584

‫توركیا هەڕەشەی‬ ‫جینۆساید لەكوردی‬ ‫رۆژئاوا دەكات‬ ‫‪5‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )584‬دو شةممة ‪2016/10/24‬‬

‫«‬

‫لەپارلەمانی عیراقەوە داوای دەستپێكردنی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی حەویجە دەكرێت‬

‫‪ :2016/10/21‬پێشمەرگەیەکی خۆبەخش لەکاتی بەرگریکردن لە کەرکوک‬

‫حەویجە‬

‫دومەڵێك لەسەر جەستەی كــــــــــــــــــــەركـــــــــــوك‬ ‫"لێكۆڵینەوە لە دزەكردنی داعشەكانی كەركوك دەستیپێكردوە"‬

‫بە کۆڕێکی بەختیار عەلی‬ ‫زنجیرەکۆڕەکانی "ئەدەبیات لە ڕۆیمەر" دەستی پێ کرد‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی‬ ‫رۆشنگەری‬ ‫بۆ گفتوگۆ‬ ‫بەمەبەســتی گفتوگــۆو بیروڕاگۆڕینــەوە ســەبارەت‬ ‫بەمانیفێســتی فیمێنیســتی رۆشــنگەریی‌و ئاراســتەكانی‬ ‫خەباتی هاوچەرخانە‪ ،‬رۆژی ‪ 2016/10/20‬لەهۆڵی دیالۆگ‪،‬‬ ‫بەسەرپەرشــتی مــەال بەختیــار‪ ،‬سەرپەرشــتیاری گشــتی‬ ‫پالتفۆڕمــی دابــڕان‪ ،‬بەئامادەبوونــی رابــەری ئەنجومەنی‬ ‫پالتفۆڕمــی دابــڕان‌و لێپرســراوی ناوەنــدی رۆشــنگەریی چاودێر و‬ ‫ناوەنــدی رابەرایەتــی فیمێنیســتی رۆشــنگەری و دەیــان‬ ‫ژنــە چاالكوانــی بواری فیمێنیزم لە شــارو شــارۆچكەكانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬کۆبونەوەیــەک ئەنجامــدرا و گفتوگۆ لەبارەی‬ ‫مانیفێستەكەوە كرا‪.‬‬

‫هــاوكات بە مەبەســتی گفتوگۆی فراوانتری مانیفێســتی‬ ‫فیمێنیســتی رۆشــنگەری‪" ،‬چاودێــر" دەقی مانیفێســتەكە‬ ‫باڵودەكاتــەوە‪ ،‬بۆئەوەی رۆشــنگەران و چاالكوانانی بواری‬ ‫جێندەرو فیمێنیست‪ ،‬بتوانن بۆ ماوەی دوو مانگ‪ ،‬بە نوسین‬ ‫و ســەرنج و پێشــنیازەكانیان گفتوگۆ لەسەر مانیفێستەكە‬ ‫بكەن‪ .‬هەروەها دەقی ئەم مانیفێســتە لە ســایتەكانی دوڕیان و‬ ‫چاودێرنیــوز و لە پەیجی فەیســبوكی هەردوو ســایتەكەدا‬ ‫باڵودەكرێنەوە‪.‬‬

‫دەقی مانیفێستەکە‬

‫«‬

‫ڕووداوەکانی پێشانگای‬ ‫نێودەوڵەتیی کتێبی فڕانکفۆرت‬

‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬

‫«‬

‫موسڵی‬ ‫دوای‬ ‫داعش‬

‫‪5‬‬

‫‪4+3+2‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )584‬دوشةممة ‪2016/10/24‬‬

