە بۆ‬ ‫نزیكبوونەوەو بەگفتوگۆ چارەسەركردنی‬ ‫نــێــوانــیــان‌و رێــگــرتــن لەتەشەنەكردنی‬ ‫ناكۆكییەكانیان‌و هــەر لــەم سۆنگەیەوە‬ ‫هەڵوێستی هەڤااڵنی یەكێتی لەگرتنەبەری‬ ‫ئەو رێكارانە بەرزدەنرخێنین»‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )578‬دو شةممة ‪2016/9/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫لە قاڵبدانی سیاسەتی پەكەكە لەالیەن هێزە‬ ‫نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتیەكانەوە‬

‫*بەهرۆز جەعفەر‬ ‫ســەرەتای لە قاڵبدانی سیاســەت‌و جموجوڵە‬ ‫جەماوەریی‌و سەربازیی‌و سیاسی‌و رۆشنبیرییەكانی‬ ‫پەكەكە لەپارچەكانی كوردستان دەستیپێكردوە‪،‬‬ ‫ئەوەشــی ئەمە دەكات سیاســەتی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫هەرێمایەتییــە‪ ،‬واتــە چوارچێــوە بــۆ كێشــان‌و‬ ‫ســنوردانان بــۆ پەكەكــە لــەڕوی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫هەرێمایەتییــەوە دەبێت خوێندنەوەی بۆ بكرێت‪،‬‬ ‫چونكــە رەنگڕێژكردنــی بڕیــاری سیاســی الی‬ ‫پەكەكــە باكگراوەندەكەی فیكــری ئۆجەالنە‪،‬كە‬ ‫تا بڵێی سنوردار (حەددی)ە‪ .‬لە بەگژاچونەوەی‬ ‫مۆدێرنیتــەی ســەرمایەدارییەوە تــا بــە جــرج‌و‬ ‫دێوكردنی خۆرئاوا‪ ،‬لە نە ناسینی سیاسەتمەدار‌و‬ ‫حزبــە كوردییەكانــی تــرەوە تا جەنــگ‌و دیدی‬ ‫شۆڕشگێڕانە دژی حكومەتی توركیاو‪..‬تادوایی‪.‬‬ ‫رۆشــنتر لەوەش‪ ،‬بەالی ناوەندەكانی دونیاوە‪،‬‬ ‫بــەالی هاوپەیمانــی نێودەوڵەتییــەوە‪ ،‬پەكەكە‬ ‫هیــچ تیۆرێكــی سیاســی هاوچــەرخ رام ناكات‪،‬‬ ‫بایی ئــەوە سیاســەتێكی نەرمی نییــە كەخۆی‬ ‫لەو پێناســە ســتاندارە دەربكات كە بۆ «تیرۆر‪-‬‬ ‫تیرۆریســت‪ ،‬تیرۆریــزم» كــراوە‪ ،‬دو كۆنفرانس‌و‬ ‫پانێڵی زانســتی جیهانی ناكات تیایدا بپرســێت‬ ‫«ئایــا ئەو گروپانەی لەپێنــاو مافی نەتەوەكانی‬ ‫خۆیانــدا ئەجەنگن تیرۆریســتن؟»‪ .‬جگە لەوەی‬ ‫ئیش لەســەر پێگەیاندنی تاكێــك ئەكات هیچی‬ ‫تــر ناژنەفــێ‌‌و‪ ،‬تەنهــا هــاوار ئــەكات « هاپۆ‪-‬‬ ‫هاپۆ»‪ .‬هەمو ئەوانەشــی نزیكن یان لەســێبەری‬ ‫پەكەكەدا وەكو توێژەرو شــیكەرەوە بەشــداریان‬ ‫هەیــە‪ ،‬لەبری بابەتی توێژینــەوە یان خوێندنەوە‬ ‫بۆ فیكری ئۆجەالن‌و هاوبەشی‌و بەراوردكاری ئەو‬ ‫لەگــەڵ جیهانی ئیمڕۆمانــدا‪ ،‬بەجلی گەریالییەوە‬ ‫ئەكەونە‌وەســف‌و ســەناو پیاهەڵدان‌و‪ ،‬ئۆجەالن‬ ‫بــە ســوقرات‌و ئەفالتــۆن‌و ماندێلــا ئەچوێنــن‬ ‫«لەكاتێكدا ســادەترین ســیفەتی توێژەر ئەوەیە‬ ‫بێالیەن بێت»‪.‬‬ ‫قســەكە لــەوە نییــە وەكــو كوردێــك‪ ،‬وەكو‬ ‫مرۆڤێك‪ ،‬پێویســتە ئۆجەالن بەرز رابگیرێت‪ ،‬كە‬ ‫توانیویەتی بەگژ ســوڵتانە خوێنڕێژەكانی تورك‬ ‫دا بچێتــەوەو‪ 17 ،‬ســاڵە لەزیندانــدا ناڕەحەتی‬

‫دەچێژێــت‌و‪ ،‬لەوێشــدا ببێتــە مەرجەعێكــی‬ ‫گەورەی سیاسی‌و فیكری بزافێكی گەورەی وەك‬ ‫پەكەكــە‪ .‬الیەنگرانی گویلەن یــش هەروا بیریان‬ ‫لــە رابەرەكەیان فەتحواڵ گویلــەن ئەكردەوە‪ ،‬كە‬ ‫دور نییــە بەم نزیكانە هاوپەیمانی‌و گەلەكۆمەكی‬ ‫نێودەوڵەتــی جێگەیــەك بــۆ گویلــەن لــەوالی‬ ‫ئۆجەالنەوە لەئیمراڵی دابینبكەن‪ .‬ئەگەر گویلەن‬ ‫خاوەنی دامــەزراوەی فێركردن‌و كۆمەاڵیەتییە لە‬ ‫توركیاو دەوڵەتانی ناوچەكەو‪ ،‬بەخشــۆكی لەناو‬ ‫حكومەتدا نفوســی پەیاكردوەو‪ ،‬دەیان بانكی بۆ‬ ‫گەشــەپێدان خستۆتە گەڕ‪ ،‬ئەوا پەكەكەش پاش‬ ‫(‪ )33‬ساڵ خەبات بوەتە خاوەنی (‪ )18000‬هەزار‬ ‫گەریــا لەشــاخ‌و (‪ )13500‬هەزار شــەهید‪)54(،‬‬ ‫ئەنــدام پەرلەمان لە توركیا‪،‬نزیكەی (‪ )10‬ملیۆن‬ ‫دەنگدەر‌و (‪ )100‬سەرۆكی شارەوانی‌و (‪ )3‬ملیۆن‬ ‫پشــتیوانی كوردانی تاراوگە‪..‬ئەم هێزە‪ ،‬خاوەنی‬ ‫(‪ )25‬حزب‌و رێكخراوی سیاسی‌و هێزی گەریالییە‬ ‫لەهــەر (‪ )4‬پارچــەی كوردوســتان‪ ،‬بەپێــی‬ ‫ســەرچاوە ناڕەسمیەكان ســااڵنە نزیكەی (‪)500‬‬ ‫ملیــۆن یۆرۆ داهاتی كۆكــراوەی پەكەكەیە‪)10(،‬‬ ‫كەناڵی ئاسمانی هەیە‪.‬‬ ‫لــەدوای كودەتاكــەی توركیا (جــا كودەتاكە‬ ‫ســیناریۆ بوبێت یان نا) بژاردەی یەكەم‌و كۆتایی‬ ‫بــۆ حوكمڕانی خودی ئــەردۆگان‌و حزبەكەیەتی‪،‬‬ ‫ئەلتەرنالتیڤی ئەردۆگان هەر ئەردۆگانە‪ ،‬سەركەوتو‬ ‫بو لەوەی كە تەســفیە حیســابی گویلەنییەت لە‬ ‫توركیادا بــكات‪ ،‬لەدوا ســەردانی «جۆ‪-‬بایدن»‬ ‫یشــدا بۆ ئەنقــەرە ئەوە باســكراوە كە فەتحولاڵ‬ ‫گویلــەن رادەســتی توركیا بكڕێتــەوە‪ ،‬هەروەك‬ ‫ئەوەی ویالیەتە یەكگرتوەكان یەكێك بو لەو یەكە‬ ‫نێودەوڵەتیانەی لە گەلەكۆمەكی دەستگیركردنی‬ ‫عەبــدواڵ ئۆجەالن‌و رادەســتكردنەوەی بە توركیا‬ ‫دەوری بینی‪ .‬حكومەتی ئاكپارتی ویستیەتی كە‬ ‫پەكەكە لەخەباتی چەكداری داماڵێت‪ ،‬هەرنەبێت‬ ‫ســنورداری بكات‪ ،‬وە توركیا لەپەتای گویلەنیزم‬ ‫بپارێزێت ؟‪.‬‬ ‫پەكەكــە لــە ســاڵی (‪‌)2015‬و (‪ )2016‬دا دو‬ ‫هەڵەی ســتراتیجی گەورەی كــردوە‪ ،‬یەكەمیان‪:‬‬ ‫دوای ئــەوەی هادەپ (‪ )80‬كورســی پەرلەمانی‬ ‫لــە هەڵبژاردنەكانــی حوزەیرانــی (‪ )2015‬دا‬ ‫بەدەستهێنا‪ ،‬ئاكپارتی‌و ئەردۆگان لەژێر فشارێكی‬ ‫میدیایی جیهانی‌و‪ ،‬دیپلۆماتی‌و ئابوریی‌و نێوخۆیی‬ ‫جۆراوجۆردابــون‪ ،‬ئەردۆگان ئــەو رۆژانە دەمێك‬ ‫بــو لە كاڵوڕۆژنەیەك ئەگــەڕا‪ ،‬بەدوای بچوكترین‬ ‫بیانویەكەوە بو تا شــەڕ هەڵبگیرسێنێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەو شەڕەدا فشارە نێوخۆییەكان كەم بكاتەوەو‪،‬‬ ‫الیەنگرانــی گویلــەن‌و پەكەكە پێكەوە تەســفیە‬ ‫بــكات‌و تۆمەتباریــان بكات‪،‬ئەوكاتانــە هــادەپ‬

‫لــەزاری «دەمیرتــاش»ەوە رایگەیانــد كە» لە‬ ‫چوارچێوەی توركیادا سیاسەت ئەكەن»‪ ..‬ئەمە‬ ‫هەڵوێستێكی سیاسی سەركەوتوبو‪ ،‬بەاڵم لەپڕ‌و‬ ‫ناكاودا پەكەكە بەیاننامەیەكی باڵوكردەوە كە «‬ ‫هەوڵی خۆســەریی دەدەین‌و‪ ،‬دەوڵەتی كوردی لە‬ ‫باكور رادەگەیەنیــن»‪ .‬دوای ئەمەش پەكەكە دو‬ ‫پۆلیسی لەسەر شەقام لەتوركیادا كوشت‪ ،‬پاشان‬ ‫كەســێكی كــوردی ســەر بەپەكەكە لــە ئەنقەرە‬ ‫خــۆی تەقانــدەوە!!‪ .‬ئەوســا گڵۆڵەی كەیســی‬ ‫كــورد لەباكور كەوتە لێژی‪ ،‬لە ئۆپەراســیۆنێكی‬ ‫ئاســمانی دا (‪ )20‬هاواڵتــی لەشــارە كوردیەكان‬ ‫گیانیان لەدەســتدا‪ ،‬لەئەنقەرە پۆلیســی توركیا‬ ‫لە (‪ )2015/10/10‬تەقەی لەخۆپیشــاندەران كرد‬ ‫(‪ )80‬كەس گیانی لەدەستدا‪ ،‬كە هەمویان تورك‬ ‫بون‪ .‬حكومەتی توركیا بۆ دەرچون لەقەیرانەكان‬ ‫شــارە كوردییەكانی وێرانكرد‪ ،‬دەستدرێژی كردە‬ ‫ســەر خەڵكی ســڤیل‪ ،‬هەڵبژاردنە ناوخۆییەكان‬ ‫دوبــارە بۆیــەوە كــورد لــە (‪ )80‬كورســیەوە‬ ‫لەمــاوەی (‪ )5‬مانگــدا بو بە (‪ )54‬كورســی‪.!!.‬‬ ‫دەنگەكانی ئاكپارتیش لە حوزەیرانی (‪)2015‬ەوە‬ ‫بۆ (نۆڤەمبەری ‪ )2015‬لە (‪ )258‬كورسیەوە بو‬ ‫بە (‪ )316‬كورسی‪.‬‬ ‫دوەمیــن هەڵــەی پەكەكــە‪ ،‬باڵوەپێكردنــی‬ ‫رێكخســتنێكی هەڕەمەكــی نەشــاز لەباشــوری‬ ‫كوردوســتان‪ ،‬لەگــەڵ ژمارەیــەك میدیــاكاری‬ ‫بــێ ئەزمــون كە بەحیســابی خۆیان ســەرقاڵی‬ ‫جێبەجێكردنی ئەجێندەی پەكەكەن لەباشور!؟‪.‬‬ ‫بێ ئەوەی لێكی بەنەوە چوارچێوەی نێودەوڵەتی‌و‬ ‫هەرێمایەتی هەرێمی باشوری كوردوستان جیاواز‬ ‫لــە پارچەكانــی تــر‪ ،‬تەنانــەت ئەمانــە بەهەڵە‬ ‫فەلســەفەو پەیامەكانی «عەبدواڵ ئۆجەالن» یان‬ ‫بۆ رای گشتی شــەرحكردوە‪ ،‬كە گوایە ئۆجەالن‬ ‫دژی دەوڵەتــە؟!‪ .‬ئۆجەالن لەگەڵ دەوڵەتە بەاڵم‬ ‫ئیشــكالیەتی لەگــەڵ فۆڕمــی دەوڵەتەكە هەیە‪،‬‬ ‫باشــوری كوردوســتان هی پارتی‌و یەكێتی نییە‪،‬‬ ‫تــا پەكەكــە لەڕێگــەی چەند هەڤاڵێكــی بیەوێ‌‬ ‫بــە زۆر‌و بەناچاریــی فیكرێــك یــان هێزی خۆی‬ ‫تیا بســەپێنێت‪ ،‬پارتی دیموكراتی كوردوســتان‬ ‫بەشێكە لەتەحالوفاتی نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتی‪،‬‬ ‫نــاوەوەی كوردوســتانی فەرامۆشــكردوەو باكی‬ ‫پێــی نییە‪ ،‬پارتــی باری ناوخۆی كوردوســتان‌و‬ ‫ســیناریۆكانی ســپاردوە بە چەند ئەفســەرێكی‬ ‫ئاسایش‌و پاراســتن‪ ،‬ئەوە تەنانەت باج‌و رسومی‬ ‫بۆســەر دامەزراوە پەروەردەیی‌و زانكۆییەكانیش‬ ‫دانــاو زیادی كــرد‪ ،‬لەمەوال لەبری پــارەی نەوت‬ ‫ببێتــە هۆی تواناســازیی مرۆیــی‪ ،‬ئەبێت خەڵك‬ ‫پــارە بدات بەحكومــەت تا بخوێنێــت!‪ .‬بۆیە تا‬ ‫پەكەكەو الیەنگرەكانی لەباشور بە ئەجێندەیەكی‬

‫دیــاری كــراو رەخنــە لــە سیاســەتی دو حزبی‬ ‫دەســتەاڵتداری باشــور بگرن‪ ،‬بــاری پەكەكە لە‬ ‫قەندیل‌و لە باكورو رۆژئاوا قورستر ئەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫شــەریكاتی گەورەی نێودەوڵەتی لەباشور هەیە‪،‬‬ ‫بەو هۆیەشــەوە هێــزی ســەربازیی‌و دیبلۆماتی‌و‬ ‫هەواڵگرییــان لــەم ناوچەیە هەیــە‪ .‬پارتی كۆتا‬ ‫ئینزاری پەكەكەی كردوە‪ ،‬كە ئۆباڵی هەرشــتێك‬ ‫نەخەنە ئەستۆی دەستەاڵتدارانی باشور‪ ،‬یەكێتی‬ ‫نیشــتمانی كوردوســتانیش لەدوا خۆپیشاندانی‬ ‫الیەنگرانی پەكەكە لە ســەهۆڵەكەی سولەیمانی‪،‬‬ ‫جەماعەتــی پەكەكــەی لەژێردەســتەاڵتی خۆی‬ ‫ئاگاداركردۆتەوە كە «لەمەوال بۆتان نییە ئەوەی‬ ‫بــە ئــازادی كردوتانــە‪ ،‬بیكەنــەوە»‪ ،‬تەنانــەت‬ ‫ئــەو شوێنانەشــی كە پەكەكە لەناوچەی ســەوز‬ ‫چاالكیەكــی تیاكردوە دایئەخەن‌و یاخود ســزای‬ ‫خاوەنی شوێنەكە ئەدرێت‪.‬لەكاتێكدا ئەبو لەدوای‬ ‫ئیغتیالكردنــی هەڤاڵی پەكەكــە «كەمالە خڕە»‬ ‫لــە پێنجوێــن لەالیــەن ئیتاڵعاتــی ئێرانیــەوەو‪،‬‬ ‫تیرۆركردنــی رۆژنامەنوســی پەكەكــە « ویدات‬ ‫حســێن» لە دهــۆك لەالیــەن میتــی توركەوە‪،‬‬ ‫ئیتــر پەكەكە بە سیاســەتی خۆیــدا بچێتەوە لە‬ ‫باشــور‪ ،‬خۆی ســنوری بۆ سیاســەتەكانی خۆی‬ ‫لەهــەر پارچەیــەك دابنــات‪ ،‬نــەك ســنوری بۆ‬ ‫دابنرێت لەالیــەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‌و هێزە‬ ‫هەرێمیەكانەوە‪.‬‬ ‫ئاینــدەو چوارچێــوەی سیاســی‌و ســەربازیی‬ ‫پەیــەدەو یەپەگــە لــە رۆژئــاوای كوردوســتان‪،‬‬ ‫هێشــتا دیارنییە‪ ،‬بەاڵم دیارە كــە نزیكبونەوەی‬ ‫توركیا‪-‬ئیســرائیل‪ ،‬توركیا‪ -‬روسیا‪ ،‬دوا سەردانی‬ ‫جۆبایدن بۆ توركیا‪ ،‬هیچ نییە جگە لە الوازكردنی‬ ‫پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ رۆژئاوای كوردوستان‪.‬‬ ‫بەكورتیەكەی دەستەاڵتدارانی باشور مافیابن یان‬ ‫نــا‪ ،‬دیموكرات بن یان دیكتاتۆر‪ ،‬بۆ سیاســەت‌و‬ ‫بابەتی توێژینەوە ئەوە دەســت ئەدات كە لەگەڵ‬ ‫باشوری كوردوستان هەماهەنگی‌و لێك تێگەیشتن‬ ‫یــان كردبایــە‪ ،‬نــەك ئەســەدو روســیا‪ ،‬ئەوەتا‬ ‫ســعودییە لە نهێنی تریــن راپۆرتی دا جەخت لە‬ ‫ئامادەیــی هاوكاری بۆ پەیەدەو یەپەگە ئەكاتەوە‬ ‫ئەگــەر شــەڕی ئەســەدی بــۆ بــكات؟! رۆژئاوا‬ ‫ببێتە هەرێمێكی ســەربەخۆش‪ ،‬حەســەكە وەكو‬ ‫كەركوكی لێدێت‪ ،‬چونكە حەسەكە نەوتی هەیە‪،‬‬ ‫كەمینەكانی تری لێیە‪ ،‬لەسەر سنوردایە‪ ،‬كاتێك‬ ‫یەپەگە هێرشــی كردە ســەر باكوری خۆرهەاڵتی‬ ‫حەســەكە گورج توركیا ئۆپەراسیۆنەكانی خۆی‬ ‫بۆ جەرابلــوس جواڵند‪ ،‬كەواتە یان دەبو یەپەگە‬ ‫هێرش نەكا یان كە كردی دەبو حەسەكە بگرێت‪،‬‬ ‫تــا چوارچێوەكــە خــۆی دیاریبــكات‪ ،‬نەك بۆی‬ ‫دیاری بكەن‪.‬‬

‫سوكایەتی‬ ‫سیاسییەكان‬ ‫بەرامبەر‬ ‫میدیاکاران‬ ‫سەنگەر زراری‬ ‫لەگەڵ پێشكەوتنەكان زۆر شت بایەخی خۆی لە دەست دەدات و شتی‬ ‫دیكە جێگەی دەگرنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەم قســەیە بۆ ڕاگەیاندن هیچ كات ڕاســت‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫دنیا‪ ،‬تەكنەلۆژیا‪ ،‬ئایدۆلۆژیا و بیروباوەڕەكان چەندە بگۆڕێن و هەندێكیان‬ ‫بەرەو لەناوچون و هەندێكیان لە نوێوە دروست ببنەوە‪ ،‬ڕاگەیاندن لەجیاتی‬ ‫پوكانەوە‪ ،‬بەردەوام سود لە هەمو ئەوانە وەردەگرێت و دەیانكاتە كەرەستەی‬ ‫بەرەوپێشچون و خۆراك و بەكارهێنانی خۆی‪.‬‬ ‫نوسەری ناوداری بەریتانی‪( .‬تۆم ستۆبارد) دەڵێت‪« :‬تا ئێستاش باوەڕم‬ ‫بەوەیــە كە ئەگەر بتەوێ جیهان بگۆڕی‪ ،‬ڕۆژنامەگەری خێراترین چەكە بۆ‬ ‫ئەم مەبەستە»‪.‬‬ ‫سەركردە و بەرپرسی واڵتان هەمیشە باوەڕیان بەوە هەبوە كە ڕاگەیاندن‬ ‫ڕۆڵێكی زۆر گرنگی هەیە‪( ،‬وینستۆن چەرچڵ)ی سەرۆك وەزیرانی ئەوسای‬ ‫بەریتانیا دەیگوت‪« :‬ڕەنگە ڕەخنە خۆش نەبێ‪ ،‬بەاڵم گرنگە‪ ،‬وەكو ژانە لە‬ ‫جەستەی مرۆڤ‪ ،‬لە ناتەندروستییەك ئاگادارمان دەكاتەوە»‪.‬‬ ‫زۆر جــار ڕۆژنامەیــەك سیســتەمی واڵتێكــی گۆڕیوە‪ ،‬یــان وای كردوە‬ ‫سەرۆكی واڵتێك‪ ،‬بەرپرسێكی گەورە دەستبەرداری پۆستەكەی بێت‪ .‬ئەمە‬ ‫بەهای ڕاگەیاندنە‪.‬‬ ‫لە كوردســتان لە ماوەی ئەو دو ساڵەی ڕابردو‪( ،‬لە خوا بە زیاد نەبێ)‬ ‫كۆبونەوەی دوقۆڵیی و سێ و چوار و‪ ....‬ئەوەندە زۆر بونە ناژمێردرێن‪...‬‬ ‫هەر كۆبونەوەیەكیشیان چەند كاتژمێرێك دەخایەنێت‪ ،‬كات بۆ كۆبونەوەكان‬ ‫دادەنــرێ‪ ،‬بــەاڵم هیچ كۆبونەوەیەك لە كاتی خۆی ناكرێ و هەمیشــە زۆر‬ ‫درەنگتر لە كاتی دانراو دەست پێ دەكەن‪ ،‬ڕاگەیەندكاران پێش ئەو كاتەی‬ ‫دانراوە‪ ،‬لە شوێنی كۆبونەوەكان ئامادە دەبن‪ ،‬دوای ئەوەش كە كۆبونەوەكان‬ ‫بە درەنگەوە دەستیانپێكرد‪ ،‬چەند كاتژمێرێك ئەو ڕاگەیەندكارانە لەبەردەم‬ ‫هۆڵەكە لە چاوەڕوانی دەمێننەوە‪ ،‬كۆبونەوەكە تەواو دەبێ و هەمو ئەوانەی‬ ‫لــە كۆبونەوەكە بەشــدارن ڕادەكــەن و خۆیان دەشــارنەوە‪ ،‬ڕێزی ئەوەندە‬ ‫لــەو ڕۆژنامەنوســانە ناگــرن كە بە خۆیان و مایك و كامێــرا و ئامێرەكانی‬ ‫گواستنەوەی ڕاستەوخۆ و‪ ....‬ئەو هەمو كاتە لە چاوەڕوانی ئەواندابونە!!!!‬ ‫وای لێ هاتوە كە ئەگەر ڕاگەیاندكارێك لێدوانێكی نیوخولەكی دەست كەوێ‪،‬‬ ‫بە دەسكەوتی دەزانێ‪ .‬ئەم حاڵەتە لە زۆر كۆبونەوە دوبارە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەمــە جگە لە بێڕێزی بەرامبەر ڕاگەیاندن هیچی دیكە نییە‪ ،‬پێویســتە‬ ‫دەزگاكانی ڕاگەیاندن قبوڵی نەكەن و هەڕەشەی بایكۆتی ڕوماڵی كۆبونەوەكان‬ ‫بكەن‪ .‬پێویستە دەسەاڵتداران ئەوەندە هەست بە بەرپرسیارێتی بكەن كە‬ ‫ئەگەر دوای كۆبونەوەكان قسە ناكەن‪ ،‬پێشوەختە وابڵێن و ڕایبگەیەنن كە‬ ‫بــە نیاز نین قســە بــۆ ڕاگەیاندن بكەن‪ ،‬چۆن دەبێ ئــەو هەمو خەڵكە لە‬ ‫چاوەڕوانی خۆیان بهێڵنەوە و ســوكایەتی بــە ڕاگەیەندكاران بكەن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بڕیاریشە قسە بكەن‪ ،‬هەر لە سەرەتاوە لە نزیك هۆڵی كۆبونەوەكە شوێنێك‬ ‫بۆ ڕاگەیەندكاران دیاری بكەن و ڕێزی ئەم ماندوبونەیان بگیرێ‪.‬‬

‫بەغداد‪ ..‬كورتترین ڕێگا بۆ هەرێمی كوردستان‬ ‫نەوزادی موهەندیس‬ ‫لــەو ســاتەوەی دەوڵەتــی عیراقــی نــو ‌ێ‬ ‫دروستكرا لەساڵی ‪ 1921‬دا‌و دواتریش والیەتی‬ ‫موصڵ بەیەكجارەكی خرایە سەر ئەم دەوڵەتە‬ ‫لەســاڵی ‪1926‬وە ئیدی هەرێمی كوردســتانی‬ ‫ئێســتا بــەزۆر‌و نابەدڵی كوردان بــەم عیراقە‬ ‫سەیروســەمەرەیەوە لكێنــرا‌و قەدەرمــان لە‌و‬ ‫كاتەوە تاكو ئێستا بەسراوەتەوە بەم دەوڵەت‌و‬ ‫نەتەوەیەوە كە بااڵدەســتن تیایدا كە عەرەبی‬ ‫(( سونە‌و شیعەن))‪.‬‬ ‫كورد لەپێنــاو ڕزگاربوون لــەم چوارچێوە‬ ‫ســەپێنراوەدا گەلێك هــەوڵ‌و خەباتی كردوە‬ ‫هەر لەخۆپیشــاندان‌و ناڕەزایەتــی‌و ڕاپەڕینی‬ ‫جەماوەری‌و شۆڕشی چەكداری‪ ،‬بەاڵم هەموانیان‬ ‫بەئێستاشــەوە نەبونەتــە هــۆی ڕزگاربوون‌و‬ ‫پێكەوەنانی دەوڵەتێكی ســەربەخۆی كوردی‬ ‫كە خەونی لەمێژینەی هەموو تاكێكی كوردە‪،‬‬ ‫دیــارە ئەمەش هــۆكاری خۆیی‌و بابەتی خۆی‬ ‫هەیە كە بۆ كورد نەیتوانیوە دوای ‪ 100‬ســاڵ‬ ‫لەداگیــر‌و دابەشــكردنی خــاك‌و نەتەوەكــەی‬ ‫بەسەر چوار واڵتی ناوچەكەدا یەك بگرێتەوە‌و‬ ‫وەكــو هەمــوو گەالنــی ناوچەكــە‌و دونیــاش‬ ‫ببێتــە خاوەنی دەوڵەتی ســەربەخۆی خۆی‪.‬‬ ‫ئــەوەی زۆر ڕوون‌و ئاشــكرایە كە كورد خۆی‬

‫هۆكاری ســەرەكی نەگەیشتنێتی بەو ئامانج‌و‬ ‫خەونە ‪ ،‬ســەرەڕای هەموو هۆكارە ناوچەیی‌و‬ ‫نێودەوڵەتیە سەپێنراوەكانی تر‪.‬‬ ‫هەربۆیــە كــورد لەپێش هەموانــدا دەبێت‬ ‫گلەیی‌و ڕەخنەی توند ئاڕاســتەی خۆی بكات‬ ‫نەك دوژمنان‪،‬چونكە كار‌و ئەركی دوژمنان نیە‬ ‫كە دەوڵەتی كوردیمان بۆ دروست بكەن بەڵكو‬ ‫ئەوە ئەركی خۆمانە‪.‬‬ ‫دوای ڕاپەڕینــی بەهــاری ســاڵی ‪1991‬‬ ‫یش كــورد ئارەزوومەندانــە جارێكی تر خۆی‬ ‫بەســتەوە بــەم عیراقەوە‌و ماوەی ‪ 25‬ســاڵی‬ ‫ڕێكیشــە جەور‌و جەفا دەكێشێتەوە بەدەست‬ ‫دەسەاڵتدارانی كۆن‌و نوێی عیراقەوە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫‪2003‬دا جارێكی تر چانسێكی گەورەتر هاتەوە‬ ‫بــەردەم كــورد لەم هەرێمەدا بــۆ جیابونەوە‌و‬ ‫پێكەوەنانی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی دوای‬ ‫ڕووخاندنی یەكجارەكی ڕژێمی بەعسی صدامی‌و‬ ‫تەواو لێكهەڵوەشاندنی سەرتاپای ئۆرگانەكانی‬ ‫دەوڵەتــی عیراقــی كەتەمەنی ‪ 83‬ســاڵ بوو‪،‬‬ ‫بــەاڵم كورد ئــەم جارەشــیان ئارەزوومەندانە‬ ‫خــۆی خســتەوە باوەشــی عیــراق‌و خــۆی‬ ‫خستەوە چوارچێوەی سنورە دەستكردەكانی‬ ‫ئــەم واڵتــە‌و تراجیدیاكانی كۆن‌و نوێی ســەر‬ ‫لەونو ‌ێ هێنایەوە بیر‌و كەڵك‌و ســوود‌و پەندی‬ ‫لەڕابووردووی تاریك‌و خوێناوی وەرنەگرت‪.‬‬ ‫لەئێستاشــدا‌و ماوەی چەند ساڵێكە بیرمان‬ ‫كەوتۆتەوە كە دەبێت دەوڵەتی سەربەخۆمان‬ ‫هەبێــت‌و بــاس لەڕیفرانــدۆم دەكەیــن بــۆ‬ ‫یەكالیكردنەوەی ئەو مەســەلە چارەنوسساز‌و‬ ‫زۆر هەستیارە‪ .‬ئەمە لەكاتێكدایە كە ناوچەكە‬ ‫بەگشــتی‌و عیراقیش بــۆ خۆی بەئاڕاســتەی‬

‫گۆڕانــكاری گــەورە‌و چاوەڕواننەكــراون‌و هیچ‬ ‫كــەس ناتوانێــت پێشــبینی ئایندەیەكــی‬ ‫ڕوون‌و گــەش بــكات‪ ،‬بەهۆی شــەڕی داعش‌و‬ ‫مەترســیەكانی‌و هاتنە نــاوەوەی زلهێزەكانی‬ ‫دونیا بۆ ناوچەكە بەوپەڕی هێزی سەربازیانەوە‬ ‫كــە هیــچ كام لەواڵتانی ناوچەكــە بەگەورە‌و‬ ‫بچوكیانەوە ناتوانن ڕێگایان لێبگرن جا چ جای‬ ‫كــوردی هەژار‌و ب ‌ێ دەوڵەت‌و ب ‌ێ ســەركردەی‬ ‫كاریزمــا كە هیــچ الیەن‌و دەوڵەتێك دۆســتی‬ ‫ڕاستەقینەی كورد نین‌و تائێستاش بەئاشكرا‌و‬ ‫بەنهێنی دژی دروســتبوونی دەوڵەتی كوردی‬ ‫سەربەخۆن‪.‬‬ ‫ئاشــكرایە كە كــورد‌و ســەركردایەتیەكەی‬ ‫هەڵەگەلێكی زۆریان لەڕابووردوودا كردوە بەاڵم‬ ‫لەئێستادا هەڵەیەكی زۆر زەقی سەركردایەتی‬ ‫كــورد لەم هەرێمەدا ئەوەیە كە بۆ ڕاگەیاندنی‬ ‫دەوڵەتی كوردی‌و چێكردنی پڕۆسەی ڕاپرسی‌و‬ ‫ڕیفرانــدۆم‌و وەرگرتنی ڕای جەماوەر‌و شــەقام‬ ‫كە تاچەند پشــتگیری‌و پشتیوانی ئەو بڕیارە‬ ‫چارەنووســازەن‪ ،‬هیــچ كات بیریــان لــەوە‬ ‫نەكردۆتــەوە كــە یەكــەم الیــەن كــە دەبێت‬ ‫گفتوگــۆی لەگەڵدابكــەن بــۆ ســەرگرتنی‬ ‫ئــەو نیــەت‌و بەرنامــە‌و پڕۆســەیە‪ ،‬ئەویــش‬ ‫دەســەاڵتدارانی بەغدادن‪ ،‬كورد لەم هەرێمەدا‬ ‫لەگەڵ دەرودراوسێ‌و واڵتانی دونیاش بەبچوك‌و‬ ‫گەورەوە باسوخواسی ئەم مەسەلەیەی كردوە‬ ‫بــەاڵم تاكــو ئێســتا بەڕاشــكاوی‌و بوێریەوە‬ ‫ئــەم بابەتەی لەگــەڵ بەغدادا نەكــردوە‪ ،‬كە‬ ‫مەنتیق‌و واقع وا دەسەپێنێت كە كورد لەگەڵ‬ ‫بەغــدادی پایتەختــی دەوڵەتــی عیراقــی كە‬ ‫لەئێستادا ‪ 96‬ساڵە قەدەر پێكەوەی لكاندوین‬

‫گفتوگۆبــكات‌و ڕێكەوتــن‌و لێكتێگەیشــتن‬ ‫هەبێــت لەنێوانیانــدا‌و پێكەوە ئەم پڕۆســەیە‬ ‫بەرنــە پێشــەوە بەئاشــتیانە‌و دوور لەشــەڕ‌و‬ ‫خوێنڕشــتن‌و دوژمنایەتی‪ ،‬بەاڵم كورد ئەمەی‬ ‫نەكــردوە‌و ڕێگاكــەی لەخــۆی‌و بەغدادیــش‬ ‫درێژكردۆتەوە بــەوەی ڕوویكردۆتە پایتەختی‬ ‫واڵتانــی ناوچەكە‌و پشــتی كردۆتــە بەغداد‌و‬ ‫ئــەو ڕاســتیەی لەبیر كــردوە كــە كورتترین‬ ‫ڕێگا بۆ چارەســەركردنی سەرجەم كێشەكانی‬ ‫خاك‌و ســەروەت‌و ســامانی سروشتی وسنور‌و‬ ‫جوگرافیــا‌و داهات‌و دەرامەت‌و دانیشــتوان كە‬ ‫هەموویــان مەســەلە گەلێكی ئاڵــۆز‌و گرنگن‬ ‫بریتیە لەڕێگای بەغداد نەك پایتەخت‌و واڵتانی‬ ‫ناوچەكە‌و دونیا‪.‬‬ ‫كــورد (( لەگــەڵ جیــاوازی نێوانیــان))‬ ‫دەبێت لەئەزمونی باشــووری سودانەوە كەڵك‬ ‫وەربگرێــت‌و بەئاشــتیانە لەگــەڵ ناوەنــدی‬ ‫واڵتەكەی خۆیدا ئەو مەسەلەیە یەكال بكاتەوە‌و‬ ‫بەغدادیش پێویســتی بەسەركردەیەكی بوێری‬ ‫وەكو عومەر حەسن بەشیر هەیە كە سەرەڕای‬ ‫گــرژی‌و ئاڵــۆزی‌و دژایەتیكردنی زۆری گەالنی‬ ‫باكوری ســوودان بۆ ئــەو جیابونەوەیە بەاڵم‬ ‫ئەو وەك سەركردەیەكی بوێر بڕیاری خۆی دا‌و‬ ‫باشووری سودانی جیاكردەوە‌و یەكەم سەرۆك‬ ‫واڵتیش بوو كە دانی بەســەربەخۆیی باشوری‬ ‫ســوداندا نا‌و كۆتا ســەرۆكی واڵتی سودانیش‬ ‫بــوو كــە ســەردانی ماڵئاوایــی لەباشــووری‬ ‫ســودان كردو بەم كارەشــی شەڕ‌و جەنگێكی‬ ‫ماڵوێرانكەری زیاد لە‪ 25‬ســاڵەی ئەو واڵتەی‬ ‫كۆتایی پێهێنا‪ .‬بۆیە لەبەغدادیش پێویستمان‬ ‫بەســەركردەیەكی بوێــری شــیعە مەزهەبــی‬

‫بااڵدەست هەیە كە ئەو بڕیارە بدات‪.‬‬ ‫ئەوەی ماوەتەوە وەستاوەتە سەر هەڵوێست‌و‬ ‫بڕیاری كۆتایی كورد كە تاچەند لەسەر ئاستی‬ ‫ســەركردە‌و حیزبە سیاســیەكان‌و جەماوەری‬ ‫گەلەكەشــمان ئامادەن بــۆ بڕیاردانی كۆتایی‬ ‫لەو مەســەلەیەدا‌و تاچەند دەتوانن بەرەنگاری‬ ‫مەترسی‌و پێشهاتە چاوەڕواننەكراوەكان بكەن‌و‬ ‫تاچەند دەتوانن مقاوەمەت‌و بەرگری ڕەوا بكەن‬ ‫لەسەربەخۆیی‌و دەوڵەتی ڕاگەیانراوی كوردی‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەئێســتادا لەســەر زەمینــەی‬ ‫واقــع دەبینرێت هیــچ دڵخۆشــكەر نیە‌و هیچ‬ ‫ئامادەسازیەكیش نابینرێت‪ ،‬چونكە ڕاگەیاندنی‬ ‫دەوڵەتی كوردی پێویستی بەكار‌و ئامادەسازی‬ ‫سیاســی‌و ئابــوری‌و ســەربازی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫پەیوەندیە ناوچەیــی‌و نێودەوڵەتیەكان هەیە‌و‬ ‫كاری گەرموگــوڕ‌و پێكەوەیی‌و تەبایی‌و یەك‌و‬ ‫یەكگرتوویی ڕیزەكان هەیە‪ .‬نەك وەك ئێســتا‬ ‫كە تەواوی ئۆرگانەكانی ئەم دەسەاڵتە كوردیە‬ ‫پەكخــراون‌و ئاكتیــڤ نین هــەر لەپەڕلەمان‌و‬ ‫ســەرۆكایەتی هەرێم‌و حكومەت‌و دەســەاڵتی‬ ‫دادوەریش‪.‬لەســەر ئاســتی ســەركردە‌و‬ ‫حیزبەكانیــش هیچ كات هێنــدەی ئەم قۆناغە‬ ‫لێك دوورنین‌و ناحەز‌و ناتەبانین‪ ،‬لەسەر ئاستی‬ ‫جەماوەریش دابەشبونەتە ســەر ڕاوبۆچوونی‬ ‫حیــزب‌و ســەركردە ســیەیاكان‌و لەئێســتادا‬ ‫كۆدەنگیەكی نیشــتیمانی‌و نەتەوەیش هەست‬ ‫پێنتاكرێت لەسەر ئەو بابەتە‪ ،‬ئیدی چۆن‌و بەچ‬ ‫ڕێگایەك دەوەڵەتی سەربەخۆ ڕادەگەیەنرێت؟‬ ‫بۆیــە بەداخەوە هێنــدەی بەرزكردنەوەی ئەو‬ ‫بابەتە وەك دروشمێك‌و دەسكەوتێكی حیزبی‌و‬ ‫بۆ تێپەڕاندنــی كات‌و گێژداخكردنی جەماوەر‬

‫دەبینرێــت نیو هێندە وەك ئەركێكی مێژویی‌و‬ ‫نەتەوەیــی‌و وەدیهێنانی خەونە مێژوویەكەمان‬ ‫نابینرێت‪.‬‬ ‫بۆیــە هەنــگاوی دەســپێك‌و یەكالكەرەوە‬ ‫لەناوخــۆی ماڵــی كــورد دەبێــت لەهەرێمدا‌و‬ ‫دواتریش لەگەڵ بەغداد ئەو مەســەلەیە یەكال‬ ‫دەكرێتــەوە‪ ،‬چونكە گــەر بەغداد ڕازی نەبێت‬ ‫‌و پشــتیوانی ئاینــدەی ئەو دەوڵەتــە نەكات‬ ‫ئەوا كاریگەری گەورە‌و خراپی دەبێت لەســەر‬ ‫دۆســتایەتی‌و دراوســێیەتی باشــی نێوانمان‪،‬‬ ‫بۆیــە ئەركی ســەركردایەتی كــوردە گەر ئەو‬ ‫مەســەلەیەی بەجــدی وەرگرتــوە‌و كاری بــۆ‬ ‫دەكات تەنهــا ڕێــگا كــورت‌و چارەنوسســاز‌و‬ ‫ڕاست‌و ڕاستەقینەكە هەڵببژێرێت‌و بیگرێتە بەر‬ ‫كە ئەویش ڕێگای بەغدادە چیدی ئەو مەسەلە‬ ‫نەتەوەییە نەكاتە قوربانی ملمالنێی ناوخۆیی‌و‬ ‫و حیزبی ولە پێناو دەسكەوت‌و پۆستی بچوكی‬ ‫حیزبی‌و كەسیدا نەیگۆڕێتەوە‌و سازشی لەسەر‬ ‫نەكات‪ .‬خۆشبەختانە قۆناغەكەش تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر لەبــارە چونكــە هــەردووال لــەڕووی هێز‌و‬ ‫هاوسەنگی هێزەكان‌و توانای مادی‌و مەعنەوی‌و‬ ‫مەترســی‌و هەڕەشــەكان‌و ناجێگیــری دۆخی‬ ‫ئەمنــی‌و ســەربازی‌و جوگرافیــا‌و هەژمونەوە‬ ‫‪...‬هتد‪.‬وە لەیەكەوە نزیكن‌و هەریەكەیان توان‌و‬ ‫دەســەاڵت‌و ئابوری‌و جوگرافیای خۆیان باش‬ ‫دەزانن‌و دەناسن‌و دەتوانن زووتر لەهەموو كات‬ ‫لەیەكتــر تێبگەن‪ ،‬بۆیە هەق وایــە كورد ئەم‬ ‫هەلــەش وەك چانســەكانی تــر لەكیس خۆی‬ ‫نــەدات‌و خــۆی نەداتــەوە دەســت قەدەرێكی‬ ‫نادیــار‌و چاوەڕوانی هەلی لەمە باشــتر نەكات‬ ‫كە بۆی بێتە پێشەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )578‬دو شةممة ‪2016/9/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫کورتەیەک لە مێژووی ئیسالمیزم‬ ‫ئایدۆلۆژیایەک کە سەد ساڵە جیهان دەهەژێنێت‬ ‫رۆبن رایت*‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ :‬د‪ .‬بەختیار سابر‬ ‫بەشی یەکەم‬