‫‪2‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫بەمەبەســتی گفتوگــۆو بیروڕاگۆڕینــەوە ســەبارەت بەمانیفێســتی‬ ‫فیمێنیســتی رۆشــنگەریی‌و ئاراســتەكانی خەباتــی هاوچەرخانە‪ ،‬رۆژی‬ ‫‪ 2016/10/20‬لەهۆڵــی دیالــۆگ‪ ،‬بەسەرپەرشــتی مــەال بەختیــار‪،‬‬ ‫سەرپەرشــتیاری گشــتی پالتفۆڕمــی دابــڕان‪ ،‬بەئامادەبوونــی رابەری‬ ‫ئەنجومەنی پالتفۆڕمی دابڕان‌و لێپرســراوی ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر‬ ‫و ناوەندی رابەرایەتی فیمێنیســتی رۆشــنگەری و دەیان ژنە چاالكوانی‬ ‫بــواری فیمێنیــزم لە شــارو شــارۆچكەكانی كوردســتان کۆبونەوەیەک‬ ‫ئەنجامدرا و گفتوگۆ لەبارەی مانیفێستەكەوە كرا‪.‬‬ ‫هاوكات بە مەبەســتی گفتوگۆی فراوانتری مانیفێســتی فیمێنیســتی‬ ‫رۆشــنگەری‪« ،‬چاودێر» دەقی مانیفێســتەكە باڵودەكاتــەوە‪ ،‬بۆئەوەی‬ ‫رۆشنگەران و چاالكوانانی بواری جێندەرو فیمێنیست‪ ،‬بتوانن بۆ ماوەی‬ ‫دوو مانــگ‪ ،‬بە نوســین و ســەرنج و پێشــنیازەكانیان گفتوگۆ لەســەر‬ ‫مانیفێســتەكە بكەن‪ .‬هەروەها دەقی ئەم مانیفێســتە لە سایتەكانی دوڕیان و‬ ‫چاودێرنیوز و لە پەیجی فەیسبوكی هەردوو سایتەكەدا باڵودەكرێنەوە‪.‬‬

‫جیاوازی رەگەزی‬ ‫كوردەواری چییە؟‬ ‫لەواڵتانــی دواكەوتــوودا‪ ،‬هێشــتا‬ ‫خەباتــی فیمێنیســتی زۆر زۆری مــاوە‬ ‫ئامانجەكانــی بەدیبهێنــێ‪ .‬ماویەتــی‪،‬‬ ‫چونكە پرۆسەی دیموكراسی‪ ،‬نەكەوتۆتە‬ ‫ســەر شــاڕێی سروشــتی؛ لەدەهــەی‬ ‫رابــوردوودا‪ ،‬ســەرەنجامی بەرپابونــی‬ ‫راپەڕینــەكان‪ ،‬ئومێدێــك پەیدابــوو؛‬ ‫وەرچەرخانــی كۆمەاڵیەتــی‌و سیاســی‬ ‫بەدیبــێ‌‪ ،‬بــەاڵم لەبەرئــەوەی‪ ،‬لەڕووی‬ ‫بابەتییــەوە‪ ،‬زەمینــەی كۆمەاڵیەتــی‌و‬ ‫ئەلتەرناتیڤی دیموكراسی نەڕەخسابون‪،‬‬ ‫بۆیــە رووداوە سیاســییەكان‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەشێكی بەرچاوی ژیانی كۆمەاڵیەتیش‪،‬‬ ‫هەڵگەڕانــەوە بــۆ گۆشــە تاریكەكانــی‬ ‫ســەدەی ناوەڕاســت‪ .‬بەحوكمی ئەوەی‬ ‫ئــەم رووداوانــەش كەوتنە ســەردەمی‬