‫مامۆستایەکی تەمەن ‪ ٢٢‬ساڵ بەناوی‬ ‫حەسەن بەننا شەش کرێکاری ناڕازی کە‬ ‫سەر بە کۆمپانیای کەناڵی سوێسی میسری‬ ‫بــوون کــۆکــردەوەو رێکیخستن‪ .‬سەرەتا‬ ‫بزوتنەوەیەکی کۆمەاڵیەتی و ئاینی بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر گەشەی کرد تا بوو بە ئیخوان‬ ‫موسلمین‪ ،‬کە یەکەم بزوتنەوەی دیاری‬ ‫ئیسالمیی بوو لە نیشتمانی عەرەبدا‪.‬‬ ‫تا وای لێهات زیاتر لە ‪ ٨٠‬باڵی هەبێت‬ ‫لەسەرانسەری جیهاندا‪.‬‬ ‫ئیخوان مۆدێلێکی دروستکرد کە سەرەتا‬ ‫جەختیکردە سەر تێکەڵکردنی ئیسالم‬ ‫لــەگــەڵ خزمەتگوزارییە گشتییەکانی‬ ‫وەک قوتابخانەو نۆڕینگە و کۆمەڵە‬ ‫هەرەوەزییەکان و یانەکۆمەاڵیەتییەکان و‬ ‫رێکخراوە خێرخوازییەکان و ئەو گروپانەی‬ ‫پاڵپشتیی ئاینیان دەکــرد‪ .‬ئەوشوێنانە‬ ‫وایــان لێهات ببون بە دەوڵەتی بچوک‬ ‫بچوک لەناو دەوڵەتێکی گـــەورەدا کە‬ ‫هەریەکەیان ئەجێندای سیاسی جیاوازی‬ ‫هەبوو بۆ ئەوەی بتوانن تەواوی کۆمەڵگا‬ ‫بگۆڕن‪.‬‬ ‫قۆناغی یەکەم لەسااڵنی ‪ ١٩٧٠‬گەیشتە‬ ‫لوتکە کاتێک ئایدۆلۆژیا عیلمانییەکان‬ ‫نەیانتوانی‪ .‬خاڵی وەرچەرخانیش ئەو‬ ‫جەنگەی ساڵی ‪ ١٩٧٣‬بوو کە بۆ یەکەم‬ ‫جار عەرەبەکان بەناوی ئیسالمەوە پێکەوە‬ ‫جەنگان‪.‬‬ ‫هێرشی میسر بۆسەر ئیسرائیل ناونرا‬ ‫ئۆپەراسیۆنی بـــەدر‪ ،‬بــەنــاوی یەکەم‬ ‫سەرکەوتنی پێغەمبەر موحەمەد لەساڵی‬ ‫‪٦٢٣‬ی زایینی‪ .‬لە رووی سەربازییەوە‬ ‫جــارێــکــی تــر عــەرەبــەکــان دووچــــاری‬ ‫شکستبوون‪ ،‬بەاڵم ئامانجی سیاسییان‬ ‫بەدەستهێنا بۆنمونە یاسای خاک بەرامبەر‬ ‫ئاشتی‪ .‬ئیسالم بووبە بە رێگەیەکی‬ ‫کاریگەر و سەرکەوتوو بۆ کۆکردنەوەی‬ ‫خەڵک و بەرپاکردنی جەنگێکی هەرێمی‪.‬‬ ‫تا ساڵی ‪ ،١٩٧٩‬ئیسالم سیاسەتی‬ ‫هەرێمایەتیشی داڕشــتــەوە‪ .‬شۆڕشی‬ ‫خوێناوی ئــێــران گــروپــە ئۆپۆزسیۆنە‬ ‫جــیــاوازەکــانــی لــەژێــر ئ ــااڵی ئیسالمدا‬ ‫کۆکردەوە‪ .‬بەسەرکردایەتی پیاوێکی حەفتا‬ ‫سااڵنە(خومەینی) ئەو هاوپەیمانێتییە‬ ‫تــوانــی کــۆتــایــی بــە فــەرمــانــڕەوایــی‬ ‫پاشایەتییەک بهێنێت کە مێژووەکەی‬ ‫دەگەڕایەوە بۆ ‪ ٢٥٠٠‬ساڵ لەوەوپێش و‬ ‫دواتریش دروستکردنی تاکە دەوڵەتی‬ ‫ئاینیی مۆدێرن‪ .‬لەسەرەتای دامەزراندنی‬ ‫بیروباوەڕی ئیسالمییەوە کە دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ چواردە سەدە لەمەوپیش بوو ‪ ،‬ئەمە‬ ‫بۆ یەکەمجاربوو کە پیاوانی ئاینیی‬ ‫فەرمانڕەوایی دەوڵەتێک بکەن‪ .‬هەروەها‬ ‫لەناکاو ئیسالم بووبە جێگرەوەیەکی‬ ‫سیاسی مۆدێرن‪.‬‬ ‫دەســتــبــەســەراگــرتــنــی مــزگــەوتــی‬ ‫گــەورەی سعودییە لەالیەن شانەیەکی‬ ‫ئــســوڵــیــەکــانــەوە دەریــخــســت کــە ئــەو‬ ‫نوێگەرییەی لەسەر رێبازی خۆرئاوایی‬ ‫بنیادنراوە و بوبوو بە مۆدێل بۆ چەندین‬ ‫واڵت هەرلەسەرەتای سەربەخۆبونیانەوە‬ ‫پێش دەیــان ساڵ چیتر پەسەند نییە‪.‬‬

‫لە ماوەی دەستبەسەراگرتنەکەدا کە دوو‬ ‫هەفتەی خایاند‪ ،‬توندڕەوەکان رایانگەیاند‬ ‫کە سیستمی پاشایەتی شەرعیەتی نییە‬ ‫و فەرمانڕەوایەتی (مەهدی)یان راگەیاند‬ ‫کە بە رزگارکەری موسوڵمانان ناودەبرێت‬ ‫تا ئەوکاتەی هێزەکانی فەرەنسا هاتن‬ ‫بۆئەوەی پیرۆزترین شوێنی ئیسالم لەژێر‬ ‫دەستی توندڕەوەکان دەربهێنن‪.‬‬ ‫ئەو رووداوە رژێمەکانی هەرێمەکەی‬ ‫ناچارکرد کە سیستمی نوێگەری (مۆدیرنە)‬ ‫جارێکی تر دابڕێژنەوە بەجۆرێک کە زیاتر‬ ‫لەسەر بنەما ئیسالمییەکان بێت‪ .‬روداوەکە‬ ‫رژێمی پاشایەتی لە سعودییە لە بناغەوە‬ ‫شڵەقاند و ئەمەش زەمینەیەکی فراوانی‬ ‫بۆ وەهابییەکان رەخساند‪ .‬تەنانەت رژێمە‬ ‫زۆر عیلمانییەکانیش هەڵوەستەیان کرد‬ ‫لە ئاست رووداوەکە‪ .‬لەژێرسایەی ئەنوەر‬ ‫سادات دا‪ ،‬میسر دەستوری خۆی گۆڕی‬ ‫و جەختیکردەوە کە شەریعە (یاسای‬ ‫ئیسالمی) بنچینەی دانانی هەموو یاساکان‬ ‫بووە‪.‬‬

‫«‬

‫ئیسالمییەکان پشێوی سیاسییان‬ ‫لەسەرانسەری خۆرهەاڵتی ناوەراستدا‬ ‫دروســـتـــکـــردووە و تــا رادەیــەکــیــش‬ ‫کــاریــگــەریــیــان لــەســەر هــەمــوو جیهان‬ ‫هەیە‪ .‬ئیسالمییەکان بەچەندین شێوە‬ ‫دەردەکـــــەون‪ ،‬هــەر لــە میانڕەوەکانی‬ ‫تــونــســەوە تــا دەگــاتــە میلیشیاکانی‬ ‫دەوڵەتی ئیسالمی ناسراو بە داعش‪.‬‬ ‫لەوەتەی دەوڵەتە نوێیەکان سەربەخۆییان‬ ‫وەرگــرتــووە‪ ،‬کۆمەڵە جیاوازەکانی ناو‬ ‫ئەم دووبەرەیە بەشێوەیەکەی کاریگەر و‬ ‫زیاتر لەهەر بزوتنەوەیەکی تر خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەراستیان گۆڕیوە‪ .‬ئەمان جاریکی تر‬ ‫پێناسەی سیاسەت و تەنانەت سنوریشیان‬ ‫داڕشتەوە‪.‬‬ ‫ئەم پشێوی و گۆڕانکاریانەش وایکرد‬ ‫کە شێوازی پاراستنی ئەمن و ئاسایش بۆ‬ ‫جیهانی دەرەوەش گۆڕانی بەسەردابێت‪.‬‬ ‫لەسەرەتای ساڵی ‪ ٢٠١٥‬و بەگوێرەی‬ ‫راپرسییەکی زانکۆی ماریالند‪%٧٠ ،‬ی‬ ‫ئەمریکییەکان دەوڵــەتــی ئیسالمییان‬ ‫وەک مەترسییەکی سەرەکی هەژمارکرد‬ ‫بۆسەر واڵتە یەکگرتووەکان‪ .‬دوو مەترسی‬ ‫تریشیان دیاریکرد ئەوانیش کێشەی‬ ‫فەلەستین‪-‬ئیسرائیل (‪ )%١٣‬و ئێران‬ ‫(‪ ،)%١٢‬بــزوتــنــەوە ئیسالمییەکانیش‬ ‫بەشێکیان لەمەترسییەکان پێک دەهێنا‪.‬‬ ‫ئیسالمیزم ئێستا یەکێکە لە بەتواناترین‬ ‫هێزەکانی ســەدەی بیست و یــەک‪ .‬تا‬ ‫ســاڵــی ‪ ،٢٠١٥‬بــەشــێــوەیــەکــی گشتی‬ ‫ئیسالمیەکان دابەش بووبوون بەسەر دوو‬ ‫باڵی فراواندا‪ :‬پارتە سیاسییەکان کە لە‬ ‫کێبڕکێدان بۆ گرتنەدەستی دەســەاڵت‬ ‫لــەنــاو سیستمی سیاسیدا هــەروەهــا‬ ‫توندڕەوەکان کە توندوتیژی بەکاردەهێنن‬ ‫و جەنگ بەرپادەکەن تا بتوانن لەدەرەوە‬ ‫سیستمەکان بــگــۆڕن‪ .‬هەندێک گــروپ‬ ‫هەوڵیان دەدا لەسەر هەردوو پەتەکە یاری‬ ‫بکەن و تێکەڵەیەک بن لەهەردووال‪ .‬بەاڵم‬ ‫دوای ساڵی ‪ ،٢٠١٥‬گروپە سیاسییەکان و‬ ‫میلیشیا توندڕەوەکان بوون بە رکابەری‬ ‫یەکتر بۆ سەپاندنی دەسەاڵتی خۆیان و‬ ‫ئەمەش وایکرد هەندێک جار وەک دوژمن‬ ‫مامەڵە لەگەڵ یەک بکەن‪.‬‬ ‫سەرەتای سەرهەڵدان‬ ‫لــەراســتــیــدا دروســتــبــوونــی یــەکــەم‬ ‫بــزوتــنــەوەی ئیسالمی دەگــەڕێــتــەوە بۆ‬ ‫نزیکەی سەدەیەک لەمەوبەر‪ .‬ئیسالمیزم بە‬ ‫پێنج قۆناغ گەشەی کرد‪ .‬ئایدۆلۆژیایەکی‬ ‫راســت و رەوان نــەبــوو‪ .‬هەرقۆناغێک‬ ‫رەنگدانەوەی ئەو گۆرانکاریانەبوو کە لە‬ ‫قەبارەو مەبەستی سیاسی و ئەولەویات و‬ ‫تاکتیکەکاندا روویاندەدا‪.‬‬ ‫ئیسالمیزمی نــوێ لەبنەڕەتدا وەک‬ ‫وەاڵمـــدانـــەوەیـــەک بــەرامــبــەر کێشە‬ ‫کــەڵــەکــەبــووەکــان و بــۆ پــڕکــردنــەوەی‬ ‫ئــەو بۆشاییە سیاسییە دروستبوو کە‬ ‫روخــانــی دەوڵــەتــی عوسمانی بــەدوای‬ ‫خۆیدا هێنای و لەالیەکی تریشەوە بۆ‬ ‫جێگرتنەوەی ئایدۆلۆژیا بااڵدەستەکانی‬ ‫ئــەو ســەردەمــە بــوو چ خۆرهەاڵتی بن‬ ‫یان خۆرئاوایی‪ .‬سەرکردە ئیسالمییەکان‬ ‫مشتومڕی ئەوەیان بوو کەلە چوارچێوەی‬ ‫کۆڵۆنیاڵیزمی ئەوروپیدا جیهانی دەرەوە‬ ‫بە نیازە خاکی موسوڵمانان لەبەرژەوەندی‬ ‫خۆی بەکاربێنێ و بیخاتە ژێر رکێفی خۆی‬ ‫و وێرانی بکات‪ .‬تاکە رێگا بۆ پاراستنی‬ ‫بیروباوەڕی ئیسالم‪ ،‬رووبەرووبونەوەیە‬ ‫لەسەر ئاستی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و‬ ‫چەکداری‪.‬‬ ‫ئیسالمیزمی نــوێ ساڵی ‪ ١٩٢٨‬لە‬ ‫شانەیەکی بچوکەوە دەستیپێکرد کاتێک‬

‫وێرنکران لەگەڵ چەندین بنکەی سەربازی‬ ‫هێزەکانی بەرگری ئیسرائیل‪.‬‬ ‫لەناو سوننەکاندا‪ ،‬دوو بزوتنەوەی‬ ‫چ ــەک ــداری لــە هێڵەکانی پــێــشــەوەی‬ ‫بزوتنەوەی رزگاریخوازی فەلەستین بوون‬ ‫کە بووبوو بە چەترێک بۆ چەندین گروپی‬ ‫علمانی‪ .‬لەسەرەتای ساڵی هەشتاکاندا‬ ‫کۆمەڵەی جیهادی ئیسالمی دروستبوو‬ ‫کە دروشمەکەی لەناوبردنی زایۆنیزم و‬ ‫دروستکردنی دەوڵەتێکی فەلەستینی‬ ‫بوو لەژێر سایەی شەریعەتی ئیسالمدا‪.‬‬ ‫دەیــان خۆکوژی نارد بۆ خۆتەقاندنەوە‬ ‫بە سەربازو هاواڵتییە ئیسرائیلییەکاندا‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٨٧‬و لەگەرمەی ئەو راپەڕینیەی‬ ‫کە هاواڵتیان بەرپایان کردبوو وە بە‬ ‫(انتفاچە) ناسراوە‪ ،‬بزوتنەوەی حەماس‬ ‫دروستبوو‪ .‬هەرزووش حەماس دەستیکرد‬ ‫بە ئامادەکردن و ناردنی خۆکوژ‪.‬‬ ‫بەدرێژایی سااڵنی هەشتاکان‪ ،‬هەزاران‬ ‫ســونــنــی لــەهــەر بیست و دوو واڵتــە‬ ‫عەرەبییەکەوە رویانکردە باشوری ئاسیا‬

‫لە هێرشەکەی ‪١١‬ی سێپتەمبەردا‪،‬‬ ‫نزیکەی سێ هەزار کەس کوژران‪،‬‬ ‫بەاڵم لە ماوەی دەساڵی دوای ئەو‬ ‫روداوەوە چەکدارە توندڕەوەکان زیاتر‬ ‫لە دە هەزاریان لە هاونیشتمانیانی‬ ‫خۆیان کووشتووە بەهۆی کردەوەی‬ ‫خۆکوژی و هێرشی جۆراوجۆرەوە‬

‫قۆناغی دووەم لە سااڵنی هەشتاکاندا‬ ‫دەستیپێکرد‪ .‬لەم قۆناغەدا خۆکوژی و‬ ‫کۆمەڵکوژی سەریهەڵدا‪ .‬سەرەتا لەناو‬ ‫شیعەکانەوە دەستیپێکرد کە شەهید بوون‬ ‫بۆ ئــەوان بنچینەی سەرەکی باوەربوو‬ ‫بەدرێژایی چواردە سەدە‪ .‬هەرزووش ئەم‬ ‫بیروباوەرە گواسترایەوە بۆناو میلیشیا‬ ‫سوننەکان‪ ،‬هەرچەندە مێژووەکەی زۆر‬ ‫کۆن نەبوو لەناو ئەواندا‪ .‬ئەو توندوتیژیانەو‬ ‫لەالیەن توندڕەوە ئاینییەکانەوە ئەنجام‬ ‫دەدرا ملمالنێ چەکداری و سەربازییەکانی‬ ‫گۆڕی‪.‬‬ ‫کـــارەخـــۆکـــوژیـــیـــەکـــانـــی شــانــە‬ ‫سەرەتاییەکانی حــزبــواڵی لوبنانی بە‬ ‫هێرشکردن بۆسەر ئامانجە ئەمریکی‬ ‫و ئیسرائیلییەکان لەسەرەتای ساڵی‬ ‫هەشتاکاندا دەستیپێکرد‪ .‬لەجەنگی‬ ‫جیهانی دووەم ــەوە تا سەرەتای ساڵی‬ ‫‪ ،٢٠١٢‬گەورەترین زیانی گیانی کەبەر‬ ‫سەربازە ئەمریکییەکان کەوتبوو بەهۆی‬ ‫ئەو هێرشەوەبوو کە حزبواڵ لە تشرینی‬ ‫یەکەمی ‪ ١٩٨٣‬کــردیــانــە سەربنکەی‬ ‫سەربازی ئاشتی پارێزی باراکا لەبەیروت و‬ ‫بووەهۆی کوژرانی ‪ ٢٤١‬سەرباز‪ .‬هەروەها‬ ‫دوو باڵێۆزخانەی ئەمریکی لە بەیروت‬

‫بۆ رووبەروبونەوەی یەکێتی سۆڤییەت‬ ‫دژی داگیرکردنی ئەفغانستان‪ .‬ئەوە‬ ‫یەکەمین شــەڕی جیهادی بــوو‪ .‬دواتــر‬ ‫زۆرب ــەی ئــەوچــەکــدارە عەرەبانە‪ ،‬وەک‬ ‫ئوسامە بن الدن‪ ،‬بە شارەزاییەکی زۆرەوە‬ ‫گەڕانەوە بۆ واڵتی خۆیان بۆ بەرپاکردنی‬ ‫جیهادی ناوخۆیی‪.‬‬ ‫لـــەهـــەر ســـێ بــــارودۆخــــەکــــەدا‪،‬‬ ‫گــروپــە چــەکــدارەکــان پــاســاویــان بۆ‬ ‫کارەتوندوتیژیەکانیان دەهێنایەوە بەوەی‬ ‫کە ئەمە وەاڵمێکە دژی هاتنی سوپای‬ ‫دەرەکی و داگیرکاری هێزە بیانییەکان‪.‬‬ ‫لە دیــدی ئــەوانــەوە‪ ،‬توندوتیژی تەنها‬ ‫پــەرچــەکــردارە‪ .‬ســااڵنــی هەشتاکان‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دەیەیەکی زۆر سەخت بوو‪.‬‬ ‫قۆناغی سێیەم بە دەرکەوتنی پارتی‬ ‫سیاسیی ئیسالمی لە سااڵنی نەوەدەکاندا‬ ‫دەستیپێکرد‪ .‬ملمالنێکان لە گوللەوە‬ ‫گۆڕا بۆ سندوقەکانی دەنگدان – یان بە‬ ‫واتایەکی تر هەردووکیان‪ .‬ئیسالمییەکان‬ ‫دەستیانکرد بە فەرمانڕەوایی لەناوخودی‬ ‫ســیــســتــمــە ســیــاســیــیــەکــانــدا‪ ،‬چیتر‬ ‫بەشێوەیەکی سادە هەر لەدەرەوە تێکیان‬ ‫نــەدەدا‪ .‬لەو پرۆسەیەدا‪ ،‬ئیسالمییەکان‬ ‫درکیان بەوەکرد کەپێویستە بەرزکردنەوەی‬ ‫شیعاری ســادە تێپەڕێنن بۆ داڕشتنی‬

‫لەالیەن پیاوێک و بزوتنەوەیەکەوە کە نە‬ ‫دەیانناسی و نە هاوکاریشیان دەکرد‪.‬‬ ‫موسوڵمانەکانیش بەشێوەیەکی بەرچاو‬ ‫بوونە قوربانی کاتێک توندڕەوەکان بازنەی‬ ‫هێرشە خۆکوژییەکانیان فراوان کرد هەر‬ ‫لە مەغریبەوە لەسەر زەریای ئەتڵەسی تا‬ ‫سعودییە لە کەنداوی فارس‪ .‬لە هێرشەکەی‬ ‫‪١١‬ی سێپتەمبەردا‪ ،‬نزیکەی سێ هەزار‬ ‫کەس کــوژران‪ ،‬بەاڵم لە ماوەی دەساڵی‬ ‫دوای ئەو روداوەوە چەکدارە توندڕەوەکان‬ ‫زیاتر لە دە هەزاریان لە هاونیشتمانیانی‬ ‫خــۆیــان کــووشــتــووە بــەهــۆی کـــردەوەی‬ ‫خــۆکــوژی و هێرشی جـــۆراوجـــۆرەوە‪.‬‬ ‫ستراتیژی توندڕەوی بەوجۆرەی پالنی بۆ‬ ‫دانرابوو سەرکەوتوونەبوو‪ .‬بە بۆچوونی‬ ‫عەرەبەکان ئەو هەموو جۆرەجیاوازەی‬ ‫شــەڕکــردن تێچویەکی زۆری دەوێــت و‬ ‫بەرهەمێکی ئەوتۆی نییە و پەسەندیش‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ،٢٠٠٩‬سەرنوسەری گۆڤاری‬ ‫عەرەب نیوز‪ ،‬خالد المینە‪ ،‬کەلە سعودیە‬ ‫دەردەچێت نووسیویەتی «هەموو دایکێک‬ ‫لە سعودیە یان هەر واڵتێکی تری کەنداو‬ ‫حــەزدەکــات کــوڕەکــەی یــان کچەکەی‬ ‫الپتۆپێکی بەدەستەوە بێت نەک چەک‬ ‫یاخود خەنجەرێک»‪« .‬حــەزی مردن و‬ ‫وێرانکاری چیتر گرنگییەکی ئەوتۆی نەبوو‬ ‫چونکە جیهادییەکان شکستیان هێنابوو لە‬ ‫پێشکەشکردنی هیچ خزمەتگوزارییەک»‪.‬‬ ‫لــە دەی ــەی یەکەمی س ــەدەی بیست‬ ‫و یــەکــدا‪ ،‬عــەرەبــەکــان تــا رادەیــــەک‬ ‫هەڵوێستێکی دژەجیهادییان هەبوو‪-‬‬ ‫دژی بزوتنەوە توندڕەوەکان و کردەوەی‬ ‫توندوتیژی وەستانەوە بۆ ئەوەی بتوانن‬ ‫ئامانجی سیاسی بەدەست بهێنن‪ .‬ئەم‬ ‫هەڵوێست وەرگرتنەش چەندین شێوازی‬ ‫بەرچاوی لەخۆگرت‪ ،‬بەاڵم گرنگترینیان‬ ‫مشتومڕی ئیسالمییەکان بوو سەبارەت بە‬ ‫زانکۆ و کۆمەڵی مەدەنی‪ ،‬هەروەها لەناو‬ ‫ئەو ئیسالمییانەی واڵتیان جێهێشتبوو‬ ‫ئەوانەش کەلە زینداندابوون گفتوگۆی‬ ‫گەرموگوڕ هەبوو سەبارەت بەو هۆکارە‬ ‫کاریگەرانەی دەتــوانــن گۆرانکاری پێ‬ ‫ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫لەکۆتاییدا ئــەو مشتومڕانەی کەبە‬ ‫مشتومڕی زیندان نــاودەبــران بەتایبەت‬ ‫لە میسر و لیبیا بوونەهۆی ئــەوەی کە‬ ‫کۆمەڵی ئیسالمیی میسری ( الجماعە‬ ‫السالمیە) ساڵی ‪ ٢٠٠٢‬بەفەرمی وازیان‬ ‫لــەکــاری توندوتیژی هێنا و هــەروەهــا‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬کۆمەڵی شۆڕشگێرانی‬ ‫ئیسالمیی لیبیی تیرۆریان رەتکردەوە‪.‬‬ ‫دوای ساڵی ‪ ٢٠٠٧‬زنجیرەیەک راپرسی‬ ‫ئەنجامدرا کە دەریانخست پشتیوانیکردنی‬ ‫جیهاد بەشێوەیەکی بەرچاوو بەردەوام لە‬ ‫دابەزیندایە‪ .‬پیاوە ئاینییە دیارەکانیش‬ ‫هەڵوێستی خۆیان گۆڕی‪ .‬ساڵی ‪ ٢٠٠٧‬و‬ ‫لە یادی کارەساتی ‪١١‬ی سێپتەمبەردا‪،‬‬ ‫شێخ سەلمان العودە کە کەسایەتییەکی‬ ‫ئاینیی سعودی بوو وە یەکێک بوو لە‬ ‫هەوادارانی بن الدن پەیامێکی باڵوکردەوەو‬ ‫بــە ئاشکرا رەخــنــەی لــە ســەرکــردەی‬ ‫رێــکــخــراوی قاعیدە گــرت‪ .‬لەنامەکەدا‬ ‫نووسیبووی «چەند خەڵکی بێتاوان‪،‬‬ ‫منداڵ‪ ،‬پیر‪ ،‬و ژن‪ ،‬کوژران و برینداربوون‬ ‫و دەربەدەرکران بەناوی قاعیدەوە؟ «ئایا‬ ‫دەتوانن دڵخۆش بن کاتێک بــەرەورووی‬ ‫خوای گەورە دەبنەوە کە باری گرانی ئەو‬ ‫سەدان هــەزار‪ ،‬ئەگەر ملیۆنیش نەبێت‪،‬‬ ‫بێتاوانانەتان بەکۆڵەوەبێت؟»‬

‫بەرنامەی کاری فرەالیەن‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩١‬جەزائیر بووبە پێشەنگ‬ ‫کاتێک جەبهەی ئینقازی ئیسالمی (الجبهە‬ ‫اإلسالمیە لإلنقاژ) سەرکەوتنی بەسەر‬ ‫زیاتر لە پەنجا پارتدا بەدەست هێنا لە‬ ‫یەکەمین هەڵبژاردنی دیموکراسی لە‬ ‫جیهانی عەرەبیدا‪ .‬ئەو جەبهەیە وەک‬ ‫پارتی کردار سەیردەکرا‪ ،‬بە پێچەوانەی‬ ‫ئەو پارتە گەندەڵ و مــردووەوە کە لە‬ ‫ماوەی سی ساڵی رابردوو و لەوکاتەوەی‬ ‫جەزائیر سەربەخۆیی وەرگرتبوو حوکمی‬ ‫ئەو واڵتەی دەکرد‪.‬‬ ‫ســاڵــی ‪ ١٩٩٢‬و پێش ئەنجامدانی‬ ‫دەنگدانی کۆتایی‪ ،‬ئەم ئەزمونە شکستیهێنا‬ ‫ئەوکاتەی کە سوپای جەزائیر دەسەاڵتی‬ ‫گرتە دەست‪ .‬بە پشتیوانی تانک کە بەسەر‬ ‫شەقامەکانی جەزائیردا باڵوبووبونەوە‪،‬‬ ‫ئەو ئەنجومەنە کاتییەی پێکهێنرابوو بۆ‬ ‫بەرێوەبردنی واڵت دەنگەکانی بەتاڵکردەوە‬ ‫و جەبهەکەی بە لەیاسادەرچوو دایە قەڵەم‬ ‫و سەرکردەکانیشی لەبەندینخانەکان‬ ‫توندکرد‪ .‬باڵێکی سەربازی نهێنی بەناوی‬ ‫گروپی چەکداریی ئیسالمیی هــەرزوو‬ ‫دەستیان کــرد بە هێرشکردن بۆسەر‬ ‫ئامانجە حکومییەکان‪ .‬لەماوەی دە ساڵی‬ ‫دواتــردا‪ ،‬زیاتر لە ‪( ١٠٠٠٠٠‬سەدهەزار)‬ ‫جەزائیری بوونە سوتماکی ئەو شەڕە‬ ‫ناوخۆییەی لە نێوان رژێمی سەربازی و‬ ‫توندڕەوەکاندا هەڵگیرسابوو‪.‬‬ ‫سەرباری ئەمەش‪ ،‬پارتە ئیسالمییەکان‬ ‫لە شوێنەکانی تر درێژەیان بەو ئەزمونەدا‬ ‫کە دوو گۆڕانکاری جیهانیی زیاتر بەرەو‬ ‫پێشەوەیان برد‪ :‬کۆتایی هاتنی جەنگی‬ ‫ســارد تـــەرازووی هێزی لە خۆرهەاڵتی‬ ‫نـــاوەراســـت و حــســابــاتــی سیاسیی‬ ‫لەپرۆسەکەدا گۆڕی‪ .‬یەکەمین شەپۆلی‬ ‫هەڵبژاردنی دیموکراسیانە لە شوێنەکانی‬ ‫تر کە دەسەاڵتی گواستەوە بۆ سەدان‬ ‫ملیۆن هاواڵتی‪ -‬هەر لە رووســیــاوە بۆ‬ ‫رۆمانیا و لە باشوری ئەفریقاوە بۆ چیللی‪-‬‬ ‫بووە هەوێنێك بۆ پێدانی دەســەاڵت بە‬ ‫تاک‪.‬‬ ‫ســاڵــی ‪ ،١٩٩٢‬دوای دە س ــاڵ لە‬ ‫خەباتی ژێرزەمینی‪ ،‬حەسەن نەسرواڵی‬ ‫سەرکردەی حزبواڵ ئەو پارتە شیعەیەی‬ ‫گەیاندە هەڵبژاردنەکانی لوبنان‪ .‬دوای‬ ‫دەیەیەک لە کێبڕکێی نهێنی لەگەڵ پارتە‬ ‫سیاسییەکانی تردا‪ ،‬ساڵی ‪ ،١٩٩٥‬ئیخوان‬ ‫موسلیمینی میسر گەیشتە پەرلەمان‪.‬‬ ‫بەرەی کاری ئیسالمیی ئوردونی (جبهە‬ ‫العمل اإلسالمی) بووبە گەورەترین پارتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن کە هەڵبژێردرا بۆ پەرلەمان‪.‬‬ ‫لە واڵتانی مەغریبی جوان و کوەیتی ئارام‬ ‫و یەمەنی جەنجاڵدا‪ ،‬پارتە ئیسالمییەکان‬ ‫سەرنجی چەندین دەنــگــدەریــان بەالی‬ ‫خۆیاندا راکێشا‪.‬‬ ‫*رۆبــــن رایـــت هــاوڕێــی ســەنــتــەری‬ ‫قۆناغی چـــوارەم دوای ‌هێرشەکانی نێودەوڵەتی ودرۆو ویڵسن بۆ زانایان و‬ ‫قاعیدە لە ‪١١‬ی ئەیلولی ‪ ٢٠٠١‬دەستیپێکرد پەیمانگای ویالیەتە یەکگرتووەکانە بۆ‬ ‫کــە شۆکێکی گـــەورە بــوو بــۆ زۆربــەی ئاشتی‬ ‫موسوڵمانان لە نیوەی جیهان و هەروەها‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری ()‪Newsweek‬‬ ‫بــۆ ئەمریکییەکانیش کاتێک بینیان ‪(http://europe.newsweek.‬‬ ‫سەنتەری بازرگانی هێرشی کراوەتەسەر ‪)/com‬‬

‫ژمارە (‪ )578‬دو شەممە ‪2016/9/5‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫گرێكوێرەی باكورو رۆژئاوای كوردستان‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫زیــاتــر لەساڵێكە دۆخـــی بــاكــوری‬ ‫كوردستان گرژییەكی زۆری بەخۆوە دیوە‬ ‫بەهۆی پەكخستنی پڕۆسەی ئاشتی كە‬ ‫ماوەی سێ‌ ساڵ درێژەی كێشا‪ ،‬دوبارە‬ ‫شەڕ لەنێوان پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫(پەكەكە) و توركیا دەستپێكردەوە‪،‬‬ ‫جێی نیگەرانییە سیاسەتی ئەم جارەی‬ ‫پــەكــەكــەیــە‪ ،‬كــە شـــەڕی هێنایە نــاو‬ ‫شارەكانەوە‪ ،‬بەوهۆیەشەوە كاولكاری‬ ‫زۆر و زیــانــی لــەژێــرخــانــی هــەنــدێ‌ لە‬ ‫قــەزاو شارۆچكەكان كــەوتــووە‪ ،‬بەپێی‬ ‫راپۆرتی مافەكانی مرۆڤ نزیكەی شەش‬ ‫هەزار هاواڵتی مەدەنی بونەتەقوربانی‪،‬‬ ‫هەزارانیش بێ ماڵ و ئاوارەی ناوچەكانیتر‬ ‫بــوون‪ .‬بــاس لەوەشدەكرێت ‪ 25‬هــەزار‬ ‫هاواڵتی لەباكوری كوردستان وەك پەنابەر‬ ‫هاتونەتە هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫هاوكات لەگەڵ چونەناوەوەی سوپای‬ ‫توركیا بۆ ناو جەرابلوس وەك زەنگێكی‬ ‫مەترسیدار دەبینرێت‪ ،‬بەتایبەت بۆ‬ ‫ناوخۆی باكوری كوردستان و پێدەچێت‬ ‫كاریگەریی هەرێمی زیاتر لێبكەوێتەوە‬ ‫بەتایبەت دۆخی باكوری كوردستان بەرەو‬ ‫گرژی زیاتر ببات‪.‬‬ ‫كـــوردانـــی بـــاكـــوری كــوردســتــان‪،‬‬ ‫لەتەموزی ‪2012‬وە‪ ،‬لەكاتی راگەیاندنی‬ ‫كانتۆنەكانەكانی عەفرین‪ ،‬كۆبانی و‬ ‫جــزیــرە‪ ،‬بــەجــۆرێــك لــەگــەڵ كــوردانــی‬

‫رۆژئــاوای كوردستان لەپەیوەندیدا بون‪،‬‬ ‫بەهۆی ئــەوەی توركیا ‪ 911‬كیلۆمەتر‬ ‫سنوری بەسوریاوە هەیە و سێ‌ بەشی ئەو‬ ‫سنورەش شارە كوردییەكانی نێوان باكور‬ ‫و رۆژئاوایە‪ ،‬هەروەها سێ‌ دەرگای سنوری‬ ‫لەنێوانیاندا هەیە‪ ،‬هاوكات خزمایەتی پتەو‬ ‫لەنێوانیان هەیە لەهەموی گرنگتریش ئەوە‬ ‫پەیوەندییە ئایدۆلۆژییە هەیە كە پەكەكە‬ ‫لەناوچەكەدا هەیەتی‪.‬‬ ‫كاتێ‌ پڕۆسەی ئاشتی لەماوەی سێ‌‬ ‫ساڵی رابـــردوو لــەئــارادابــوو‪ ،‬بەجۆرێك‬ ‫هەماهەنگی لەنێوان باكور و رۆژئــاوای‬ ‫كوردستاندا هەبو‪ ،‬شاندی پارتی یەكێتی‬ ‫دیموكرات (پەیەدە) سەردانی باكوری‬ ‫كوردستانیان كردووە‪ ،‬بەهەمان شێوەش‬ ‫شاندی سیاسیەكانی باكور چونەتە رۆژئاوا‬ ‫و ئاڵۆگۆڕی بازرگانی و لۆجیستی هەبوو‪،‬‬ ‫هەمیشە عەبدواڵ ئۆجەالن سەرۆكی پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان‪ ،‬لەپەیامەكانیدا‬ ‫دەربارەی رۆژئاوای كوردستان هۆشداری‬ ‫بە حكومەتی توركیا داوەو وەك خاڵێكی‬ ‫هەستیار لەچوارچێوەی پڕۆسەی ئاشتی‬ ‫باسی لێوەكردووە‪.‬‬ ‫هــەر لــەمــاوەی پــڕۆســەی ئاشتیدا‪،‬‬ ‫دەرفەتی ئەوە رەخسا كە ساڵح موسلیم‬ ‫هاوسەرۆكی پەیەدە لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫حكومەتی توركیا سێ‌ جار كۆببێتەوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە بەهۆی پێشمەرجی توركیا ئەم‬ ‫كۆبونەوانە هیچ رێككەوتنێكی تۆكمەی‬ ‫لێنەكەوتەوە‪ ،‬بــەاڵم دواج ــار پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی رێگا خۆشكەرێك بو بۆئەوەی‬ ‫رێككەوتنی قوڵتر بەدوای خۆیدا بهێنێت‬ ‫و پەیوەندیەك لەنێوان رۆژئاوا و توركیا‬ ‫دروستببێت‪ ،‬هیچ نەبێت پەیوەندیی و‬ ‫ئاڵوگۆڕەكان نێوان باكورو رۆژئاوا پتەوتر‬ ‫بكات‪.‬‬

‫بەرەیەكی چەپ و بەرەیەكی سۆسیالیست‬ ‫نــوێــنــەرایــەتــی ئــەم پــارتــەی دەكـــرد‪،‬‬ ‫هاوسەرۆكەكانی سەباحەت تونجەل‬ ‫و ئــەرتــوغــول كورتچو بــو‪ .‬دواتـــر لە‬ ‫كۆنگرەكەی ‪22‬ی حوزیرانی ‪ ،2014‬ئەم‬ ‫پارتە بوە جێگرەوەی پارتی ئاشتی و‬ ‫دیموكراتی (بەدەپە)‪ .‬لە مایسی ‪،2014‬‬ ‫لە ئەنقەرە دیدارێكی رۆژنامەوانیم لەگەڵ‬ ‫سەباحەت تونجەل هــاوســەرۆكــی ئەو‬ ‫كاتەی هەدەپە سازكرد‪ ،‬ئەوەی بەالمەوە‬ ‫زۆر جێی پرسیار بو‪ ،‬ئەوە بو ئەم پارتە‬ ‫هەڵگری دروشمێكی جیاواز بو‪ ،‬بەناوی‬ ‫«توركیای بون» بو‪.‬‬ ‫ئەگەر تەماشای پەیجی فەرمی هەدەپە‬ ‫بكەین‪ ،‬پێناسەی فــەرمــی خــۆی بەم‬ ‫شێوەیە دەكات‪( ،‬بەشداریكردنی زۆرینەی‬ ‫سیاسی‪ ،‬سۆسیالیزم‪ ،‬دیموكراسی‬ ‫رادیــكــاڵ‪ ،‬سۆسیالیزمی دیموكراتی‪،‬‬ ‫فێمێنیزم‪ ،‬رەوتی چەپ)‪.‬‬

‫دوركەوتنەوە لە گوتاری كوردی‬ ‫ێ ساڵی رابردوی هەدەپە‪،‬‬ ‫لەماوەی س ‌‬ ‫هەندێكجار روبەڕووی رەخنە بۆتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە لێكۆڵەر و سۆسیۆلۆجی گەورەی‬ ‫توركیا‪ ،‬ئیسماعیل بێشكچی دەڵێت‬ ‫«دەبێت هەدەپە لەداكۆكیكردن لەمافە‬ ‫رەواكانی كورد پاشگەزنەبێتەوە‪ ،‬هیچ‬ ‫نەبێت لەم قۆناغەدا داوای فیدراڵییەت‬ ‫بۆ كورد بكات»‪.‬‬ ‫جەنگیز چاندار دەڵێت «پێویستە‬ ‫هــــەدەپــــە لـــە گــــوتــــاری كــــوردی‬ ‫دورنــەكــەوێــتــەوەو بەتایبەت لە كاتی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا رێككەوتنی سیاسی‬ ‫لەگەڵ پارتە كوردییەكانیتر بكات»‪.‬‬ ‫هەدەپە لەكاتی دامەزراندنیدا لەگەڵ‬ ‫ێ پارتی سیاسی وەك (پارتی‬ ‫هەند ‌‬ ‫كرێكارانی سۆسیالیستی شۆڕشگێڕ‪،‬‬ ‫پارتی سۆسیالیستی مــاف خــوراوان‪،‬‬ ‫هەڵسەنگاندنێك بۆ سیاسەتەكانی‬ ‫پارتی دیموكراتی سۆسیالیست‪ ،‬پارتی‬ ‫هەدەپە‬ ‫پارتی دیموكراتی گەالن (هەدەپە) داهــاتــوی چــەپ و ســەوزەكــان‪ ،‬پارتی‬ ‫لــە ‪ 2013/12/27‬دامــــەزرا‪ ،‬ئەوكات نوێ سۆسیالیست رێككەوتنی سیاسی‬

‫بكات و داگیری بكات»!‬ ‫ئەم وتەیەی ئایدۆغان لەالیەن كوردانەوە‬ ‫لە تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان هارای نایەوە‪،‬‬ ‫كەچی هەدەپە ئامادە نەبو داوای لێبوردن‬ ‫لەو بارەیەوە بكات‪.‬‬ ‫هەفتەی رابردوو‪ ،‬یوكسەكداغ بانگەوازی‬ ‫ئــەوەی كرد كە كــوردان لەباكور بڕژێنە‬ ‫سەرشەقامەكان! ئەم بانگەوازە لەپاش‬ ‫ئــەوەدێــت كە لەساڵی پــارەوە زۆربــەی‬ ‫شارۆچكە و قەزاو ناحیەكانی باكور وێران‬ ‫كراون و زیاتر لە شەش هەزار قوربانی‬ ‫هاواڵتە مەدەنی هەیە‪ ،‬دەبێت چ لۆژیكێك‬ ‫لەپشت ئــەم بــانــگــەوازەی هاوسەرۆكی‬ ‫هــەدەپــەوە هەبێت! دەكــرێــت بپرسین‬ ‫یوكسەكداغ و هاوڕێكانی لەكوێی ئەم‬ ‫جەنگ و ماڵ وێرانییەدان‪ .‬لەگوتارەكانی‬ ‫هەفتانەی یوكسەكداغ لە پارلەمانی توركیا‬ ‫بۆ ئەندامانی پارتەكەی پێشكەشی دەكات‪،‬‬ ‫لۆژیکیانە نــادوێــت‪ ،‬زیاتر گوتارەكانی‬ ‫رادیــكــاڵــی و بێبنەمایی پــێــوەدیــارە‪،‬‬ ‫لەپێشنیارو چارەسەر بۆ كێشەكان و‬ ‫دۆزی كورد‪ ،‬زیاتر باس لەڕوخانی كۆشكی‬ ‫سەرۆككۆماری توركیا دەكات‪ ،‬دەشڵێت‬ ‫«ئێمە كێشەمان لەگەڵ دەوڵەتی تورك‬ ‫دا نییە‪ ،‬بەڵكو كێشەمان لەگەڵ پۆلیس و‬ ‫سەربازی ئەردۆغاندایە!»‪.‬‬

‫ئەنجامداو بەمەش تێهەڵكێشێكی سیاسی‬ ‫هاتەئاراوە‪.‬‬ ‫هەدەپە لە هەڵبژاردنی پارلەمانی‬ ‫ساڵی پــار‪ ،‬ئامادەنەبو رێككەوتنی‬ ‫ســیــاســی لــەگــەڵ ئـــەو چــەنــد پــارتــە‬ ‫سیاسیەی بــاكــوری كوردستان بكات‬ ‫لەمەڕ هــەڵــبــژاردن‪ ،‬لەكاتێكدا ئــەوان‬ ‫بانگێشتیان بۆ هەدەپە كردبوو‪ .‬هاوكات‬ ‫لە كۆبونەوە جەماوەرییەكانی هەدەپە‬ ‫لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردن ئااڵی‬ ‫توركیا و وێنەی مستەفا كەمال ئەتا‬ ‫تورك بەرزدەكرایەوە!‬ ‫هەدەپە بەجۆرێك لەگوتاری كوردی‬ ‫دوركەوتەوە‪ ،‬ئەگەر ئەم پارتە چەپانە‪،‬‬ ‫بەڕێژەی ‪ %1‬بۆ ‪ %2‬دەنگی بۆ هەدەپە‬ ‫زیادكردبێت‪ ،‬هاوكات بۆتە جێی نیگەرانی‬ ‫بەشێك لەدەنگدەری كورد لەباكور لەبەر‬ ‫دوركەوتنەوە لەگوتاری كوردی لەبری‬ ‫ئــەوەش دەســتــەواژەی دیموكراسی بۆ‬ ‫توركیا و بۆ گشت گەالن‪ ،‬بەمەش هەندێ‌‬ ‫لە كوردان بە پارتێكی كوردی زیاتر وەك‬ ‫پارتێكی توركیایی دەبینن‪ ،‬هەروەها‬ ‫هاتنەناوەوەی هەندێ‌ سیاسەتكاری‬ ‫نوێ‌ بەڕەچەڵەك تورك بۆ ناو پارتەكە‪،‬‬ ‫لەوانەش فیگەن یوكسەكداغ‪ ،‬نورسەل‬ ‫ئایدۆغان‪ ،‬ئەرتوغول كورتچوو‪ ،‬سرری‬ ‫سورەیا ئۆندەرو هتد‪ ،..‬یوكسەكداغ لە‬ ‫كۆنگرەی یەكگرتنەوەی بەدەپە لەگەڵ‬ ‫رەوتی چەپ لە توركیا‬ ‫هەدەپە راستەوخۆ كرایە هاوسەرۆكی‬ ‫لەماوەی ‪ 30‬ساڵی رابردوودا‪ ،‬رەوتی‬ ‫هەدەپە‪ ،‬خانەوادەكەی سەربە پارتی چەپ لە توركیا بەرەو ئیفالسی سیاسی‬ ‫بزافی نەتەوەپەرستن (مەهەپە) خۆشی چووە‪ ،‬بەجۆرێك نەك نەیتوانیوە بڕیاری‬ ‫وەك نوێنەری پارتێكی چەپی توركیا سیاسی لە هیچ جومگەو ناوەندێكی ئەو‬ ‫خەباتی خۆی لەناو هەدەپە دەكات‪.‬‬ ‫واڵتەدا هەبێت‪ ،‬بەڵكو ئەم رەوتە كلیلی‬ ‫نورسەل ئایدۆغان‪ ،‬پارلەمانتاری هیچ ژورێكی دیالۆگی سیاسی پێنییە‪ ،‬هیچ‬ ‫ئامەد‪ ،‬لەدیدارێكی تەلەفیزیۆنیدا لە كاتێك نەبۆتە كۆد و ئامڕازی سیاسی لەو‬ ‫كەناڵی مەد نوچە وتی «تاكە رێگر واڵتە‪ ،‬هەندێ‌ لە رۆژنامەنوسانی كوردستان‬ ‫لەبەردەم دروستبونی دەوڵەتی كوردی كاتێ‌ دەنوسن یاخود قسە لەسەر توركیا‬ ‫عەبدواڵ ئۆجەالنە»‪ .‬ئایدۆغان بەمەشەوە دەكــەن‪ ،‬چەپ و عەلمانی لەیەك جودا‬ ‫نەوەستایەوە وتیشی «مادەم ئەردۆغان ناكەنەوە‪ ،‬عەلمانی ئەگەر لەناو پارتی‬ ‫لەدژی رۆئاوای كوردستانە‪ ،‬ئەوا بابچێت كۆماری گەل بونی هەبێت وەك باڵێكی‬ ‫ئۆپەراسیۆن بۆ سەر هەرێمی كوردستان بەهێز‪ ،‬ئەوا چەپ نەك وەك پارت و هێز‪،‬‬