‫سەرهەڵدانی‬ ‫رۆشنگەریی‌و فیمێنیزم‬

‫دەروازەی پێناسە‬ ‫فیمێنیــزم‪ :‬كــۆی خەبــات‌و چاالكی‬ ‫ژنانــە لەپێنــاوی بەدیهێنانــی ئازادی‌و‬ ‫یەكسانی راســتەقینە‪ ،‬لەئەرك‌و مافدا‪،‬‬ ‫دوور لەهــەر چەشــنە هەاڵوێردنێكــی‬ ‫بایلۆژی‪ ،‬سۆســیۆلۆژی‪ ،‬ســایكۆلۆژی‪،‬‬ ‫سیاسی‌و كەلتوری‪.‬‬ ‫رۆشــنگەری هاوچــەرخ‪ :‬رێبــازی‬ ‫رۆشــنگەری رەخنەگرانــەی ئەقاڵنییە‪،‬‬ ‫بۆ بەرپەرچدانەوەی ســەپاندنی ئایین‌و‬ ‫مەزهەب لەفۆرمی ترس‌و‪ ،‬رەتكردنەوەی‬ ‫تەوقی ئایدۆلۆژیــا‌و نەریتی دواكەوتوو؛‬ ‫زادەی ســەردەمی دەســتكەوتە هــەرە‬ ‫پێشــكەوتووەكانی بوارەكانــی زانســتە‬ ‫سروشــتی‪ ،‬سۆســیۆلۆژی‪ ،‬كەلتوریــی‌و‬ ‫تەكنەلۆژیــای زانیارییــە‪ .‬ئەركــی‬ ‫سەرەكی رۆشنگەری هاوچەرخ‪ ،‬گۆڕینی‬ ‫فەلســەفەی پــەروەردەو پــەروەردەی‬ ‫خێزان‌و پەروەردەكردنی رۆشــنگەرانەی‬ ‫تاك‌و كۆمەڵ بەگشتی‌و ژنان بەتایبەتی‪،‬‬ ‫لەپێنــاوی ئــازادی ئەقــڵ‌و مافــە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاســییەكان‌و نەهێشتنی‬ ‫چەمكی رەچەڵەك لەبەردەم یەكسانیدا‪.‬‬ ‫فیمێنیزمی رۆشــنگەری‪ :‬بەستنەوەی‬ ‫خەباتی فیمێنیستەكانە‪ ،‬بە رۆشنگەری‬ ‫هاوچــەرخ‪ ،‬لەســەردەمی جیهانگیریدا؛‬ ‫چونكە كێشــەی ژنان زۆرتر گرێدراوی؛‬ ‫دواكەوتنی كۆمەاڵیەتی‌و كۆیلەیەتی رۆح‌و‬ ‫داخرانــی ئەقڵــەو بەبێ‌ رۆشــنگەریش‪،‬‬ ‫هەرگیــز خەباتــی ژنان ناگاتــە ئامانجە‬ ‫ستراتیژییەكان‪.‬‬

‫هەژدەهەمــی‬ ‫لەســەدەی‬ ‫رۆشــنگەرییەوە‪ ،‬فیمێنیــزم‪ ،‬قۆناغــی‬ ‫سەرەتایی بزوتنەوەی ژنانی تێپەڕاند‌و‪،‬‬ ‫گواســتییەوە بــۆ قۆناغــی وشــیاری‬ ‫فیمێنیستی‪.‬‬ ‫واتــا‪ :‬داكۆكیكــردن لەیەكســانی‬ ‫راســتەقینەی سیاســی‌و كۆمەاڵیەتــی‪،‬‬ ‫لەتــەواوی مافەكانــدا‪ .‬بۆیــە دەبینیــن‬ ‫كــە ســەدەی رابــوردوو‪ ،‬ســەراپا‬ ‫ســەدەی خەباتی یەكســانیخوازی بزاڤە‬ ‫فیمێنیستەكان بووە‪.‬‬ ‫بــۆ ئــەوەی قۆناغەكانــی‬ ‫ ‬ ‫خەباتــی فیمێنیســتیش‪ ،‬بەرجەســتە‬ ‫دەركــەوێ‌‪ ،‬هەڵوێســتەیەك لەســەر‬ ‫مێــژووی ســەرهەڵدانی رۆشــنگەریی‌و‬ ‫فیمێنیزم دەكەین‪.‬‬ ‫لەدوای رێنیسانسەوە‪ ،‬ژنان سەرەتای‬ ‫خەباتــی كەمكردنــەوەی هەاڵوێــردی‬ ‫رەگــەزی خۆیــان‌و پیاوانیــان‪ ،‬لەســەر‬ ‫دەســتی دەســتە بژێرەكانــی ژنــان‪،‬‬ ‫دەستپێكردووە‪ .‬هەژمونی مەسیحییەت‌و‬ ‫مەزهەبــی كاســۆلیكی هێنــدە قوڵبوو‪،‬‬ ‫سێ‌ سەدەی ویست‪ ،‬هەتا ژنان بتوانن‪،‬‬ ‫لەداواكردنــی مافــە ســەرەتاییەكانیان‬ ‫راشــكاو بن‪ .‬بەاڵم ســەدەی نۆزدەهەم‪،‬‬ ‫كــە رۆشــنگەری دەســتپێدەكات‌و‬ ‫دیموكراســی پەرەدەســەنێ‌‪ ،‬هــاودەم‬ ‫پیشەســازی گەشــە دەكات‌و زانســت‌و‬ ‫زانیاریش پەرەدەسەنێ‌‪ ،‬ئیدی ژنانیش‪،‬‬ ‫لەســایەی گۆڕانكارییــە كۆمەاڵیەتــی‌و رۆشــنگەریی‌و كاریگەرییەكانی لەســەر‬ ‫پیشەســازیی‌و دەســتكەوتە زانســتییە سیاســەت‌و مافــە دەســتوریەكان جیهانگیرییــەوە‪ ،‬تێكچڕژان‌و گەیەندرانە‬ ‫دونیاگەراییەكانــدا‪ ،‬توانیــان قوڵتــر لەســەردەمی جەنگی یەكــەم‌و دووەم‌و توندڕەوتریــن رەوتــی تیرۆریســتی؛‬ ‫بیــر لەبونــی بایۆلــۆژی‌و‪ ،‬پێگــەی جەنگــی ســارد‪ ،‬ئیتــر فیمێنیــزم ئەمــەش‪ ،‬دوا جەنگــی چارەنوسســازی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و‪ ،‬جەنجاڵە سایكلۆژییەكان‪ ،‬ئامانجەكانــی ئەو ســەردەمانە كۆتایی سیاســی‌و كۆمەاڵیەتــی‌و ســەلەفی‬ ‫دوور لەكاریگەرییەكانــی ئایدیالیســتی هــات‌و دەرگا بــۆ قۆنــاغ‌و ســەردەمی تیرۆریســتانە‪ ،‬بۆ پاراســتنی دەسەاڵتی‬ ‫تۆتالیتــاری بكەنــەوە‪ .‬لەمەشــیاندا‪ ،‬ئاییندە كرایەوە‪ .‬ئێســتاش لەســەدەی ئایینــی‌و دونیایــی‪ ،‬لەزۆربــەی واڵتــە‬ ‫پەرەســەندنی خەباتــی دیموكراســی‌و جیهانگیریدایــن‪ .‬هەتــا وردتــر ئــەو ئیســامییە دیموكراســی نەدیوەكانــدا‪.‬‬ ‫ســەندیكایی‌و چینایەتــی‪ ،‬هاندەرێكــی قۆناغانەی فیمێنیــزم بزانرێ‌‪ ،‬دەڵێین‪ :‬لــەدوای تێكشــكاندنی عەســكەری‌و‬