‫بەڵكو لەسەر ئاستی كەسایەتی و گروپی‬ ‫بچوك ماون لەتوركیا‪ ،‬چەپ لەناو كەشی‬ ‫سیاسی لەتوركیا و لەناو كۆمەڵگەی‬ ‫توركیا بونی نییە‪ ،‬هاوسەنگی سیاسی‬ ‫نییە‪ .‬چەپ لەتوركیا بەمانای ئیفالسی‬ ‫سیاسی دێت‪.‬‬ ‫هاوكاتیش ئەگەر تەماشای رەوتی‬ ‫چەپ بكەین لەتوركیا‪ ،‬هیچ كات بەدیوە‬ ‫راستەقینەكەی دیموكراتخواز نەبون‪،‬‬ ‫بەڵكو بە فلتەری بیری كەمالیزم تێپەڕیون‬ ‫و كاریگەری ئەو ئایدۆلۆژیایە بەسەریدا‬ ‫زاڵ بــوە‪ ،‬هــەروەك موحافزەكارەكان و‬ ‫عەلمانییەكان‪.‬‬ ‫هەدەپە جێگرەوەی پارتێكە كەگشت‬ ‫دروشــــم و خــەبــاتــی بــۆ دۆزی كــورد‬ ‫چڕكردبۆوە‪ ،‬بەدەپە‪ ،‬دەتەپە‪ ،‬كەسایەتی‬ ‫وەك ئەحمەد تورك و ئایسەل تورگوت‬ ‫و گولتەن كشناك خەباتی راستەقینەیان‬ ‫بۆ دۆزی كورد كردووە‪ ،‬لەمڕۆشدا لەناو‬ ‫هــەدەپــە كەسانی وەك ئەڵتان تــان‪،‬‬ ‫عوسمان بایدەمیر و لەیال زانــان هەن‪،‬‬ ‫ئەمانە زیاتر رەمزێكی سیاسەتكاری‬ ‫كوردی بەپارتەكە داوەو سااڵنێكە خەبات‬ ‫و كۆشش دەكەن‪ .‬تەنانەت هەندێجاریش‬ ‫رەخــنــەیــان لەسیاسەتی پارتەكەیان‬ ‫گرتووە‪ .‬بەبیرمان نەچێت ئەوەی ئەمڕۆدا‬ ‫لەناو هەدەپە دەگوزەرێت‪ ،‬بەئاگایی و‬ ‫رێپێدانی كەجەكە دەگوزەرێت‪.‬‬ ‫راســتــە هــەدەپــە رۆڵــی بــەرچــاوی لە‬ ‫پــڕۆســەی ئــاشــتــی بــیــنــوە‪ ،‬ئێستاش‬ ‫دەستپێكردنەوەی هەر پڕۆسەیەك بەبێ‌‬ ‫بەشداریكردنی هەدەپە كارێكی حەتیمی‬ ‫دەبێت‪ ،‬بۆیە گەڕانەوە بۆ سیاسەتێك‬ ‫كە سەدا سەد خزمەت بەڕەوتی سیاسی‬ ‫كورد لەو واڵتە بكات‪ ،‬ئەمە رەنگدانەوەی‬ ‫بۆ رۆژئاوای كوردستانیش دەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫گرێكوێرەكەی باكور بەندە بە رەوشتی‬ ‫رۆژئاوای كوردستانەوە بەهەمان شێوەش‬ ‫دۆخی رۆژئاوا بەندە بە باكورەوە‪.‬‬

‫داعش!‬

‫ئۆپەراسیۆنی نایلۆنی بۆ سەر‬

‫راپۆرتی‪ :‬چاودێر‬ ‫دوای هەموو تەقینەوەیەك كە داعش‬ ‫لە توركیا ئەنجامی دەدات‪ ،‬میدیاكانی‬ ‫توركیا بەپەلە هەواڵی ئۆپەراسیۆن‬ ‫بۆ ســەر ئەندامانی رێكخراوەكە باڵو‬ ‫دەكەنەوە‪ .‬هەرچەندە ئۆپەراسیۆنەكان‬ ‫زۆر جێی گومانن و ئەوانەی كە دەستگیر‬ ‫دەكــرێــن دوای ماوەیەكی كــەم ئــازاد‬ ‫دەكرێن‪.‬‬ ‫جگە لەوە ئۆپەراسیۆنەكان بۆ سەر‬ ‫شانەكانی بەرەی نوسرەیە و لە مێدیا وا‬ ‫پشان دەدرێت كە حكومەتی توركیا دژی‬ ‫ئەندامەكانی داعش ئۆپەراسیۆنی كردوە‪.‬‬ ‫دوێنێ هەواڵێك لە شــاری قۆنیاوە‬ ‫باڵوكرایەوە‪ ،‬كە گوایا هێزە ئەمنییەكان‬ ‫ئۆپەراسیۆنیان بۆ سەر رێكخراوی داعش‬ ‫ئەنجام داوە و ‪ ٣٧‬كەسیان دەستگیر‬ ‫كردوە‪ ،‬بەاڵم هەر دوای ئەوە ماڵپەڕەكانی‬ ‫بەرەی نوسرە هاواریان لێ بەرز بویەوە‬

‫و دەركــەوت كە ئەویش بۆ سەر داعش‬ ‫نەبووە‪.‬‬ ‫دواتــر هەندێك جار ئۆپەراسیۆنەكان‬ ‫بۆ سەر كەسی بێتاوان دەكرێت و پاش‬ ‫ماوەیەك سەربەست دەكرێن؛ ئامانج لەمە‬ ‫تەنیا دروستكردنی وەهمە الی هاواڵتیان‬ ‫كــەوا هێزە ئەمنیەكان دژی داعــش و‬ ‫رێكخراوە تیرۆرستییەكان دەجەنگن و‬ ‫ئۆپەراسیۆن دەكەن‪.‬‬ ‫بەهەمان شێوە لەم رۆژانەی پێشوودا‬ ‫ئۆپەراسیۆنێك كرا بۆ سەر شوقەیەكی ‪٥‬‬ ‫قاتی لە شاری ئەنقەرە و ژمارەیەكی زۆر‬ ‫منداڵ دەستگیركرا!‬ ‫هێزە ئەمنییەكان بانگەشەی ئەوە‬ ‫دەكــەن كە ئــەم مندااڵنە لــەو شوقەیە‬ ‫راهێنانی سەربازیان پێبكرێت و ئامادە‬ ‫دەكرێن بۆ ئەنجامدانی كاری تیرۆرستی‪.‬‬ ‫بەڵێ‌‪ ،‬خەڵكی ئەو ناوچەیە بە گومانەوە‬ ‫باس لەم ئۆپەراسیۆنە دەكەن و دەمی‬ ‫هەركەس دەكەیتەوە دەڵێن ئەو مندااڵنە‬ ‫بەبێ تاوان دەستگیر كراون‪.‬‬

‫وە نەبێت حكومەت لەگەڵ بەرەی نوسرە‬ ‫زۆر چاالكانە مامەڵە بكات‪ ،‬بەاڵم تەنیا بۆ‬ ‫روكەش و بە ناوی ئۆپەراسیۆن بۆ سەر‬ ‫رێكخراوی داعش ئەندامانی بەرەی نوسرە‬ ‫دەكەنە قوربانی‪ .‬یانی لەو بابەتەشدا‬ ‫خاتری داعش دەگرن و ئەندامەكانیان زوو‬ ‫زوو بێتاقەت ناكەن‪ .‬بەرەی نوسرەش لە‬ ‫شارەكانی كۆنیا و ئەنقەرە و ئیستەنبوڵ‪،‬‬ ‫شانەكانی خۆی رێك دەخات و لەڕێگەی‬ ‫وەقــف و رێكخراوی مەدەنیەوە پــارە و‬ ‫ئەندام بۆ بەرەی خۆی كۆ دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەو موجاهیدانەی كە لە وێب سایتەكانی‬ ‫بەرەی نوسرەدا بە شەهید ناو دەبرێن و‬ ‫ناوەكانیان ئاشكرا دەكرێت‪ ،‬بە ئاشكرا‬ ‫لە ناو توركیا تەعزێیان بۆ دەگیرێت و‬ ‫ئەندامانی رێكخراوەكەش بە بێ ترس‬ ‫سەردانی مەراسیمەكە دەكەن‪.‬‬ ‫ئــەوەی لێرەدا جێی سەرنجە ئەوەیە‬ ‫كە هێزە ئەمنییەكان ئاگایان لە تەواوی‬ ‫پەیوەندییە تەلەفۆنیەكانی هــەردوو‬ ‫رێكخراوی بەرەی نوسرە و داعشە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئەمە گفتوگۆی نێوان دوو تیرۆرستە كە‬ ‫هیچ باكیان نیە‪ ،‬لەوەی پۆلیس گوێیان‬ ‫لێبگرێت ئەوەندە بە بێ ترسی دەژین‪.‬‬ ‫ناونیشانی خۆیی و هەموو شتیك لە‬ ‫پەیوەندیە تەلەفۆنیەكەیدا دەڵێت و‬ ‫ناشترسێت لەوە پۆلیس بیانگرێت!‬ ‫ئەم گفتوگۆیەی سەرەوە لەو دۆسیەدایە‬ ‫كە پۆلیس پێشكەشی بە دادگای ئەنقەرە‬ ‫كردوە بەاڵم دواتر دادگا بڕیاری ئازادكردنی‬ ‫بۆ ئەو كەسانە دەركرد كە لە دۆسیەكەدا‬ ‫ناویان هاتبوو‪.‬‬

‫هیچ كاردانەوەیەك پشان نادەن‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬ئەم گفتوگۆیەی خــوارەوە‬ ‫بەشێكە لە پەیوەندی تەلەفۆنی نێوان دوو‬ ‫تیرۆرست كە لە دۆسیەی پۆلیسدا لە ژێر‬ ‫ناونیشانی دۆسیەی ‹جەماعەتی تاتڵیباڵ›‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەسەر كراوە و دواتر وازیان‬ ‫لێهێناون و هیچ ئۆپەراسیۆنێكیان لە‬ ‫دژیان ئەنجامنەداوە‪.‬‬ ‫ئــەبــو مــوحــەمــەد‪ :‬ئــەمــڕۆ شەممەیە‬ ‫كۆبونەوەمان هەیە خۆ دێیت؟‬ ‫حەیدەر عەلی‪ :‬هەوڵ دەدەم بێم‪.‬‬ ‫ئەبو موحەمەد‪ :‬وەرە با تەعاروفت‬ ‫پێبكەم لەگەڵ هاوڕێیاندا‪ .‬هەندێكیان لە‬ ‫توركیا و روسیا لەسەر جەرابلوس‬ ‫دەوڵەتەوە هاتونەتەوە و ماوەیەكی زۆرە‬ ‫رێکنەكەوتون‬ ‫تێدەكۆشن‪.‬ماوەیەكی زۆرە لە سوریان‬ ‫لیۆنید ئیڤاشۆڤ جەنەڕاڵی سوپای‬ ‫وەرە بیان ناسە‪ .‬خۆ دەزانیت بێی بۆ روسیا و كەسایەتیەكی نزیك لە ڤالدیمیر‬ ‫كوێ؟ وەرە بۆ كەچیئۆرەن لە شەقامی پۆتینی سەرۆكی ڕوسیا رایگەیاند كە‬ ‫ئویانش مزگەوتی تورگوت ئالتینئۆك ڕوسیا و توركیا لەسەر ئۆپەراسیۆنەكانی‬ ‫هەیە ‪ ٥٠‬یان ‪ ٦٠‬مەتر ئەوالی مزگەوتەكە ناوچەی جەرابلوسی سوریا رێكنەكەوتون‪.‬‬ ‫رێكخراوی ‹دارولحەدیس› الفیتەیەكمان‬ ‫ناوبراو لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا‬ ‫هەڵواسیوە‪.‬‬ ‫كــە لــە واڵتــەكــەی رێكی خستبوو ئەو‬

‫دەنگۆیانەی بەدرۆ خستەوە كە باس لە‬ ‫رێككەوتنی ئەردۆغان و پۆتین دەكەن‬ ‫لەسەر ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای تورك لە‬ ‫سوریا‪.‬‬ ‫ئیڤاشۆڤ رایگەیاند‪ :‬لە سیاسەتدا‬ ‫هەموو كاتێك كەمێك راستی دەبیستین‪.‬‬ ‫میدیای توركی باس لەوە دەكەن كە بەڕێز‬ ‫پۆتین و ئەردۆغان لەسەر ئۆپەراسیۆنەكە‬ ‫رێككەوتون‪ .‬راستە ئەم بابەتە لە دوا‬ ‫چاوپێكەوتنی هــەردووالدا باسكرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پۆتین بە كارێكی وەهــا رازی نەبوو‪.‬‬ ‫روسیا پابەندە بە یاسا نێودەوڵەتیەكان و‬ ‫یاساكانی نەتەوەیەكگرتوەكان‪ .‬لەبەرئەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی لە مێدیای توركیدا باس دەكرێت بە‬ ‫تەواوی درۆیە»‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪http://www.samanyolu‬‬‫‪haber3.com/isid-gorunum‬‬‫‪lu-naylon-operasyonlar‬‬‫‪haberi/1268721/‬‬

‫ناوخۆ‬

‫ژمارە (‪ )578‬دو شەممە ‪2016/9/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫خوێندنەوەیەك بۆ قەیران‌و رەوشی ئەمڕۆی سەندیكاو‬

‫كۆمەڵەو رێكخراوە پیشەیی‌و دیموكراتیەكانی كوردستان‬ ‫‪2-2‬‬ ‫لــەپــێــنــاو نەهێشتنی نــاعــەدالــەتــی‬ ‫لەدابەشكردنی بودجەی ئەم رێكخراوانەداو‬ ‫هەروەها نەمانی پارە بەخشینەوە بەسەر‬ ‫ئەم رێكخراوانەدا‪ ،‬پێویستە حكومەتی هەرێم‬ ‫دو هەنگاوی گرنگ لەبەرچاو بگرێ‌‪:‬‬ ‫یەكەمیان لەجیاتی پارە بەخشینەوەو‬ ‫دابینكردنی بودجە بۆ ئەم رێكخراوانە‪،‬‬ ‫پێویستە سیستەمی (‪)Fund raising‬‬ ‫بەكاربهێنێ‌‪ ،‬واتە پەیداكردنی پارە بەهۆی‬ ‫پێشكەشكردنی پڕۆژەو كارو چاالكی بۆ ئەو‬ ‫فەندەرانەی (‪ )Funder‬كە حكومەت‬ ‫دیاری دەكات‌و بودجەی پێویست دەخاتە‬ ‫بــەردەســت‪ ،‬هــەروەكــو ئــەوەی لەواڵتانی‬ ‫ئەوروپا پەیڕەو دەكرێ‌‪ ،‬هەر رێكخراوێك‬ ‫بۆی هەیە بەپێی پڕۆژەكەی كە بەنیازە‬ ‫ئەنجامی بــدات لەیەكێك لەبوارەكاندا‪،‬‬ ‫داواكاریەك كە بریتیە لەفۆرمێك سەرجەم‬ ‫پڕۆژكەی بەتێرو تەسەلی لەخۆگرتوە بەم‬ ‫جۆرە‪ :‬پڕۆژەكە چیە‪ ،‬ئامانج لەم پڕۆژەیە‬ ‫چیە‪ ،‬چەند كــەس بــەشــدار دەبــێ لەم‬ ‫پڕۆژەیەدا‪ ،‬چەند دەخایەنێ‌‪ ،‬لەكو ‌ێ ئەم‬ ‫پڕۆژەیە جێبەج ‌ێ دەكرێت‌و دواجار چەندی‬ ‫پارە پێویستە‪ ،‬ئەم داواكاریە پێشكەش‬ ‫دەكرێت بەیەكێك لەفەندرەكان كە شمولی‬ ‫پڕۆژەكەی دەكات‪ ،‬بۆ زیاتر رونكردنەوەی‬ ‫مەبەستەكەم‌و فەندەرەیزین باشتروایە‬ ‫نمونەی پــرۆژەیــەك بخەینە بەردەست‪،‬‬ ‫بۆ نمونە رێكخراوێكی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫لەواڵتی بەریتانیا دەیەوێت پڕۆژەیەك بۆ‬ ‫گەنجان بكات‪ ،‬لەنێوان تەمەنی (‪)19-13‬‬ ‫كە تەمەنی هەرزەكاریە یان تەمەنی هەراش‬ ‫«‪ »Teenagers‬نــاوی پــڕۆژەكــە‪:‬‬ ‫هۆشیاركردنەوەی گەنجانە لەمەترسیەكانی‬ ‫بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان یان ماددە‬ ‫سڕكەرەكان كە ئێستا دەردێكی كوشندەو‬ ‫بەرباڵوەو گەنجانی ئەوروپاو پێوەی ئالودەو‬ ‫سەرقاڵن‪ ،‬هەروەكو باسمكرد پێویستە‬ ‫لەپێشەوە پــڕۆژەكــەت پێناسە بكەیت‪،‬‬ ‫پڕۆژەكەت چیە‪ ،‬ئامانجت لەم پڕۆژەیە‬ ‫چیە‪ ،‬كەی دەستپێدەكەیت‌و كەی كۆتایی‬ ‫دێــت‪ ،‬چەند كــەس بــەشــدار دەبــن لەم‬ ‫پڕۆژەیەدا‪ ،‬چەندیان كوڕو چەندیان كچەو‬ ‫تەمەنیان چەندە چەند مامۆستاو خەڵكی‬ ‫پسپۆڕو شارەزات لەم بوارەدا پێویستە‪ ،‬چ‬ ‫جۆرە هۆڵ‌و قاعەیەكت دەوێت یان چ جۆرە‬ ‫ئەدەوات‌و كەلوپەلێكت پێویستە‪ ،‬لەكۆتاییدا‬ ‫ئەم پڕۆژەیە چەندی پارە پێویستە‪.‬‬ ‫ل ــێ ــرەدا تێبینیەك هــەیــە رەنــگــە‬ ‫پڕۆژەكەت رەتبكرێتەوەو بڵێن ئەم پڕۆژەیە‬ ‫كەموكوڕی تیایە یــان لەگەڵ ئامانجی‬ ‫ئێمەدا یەكناگرێتەوە‪ ،‬خۆ ئەگەر دوای‬ ‫هەڵسەنگاندن‌و لێكۆڵینەوە پڕۆژەكەیان‬ ‫پەسەند كرد ئــەوا بەدڵنیاییەوە پارەی‬ ‫پێویستی بۆ تەرخان دەكــەن‌و دواییش‬ ‫بــەدواداچــون‌و چــاودێــری‌و لێپرسینەوەی‬ ‫بــەدوادا دێت كە ئایا پڕۆژەكە سەركەوتو‬ ‫بوە‪ ،‬یان ئامانجەكەی خۆی پێكاوە‪ ،‬یان‬ ‫ئایا ئەو پارەیەی بۆی تەرخانكراوە بۆ‬ ‫ئەو پڕۆژەیە سەرفكراوە یان بۆ شتی ترو‬ ‫مەبەستی تر‪.‬‬ ‫لــەدوای تەواوبونی پڕۆژەكەت دەتوانی‬ ‫راپــرســی (‪ )Referendum‬لەسەر‬ ‫بكەیت‪ ،‬بۆ زانینی ئەوەی كە پرۆژەكەت چەند‬ ‫سەركەوتو بوە‪ ،‬ئەمە نمونەی پڕۆژەكەیە‬ ‫كە رێكخراوێكی كۆمەڵی مەدەنی دەتوانێ‌‬ ‫پێشكەشی هاوپیشەكانی خــۆی بكات‪،‬‬ ‫ئنجا زۆر جۆری پڕۆژە هەیە‪ ،‬پرۆژە هەیە‬ ‫بۆ مندااڵن‪ ،‬گەنجان‪ ،‬ژنان‪ ،‬بەسااڵچوان‪،‬‬ ‫خەڵكانی پــەنــاهــەنــدە‪ ،‬یــان پـــرۆژەی‬ ‫تەندروستی‪ ،‬پەروەردەیی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی یان‬ ‫پرۆژەی رۆشنبیری‌و روناكبیری‪...‬‬ ‫(‪Project Manegement,‬‬ ‫‪)Alice Bigelow, 2006‬‬ ‫هەنگاوی دوەم كە پێویستە حكومەت‬ ‫بیكات‌و لەبەرچاوی بگرێت ئەمەیە كە‬

‫«‬

‫پێشڕەو ئیسماعیل (مامۆستا پێشڕەو)*‬

‫فەرمانگەیەك یان كۆمیسیۆنێك دابنێت كە‬ ‫سەربەخۆو بێالن بێت‌و سەرپەرشتی كارو‬ ‫چاالكیەكانی ئەم رێكخراوانە بكات‌و دور‬ ‫ب ‌ێ لەدسەاڵتی حــزب‌و حكومەت‪ ،‬دوربێ‌‬ ‫لەدەستتێوەردان‌و تێچینكردن (تدخل)‬ ‫لەالیەن حزب‌و حكومەت‌و شەخسەوە‪ ،‬واتە‬ ‫چیتر ئەم رێكخراوانە سەر بەوەزارەتی ناوخۆ‬ ‫یان وەزارەتــی رۆشنبیری نەبن‌و هەمویان‬ ‫لەژێر چەتری ئەو كۆمیسیۆنەدا كۆببنەوەو‬ ‫ئــەم دەزگــایــەش بەپێی كــارو چاالكی‌و‬

‫سایت‌و ناوەندەكانی ئەم رێكخراوانەوە‬ ‫بەردەوام داوای ئەوە دەكەن كە ئەم فۆرم‌و‬ ‫شێوازەی واڵتانی ئەوروپا لەكوردستاندا‬ ‫جێبەج ‌ێ بكرێ‌و هیچی تر حكومەت پارە‬ ‫نەبەخشێتەوە بەسەر ئەم رێكخراوانەداو‬ ‫كە زۆریان هیچ بەرهەم‌و چاالكیەكی وایان‬ ‫نییە شایانی باسكردن بێت‪ ،‬بگرە ئێستا‬ ‫حگكومەت‌و دەسەاڵتدارانیش گەیشتونەتە‬ ‫ئەو قەناعەتە كە ئەم رێكخراوانە بارو‬ ‫ئەركێكی قورسن بەسەر حكومەتەوە‪.‬‬

‫یاسایە‪ ،‬دەركەوت كە ئەم یاسایە نەگونجاوە‬ ‫لەگەڵ هەلومەرجی كوردستان‌و پێوەری‬ ‫نێودەوڵەتیەكان‪ ،‬ئەوا پێویستە خاڵە الوازو‬ ‫نێگەتیڤەكانی دیــاری بكرێ‌‌و جارێكی تر‬ ‫رەوانــەی حكومەت‌و پەرلەمان بكرێتەوە‬ ‫تا چــاوی پیابخشێنرێتەوەو چاكسازی‬ ‫تیا بكرێ‌‪ ،‬بەجۆرێك رێك بخرێتەوە كە‬ ‫لەگەڵ هەلومەرجی كوردستان‌و پێوەرە‬ ‫نێودەوڵەتیەكان تەباو گونجاو بێت‪.‬‬

‫چاالكەو رێكخراویش هەیە زۆر سست‌و كەم‬ ‫تەرخەمە‪ ،‬پێویستە حكومەت لەڕێگەی‬ ‫ئەو كۆمیسیۆنەی كە سەرپەرشتی ئەم‬ ‫رێكخراوانە دەكات پرۆسەی بەدواداچون‌و‬ ‫چاودێری‌و لێپێچینەوەی هەبێت‪ ،‬هیچیتر‬ ‫حكومەت پارە تەخشان‌و پەخشان نەكات‌و‬ ‫نەبەخشێتەوە بەسەر ئەم رێكخراوانەدا‪،‬‬ ‫پێویستە رێكخراوەكان بەكارو چاالكی‌و‬ ‫پڕۆژەكانیان پارە بۆ خۆیان پەیدا بكەن‪،‬‬ ‫ئەگەر رێكخراوێك نەیتوانی (‪)Fund‬‬

‫دەتوانین بڵێین لەبواری رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیدا هەروەك چۆن‬ ‫كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێم نەیتوانی عەدالەتی تەواو بۆ رێكخراوەكان‬ ‫دابینبكات‌و پارەیەكی زۆر بۆ هەندێك رێكخراو سەرف دەكراو هەندێكیش‬ ‫لێی بی بەشدەبون‪ ،‬بەهەمان شێوەش كابنیەی شەشەم‌و حەوتەمیش هیچ‬ ‫ێ نەبو‪ ،‬تا كار گەیشتە‬ ‫پالنێكی ستراتیژی بۆ پەرەپێدانی رێكخراوەكان پ ‌‬ ‫كابینەی هەشتەم‌و ئێستا كە بەهۆی قەیرانی داراییەوە ئەوەندەی تر وەزعی‬ ‫رێكخراوەكان خراپبون‬

‫پرۆژەی هەر رێكخراوێك پارەی پێویست‬ ‫دابیندەكات‪ ،‬هەروەكو بەنمونە لەواڵتی‬ ‫بەریتانیا بەهەزاران رێكخراو هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەك كۆمیسیۆن هەیە بەناوی (‪Charity‬‬ ‫‪ )commission‬چارەتی كۆمیشن‪-‬‬ ‫كە سەرپەرشتی سەرجەم رێكخراوەكانی‬ ‫ئەم واڵتە دەكات كە بەتەواوی سەربەخۆو‬ ‫بێالیەنەو حكومەت‌و حزبەكان ناتوانن‬ ‫دەستێوەردان‌و تێچینی تیا بكەن‪ ،‬لەكاتێكدا‬ ‫بەسەدان هەزار رێكخراوی كۆمەڵی مەدەنی‌و‬ ‫چارەتی‌و خێرخوازی لەم واڵتەدا هەیە (‪...‬‬ ‫‪ )…www.gov.ukcharity‬كێشە‬ ‫لــەزۆری رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیدا‬ ‫نیە كە زۆرجار واباس دەكر ‌ێ لەكوردستاندا‬ ‫ژمارەیەكی زۆر رێكخراو هەیە‪ ،‬حكومەت‬ ‫لەئەوروپادا هیچ رێكخراوێك داناخات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رێكخراوێك ئەگەر پڕۆژەو كارو چاالكی نەبێت‬ ‫خۆی دائەخرێ‌‌و نامێنێ‌‪ ،‬چونكە فەندەرەكان‬ ‫لەسەر ئەساسی پڕۆژەو چاالكی پارە ئەدات‬ ‫بەو رێكخراوانە نەك پارە بەخشینەوە لەسەر‬ ‫حسابی مەحسوبیەت‌و مەنسوبیەت‌و نزیكی‬ ‫ئەو رێكخراوە لەدەسەاڵتەوە‪ ،‬كۆمیسیۆنیش‬ ‫نابێت ئەوەندە دەستبخاتە ناو كاروباری‬ ‫رێــكــخــراوەكــانــەوە‪ ،‬تەنیا لەحاڵەتێكدا‬ ‫نەبێت ئەگەر كێشەیەكی گــەورە هەبێت‬ ‫كە بەرێكخراوەكە چارەسەر نەكرێت یان‬ ‫رێكخراوەكە خۆی داوا بكات كە كۆمیسیۆن‬ ‫تەدەخول بكات‪ ،‬تەنیا كۆمیسیۆن ناوی‬ ‫دەستەی نوێی رێكخراوەكە كە لەكۆنفرانسی‬ ‫ســااڵنــەدا هــەڵــبــژێــردراون تۆمار دەكــات‬ ‫الی خــۆی (‪Annual Greneral‬‬ ‫‪ )Meeting‬لەگەڵ راپــۆرتــی سااڵنەو‬ ‫راپۆرتی دارایی رێكخراوەكە دەبینێ‌( (�‪Or‬‬ ‫‪ganisational Development‬‬ ‫‪for Working in Communi‬‬‫‪)..…ties, Frances, 2008‬‬ ‫لێرەدا چەند سەرنجێك هەیە پێویستە‬ ‫ئاماژەی پێبدەین ئەویش ئەوەیە رەنگە‬ ‫هەندێك كەس سەرنجی ئەوەیان هەبێت كە‬ ‫بڵێن ئەمە تەجروبەی چەند ساڵەی واڵتێكی‬ ‫ئەوروپایەو ناكر ‌ێ ئێمە یەكسەر كۆپی‬ ‫ئەو واڵتە بكەین‌و لەكوردستاندا دەقاودەق‬ ‫جێبەجێی بكەین‪ ،‬راستە كوردستان‌و‬ ‫ئــەوروپــا بـــەراورد ناكرێن‪ ،‬دو زەمــان‌و‬ ‫زەمینی جیان لەڕوی كەلتوری‌و رۆشنبیری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئابوریەوە دو واقیعی بەتەواوی‬ ‫جــیــاوازن‪ ،‬بــەاڵم دەكــر ‌ێ ئێمە سود لەم‬ ‫تەجروبانە وەربگرین‌و ئەوەی لەگەڵ واڵتی‬ ‫ئێمەدا دەگونج ‌ێ پیادەی بكەین مەرج‬ ‫نیە كۆپی دەقاودەقی ئەوروپا بین‪ ،‬ئەمە‬ ‫بێجگە لەوەی كە لەمیدیاكان‌و رێكخراو‌و‬

‫سەرنجی دوەم بریتیە لەوەی كە پارەو‬ ‫بودجەی پرۆژەیەك نابێت لەپرۆژەیەكی‬ ‫تریان بۆ شتێكی تر سەرف بكرێت‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫ئەگەر رێكخراوێك لەكوردستاندا خولێكی‬ ‫بەهێزكردن لەهاویندا بۆ خوێندكاران‬ ‫بكاتەوە (دورە التقویە) بەتایبەتی بۆ‬ ‫وانە زانستیەكان‪ ،‬پێویستە پارەو بودجەی‬ ‫ئەو پرۆژەیە كە لەالیەن رێكخراوەكەوە‬ ‫وەرگیراوە لەو پرۆژەیەدا سەرف بكرێت‪،‬‬ ‫نەك بچێت ئاهەنگێكی پ ‌ێ ساز بكات یان‬ ‫گەشت‌و سەیرانێكی پ ‌ێ بكات‪ ،‬ئەمە لەیاساو‬ ‫سیستەمی رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫لەئەوروپادا قابیلی قبوڵكردن نیەو رەد‬ ‫دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێین لەبواری رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵی مەدەنیدا هەروەك چۆن كابینەی‬ ‫پێنجەمی حكومەتی هــەرێــم نەیتوانی‬ ‫عەدالەتی تەواو بۆ رێكخراوەكان دابینبكات‌و‬ ‫پارەیەكی زۆر بۆ هەندێك رێكخراو سەرف‬ ‫دەكــراو هەندێكیش لێی بی بەشدەبون‪،‬‬ ‫بەهەمان شــێــوەش كابنیەی شەشەم‌و‬ ‫حەوتەمیش هیچ پالنێكی ستراتیژی بۆ‬ ‫پەرەپێدانی رێكخراوەكان پ ‌ێ نەبو‪ ،‬تا كار‬ ‫گەیشتە كابینەی هەشتەم‌و ئێستا كە بەهۆی‬ ‫قەیرانی داراییەوە ئەوەندەی تر وەزعی‬ ‫رێكخراوەكان خراپبون‪ ،‬بەجۆرێك هەندێك‬ ‫رێكخراو نوزەی لـ ‌ێ بڕاوەو كارو چاالكیان‬ ‫بەتەواوی ئیفلیج بون تەنانەت ئەوانەش كە‬ ‫لەحزبەكان‌و دەسەاڵتەوە نزیكن پرۆژەو كارو‬ ‫چاالكیان زۆر كەم بۆتەوەو سستبون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گەر بهاتایە پەیڕەوی سیستەمی فەندین‌و‬ ‫پارە پەیداكردن بكرایە نەك پارەبەخشینەوە‪،‬‬ ‫ئــەوا ئێستا حاڵی ئــەم رێكخراوانە نە‬ ‫دەگەیشتە ئەم رۆژە‪ ،‬هەرچەندە كابینەی‬ ‫شەشەم تاڕادەیەك توانی تەجاوەزی ئەم‬ ‫حاڵەتە بكات‌و هانی پەرلەمان بــدات تا‬ ‫یاسایەكی تایبەت بەكاركردنی رێكخراوەكان‬ ‫دەربكات كە دواجار یاساكە لەمانگی نیسانی‬ ‫ساڵی ‪ 2011‬لەالیەن پەرلەمانەوە دەرچو‪،‬‬ ‫دواتریش لەالیەن سەرۆكی هەرێمەوە ئەم‬ ‫یاساییە تایبەتە بەكاری سەندیكاو كۆمەڵەو‬ ‫رێكخراوە ناحكومیەكان لەكوردستان‪،‬‬ ‫بەپێی ئەم یاسایە چیتر رێكخراوەكان سەر‬ ‫بــەوەزارەتــی ناوخۆ یان هیچ دەزگایەكی‬ ‫حكومی نابن‌و لەالیەن فەرمانگەیەك یان‬ ‫كۆمیسیۆنێكی سەربەخۆوە سەرپەرشتی‬ ‫دەكرێن كە بۆ ئەم مەبەستە دروستدەكرێن‪،‬‬ ‫هەر بەپێی ئەم یاسایە پێویستە سەرجەم‬ ‫رێكخراوەكان پابەندبن بەم یاسایەو خۆیان‬ ‫لەگەڵ یاساكەدا بگونجێنن لەكاتی ئێتساداو‬ ‫ئەگەر دوای ماوەیەك لەپیادەكردنی ئەم‬

‫ش ــێ ــوازەك ــان ــی پــــارە پــەیــداكــردن‬ ‫لەرێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیدا‬ ‫بۆ رزگاربون لەقەیرانی دارایی‌و وابەستە‬ ‫نەبون بەحزب‌و حكومەت‌و دەسەاڵتەوە‪،‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی بەم شێوازو‬ ‫رێگایانەی الی خوارەوە دەتوانن پارە پەیدا‬ ‫بكەن‪:‬‬ ‫*بەپێشكەشكردنی پرۆژەو كارو چاالكی‬ ‫بۆ فەندەرەكان‪ ،‬واتە شێوازی فەندرەیزین‬ ‫‪.Fundraising‬‬ ‫*پەیداكردنی پارەو سەرچاوەی دارایی‬ ‫لەفەندەرە جیهانیەكان‪ ،‬وەكــو سندوقی‬ ‫دراوی نێودەوڵەتی‪ ،‬فەندەرەكانی یەكێتی‬ ‫ئەوروپا‪ ،‬سیڤیكوس ‪ ،Civicus‬سەنتەری‬ ‫جیهانی یاسا ناحكومیەكان‪ ،‬زانكۆی‬ ‫جۆنز هۆپكنیز‪ ،‬دنیا ئۆنالینی دەستەی‬ ‫نــێــونــەتــەوەیــی كــۆكــردنــەوەی كۆمەكی‬ ‫دارایی‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫*لەڕێگەی كۆكردنەوەی ئابونەی سااڵنەی‬ ‫ئەندامانی رێكخراوەكانەوە‪.‬‬ ‫*فرۆشتنی باڵوكراوەكانی رێكخراوەكان‪.‬‬ ‫*لەرێگەی كۆمەكی شەخسی‪ ،‬یان تاك‬ ‫تاكی خەڵكی‪ ،‬بۆ نمونە كەسێك میراتی‬ ‫خۆی یان بەشێك لەمیراتەكەی دەبەخشێ‌‬ ‫بەرێكخراوەكە‪.‬‬ ‫*بەكرێدانی قاعەو هۆل‌و كەلوپەل‌و دام‌و‬ ‫دەزگاكانی تری رێكخراوەكە‪.‬‬ ‫*پەیداكردنی پارە لەرێگەی سازدانی‬ ‫كۆڕو سیمینارو ئاهەنگ‌و خولی راهێنانەوە‪.‬‬ ‫*پــەیــوەنــدیــكــردن بەسەنتەرو یانەو‬ ‫كۆمپانیاو كارگەو سوپەرماركێت‌و دوكان‌و‬ ‫چێشتخانەو شوێنەكانی تری بازرگانی‌و‬ ‫بــزنــس بــەمــەبــەســتــی بەدەستهێنانی‬ ‫سەرچاوەی دارایی بۆ رێكخراوەكان‪.‬‬ ‫*پارە پەیداكردن لەڕێگەی باڵوكردنەوەی‬ ‫ریكالم‌و پڕوپاگەندەی بازرگانی‌و ئیشوكار‬ ‫لەوێبسایتی رێكخراوەكان‪.‬‬ ‫*لەرێگەی قیست‪ ،‬واتە پێدانی قیست‬ ‫بەئەندامانی رێكخراوەكەو دوایی وەرگرتنی‬ ‫سود لێیان‪.‬‬ ‫*پـــەیـــداكـــردنـــی پــــارە لــەڕێــگــەی‬ ‫پەیوەندیكردن بەڕێكخراوی ترو دەوڵەت‌و‬ ‫حزب‌و حكومەتەكانی ترەوە‪.‬‬ ‫*وەرگرتنی بڕێكی كەمو دیاركراوی‬ ‫پارە لەئەندامان‌و هاواڵتیان بەرامبەر بەو‬ ‫خزمەتانەی پێشكەشیان دەكرێت‪.‬‬ ‫ئەنجامگیری‪:‬‬ ‫پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی‬ ‫لەكوردستاندا پۆلێن بكرێن‪ ،‬چونكە‬ ‫رێكخراو هەیە تەنیا ناوە‪ ،‬رێكخراو هەیە‬

‫دەبێت ئارەزومەندانە بێت نەك بەزۆرەملـێ‌‪،‬‬ ‫دەســتــەی دایــمــەزێــنــەرو بــەڕێــوەبــەرانــی‬ ‫ئــەم رێكخراوانە مافی دامــەزرانــدن یان‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی رێكخراوەكانیان هەیە‪،‬‬ ‫رێكخراوە ناحكومیەكان دەبێت لەدانی باج‌و‬ ‫ئەو یارمەتیە ب ‌ێ بەرامبەرانەی كە وەریدەگرن‬ ‫ببەخشرێن‪ ،‬رێــكــخــراوە ناحكومیەكان‬ ‫بەمەبەستی قازانج دانــەمــەزراون‪ ،‬واتە‬ ‫لەپێناوی ســودو بــەرژەوەنــدی كەسێك‬ ‫یان تاقم‌و گروپێگ پێكنەهاتون‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سودو سەرمایەی ئەوان دەبێت تەنیا بۆ‬ ‫بەجێبەجێكردنی كاروباری رێكخراوەكان‬ ‫بێت‪ ،‬كاری رێكخراوەكان ئارەزەمەندانەیە‪،‬‬ ‫بەواتای ئــەوەی كە خەڵكی بەخواست‌و‬ ‫ئارەزوی خۆیان رێكخراوەكە دروستدەكەن‌و‬ ‫زۆر لێكردنی تیا نیەو بۆ بەڕێوەبردنی‬ ‫كارەكانیش پەنا دەبــەنــە بــەر كەسانی‬ ‫خۆبەخش‌و ئارەزومەند‪ ،‬هەروەها رێكخراوە‬ ‫ناحكومیەكان سەربەخۆن‌و لــەدەرەوەی‬ ‫دەســەاڵتــی دەوڵــەتــن‪ ،‬هــەرچــەنــدە ئەم‬ ‫رێكخراوانە دەتوانن هاوكاریان هەبێت لەگەڵ‬ ‫دەوڵەتان‌و حكومەت‌و دەســەاڵت‪ ،‬كارێكی‬ ‫هەڵەیە كە ئەم رێكخراوانە وابەستەبن‬ ‫بەتەنیا یەك سەرچاوەی داراییەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەمە ناپەسەندە‪ ،‬ئەمە رێگە خۆشدەكات‬ ‫بۆ دەستێوەردانی دەزگاو دەوڵەت‌و حزب‌و‬ ‫الیەنەكانی تر لەرێكخراوەكەدا‪.‬‬ ‫دوبـــارەی دەكــەمــەوە فــۆرم‌و شێوازی‬ ‫كاركردنی مۆدێلی تاك حزبی‌و بەلشەفیزمی‬ ‫ئەم رێكخراوانە ناتەباو نەگونجاوە لەگەڵ‬ ‫بارودۆخ‌و رۆحی ئێستاو سەردەم‪ .‬پێویستە‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی مۆدیلی‬ ‫لیبرالیزم پیادە بكەن‌و نەچنە ژێر ركێف‌و‬ ‫كاریگەری هیچ ئایدیۆلۆژیایەكەوەو رێگە‬ ‫نەدەن بەدەستێوەردانی حزبەكان لەكاروباری‬ ‫رێكخراوەكان‪ ،‬چونكە مۆدێلی كاركردنی ئەم‬ ‫جۆرە رێكخراوانە كە وابەستەن لەدنیادا‬ ‫بــاوی نەماوەو پاشەكشەی كــردوە‪ ،‬بەم‬ ‫فۆرمەی ئێستا ناتوانن سەركەوتو بن‌و‬ ‫داخوازی‌و پێویستیەكانی كاری پیشەیی‌و‬ ‫هاوپیشەكانیان دابین بكەن‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا بێجگە لەو خااڵنەی كە لەم‬ ‫نوسینەدا ئاماژەی پێكراوە بۆ گۆڕینی فۆرم‌و‬ ‫شێوەی كاركردنی رێكخراوەكان‌و دەربازبون‬ ‫لەو قەیران‌و تەنگژەیەی تێی كەوتون بەهۆی‬ ‫تەدەخوالتی حزب‌و حكومەت لەكاروباریان‬ ‫ئەم رێكخراوانەی كوردستان سەرلەنوێ‌‬ ‫پێویستیان بەپێداچونەوەو پۆلێنكردن‌و‬ ‫رێكخستنەوەیان لــەڕوی دارای ـی‌و بودجەو‬ ‫ئیداریەوە هەیە‪.‬‬