‫ئایدیۆلــۆژی ســەلەفییەكان‪ ،‬ئیــدی‬ ‫ئیســامگەراكان ناتوانن وەكو ســەدەی‬ ‫رابوردوو‪ ،‬بیر لەســەپاندنی دەســەاڵت‌و‬ ‫دەســەاڵتی كۆمەاڵیەتی‌و توتالیتاریزمی‬ ‫روحــی بــۆ چەندیــن ســەدە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫چەندیــن دەهــەش بكەنــەوە‪ .‬چونكــە‬ ‫لــەڕووی بابەتییەوە‪ ،‬دۆخــی كۆمەڵ‌و‪،‬‬ ‫هزری گشتی‌و‪ ،‬ئارەزووە تاكگەرییەكان‌و‬ ‫بیــری ژیانخــوازی‪ ،‬بااڵ دەســت دەبن‪.‬‬ ‫كاتێكیــش بــاری بابەتــی‪ ،‬لــەڕووی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاســییەوە‪ ،‬دەگۆڕدرێ‌‪،‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬كاریگــەری قوڵی بۆ روودانی‬ ‫وەرچەرخانــە مێژووییــەكان دەبــێ‌‪.‬‬ ‫مەبەســت‪ :‬وەرچەرخانــی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ســەركەوتنی دیموكراسی‌و پەرەسەندنی‬ ‫بزوتنەوەی فیمێنیستیش‪.‬‬ ‫لەكوردەواریدا‪ ،‬ژنان‪ ،‬بەگشــتی وەكو‬ ‫ژنانــی واڵتانــی ئیســامی دواكەوتوو‪،‬‬ ‫چەوســاندنەوەی چینایەتی‌و سیاســی‌و‬ ‫رەگەزێتیان لەســەرە‪ .‬بــەاڵم بەحوكمی‬ ‫ئەوەی‪ ،‬بەدرێژایی مێژوو‪ ،‬قەڵمڕەوەكانی‬ ‫باشــوری كوردســتان‪ ،‬لەچارەكــە‬ ‫ناوچەكــە‪،‬‬ ‫ســوننەی‬ ‫شــیعەو‬ ‫نەیانهێشتووە كوردستان ببێتە واڵتێكی ســەدەی رابــوردوەوە‪ ،‬سیســتەمی‬ ‫ســەربەخۆ‪ ،‬بۆیە‪ ،‬داگیرو دابەشكراوی فیدراڵی هەیە‪ ،‬بەاڵم ژنان لەگۆڕانكاری‬ ‫كوردســتانیش‪ ،‬بــە نــۆرەی خــۆی‪ ،‬كۆمەاڵیەتــی‌و بەدیهێنانی یەكســانیدا‪،‬‬ ‫چەوســاندنەوەی لەســەر ژنانــی كورد‪ ،‬لەبەرئــەوەی پرۆســەی دیموكراســی‬ ‫وەكــو كــوردو كێشــە نەتەوایەتییەكە‪ ،‬سست دەبزوێ‌‪ ،‬كەم بەشن‪ .‬لەالیەكەوە‪،‬‬ ‫زیاتر كردووە‪ .‬ئەمەش كێشەی سیاسی‌و هــەم فیمێنیــزم وردتــر نەبۆتــەوە لە‬ ‫كۆمەاڵیەتــی ژنی‪ ،‬زیاتر لەژنانی خاوەن ئەركەكانــی دوای دەســەاڵتی فیدراڵی‌و‬ ‫دەوڵەتی ســەربەخۆ‪ ،‬رووبەڕوو كردووە ســەردەمەكە‪ ،‬هــەم بەدیهێنانــی مافی‬ ‫لەگــەڵ كێشــەی مافە ســەرەتاییەكان‪ ،‬یەكســانیش بەئەندازەیــەك خــاوە‪،‬‬ ‫هەروا دابینكردنی مافە سیاســییەكان‪ ،‬تەنانــەت رێگەی لەدیــاردەی ژنكوژی‌و‬ ‫ســەرباری نەخوێنــدن بەزمانی زگماك‌و فرەژنیش نەگرتــووە‪ .‬گەرچی هەندێك‬ ‫گۆش نەبون بە كەلتوری نەتەوەو ئینجا‪ ،‬دەســتكەوتی باشــیش هاتبێتــەدی‪،‬‬ ‫كارەساتەكانی شۆڤێنییەت‌و فاشییەت‌و بــەاڵم دەســتكەوتەكان كەمــن لەچــاو‬ ‫جینۆســایدیش‪ ،‬ســەربارە هــەرە گۆڕانكارییــەكان‪ .‬بەتایبەتی وشــیاری‬ ‫كۆمەاڵیەتــی ژنان‪ .‬هەربۆیــە دەبینین‪،‬‬ ‫دیــاردەی ســەلەفییەت لەنــاو ژنانــدا‪،‬‬ ‫لەچاو سەدەی رابوردوو‪ ،‬زیادیكردووە‪.‬‬ ‫نەریــت‌و باوكســاالریش‪ ،‬زەق‌و رەق‪،‬‬ ‫پەیڕەو دەكرێ‌‪.‬‬ ‫خەباتی ژنان‪ ،‬لەســەدەی بیستەمدا‪،‬‬ ‫ســەریهەڵداوە‪.‬‬ ‫لەكورداوەریــش‬ ‫لەكوردســتانیش‪ ،‬دەســەاڵت‪ ،‬ئاییــن‪،‬‬ ‫توندڕەوایەتی مەزهەبایەتی‪ ،‬هۆزایەتی‪،‬‬ ‫نەبونــی ســەربەخۆیی‌و باوكســاالری‪،‬‬ ‫هەمــوی دوژمنــی ژنــان بــون‪ .‬تــا‬ ‫ئێســتاش كاریگــەری ئــەو سیســتەم‌و‬ ‫داب‌و نەریتــە‪ ،‬بەهێــزە‪ .‬لەســەرەتای‬ ‫ســەدەی رابوردووەوە‪ ،‬پیاوی رۆشنگەر‬ ‫بەتایبەتــی لەبــواری ئەدەبیاتــدا‪ ،‬تاك‬ ‫تاك هەڵكەوتــون‌و بەرگریشــیان لەژن‬ ‫كــردووە‪ .‬دەســتەبژێری ژنانیــش‪،‬‬ ‫لەچلەكانەوە دەركەوتون‌و باســی مافە‬ ‫سەرەتاییەكانی كۆمەاڵیەتیان هێناوەتە‬ ‫ئــارا‪ .‬لەپەنجاكانیشــەوە‪ ،‬هاوشــانی‬ ‫خەباتــی حزبایەتــی‪ ،‬رێكخراوەكانــی‬ ‫ژنانیش دامەزراوون‪.‬‬ ‫هەتــا ئێســتا‪ ،‬ئــەم رێكخراوانــە‬ ‫لەتێكۆشــاندان‪ .‬لەدوای راپەڕینیشەوە‪،‬‬ ‫ســەنتەرو رێكخــراو و گروپگــەل‪،‬‬ ‫لەپێنــاوی مافەكانی ژنــان دامەزراون‪.‬‬ ‫كاریگەریشــیان بــۆ پێشــكەوتن‌و‬ ‫بەرپەرچدانــەوەی پەرچەكرداری بیری‬ ‫سەلەفی‌و دواكەوتوو هەبووە‪.‬‬ ‫رێكخــراوی ژنانــی ئیســامگەراو‬ ‫ســەلەفیش هــەن‪ ،‬كــە دەقــاودەق‪،‬‬ ‫دەق پەیــڕەون‌و كتومــت دەســەاڵتی‬ ‫پیــاوان لەســەر ژنان‌و چــوار ژنە‌و دوو‬ ‫ژن بەشــایەتێك زانیــن‌و‪ ،‬لەمیراتــدا‬ ‫ترســناكەكەن! لەهەمووشــی خراپتــر‪ ،‬بێبەشــكردنی ژنانیشــیان قبوڵــەو‬ ‫ئەوەیــە‪ ،‬كە ســەدەیەك بڕیاری ریفۆرم پێشــیانوایە‪ ،‬مــادام ئــەو تێڕوانینــە‬ ‫لەژیانــی كۆمەاڵیەتــی ژنــان‪ ،‬لەالیــەن بەرامبــەر ژن‪ ،‬لەدەقدا هاتووە‪ ،‬كەواتا‪:‬‬ ‫دەسەاڵتە شــۆڤێنییە داگیركەرەكانەوە‪ ،‬ژن هەر ئەو شەرعەی شایستەیە! لەگەڵ‬ ‫بەحوكمــی تێكــەاڵوی بیــری ئاییــن‌و پێزانینمــان بــۆ ســەرجەم هەوڵەكان‪،‬‬ ‫ناسیونالیســتی عــەرەب‌و فــارس‌و بــەاڵم خوێندنەوەی ئێمــە‪ ،‬بۆ قۆناغی‬ ‫تــورك‪ ،‬زۆربەی ریفۆرمەكــەش بە ژنی ئێستاو خەونەكانی ئاییندەیە‪.‬‬ ‫كــوردەواری رەوا نەبینراو دۆخی ژنانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬شــەتەك درایــە كەلتوری‬