‫بۆ خۆی پەیدا بكات‌و بەردەوامی بەژیانی‬ ‫رێكخراوەیی خۆی بــدات‪ ،‬بۆ خۆی الواز‬ ‫دەبێت‌و سەرئەنجام بەرەو نەمان‌و داخستن‌و‬ ‫هەڵوەشاندنەوە دەڕوات‪ ،‬پێویستە لەسەر‬ ‫رێكخراوەكان سەربەخۆیی خۆیان بپارێزن‌و‬ ‫كــاری خۆیان تێكەڵ بەكاری حكومەت‌و‬ ‫حزبەكان نەكەن‪ ،‬لەكوردستاندا ئەم دیاردەی‬ ‫تێكەڵی رێكخراوەكان‌و خزبەكان زۆر زەق‌و‬ ‫ئاشكرایەو جاری وا هەیە حزب بڕیار دەدات‬ ‫لەجیاتی رێكخراوەكان یان بەپێچەوانەوە‬ ‫جــاری وایــە رێكخراوێك خــۆی خستۆتە‬ ‫جێگەی حــزب‌و بڕیار دەدات‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئەم تێكەڵیە لەئیشوكاری رێكخراوەكان‌و‬ ‫حــزبــەكــان نــەمــێــنــێ‌‌و جــیــابــكــرێــتــەوە‪،‬‬ ‫رێكخراوەكان بەالیەنگریان بۆ حزبەكان‬ ‫ئیرادەیان لێ زەوت دەكرێ‌‌و سەربەخۆیی‬ ‫خۆیان دەدۆڕێننن لەكاتێكدا ئەگەر ئەم‬ ‫رێكخراوانە سەربەخۆ بن‌و ب ‌ێ الیــەن بن‬ ‫دەتوانن گەورەترین فشارو قورسایی لەسەر‬ ‫دەســەاڵت‌و حزبەكان دروستبكەن‌و دەیان‬ ‫هەزار ئەندام‌و الیەنگری خۆیان ببەنە سەر‬ ‫جادەو شەقام‌و بەخۆپیشاندان‌و مانگرتنی‬ ‫هێمنانەو شارستانیانەو سەردەمیانە‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫داواكاریەكانی خۆیان پێكشەش بكەن‪.‬‬ ‫‪*Organisational Devel‬‬‫پێویستە كاركردنی ئــەم رێكخراوانە‬ ‫‪opment for Working in‬‬ ‫شێوازی بەكۆمەڵی‌و دەستەجەمعی پەیڕەو‬ ‫‪Communities, Frances‬‬ ‫بكەن‌و دور بكەونەوە لەبڕیاردانی تاكڕەوی‌و‬ ‫‪Tomlinson, 2008. London‬‬ ‫خۆسەپاندن‌و جیاوازیەكان قبوڵبكەن‌و كار‬ ‫‪metropolitan University.‬‬ ‫بۆ سڕینەوەی بەرامبەرەكەیان نەكەن‌و‬ ‫‪*Project management.‬‬ ‫هــەوڵــبــدەن سیفەتی هــاوبــەش‌و لێكچو‬ ‫‪Alice Bigelow, 2006. Lon‬‬‫بدۆزنەوەو پێكەوە كاربكەن‌و بگونجێن‪don metropolitan University. .‬‬ ‫ئەمڕۆ لەدنیای ئەوروپاو رۆژئــاوادا باوی‬ ‫‪*http: llapps. Charity‬‬ ‫كارو پرۆژەی هاوبەشی نێوان رێكخراوەكانە‬ ‫‪commission. Gov.uk.‬‬ ‫(‪ )partership‬یان شەریكاتی رەگەزە‬ ‫*سایتی سبەی (‪،)Sbeiy. com‬‬ ‫جیاوازەكان‪.‬‬ ‫سەندیكاو رێكخراوە پیشەییەكان الی‬ ‫هەربۆیە پێویستە لەسەر رێكخراوەكان‪ ،‬دەســـــەاڵت‌و ئــۆپــۆزســیــۆن‪ ،‬ن ــاڕەوای ــی‬ ‫هــەوڵــبــدەن كـــاری پــێــكــەوەیــی بكەن‌و لەبەخشینی پارە بەسەر رێكخراوەكاندا‪.‬‬ ‫دوربكەونەوە لەتاكڕەوی‌و قبوڵنەكردنی‬ ‫*كۆمەڵی مەدەنی چییە؟ مریەم پور‬ ‫پلورالیزم‪ ،‬هەروەها پێویستە لەسەر ئەم نــەزەر‪ ،‬وەرگێڕانی یاسین عومەر‪2003 ،‬‬ ‫رێكخراوانە پێشوازی بكەن لەهەمو ئەندامانی سلێمانی‪.‬‬ ‫ئــارەزومــەنــدی كۆمەڵ بەقبوڵكردنیان‌و‬ ‫*گۆڤاری دەنگدان‪ ،‬ژمارە ‪ ،19‬تێكچونی‬ ‫گوێگرتن لەقسەیان‌و بەشداری پێكردنیان هاوسەنگی دیموكراسیەت ‪ 2003‬سلێمانی‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی یەكسان لەهەمو كاروبارەكاندا‪ .‬دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی‪.‬‬ ‫پێویستە چــاالكــی رێــكــخــراوەكــان‬ ‫*فیدراسیۆنی رێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫لەبەرژەوەندی گشتیدا بێت نەك بەقازانجی مەدەنی لەكوردستان‪.‬‬ ‫تایبەتی كەسانێك بێت كە پێكیانهێناوە‬ ‫یان سەرمایەكەیان دابینكردوە‪ ،‬یاسای‬ ‫*مــاســتــەر ل ــەب ــواری بــەڕێــوەبــردن‌و‬ ‫تۆماركردنی ئەم رێكخراوانە دەبێت بەجۆرێك گەشەكردنی دام‌و دەزگاكانی كۆمەڵی‬ ‫بنوسرێت‌و جێبەجی بكر ‌ێ كە كارەكان مـــەدەنـــی لـــەزانـــكـــۆی (‪London‬‬ ‫ئاسان‌و خێراو بەنرخێكی كەم تێپەڕێت‪)Metropolitan University ،‬‬ ‫هــەروەهــا تۆماركردنی ئــەم رێكخراوانە‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (578) 05-09-2016‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫بەرەو بیستەمین فێستیڤاڵی روناكبیریی گەالوێژ‬

‫دیالۆگی ئەرمەن‌و كورد‬ ‫بــڕیــار وایـــە ئــەمــســاڵ بیستەمین‬ ‫فێستیڤاڵی روناكبیریی گــەالوێــژ لە‬ ‫‪ 2016/11/20‬سازبكرێت‪ ،‬چەندین تەوەرو‬ ‫چاالكیی جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت‪ ،‬یەكێك‬ ‫لــەتــەوەرەكــانــی فێستیڤاڵی ئەمساڵ‬ ‫بایەخێكی تایبەتی بەدیالۆگی كوردی‬ ‫– ئەرمەنی دەدرێ‌‌و ژمارەیەك نوسەرو‬

‫رۆشنبیرو مامۆستای زانكۆ بانگێشت‬ ‫دەكرێن بۆ گفتوگۆو را گۆڕینەوە دەربارەی‬ ‫جینۆسایدی ئەرمەنەكان لەسەرەتای‬ ‫ســـەدەی بیستەم‌و پــەیــوەنــدی ئەمە‬ ‫بەكوردەوە‪ ،‬هەروەها وەزیری رۆشنبیری‬ ‫ئەرمەنستان‌و سەرۆكی یەكێتی نوسەرانی‬ ‫ئەرمەنستان‌و بەڕێوەبەری رادیۆی كوردی‬ ‫لەئەرمەنستان بانگێشتی ئەم فێستیڤاڵە‬

‫دەكرێن‪.‬‬ ‫هەروەها یەكێكی تر لەچاالكیەكانی‬ ‫بیستەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ‪ ،‬هەروەكو‬ ‫سااڵنی پێشو‪ ،‬بریتی دەبێت لەكردنەوەی‬ ‫دەرگای (پێشبڕكێی ئەدەبیی) لەبواری‬ ‫شیعرو چیرۆك‌و لێكۆڵینەوە‪ ،‬بۆیە هەر‬ ‫لەئێستاوە داوا لەشاعیران‌و چیرۆكنوسان‌و‬ ‫لێكۆڵەرەوانی كورد دەكەین بابەتمان لەو‬

‫ـ نابێت بابەتەكە پێشتر باڵوكرابێتەوە‪،‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ئەگەر سەلمێندرا باڵوكراوەتەوە‪ ،‬خەاڵتیشی‬ ‫ـ با لێكۆڵینەوەكان لە (‪ )7000‬حەوت وەرگرتبێت لێی دەسەندرێتەوە‪.‬‬ ‫ـ شیعر لە ‪ 6‬الپەڕەی ‪ A4‬و چیرۆك لە‬ ‫هەزار وشە زیاتر نەبێت‪.‬‬ ‫ـ بابەتەكان بەفۆنتی (یونی كــورد – ‪ 10‬الپەڕەی ‪ A4‬زیاتر نەبێت‪.‬‬ ‫ـ بــۆ كـــاری پێویست‌و هــەر ســەرنـج‌و‬ ‫سپەیسی سنگڵ‌و سایزی ‪ )14‬بن‪.‬‬

‫بوارانەدا بۆ بنێرن‪.‬‬ ‫بابەتەكان‬ ‫تایبەتی‬ ‫لیژنەیەكی‬ ‫وەردەگـــرێـــت‌و وەاڵمــتــان دەداتــــەوە‪،‬‬ ‫دەتوانن بابەتەكان لەنێوان ‪ 8/15‬هەتا‬ ‫‪ 2016/10/1‬بۆ ئەم ئیمەیڵە بنێرن‪:‬‬ ‫‪galawezh20@yahoo.com‬‬

‫تێبینییەك پەیوەندی بەم ژمارە مۆبایالنەوە‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫‪07701420909‬‬ ‫‪07701572064‬‬

‫ماڵی سینەما‪ ،‬بەهەشت كورتە فیلم‪ ،‬بەشداری‬ ‫فێستیڤاڵی فیلمی نێودەوڵەتی سەماوە دەكا‬ ‫چاودێر‪-‬تریفە‪:‬‬ ‫بڕیارە رۆژانی ‪ ،2016/9/20-17‬ماڵی سینەما بە هەشت‬ ‫كورتە فیلمی سینەماكارانی كوردو جیهانیی‪ ،‬بەشداری‬ ‫چوارەمین فێستیڤاڵی فیلمی سەماوەی نێودەوڵەتیی‬ ‫بكات‌و بەشداری ئەو پێشبڕكێیە بێت‪.‬‬ ‫سەبارەت بەبەشداریكردن‌و جۆری فیلمەكان‪( ،‬زانا حەمە‬ ‫غەریب)‪ ،‬سەرپەرشتیاری ماڵی سینەما بە(چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬بەئامادەبونی نوێنەری ماڵی سینەماو بەشێك‬ ‫لەدەرهێنەران‌و ستافی فیلمە بەشداربوەكان‪ ،‬بەشداری‬ ‫لەو فێستیڤاڵە نێودەوڵەتیە كە لەسەماوە بەڕێوەدەچێت‬ ‫دەكەین‪ ،‬كورتە فیلمەكان هەشتن‪ ،‬كە پێكدێن لەكورتە‬ ‫فیلمی داستانیی‌و ئەنیمەیشن‪.‬‬ ‫فیلمەكانیش ئەمانەن‪ :‬كورتە فیلمی (برسێتی)‬ ‫لەدەرهێنانی كەرەم تەك ئۆغلو لە باكوری كوردستان‪،‬‬ ‫كورتە فیلمی (خاڵخاڵۆك) لەدەرهێنانی (محەمەد‬ ‫گوزتوك) لەباكوری كوردستان‪ ،‬كورتە فیلمی (هێلكەو‬ ‫رۆنی سوتاو) لەدەرهێنانی (ئیدریس عابدی) لەرۆژهەاڵتی‬

‫كوردستان‪ ،‬كورتە فیلمی (دوا گەڕانەوە بۆ ماڵ)‬ ‫لەدەرهێنانی (ئانسگەر گــات – دەرهێنەری‬ ‫ئــەڵــمــانــی)‪ ،‬كــورتــە فیلمە (رۆژێــكــی خــۆش)‬ ‫لەدەرهێنانی (چاوان زانا) لەهەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫كورتە فیلمی (ئۆركۆدۆن) لەدەرهێنانی (كەیهان‬ ‫ئەنوەر) لەهەرێمی كوردستان‪ ،‬كورتە فیلمی (كچە‬ ‫بچكۆلەكە) لەدەرهێنانی (هاكان باربەر) لەتوركیا‪،‬‬ ‫كورتە فیلمی (وینك انسان) لەدەرهێنانی (ئیرەج‬ ‫موحەمەد) لەرۆژهەاڵتی كوردستان‪.‬‬ ‫سەرپەرشتیاری ماڵی سینەما وتیشی‪ :‬فێستیڤاڵی‬ ‫فیلمی سەماوەی نێودەوڵتیی‪ ،‬سااڵنە لەشاری‬ ‫سەماوەی عیراق بەڕێوەدەچێت‪ ،‬لەخولی سێیەمینی‬ ‫ئەم فێستیڤاڵەدا ساڵی ‪ ،2015‬ماڵی سینەما توانی‬ ‫خەاڵتی باشترین فیلم‌و باشترین وێنەگرتن بۆ‬ ‫فیلمەكانی بەدەست بهێنێت‪.‬‬

‫خزمەت‬

‫سەالم مستەفا‬

‫با قسەی برادەرێكی خۆمتان بۆ بگێڕمەوە‪ ،‬ڕۆژێك پێی وتم‪ :‬ئەرێ بەڕاست‪ ،‬تاكو ئێستا‬ ‫چەند نوسینت لەڕۆژنامەو گۆڤارەكاندا باڵوكر‌دۆتەوە؟ وتم‪ :‬موی سەرم بژمێرەو قسە‬ ‫مەكە‪ ..‬وتی‪ :‬شتێكی تر ئەڵێم بەس توخوا توڕەو عاجز مەبە!‪ ..‬وتم‪ :‬فەرمو‪ ..‬وتی‪ :‬ئەی‬ ‫تاكو ئێستا چەند جار جڕتیان بۆ لێداوی؟!‪ ..‬وتم‪ :‬هەر موی سەرم بژمێرەو قسە مەكە!!‪..‬‬ ‫وتی‪ :‬تێناگەم‪ ..‬وتم‪ :‬بۆ تێناگەی‪ ..‬هەرچییەكم نوسی تەنیا یەك كێشەیان چارەسەر‬ ‫كراوە‪ ..‬ئەوەش وایلێكردم‌و فێری ئەوەی كردم كە بگەڕێم بەدوای چاكترین جۆری بۆیاخدا‬ ‫بۆ ڕەشكردنەوەی تاڵە موەكانی سەرم‪ ..‬هەمو نوسینەكانم لەتەپڵە سەری خۆما سەرف‬ ‫كرد‪ ..‬ئەمەش هەر خزمەتە! واتە خزمەتیان كردم كە پیریان كردم! !‪.‬‬ ‫بێینەوە سەر خزمەت‪ ..‬هەمو شتێ بەمەرجەوە خزمەتی ئەوێ‪ ..‬منداڵ خزمەتی ئەوێ‬ ‫بێ تێهەڵدانی شەق‌و فڕێدانە بەر كار‪ ..‬دایك‌و باوك خزمەتیان دەوێ بەمەرجێ چوار‬ ‫خەڵوەتگەی پیریی نەكەینەوە!‪ ..‬سەوزە خزمەتی ئەوێ نەك بەزێراب ئاو بدرێ‪ ..‬ڕەش‌و‬ ‫سپی خزمەتیان ئەوێ بەمەرجێ دو دوكان لەتەنیشت یەكەوە ماست‌و خەڵوز نەفرۆشن‪..‬‬ ‫سمێڵ گەر نەیتاشی‌و سافی نەكەی خزمەتی دەوێ‪ ،‬جا لەژێرەوە هەڵیدەپاچی‪ ،‬ئەم الو‬ ‫الی لول دەكەیت‪ ..‬قەوسی دەكەیتەوەو دەیكەیت بەسیاج بۆ دەم‌و دان‪.‬‬ ‫هەمو شتێ خزمەتی ئەوێ‪ ..‬دروشمەكانی لینین خزمەتیان دەوێ‪ ،‬نەك ئیشكردنی‬ ‫ڕۆژێكی كرێكارم بۆ بگەیەنێتە ‪ 300‬دینارو وەستایەكیش ‪ 500‬دینار!‪..‬‬ ‫خزمەت خزمەتەو‪ ..‬خزمەت خزمەت نییە!‪ ..‬من خزمەتت دەكەم‪ ،‬تۆش تەنیا ئەوەندە‬ ‫خزمەتم دەكەیت‌و لەبەرامبەردا پارەم دەدەیتێ‪ ..‬خزمەت جوانە‪ ،‬خزمەتی چرا دەكەین‬ ‫نەوتی دەدەینێ‪ ..‬خزمەتی ددانەكانمان دەكەین فڵچەی دەدەینێ‪ ..‬خزمەتی نینۆك‬ ‫دەكەین‪ ،‬نینۆككەری بۆ دێنین‪.‬‬ ‫خزمەتیش هەیە ناشیرینە‪ ..‬لەژێر پردەكە تەیرولحوبێك دەكڕیت‪ ..‬لەسەدان دانەدا‬ ‫دانەیەكی نەخۆشت پێ دەفرۆشێ‌و دەڵێ دەبێ خزمەتی بكەی‪ ،‬لەبەهەشتا هەرزنی بۆ‬ ‫بێنە‪ ..‬لەدوای دو ڕۆژ لەحەوت سااڵن ڕاست بۆتەوە!‪ ..‬ئینجانە بەگوڵەوە دەكڕیت‪،‬‬ ‫سیسەوەبویەكی نەخۆشت دەداتێ‌و دەڵێ دەبێ خزمەتی بكەیت‪ ..‬بەئاوی بانیخێاڵن‬ ‫پەروەردەی بكەیت‪ ،‬حەپی بدەیتێ‌‪ ،‬گەاڵی پێوە نامێنێ‌و وشك دەكات!‪ ..‬بلۆكفرۆشێك‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەبێ زو زو ئاوڕشێنی بكەیت‌و خزمەتی هەبێ‪ ..‬دەریاچەی ئیجەی بڕژێنیتە سەر‪،‬‬ ‫ژورەكەت ‪ 30‬درزی تێدەكەوێ!‪ ..‬حكومەتیش سەری زمانی‌و بنی زمانی هەر دەڵێت‬ ‫خزمەت‪ ..‬دە بەخزمەتی هەر ‪ 25‬ساڵەكەی دوای ڕاپەڕین قەسەم‪ ..‬بۆ خزمەت پەنا بۆ هەر‬ ‫شتێك ببەی‪ ،‬وەك مار پێتەوە دەدات!‪ ..‬با لەشتێكی بچوكەوە دەست پێبكەین‪:‬‬ ‫ئەو بەڕێزە! !!! پارچەیەك زەوییان داوەتێ‪ ،‬چونكە ‪ 36‬ساڵ خزمەتی هەیە‪ ..‬منیش‬ ‫كەسێكی تر دەناسم كەدو پارچ ‌ە زەوی وەرگرتوەو خزمەتی هەیە‪ ..‬خزمەتەكەشی بەم‬ ‫جۆرەیە‪:‬‬ ‫‪ 5‬ساڵ خزمەتی بەعس‪ 6 ،‬ساڵ جاشێتی‪ 4 ،‬ساڵ جەیشی شەعبی‪ 7 ،‬ساڵ بەشۆفڵەوە‬ ‫بۆ ڕوخاندنی ماڵە گومانلێكراوەكان‪ 6 ،‬ساڵ ڕاونانی پێشمەرگە‪ 3 ،‬ساڵ بەدوای‬ ‫موختارەكانەوە بۆ دەستنیشانكردنی ماڵەكان‪ 5 ،‬ساڵیش دەمێنێتەوە‪ ..‬ئەو پێنج ساڵەش‬ ‫بەشانازی ئەوانەی پێشویەوە‪ ..‬بۆ خزمەتی ئەم كوردستانەی ئێستا كە هەیە!‪ ..‬دە كەواتە‬ ‫بژی خزمەت!!‪.‬‬

‫ژمارەی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫و‬

‫هەوڵێک بۆ پێناسەکردنی شیعر‬ ‫ئەحمەدی مەال‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )519‬دووشەممە ‪2016/9/5‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫بەبێ من هیچت پێ ناکرێت‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫نامەی زیڵدا بۆ نووسەری گاتسبیی مەزن‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫سەبارەت بە سکۆت‬ ‫ســکۆت فیتزجێڕاڵــد‪ ،‬نووســەری ئەمەریکــی‪ ،‬بــە یەکێک‬ ‫لــە ڕۆماننووســە ناودارەکانــی ســەدەی بیســتەم ناســراوە‪.‬‬ ‫بەناوبانگترین ڕۆمانی ســکۆت بریتییە لە «گاتســبیی مەزن»‬ ‫کە لە ئینگلیزییەوە سەیوان محەمەد کردوویە بە کوردی‪.‬‬ ‫ســکۆت کاتێک تەمەنی تەنیا ســیانزە ســاڵ بوو‪ ،‬یەکەمین‬ ‫ڕۆمانی پۆلیسیی خۆی لە ڕۆژنامەی قوتابخانەدا باڵو کردەوە‪.‬‬ ‫هەروەها یەکەمین چیرۆکی بە ناوی «پلەی گەرما» لە ‪١٩٣٨‬ـدا‬ ‫باڵو بووەوە‪ .‬ئەو ســەردەمە لە گۆڤاری «ســکوایەر» کاری‬ ‫دەکرد و سەرقاڵی نووسینی ڕۆمانە تەواونەکراوەکەی بوو‪،‬‬ ‫کە بریتی بوو لە‪ :‬دواهەمین ئەشقی تایکۆن‪.‬‬ ‫فیتزجێڕاڵد لەو چیرۆکەدا لە نووســەرێکی سی‌سااڵن‬ ‫دەدوێت کە ئاڵوودەی ئەلکول بووە و نەخۆشــیی دڵی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەمەش دوو تایبەتمەندیی خودی سکۆت بوون‪.‬‬ ‫ئەو بەردەوام لە لیســتی ئەو نووسەرانەدا بووە کە بە‬ ‫شێوەیەکی نائاسایی خواردوویانەتەوە‪ .‬سەرەنجامیش‬ ‫لە ‪٢١‬ـی دێسەمبەری ‪ ،١٩٤٠‬لە تەمەنی ‪٤٤‬ـساڵیدا بە‬ ‫جەڵدەی دڵ مرد‪.‬‬ ‫ئەوکات ڕۆژنامەی نیۆیۆرک تایمز نووسی‪« :‬داهاتووی‬ ‫پیشەیی درەخشانی ئەو‪ ،‬بەو جۆرەی کە دەبوو‪ ،‬هەرگیز‬ ‫بە ئەنجام نەگەیشت‪».‬‬ ‫ســکۆت لە ‪٢٤‬ـــی ســێپتەمبەری ‪ ١٨٩٦‬لە ســێنت پاڵ‬ ‫مینەســوتا لە دایک بوو‪ ٢٠ .‬ســاڵ لە تەمەنی بە دیار نووسین‬ ‫و خواردنەوەوە بەسەر برد‪.‬‬ ‫سەبارەت بە زیڵدا‬ ‫زیڵدا ساڵی ‪ ١٩٠٠‬لە دایک بوو‪ .‬لە ‪١٩٤٨‬ـــدا لە ڕووداوێکی‬ ‫ئاگرکەوتنەوەدا لە ئاسایشگەی دەروونی گیانی سپارد‪ .‬ئەو‬ ‫چیرۆکنووس‪ ،‬شــاعیر و ســەماکار بوو‪ .‬زیڵدا ســیمبولی‬ ‫کچانی بیستەکانی ئەمەریکا بوو‪ .‬سکۆت پێی دەگوت‪:‬‬ ‫«یەکەمین فالپەری ئەمەریکا‪».‬‬ ‫فالپەر‪ :‬لە دەیەی بیستەکاندا لە ئەمەریکا‬ ‫بەو ژنە گەنجانە دەگوترا کە داوێنیان کورت‬ ‫بوو‪ .‬قژیشیان کورت دەکردەوە و گوێیان لە‬ ‫جاز دەگرت‪ ،‬هەروەها جگەرەیان دەکێشا و‬ ‫خواردنەوەی قورسیان دەخواردەوە و ئارایشتی‬ ‫زۆریشیان دەکرد‪ .‬پەیوەندیی سێکسیی‬ ‫هاکەزاییان دەبەست و جەستەیەکی کوڕانەی‬ ‫بێمەمکیان هەبوو‪.‬‬ ‫زیڵدا دروست یەکێک لەو ژنانە بوو‪ .‬کاتێک‬ ‫ســکۆت داوای پەیوەندیی خۆشەویستیی لێ‬ ‫کــرد‪ ،‬ئــەو بە هــۆکاری ئــەوەی کە ســکۆت‬ ‫بێپارەپوول بوو‪ ،‬ڕەتی کردەوە‪ .‬ســکۆت ئاگای لە‬ ‫پەیوەندییە زۆرەکانــی زیڵدا لەگەڵ پیاوانی تردا نەبوو‪،‬‬ ‫حەفتانــە نامەی بۆ دەنووســی و بۆ ئــەوەش کە بتوانێت‬ ‫تێچووی هاوسەرگیرییەکەیان دابین بکات‪ ،‬چیرۆکی زیاتری‬ ‫بــاو کردەوە و ســەرەنجام کاتێک یەکەمیــن ڕۆمانی باڵو‬ ‫بووەوە‪ ،‬زیڵدا ئامادە بوو شــووی پێ بکات‪ .‬ئەو دوانە لە‬ ‫‪٣‬ـی ئەپڕیڵی ‪١٩٢٠‬ـدا زەماوەندیان کرد‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٣٢‬ـدا نەخۆشیی شیزۆفرینیا لە زیڵدادا دەرکەوت‬ ‫و لە ئاسایشگەیەکی دەروونیدا خەوێنرا‪ .‬هەر لەوێشدا ڕۆمانێکی‬ ‫نووسی کە بە باڵبوونەوەی سکۆتی زۆر پەرێشان کرد‪ ،‬چونکە‬ ‫باســی لــە پەیوەندییە سێکســییەکانی خۆیان کردبــوو‪ .‬زیڵدا‬ ‫دوو ســاڵ دواتر ڕۆمانێکی تریشــی نووســی‪ ،‬کە هەردووکیان‬ ‫بەیانکەری هاوســەرگیرییە سەرنەکەوتووەکەی خۆی و سکۆت‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٤٠‬ـــدا سکۆت فیتزجێڕاڵد‪ ،‬نووسەری گاتسبیی‬ ‫مــەزن‪ ،‬لــە کاتێکدا مــرد‪ ،‬کە ســاڵ و نیوێک دەبــوو زیڵدا و‬ ‫منداڵەکەی نەبینیبوو‪.‬‬

‫خەمگینییەکەتم‬ ‫خۆش دەوێت‬ ‫دەقی نامەکە‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬الوین بەختیار‬

‫خۆشەویستەکەم سکۆت‪،‬‬

‫تکایە‪ ،‬تکایە‪ ،‬خۆت دڵتەنگ مەکە‪ ،‬ئێمە بەم نزیکانە‬ ‫هاوسەرگیری دەکەین و هەموو ئەم شەوە تەنهایانە بۆ‬ ‫هەتاهەتایە کۆتایی دێن‪ .‬هەتا ئێمە هەبین من ئەویندارم‪،‬‬ ‫ئەوینداری هەموو خولەکێکی بچووکی شەو و ڕۆژ‪ ،‬لەوانەیە تۆ‬ ‫لەمە تێنەگەیت‪ ،‬قورسە نووسینی‪ ،‬بەاڵم هەندێک جار کە زۆرت‬ ‫بیر دەکەم ئازارم دەدات و ناتوانم پێت بڵێم‪ ،‬ئەگەر بە یەکەوە‬ ‫بین هەستی پێ دەکەیت کە چەند ئازارێکی بەهێزە‪.‬‬ ‫زۆر جوانی ئەو دەمەی کە خەمگین دەبیت‪ ،‬ئەو دەمەی‬ ‫بێتاقەتت دەکەم هەستە خەمگینییەکانیشتم خۆش دەوێت‪ ،‬هەر‬ ‫لەبەر ئەوەیە کە هیچ کات پەشیمان نیم لەو شتە بچووکانەی‬ ‫دەمەقاڵێی نێوانمان‪ ،‬ئەو نازومەکرە کەمانەی کە تۆ لێی بێزار‬ ‫دەبیت‪ ،‬ئەو دەمەی کە هەموو هەوڵی خۆم دەدەم و ماچت‬ ‫دەکەم بۆ ئەوەی لە بیری بکەیت‪ .‬سکۆت‪ ،‬لەم دنیایەدا هیچم‬ ‫ناوێت جگە لە تۆ و خۆشەویستییە بەنرخەکەی تۆ‪ ،‬هەموو‬ ‫شتە ماددییەکان زۆر هیچن‪ ،‬من نامەوێت پارەپەرست بم‪،‬‬ ‫چونکە خۆشەویستیی تۆ وردەوردە کاڵ دەبێتەوە بۆم‪ ،‬من‬ ‫هەموو شتێک‪ ،‬هەموو شتێک دەکەم بۆ ئەوەی دڵت تەنیا بۆ‬ ‫خۆم بێت‪ ،‬من نامەوێت بژیم‪ ،‬سەرەتا دەمەوێت خۆشەویستی‬ ‫بکەم پاشان بە بەهانەی خۆشەویستییەوە بژیم‪.‬‬ ‫بۆ هەست بەوە ناکەیت کە من لە چاوەڕوانیدام؟ خۆشەویستم‪،‬‬ ‫ئەو دەمەی ئامادە بوویت من دێمە الت‪ ،‬هیچ هیچ کاتێک‬ ‫بیر لەو شتانە مەکەرەوە کە ناتوانیت پێم ببەخشیت‪ ،‬تۆ لە‬ ‫دڵەوە متمانەت بە من بەخشیوە کە ئەوە لە هەموو ئەو شتە‬ ‫نەفرەتییانەی جیهان زیاترە کە هەرکەس دەتوانێت هەیبێت‪.‬‬ ‫چۆن دەتوانیت بیر لە ژیان بکەیتەوە بەبێ من! ئەگەر‬ ‫بمریت‪ ...‬ئۆۆ ئازیزەکەم سکۆت‪ ،‬منیش دەمرم بە دڵنیاییەوە‪،‬‬ ‫هیچ بەهانەیەکم لە ژیاندا نامێنێت‪ ،‬پێت وا نییە من بۆ تۆ‬ ‫دروست بووم؟ هەست دەکەم تۆ داوات کردووم و من بۆ تۆ‬ ‫نێردراوم‪ ،‬هەروەها ئەو دەمەی بە تەنهایت دەمەوێت یارمەتیت‬ ‫بدەم بۆ ئەوەی بزانی کە بەبێ من هیچت بۆ ناکرێت‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ پێنجشەممەیە و ئەڵقەکە هێشتا نەگەیشتووە‪ ،‬دەمەوێت‬ ‫بیکەمە پەنجەم و خەڵک بیبینێت‪...‬‬

‫لە ناخی دڵمەوە خۆشم دەوێیت‬ ‫زیڵدا‬

‫ژمار ‌ه (‪ )519‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/9/5‬‬

‫‪2‬‬

‫كـــەمدێـــڕ و‬ ‫فــرەمـانــا لـە‬ ‫شـیعردا‬ ‫‪2-2‬‬

‫موحسین ئاوارە‬ ‫ئه‌گــه‌ر ئەم چه‌نــد دێڕه‌شــیعره‌ وه‌ك نموونه‌ بخه‌ینــه‌ به‌ر چاو‪،‬‬ ‫شاعیـــر (ته‌ڵعه‌ت تاهیـر) كه‌ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫وه‌ك شــوێنپێى چۆله‌كه‌ له‌سه‌ر قوڕ‬ ‫به‌لقیسم ورد ورد ده‌وێ‬ ‫مخابن نووســین تۆڕێكى درشته‌ و‬ ‫ورده‌ وشه‌ى پێ ناگیرێ‬

‫‪ 3‬ـــــ لــه‌ كه‌مترین دێڕ و پڕترین مانا‪ ،‬ده‌ســته‌واژه‌یه‌كمان هه‌یه‌‬ ‫هه‌میشــه‌ له‌ســه‌ر زار بێ بۆ ئه‌و مه‌به‌ســته‌یش بگه‌ڕێینه‌وه‌ ســه‌رى‬ ‫ئه‌ویــش زانســتێكه‌ به‌ نــاوى (ته‌ئویل) واتا تفســیر و لێكدانه‌وه‌ و‬ ‫ڕۆچوونه‌ به‌ره‌و قوواڵیى و بنه‌ڕه‌تى ماناكان و پاشــخانى له‌ كوێوه‌‬ ‫هاتــووه‌ و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ســه‌رچاوه‌ى مانا ئه‌ســڵه‌كه‌ى‪ ...‬لێره‌دا به‌‬ ‫بۆچوونــى (هایدگـــر) ((ته‌ئویــل‪ /‬واته‌ چوونه‌ نێــو دامه‌زراوێكى‬ ‫تایبــه‌ت‪ ،‬تیایــدا مانا له‌ ده‌قــدا تازه‌ ده‌بێته‌وه‌ بۆ وه‌ده‌ســتهێنانى‬ ‫ماناكانى خۆجێیى و ده‌ره‌كى كه‌ ده‌ق له‌ پێشــوازیدایه‌‪))0‬‬ ‫هه‌روه‌هــا (گادامیر)یش پێى وایــه‌ ((* ئێمه‌ ناتوانین تێبگه‌ین‬ ‫ته‌نیا ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستمان بێت و بمانه‌وێ تێبگه‌ین ئه‌وسا تێده‌گه‌ین‪-‬‬ ‫هه‌روه‌ها هاوڕایه‌ له‌گه‌ڵ (هابرماس) كه‌ گه‌مه‌كانى ته‌ئویلى به‌ واتا‬ ‫په‌یڕه‌وى گه‌مه‌كانى زمانه‪( ))‌.‬به‌ختیار عه‌لى) شــاعیر و نووســه‌ر‬ ‫و ڕۆماننــووس لــه‌م چه‌ند دێڕه‌دا بــه‌ كورتترین دێــڕ زۆرترین مانا‬ ‫ده‌به‌خشێ‪ ،‬كه‌ ته‌ئویل و لێكدانه‌وه‌ى زۆر هه‌ڵده‌گرێ‪ ،‬له‌ قه‌سیده‌ى‬ ‫«ئاى له‌و ڕۆژگاره‌ خۆشــانه‌« كــه‌ چه‌ند دێڕێكى لێ ده‌خه‌ینه‌ ڕوو‬ ‫كاتێ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫سه‌یرى ئه‌و تاوانانه‌م ده‌كرد‬ ‫كه‌ وه‌ك تابووت ڕیز كرابوون‬ ‫سه‌یرى ئه‌و ئاسمانانه‌م ده‌كرد‬ ‫كه‌ وه‌ك قاسه‌ داخرابوون‬ ‫وه‌ك پڵنگێكى برسى ده‌مڕوانى‬ ‫وه‌ك شمشــێرێكى ته‌خته‌ زرینگه‌م نه‌بوو‬ ‫چۆن هێشــووه‌ ترێ‪ ،‬له‌سه‌ر كه‌پره‌كان ده‌خه‌وێت‬ ‫لەسه‌ر ئه‌و شیشانه‌ خه‌وتم‬ ‫كه‌ بۆ عیشــوه‌ى ته‌الره‌ به‌رزه‌كانیان ده‌به‌ست‬ ‫گوێم نه‌دایه‌ هه‌یبه‌تى خۆم‬ ‫كه‌ وه‌ك دووپشــك به‌سه‌ر سنگمدا ده‌گه‌ڕا‬ ‫له‌و چه‌ند دێڕانه‌ى ســه‌ره‌وه‌دا كه‌ به‌ختیار عه‌لى دایڕشتووه‪ ‌،‬من‬ ‫واى بۆ ده‌چم چیڕۆكێكى حه‌قیقى خودى خۆیه‌تى كه‌ كرێكار بوو ‌ه‬ ‫و له‌سه‌ر ئه‌و شیشانه‌ پاڵ كه‌وتووه‌ كه‌ بۆ خواپێداوه‌كان ده‌كرا به‌‬ ‫ته‌الر و ئه‌ویش برسى وه‌ك ئه‌وه‌ى پڵنگێك له‌ بۆسه‌ى نێچیرێك‪...‬‬ ‫خۆراكێك‪ ،‬خۆى دانووساندبێ و‪ ...‬هتد‪ ،‬به‌اڵم گرنگ له‌ چنینه‌وه‌ى‬ ‫دێڕه‌كانه‌ به‌ زامانێكى چڕ و شــیعرییه‌ت و له‌ هه‌مان كاتدا شــفاف‪،‬‬ ‫بــۆ نموونــه‌ كه‌ ده‌ڵێت (وه‌ك شمشــێرێكى ته‌خته‌ زرینگه‌م نه‌بوو‪،‬‬ ‫دیاره‌ كه‌ شمشێرى ته‌اڵ زرینگه‌ى دێ به‌اڵم ته‌خته‌ بێده‌نگه‌‪ ...‬یان‬ ‫ئه‌و وێنه‌یه‌ چه‌نده‌ جوانه‌‪ /‬چۆن هێشوویه‌ك ترێ له‌سه‌ر كه‌پره‌كان‬ ‫ده‌خه‌وێت‪ ،‬كه‌ په‌یوه‌ستى كردووه‌ وه‌ك یه‌كێتیى بابه‌تى و ئۆڕگانى‬ ‫به‌ خه‌وتنى خۆى كه‌ چه‌ند ماندووه‌ و له‌سه‌ر ئه‌و شیشانه‌ خه‌وتووه‌‬ ‫كه‌ بۆ عیشــوه‌ى ته‌الره‌ به‌رزه‌كان ده‌به‌سترێ‪.‬‬ ‫‪ 4‬ــ سه‌باره‌ت به‌ زمانى شیعر و پرۆسه‌ى داهێنان له‌ داڕشتنى‬ ‫ڕســته‌ و دێــڕ و وشــه‌ و ده‌ســتەواژه‌كان به‌ زمانێكــى دى جیا له‌‬ ‫زمانــى ڕه‌شــۆك و ئاســایى و ڕووكــه‌ش و په‌روه‌رده‌یى و زانســت‬ ‫و عامــى‪ ،‬زمانێــك ده‌بێته‌ نوێنه‌ر و ده‌مڕاســتى گوفتاره‌ ســواو و‬ ‫ته‌قلیــدى و بــاوه‌كان بۆ ئــه‌وه‌ى به‌رهه‌مى بیر و هزرى شــاعیر به‌‬ ‫دیــوى دووه‌مــى ئه‌و بابه‌تانه‌دا بشــكێنێته‌وه‌ كه‌ لــه‌ الى خه‌ڵكه‌وه‌‬ ‫ڕۆژانــه‌ ده‌یبینیــن و گوێبیســت ده‌بیــن و هه‌ســتى پێده‌كه‌ین یان‬ ‫بۆنى ده‌كه‌ین‪ ،‬واته‌ به‌كارهێنانى كه‌رســته‌ى جیا له‌و كه‌رســتانه‌ى‬ ‫ئاسایین كه‌ زیاتر بۆ خوێنه‌رانى ڕۆشنبیـر و زیره‌ك ده‌گونجێت كه‌‬ ‫به‌ دواى مانا و جوفره‌ و پاشــخانه‌كانیدا بچێته‌وه‌‪ ...‬بۆ نموونــــه‌‪:‬‬ ‫نووسه‌ر و وەرگێڕ و ڕه‌خنه‌نووس (عه‌بدولخالق یەعقووبى) لەم‌ دوو‬ ‫دێڕه‌شــیعره‌ى نالیدا باس له‌و داهێنان و زمانه‌ شــیعرییه‌ته‌ ده‌كات‬ ‫كه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌دا مه‌به‌سته‌كه‌ى ئێمه‌ى تیا به‌رجه‌سته‌ بووه‪ ‌،‬ئه‌وه‌تا‬ ‫نالى ده‌فه‌رموێ‪:‬‬

‫شاعیر ته‌ڵعه‌ت تاهیـــر نه‌هاتووه‌ چه‌ند دێڕێك بخاته‌ ڕوو كه‌ ب ‌ه‬ ‫ئاســانى خوێنه‌رى ئاســایى تێیبگات به‌ڵكو بۆ كه‌مینه‌ و نوخبه‌ و‬ ‫ڕۆشنبیـــر و خوێنه‌رى زیره‌ك نووسیویه‌تى چونكه‌ به‌ كه‌مترین دێڕ‬ ‫زۆرترین ماناى داوه‌ به‌ده‌سته‌وه‌ كه‌ سه‌رچاوه‌ و لێكدانه‌وه‌ى ده‌وێ بۆ‬ ‫تێگه‌یشتنى ئه‌وه‌تا له‌ دێڕى یه‌كه‌م و دووه‌مدا ده‌مانباته‌وه‌ بۆ سه‌ر‬ ‫چیـڕۆكى سلێمان پێغه‌مبه‌ر كه‌ عیشقى به‌لقیس لێیدابوو ده‌یویست‬ ‫به‌لــه‌ك و پاوپــووزى به‌لقیــس ببینــێ‪ ،‬فه‌رمانى دا ئــه‌و ڕێگایه‌ى‬ ‫به‌لقیســى پیادێت ئاوڕشــێن بكرێــت و قوڕاوى بكرێــت بۆ ئه‌وه‌ى‬ ‫دامێنى كراســه‌كه‌ى له‌و ڕێیه‌دا هه‌ڵكات نه‌وه‌ك به‌ قوڕ بێ ئه‌ویش‬ ‫پاوپووزى ببینێ‪ ،‬جا شاعیـر جوانتـریش بابه‌ته‌كه‌ى جوانكارى تیا‬ ‫كردووه‌ كه‌ هه‌م بەلقیس و عیشــقه‌كه‌ى وه‌ك چۆله‌كه‌یه‌ك نیشــان‬ ‫داوه‌‪ ،‬شــوێنپێى چۆله‌كه‌یه‌ك و شــوێنپێى بەلقیسى ئاوێته‌ى یه‌كتر‬ ‫كردووه‌‪ ،‬دواتر باس له‌و ده‌ربڕینه‌ى خۆى ده‌كات كه‌ نووسین وه‌ك‬ ‫تۆڕێكى درشت چۆن ئه‌م ورده‌ وشه‌ مانادارانه‌ ڕاگرێ‪ ،‬به‌ڵێ ئه‌مه‌یه‌‬ ‫شــیعر كه‌ ڕاســته‌وخۆ نه‌بێ خوێنه‌رێكى واى گه‌ره‌كه‌ باگكڕاوندێكى‬ ‫ڕۆشــنبیرى ده‌وڵه‌مه‌ندى هه‌بێ ئینجا ئه‌م جۆره‌ شــیعره‌ كه‌مدێڕ و‬ ‫فره‌مانا به‌خشانه‌ بخوێنێته‌وه‌‪0‬‬ ‫‪ 2‬ـــ شاعیرى به‌ توانا به‌ دێڕى چڕوپڕ و ئه‌و ده‌قانه‌ى ده‌وڵه‌مه‌ندى‬ ‫ده‌كات بــه‌ ته‌وزیفكردنى ئه‌فســانه‌ و خه‌یــاڵ و واهیمه‌ و ڕووداوى‬ ‫خه‌یاڵى و واقعى به‌ جۆرێك له‌ هه‌ر زه‌مانێدا بخوێندرێته‌وه‌ تازه‌یى‬ ‫پێوه‌ دیار بێت‪ ،‬واته‌ ده‌قێكى هه‌نوكه‌یى و ئاینده‌یى و زه‌مه‌نبـڕیش‬ ‫بێت‪ ،‬بۆیه‌ نووسه‌ر و ڕه‌خنه‌نووس (د ‪ 0‬خلیل الموسوى) ده‌ڵێت‪:‬ــ‬ ‫(شیعرى زیندوو له‌ زه‌مان و سه‌رده‌مى خۆیدا كۆتایى پێ نایه‌ت‪،‬‬ ‫به‌ڵكــو له‌ خوێندنــه‌وه‌ى نوێدا هه‌رده‌مێك كه‌ ده‌یخوێنییه‌وه‌ تازه‌تر‬ ‫ده‌بێتــه‌وه‌‪ ،‬خوێندنه‌وه‌ی تازه‌كه‌یشــى زیاده‌كییــه‌ بۆ خوێندنه‌وه‌ى‬ ‫پێشوو و سه‌ره‌تایه‌كیشه‌ بۆ خوێندنه‌وه‌كانى تر‪ ،‬بـۆ نمـوونه‌ شیعر‬ ‫كــه‌س به‌ ئه‌لفازم نه‌ڵێ خۆكوردییه‌ خۆكردییه‌‬ ‫له‌ باوه‌شى ئه‌فسانه‌دا سه‌رى هه‌ڵداوه‌ وه‌ك داستانى (ئۆدیسه‌) له‌‬ ‫هه‌ر كه‌س نادان نه‌بێ خۆى تالیبى مه‌عنا ده‌كـــــا‬ ‫ناوه‌ڕۆكى شیعره‌كه‌ى هۆمیرۆسدا‪)3( * )0‬‬ ‫*یه‌ك له‌و نموونه‌ شــیعرانه‌ى كه‌ ئه‌فســانه‌ى (ســیزیف)ى تیا‬ ‫راڤــه‌ى ڕه‌خنه‌نــووس به‌م شــێوه‌یه‌ بۆ ئــه‌م دوو دێــڕه‌ى نالیى‬ ‫ته‌وزیف كردووه‌ بۆ ئه‌وه‌ى ئیحا و لێكدانه‌وه‌یه‌ك بۆ خوێنه‌ر بخاته‌‬ ‫ڕوو شاعیـــر (حه‌میــد قه‌اڵدزیى) به‌ چه‌ند دێڕێكــى كه‌م جیهانێك شاعیر كاتێ ده‌ڵێت‪:‬ـــ‬ ‫(نالــى دوو جــۆره‌ زمــان لــه‌م دێڕه‌ شــیعره‌دا قایلــە‪ ،‬ئه‌لفازى‬ ‫وێنا ده‌كات له‌م شــیعره‌یدا به‌ ناوى (رووتبوونه‌وه‌) كاتێ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫خۆكــوردى و ئه‌لفــازى خۆكردى‪ ،‬ئه‌و زمانه‌یه‌ كــه‌ تۆ به‌ ئه‌لفوبێى‬ ‫زمانى كوردى ده‌ینووسى‪ ،‬ئه‌لفازى خۆكردى ئه‌و زمانه‌یه‌ كه‌ تۆ به‌‬ ‫ئه‌و ده‌مه‌ى ده‌ستێكى ڕووت‬ ‫ئه‌لفوبێى داهێنان ده‌ینووســى‪ ،‬واته‌ لێره‌ زمانى كوردى ئه‌و قه‌واره‌‬ ‫ده‌گاته‌ سه‌ر ڕوومه‌تى به‌ردێكى ته‌زیوو‬ ‫و ڕووكه‌شــى ئه‌و ده‌قه‌یه‌ كه‌نالى پێى ده‌نووســێت و منى خوێنه‌ر‬ ‫كــێ ده‌ڵێ‪ :‬ته‌زوویه‌ك به‌ ناخى زه‌ویدا گوزه‌ر ناكا‬ ‫ده‌خوێنمــه‌وه‌‪ ،‬دۆزینــه‌وه‌ى مانا ته‌نیا له‌ ئاســتى له‌فزى كوردى و‬ ‫به‌ گومانم‪ ،‬بێئۆقره‌یى به‌رده‌كه‌ى شــانى (سیزیف)‬ ‫ڕواڵه‌تى زمانێكى به‌رچاو به‌ ئه‌لفوبێیه‌كى دیار چڕ نابێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫هۆكاره‌ى ئه‌وه‌ نه‌بێ‪،‬‬ ‫تــۆ بــۆ گه‌ڕان به‌ دواى مانادا و بۆ لێزانیــن له‌ ده‌ق و بۆ په‌یبردن‬ ‫هه‌تــا ئه‌وێ تامى ڕووتیه‌تیى یه‌كتریان نه‌كردبێ‬ ‫به‌ زاناى داهێنه‌ر ده‌شــێت بگه‌ڕێیته‌وه‌ سه‌ر ئه‌و زمانه‌ى كه‌ ناومان‬ ‫بۆیه‌ به‌ خلۆربوونه‌وه‌ وتى‪:‬‬ ‫نا زمانى داهێنان‪.‬‬ ‫جارێكى تر‪ ...‬شانێكى تر‬ ‫*بۆ هه‌مان تێگه‌یشتن له‌و بابه‌ته‌ى خستوومانه‌ته‌ ڕوو (ئومبێرتۆ‬ ‫شاعیر له‌م چه‌ند دێڕه‌ كه‌مه‌دا جگه‌ له‌وه‌ى ئه‌فسانه‌ى (سیزیف) ئێكــو)یش ده‌ڵێت‪:‬ـ‬ ‫(تێكســت‪ -‬دەق چونكه‌ هه‌موو شــتێك ناڵــێ و هه‌موو مانایه‌ك‬ ‫ده‌كاتــه‌ نماینده‌ى داڕشــته‌ى هزر و هه‌ســتى ده‌ربــڕدراوى كه‌ الى‬ ‫خوێنه‌رى ڕۆشنبیر ئه‌م ئه‌فسانه‌یه‌ ڕوون و ئاشكرایه‌ كاتێ سیزیف ناگه‌یه‌نێ‪ ،‬لێره‌وه‌ ئه‌م تێكســته‌ پێویستى به‌ هاوكاریى خوێنه‌ره‌ له‌‬ ‫لــه‌ الیــه‌ن خواوه‌ند (زیۆس) ســزا ده‌درێ‪ ،‬كه‌ به‌ردێكى ســه‌نگین شیكردنه‌وه‌ و داهێنانه‌وه‌ى‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌بینین زانستى سێمۆلۆژى‬ ‫به‌ شــانوپیل هه‌ڵگرێ و به‌ســه‌ر شــاخ هه‌ڵشــاخێ و تا ترۆپك و (نیشانه‌ناســى) گرینگــى بــه‌ خوێنــه‌رى نموونه‌یى یــان خوێنه‌رى‬ ‫له‌وێشــه‌وه‌ خڵــۆرى بكاتــه‌وه‌ و جارێكى دى له‌ دامێنى شــاخه‌وه‌‪ ،‬مۆدیــل ده‌دا و ئاماده‌ى ده‌كات‪ ،‬ئه‌مه‌ش خوێنه‌رێكى نموونه‌ییه‌ كه‌‬ ‫دووبــاره‌ و چه‌ندباره‌ ئــه‌م كاره‌ ئه‌نجام بدات‪ ،‬به‌اڵم وێناكردنه‌كه‌ى نــه‌ك هــه‌ر ته‌نیا ئه‌و توانایانه‌ پیشــان ده‌دا کە لــه‌ ڕێگاى ئه‌مه‌وه‌‬ ‫شــاعیر پرســیار و گومان ده‌خاتــه‌ ڕوو‪ ،‬ئه‌ویش (هه‌تــا به‌ردێكى له‌ مه‌به‌ســته‌كانى نووســه‌ر ده‌گا‪ ،‬بەڵكو ده‌توانــێ له‌وه‌ش بگا كه‌‬ ‫ته‌زیــو‪ ،‬ڕووت ئه‌گه‌ر به‌رامبه‌ره‌كه‌ى چێژى لێ وه‌رگرێت به‌ خه‌یاڵى تێكســته‌كه‌ ناهێڵــێ یان ڕاســته‌وخۆ نایگه‌یه‌نێ كــه‌ وه‌ك مانایه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ى تر ئه‌گه‌ر وه‌ك عیشــق یان ســێكس‪ ،‬ئه‌م ته‌زووه‌ نه‌ك هه‌ر له‌ پشــت تێكسته‌كه‌ شــاراوه‌یه‌‪ ،‬تێكســت وه‌ك كێڵگه‌یه‌ك وایه‌ له‌‬ ‫به‌ ناخى به‌رده‌كه‌ بگره‌ تا نێو ناخى زه‌وییش شــۆڕ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬به‌ ناوه‌وه‌ چاالكه‌ كه‌ تێیدا نووســراو (ئه‌وه‌ى نووسراوه‌) به‌ هاوكاریى‬ ‫هه‌مان شێوه‌ بۆ به‌رامبه‌ریشى واته‌ بۆ سیزیف كه‌ شانومل ڕووته‌ و نیشانه‌كان‪ ،‬خوێنه‌ر ده‌گرێ و ده‌یجووڵێنێ‪ ،‬لێره‌وه‌‪ ،‬ئه‌م هاوكارییه‌‬ ‫وا كه‌وتووەته‌وه‌‪ ،‬تاموچێژى ڕووتى هه‌تا ئه‌گه‌ر به‌ردیشه‌ به‌ خه‌یاڵى به‌شــێكه‌ لــه‌و ســتراتیژییه‌ى كه‌ له‌ الیــه‌ن دانه‌ر یان نووســه‌ره‌وه‌‬ ‫ئــه‌وى دى‪ ،‬ته‌كانێكى ئه‌وتۆى داوه‌تــێ بێئۆقره‌یى ڕه‌واندووەته‌وه‪ ‌،‬داڕێژراوه‌‪0‬‬ ‫بۆیه‌ ده‌ڵێت بۆ خڵۆربوونه‌وه‌ جاره‌ و جارى تر و شانه‌ و شانى تر‬ ‫ده‌داتــه‌ به‌ر و بێزار نابێ چونكه‌ چێژه‌كه‌ى به‌رده‌وامه‌‪0‬‬

‫««‬

‫ڕۆح‬

‫نه‌مریی هونه‌ر و‬ ‫وێرانبوونی‬

‫له‌ڕۆمانی وێنه‌کەی دۆريان گره‌ی ئۆسکار وايەڵددا‬ ‫محەمەد سەعید ڕەسوڵ‬ ‫‌ئۆسکار وايه‌ڵدی نووسه‌ری بەريتانی‪ ،‬وه‌کو شه‌کسپيرو‬ ‫دۆستۆفسکی‪ ،‬نووسه‌ری ناسينی ده‌رون و که‌سايه‌تی‬ ‫مرۆ‌ڤن‪ ،‬له‌ڕێگای کار‌ه ئه‌ده‌بيی ‌ه نه‌مره‌کانيانه‌وه‌‬ ‫هه‌ندێ نووسه‌ر هه‌ي ‌ه تاوه‌کو مرۆڤايه‌تی به‌رده‌وام‬ ‫بێ‪ ،‬پێويستمان پێيانە بۆ خوێندنه‌وه‌ی سایکۆلۆجياو‬ ‫وجودی مرۆڤ‪.‬‬ ‫زۆرجار ديو‌ه شاراو‌ه پڕوته ليسماوييه‌که‌ی ناخی مرۆڤ‬ ‫زانســتیش ناتوانێ په‌ی پێ به‌رێ‪ ،‬ئــه‌و‌ه ته‌نها ئه‌ده‌ب ‌ه‬ ‫شاڕێگای چون ‌ه ناو دونيا ئاڵۆزه‌که‌ی ئاده‌ميزاده‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ڕێگای ئه‌و ديالۆگ و ڕۆڵی ئه‌و کاره‌کته‌رانه‌وه‌ي ‌ه که‌له‌‬ ‫چيــرۆک و ڕۆمانه‌کاندا ده‌يبينن‪ ،‬ئه‌و‌ه ئه‌ده‌ب و هونه‌ره‌‬ ‫ک ‌ه ده‌ستی مرۆڤ ده‌گرێ چۆن ژيان و بوونی خۆشبوێ‬ ‫و‌ڕێز ل ‌ه خۆی و ده‌وربه‌ری بگرێ‪.‬‬ ‫ڕۆمانی وێنه‌که‌ی دۆرين گره‌ی يه‌کێک ‌ه له‌شاکاره‌کانی‬ ‫ئۆسکا‌ر وايه‌ڵد‪ ،‬سه‌ره‌تا که‌باڵو ده‌کرێته‌و‌ه وه‌کو هه‌موو‬ ‫کارێکــی مــه‌زن ڕوبــه‌ڕووی ڕه‌خنه‌يه‌کــی زۆر ده‌بێته‌وه‌‬ ‫له‌اليه‌ن کۆنزێێرڤاتيڤ و خه‌ڵکانی سونه‌تیيه‌و‌ه به‌تايبه‌تی بيگاتێ که‌ئه‌مه‌ش کارێکی زۆر ئه‌سته‌مه‌‪.‬‬ ‫گه‌ر سه‌رنج بده‌ين ‌ه مێژووی مرۆڤايه‌تی‪ ،‬شاژنی جوان‬ ‫له‌اليــه‌ن پياوانی ئاينيیه‌وه‌‪ ،‬ســه‌ره‌تا به‌شــێوه‌ی بەش‬ ‫به‌ش ل ‌ه گۆڤاره‌کاندا له‌ساڵی «‪ »1889‬باڵو ده‌کرێته‌وه‌ هه‌بوون که‌به‌جوانێکه‌يان چه‌نده‌ها که‌ســيان تووشــی‬ ‫شــۆک کردووه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌تێپه‌ڕبونــی ڕۆژگار و‌مردنيان‬ ‫دواتر ده‌بێت ‌ه کتێب‪.‬‬ ‫که‌م ئه‌ديب هه‌ي ‌ه وه‌کو ئۆســکار وايه‌ڵد له‌کاره‌کانيدا جوانيیه‌که‌يان به‌ره‌و فه‌نابوون چووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و گۆزه‌ی‬ ‫باســی جوانی هونــه‌رو ئيســتاتيکای کردبــێ‪ ،‬که‌له‌م کــ ‌ه کيژۆڵه‌يه‌کی خزمه‌تکار ئاوی پێ هێناو‌ه ئێســتا له‬ ‫ڕۆمانــه‌دا به‌ڕوونــی ده‌بينرێ‪ .‬ســه‌ره‌تای ڕۆمانه‌ک ‌ه به‌ ‌مۆزه‌خانه‌کانی دونيادا چه‌نده‌ها مرۆڤ سه‌ردانی ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫گفتوگۆی نێوان وێنه‌کێشک به‌ناوی»بەيسله‌وه‌« له‌گه‌ڵ چونک ‌ه ئه‌و‌ه ســمبولی نه‌مــری جوانی هونه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم چ‬ ‫هاوڕێيه‌کــی به‌ناوی «لــۆرد هێنری» ل ‌ه ســتۆدێوکه‌ی جوانيــه‌ک‪ ،‬جوانی يوســف نا‪ ،‬به‌ڵکوو ئــه‌و جوانييه‌ی‬ ‫خۆيــدا که‌وێنــه‌ی گه‌نجێکی نايابی بێوێنــ ‌ه ل ‌ه جوانی دوای يوســف ل ‌ه هه‌ڕه‌مه‌کانی ميســره‌و‌ه بۆ مرۆڤايه‌تی‬ ‫به‌جێماوه‌‪ ،‬پيکاسۆ کاتێ نه‌مر ده‌بێ که‌وێنه‌ی مۆناليزا‬ ‫کێشاو‌ه به‌ناوی «دۆريان گره‌ی» دەست پێ دەکات‪.‬‬ ‫بهيســلی وێنه‌کێــش زۆر سه‌رســامی جوانــی دۆريان ده‌کێشــێ‪ ،‬وات ‌ه پيکاســۆ کــ ‌ه ده‌گات ‌ه نه‌مــری به‌هۆی‬ ‫ده‌بــێ‪ ،‬بۆيــ ‌ه هه‌ڵده‌ســتێ وێنه‌يه‌کــی قه‌شــه‌نگی بــۆ پۆترێتی مۆناليزاوه‌يه‌‪ ،‬ب ‌ه مانايه‌کی تر ئه‌وه‌ی که‌نه‌مره‌‬ ‫ده‌کێشێ‪ ،‬که‌وا ل ‌ه لۆرد هێنری هاوڕێی ده‌کات به‌بينينی ل ‌ه جوانی بووندا جوانی ڕووکه‌شــی مرۆڤ نیيه‌‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫وێنه‌کــ ‌ه ئــاره‌زوی هاوڕێ درووســتکردن بــکات له‌گه‌ڵ هونه‌ر‌ه مرۆڤ ده‌کات ‌ه نه‌مر‪.‬‬ ‫دۆريانــدا‪ ،‬له‌کاتــی گفتــو گۆکردنياندا ل ‌ه ســتۆدێوکه‌دا‬ ‫*دواليزمی که‌سايه‌تی له‌نێوان ڕۆح و جەوهه‌ردا‬ ‫دۆريانــی الوی جوان ده‌رده‌که‌وێ‪ ،‬دوای يه‌کترناســينی‬ ‫دۆريــان ک ‌ه ده‌که‌وێت ‌ه ژێر کاريگه‌ری قســه‌کانی لۆرد‬ ‫له‌گــه‌ڵ لۆرد هێنريدا کــه‌کاريگه‌رێيه‌کــی زۆر نێگه‌تڤ‬ ‫ده‌کات ‌ه ســه‌ری‪ ،‬چونک ‌ه لۆرد ب ‌ه گــره‌ی ده‌ڵێ «جوانی هێنريه‌و‌ه ده‌بێت ‌ه که‌ســێکی دوڕوو له‌که‌ســايه‌تیدا‪ ،‬که‌‬ ‫ڕووکه‌ش پێوه‌ری هه‌مووشــتێک ‌ه له‌نــاو خه‌ڵکيدا‪ ،‬به‌اڵم له‌ناخدا دڕنده‌يه‌کی نێرجسیي ‌ه و‌له ڕووکه‌شدا شازاده‌ی‬ ‫جوانی مرۆڤ به‌پێ ڕۆیشتنی زه‌مه‌ن نامێنێ‪ ،‬ئه‌وه‌ی جێ جوانی و که‌سايه‌تيه‌کی مۆراڵ به‌رز خۆی نمايش ده‌کات‪.‬‬ ‫داخ ‌ه جوانی وێنه‌که‌ت تا ئه‌به‌د وه‌کو خۆی ده‌مێنێته‌وه‌ دۆريان ده‌که‌وێت ‌ه ته‌نگه‌شــه‌ی ملمالنێ جوانی ده‌رەوه‌ی‬ ‫«ئه‌م قســه‌ي ‌ه و‌دواتر کتێبێکی زه‌ردبــاوی ده‌داتێ که له‌گه‌ڵ ناخیدا که‌ئه‌مه‌ش له‌وێنه‌که‌يدا ک ‌ه بۆی کێشراوه‌‬ ‫‌کاريگه‌رييه‌کــی زۆر خراپ له‌ســه‌ر دۆريان به‌جێدێڵێ و ڕه‌نــگ ده‌داته‌وه‌‪ ،‬خه‌ڵکــی تامــه‌زرۆی بينينی ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫بــه‌اڵم ئه‌و ناخی ڕۆژ ب ‌ه ڕۆژ بــه‌ره‌و وێرانبوون ده‌چێ ‪،‬‬ ‫ده‌يکات ‌ه دڕنده‌ييه‌کی نێرجسی‪».‬‬ ‫دۆريــان ل ‌ه ژێــر کاريگه‌ری لــۆرد هێنريدا بــه‌رده‌وام لێره‌وه‌يه‌‪.‬‬ ‫دۆريــان ده‌که‌وێتــ ‌ه ئه‌وه‌ی که‌وێنه‌کــه‌ی ل ‌ه خه‌ڵکی‬ ‫جوانی خودی خۆی به‌راورد ده‌کات ب ‌ه جوانی تابلۆکه‌ی‬ ‫که‌به‌يســل کێشــاوێتی‪ ،‬ئــاره‌زوی ئــه‌و‌ه ده‌کات وه‌کو بشــارێته‌وه‌‪ ،‬چونکــ ‌ه به‌هــۆی ئــه‌و کوشــتن و کار‌ه‬ ‫وێنه‌کێشــراوه‌که‌ی لــ ‌ه جوانييه‌کــی هه‌ميشــه‌ییدابێ‪ ،‬نامرۆڤانــه‌ی ک ‌ه جێبه‌جێــی ده‌کات وێنه‌که‌شــی به‌ره‌و‬ ‫بێگومــان ئه‌مــ ‌ه کارێکی ئه‌ســته‌مه‌‪ ،‬بۆي ‌ه لــ ‌ه ئه‌نجامدا شێواندن و پيربوون ده‌ڕوات‪ ،‬چونک ‌ه وێنه‌که‌ی ئاوێنه‌ی‬ ‫توشــی کوشــتن و کوشــتارده‌بێ و ده‌بێتــ ‌ه که‌ســێکی ڕۆحێتــی که‌کرده‌و‌ه نابه‌جێکانی تيادا ده‌بينێته‌و‌ه هه‌ر‬ ‫ڕووکه‌شجوانی ناخ دڕنده‌‪ ،‬ک ‌ه له‌کۆتايدا خۆشی ده‌کوژێ‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه ئاره‌زوو ناکات ته‌نانه‌ت به‌سيلی خاوه‌نی‬ ‫چونک ‌ه ده‌بينێ وێنه‌که‌ی هه‌ر به‌جوانی ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم وێنه‌کــه‌ش بيبنــێ‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێ ئه‌وه‌مــان ل ‌ه ياد نه‌چێ‬ ‫جواني ‌ه ڕوکه‌شه‌که‌ی خۆی ڕۆژگار پيری کردوه‌و وه‌ڕۆحی ئــه‌وه‌ی ک ‌ه پيرو دزێو و ناشــيرين ده‌بــێ وێنه‌ک ‌ه نیيه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و‌ه ل ‌ه خه‌ياڵ و ئه‌ندێشه‌ی دۆريانداي ‌ه ک ‌ه وێنه‌که‌‬ ‫هه‌ال هه‌ال بوو‌ه به‌هۆی کرده‌و‌ه قێزه‌ونه‌کانييه‌وه‌‪.‬‬ ‫نامــه‌وێ زياتر درێژ‌ه ب ‌ه گێڕانــه‌وه‌ی ڕۆمانه‌ک ‌ه بده‌م‪ ،‬پيــر ده‌بــێ‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه واقعدا ئــه‌و‌ه ڕۆحی خۆيه‌تی هه‌ال‬ ‫ده‌مه‌وێ باس له‌دوو ته‌وه‌ره‌ی سه‌ره‌کی بکه‌م که‌فه‌زاو هه‌ال بووه‌‪.‬‬ ‫ده‌بێ خوێنه‌ر ئه‌و‌ه بزانی ک ‌ه مرۆڤی مۆدێرن ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫ئه‌تمۆسفيری ڕۆمانه‌که‌ی داگير کردووه‌‪ ،‬ک ‌ه بريتين له‌‪:‬‬ ‫ســه‌رقاڵ و موعجيبــ ‌ه بــ ‌ه ڕووکه‌ش و ئێکسســوارات و‬ ‫*نه‌مریی جوانیی هونه‌ر و فه‌نابوونی جوانی ڕووکه‌ش مه‌کياژ‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه ڕوو ناکات ‌ه ناخ و جه‌وهه‌ری شــته‌کان‪،‬‬ ‫لــه‌ســه‌ره‌تای تێکســته‌که‌و‌ه جوانی حکــوم ده‌کات ئه‌م شــاکار‌ه ئه‌وه‌مــان پێ ده‌ڵێ کــ ‌ه جوانی ڕووکه‌ش‬ ‫کــه‌ئه‌ويش به‌دروســکردنی تابلۆ سه‌رنجڕاکێشــه‌که‌ی ڕه‌نگدانــه‌وه‌ی جيهانــی نــاوه‌وه‌ی مرۆڤ نیيــه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫دۆريــان گره‌ی و مانه‌وه‌ی تاکۆتای ڕۆمانه‌ک ‌ه ب ‌ه جوانی‪ .‬گه‌وره‌یی ڕۆح ‌ه ڕووخساريش ده‌کات ‌ه جوانی جوانان‪.‬‬ ‫ئۆســکار وايه‌ڵــد لــ ‌ه ژێــر کاريگــه‌ری شه‌کســپيردا‬ ‫ملمالنێ له‌نێوان جوانيی ‌ه ڕوکه‌شه‌که‌ی دۆريان و جوانيیه‌‬ ‫نه‌مره‌که‌ی وێنه‌ک ‌ه به‌رده‌وام ده‌بێ‪ ،‬که‌له‌کۆتايدا نه‌مری به‌تايبه‌تی له‌کتێبی بازرگانێک له‌ڤينيسيادا ک ‌ه ده‌ڵێ‪:‬‬ ‫و بردنه‌و‌ه بۆ وێنه‌که‌ي ‌ه نه‌ک بۆ جوانی دۆريان‪ .‬نووسه‌ر «هه‌ڵمه‌خه‌ڵه‌تێ به‌ڕووکه‌ش‪ ،‬هه‌ر شتێ شه‌وقی دايه‌وه‌‬ ‫ده‌يــه‌وێ ئه‌وه‌مان پــێ بڵێ ک ‌ه هه‌ميشــ ‌ه هونه‌ر نه‌مره‌ ئاڵتون نیيه‌«‪ ،‬ئه‌م ‌ه يه‌کێک ‌ه ل ‌ه قســه‌کانی کاره‌کته‌ری‬ ‫وه‌هه‌وڵدان بۆ گه‌يشــتن بۆ به‌رزی هونه‌ر کاره‌ساتی لێ دراماکه‌ی شه‌کســپيره‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ئایدياي ‌ه ده‌ورێکی بااڵی‬ ‫ده‌که‌وێتــه‌و‌ه وه‌کو چۆن دۆريان ويســتی بگات ‌ه ئاســت هه‌ي ‌ه ل ‌ه ڕۆمانه‌که‌ی ئۆسکار وايه‌ڵددا‪.‬‬ ‫دۆريــان له‌ڕێگای جوانــی ده‌ره‌و‌ه ده‌توانێ چه‌نده‌ها‬ ‫جوانی هونه‌ر‪ ،‬به‌اڵم به‌مه‌رگی خۆی کۆتايی پێ هات‪.‬‬ ‫واتــ ‌ه ب ‌ه مانايه‌کی تــر گه‌ر مرۆڤ بيه‌وێ وه‌کو هونه‌ر که‌س گيرۆده‌ی خۆی بکات و‌ل ‌ه ژێر په‌رده‌ی جوانیەکه‌يدا‬ ‫نه‌مــر بێ بێجگــ ‌ه ل ‌ه مه‌ينه‌تی و وێرانبــوون هيچی تری جۆگه‌له‌ی خوێنی درووست ده‌کرد و‌جانه‌وه‌رێکی دڕنده‌‬ ‫ده‌ســت ناکه‌وێ‪ ،‬و‌نابێ هونه‌ر الســايی ژيان بکاته‌وه‌‪ ،‬ئاسای ل ‌ه ناخیدا درووست ده‌کرد‪ ،‬دۆريان به‌رده‌وام بوو‬ ‫به‌ڵکــو ئــه‌و‌ه ژيان ‌ه ده‌بــێ ملکه‌چی هونه‌ر بــێ ياخود له نێوان جوانی ڕووکەش و ئاژەڵەکەی ناخی که دواجار‬ ‫به کوشتنی خۆی کۆتایی دێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )519‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/9/5‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫خوێندنەوەیەک بۆ ڕۆمانی «کوڕەزاکەی زیتۆ»‬ ‫بە پێچەوانەی زۆربەی ئەو ڕۆمانە‬ ‫کوردییانەی لەم سااڵنەی دواییدا‬ ‫خوێندوومنەتەوە کە زۆربەیان جۆرێک‬ ‫لە هەستی ڕەشبینی و بێهوودەیی لەالی‬ ‫خوێنەر جێدەهێڵن‪ ،‬یان خەمێکی قووڵ‬ ‫بە خوێنەر دەبەخشن‪ ،‬یان فرمێسک لە‬ ‫چاوی خوێنەردا قەتیس دەکەن‪ ،‬ڕۆمانی‬ ‫کوڕەزاکەی زیتۆ بەشێوەیەکی جیاواز لەو‬ ‫ڕەوتە خۆی دەخاتە بەر دیدی خوێنەران‪.‬‬ ‫ڕۆمانێــک ئەگــەر لــە ژینگەیێکی پڕ لە‬ ‫تراژیدیاوە بنووســرێتەوە ناتوانێ هەڵگری‬ ‫خەم و مەینەتییەکانی ژیانی خەڵک نەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی گرنگە کاتێک ئەو تراژیدییایە‬ ‫دەنووســرێتەوە دەبێ بە چ ئاراســتەیەک‬ ‫بنووســرێتەوە؟ ئایا دەبێ تەنیا مەبەست‬ ‫بەبیرهێنانــەوەو تۆمارکردنی مێژووی ئەو‬ ‫تراژیدیایە بێت؟ یان دەبێت ئەو تراژیدیایە‬ ‫بکات بە بابەتی پرســیارو تێڕامان؟ دیارە‬ ‫چۆنیەتی تێڕامان ســنوور بــۆ چۆنییەتی‬ ‫دەرئەنجــام و مەبەســتی خســتنەڕووی‬ ‫ڕووداوەکان دادەنێ‪ ،‬ئەمەش ســەرئەنجام‬ ‫دەبێتــە ئــەو پەیامــەی هەر تێکســتێکی‬ ‫ئەدەبی دەیەوێ بیگەیەنێتە خوێنەر‪ .‬من بە‬ ‫بڕوای خۆم پێم وایە هیچ تێکســتێک بەبێ‬ ‫ئامانــج و پەیام و مەبەســتێکی دیاریکراو‬ ‫نانووســرێت‪ ،‬تەنانــەت لــەو حاڵەتانەیش‬ ‫کــە دەوترێ مەرج نییە تێکســت هەڵگری‬ ‫پەیامێکــی دیاریکراوبێــت‪ ،‬ئەمانەیــش بە‬ ‫مەبەســتێکی دیاریکــراو تێکســتەکانیان‬ ‫دەنووســن کــە ئــەوەش خۆی لــە خۆیدا‬ ‫دەبێتە پەیامی تایبەتی ئەو کەسانە‪.‬‬ ‫لــە ڕۆمانــی کوڕەزاکــەی زیتــۆدا هەر‬ ‫ڕووداوەکانــی مێــژوو بەبیــر خوێنــەر‬ ‫ناهێنرێتــەوە‪ ،‬بەڵکو نووســەر دەیەوێ لە‬ ‫سۆنگەی ئەو ڕووداوانەوە پرسیاری گەورە‬ ‫بوورووژێنــێ‪ ،‬بەو پرســیارانە دەیەوێ ئەو‬ ‫تەپ و تۆزە داوەشێنێ کە چەندین سەدەیە‬ ‫لەســەر بەڕەی مێــژووی ژیانــی ڕابردووی‬ ‫نەتەوەیــەک بە جۆرێــک کەڵەکە بووە کە‬ ‫هەمــوو خــەت و نەخــش و نیگارەکانــی‬ ‫ون کــردووە‪ .‬تا ڕەنگی ڕاســتەقینەی ئەو‬ ‫مێژووەمــان بــۆ دەرنەکــەوێ ناتوانین لە‬

‫شیعر‬

‫«‬

‫عەبدولغەنی کاکۆ‪ /‬ئەڵمانیا‬

‫تراژیدیــای ئــەو ســەردەمەمان بگەین‪ ،‬تا‬ ‫تەمی سەر ڕۆژگاری ڕابردوو نەڕەوێنینەوە‬ ‫ناتوانین هەنگاو بۆ داهاتوو بهاوێژین‪.‬‬ ‫کوڕەزاکــەی زیتــۆ ڕۆمانێکــە بۆ خەمە‬ ‫قووڵەکانی نەتەوەیەک نووسراوە‪ ،‬ڕۆمانێکە‬ ‫نایــەوێ تەنیــا تێکســتێک بــۆ لەزەتــی‬ ‫خوێندنەوە لەبەر دەستی خوێنەردا دابنێ‪،‬‬ ‫بەڵکو دەیەوێ خوێنەر بە پرسیاری ڕیشەیی‬ ‫ڕابچڵەکێنێ‪ ،‬لەڕێگەی ئەو پەیامەدا سەیر‬ ‫نییە ئەگەر لەکاتی خوێندنەوەیدا هەســت‬ ‫بــەوە بکرێ کە هەتــا ڕاددەیەک جڵەو بۆ‬ ‫ســۆزی نەتەوایەتی شل کراوە‪ ،‬ڕەنگە لەم‬ ‫الیەنەوە هەریەکێک لە ئێمە خاوەنی هزرو‬ ‫بۆچوونــی جیاوازی خۆی بێت‪ ،‬بەاڵم ئەوە‬ ‫ئامــاژە بە جۆرێک لە ڕاشــکاوی و ڕەنگی‬ ‫تایبەتــی نووســەری ڕۆمانەکە دەکات‪ ،‬کە‬ ‫وەک بڵێی دەیەوێ پێمان بڵێ ئیتر ئێمە لە‬ ‫قۆناغێکدا دەژین نابێ چیتر ئەدەب هێندە‬ ‫خۆی لە ژیانی تراژیدیائامێزی نەتەوەکەی‬ ‫داببڕێنێ‪ ،‬ئیتر تێکستی ئەدەبی نابێ وەک‬ ‫یاریکردن بە وشــە و ڕســتەی وڕێنە ئامیز‬ ‫بنووســرێتەوە‪ ،‬ئێمە هێشتا لە قۆناغێکدا‬ ‫دەژیــن ماومانە بۆ ئەوەی ئەدەب تەنیا لە‬ ‫پێناوی ئەدەبدا بنووسینەوە‪ ،‬بەڵکو دەبێ‬ ‫ئەدەب وەک پێداویســتییەکی کاریگەر لە‬ ‫ژیانی مرۆڤەکاندا ڕۆڵی خۆی ببینێ‪.‬‬ ‫نووســەر لە ڕۆمانــی کوڕەزاکەی زیتۆدا‬ ‫کەالوەی دێیەکی ڕووخاوی دوای ئەنفالمان‬ ‫بۆ دەکات بە شــانۆی ڕووداوەکان‪ ،‬لەوێوە‬ ‫ڕۆژگاری ڕابــردووی ژیانــی گوندنشــینان‬ ‫لــە نێــو بیرەوەرییەکانی (ئاالن) دەســت‬ ‫پــێ دەکات‪ .‬ئــاالن (پاڵەوانی ســەرەکی‬ ‫ڕۆمانەکــە) وەک هێمای خۆڕاگری و چۆک‬ ‫دانەدان هەرگیز ئامادە نییە ئەو خاکە جێ‬ ‫بهێڵێ‪ ،‬نەک هەر نایەوێ خۆ بەدەســتەوە‬ ‫بــدات‪ ،‬بەڵکــو هیواو ئــاوات بــە دووبارە‬ ‫بونیاتنانــەوەی دێیەکەشــیان دەخوازێت‪.‬‬ ‫هەر ئەم بناغەیەی کە ڕۆمانەکەی لەســەر‬ ‫بونیــات نــراوە خــۆی لەخۆیــدا مایــەی‬ ‫ورووژاندنی پرسیاری زۆرن‪ ،‬پرسیارێک بە‬ ‫ئاڕاســتەی گەڕانەوە بــۆ دواوە بۆ قوواڵیی‬ ‫مێژوویەکی تاریک‪ ،‬کە هیچ وێســتگەیەکی‬ ‫ئەوتــۆی تێدا نییە کاریگەرییەکی بەســەر‬ ‫ژیانــی ئەمــڕۆی نەوەکانی باپیــرە زیتۆوە‬ ‫جێهێشتبێ‪ ،‬ئەوەتا باپیرە زیتۆ (باپیرەی‬ ‫ئااڵن) لە شوێنێکدا دەڵێت‪:‬‬

‫«من شــەرمەزارم کە هیچم لەدەســت شانازی بەخۆوەکردنی پێ کراوە‪ ..‬کە ئاوڕ‬ ‫نەهاتــووە‪ ،‬نەمتوانیوە داهاتــوو بۆ ئێوەو لــە ڕابــردووی پڕ لە گــرێ و گۆڵ و پڕ لە‬ ‫نەوەکانــی دوای ئێــوەش دابیــن بکەم‪ ».‬کارەســات نەداتەوە‪ ،‬کە هەوڵی ئەوە نەدا‬ ‫بزانێ لەکوێی ئەو دونیایدایە هەمیشە لەژێر‬ ‫ل‪٢٢٣‬‬ ‫ئــەم ڕاســتییە لەالی ئــااڵن دەبێت بە باری تەم و مژێکی قورســدا دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫مایەی پرســیارێکی ڕاچڵەکێنەر و دەیەوێ بەردەوام خۆی دووبارە دەکاتەوە‪.‬‬ ‫نووســەر لەم ڕۆمانەدا زۆر بە ڕاشکاوی‬ ‫لەناو توێکانی مێــژوودا بەدوای وەاڵمێکدا‬ ‫بگەڕێ کە بۆچی مێژوو بەم چەشنە لەالی دەیــەوێ بەدوای حەقیقەتەکانــی مێژوودا‬ ‫ئەوان ڕەنگی گرتووە؟ لێرەوە نووســەر بە بگــەڕێ‪ ،‬هەوڵی ئەوە دەدا توێژاڵی ســەر‬ ‫تەکنیکێکــی جوان و بە فەنتازیایەکی زۆر ڕاستییانە دابماڵێ کە خۆیان شاردۆتەوە‪،‬‬ ‫هونەرمەدانە ئااڵن بە سەرپشتی ئەسپێکی یان شاردراونەتەوە‪ ،‬وەک بڵێی ئەوە هێڵی‬ ‫خەیاڵی دەباتەوە بۆ ڕۆژگارە ڕابردووەکانی ســەرەکی کارکردن بێت لەم ڕۆمانەدا‪ :‬بۆ‬ ‫مێژوو‪ ،‬تا ئەو پرســیارە ڕووبەڕووی ئەوانە ڕووبەڕووبوونەوەی هەر ئاریشــەیەک دەبێ‬ ‫بکاتەوە کە لە ڕابردووی زۆر دووری ئەمڕۆدا مامەڵە لەگەڵ جەوهەری شتەکاندا بکرێت‬ ‫بۆیــان هەبــووە ئاڕاســتەی ڕووداوەکانــی نەک لەگەڵ ڕوواڵەتی شــتەکان‪ ،‬کاتێک لە‬

‫نووسەر لەم ڕۆمانەدا زۆر بە ڕاشکاوی‬ ‫دەیەوێ بە دوای حەقیقەتەکانی‬ ‫مێژوودا بگەڕێ‬

‫مێــژووی ئەو نەتەوەیــە بە ئاقارێکدا ببەن‬ ‫کــە ئەمــڕۆ مرۆڤەکانی خۆیان لە ســارای‬ ‫بێکەســیدا نەبیننەوە‪ ،‬ئەمڕۆ نەوەکانی لە‬ ‫پاڵ کەالوەی دێهاتی ئەنفالکراودا هەناسەی‬ ‫سارد هەڵنەکێشن‪ .‬ئااڵن لەم گەشتەیدا ئەو‬ ‫وەاڵمەی دەست دەکەوێ کە بەشێکی زۆری‬ ‫ئەو نەهامەتییانەی بەسەر ئەو نەتەوەیەدا‬ ‫هاتوون پەیوەســتن بە خۆمانەوە‪ ،‬ئێمەین‬ ‫ناتوانین هەست بە گەورەیی خۆمان بکەین‬ ‫‪:‬‬ ‫(ئێمە ســیانمان لەگەڵ یەکدا کۆک نین‬ ‫و قســە ناکەین بە یەک‪ ،‬کەچی لە ئاستی‬ ‫کوێخوایەکی بیابانیشــدا گەردنمان لە موو‬ ‫باریکترە)‬ ‫ئەمە کورتکردنەوەی سەرتاپای مێژووی‬ ‫تراژیدیائامێــزی ئێمەیــە‪ .‬ئاخــۆ مێژووێک‬ ‫لەســەر ئەم حەقیقەتەدا خۆی بنیات نابێ‬ ‫دەبی لە سەردەمی ئەمڕۆدا چۆن مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا بکــرێ؟ خوێندنەوەی ڕەخنەگرانە‬ ‫بۆڕابــردووی ژیانــی کۆمەاڵیەتــی‪ ،‬بــۆ‬ ‫مێــژووی نەتەوەیەک لــە ڕێگەی ئەدەبەوە‬ ‫دەتوانــێ گۆمی مەنگی هــزری مرۆڤەکان‬ ‫بشــڵەقێنێ‪ ..‬هزرێک کە هەمیشە مەشقی‬

‫ڕوواڵەتەوە دەست پێ دەکەین چارەسەری‬ ‫کێشــەکان بە ئاقارێکی دیکــەدا دەڕوات و‬ ‫ئاریشــەکە لە جەوهەردا هــەر وەکو خۆی‬ ‫دەمێنێتــەوە‪ .‬ئااڵنی کوڕەزای زیتۆ کاتێک‬ ‫بۆ ناو قوواڵیی مێژوو دەگەڕێتەوە مەبەستی‬ ‫ئەوەیە بەســەر ئەو ڕوخسارو ڕوواڵەتانەدا‬ ‫بــاز بــدات کــە حەقیقەتــی شــتەکانیان‬ ‫لەبەچــاوی ون کــردووە‪ ،‬دونیا بینی ئااڵن‬ ‫لەو ڕســتەیەدا بە ڕوونــی خراوەتە ڕوو کە‬ ‫لەباسی ڕۆژێکی بەفراویدا دەلێ‪:‬‬ ‫«‪ ..‬مــن بارانــم پــێ خۆشــە زەوی‬ ‫دەباتەوە سەر ڕەنگە بنەڕەتییەکانی خۆی‪،‬‬ ‫پــاش باران ڕەنگەکان لە خەو ڕادەپەڕن و‬ ‫دەدرەوشێنەوە» ل‪٤٨‬‬ ‫هەروەکــو چــۆن کاتێــک بەفــر دونیــا‬ ‫دادەپۆشێ ڕەنگ و ڕووخساری سروشت لە‬ ‫ژێر ڕەنگێکی ســپیدا ون دەبن‪ ،‬بە هەمان‬ ‫شێوە ڕاستییەکان لە ژیانی کۆمەاڵیەتیشدا‬ ‫بۆیــان هەیــە لەژێــر شــێواندن و بەد لێ‬ ‫تێگەیشــتندا ون ببــن‪ .‬درک نەکــردن بەو‬ ‫ڕاســتییە هــۆی بەشــێکی دڕدۆنگــی و‬ ‫چەقبەستوویی و لێ تێنەگەیشتن دەبێ لە‬ ‫واقعی ژیانی کۆمەڵگەدا‪.‬‬

‫ڕۆمانــی (کوڕەزاکــەی زیتــۆ) جارێکی‬ ‫دیکە پێداگری لەســەر ئەوە دەکاتەوە کە‬ ‫دەبێ ئــەدەب خۆی لــە ئازارەکانی ژیانی‬ ‫مــرۆڤ دانەبڕێنــێ‪ ،‬بەاڵم بەو ئاراســتەیە‬ ‫کە مــرۆڤ دەبێ ڕووبــەڕووی ئەو ئێش و‬ ‫ئازارانە ڕابوەستێ و خۆ بە دەستەوە نەدا‪.‬‬ ‫ڕەشبینی و خۆبە دەستەودان هەرگیز ژیان‬ ‫بەرەو پێشــەوە نابەن‪ ،‬بەڵکو زیاتر مرۆڤ‬ ‫بۆناو خەرەندی ئەو ئازارانە شۆڕ دەکەنەوە‪.‬‬ ‫مرۆڤ دەبێ هەمیشە خۆ لەبێ ێئومێدی بە‬ ‫دوور بگرێ‪ ،‬ژیان بەبێ ترووســکەی هیوا‪،‬‬ ‫تاریکســتانێکی بــێ کۆتاییــە‪ ،‬ژیان بەبێ‬ ‫ڕووبەڕووبوونەوە ناگوزەرێ‪ ،‬چۆک دادان و‬ ‫خــۆ نقووم کردن لەناو خەم و پەژارەکانی‬ ‫ژیــان ناتوانن هەنگاوێک مرۆڤ لەشــوێنی‬ ‫خۆیدا ببزوێنن‪ ،‬نووســەر لەســۆنگەی ئەو‬ ‫ڕاستیەدا لە چەندین شوێن فوو لە پشکۆی‬ ‫گەشبینی دەکات‪:‬‬ ‫«ئێوەی باڵندە بۆ زســتانیش ئازووقە‬ ‫ناخــەن‪ ،‬کەچی بەو ڕاددەیــەش دڵتان بە‬ ‫ژیان خۆشــە! ئێوە لە خۆرکەوتنەوە تاکو‬ ‫خۆرئاوا گەرووتان پڕە لە جریوە» ل‪٥‬‬ ‫دیــارە ئــەو هێڵەی ڕۆمانەکە لەســەری‬ ‫دەڕوات‪ ،‬لــە ســەرتاپای دەقەکــەدا ئــەو‬ ‫ڕیتمــەی پاراســتووە کــە خوێنــەر لە ناو‬ ‫جەنگەڵسانی خەیااڵتی ئاڵۆزدا ون نەکات‪،‬‬ ‫هەر بۆیەش ئەگەر سەرنج بدەین دەبینین‬ ‫لەکۆتاییدا پاڵەوان لەناو توونی سەرلێشوان‬ ‫و ونبوونــدا بەجێ ناهێڵێ‪ ،‬بەڵکو دەیخاتە‬ ‫بــەردەم دەروازەییەکــی کــراوە بــەڕووی‬ ‫ئاسۆیەکی تازەی ژیان‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەو ڕۆمانەدا جێگەی ســەرنجە‬ ‫بریتییــە لــە زمانــی دەربڕیــن‪ ،‬نووســەر‬ ‫هێنــدە بــە وردی حیســابی بــۆ ژینگەی‬ ‫ڕووداوەکان کردووە بە جۆرێک وشــەکانی‬ ‫ڕێــک لەو ژینگەیــەدا هەڵبــژاردووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ســەیر نییە ئەگەر لە کاتــی خوێندنەوەدا‬ ‫خۆمان لەبەردەم کۆمەڵێک وشــەی نامۆدا‬ ‫ببیننــەوە‪ ،‬ئەو وشــانەی جارێکــی دیکە‬ ‫جەخت لەســەر دەوڵەمەنــدی زمانەکەمان‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر لەڕێگەی نووسیندا‬ ‫ئــەو وشــانە نەدۆزرێنــەوە و لەڕێگــەی‬ ‫تێکستە ئەدەبییەکاندا نەخرێنەوە بەر هزر‬ ‫و دیــدەی خوێنــەران هەڵبەتە ون دەبن و‬ ‫دەپووکێنەوە‪ ،‬نووســەر بە هۆشــیارییەوە‬ ‫کاری لەسەر ئەو خاڵە کردۆتەوە‪.‬‬

‫پەیامــی نووســەر لە ڕێگەی تێکســتی‬ ‫ئەدەبیــدا هەرچییــەک بێــت ناتوانــێ بە‬ ‫تەواوەتــی شــوێنی خــۆی لەنــاو هــزری‬ ‫خوێنــەردا بکاتــەوە ئەگــەر لــە قاڵبێکی‬ ‫ئیســتاتیکی و بــە شــێواز و تەکنیکێکی‬ ‫جوان دانەڕێژرابێت‪ .‬نووســەر لەو ڕۆمانەدا‬ ‫(وەک هەموو نووسینەکانی پێشتریشی)‬ ‫هەستی بەو ڕاستییە کردووە‪ ،‬بۆیە دەبینین‬ ‫ڕۆمانەکــە تژییــە لــە وەســفی زۆر وردی‬ ‫سروشت و کەسایەتییەکان‪ ،‬بە جۆرێک لە‬ ‫زۆر شوێندا ســەلیقەی وردەکاری داڕشتن‬ ‫دەگاتە ئاستێکی هێندە جوان تۆ وا دەزانی‬ ‫لــەو شــوێنانەدا شــیعرێک دەخوێنیتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانــی (کوڕەزاکەی زیتۆ) بــە زمانێکی‬ ‫کــوردی ڕەوان‪ ،‬بــە شــێوازێکی ســادەی‬ ‫بــێ گرێ و گــۆڵ‪ ،‬بــە تەکنیکێنی جوانی‬ ‫گێڕانەوە‪ ،‬خەمی مرۆڤە ستەمدیدەکانی ئەو‬ ‫نیشتیمانەی نووسیوەتەوە‪ ،‬تا لە کۆتاییدا‬ ‫پێمــان بڵــێ هیــچ بەربەســتێک ناتوانێ‬ ‫تا ســەر ڕێــگا لە هــزر و ویســتی ڕەوای‬ ‫مرۆڤەکان بگرێت‪.‬‬