‫فیدراڵ‌و سستی‬ ‫فیمێنیستی‬

‫لەواڵتانی دواكەوتوودا‪،‬‬ ‫هێشتا خەباتی فیمێنیستی زۆر زۆری‬ ‫ماوە ئامانجەكانی بەدیبهێنێ‪ .‬ماویەتی‪ ،‬چونكە‬ ‫پرۆسەی دیموكراسی‪ ،‬نەكەوتۆتە سەر شاڕێی رسوشتی؛‬ ‫لەدەهەی رابوردوودا‪ ،‬سەرەنجامی بەرپابونی راپەڕینەكان‪،‬‬ ‫ئومێدێك پەیدابوو؛ وەرچەرخانی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی بەدیبێ‌‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەرئەوەی‪ ،‬لەڕووی بابەتییەوە‪ ،‬زەمینەی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئەلتەرناتیڤی دیموكراسی نەڕەخسابون‪ ،‬بۆیە رووداوە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬هەروەها بەشێكی بەرچاوی ژیانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیش‪ ،‬هەڵگەڕانەوە بۆ گۆشە تاریكەكانی‬ ‫سەدەی ناوەڕاست‬

‫««««‬

‫مانیفێستی‬ ‫فیمێنیستی‬ ‫رۆشنگەری‬

‫رۆشــنگەریی‌و‬ ‫فیمێنیزمــی‬ ‫ئایدۆلۆژیــەت‪ :‬فیمێنیزمــی‪ ،‬بزوتنەوەی‬ ‫تێكڕا ژنانی ســتەملێكراوی هەاڵوێردنی‬ ‫رەگەزی‌و چەوساندنەوەی كۆمەاڵیەتین‪.‬‬ ‫رۆشــنگەری لەناو ژناندا‪ ،‬بۆ ژنانە وەكو‬ ‫رەگەزی ژن‪ ،‬بۆیە‪ ،‬دوورە لەدەربەســتی‬ ‫ئایدۆلــۆژی‌و رێبــازی چینایەتــی‪.‬‬ ‫فیمێنیزیســتیە بــۆ هەمــوو ژنــان‌و‬ ‫رۆشنگەریشە بۆ یەكسانی ژنان‪.‬‬

‫زۆریــان بــووە‪ .‬تــەواوی ســەدەی‬ ‫بیســتەمیش بەتایبەتی لەشەســتەكان‬ ‫بــەدواوە‪ ،‬ســەدەی تێگەیشــتن‌و‬ ‫پێگەیشتنی خەباتی فیمێنیستی بوو‪...‬‬ ‫بەچەمكی نوێ‌‪.‬‬ ‫لەو مێژووەدا‪ ،‬هەموو قۆناغێك ئەركی‬ ‫دیاری كراوی بۆ خەباتی ژنان هەبووە‪.‬‬ ‫دوای تەواوبوونی قۆناغی وشــیاركردنی‬ ‫ژنان لەســەدەی ســەرەتاكانی خەباتی‬