‫متامنەی بە یاسا و دادوەر نییە‬ ‫وچانێک لەسەر کتێبی "شیعر بۆ ترسنۆکەکان نییە"‬

‫ئەرسەالن چەڵەبی‬

‫‪٢-2‬‬

‫‪.3‬‬ ‫«نێلــس هاو» خاوەنی دونیابینییەکی‬ ‫تایبــەت بە خۆیەتی‪ ،‬نــەک هەر بە تەنیا‬ ‫بــۆ شــیعر‪ ،‬بەڵکــوو بــۆ زۆر یــەک لەو‬ ‫شــتانەی کــە ئەوڕۆکە مرۆڤی ســەردەم‬ ‫مێشــکی پێوەی سەرقاڵە‪ ،‬شەڕ‪ ،‬وێرانی‪،‬‬ ‫کوشــتن و بڕین و هتد‪ ،‬بــە ڕوانگەیەکی‬ ‫مرۆڤ دۆســتانە دەڕوانێتە ئەو قەیرانانە‬ ‫و رەخنــە و خوێندنــەوەی خــۆی هەیە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەوەی بۆ خوێنــەری ئەو بابەتە و‬ ‫هەروەهــا من گرینگــە‪ ،‬روانگەی ئەوە لە‬ ‫مەڕ شــیعر و ئەدەبیات بە گشتی‪ .‬نێلس‬ ‫لە زۆربەی ئەو شــیعرانەی کە لەو کتێبە‬ ‫دا خوێندمــەوە هەوڵی داوە لە کەلێنیکی‬ ‫تــرەوە چاو لە ژیــان و مرۆڤ و هەروەها‬ ‫کێشــەکانی ســەردەم و دۆخی مۆدێڕنی‬ ‫کۆمەڵگاکان بکا‪.‬‬

‫شــپرزەیی و ئاڵــۆزی زەینــی مرۆڤــی‬ ‫ســەردەمی مۆدێڕن لە شیعرەکان دا خۆ‬ ‫دەنوێنن‪ ،‬هەندێ جار بە زمانێکی تەنزەوە‬ ‫رووداوێکــی تڕاژیکمــان بــۆ بــاس دەکا‪،‬‬ ‫رەنگە ئەوە بەشــی بە هێــزی کارەکانی‬ ‫نێلس بێت کە خودی وەرگێڕیش ئاماژەی‬ ‫پــێ کردووە‪ .‬لــە وتوێژێک کە وەرگێڕ لە‬ ‫گــەڵ شــاعیر کردوویەتی و هــەر لە ناو‬ ‫کتێبەکــەش دا چــاپ بووە زۆر شــتمان‬ ‫بــۆ ڕوون دەبێتــەوە‪ ،‬خوێنــەر ئاشــنای‬ ‫رۆحی سەرکەشــی شــاعیر دەبێ‪ ،‬روانین‬ ‫و چۆنییەتــی بیــر کردنــەوەی شــاعیر‬ ‫سەبارەت بە شیعر و رووداوەکان‪ ،‬شاعیر‬ ‫لە وەاڵمی پرسیارێکدا دەڵێ‪:‬‬ ‫«شــیعر دەبێ لە شــاعیرەکە زیرەکتر‬ ‫بێ» الپەڕەی‪15‬‬ ‫ئەو رســتەیە خۆی لــە خۆیدا هەڵگری‬ ‫چەندیــن لێکدانــەوەی جۆراوجــۆرە‪ ،‬ئەو‬ ‫رســتەیە لــە الیەک بــاس لــە ئەزموونی‬ ‫تەمەنێــک لە نووســین و داهێنان دەکا‪،‬‬ ‫لــە الیەکــی تریــش زاڵبوونــی شــیعرە‬

‫بــە ســەر شــاعیردا‪ ،‬مــن پێم وایــە ئەو‬ ‫دوو الیەنــە تەواوکــەری یەکتریــن و‬ ‫نیشــاندەری قەڵەمێکی پــاراوە کە جگە‬ ‫لــە ڕوانینێکی نــوێ بۆ شــیعر‪ ،‬بەڵکوو‬ ‫خاوەنی پێناســەیەکی نوێشە بۆ جیهانی‬ ‫ســیحراوی شیعر‪ .‬من حەز دەکەم لێرەدا‬ ‫ئــەوەش بە رســتەکەی نێلس هــاو زیاد‬ ‫بکەم‪« :‬شاعیریش لێرەدا زیرەکانە وەاڵم‬

‫دەداتەوە‪».‬‬ ‫« ال ما ڕ تیــن » ( ‪A l p h o n s e‬‬ ‫‪Marie Louis de Prat de‬‬ ‫‪ )Lamartine‬شــاعیری ناســراوی‬ ‫فەڕەنســی دەڵــێ‪« :‬شــیعر لــە ســەر‬ ‫شەقامەکانە و شاعیران لە هەورەکان بۆی‬ ‫دەگەڕێن»‪،‬شــیعرەکانی نێلــس هاو ڕێک‬ ‫بە ناو شــەقامەکاندا پێیاسە دەکا‪ ،‬دیارە‬

‫شــەقام لێرەدا مەبەست شارە و شاریش‬ ‫بــە دەیــان فــەزا و کێشــە و کەڵکەڵەی‬ ‫تایبەتــی مرۆڤی ســەردەم دەگرێتە خۆ‪.‬‬ ‫شــیعرەکانی نێلــس هەندێ جــار لە ناو‬ ‫مێتــرۆ دایــە‪ ،‬هەندیک جاریــش لە بەر‬ ‫دەمــی ماڕکێــت یــان بانکێــک و هتد‪،‬بە‬ ‫گشــتی ئەو شــیعرانە گرێدراوی کێشەی‬ ‫مرۆڤی ســەردەمە‪ ،‬ئــەو مرۆڤەش لە ناو‬ ‫دانیمــاڕک یانەکــوو واڵتانــی ئورووپایی‬ ‫بەرتەسک نابیتەوە‪ ،‬بەڵکوو هەندیک جار‬ ‫سنوورەکان دەبەزێنێ و شاعیر گوتەنی‪:‬‬ ‫ئاوێزانی گشت کێشــە و قەیرانێکی سەر‬ ‫گۆی زەوی دەبێت‪.‬‬ ‫خورخــە لوویس بورخێــس(‪Jorge‬‬ ‫‪)Luis Borges‬دەڵێ‪« :‬دەچینە الی‬ ‫شێعر‪ ،‬دەچینە الی ژیان‪ ،‬من دڵنیام ژیان‬ ‫لە شــێعر بــەدی هاتووە‪ ،‬شــیعر غەوارە‬ ‫نییە_شــێعر بەو جۆرە کــە دەیبینین لە‬ ‫کەلێنێکــەوە کەمینــی گرتــووە و ڕەنگە‬ ‫لــە هــەر ئــان و ســاتێکدا بەرەوڕوومان‬ ‫بێتەوە‪».‬بــەو وتەیــەی بورخێس لەنگەر‬

‫لە سەر شــیعرەکانی نیلس هاو دەگرین‪،‬‬ ‫شــیعرەکانی نیلــس رێک بــەو جۆرەیە‪،‬‬ ‫واتە شــیعری لە کۆمەڵگا و کێشــەکانی‬ ‫سەردەم جیا نەکردۆتەوە‪ ،‬راستەوخۆ بە‬ ‫بی کەمترین گەمەی زمانی و ئاڵۆزنووسی‬ ‫دەچێتــە الی ژیــان و کەلێنــە رەش و‬ ‫رووتەکانــی ژیان بە ســەر دەکاتەوە‪ ،‬لە‬ ‫هەمان کاتیشدا یاسا و رێساکانی ئەدەب‬ ‫دەپارێــزێ‪ ،‬ناحەزییەکانی لە قاو دەدا و‬ ‫جوانییــەکان دێنێتــە ســەما‪ .‬نێلس هاو‬ ‫هەموو دەم لــە رێگایەکی ترەوە دەچێتە‬ ‫ژوانی شــیعر و لــە پەنجەرەیەکی ترەوە‬ ‫لەو جیهانە سیحراوییە دەڕوانێ‪.‬‬

‫نەختێ خۆم هەڵبڕم‪...‬‬

‫سەرپەنجەم ئەیدا لە پەڕی‬

‫بە ئەرز گەرمم‬ ‫نزیکم لە گەرد و شێ و گڵ‬ ‫سەهمم هەیە لە ماڵباتی باران و‬ ‫تەم و تەرزە‬ ‫من تازە؛‬ ‫مبەوێ و نەمەوێ‬ ‫حیسابم لە سەر مێژووی‬ ‫سنەوبەر و هەوا و مل‬ ‫لە سەر میراتی موزیک و لەرە و‬ ‫سەروا‬ ‫تاپۆم‬ ‫ناوم بە هەمان ئەو پیتانە دەست پێ‬ ‫دەکا‬ ‫کە سەرەتای ناوی چوالە و با و منەن‬ ‫من تازە؛‬ ‫ماڵم ‪...‬‬ ‫بە سەر قەڵەمڕۆی وشە و ڕیتم و‬ ‫ڕەنگەوە‬ ‫مبەوێ و نەمەوێ‬ ‫من تازە ‪ ....‬لە ناو فەزای‬ ‫هارمۆنیا و کێش و بااڵنسدا‬ ‫ژمارەم‬ ‫گەرمم بە زەوی‬ ‫دڵم بە وشە دەگەڕێ‬ ‫بەرپرسیارم لە دەستکاریی کردنی‬ ‫ئەو شتانەی‬ ‫کە نابێ دەستکاری بکرێن‬ ‫بەرپرسیارم لە شوێنگۆڕکێ‬ ‫پێکردنی‬ ‫ئەو بەردانەی‬ ‫کە لەوەتەی هەن لە یەک شوێنن‬ ‫سەرەتای من ‪ ...‬بزرکردن و گەڕان و‬ ‫دۆزینەوەیە‬ ‫درێژەم ‪ ...‬ڕاوەستان و ئاوڕدانەوە‬ ‫کۆتاییم ‪ ...‬ڕۆیشنت و‬ ‫نەگەڕانەوەیە‬

‫نەرم‬

‫دڵم بە وشە دەگەڕێ‬ ‫ئەرکی من چنینی هەور‬ ‫ڕێسانی باران‬ ‫داتاشینی پەیکەرە لە تەم‬ ‫من بەرپرسیارم لە گرتنەوەی ئەکسیری‬ ‫وشە‬ ‫بۆ دڵدانەوەی نەهەنگ و‬ ‫بۆ تەسەال دانەوەی مرۆڤ و مێروو‬ ‫جاروبار دیار نامێنم‬ ‫خۆم لە ژوور و سەر شۆستە و باغەکان‬ ‫دەپێچمەوە‬ ‫ناوم لە سەر شیعر و تاق و کتێبەکان‬ ‫دەسڕمەوە‬ ‫وێنەم لە سەر ناسنامە و دیوار و ئاوێنە‬ ‫و‬ ‫سەر مێزەکان‬ ‫هەڵدەگرم‬ ‫ڕووت و قووت‪ ..‬بە پێی پەتی‬ ‫وەک گەردێکی تەنک لە فەزادا‬ ‫باڵو دەمبەوە‬

‫دەفیشکێنم و خۆم لە‬ ‫خۆڵ و‬ ‫لە وردە زیخ و‬ ‫لە هەتاو هەڵدەسووم‬ ‫دڵم بە هەتاو دەگەڕێ‬ ‫بە چاوانێکی کراوەوە‬ ‫گوێ ڕادەدێرم بۆ دونیا‬ ‫بەشی شەمشەمەکوێرە‬ ‫دەنۆڕم‬ ‫بەشی سیمورغ بۆن بە‬ ‫ئەرزەوە دەکەم‬ ‫بەشی ترێ‬ ‫خەیاڵ دەچنم‬ ‫تا لە پەلوپۆ دەکەوم ‪...‬‬ ‫بەشی منداڵیی‬ ‫قیتار دەئاژووم‬ ‫خۆم لێرەم‬ ‫دڵم لەو خوارەوەیە‬ ‫بیری گیا و مرۆڤ‬ ‫بیری بۆنی زەوی دەکەم‬ ‫وەک مێروویەکی بە شەختە‬ ‫سڕ‬ ‫گرمۆڵە دەبم و‬ ‫خۆم هەڵدەسووم لە هەتاو و‬ ‫گەرد و شێ و‬ ‫سینگم پڕ دەکەم‬ ‫لە بۆنی گڵی سوور!‬

‫گەرمم بە زەوی‬ ‫دڵم بە هەوا دەگەڕێ‬ ‫وەک بڵێی بچم بۆ جەنگ‬ ‫توند پێ بە زەویدا دەکوتم‬ ‫وەک بڵێی شیعر بنووسم؛‬ ‫گوێ بۆ دەنگی کەسێک‪،‬‬ ‫کە لە دوورەوە بانگم دەکا‪ ،‬هەڵدەخەم‬ ‫هەر هێندەی نەختێک خۆم هەڵبڕم‪،‬‬ ‫سەرپەنجەم دەیدا‬ ‫لە پەڕی نەرم و‬ ‫قەرەداغی‬ ‫دالوەر‬ ‫دەموچاوم تۆزاوی دەبێ‬ ‫ ‬ ‫بە گەردێکی مەیلەو شین‬ ‫سوید‬ ‫ ‬ ‫پاییزی ‪٢٠١٦‬‬ ‫بە هەتاو ‪ ..‬گەرمم‬ ‫وەک مارێکی بە شەختەی پاییزانێکی‬ ‫درەنگ سڕ‬ ‫قەف قەف کاژ فڕێ دەدەم‪،‬‬

‫فۆتۆ‪ :‬بیار ڕەشید‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )310‬دوشەممە ‪201٦/9/5‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪310‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )310‬دوشەممە ‪2016/9/5‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫کێشەکە بۆرکینی‬ ‫‪ ‎‬محەمەد هەریری‬

‫بەداخەوە توندڕەوان و تیرۆرستان کاریگەری‬ ‫پڕ لە نێگەتیڤی خۆیان لەسەر بچوکترین‬ ‫تا گەورەترین الیــەن و بــواری ‏ژیانی خەڵك‬ ‫بەجێدەهێڵن‪‎.‎‬‬ ‫ئەگەر لە ڕۆژهەاڵتەوە دەستپێبکەین‪ ،‬ئەوان‬ ‫بوونەتە هۆکاری نائارامی و دروستکردنی‬ ‫دۆزەخێکی سەردنیا بۆ ‏خەڵکانێك هەموو‬ ‫هیوایان ئەوەیە بەئاشتی و ئارامی ئەو چەند‬ ‫ساڵەی تەمەنی خۆیان و منداڵیان بەڕێبکەن‪‎!‎‬‬ ‫بوونەتە هۆی ئاوارەبوونی ملیۆنەها کەس‪،‬‬ ‫و دەربەدەربوونیان لە زستانی سارد و هاوینی‬ ‫گەرمەسێر‪‎!‎‬‬ ‫بوونەتە هۆی بێوەژنکردنی ملیۆنەها ئافرەت‬ ‫و بێناز و بێباوککردنی ملیۆنەها کج و کوڕ‪ ،‬و‬ ‫خوشك وبرا‪‎!‎‬‬ ‫بونەتە هــۆی جەرگسووتاندنی ملیۆنەها‬ ‫دایك‪...‬ئەوە سەرەڕای ئەو هەموو بریندار و‬ ‫سەقەت و نەخۆشییە دەروونی ‏وجەستەییەی‬ ‫بونەتە سەبەبکاری‪‎!‎‬‬ ‫لــە خــۆرئــاواشــدا‪ ،‬لــە بیرمە پێش کــردە‬ ‫تیرۆرستییەکانیان‪ ،‬ئەو واڵتانە چ دنیایەکی‬ ‫ئارام و بێکێشە بوون‪ ،‬کەچی پاش ئەو کردە‬ ‫‏تیرۆرستانەیان بوونەتە هۆی‪‎:‎‬‬

‫گومانخستنە هەموو موسڵمانێك یان هەتا‬ ‫سیما خۆرهەاڵتییەك‪‎...‎‬‬ ‫لەبەر ئەوانەیە لە کەسانێکی ئــاوارە‪ ،‬کە‬ ‫هیچیان لە ژیاندا نەماوە‪ ،‬جگە لەو پەناگەیە‪,‬‬ ‫وا بێزاری دەردەبڕن! ‪‎‬‬ ‫لەبەر بوونی ئەوانەیە لە دەیان شوێن‪ ,‬وەك‬ ‫فڕۆکەخانەکان و شوێنی تریش‪ ,‬دەبێت بە‬ ‫سەعات بۆ پشکنین لە سەرە بوەستیت ‪‎.‎‬‬ ‫لەبەر ئەوانەیە ئــەوەی سەروسیمایەکی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی هەبوو‪ ،‬با لە غاندیش ئاشتیخوازتر‬ ‫بێت‪ ،‬دەبێتە مایەی گومان لێکردن‪‎!‎‬‬ ‫هەر خۆم بەر لە چەند ڕۆژێك لە لەندەن‪،‬‬ ‫لەسەر شۆستەیەکی چۆڵ و فراوان دەڕۆیشتم‪،‬‬ ‫پیاوێکی ئینگلیز بە سەگەوە لەو ‏شۆستە پان‬ ‫و بەرینە لە دواوەی مندا بە دەنگێکی دزێوی‬ ‫بەرزی پڕ کەراهیەت دەڵێت‪ :‬کەمان موووڤ‪،‬‬ ‫دەی الچۆ! من ‏تووشی شۆك هاتم کە دیتم‬ ‫شۆستەیەکی پان و بەرین وچۆڵە کەچی وا‬ ‫شەڕ بە من دەفرۆشێت! تەنها وەاڵمم دایەوە‪:‬‬ ‫تۆ ‏دەتوانی بەالیەکیتر بجوڵێیت‪ ،‬بڕۆ پشکنین‬ ‫بۆ چاوت بکە‪‎!‎‬‬ ‫بەس دڵنیام ئەو ڕەفتارە لە ڕقێکی ڕەگەزی‬ ‫بوو دژی هەر دەموو چاوێکی خۆرهەاڵتی‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕەیسیستە گەمژەیە ‏چوزانێ من شەو و ڕۆژ‬ ‫دژی فیکرو ڕەفتاری توندڕەوی دەجەنگم؟‪‎!‎‬‬

‫لەبەر ئــەوانــە خەریکە نەهێڵن ئافرەتی‬ ‫موسڵمانی ئاساییش حیجاب بخاتە سەری‪،‬‬ ‫وەك هەڵبژاردەیەکی کەسیی خۆی‪...‬‏‬ ‫کوشتنی خەڵکی فەرەنسا بەو وەحشییەتەی‬ ‫لە شانۆکەی پاریس و لۆریەکەی نیس و‬ ‫سەرپەڕاندنی قەشەیەکی ‏نزیک نەوەت ساڵی‬ ‫ڕویدا‪ ،‬کاردانەوەیەکی کۆمەاڵیەتی و حکومەتی‬ ‫تووندی دروستکردوە‪ ،‬تا ڕادەیەكی زۆر سنووری‬ ‫‏عەقاڵنیەتی سێکیوالری خۆرئاوایی تێپەڕاندوە‪.‬‏‬ ‫ناکرێت تۆ دژی دووکانی گۆشتی حەاڵڵ‬ ‫ئیجرائات و ڕێکاری وا بکەیت‪ ،‬کە ماقوڵ نییە‬ ‫بیبەیتە ڕیزی مەترسییەکانی ‏تەشەنەکردنی‬ ‫توندڕەویی ئیسالمی!‏‬ ‫ناکرێت تۆ ئافرەتێکی موسڵمانی دەورەدراو‬ ‫بە هەزاران مەکە و بکە‪ ،‬لەسەر دەریا هەراسان‬ ‫بکەیت‪ ،‬و سزای بدەیت بە ‪ ٣٨‬‏یۆرۆ‪ ،‬چونکە‬ ‫بە جلێکی مەلەی ئیسالمی کە پێی دەڵێن‬ ‫بۆرکینی هاتۆتە سەر کەنارەکە!‏‬ ‫ئــەو ئافرەتە ئــەگــەر وەك توندڕەوێکی‬ ‫تیرۆرست بیربکاتەوە‪ ،‬لە بنەڕەتدا نایەت بەو‬ ‫ناوەیا‪ ،‬ئەو هەموو ژن و پیاوە نیمچە ‏ڕووتانە‬ ‫ببینێت! ‏‬ ‫ئێستا لــە ســایــەی ســەری تــونــدڕەوان و‬ ‫تیرۆرستان کە بەس نەبوو واڵتانی ئیسالمیان‬ ‫کــاولــکــردوە وپــڕاوپــڕ کـــردوە لــە کوشتن ‏و‬

‫خوێنڕشتن و نەهامەتی و کارەسات‪ ،‬لێرەش لە‬ ‫خۆرئاوا هاتوون واز لەو کەسانە ناهێنن کە لە‬ ‫ئەنجامی کارە ‏گاڵوەکانی ئەوان و گەندەڵکاران‬ ‫و فەسادی سیاسی وباقی کارەساتەکانی تر‬ ‫ڕایان کردوە!‏‬ ‫ئێستا لــە فــەرەنــســا کــە پایتەختی‬ ‫ئازادییەکانیان پێ دەوت‪ ،‬لە زیاتر لە ‪ ١٥‬شاردا‬ ‫لەبەرکردنی بۆرکینی لەسەر کەناری ‏دەریاکان‬ ‫قەدەغەکراوە!‏‬ ‫ئەوەیە ئەنجامە تاڵەکانی تــوونــدڕەوی و‬ ‫تیرۆرستی‪ ،‬و کوشتنی خەڵکی مەدەنی بەو‬ ‫شێوەیە بێ عەقاڵنەی تیرۆرستان‪ ،‬ڕۆژ ‏بە ڕۆژ‬ ‫فشار زیاتر دەبێت لەسەر کۆمەڵی موسڵمانان‬ ‫وەك ئافرەتێكی سزادراو لەو ڕاپۆڕتە هاوپێچەدا‬ ‫دەڵێت *‪:‬‏‬ ‫‪‎›Today we are not allowed‬‬ ‫‪on the beach. Tomorrow, the‬‬ ‫‪street? Tomorrow, ‎we›ll be‬‬ ‫‪forbidden from practicing our‬‬ ‫‪religion at all? ‎‬‬ ‫ئــەمــڕۆ ئێمە ســـەر کــەنــارەکــانــمــان لێ‬ ‫قەدەغەدەکرێت‪ ،‬بەیانی سەرشەقامەکان‪،‬‬ ‫دوو بــەیــانــی هــەمــوو ‏پەرستشیەکانمان‬ ‫لێقەدەغەدەکرێت!!‏‬ ‫ئــەوە کــارەســاتــە‪ ،‬بــەاڵم موسڵمانەکان‬

‫نییە‬

‫بەرپرسیارەتی دەنگهەڵبڕینیان دژی کردەوە‬ ‫تیرۆرستییەکان لــەســەرە‪ ،‬دەبــوایــە پاش‬ ‫کارەساتەکانی ‏فەرەنسا‪ ،‬ملیۆنێك لەو شەش‬ ‫ملیۆنە موسڵمانەی فەرەنسا لەدژی تیرۆرستان‬ ‫بچووبانە سەرشەقام‪ ،‬تا کەسانێکی ئازادیخوازی‬ ‫فەرەنسایی ‏بتوانن بەرگریان لێبکەن‪ .‬ئەوە‬ ‫ڕای هەموو بیرمەندانی مەدەنی کۆمەڵگای‬ ‫موسڵمانی فەرەنساشە‪.‬‏‬ ‫ســــــەرەڕای ئــــەوەش لــەفــەڕەنــســا ئــەو‬ ‫قەدەغەکردنانە مشتومڕێکی زۆری وروژاندوە‪،‬‬ ‫خەڵکێکی زۆری فەرەنسا دژی وەستاونەتەوە‪.‬‬ ‫‏دەنگدانەوەی سنوری فەرەنسای تێپەڕاند بۆ‬ ‫هەموو خۆرئاوا‪ ،‬چاکترین هەڵوێست تا ئێستا‬ ‫بینیبم‪ ،‬هەڵوێستی جۆستین تروداوی سەرۆک‬ ‫‏وەزیرانی کەنەدایە دژی قەدەغەکردنی بۆرکینی‬ ‫بوو لە واڵتەکەی‪ ،‬گووتی‪ :‬کەنەدییەکان دەبێت‬ ‫لە سەروی کێشەی مشتومڕ ‏لەسەرکراوەکان‬ ‫بن‪ ،‬داوای ڕێزگرتنی کرد لە ماف و بژاردە‬ ‫تاکەکەسییەکان‪.‬‏‬ ‫‪*http://www.dailymail.co.uk/‬‬ ‫‪news/article-3754395/Wealthy-Al‬‬‫‪gerian-promises-pay-penalty-Mus‬‬‫‪lim-woman-fined-France-wear‬‬‫‪ing-burkini.html‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمارە (‪ )310‬دوشەممە ‪201٦/9/5‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬ ‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ئۆ‪ .‬شانەڤاس)‬

‫بەشی یەکەم‬ ‫یەکێک لــەو بابەتە ئیسالمیانەی لە‬ ‫ئێستەدا ئیحراجیی زۆری بۆ موسوڵمانان‬ ‫ســازانــدوە؛ بابەتی تەمەنی (عائیشە)‬ ‫یە کاتی شوکردنی‪ ،‬کە هەمو سەرچاوە‬ ‫ئیسالمیە ڕەسەنەکان سورن لەسەر ئەوەی‬ ‫کە بە ‪( ٦‬یاخود ‪ )٧‬ساڵی مارە کراوە و‬ ‫بە ‪ ٩‬ساڵی گوازراوەتەوە و بە ‪ ١٨‬ساڵی‬ ‫بێوەژن بوە‪ .‬ئەو تەمەنەش بۆ شوکردن‬ ‫لە کۆمەڵگای هاوچەرخدا نایاساییە و بە‬ ‫خر‌اپ‌بەکارهێنانی کچی منداڵ دادەنرێت و‬ ‫کارێکی نایاسایی و نەگونجاوە‪.‬‬ ‫بۆیە لــە ســەردەمــی نــوێــدا‪ ،‬هەندێک‬ ‫موسوڵمان هەوڵیان داوە ئــەو بابەتە‬ ‫بگونجێنن لەگەڵ کۆمەڵگای نوێ و هەندێک‬ ‫بیانو بدۆزنەوە بۆ نکولی‌کردن لەو زانیاریەی‬ ‫کەلەپوری ئیسالمی دەربارەی عائیشە‪.‬‬ ‫لەمانە پزیشکێکی موسوڵمانی هیندی‪-‬‬ ‫ئەمێریکایی‪ ،‬بە ناوی (ت‪ .‬ئۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫‪T. O. Shanavas‬‬ ‫]‪[Tharackandathil Ooran Shanavas‬‬

‫[«شانەڤاس» لە ناوێکی فارسیانەوە‬ ‫ـ کە لە هیندستان و پاکستان زیاتر‬ ‫باڵوە ـ هاتوە کە بریتیە لە «شاه‌نواز»‬ ‫یاخود «شاهنواز» |شاهنەڤاز|‪ ،‬و ناوەکە‬ ‫بــە شــێــوەی ‪Shahnawaz‬ـــــیــــش‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ ئینگلیزی‪ .‬باڵویی ناوەکە‬ ‫ڕەنگە بگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لە ڕابــردودا‬ ‫ناوەکە ناوی هەندێک دەسەاڵتدار و خانەدان‬ ‫و نازناوی هەندێک بنەماڵە بوە‪ .‬وشەکەش‬ ‫ـ کە لە بنەڕەتدا ئاوەڵناوێکە ـ دەقاودەق‬ ‫بە واتــای ئەوەیە پاشا دەالوێنێتەوە و‬ ‫دڵی ڕادەگرێت‪ .‬جا ئەم ناوە لە زمانێکی‬ ‫هیندیدا کە زمانی (مەلەیاالمی)ـە بوەتە‬ ‫്‪| ഷാനവാസ‬شانەڤاس|‪ ،‬و ئیتر ناوی‬ ‫بنەماڵەی ئەم پزیشکە بەبنەڕەت هیندیە‬ ‫لێرەوە هاتوە]‪ ،‬کە ساڵی ‪ ١٩٩٩‬وتارێکی بە‬ ‫ئینگلیزی لە گۆڤاری ‪The Minaret‬‬ ‫ی ئیسالمیدا (ژمارەی ئاداری ‪ )١٩٩٩‬باڵو‬ ‫کردەوە‪ ،‬بە ناوی‪:‬‬ ‫‪Was Ayesha A Six-Year‬‬‫‪Old Bride? The Ancient‬‬ ‫‪Myth Exposed.‬‬ ‫«ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە‬ ‫بو؟ ئەفسانە کۆنەکە بەهەڵ‌ماڵراوی»‪.‬‬ ‫ئەمەش ـ وەکو لە پێشەکیەکەیدا دەڵێت‬ ‫ـ دوای ئەوەی هاوڕێیەکی ناموسوڵمانی‬ ‫بەو بابەتە ئیحراجی کردوە و ئەم لە کاتی‬ ‫خۆیدا هیچ وەاڵمێکی پێ نەبوە و بوەتە‬ ‫گرێ‌کوێرە لەالی هەتا ئەم لێکۆڵینەوەیەی‬ ‫نوسیوە‪ .‬دەڵێت‪ :‬هاوڕێکەم پێی وتم‪ :‬تۆ‬ ‫ئامادەیت کچی حەوت سااڵنەی خۆت لە‬ ‫پیاوێکی پەنجا ساڵە مارە بکەیت؟ منیش‬ ‫بێ‌دەنگ بــوم‪ ،‬بــەاڵم ئەو بـــەردەوام بو‪:‬‬ ‫ئەگەر ڕازی نیت بەوە؛ ئەی چۆن ڕازیت‬ ‫بە مارەکردنی کچێکی حەوت سااڵنەی پاک‬ ‫دەربارەی بەڵگەی یەکەم‬ ‫لە پێغەمبەرەکەت؟ منیش پێیم وت‪ :‬من‬ ‫(هیشامی کوڕی عوڕوە‪ ،‬و یادەوەریی‬ ‫لەم کاتەدا هیچ وەاڵمێکم بۆ پرسیارەکەت‬ ‫ئەو)‬ ‫پێ نیە‪ .‬دەڵێت‪ :‬هاوڕێکەم زەردەخەنەیەکی‬ ‫لە بەڵگەی یەکەمیدا شانەڤاس پێداگری‬ ‫کرد‪ ،‬بەاڵم دڕکێکی لە دڵی باوەڕەکەی مندا لەوە دەکات کە ئەو دەنگ‌وباسە دەربارەی‬ ‫جێ‌هێشت(‪.)١‬‬ ‫تەمەنی عائیشە تەنها لە ڕێگەی (هیشامی‬ ‫(ســەالم ناوخۆش) یش وەرگێڕانێکی کــوڕی عــوڕوە) وە هاتوە‪ ،‬و ئەمیش لە‬ ‫کــوردیــی الواز و نازانستیی بۆ کــردوە عێراقیەکانی وەرگرتوە‪ ،‬و هەڵەی کردوە کە‬ ‫(بــە ناونیشانی‪« :‬ئایا خاتو عائیشە ئەوەی گێڕاوەتەوە چونکە کاتێک ئەوەی‬ ‫بوکێکی شەش سااڵن بو؟»)‪ ،‬بەبێ هیچ گــێــڕاوەتــەوە کە پیر بــوە و یــادەوەریــی‬ ‫ساخ‌کردنەوەیەك‪ ،‬کە سایتە ئیسالمیە تێک‌چوە(‪.)٣‬‬ ‫کوردیەکان وەکو خۆی بەبێ پێداچونەوە‬ ‫سەبارەت بەم بەڵگەیە کە کەسێکی وەکو‬ ‫دەســتــاودەســتــی پــێ دەکـــەن‪ .‬و کاکە (شانەڤاس) سازی کردوە کە شارەزاییەکی‬

‫«‬

‫سەروەر پێنجوێنی‬

‫(موصعه‌ب جەمیل)ـیش پێشەکییەکی‬ ‫بۆ نوسیوە‪ ،‬کە تێیدا (شانەڤاس)ی بە‬ ‫«فیزیاناس» تەقدیم ک ــردوە!(‪ )٢‬تومەز‬ ‫‪ physician‬ی لەگەڵ ‪physicist‬‬ ‫تێکەڵ کردوە! (س‪ .‬ناوخۆش)ی مامۆستای‬ ‫ئینگلیزییش بۆی ڕاست نەکردوەتەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫جگە لەوەی هەمویان ناوەکە بە شێوەی‬ ‫«شەنەڤاز» دەنوسنەوە و نازانن چۆن‬ ‫دەخوێنرێتەوە و لە چیەوە هاتوە‪.‬‬ ‫ئیتر لــەو کــاتــەوە ئــەم وت ــارە هەیە؛‬ ‫لە گەلێک ناوەندی ئیسالمیدا‪ ،‬لەوانەی‬ ‫دەیــانــەوێــت بچنە کۆمەڵگای نــوێــوە و‬ ‫ئیحراجیی بابەتی تەمەنی عائیشە لەسەر‬ ‫خۆیان هەڵ‌گرن؛ ئەو وتارە برەو پێ‌دەدەن‪.‬‬ ‫و جــاری وایــش هەیە هەندێک نوسەری‬ ‫ئیسالمی بابەتەکە بە ناوی خۆیانەوە باڵو‬ ‫دەکــەنــەوە‪ ،‬وەکــو (ئیسالم بەحیری)ی‬ ‫ميصری کە ناوەڕۆکی ئەو بابەتەی بە ناوی‬ ‫خۆیەوە باڵو کردەوە (لە وتارێکدا بە ناوی‬ ‫«زواج النبى من عائشة وهى بنت ‪ ٩‬سنين‬ ‫كذبة كبيرة فى كتب الحديث»‪ ،‬لە ڕۆژنامەی‬ ‫«اليوم السابع»‪ ،٢٠٠٨ / ١٠ / ١٦ ،‬کە‬ ‫خۆیشی سەرۆکی سەنتەری توێژینەوەی‬ ‫ئیسالمی بو لە ڕۆژنامەی «اليوم السابع»)‬ ‫و هەرایەکی گەورەی لە ميصر پێ نایەوە‪،‬‬ ‫و (جەمال بەننا) (‪ )٢٠١٣-١٩٢٠‬ـ کە‬ ‫نەیدەزانی بابەتەکە داهێنانی خۆی نیە ـ‬ ‫زۆر ستایشی کرد کە وتارێکی لە بارەیەوە‬ ‫نوسی بە ناوی «صحفي شاب يصحح لألئمة‬ ‫خطأ ألف عام»! واتە «ڕۆژنامەنوسێکی‬ ‫گەنج هەڵەیەکی هەزار ساڵە بۆ پێشەواکانی‬ ‫ئیسالم ڕاست دەکاتەوە»!‬ ‫ئیتر هەتا ئێستەش سایت و یانە‬ ‫ئیسالمیەکان بەڵگە ساختە و دەستکردەکانی‬ ‫پزیشکە ئەمێریکاییە موسوڵمانەکە‬ ‫(شــانــەڤــاس) دوبـــارە دەکــەنــەوە‪ ،‬بەبێ‬ ‫وردبـــونـــەوە و ســاخــکــردنــەوە‪ ..‬و ئەو‬ ‫پرسیارەش لە خۆیان ناکەن‪ :‬هەڵەیەک‬ ‫سەرتاپای کەلەپوری ئیسالمی دابگرێت و‬ ‫ئەو هەمو بلیمەتەی حەدیث پێی نەزانن؛‬ ‫چۆن پزیشکێک بە شارەزاییەکی ڕوکەشەوە‬ ‫پێی دەزانێت؟!‬ ‫ئــەو زانیاریە ئیسالمیەی کە دەڵێت‬ ‫عائیشە لە ‪ ٩‬ساڵیدا گواستراوەتەوە (کراوە‬ ‫بە بوک)؛ هەر ئەوەیە کە هەمو سەرچاوە‬ ‫ئیسالمیە ڕەسەنەکان سورن لەسەری‪..‬‬ ‫و ئەو زانیاریەی سەرچاوە ئیسالمیەکان‬ ‫بــە چــەنــد نەقڵێکی تێکەڵ‌وپێکەڵی‬ ‫موسوڵمانێکی ئەمێریکایی ئیحراج‌کراو کە‬ ‫تەنها پزیشکێکە؛ ڕەت ناکرێتەوە‪.‬‬ ‫منیش دەزانـــم کە مــەرج نیە مێژوی‬ ‫ئیسالمی هــەمــوی پــەســەنــد بکەین و‬ ‫گومانمان لــەو مێژوە و گێڕانەوەکانی‬ ‫نەبێت‪ ..‬بــەاڵم ئــەوەش دەزانــم کە ئەم‬ ‫بابەتە (تەمەنی عائیشە کاتی شوکردنی)‬ ‫تەنها لەبەر ئەوە گومانی لەسەر دروست‬ ‫دەکرێت کە کێشە و ئیحراجی بۆ بیری‬ ‫ئیسالمی دروست دەکات لە جیهانێکدا کە‬ ‫سێکس لەگەڵ کچی پێ‌نەگەیشتو (خوار‬ ‫‪ ١٨‬یان ‪ ١٦‬ساڵ) بە تاوانێک دەناسێنێت‪.‬‬ ‫بۆیە هەوڵ دەدرێت ئەو بابەتە بگونجێنرێت‬ ‫لەگەڵ عەقڵی ئێستە و ئەگەر بەزۆریش‬ ‫بێت؛ تەمەنەکەی بکرێتە ئەو تەمەنەی کە‬ ‫ئێستە تەمەنی یاسایی شوکردنی کچە! بۆ‬ ‫ئەوەی دەنگ‌وباسەکە نەبێتە عەیبە بەسەر‬ ‫ئیسالمەوە‪ ،‬کە بویشە‪.‬‬

‫بابەتی تەمەنی عائیشە کاتی شوکردنی‬ ‫کێشە و ئیحراجی بۆ بیری ئیسالمی‬ ‫دروست دەکات لە جیهانێکدا کە سێکس‬ ‫لەگەڵ کچی پێ‌نەگەیشتو (خوار ‪ ١٨‬یان‬ ‫‪ ١٦‬ساڵ) بە تاوانێک دەناسێنێت‪ .‬بۆیە‬ ‫هەوڵ دەدرێت ئەو بابەتە بگونجێرنێت‬ ‫لەگەڵ عەقڵی ئێستە و ئەگەر بەزۆریش‬ ‫بێت؛ تەمەنەکەی بکرێتە ئەو تەمەنەی کە‬ ‫ئێستە تەمەنی یاسایی شوکردنی کچە!‬

‫سادە و ڕوکەشی لە حەدیث هەبوە؛ دەڵێم‪:‬‬ ‫ڕاست نیە ئەگەر بوترێت ئەو دەنگ‌وباسە‬ ‫تەنها لە «(هیشامی کــوڕی عــوڕوە) و‬ ‫ئەویش لە (عوڕوە) ی باوکیەوە»؛ هاتوە‪.‬‬ ‫ئــەو قسەیە تەنها بۆ حەدیثەکانی الی‬ ‫بوخاری و موسلیم؛ ڕاستە‪ ،‬یان بەتایبەتی‬ ‫بۆ ئەوانەی بوخاری‪ ،‬چونکە الی موسلیم لە‬ ‫ڕێگەیەکی تریشەوە هاتوە کە لە «(ئەل‌‪-‬‬ ‫ئەسوەدی کوڕی یەزید) لە عائیشەوە»‬ ‫هاتوە‪ ،‬کە لە بنەڕەتدا لە (ئەبو موعاویە)‬ ‫وە گێڕراوەتەوە‪ ،‬کە ئەمەش ئیمامێکی‬ ‫حافيظه و مەشهورە و کوفەییە‪ ،‬ئەویش‬ ‫لە (ئەعمەش) ـەوە کە ئەمیش ئیمامێکی‬ ‫کوفەییە و مەشهورە‪ ،‬لە (ئیبراهیم) ـەوە کە‬ ‫مەبەست ئیبرا‌هیمی نەخەعیی کوفەییە کە‬ ‫ئەمیش ئیمامێکی مەشهورە و پێویستیی بە‬ ‫پێناسە نیە‪ ،‬ئەویش لە (ئەل‌‪-‬ئەسوەد) ەوە‬ ‫کە مەبەست (ئەل‪‌-‬ئەسوەدی کوڕی یەزید)‬ ‫ی نەخەعیی کوفەییە کە ئەمیش ئیمامێکی‬ ‫مەشهورە و لە کۆمەڵێک صهحابی حەدیثی‬ ‫گێڕاوەتەوە لەوانە عائیشە‪.‬‬ ‫ئەمەش دەقەکەیەتی الی موسلیم بە‬ ‫سەنەدی تەواوەوە‪ ،‬و دەڵێت‪ :‬بە ‪ ٦‬ساڵی‬ ‫مارە کراوە و بە ‪ ٩‬ساڵی گوازراوەتەوە و‬ ‫بە ‪ ١٨‬ساڵی بێوەژن کەوتوە و بێ‌مێرد‬ ‫ماوەتەوە‪:‬‬ ‫ي َيى‪َ ،‬وإ ِْس َح ُ‬ ‫اق ْب ُن‬ ‫ي َيى ْب ُن َ ْ‬ ‫«ح َّد َث َنا َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِإ ْب َراهِي َم‪َ ،‬وأبُ��و َبك ِر ْب ُن أبِي ش ْي َبة‪َ ،‬وأبُو‬ ‫ب َنا‪ ،‬و َق َ‬ ‫ُك َر ْي ٍب‪َ ،‬ق َ‬ ‫ي َيى‪َ ،‬وإ ِْس َح ُ‬ ‫ال‬ ‫اق‪َ :‬أ ْخ َ َ‬ ‫ال َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْال َخ َرانِ ‪َ :‬ح َّد َث َنا أبُو ُم َعا ِو َية‪َ ،‬عنِ ال ْع َم ِش‪،‬‬ ‫َع ْن ِإ ْب َراهِي َم‪َ ،‬عنِ ْ َ‬ ‫ال ْس َو ِد‪َ ،‬ع ْن َعا ِئ َش َة‪َ ،‬قا َل ْت‪:‬‬ ‫ُ‬ ‫« َت َز َّو َج َها َر ُسو ُل ا ِ‬ ‫هلل َصلَّى اهلل َع َل ْي ِه َو َسلَّ َم‬ ‫َوه َِي ِب ْن ُت ِس ٍّت‪َ ،‬و َب َنى ِب َها َوه َِي ِب ْن ُت ِت ْس ٍع‪،‬‬ ‫َو َماتَ َع ْن َها َوه َِي ِب ْن ُت َ َثانَ َع ْش َر َة»(‪.)٤‬‬ ‫هــەمــان شــت بــە هــەمــان ســەنــەد الی‬ ‫نەسائییش لــه (السنن ال��ص��غ��رى) دا‬ ‫هاتوە(‪ .)٥‬ئەلبانی دەڵێت‪ :‬صهحیحە‪.‬‬ ‫هەروەها الی بەیهەقییش له (السنن‬ ‫الكبرى) دا هاتوە(‪.)٦‬‬

‫هەروەها الی طهبەڕانییش له (المعجم‬ ‫الكبير) دا هاتوە(‪.)٧‬‬ ‫ئینجا ڕاستیەکەی لە سەرچاوەکانی تری‬ ‫حەدیثدا لە چەند کەسێکی تریشەوە هاتوە‪:‬‬ ‫لەوانە‪:‬‬ ‫ـ لە («یــەزیــد [ی کــوڕی یــەزیــد] ی‬ ‫کوڕی جابیر»ەوە‪ ،‬ئەویش لە باوکیەوە)‪:‬‬ ‫الی حاکیم لە (املستدرك) ـدا (هەرچەند‬ ‫موقبیل وادیعی لەسەر ئەم سەنەدە دەڵێت‬ ‫بڕێک تێکەڵ‌کردنی تێدایە و هەندێک لە‬ ‫پیاوانی سەنەدەکە ناناسمەوە)(‪.)٨‬‬ ‫ـ جارێکی تر حاکیم هەمان زانیاری‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە (موحەممەدی کوڕی‬ ‫عومەر) ەوە هاتوە کە مەبەست (واقیدی)‬ ‫ـە‪ ،‬ئیتر ئەوەی نەهێناوە واقیدی لە کێی‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ ،‬بەڵکو وا دیارە واقیدی وەکو‬ ‫مێژویەکی مەعلوم باسی کردوە(‪.)٩‬‬ ‫ـ لە (عەبدوڵاڵی کوڕی صهفوان) ـەوە‬ ‫ئەویش لە عائیشەوە‪ :‬هەر الی حاکیم(‪.)١٠‬‬ ‫ذەهەبی وتویەتی‪ :‬صهحیحە‪.‬‬ ‫ـ لە (یەحیای کوڕی عەبدوڕڕەحمانی‬ ‫کوڕی حاطيب) ـەوە‪ ،‬ئەویش لە عائیشەوە‪:‬‬ ‫الی ئەبو داوود له (السنن) دا(‪ .)١١‬ئەلبانی‬ ‫دەڵــێــت‪ :‬حەدیثێکی صهحیحە و ئەم‬ ‫سەنەدەی ئێرە حەسەنە‪.‬‬ ‫ـ لە (ئەبو ســەلــەمــە)وە‪ ،‬کە کوڕی‬ ‫عەبدوڕڕەحمانی کــوڕی عــەوف بــوە‪ ،‬لە‬ ‫عائیشەوە‪ :‬الی نــەســائــی(‪ .)١٢‬ئەلبانی‬ ‫دەڵێت‪ :‬صهحیحە‪.‬‬ ‫ـ لە (ئەبو عــوبــەیــدە)وە‪ ،‬کە کوڕی‬ ‫(عەبدوڵاڵی کوڕی مەسعود) ە‪ ،‬ئەویش لە‬ ‫عائیشەوە‪ :‬الی نەسائی(‪ ،)١٣‬کە ئەلبانی‬ ‫دەڵێت‪ :‬صهحیحە [لە بابەتی «صحيح‬ ‫لــغــیــره»]‪ ،‬هــەروەهــا الی طهبەرانییش‬ ‫هاتوە(‪.)١٤‬‬ ‫جارێکی تریش الی طهبەڕانی هاتوە‬ ‫کە بەپێی سەنەدەکەی ئەم جارە (ئەبو‬ ‫عوبەیدە) ی ناوبراو لە (عەبدوڵاڵ) وە‬ ‫دەیگێڕێتەوە کە مەبەست (عەبدوڵاڵی‬ ‫کوڕی مەسعود) ی باوکیەتی [هەرچەند بۆ‬

‫ئەمیش هەر زانراوە کە جاروبار شتی لە‬ ‫باوکیەوە گێڕاوەتەوە بەبێ ئەوەی ڕاستەوخۆ‬ ‫لە خۆیی بیستبێ‪ ،‬بەاڵم گێڕانەوەی تریشی‬ ‫هەن کە ڕاستەوخۆن](‪.)١٥‬‬ ‫بــەم شێوەیە (ئــەبــو عــوبــەیــدە‪ ،‬لە‬ ‫عەبدوڵاڵی کوڕی مەسعودەوە)‪ ،‬الی ئیبن‬ ‫ماجەیش هــاتــوە(‪ .)١٦‬ئەلبانی دەڵێت‪:‬‬ ‫صهحیحە‪ .‬شوعەیبی ئەڕنائوطيش دەڵێت‪:‬‬ ‫صهحیحە‪ ،‬و ئەم سەنەدەی ئێرەش لە‬ ‫کەسانی متمانەدار پێک‌دێت بەاڵم پچڕانێکی‬ ‫تێدایە چونکە ئەبو عوبەیدە لە عەبدوڵاڵی‬ ‫باوکی حەدیثی نەبیستوە!‬ ‫جارێکی تریش الی طهبەڕانی هاتوە وەکو‬ ‫قسەی ئەبو عوبەیدە خۆی(‪.)١٧‬‬ ‫ـ لە (ئەل‪-‬قاسیمی کوڕی موحەممەدی‬ ‫کوڕی ئەبو بەکر) ەوە کە دەکاتە کوڕەزای‬ ‫(ئەبو بەکری صيددیق)‪ ،‬کە فیقهزانێكی‬ ‫گەورەی مەدینە بوە و عائیشە بۆ خۆی‬ ‫پــەروەردەی کردوە‪ ،‬ئەویش لە عائیشەوە‬ ‫دەیگێڕێتەوە‪ :‬الی طهبەڕانی(‪.)١٨‬‬ ‫ـ لــە (ئیبن ئــەبــی مــولــەیــکــە) ەوە‬ ‫کە ئیمامێکە و تابیعیە و لە عائیشە و‬ ‫ئەسمائەوە گێڕانەوەی هەیە‪ ،‬ئەویش لە‬ ‫عائیشەوە‪ :‬الی طهبەڕانی(‪.)١٩‬‬ ‫ـ هەروەها قسەکە لە (قەتادە) ەوە‬ ‫هاتوە‪ ،‬کە حافيظ و موفەسسیر بوە‪ :‬الی‬ ‫طهبەڕانی(‪.)٢٠‬‬ ‫ـ هــەروەهــا لــە ڕێــگــەی تریشەوە لە‬ ‫عوڕوەوە گێڕراوەتەوە‪ :‬زوهری لە عوڕوەوە‪:‬‬ ‫الی طهبەڕانی(‪.)٢١‬‬ ‫کــەواتــە ئــەوە ڕاســت نیە کــە گوایە‬ ‫ئەو دەنگ‌وباسە هەر لە هیشامی کوڕی‬ ‫عوڕوەوە هاتوە‪ .‬دیارە ئەم قسەیە تەنها‬ ‫بــە تەماشاکردنی صهحیحی بوخاری‬ ‫ئەنجامگیری کراوە! بۆ سەلماندنی ئەمەش؛‬ ‫هەر ئەوە بەسە کە قسەکە دەڵێت لە ‪٥‬‬ ‫ڕێگەوە لە هیشامی کوڕی عوڕوەوە هاتوە‪،‬‬ ‫کە ئەمەش ڕێک ژمارەی گێڕانەوەکانی ئەو‬ ‫قسەیەن لە هیشامەوە الی بوخاری کە‬ ‫بوخاری ‪ ٥‬جار ئەو قسەیەی لە (الصحيح)‬ ‫دا گێڕاوەتەوە! لێرەدا گومانێک نامێنێتەوە‬ ‫کە باسی ئەم ‪ ٥‬ڕێگەیە تەنها قسەکردنە لە‬ ‫بوخاری‪ .‬ڕەنگە بەو خەیاڵەوە ئەو قسەیە‬ ‫کرابێت کە حەدیثی صهحیح تەنها لە‬ ‫بوخاری [یان بوخاری و موسلیم] ـدا هەیە‬ ‫یان کتێبی حەدیث هەر ئەوەی بوخاریە!!‬ ‫شانەڤاس دەڵێت‪ :‬ناگونجێت ڕاستییەکی‬ ‫لەو جــۆرە تەنها کەسێک بیگێڕێتەوە و‬ ‫دەبێت دو‪-‬س ــێ کــەس بیگێڕنەوە‪ ،‬کە‬ ‫مەبەستی لەمەش ئەوەیە گوایە تەنها‬ ‫هیشام گێڕاوێتیەوە‪ ،‬کە سەلماندمان‬ ‫کەسانی تریش گێڕاویانەتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها دەڵێت ئەوانەی ئەو قسەیەیان‬ ‫گــێــڕاوەتــەوە؛ هیچیان خەڵکی مەدینە‬ ‫نــەبــون بەڵکو تــاکــە ســەرچــاوەی ئەو‬ ‫چیرۆکە لەسەر زاری عێراقیەکانەوەیە‪ ،‬و‬ ‫هیشامیش تەنها لە عێراق ئەمەی بیستوە‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا ئێمە بەڵگەمان هێنایەوە بۆ‬ ‫ئــەوەی کە حیجازیەکان (مەدینەییەکان‬ ‫و مەککەییەکان) یــش هــەمــان شتیان‬ ‫گێڕاوەتەوە‪.‬‬ ‫ئینجا ئەو کێشەیەی کە باس دەکرێت‬ ‫کە گوایە لە گێڕانەوەی (هیشامی کوڕی‬ ‫عوڕوە) دا هەیە؛ ئەوەیە کە وەختێک چوە‬ ‫بۆ عێراق [مەبەست کوفە و بەصرەیە]؛‬ ‫ئیتر شتی وای لە (عــوڕوە) [=عــوڕوەی‬ ‫کوڕی ئەل‪-‬زوبەیری کوڕی ئەل‪-‬عەووام]‬ ‫ی باوکیەوە دەگێڕایەوە کە ڕاستەوخۆ لە‬ ‫باوکی نەبیستبو بەڵکو لە ڕێگەی کەسی‬ ‫ترەوە دەیگێڕانەوە بەاڵم وای پێشان دەدا‬ ‫کە ڕاستەوخۆ لە باوکی بیستوە‪ .‬هەر لەبەر‬ ‫ئەمە بوە کە مالیک گومانی لە گێڕانەوەکانی‬ ‫هیشامی ناوبراو پەیدا کردوە‪.‬‬ ‫کەواتە کێشەکە ئەوەیە ئەگەری هەیە‬ ‫قسەکە لە عێراقیەکانەوە هاتبێت و کەسێکی‬ ‫عێراقی (=کوفەیی‪ )..‬ئەوەی لە عوڕوەوە‬ ‫گێڕابێتەوە بەاڵم هیشام ناوی نەهێنابێت‬ ‫و وای پێشان دابێت کە خۆی ڕاستەوخۆ‬ ‫لە باوکیەوە گێڕاوێتیەوە [هەرچەند هیشام‬ ‫لەو حاڵەتەدا ناڵێت بۆ خۆم لێم بیستوە‪،‬‬

‫بەڵکو دەڵێت لە باوکمەوە]‪ ،‬کە ئەمە پێی‬ ‫دەوترێت «إرسال» و لە خۆیدا کێشەیەکی‬ ‫گـــەورە نیە و نابێتە بەڵگەی ئــەوەی‬ ‫کە قسەکە تەنها لە هیشامەوە هاتوە و‬ ‫سازکراو یان هەڵەی ئەوە‪ ،‬چونکە ئێمە‬ ‫لەو گێڕانەوانەی ترەوە پێشانمان دا کە‬ ‫نەک هەر کوفەییەکان‪ ،‬بەڵکو قسەکە لە‬ ‫حیجازیەکانیشەوە هاتوە‪ ،‬وەکو (عەبدوڵاڵی‬ ‫کوڕی صهفوان) ی مەککەیی‪ ،‬و (یەحیای‬ ‫کــوڕی عەبدوڕڕەحمانی کــوڕی حاطيب)‬ ‫ی مەدینەیی‪ ،‬و (ئەبو سەلەمەی کوڕی‬ ‫عەبدوڕڕەحمانی کوڕی عەوف) ی مەدینەیی‪،‬‬ ‫و (ئەل‪-‬قاسیمی کوڕی موحەممەدی کوڕی‬ ‫ئەبو بەکر) ی مەدینەیی‪ ،‬و (ئیبن ئەبی‬ ‫مولەیکە) ی مەککەیی‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬

‫(‪ )١‬ئایا خاتوو عائیشە بوکێکی شەش‬ ‫سااڵن بوو؟ وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە‪ :‬سەالم‬ ‫ناوخۆش‪ .‬هەولێر‪ :‬نوسینگەی تەفسیر‪ .‬چاپی‬ ‫یەکەم‪ .٢٠١٣ ،‬ل‪.١٣ .‬‬ ‫(‪ )٢‬ئایا خاتوو عائیشە بوکێکی شەش‬ ‫سااڵن بوو؟ ل‪.١١ .‬‬ ‫(‪( )٣‬س‪ .‬ناوخۆش) ناوی (عوڕوە)ی بە‬ ‫شێوەی (ئــوروە) دانــاوەتــەوە‪ ،‬لەبەر شێوە‬ ‫ئینگلیزیەکەیدا! بڕوانە‪ :‬ئایا خاتوو عائیشە‬ ‫بوکێکی شەش سااڵن بوو؟ ل‌ل‪.١٧-١٥ .‬‬ ‫(‪ )٤‬مسلم‪ ،‬صحيح مسلم (املسند الصحيح‬ ‫املختصر بنقل العدل عن العدل إىل رسول اهلل‬ ‫صلى اهلل عليه وسلم)‪ .‬حتقيق‪ :‬حممد فؤاد عبد‬ ‫الباقي‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪ .‬جـ‪،٢ .‬‬ ‫ص‪ ،١٠٣٩ .‬احلديث رقم (‪)١٤٢٢‬‬ ‫(‪ )٥‬النسائي‪ ،‬السنن الصغرى (اجملتبى من‬ ‫السنن)‪ .‬حتقيق‪ :‬عبد الفتاح أبو غدة‪ .‬حلب‪:‬‬ ‫مكتب املطبوعات اإلسالمية‪ .‬الطبعة الثانية‪،‬‬ ‫‪ .١٩٨٦‬جـ‪ ،٦ .‬ص‪ .٨٢ .‬احلديث رقم (‪.)٣٢٥٨‬‬ ‫(‪ )٦‬البيهقي‪ ،‬السنن الكربى للبيهقي‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫حممد عبد القادر عطا‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب العلمية‪.‬‬ ‫الطبعة الثالثة‪ .٢٠٠٣ ،‬جـ‪ ،٧ .‬ص‌ص‪،١٨٤ .‬‬ ‫‪ .١٨٥‬احلديث رقم (‪.)١٣٦٥٩‬‬ ‫(‪ )٧‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬حتقيق‪ :‬محدي‬ ‫بن عبد اجمليد السلفي‪ .‬القاهرة‪ :‬مكتبة ابن تيمية‪.‬‬ ‫الطبعة الثانية‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪ .٢٢ .‬احلديث رقم‬ ‫(‪ .)٥١‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪ .٢٤ .‬احلديث رقم (‪.)٥٩‬‬ ‫(‪ )٨‬احلاكم‪ ،‬املستدرك على الصحيحني‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬مصطفى عبد القادر عطا‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫الكتب العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .١٩٩٠ ،‬جـ‪ ،٤ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٥‬احلديث رقم (‪.)٦٧١٤‬‬ ‫(‪ )٩‬احلاكم‪ ،‬املستدرك على الصحيحني‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،٤‬ص‪ .٥ .‬احلديث رقم (‪.)٦٧١٦‬‬ ‫(‪ )١٠‬احلاكم‪ ،‬املستدرك على الصحيحني‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،٤‬ص‪ .١١ .‬احلديث رقم (‪.)٦٧٣٠‬‬ ‫(‪ )١١‬أب��و داود‪ ،‬السنن‪ .‬حتقيق‪ :‬شعيب‬ ‫األرن��ؤوط‪ ،‬حممد كامل قره بللي‪ .‬دار الرسالة‬ ‫العاملية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .٢٠٠٩ ،‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.٢٩٥ .‬‬ ‫احلديث رقم (‪.)٤٩٣٧‬‬ ‫(‪ )١٢‬النسائي‪ ،‬السنن الصغرى‪ .‬جـ‪ ،٦ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .١٣١‬احلديث رقم (‪.)٣٣٧٩‬‬ ‫(‪ )١٣‬النسائي‪ ،‬السنن الصغرى‪ .‬جـ‪ ،٦ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٨٢‬احلديث رقم (‪.)٣٢٥٧‬‬ ‫(‪ )١٤‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٢٢‬احلديث رقم (‪ .)٥٣‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪.٢٣ .‬‬ ‫احلديث رقم (‪.)٥٤‬‬ ‫(‪ )١٥‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬جـ‪ ،١٠ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .١٤٩‬احلديث رقم (‪.)١٠٢٧٩‬‬ ‫(‪ )١٦‬ابن ماجه‪ ،‬السنن‪ .‬جـ‪ ،٣ .‬ص‪.٧٦ .‬‬ ‫حتقيق‪ :‬شعيب األرن��ؤوط‪ ،‬عادل مرشد‪ ،‬حممد‬ ‫كامل قره‌بللي‪ ،‬عبد اللطيف حرز اهلل‪ .‬دار الرسالة‬ ‫العاملية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .٢٠٠٩ ،‬احلديث رقم‬ ‫(‪.)١٨٧٧‬‬ ‫(‪ )١٧‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٢٣‬احلديث رقم (‪.)٥٦‬‬ ‫(‪ )١٨‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٢٢‬احلديث رقم (‪.)٥٢‬‬ ‫(‪ )١٩‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .٢٦‬احلديث رقم (‪.)٦٢‬‬ ‫(‪ )٢٠‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .١٩‬احلديث رقم (‪.)٤٠‬‬ ‫(‪ )٢١‬الطرباني‪ ،‬املعجم الكبري‪ .‬جـ‪ ،٢٣ .‬ص‪.‬‬ ‫‪ .١٧‬احلديث رقم (‪.)٣٠‬‬

‫(‪)14‬‬

‫ژمارە (‪ )310‬دوشەممە ‪201٦/9/5‬‬

‫كارى‬ ‫كرێگرته‌‬ ‫سه‌رمايه‌‬

‫و‬

‫گه‌ر كرمى‬ ‫ئاوريشم بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ بته‌نێت‬ ‫كه‌ ژياىن وه‌ك‬ ‫كرمێك بباته‌‬ ‫سه‌ر‪ ،‬ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫كرێوه‌رگرێىك‬ ‫ته‌واوه‌تيى‪.‬‬ ‫هێزى كار‬ ‫هه‌ميشه‌ كااڵ‬ ‫نه‌بووه‌‪ .‬كاريش‬ ‫هه‌ميشه‌ كارى‬ ‫كرێگرته‌يى‬ ‫واته‌ كارى ئازاد‬ ‫نه‌بوو ‌ه‬

‫كۆيله‌‪ ،‬هێزى‬ ‫كاره‌كه‌ى به‌‬ ‫خاوه‌نكۆيل ‌ه‬ ‫نه‌ده‌فرۆشت‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌و‬ ‫چه‌شنه‌ى‬ ‫مانگايه‌ك‬ ‫چاالكيى خۆى‬ ‫به‌ جوتيار‬ ‫ده‌فرۆشێت‬

‫كارل ماركس‬ ‫وه‌رگێڕانى‪ :‬محه‌مه‌د زارى‬ ‫ل ‌ه شوێنگه‌لێكى زۆره‌و‌ه سه‌رزه‌نشتيان‬ ‫كردووين له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى بۆچى ئه‌و په‌يوه‌نديي ‌ه‬ ‫ئابورييه‌مان ڕووننه‌كردووه‌ته‌و‌ه ك ‌ه بنچينه‌ى‬ ‫بناغه‌ى ماديى ئێستان له‌نێو خه‌باتى‬ ‫چينايه‌تى و نه‌ته‌وايه‌تيدا‪ .‬له‌م باره‌يه‌و‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌يه‌كى خێرا هه‌تا ئه‌و جێي ‌ه دواوين ك ‌ه‬ ‫ئه‌م په‌يوه‌نديان ‌ه ب ‌ه شێوه‌يه‌كى ڕاسته‌وخۆ‬ ‫بوونه‌ت ‌ه هۆى كێشمه‌كێش ‌ه سياسييه‌كان‪.‬‬ ‫ل ‌ه پێش هه‌ر شتێكه‌و‌ه ئه‌و‌ه پێويست‬ ‫بوو‪ ،‬خه‌باتى چينايه‌تى ل ‌ه پرۆسه‌ى ڕۆژانه‌دا‬ ‫لێكبدرێته‌و‌ه و ب ‌ه شێوه‌يه‌كى هه‌ستپێكراو‬ ‫له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و ماترياڵ ‌ه مێژووييانه‌ى‬ ‫ك ‌ه ڕۆژبـــه‌ڕۆژ زيــاد ده‌بــن‪ ،‬ئ ـه‌و‌ه پيشان‬ ‫بده‌ين ك ‌ه تێكشكاندنى چينى كرێكار‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شۆڕشه‌كانى شوبات و ئازارى ئه‌نجامدا(‪،)1‬‬ ‫ماناى تێكشكاندنى نه‌ياره‌كانيشى بوو‌ه (ئه‌و‬ ‫نه‌يارانه‌ش بريتى‌بوون ل ‌ه كۆماريخوازانى‬ ‫بۆرژوا ل ‌ه فه‌ڕه‌نسا و ئه‌و بۆرژوا و جوتيارانه‌ى‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه ته‌واوى كيشوه‌رى ئه‌وروپادا دژ به‌‬ ‫حكومه‌تى فاشيستيى فيوداڵى ده‌جه‌نگان‪).‬‬ ‫هــه‌روه‌ه ــا ئــــه‌وه‌ش بسه‌لمێنرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنى (كۆمارى ناوه‌ندى) ل ‌ه فه‌ڕه‌نسا‬ ‫ب ‌ه ماناى شكستى ئه‌و نه‌ته‌وه‌ي ‌ه بوو ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه هه‌ڵگيرسانى ويستى سه‌ربه‌خۆيه‌تيى‬ ‫قاره‌مانێتييان‪ ،‬وه‌اڵمى ئه‌رێنييان داوه‌ته‌و‌ه‬ ‫ب ‌ه شۆڕشى شووبات‪ .‬ل ‌ه كۆتاييدا ئه‌ورووپا‬ ‫ب ‌ه هۆى شكستى كرێكار‌ه شۆڕشگێڕه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ديسانه‌و‌ه بووه‌و‌ه ب ‌ه كۆيله‌ى دوو جه‌مسه‌ر‌ه‬ ‫كۆنه‌كه‌ى خۆى‪ ،‬ئه‌وانيش كۆيله‌ى به‌ريتانيا‬ ‫و ڕووس‪ .‬كێشمه‌كێشه‌كانى حوزه‌يران ل ‌ه‬ ‫پاريس و هه‌ره‌سهێنانى ڤييه‌نا و تراژيدى‪-‬‬ ‫كۆميديى تشرينى دووه‌مى ‪ 1848‬ل ‌ه به‌رلين‬ ‫و هه‌روه‌ها هه‌وڵى نائومێدانه‌ى پۆڵۆنيا‪،‬‬ ‫ئيتاليا و هه‌نگاريا و برسيكردنى ئێرله‌ندا‪،‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه ئه‌و ڕاستيي ‌ه سه‌ره‌كييان ‌ه بوون‬‫ك ‌ه خه‌باتى چينايه‌تيى نێوان بــۆرژوازى‬ ‫و چينى كرێكار ل ‌ه ئه‌وروپا ب ‌ه ب ‌ه چڕى‬ ‫پيشانده‌ده‌ن‪ ،‬ئێم ‌ه له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌م‬ ‫ڕووداوانــه ده‌رمانخست ك ‌ه هه‌ر بزاوتێكى‬ ‫شۆڕشگێڕان ‌ه ته‌نانه‌‌ت گه‌ر ئامانجه‌كانيشى‬ ‫هێشتا ل ‌ه خه‌باتى چينايه‌تى زۆر دوور‬ ‫بێت‪ ،‬هه‌تا ئه‌و ده‌مه‌ى كرێكارى شۆڕشگێڕ‬ ‫سه‌رنه‌كه‌وێت‪ ،‬مه‌حكووم ‌ه ب ‌ه شكست‪ -‬هه‌ر‬ ‫چه‌شن ‌ه ڕيفۆرمێكى كۆمه‌اڵيه‌تيى وه‌ك‬ ‫يۆتۆپييه‌ك (‪ )utopie‬ده‌مێنێته‌و‌ه تا‬ ‫ئه‌وده‌مه‌ى ل ‌ه نێوان شۆڕشى كرێكارى و دژى‬ ‫شۆڕشى فيوداڵى ب ‌ه شێوه‌يه‌كى چه‌كداران ‌ه‬ ‫و ل ‌ه ئاستى جيهاندا‪ ،‬شه‌ڕێك ڕووىنه‌دابێت‬ ‫و هێزه‌كانى خۆيان تێدا تاقى نه‌كردبێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌لجيكا و سويسرا ل ‌ه تابلۆى گ ـه‌وره‌ى‬ ‫مێژوودا‪ ،‬وه‌كو دوو په‌ڵه‌ى بچووكى ڕه‌نگين‬ ‫و خه‌مهێنه‌ر و ل ‌ه هه‌مانكاتدا وه‌ك كاريكاتێر‬ ‫و مژارێكى گاڵته‌جاڕ خــۆى ده‌نوێنێت؛‬ ‫يه‌كێكيان نمونه‌ى پاشايه‌تيى بۆرژوازييانه‌ي ‌ه‬ ‫و ئه‌وى تريشيان كۆمارێكى بۆرژووازييانه‌يه‌‪،‬‬ ‫دوو حكوومه‌ت ك ‌ه پێيانوابوو له‌نێو خه‌باتى‬ ‫چينايه‌تى و شۆڕش ل ‌ه ئه‌وروپادا جێيان‬ ‫نابێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌نوكه‌دواى ئه‌وه‌ى خوێنه‌رانى ئێم ‌ه ل ‌ه‬ ‫چۆنيه‌تيى گه‌ش ‌ه و په‌ره‌سه‌ندنى خه‌باتى‬ ‫چينايه‌تى ل ‌ه ساڵى ‪ 1848‬ل ‌ه شێو‌ه مه‌زن ‌ه‬

‫سياسييه‌كانيدا گه‌يشتوون‪ ،‬وه‌ختى ئه‌و‌ه‬ ‫هاتووه زياتر بچين ‌ه نێو بنجوبناوانى ئه‌و‬ ‫‌‌‬ ‫په‌يوه‌نديي ‌ه ئابورييانه‌و‌ه ك ‌ه هه‌م بوونى‬ ‫بـــۆرژوازى و ده‌سـه‌اڵتـ ‌ه چينايه‌تييه‌كه‌ى‬ ‫له‌سه‌ر ڕاوه‌ستاو‌ه و هه‌م بوونى كۆيله‌يى‬ ‫كرێكارانيش‪.‬‬ ‫ل ‌ه سێ به‌شدا به‌چڕوپڕى باسى ئه‌م‬ ‫چه‌ند مژار‌ه ده‌كه‌ين‪:‬‬ ‫‪ -1‬په‌يوه‌نديى نێوان كارى كرێگرت ‌ه و‬ ‫سه‌رمايه‌‪ ،‬كۆيله‌يى كرێكار‪ ،‬بااڵده‌ستيى‬ ‫سه‌رمايه‌دار‪.‬‬ ‫‪ -2‬هـه‌ره‌ســهــێــنــانــى حه‌تميى چين ‌ه‬ ‫ناوه‌ندييه‌كانى بـــــۆرژوازى(وه‌ك ئ ـه‌وه‌ى‬ ‫ناسراون ب ‌ه جه‌ماوه‌ر) و چينى ناوه‌ند ل ‌ه‬ ‫سيسته‌مى كردارى‪.‬‬ ‫‪ -3‬ژێــرده‌ســتــبــوون لـ ‌ه بازرگانييدا و‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌ى چينه‌كانى ب ــۆرژوازى ل ‌ه‬ ‫واڵت ‌ه جۆربه‌جۆره‌كاىن ئه‌وروپادا‪ ،‬له‌اليه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه سه‌ره‌ڕۆكانى بــازاڕى جيهانى‪-‬‬ ‫به‌ريتانيا‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستمان ئ ـه‌وه‌ي ـه‌‪ ،‬هه‌وڵبده‌ين ب ‌ه‬ ‫زمانێكى ساد‌ه و ساكار بنوسين‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫سه‌ره‌تاييترين مه‌فهوومه‌كانى ئابوريى‬ ‫سياسى نه‌كه‌ين‪.‬‬ ‫ده‌مانه‌وێت كرێكاران ل ‌ه قسه‌كانمان‬ ‫تێبگه‌ن‪ ،‬به‌تايبه‌تى ئـه‌و ده‌مــه‌ى ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌ڵمانيا ب ‌ه شێوه‌يه‌كى سه‌رسوڕهێنه‌ر نه‌زانى‬ ‫و سه‌رلێشێواوى سه‌باره‌ت ب ‌ه مه‌فهومه‌كانى‬ ‫په‌يوه‌ندييدار ب ‌ه ساده‌ترين په‌يوه‌ندييه‌كانى‬ ‫ئابوريى ده‌سه‌اڵتيان هه‌يه‌‪ :‬هه‌ر ل ‌ه پارێزه‌ر‌ه‬ ‫ديــاره‌كــانــى سيسته‌مه‌كه‌و‌ه بگر‌ه هه‌تا‬ ‫سۆسياليست ‌ه په‌رجووگره‌كان و هه‌ڵكه‌وت ‌ه‬ ‫سياسيي ‌ه سه‌ير و سه‌مه‌ره‌كان‪ .‬ڕاده‌ى ئه‌م‬ ‫جۆر‌ه كه‌سان ‌ه ل ‌ه ئه‌ڵمانى لێكپچڕاون‪ ،‬زياتر‌ه‬ ‫له‌و كه‌سانه‌ى ك ‌ه خۆيان ب ‌ه باوكى نيشتيمان‬ ‫ده‌زانن‪ .‬كه‌وايه ئێستا ل ‌ه سه‌ر مژارى يه‌كه‌م‬ ‫ده‌دوێين‪.‬‬ ‫هه‌قده‌ست(كرێ) چييه‌؟ چۆن ديارى‬ ‫ده‌كرێت؟‬ ‫ئه‌گه‌ر ل ‌ه چه‌ند كرێكارێك بپرسين‬ ‫«ئه‌و هه‌قده‌سته‌ى وه‌رىده‌گرن چه‌نده‌؟»‬ ‫يه‌كێكيان وه‌اڵم ــده‌داتــه‌وه‌«م ــن ڕۆژانــ ‌ه‬ ‫يـه‌ك شيلينگ(‪)2‬وه‌رده‌گرم‪ ».‬يه‌كێكى‬ ‫تر ده‌ڵێت»من دوو شيلينگ وه‌رده‌گــرم‬ ‫و ‪ ...‬هتد‪ .‬كرێكاران ب ‌ه پێى ئه‌و كار‌هى‌‬ ‫ئه‌نجاميده‌ده‌ن وه‌اڵمى جۆراوجۆر ده‌ده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه يه‌كێكيان قوماش ده‌چنێت و‬ ‫ئه‌وی ديكه‌يان ل ‌ه چاپخان ‌ه كارده‌كات‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ســه‌ره‌ڕاى ئه‌و وه‌اڵم ـ ‌ه جۆراوجۆرانه‌يان‪،‬‬ ‫هه‌موويان ل ‌ه خاڵێكدا هاوبه‌شن؛ ئه‌ويش‬ ‫ئه‌وه‌ي ‌ه ك ‌ه هه‌قده‌ست بريتيي ‌ه لـه‌و بڕ‌ه‬ ‫پاره‌يه‌ى ك ‌ه خاوه‌نكاره‌ك ‌ه ل ‌ه برى ماوه‌يه‌كى‬ ‫دياريكراوى كاردا ب ‌ه كرێكارى ده‌دات‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامدا وا دێت ‌ه پێشچاو ك ‌ه سه‌رمايه‌دار‬ ‫كارى كرێكاره‌ك ‌ه ب ‌ه پار‌ه ده‌كڕێت و ئه‌ويش‬ ‫له‌برى بڕ‌ه پاره‌يه‌ك كاره‌كه‌ى ده‌فرۆشێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م ‌ه ته‌نيا ڕواڵه‌تى مه‌سه‌له‌كه‌يه‌‪.‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌وه‌ى كرێكار ده‌يفرۆشێت هێزى‬ ‫كاره‌كه‌يه‌تى‪ .‬ئه‌و ده‌ستى كار‌ه سه‌رمايه‌دار‬ ‫بۆ ڕۆژێك‪ ،‬هه‌فته‌يه‌ك‪ ،‬مانگێك‪ ....‬ده‌كڕێت‬ ‫و دواى كڕينى ب ‌ه مه‌جبوركردنى كرێكار‬ ‫ب ‌ه كاركردنى ل ‌ه ماوه‌يه‌كى دياريكراودا‬ ‫سه‌رفيده‌كات‪ .‬به‌و پاره‌يه‌ى كه‌سه‌رمايه‌داران‬ ‫هێزى كارى كرێكارانى كڕيوه(بۆ نمون ‌ه دوو‬

‫شيلينگ)‪ ،‬كرێكاران ده‌توانن شتى ديك ‌ه‬ ‫بكڕن بۆ نمون ‌ه ده‌توانن بڕێك شه‌كر بكڕن‪.‬‬ ‫ئه‌م دوو شيلينگه‌ى ك ‌ه له‌برى دوانز‌ه كاتژمێر‬ ‫كه‌ڵكوه‌رگرتن ل ‌ه هێزى كار دراوه‌‪ ،‬بريتيي ‌ه ل ‌ه‬ ‫نرخى دوانز‌ه سه‌عات كار‪ .‬به‌م پێيه‌ش هێزى‬ ‫كار كااڵيه‌‪ ،‬كااڵيه‌ك ‌ه وه‌كو شه‌كر يان هه‌ر‬ ‫شتێكى ديكه‌‪ ،‬به‌اڵم هێزى كار ب ‌ه كاتژمێر‬ ‫ديارى ده‌كرێت و شه‌كر ب ‌ه ته‌رازوو‪.‬‬ ‫كرێكاران كااڵكانيان وات ‌ه هێزى كار له‌گه‌ڵ‬ ‫كااڵى سه‌رمايه‌دار وات ‌ه پاره‌‪ ،‬ده‌گۆڕنه‌و‌ه و‬ ‫ئه‌م گۆڕينه‌وه‌ي ‌ه ب ‌ه گوێره‌ى په‌يوه‌ندييه‌كى‬ ‫ديارييكراو ب ‌ه ئه‌نجام ده‌گــات‪ .‬پاره‌يه‌كى‬ ‫دياريكراو ل ‌ه به‌رامبه‌ر كانێكى دياريكراو‬ ‫به‌ئه‌نجام ده‌گات‪ .‬پاره‌يه‌كى دياريكراو ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر كاتێكى دياريكراوى كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫ب ‌ه هێزى كار‪ .‬بۆنمون ‌ه دوو مارك بۆ دوانزه‌‬ ‫كاتژمێر كارى چنين‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م دوو ماركه‌‬ ‫ناسێنه‌رى هه‌موو هه‌موو ئه‌و كااڵيانه‌ى ديك ‌ه‬ ‫نيي ‌ه ك ‌ه ده‌كرێت پێى بگوترێت؟ هه‌ر بۆي ‌ه‬ ‫ل ‌ه ڕاستييدا كرێكار كااڵيه‌كى گۆڕيوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رمايه‌دار ب ‌ه دانى دوو مارك ب ‌ه كرێكار‬ ‫له‌ڕاستييدا دوو مــارك ناسێنه‌رى ئه‌و‬ ‫په‌يوه‌ندييه‌ى ك ‌ه به‌گوێره‌ى هێزى كار له‌گه‌ڵ‬ ‫كااڵكانى ديك ‌ه ده‌گۆڕێته‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه بريتيي ‌ه‬ ‫ل ‌ه بايه‌خى ئاڵووێرى هێزى كار‪ .‬بايه‌خى‬ ‫ئاڵووێرى كااڵيه‌ك ك ‌ه ب ‌ه پار‌ه هه‌ژمارده‌كرێت‪،‬‬ ‫بريتيي ‌ه ل ‌ه هه‌مان نرخى كااڵ‪ .‬هه‌ر لێره‌دا‬ ‫ده‌توانين بڵێين‪ :‬هه‌قده‌ست بريتيي ‌ه له‌و ناو‌ه‬ ‫تايبه‌تييه‌ى ك ‌ه بۆ نرخى هێزى كار دانراوه‌‪.‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌گه‌ر به‌گوێره‌ى عاده‌ت پێى ده‌گوترێت‬ ‫نرخى كار‪ ،‬له‌ڕاستييدا بريتيي ‌ه له‌و ناو‌ه‬ ‫تايبه‌تييه‌ى ك ‌ه به‌م كااڵي ‌ه ده‌درێت‪ .‬كااڵيه‌ك‬ ‫ك ‌ه ته‌نيا له گۆشت و خوێنى مرۆڤدايه‌‪.‬‬ ‫بــۆنــمــونــه‌‪ ،‬بــا كــرێــكــارێــكــى به‌شى‬ ‫چنين بێنين ‌ه پێشچاو‪ .‬س ـه‌رمــاي ـه‌دار‬ ‫كه‌ره‌سته‌كانى تايبه‌ت ب ‌ه چنينى پێده‌دات‪،‬‬ ‫كرێكاريش ده‌ستبه‌كار ده‌بێت و كووتاڵ‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنێت‪ .‬سه‌رمايه‌دار ده‌ست به‌سه‌ر‬ ‫پارچه‌كه‌دا ده‌گرێت‪ .‬واى داده‌نێنين كه‌‬ ‫ب ‌ه بيست مارك ده‌يفرۆشێت‪ ،‬ئايا كرێ و‬ ‫هه‌قده‌ستى كرێكاره‌ك ‌ه به‌شێك ‌ه ل ‌ه پارچه‌كه‌‪،‬‬ ‫يانى به‌شێك ‌ه ل ‌ه بيست ماركه‌كه‌؟ نه‌خێر‪،‬‬ ‫ب ‌ه هيچ شێوه‌يه‌ك‪ .‬كرێكاره‌ك ‌ه هه‌قده‌ستى‬ ‫خۆى زۆر له‌و‌ه پێشتر ك ‌ه پارچه‌ك ‌ه بفرۆشێت‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ڕه‌نگ ‌ه زۆر پێشتر‬ ‫له‌وه‌ى ك ‌ه كوتاڵه‌كه‌ش چنرابێت‪ .‬كه‌واي ‌ه‬ ‫سه‌رمايه‌داره‌ك ‌ه هه‌قده‌سته‌ك ‌ه ل ‌ه پاره‌ى‬ ‫كوتاڵ ‌ه فرۆشراوه‌ك ‌ه نــادات‪ ،‬به‌ڵكو له‌و‬ ‫پاره‌يه‌ى ك ‌ه پێشتر هه‌يبوو‌ه ده‌يدات‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بـه‌و جــۆره‌ش ك ‌ه كه‌ره‌سته‌ى چنين هى‬ ‫كرێكاره‌ك ‌ه نيي ‌ه و به‌هۆى سه‌رمايه‌داره‌كه‌يه‌و‌ه‬ ‫ده‌خرێت ‌ه به‌رده‌ستى‪ ،‬كااڵكانى ديكه‌ش ك ‌ه‬ ‫كرێكار له‌برى فرۆشتنى كااڵى خۆى ‪-‬هێزى‬ ‫كار‪ -‬وه‌ريده‌گرێت‪ ،‬له‌اليه‌ن كرێكاره‌كه‌و‌ه‬ ‫ل ‌ه اليه‌ن كرێكاره‌كه‌و‌ه به‌رهه‌منه‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ ‌ه سه‌رمايه‌داره‌ك ‌ه هيچ كڕيارێكيش بۆ‬ ‫كوتاڵه‌كه‌ى نه‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬ڕه‌نگ ‌ه پارچه‌ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه قازانجێكى زۆر ل ‌ه چاو ئه‌و هه‌قده‌سته‌ى‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه كرێكاره‌كه‌ى داو‌ه بفرۆشێت‪ .‬ته‌واوى‬ ‫ئه‌مان ‌ه هيچ په‌يوه‌ندييه‌كيان ب ‌ه كرێكاره‌كه‌و‌ه‬ ‫نييه‌‪ ،‬سه‌رمايه‌داره‌ك ‌ه ب ‌ه كه‌ڵكوه‌رگرتن ل ‌ه‬ ‫به‌شێكى سامان ‌ه سه‌ره‌تاييه‌كه‌ى‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫به‌شێك ل ‌ه سه‌رمايه‌ى خــۆىن هێز يان‬ ‫هێزى كــارى كرێكار ده‌كــڕێــت‪ .‬هـه‌ر به‌و‬ ‫شێوه‌ى ك ‌ه ب ‌ه به‌شێكى ديكه‌ى سه‌رمايه‌كه‌ى‬

‫شمه‌ك ‌ه خاو و سه‌ره‌تاييه‌كه‌ى وه‌ك ده‌زوو و هێزى كاره‌كه‌ى بۆ هه‌ميش ‌ه ب ‌ه خاوه‌نه‌كه‌ى‬ ‫و كه‌ره‌سته‌ى كارى كڕيوه‌‪ .‬دواى ئه‌وه‌ى فرۆشراون‪ .‬كۆيل ‌ه ئه‌و كااڵيه‌ي ‌ه ك ‌ه له‌اليه‌ن‬ ‫ئه‌م شتانه‌ى كڕى (كڕينى هێزى كارى خاوه‌نكاره‌كانه‌و‌ه ئاڵوێر يان ئاڵوگۆڕده‌كرێت‪.‬‬ ‫پێويست بۆ به‌رهه‌مهێنانى كووتاڵيش ئه‌و خۆى كااڵيه‌‪ .‬بـه‌اڵم هێزى كاره‌كه‌ى‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌) ئه‌و‌ه ته‌نيا به‌هۆى كه‌ره‌سته‌ى كااڵى ئه‌و نييه‌‪ .‬ڕه‌عييه‌ت ته‌نيا به‌شێك ل ‌ه‬ ‫خاو و ئامرازه‌كانى كار ك ‌ه هى خۆيه‌تى‪ ،‬هێزى كاره‌كه‌ى ده‌فرۆشێت‪ .‬ئه‌و‌ه ڕه‌عييه‌ت‬ ‫ده‌ستده‌دات ‌ه به‌رهه‌مهێنان‪ .‬ئاسايي ‌ه ك ‌ه نيي ‌ه ك ‌ه ل ‌ه خــاوه‌ن زه‌وييه‌ك ‌ه هه‌قده‌ست‬ ‫ئامرازه‌كانى كار‪ ،‬كرێكاريش ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬وه‌رده‌گرێت‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌و‌ه خاوه‌ن زه‌وييه‌ك ‌ه‬ ‫به‌شداربوونى كرێكاره‌ك ‌ه ل ‌ه به‌رهه‌مه‌كه‌‪ ،‬يان باجى لێ ده‌سێنت‪.‬‬ ‫ل ‌ه نرخه‌كه‌يدا هێنده‌ى به‌شداربوونێتى ل ‌ه‬ ‫ڕه‌عييه‌ت به‌ستراوه‌ته‌و‌ه ب ‌ه زه‌وى و بۆ‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫خاوه‌نزه‌وى كار ده‌كات‪ ،‬وه‌لێ كرێكارى ئازاد‬ ‫هه‌ربۆي ‌ه كرێ ئه‌و به‌ش ‌ه نيي ‌ه ك ‌ه كرێكار ل ‌ه خۆى ده‌فرۆشێت و ئه‌ويش به‌شێوه‌يه‌كى‬ ‫به‌رهه‌مهێنانى كااڵكه‌دا ل ‌ه ئه‌ستۆى گرتووه‌‪ ،‬ب ‌هش‌به‌ش‪ .‬كرێكار ‪ 8،10،12،15‬كاتژمێر‬ ‫به‌ڵكو به‌شێك ‌ه له‌و به‌رهه‌م ‌ه ‌ى ك ‌ه له‌وه‌وپێش ل ـ ‌ه ژيــانــى خ ــۆى ڕۆژانــــ ‌ه ب ـ ‌ه باشترين‬ ‫سه‌رمايه‌دار هه‌يبوو‌ه و دوارتيش ڕاده‌يه‌كى كــڕيــار ده‌فــرۆشــێــت‪ ،‬يــانــى ب ـ ‌ه خــاوه‌نــى‬ ‫ديارييكراو ل ‌ه هێزى كارى پێ كڕييوه‌‪.‬‬ ‫كه‌ره‌سته‌سه‌ره‌تاييه‌كان و پێداويستييه‌كانى‬ ‫لــێــره‌وه‌يــ ‌ه كــ ‌ه ده‌ڵ ــێ ــن؛ هــێــزى كــار ژيــان ك ‌ه هه‌مان س ـه‌رمــاي ـه‌داره‌‪ .‬كرێكار‬ ‫كااڵيه‌ك ‌ه ك ‌ه خاوه‌نه‌كه‌ى (وات ‌ه كرێكار) ب ‌ه ن ‌ه موڵكى كه‌سێك ‌ه و ن ‌ه ب ‌ه زه‌ويييشه‌و‌ه‬ ‫سه‌رمايه‌دارى ده‌فرۆشێت‪ .‬به‌اڵم له‌به‌رچى به‌ستراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ‪ 8،10،12،15‬كاتژمێر‬ ‫ده‌يفرۆشێت؟ بۆ ئ ـه‌وه‌ى بتوانێـت بژى‪ .‬ل ‌ه ژيانى موڵكى ئ ـه‌و كه‌سه‌ي ‌ه ك ‌ه لێى‬ ‫به‌كارهێنانى هێزى كار‪ ،‬چاالكييه‌كى تايبه‌تى ده‌كرێت‪ .‬هه‌ركاتێك كرێكاره‌ك ‌ه بيه‌وێت واز ل ‌ه‬ ‫ژيانى كرێكار‌ه و ل ‌ه هه‌مان كاتدا نيشانه‌ى سه‌رمايه‌داره‌ك ‌ه دێنێت و سه‌رمايه‌داره‌كه‌ش‬ ‫به‌رده‌واميى ژيانێتى‪ .‬كرێكار هێزى كارى هه‌ركات زانيى ك ‌ه كرێكاره‌ك ‌ه قازانجى نيي ‌ه‬ ‫خۆى ب ‌ه كه‌سێكى ت‌ر ده‌فرۆشێت بۆ ئه‌وه‌ى يان كه‌متر به‌و قازانج ‌ه به‌رهه‌مده‌هێنێت ك ‌ه‬ ‫پێداويستييه‌كانى ژيانى خۆى پێ دابين بۆ خۆى دايناوه‌‪ ،‬ده‌ريده‌كات‪ ،‬وه‌لێ كرێكار‬ ‫بكات‪ .‬كه‌واي ‌ه هێزى كار بۆ كرێكار بريتيي ‌ه ك ‌ه ته‌نيا سه‌رچاوه‌ى داهاته‌ك ‌ه فرۆشتنى‬ ‫ل ‌ه ئامرازێك بۆ دابينكردنى ژيانى‪.‬‬ ‫هێزى كاره‌كه‌يه‌تى‪ ،‬گه‌ر ژيانى بوێت ناتوانيت‬ ‫كرێكار‪ ،‬كار ده‌كات تا بژى‪ .‬ئه‌و كاره‌ واز ل ‌ه تـه‌واوى چينى كڕياران وات ‌ه چينى‬ ‫وه‌ك به‌شێك ل ‌ه ژيانى ته‌ماشا ناكات سه‌رمايه‌داره‌كان بهێنێت‪ .‬كرێكار ب ‌ه چينى‬ ‫و زياتر وه‌كو قوربانييه‌كانى نێو ژيانه‌‪ .‬سه‌رمايه‌دارانه‌و‌ه به‌ستراوه‌ته‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫كاره‌كه‌شى كااڵيه‌ك ‌ه ك ‌ه ده‌يدات ب ‌ه يه‌كێكى دۆزيــنــه‌وه‌ى كڕيارێكى بــاش له‌نێو ئه‌م‬ ‫تر‪ .‬هه‌ر بۆي ‌ه ئه‌و شت ‌ه ك ‌ه به‌رهه‌ميدێنێت چينه‌دا‪ ،‬ئه‌ركێك ‌ه ده‌بێت خۆى بيكێشێت‪.‬‬ ‫نابێت ب ‌ه ئامانجى هه‌ڵسوڕانى‪ .‬ئـه‌وه‌ى‬ ‫پێش ئه‌وه‌ى له‌نزيكه‌و‌ه په‌يوه‌نديى نێوان‬ ‫ك ‌ه كرێكار بۆخۆى به‌رهه‌ميدێنێت‪ ،‬ئه‌و سه‌رمايه‌دار و كارى كرێگرت ‌ه شيبكه‌ينه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاوريشم ‌ه نيي ‌ه ك ‌ه ده‌يچنێت‪ ،‬ياخود ئه‌و ب ‌ه شێوه‌يه‌كى كورت باس له‌و شت ‌ه گشتييان ‌ه‬ ‫زێڕه‌ى ك ‌ه ل ‌ه كانه‌كان ده‌ريده‌هێنێت‪ ،‬يان ده‌كه‌ين ك ‌ه له‌سه‌ر دياريكردنى هه‌قده‌ست‬ ‫ئ ـه‌و كۆشكه‌ى درووســتــيــده‌كــات‪ ،‬به‌ڵكو كاريگه‌رييان هه‌يه‌‪.‬‬ ‫بريتيي ‌ه ل ‌ه هه‌قده‌سته‌كه‌ى‪ .‬ئاوريشم و‬ ‫وه‌ك ديتمان‪ ،‬هه‌قده‌ست نرخى كااڵى‬ ‫زێڕ و كۆشك بۆ ئه‌و ده‌بن ب ‌ه ڕاده‌يه‌كى (هێزى كار)ـه‌‪ .‬هه‌ر بۆي ‌ه ديارىكردنيشى‬ ‫ديارييكراو ل ‌ه پێداويستييه‌كانى ژيان‪ .‬بۆ له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌مان ياساكانى دياريكردنى‬ ‫وێن ‌ه ڕه‌نگ ‌ه ‌‌‬ ‫ببنه جلوبه‌رگ‪ ،‬سكه‌يه‌كى مس كااڵكانى ديكه‌‪ .‬له‌م كاته‌دا ئه‌م پرسيار‌ه دێت ‌ه‬ ‫يان كوخێك‪ .‬كرێكارێك ك ‌ه دوانز‌ه كاتژمێر پێشه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه كااڵيه‌ك چۆن دياريده‌كرێت؟‬ ‫ده‌چنێـت يــان ده‌ڕێسێت يــان ده‌تاشێت‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫يان ده‌سمێت‪ ،‬يان خشت له‌سه‌ر خشت‬ ‫‪ -1‬ئه‌و شۆڕشانه‌ى ك ‌ه ل ‌ه ‪ 23‬و ‪34‬ى‬ ‫داده‌نێت‪ ،‬به‌رد ده‌تاشێت‪ ،‬ده‌يانگوێزێته‌و‌ه‬ ‫و ‪....‬هتد‪ ،‬ئايا هه‌موو ئه‌و كاران ‌ه وه‌ك شووباتى ‪ 1848‬ل ‌ه پاريس و ‪13‬ى ئازار له‌‬ ‫به‌شێك ل ‌ه ژيانى ته‌ماشاده‌كات؟ بێگومان ڤيه‌نا و ‪18‬ى ئازار ل ‌ه به‌رلين‪.‬‬ ‫‪( -2‬شيلينگ) دراوێــكــى ئينگليزييه‪‌،‬‬ ‫نه‌خێر‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌و‌ه ژيانى ئه‌و له‌وكاته‌و‌ه‬ ‫ده‌ستپێده‌كات ك ‌ه ئه‌م به‌ش ‌ه ‌ى ژيانى كۆتايى لـ ‌ه ئێستادا دۆالرێـــك س ـه‌ت ئ ـه‌وه‌نــده‌ى‬ ‫پێ دێت‪ .‬ژيانى ئه‌و بريتيي ‌ه له‌و ده‌مه‌ى ك ‌ه شيلينگێكه‌‪.‬‬ ‫ماركس كــارى كرێگرت ‌ه و سه‌رمايه‌ى‬ ‫بۆ سه‌ر مێزى خواردن و خواردنه‌و‌ه ده‌چێت‬ ‫يان ئه‌و ده‌مـه‌ى ده‌چێت ‌ه نێو نوێنه‌كه‌ى‪ .‬ب ـ ‌ه پێنج بــه‌ش ل ـ ‌ه ڕۆژنـــامـــه‌ى (نێڤ ‌ه‬ ‫دوانز‌ه كاتژمێر بۆ ئه‌و ب ‌ه ماناى چنين و ڕێينيشێ زێيتوونگ)‪ ،‬ل ‌ه نيسانى ‪1849‬‬ ‫ڕستن و سمين‪ ...‬نييه‌‪ ،‬به‌ڵكو ب ‌ه ماناى بــاو كـــردووه‌تـــه‌وه‌‪ .‬ئــه‌م نــوســراوان ـه‌ش‬ ‫به‌ده‌ستهێنانى ئـه‌و شته‌يه ك ‌ه مۆڵه‌تى له‌سه‌ر بنه‌ماى ئ ـه‌و كۆنفرانسانه‌ى ك ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ى پێ ده‌دات بچێت ‌ه سه‌ر مێزى خواردن ماركس ل ‌ه يه‌كێتيى كرێكارانى ئه‌ڵمانيا ل ‌ه‬ ‫«برۆكسل» پێكيهێنان‪ ،‬نوسراون‪ .‬پاش‬ ‫و خواردنه‌و‌ه و چوون ‌ه نێو نوێن‪.‬‬ ‫گـه‌ر كرمى ئاوريشم بۆ ئ ـه‌و‌ه بته‌نێت چه‌ند جارێك چاپكرنى ب ‌ه شێوه‌ى ناميلكه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ژيانى وه‌ك كرمێك ببات ‌ه سه‌ر‪ ،‬ده‌بێت ئه‌نگڵس هه‌ستا ب ‌ه چاپكردنى ل ‌ه دووتوێى‬ ‫ب ‌ه كرێوه‌رگرێكى ته‌واوه‌تيى‪ .‬هێزى كار ناميلكه‌يه‌كدا ب ‌ه تيراژى د‌ه هه‌زار دان ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌ميش ‌ه كــااڵ نـه‌بــووه‌‪ .‬كاريش هه‌ميش ‌ه نوسينى پێشه‌كييه‌كى تێروته‌سه‌لى خۆيدا‪.‬‬ ‫كارى كرێگرته‌يى وات ‌ه كارى ئازاد نه‌بووه‌‪ .‬لێره‌دا ته‌نيا به‌شى يه‌كه‌مى پێنج به‌شه‌كه‌م‬ ‫كۆيله‌‪ ،‬هێزى كــاره‌كـه‌ى ب ‌ه خاوه‌نكۆيل ‌ه وه‌رگێڕاوه‌‪http://marxengels. :‬‬ ‫نه‌ده‌فرۆشت‪ .‬هه‌ر به‌و چه‌شنه‌ى مانگايه‌ك ‪p u b l i c - a r c h i v e . n e t / f a /‬‬ ‫چاالكيى خۆى ب ‌ه جوتيار ده‌فرۆشێت‪ .‬كۆيل ‌ه ‪ME0533fa.html‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )310‬دوشەممە ‪201٦/9/5‬‬

‫دووانەی خێر و شەڕ (ئاهورامازدا و ئەهریمەن)‬ ‫سێكسیەكانی بەنموونە هێناوەتەوە‪،‬‬ ‫گــوایــە كــە لــە شــەیــتــانــەكــانــە نــەك‬ ‫خواوەند(‪ ، )٢‬دەڵێت‪" :‬نە نەمرە و نە‬ ‫دانا زەندی‬ ‫لەناویش دەچێت‪ ،‬نە چاكەكارە و نە‬ ‫لە سەرەتاكانی ژیانی مرۆڤایەتیەوە‪ ،‬خراپەكار"‪ .‬ئەفالتونیەكانی پاش ئەفالتون‬ ‫چەمكی ((خێر و شــەڕ)) وەك دوو ‪ ، Platonism‬بە شوێنكەوتوانی نیو‬ ‫دیوی دراوێــك‪ ،‬لە بنەما بنەڕەتیەكانی ئەفالتونیزمەوە ‪،Neo-Platonism‬‬ ‫شارستانی مرۆڤایەتیدا بوونی هەیە‪ .‬لە كاریگەریەكی بەهێزیان هەبووە بەسەر‬ ‫زۆربەی كلتورەكانی كۆمەڵی مرۆڤایەتیدا‪ ،‬فەلسەفەی مەسیحیدا‪ ،‬ئــەوان بڕوایان‬ ‫فێری ئەوە بووین كە خواوەند هێمای خێر بە بوونی شەیتانی چاكەكار و شەیتانی‬ ‫و چاكەیە و رێنیشاندەری رێگەی راستە‪ ،‬خراپەكار هەبووە ‪)٣(.‬‬ ‫* * * * * *‬ ‫لەهەمان كاتدا بونەوەرانی تریش هەن كە‬ ‫لە فەلسەفەی ئاینی ئیسالمدا‪ ،‬یاخود‬ ‫بەرپرسیارن لە بوونی شەڕ و خراپەكاری‬ ‫و هاندانی مــرۆڤ بۆ الدان لە رێگەی بە لۆژیكی موحەممەدیەكان‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫راست‪ ،‬ئەم بوونەوەرە نەرێنیانەش لە لەسەر بنەمای توشبوون یان دووچاربوون‬ ‫هێنراوەتەبوون‪{ .‬إنا خلقنا اإلنسان من نطفة‬ ‫بوونی شەیتاندا بەرجەستە دەبن‪.‬‬ ‫لە ئایینی زەردەشتیدا كە بە یەكێك أمشاج نبتليه} [اإلنسان‪ ]2:‬دووچاركردنی‬ ‫لە كۆنترین كلتورە ئایینییەكانی كۆمەڵی مرۆڤ لەالیەن خوداوە‪ ،‬دووچاركردنیەتی‬ ‫مرۆڤایەتی ئەژماردەكرێت‪( ،‬ئاهورەمازدا) بە شەیتان‪ ،‬بەو دوژمنە بلیمەتە زۆرزانە‬ ‫ســـەرچـــاوەی خــێــر و چــاكــەكــاریــە و كە هــەردەم ئامادە و لەسەرپێیە‪ ،‬هیچ‬ ‫(ئەهریمەن)یش ســەرچــاوەی شــەڕ و كاتێك لە مرۆڤەكان بێئاگا نابێت‪ .‬كاتێك‬ ‫خراپەكارییە‪ .‬پاشان لەسەر هەمان رێباز و كە خــودا ئەم شەیتانەی لە بەهەشت‬ ‫ناوەڕۆك‪ ،‬بەاڵم بەدەستكاری چیرۆكەكان دەركرد‪ ،‬پێیگوت‪{ :‬قال فاخرج منها فإنك‬ ‫و گێڕانەوەیان‪ ،‬ئایینەكانی تری جولەكە رجيم ( ‪ ) 34‬وإن عليك اللعنة إىل يوم الدين}‬ ‫و مەسیحی و ئیسالم هاتونەتە كایەوە‪[ .‬الحجر‪ ]35:‬بەمجۆرە خودا شەیتانی لە‬ ‫لــەبــەرئــەوەی یاساكانی گـــەردون بەهەشت دەركرد و نەفرەتی لێكرد هەتا‬ ‫(كە سەرجەم بوونی ماددی و فكریش رۆژی كۆتایی‪ .‬لێرەدا شەیتان گوتی‪{ :‬‬ ‫ال َر ِّب ِ َبا َأ ْغ َو ْي َت ِن ُ‬ ‫ أل َزيِّ َن َّن َُل ْم ِف َ‬ ‫دەگرێتەوە)‪ ،‬لــەدوو بنەمای سەرەكی َق َ‬ ‫األ ْر ِ‬ ‫ض‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ج ِع َ‬ ‫وِ‬ ‫ني }‪ ،‬كەواتە شەیتان‬ ‫أ‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫غ‬ ‫(كارلێك و دژەیەكی‪َ Interaction -‬و ُأل َ ُ ْ ْ َ‬ ‫‪ & contradiction‬التفاعل و بەخودا دەڵێت‪{ :‬مبا أغويتين} واتە بەهۆی‬ ‫ال��ت��ن��اق��ض)ەوە ســەرچــاوەی گــرتــووە‪ ،‬بڕیاردانت بە الدانم لە رێگەی راست‪ ،‬لە‬ ‫پێدەچێت بوونی ئــەم دوو ئاستە لە شیكردنەوەیەكی تریشدا {مبا أغويتين}‬ ‫بــوونــەوەری فەلسەفەیی (خــواوەنــد و والێكدراوەتەوە كە شەیتان سوێند بە‬ ‫شەیتان)‪ ،‬ئەگەر وای دابنێین سروشتیبن لەخشتەبردنی خۆی دەخــوات لەالیەن‬ ‫یان لە سەروی سروشتەوەبن‪ ،‬راستیبن خوداوە و دەڵێت‪ُ :‬‬ ‫{ أل َزيِّ َن َّن َُل ْم ِف َ‬ ‫األ ْر ِ‬ ‫ض‬ ‫ج ِع َ‬ ‫ني } واتە خۆشیەكانی‬ ‫یان خەیاڵی‪ ،‬وەك پێداویستیەكی ژیانی َو ُأل ْغوِ َي َّن ُه ْم َأ ْ َ‬ ‫ســەرزەویــان ئــەوەنــدە لــەال شیرین و‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬بوونیان پێویستە‪.‬‬ ‫لە دنیای كۆندا‪ ،‬باوەڕبوون بە بوونی جــوان دەكــەم بــەڕادەیــەك سەرجەمیان‬ ‫شەیتان‪ ،‬زۆر بەرباڵوبووە‪ .‬مرۆڤەكان فریو دەدەم بۆ الدان لە رێگەی راست‪.‬‬ ‫پێیان وابووە كە شەیتانەكان بونەوەرێكی {إال عبادك منهم املخلصني} واتە تەنها‬ ‫سروشتین‪ ،‬لەسەروی سروشتەوەنین‪ .‬بەندە بەوەفا و دڵسۆزەكانت نەبێت‪.‬‬ ‫ســۆكــرات ئیلهامە فەلسەفەییەكەی پاشان خــوداش هەڕەشە لە شەیتان و‬ ‫خۆی بە كاری شەیتانێكی چاكەكاری سەرجەم شوێنكەوتووانی شەیتان دەكات‬ ‫خودی وێنادەكات‪ .‬هەروەها لە میانی بە ناردنیان بۆ دۆزەخ لە رۆژی كۆتایی‬ ‫گفتوگۆیەكی فەلسەفەییدا (لە خوانی و هەستانەوەدا { ألمألن جهنم من الجنة‬ ‫ئــەفــاتــون)‪ ،‬مامۆستاكەی ســۆكــرات والناس اجمعين } [ص‪)٤(). 85:‬‬ ‫سەبارەت بەم باسە‪ ،‬شەهرستانی(‪)٥‬‬ ‫(دیۆتیمای مانتینیایی – ‪Diotima‬‬ ‫‪ )of Mantinea‬بە سۆكرات دەڵێت‪ ، :‬خاوەنی كتێبی (الملل و النحل) (‪،)٦‬‬ ‫"هەموو شتێكی شەیتانی ناوەندێكە دەڵێت‪" :‬شەیتان ناڕەزایی بەرامبەر بە‬ ‫لە نێوان خــواو مرۆڤدا‪ ،‬كەواتە خودا خودا دەربڕی و حەوت پرسیاری لێكرد"‪،‬‬ ‫هیچ پەیوندییەكی بە مرۆڤەوە نیە؟"‪ ،‬شەیتان پرسی‪:‬‬ ‫یــەكــەم‪ /‬ئــەگــەر خـــودا بــەرلــەوەی‬ ‫بـــــەردەوام دەبــێــت و دەڵــێــت‪" :‬هیچ‬ ‫پــەیــوەنــدی و گفتوگۆیەك لــە نێوان بمهێنێتەبوون‪ ،‬هەموو ئــەو شتانەی‬ ‫خواوەند و مرۆڤدا نیە تەنها لە رێگەی زانیبێت كە بە هۆی منەوە دێتەكایەوە‬ ‫حاڵەتە شەیتانیەكانەوە نەبێت‪ ،‬ئەگەر و ئــەو كارانەشی زانیبێت كە لە من‬ ‫لەكاتی خەودا بێت یان بەئاگا بوون"‪ .‬دەوەشێتەوە‪ ،‬باشە بۆچی دروستیكردم‪،‬‬ ‫ئەفالتونیش كە بەناوبانگترین قوتابی دانایی لە هێنانەبوونم چیە؟‬ ‫دووەم‪ /‬ئەو بە حوسن و رەزای خۆی‬ ‫سۆكراتە‪ ،‬رۆڵێكی گەورە بە شەیتانەكان‬ ‫دەبەخشێت و دەڵێت‪" :‬لــە سروشتی منی هێناوەتەبوون‪ .‬ئەی بۆچی داوای‬ ‫مرۆڤایەتیدا هێزێكی ئــەوەنــدە گــەورە لێكردم (تكلیفی كــرد) كە بیناسم و‬ ‫بەدی ناكرێت كە بتوانێت كاروباری مرۆڤ گوێڕایەڵیبم (ئیتاعەی بكەم)؟ دانایی‬ ‫رێكبخات بەبێ‌ بەدرەفتاری و دوچاربوون لەم داواكــاریــەی چیە؟ لەكاتێكدا ئەو‬ ‫بە هەڵە‪ ".‬هەروەها دەڵێت‪" :‬ئێمە گاكان نەسودمەند دەبێت بە گوێڕایەڵ بوونی‬ ‫دیــاری ناكەین بۆئەوەی ببن بەگەورە هیچ كەسێك بۆی و نەزەرەرمەندیش‬ ‫بەسەر گاكانەوە‪ ،‬یان بزنەكان بۆ ئەوەی دەبێت بە گوێڕایەڵ نەبوونی هیچ كەسێك‬ ‫ببن بەگەورە بەسەر بزنەكانەوە‪ ،‬ئێمەش بۆی؟‬ ‫سێهەم‪ /‬كاتێك ئەو دروستیكردم و‬ ‫كە خودی خۆمان رەگەزێكی بااڵترین بۆیە‬ ‫ئێمە خۆمان كۆنتڕۆڵی دەكەین‪ .‬بەهەمان داوای لێكردم‪ ،‬بە ناسین و گوێڕایەڵیەوە‬ ‫شێوەش‪ ،‬خودا بەهۆی خۆشەویستی خۆی پابەندی داواكــاریــەكــەی بــووم‪...‬ئــەی‬ ‫بۆ مــرۆڤ‪ ،‬شەیتانەكانی بەسەرمانەوە بۆچی داوای لێكردم گوێڕایەڵی ئادەم‬ ‫داناوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی رەگەزێكی بااڵترن‪ ،‬ببم و كڕنوشی بۆبەرم؟ باشە دانایی‬ ‫زۆر بەئاسانی و بەخۆشحاڵیەوە چاوی لــەم داواكــاریــەی چیە‪ ،‬بەتایبەت ئەم‬ ‫لێمانە (هــەروەك چۆن ئێمە چاومان داواكاریەی؟‬ ‫چوارەم‪ /‬خۆمن هیچ كارێكی خاراپم‬ ‫لــە رەگــــەزە نــزمــتــرەكــانــە) ئــارامــی و‬ ‫ئاشتیمان پێدەبەخشێت و سیستەم و نەكرد‪ ،‬تەنها گوتم "من تەنها بۆ تۆ‬ ‫ێ كرنوش دەبــەم" بۆ نەعلەتی لێكردم و‬ ‫دادپەروەریمان بۆ دابین دەكات‪ ،‬بەب ‌‬ ‫كەمتەرخەمی و هیچ كەموكورتیەك‪ ،‬وای لەبەهەشت دەریكردم‪ ،‬ئەی دانایی لەمەدا‬ ‫لە هۆزەكانی مرۆڤ كردووە كە خۆشحاڵ چیە؟‬ ‫پــێــنــجــەم‪ /‬ئـــەو پـــاش ئــــەوەی كە‬ ‫و یەكگرتوبن"‪.‬‬ ‫هــەروەهــا ئــەفــاتــون زۆر بەتوندی نەفرەتیلێكردم و دەریــكــردم‪ ،‬رێگەی‬ ‫ئەو بۆچونە رەتدەكاتەوە كە شەیتان بۆخۆشكردم بۆ گەیشتن بە ئــادەم‪،‬‬ ‫ســـەرچـــاوەی شــەڕبــێــت‪(( ،‬ئــیــرۆس بەمجۆرە چومە ناو بەهەشتەوە و غایەلە‬ ‫‪ -)١())Eros‬پــاســەوانــی هەڵچونە و دوودڵیم لەئادەم دروستكرد و ئەویش‬

‫تیۆریەكانی زانستی فیزیای گەردوونی‬ ‫بۆیان دەرخستوین كە لە گەردووندا تەنها‬ ‫یاسای ناچارگەرایی رسوشتی بوونی هەیە‬ ‫و هیچیرت‪ .‬ئێمەی مرۆڤیش بەهۆی ئەوەی‬ ‫بونەوەرێكی هۆشمەندین‪ ،‬چەمكی خێر و‬ ‫شەڕمان داهێناوە‬ ‫لە بــەری درەختە نەهی لێكراوەكەی‬ ‫خوارد‪ .‬ئەگەر ئەو رێگری لێبكردمایە بۆ‬ ‫چونە ناو بەهەشتەوە‪ ،‬ئادەم بە ئارامی‬ ‫و نەمری لەبەهەشتدا دەمایەوە‪...‬دانایی‬ ‫لەمەدا چیە؟‬ ‫شەشەم‪ /‬ئــەو پــاش ئــەوەی رێگەی‬ ‫بۆخۆشكردم بۆ گەیشتن بە ئــادەم و‬ ‫دوژمنایەتی لەنێوانماندا دروستكرد‪،‬‬ ‫بۆچی بۆسەر منداڵەكانیشی رەوانەیكردم‪،‬‬ ‫بەجۆرێك كە من ئەوان دەبینم و ئەوان‬ ‫من نابینن و كاریگەریشم بەسەریانەوە‬ ‫هەیە بۆ چاندنی دڵەڕاوكێ‌ لەناخیاندا‪...‬؟‬ ‫ئەگەر لەسەرەتاوە وا دروستیانی بكردایە‬ ‫بەبێ‌ ئ ــەوەی گــومــان و دڵەڕاوكێیان‬ ‫تیابێت‪ ،‬بۆخۆیان گوێڕایەڵ دەبــوون‬ ‫و بەبێ‌ گــەردی دەژیــان‪ ،‬ئایا وابووایە‬ ‫باشترنەدەبوو بۆیان و داناییتر نەدەبوو؟‬ ‫حەوتەم‪ /‬پاشان هەرخۆیشی (خودا)‬ ‫كاتی پێبەخشیم و لەناوبردنمی دواخست‬ ‫هەتا رۆژی كۆتایی‪ .‬ئەگەر لەكاتی خۆیدا‬ ‫لەناوی ببردمایە‪ ،‬ئادەم و نەوەكانیشی‬ ‫بەبێ‌ كێشە و گرفتەكانم‪ ،‬بەئارامی‬ ‫دەژیــان و شەڕیش نەدەما لەجیهاندا‪.‬‬ ‫ئەگەر جیهان تەنها لەسەر سیستەمی‬ ‫خێر بووایە‪ ،‬باشتر نەدەبوو لەوەی كە‬ ‫تێكەڵ بكرێت بەشەڕ؟‬ ‫هەروەها شەهرستانی دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫خــودا لەوەاڵمی بیانوەكانی شەیتاندا‬ ‫دەفەرموێت‪" :‬ئەی شەیتان‪ ،‬ئەگەر تۆ‬ ‫راستگۆ و دڵسۆز بویتایە لە باوەڕكردنت‬ ‫بــەمــن كــە خــــودای خـــۆت و خـــودای‬ ‫بونەوەرەكانم (الخلق)‪ ،‬ووشەی (بۆچی)‬ ‫ت ئاراستە نەدەكردم‪ .‬من خودام و هیچ‬ ‫خودایەكی تر نیە تەنها من نەبێـت‪ ،‬من‬ ‫بەرپرسیارنیم لەوەی دەیكەم‪ ،‬بونەوەران‬ ‫(الخلق) هەموویان بەرپرسیارن !‪.‬‬ ‫شەهرستانی لە تێبینیەكی خۆیدا‬ ‫لەمبارەیەوە دەڵێت‪" :‬هەموو گومانێك‬ ‫كە لەنەوەی ئادەم كەوتەوە‪ ،‬لە رۆژی‬ ‫ســەرەتــای دروستبوونەوە هەتا رۆژی‬ ‫ئەمڕۆ‪ ،‬لە ووشەی هەڵە و سەركێشیكاری‬ ‫(بۆچی؟)یەوە سەرچاوەی گرتووە"‪.‬‬ ‫شەیتان پرسیاری لــەخــودای خۆی‬ ‫كـــرد‪ :‬ئــەگــەر جیهان تەنها لەسەر‬ ‫سیستەمی خێر بووایە‪ ،‬باشتر نەدەبوو‬ ‫لــەوەی كەتێكەڵ بكرێت بەشەڕ؟ جێی‬ ‫سەرسوڕمانە‪ ،‬فریشتەكانیش پرسیارێكی‬ ‫هاوشێوەی ئەم پرسیارەیان لەخودای‬ ‫خۆیان كرد و خودا وەاڵمی دانەوە [انی‬ ‫اعلم ما التعلمون] واتــە (ئــەوەی من‬ ‫دەیزانم ئێوە نایزانن) ئەوانیش بێدەنگ‬ ‫بوون‪ .‬هەروەها لە حەدیسە قودسیەكاندا‬ ‫هاتووە‪ ،‬خودا فەرمویەتی [أنا اهلل ال إله إال‬ ‫خلقت الشر وقدر ُته فويل ملن خلقت له‬ ‫أنا ُ‬ ‫الشر وأجريت الشر على يديه] واتە لێرەدا‬ ‫خودا دەڵێت‪" :‬من كە تەنها هەر خۆم‬ ‫خــودام‪ ،‬شەڕم دروستكردووە و توانام‬ ‫پێی بەخشیوە‪ ،‬هــاوار بۆ ئەو كەسەی‬ ‫شەڕم بۆ دروستكردوە و لەسەردەستی‬ ‫شەڕ باڵوببێتەوە"‪ .‬لەمەدا دەردەكەوێت‬ ‫كە خودا بەمەبەست شەڕی دروستكردووە‬ ‫و خستویەتە بەردەستی خەڵكی‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئەمەش تەنها خۆی دەیزانێت‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫نەدركاندنی ئەم نهێنیەش لەالیەن خوداوە‬

‫بۆ فریشتەكانی‪ ،‬بۆ ئەوەیە كە ئەوانی پێ‌‬ ‫گەندەڵ و بێكەڵك نەكات‪.‬‬ ‫كەواتە خــودا ئادەمی دروستكرد و‬ ‫هــەر بەمەبەست شەیتانی كردەسەر‪،‬‬ ‫بەمەش وایكردووە كە خێر و شەڕ لە‬ ‫كێشمەكێشێكی بەردەوامدابن هەتا رۆژی‬ ‫كۆتایی‪ .‬ئەبێ‌ نهێنی ئەم لێكنەچواندنە‬ ‫(مفارقە) نیگەرانبەخشە چیبێت(‪ )٧‬؟!‬ ‫تـــەورات لەچوارچێوەی باسكردنی‬ ‫هۆكاری دەركردنی ئادەم لە بەهەشت‪،‬‬ ‫دەڵێت‪" :‬ئادەم لە بەهەشتدا لەگەڵ ژنە‬ ‫جوانەكەیدا خۆشگوزەران و دڵخۆش‬ ‫دەژیــا‪ ،‬هیچ خەموخەفەتێك نیگەرانی‬ ‫نەدەكرد و دوچاری زەحمەتیش نەدەبوو‪،‬‬ ‫هەتا ئیبلیسی نەفرەت لێكراو هاتوو‬ ‫هاوسەرەكەی فریودا بەخواردنی بەری‬ ‫درەختە حەرامكراوەكە‪ ".‬هەروەها تەورات‬ ‫ئەم درەختە ناوزەد دەكات بە ((درەختی‬ ‫خێر و شەڕ)) (درەختی زانین)‪.‬‬ ‫پــیــاوە ئایینیەكان دۆشــدامــان لە‬ ‫دیاریكردنی جۆری ئەو درەختە شومە‬ ‫كە بەهۆیەوە ئادەم لە بەهەشت دەركرا‪،‬‬ ‫هەندێكیان گوتیان دارسێوە‪ ،‬هەندێكی‬ ‫تریان گوتیان گوڵە گەنمە‪ ،‬هەندێكی‬ ‫تریشیان شتێكی تریان دەگــوت‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی تێبینی دەكرێت‪ ،‬نەسێوە و نە‬ ‫گوڵەگەنم و نەهیچ شتێكی تر! ئەوەی‬ ‫راستی بێت ئەم درەختە سیمبولێكە‬ ‫(رمــز) بخۆرەكەی دوچــاری گومان و‬ ‫پرسیار دەكات و هانیدەدات بۆ گەڕان‬ ‫بەدوای خێر و شەڕ و لێكجیاكردنەوەیان‪.‬‬ ‫بەواتایەكی تر‪ ،‬ئاماژەیە بە چەمكی‬ ‫یاخیبوون و شیتەڵكردن و بوێری‬ ‫بەسەر حەرامدا‪ .‬خودا فەرمانی كرد بە‬ ‫ئادەم كە لەم درەختە نزیك نەبێتەوە‪،‬‬ ‫هەروەك لە قورئاندا ئاماژەی بۆ كراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئــادەم لەفەرمانی خودا دەرچوو‬ ‫و لەبەری درەختەكەی خــوارد‪ .‬كەواتە‬ ‫كێشەكە قەتیسە لە یاخی بــوون لە‬ ‫فەرمانێكی یەزدانی و هۆشمەندبوونی‬ ‫مرۆڤ و هیچی تر‪ .‬جێگەی ئاماژەیە‪،‬‬ ‫ووشەی ((‪ ))demon‬یاخود شەیتان‪،‬‬ ‫بەیۆنانی واتە ((زانین))(‪ ، )٨‬هەروەها‬ ‫ووشەی ((‪ ))diabolos‬واتە شەیتان‬ ‫یــاخــود ((ئــبــلــیــس)) بەالتینی واتــە‬ ‫((ناڕەزایی دەربڕین)) ‪)٩(.‬‬ ‫لە تــەوراتــدا نــوســراوە‪ :‬خــودا پاش‬ ‫ئەوەی بینی كە ئادەم لە بەری درەختە‬ ‫نەهی لێكراوەكە دەخوات‪ ،‬گوتی ((ئەمە‬ ‫ئــەو مرۆڤەیە كە بــووە بە یەكێك لە‬ ‫ئێمە‪ ،‬درك بەخێر و شــەڕ دەكــات))‪.‬‬ ‫تــەورات باس لە بــاری نالەباری ئادەم‬ ‫دەكــات‪ ،‬پاش ئــەوەی شــارەزای خێر و‬ ‫شەڕ بوو‪ ،‬هەروەها لەكتێبی جولەكەكاندا‬ ‫نوسراوە‪" :‬كاتێك كە ئادەم و حەوا لە‬ ‫بەری درەختە حەراملێكراوەكەیان خوارد‪،‬‬ ‫چاوكراوە بوون و هەستیان بەشەرم كرد‬ ‫لە روتوقوتی خۆیان‪ ،‬بەگەاڵی دارهەنجیر‬ ‫پۆشاكیان بۆ خۆیان دروو‪ .‬پاشان ئادەم‬ ‫گوێی لە تەقەی پێی خودا بوو كە لە‬ ‫بەهەشتدا دەرۆیشت‪ ،‬شەرمی لێكرد و‬ ‫خۆی لەپەنای درەختەكاندا شــاردەوە‪.‬‬ ‫خودا بانگی كرد‪ :‬ئەی ئادەم تۆ لەكوێیت؟‬ ‫ئادەم وەاڵمی دایــەوە‪ :‬گوێم لە دەنگت‬

‫بوو لەبەهەشت و لە روتوقوتی خۆمدا‬ ‫شەرم دایگرتم و خۆم شــاردەوە‪ .‬خودا‬ ‫وەاڵمی دایەوە‪ :‬كێ‌ ئاگاداری كردیتەوە‬ ‫كە تۆ رووتــی؟ ئایا تۆ لە بــەری ئەو‬ ‫درەختەت خوارد كە ئامۆژگاریم كردیت‬ ‫لێی نەخۆیت؟"‪ .‬لــەدرێــژەی باسەكەی‬ ‫تــەوراتــدا نــوســراوە‪" :‬لــەبــەر ئــەوەی‬ ‫گوێڕایەڵی ژنەكەت بویت و لە بەری ئەو‬ ‫درەختەت خوارد كە ئامۆژگاریم كردیت‬ ‫و پێم گوتیت لێی نەخۆیت؟‪ .‬بەهۆی‬ ‫تۆوە زەوی نەفرەت لێكراوە‪ .‬بەدرێژایی‬ ‫هەموو رۆژێكی ژیانت بەماندووبوون‬ ‫خۆراكی لێدەخۆیت‪ .‬دڕك و داڵــت بۆ‬ ‫دەڕوێـــت‪ .‬گژوگیای كێڵگە دەخۆیت‪.‬‬ ‫بەعەرەقی نێوچەوانت نان دەخۆیت هەتا‬ ‫دەگەڕێیتەوە بۆ ئەو خاكەی كە لێوەی‬ ‫دەرهێنراویت‪ .‬چونكە تۆ لە خۆڵیت و بۆ‬ ‫خۆڵ دەگەڕێیتەوە‪".‬‬ ‫(تــویــنــبــی) وای بــۆدەچــێــت ئــەم‬ ‫تێكشكاندنە تاڵەی كە دوچــاری ئادەم‬ ‫بــوو خــۆی لەخۆیدا بەشارستانیبوونە‬ ‫(المدنیە)‪ .‬ئــادەم پاش ئــەوەی كە لە‬ ‫بەهەشت دەركــرا شەرمی لەال دروست‬ ‫بوو كە پێشتر بێشەرم بوو‪ .‬دركی بە‬ ‫خێر و شەڕ كرد پاش ئەوەی كە گێل‬ ‫بــوو‪ .‬بــوو بە زەحمەتكێش‪ ،‬خۆراكی‬ ‫خۆی بەعەرەقی ناوچەوانی پەیدا دەكرد‬ ‫پاش ئەوەی كە سوپاسگوزار و تەمەڵ‬ ‫و تــەوەزەل بوو‪ ،‬هیچ شتێك نیگەرانی‬ ‫نەدەكرد (‪.)١٠‬‬ ‫* * * * * *‬ ‫ســەبــارەت بــەبــوونــی خێر و شــەڕ‪،‬‬ ‫بیرمەندە ئایدیالیستەكان (مثالی)‬ ‫لەئەنجامی بۆچونە خەیاڵیەكەیان‬ ‫كە پشتدەبەستێت بە لۆژیكی كۆنی‬ ‫یوتۆپیایی (‪ )utopia‬باوەڕیان وایە كە‬ ‫هەموو شتەكان خۆیان هەروا سەربەخۆ‬ ‫هەبوون و هەرواش دەمێنن‪ ،‬واتە لۆژیكی‬ ‫دژەیەكبوون (التناقض) رەتدەكەنەوە‬ ‫و بــەدیــاردەیــەكــی كــاتــی تێپەڕبووی‬ ‫دەزانــن‪ .‬ئەوان پێیان وایە كە دەكرێت‬ ‫بە نەهێشتنی شەڕ كۆمارە خەیاڵیەكەی‬ ‫ئەفاڵتون بهێنرێتەدی كە ئەمە خەیاڵێكە‬ ‫لە سیستەمی گەردونیدا جێگەی نابێتەوە‪.‬‬ ‫چونكە لۆژیكی زانست پێماندەڵێت لە‬ ‫سیستەمی سروشتدا هەموو شتەكان‬ ‫بەیەكداچوون‪ ،‬لە كارلێك و دژەیەكیەكی‬ ‫بــەردەوامــدان‪ ،‬هیچ شتێك سەربەخۆ و‬ ‫بەبێ كارلێككردن لەگەڵ شتەكانی تر‪،‬‬ ‫نایەتە بــوون‪( .‬هیگڵ) ئــەم لۆژیكەی‬ ‫لەم ووتەیەیدا كورتكردووەتەوە‪" :‬هەموو‬ ‫شتێك‪ ،‬دژەكــەی بەشێكە لە ناوەڕۆكی‬ ‫پێكهاتەكەی‪ ،‬هیچ شتێك بوونی نابێت‬ ‫ئەگەر دژەكەی لەگەڵدا نەیەتەبوون"‪.‬‬ ‫هەموو شتێك و هەموو بونەوەرێك‪،‬‬ ‫بەئێمەی مرۆڤیشەوە‪ ،‬لــەگــەردوونــدا‬ ‫ملكەچی یاساكانی گــەردونــە‪ ،‬هیچ‬ ‫سیستەمێك نیە بەدەربێت لە كارلێك و‬ ‫دژەیەكی كە داینەمۆی هاتنەبوونی هەموو‬ ‫شتێكن لەگەردوندا‪ .‬كەواتە هیچ شتێك‬ ‫نیە لەگەردوندا جێگیر و نەگۆڕبێت‪،‬‬ ‫یاخود رەهابێت‪ .‬هەمووشتێكی تازە لە‬ ‫گەردوندا لە ئەنجامی كارلێك و دژەیەكی‬ ‫شتەكانی تری پێشخۆیەوە دروستدەبێت‪،‬‬

‫ئــەم پــرۆســەیــەش لــە بەردەوامییەكی‬ ‫بــێــكــۆتــایــیــدایــە‪ ،‬چــونــكــە وەســتــان و‬ ‫كۆتاییهاتنی ئــەم پرۆسەیە كۆتایی‬ ‫هاتنی گەردونە!‪ .‬ئەمە نهێنی سیستەمی‬ ‫گەردونە‪ ،‬بۆیە هەر گفتوگۆ و مشتومڕ و‬ ‫هەوڵێكی بەدەر لەم لۆژیكە بۆ تێگەیشتن‬ ‫لە گەردون و شیكردنەوەی كۆدەكانی‪،‬‬ ‫بێئەنجام دەبێت لــەڕووی زانستیەوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە چەمكی خێر و شەڕیش بنەمای‬ ‫هەموو بوونە‪.‬‬ ‫بەمجۆرە بــۆمــان دەردەکــەوێــت کە‬ ‫((خێر و شەڕ)) چەمكێكی جێگیرنیە‪،‬‬ ‫چونكە هەر دیاردە و رووداوێكی سروشتی‬ ‫یان هەر كارێكی مرۆڤكردەیی‪ ،‬یاخود‬ ‫هەر گوتە و هەڵوێستێكی دیاریكراو‪ ،‬لە‬ ‫هەندێك شوێندا و لە هەندێك رووەوە‬ ‫دەبێتە مایەی خێر و خۆشی بۆ هەندێك‬ ‫كەس‪ ،‬لەهەمان كاتیشدا بۆ كەسانیتر و‬ ‫لە شوێنانیتریشدا دەبێتە مایەی شەڕ و‬ ‫ماڵوێرانی‪.‬‬ ‫بۆنموونە‪ ،‬هەروەك زانا هاوچەرخەكانی‬ ‫گــەردوونــنــاســی لــە نوێترین توێری‬ ‫زانــســتــیــدا دووپـــاتـــی دەكـــەنـــەوە‪،‬‬ ‫لەئەنجامی پرۆسەیەكی شەڕەنگێزانەی‬ ‫پڕلەتوندوتیژیەوە ئەم هەسارە جوان‬ ‫و دڵڕفێنەمان بەم كەشوهەوا شیاوەوە‬ ‫هاتووەتەبوون‪ .‬ئەمە سیستەم و یاسای‬ ‫گــەردوونــە‪ ،‬لــەم یاسایەدا هیچ شتێك‬ ‫نیە بەناوی خێر یان شەڕ‪ .‬تیۆریەكانی‬ ‫زانــســتــی فــیــزیــای گـــەردوونـــی بۆیان‬ ‫دەرخستوین كە لە گــەردوونــدا تەنها‬ ‫یاسای ناچارگەرایی سروشتی بوونی‬ ‫هەیە و هیچیتر‪ .‬ئێمەی مرۆڤیش بەهۆی‬ ‫ئەوەی بونەوەرێكی هۆشمەندین‪ ،‬چەمكی‬ ‫خێر و شەڕمان داهێناوە و بەگوێرەی‬ ‫بەرژەوەندی و پێداویستی ژیانی خۆمان‬ ‫دیــاردە گەردوونیەكانمان (بەڕەفتار و‬ ‫هەڵسوكەوتی مرۆڤیشەوە كە بەشێكە‬ ‫لە سیستەمی گەردوون) پۆلێنكردووە بۆ‬ ‫خێر و شەڕ‪ .‬بۆیە پێموانیە ((خێر و‬ ‫شەڕ)) دوو چەمك یان دوو كردەی لەیەك‬ ‫جیاواز و دژبەیەك بن‪ ،‬بەڵكو لەپرۆسەی‬ ‫یەكگرتووی میكانیزمی گــەردوونــیــدا‬ ‫تەواوكەری یەكترن‪.‬‬ ‫‪ -١‬ئیرۆس – ‪ :Eros‬خواوەندی‬ ‫خۆشەویستیە لەالی گریكەكان‪.‬‬ ‫‪ -٢‬هەروەك لە كۆمەڵگای خۆشماندا‬ ‫باوە‪ ،‬ئەگەر كەسێك خەونێكی سێكسی‬ ‫ببینێت‪ ،‬پێی دەگوتیرێت شەیتانی بووە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬عالم تسكنه الشيطان‪ /‬كــارل‬ ‫ساجان‪ /‬ترجمە ابراهیم محمح ابراهیم‪/‬‬ ‫الطبعة االولی ‪ 2006‬ص ‪146‬‬ ‫‪-٤‬مــوقــع ال��ق��رض��اوی‪ /‬د‪ .‬یوسف‬ ‫القرضاوی‪ /‬ابتال‌ اإلنسان بتزیین الشیطان‬ ‫و إغوائه‬ ‫‪ -٥‬ابو فتوح الشهرستانی‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لە فەیلەسوفە ناودارەكانی ئیسالم‪ ،‬ناوی‬ ‫محەمەد كوڕی عەبدلكریم كوڕی ئەحمەدە‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪479‬ك لە شەهرستان لەدایك‬ ‫بــووە‪ ،‬لەساڵی ‪548‬ك كۆچی دوایی‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫‪-٦‬الملل و النحل‪ /‬ئەم كتێبە باسی‬ ‫ئاینزا جیاوازەكانی ئیسالم دەكــات‪،‬‬ ‫هەروەها باسی ئایینە ئاسمانیەكانی تر‬ ‫و هەندێك لە ئاینزاكانیان و باسی ئایینە‬ ‫جۆراوجۆرەكانی تر و بت پەرستەكانی‬ ‫نەتەوەی عەرەب دەكات بەر لە ئایینی‬ ‫ئیسالم‪.‬‬ ‫‪ -٧‬مهزلە العقل البشری‪ /‬الدكتور علی‬ ‫الوردی ص‪25 23-‬‬ ‫‪ -٨‬عالم تسكنه الشيطان‪ /‬كارل‬ ‫ساجان‪ /‬ترجمە ابراهیم محمح ابراهیم‪/‬‬ ‫الطبعە االولی ‪ 2006‬ص ‪147‬‬ ‫‪ -٩‬منتدی أتحاد الجمعیات المندائیە‬ ‫فی المهجر‪ /‬الشيطان‪ ...‬فی ااڵدیــان‬ ‫القدیمە و الحدیثە‪ ...‬دراســە مقارنە‪/‬‬ ‫سنان نافل‬ ‫‪ -١٠‬مهزلە العقل البشری‪ /‬الدكتور‬ ‫علی الوردی ص‪29-30‬‬