‫ژنانی رۆژئاوا‪ ،‬سەرەتا پاشكۆی روداوی‬ ‫رێنیســانس بــون‪ .‬پاشــان كەوتنە ژێر‬ ‫كاریگــەری رۆشــنگەری‌و بەرەبەرەش‪،‬‬ ‫ســەنگ‌و كاریگەریان گەیشــتە ئاســتی‬ ‫داكۆكی لەیەكســانی راستەقینە‪ .‬لەزۆر‬ ‫رووەشەوە‪ ،‬هێنایانەدی‪ .‬واش پێشبینی‬ ‫دەكــرێ‌‪ ،‬لەدرێــژەی ئــەو رێــڕەوە‬ ‫مێژووییــەدا بــۆ بەدیهێنانــی تــەواوی‬ ‫ئامانجەكانــی فیمێنیزمی رۆشــنگەری‪،‬‬ ‫لەنیــوەی هەزارەی ســێهەمدا‪ ،‬خەباتی‬ ‫دادپــەروەری كۆمەاڵیەتــی‌و یەكســانی‬ ‫لەرۆژئــاوادا‪ ،‬هــاوزای ســەرهەڵدانی‬ ‫باری بابەتی سەرخســتنی دیموكراسی‬ ‫لەڕۆژهەاڵتدا‪ ،‬بگاتە قۆناغی لوتكە‪.‬‬

‫ژنانی نەتەوە بااڵدەستەكان‪ .‬دەسەاڵتی‬ ‫نەتــەوە بااڵدەســتەكانیش‪ ،‬پێچەوانەی‬ ‫رەوتی مێژوو‪ ،‬هەمیشە ژینگەی ئایینی‌و‬ ‫مەزهەبییــان پاراســتوەو ســەپاندووە‪.‬‬ ‫ئەم كێشــەیەش‪ ،‬پەیوەستی حكومەتە‬ ‫نادیموكراســییەكانی داگیركــەری هــەر‬ ‫چوار بەشەكەی كوردستان بوو‪..‬‬ ‫دیــارە لەمێــژوودا‪ ،‬ســەدەكانی‬ ‫ناوەڕاســت‪ ،‬ســەدەی ئەندێشــەكانی‬ ‫كوێرەوەری بوو‪ .‬ســەدەی بیستەمیش‪،‬‬ ‫ســەدەی دەســەاڵتە داتاشــراوەكانی‬ ‫شــۆڤێنییەت‌و قەڵمڕەوە دیكتاتۆرەكان‬ ‫بــوو‪ ،‬ئەمانــەش تەنهــا دواكەوتــن‌و‬ ‫ســەپاندنی ئەندێشــەی ســەلەفی‌و‬ ‫باوكساالری بەرهەمدێنن‪.‬‬

‫««««‬

‫فیمێنیزمی رۆشنگەری‪ ،‬بۆ؟‬

‫لــەم ســەردەمەی جیهانگیریــدا‪،‬‬ ‫فیمێنیســتی رۆشــنگەر‪ ،‬دەبــێ‌ ببێتــە‬ ‫خــاوەن پــرۆژەی فیمێنیزمی نوێچەشــن‪.‬‬ ‫ئەركەكانــی بەدیهێنانــی مافــە هەتــا‬ ‫ئێســتا بەدینەهاتووەكانیــان‪ ،‬پێویســتی‬ ‫بەجیهانبینــی نوێیــە؛ ئەویــش پــرۆژەی‬ ‫فیمێنیستی رۆشنگەری هاوچەرخە‪ .‬بۆچی‬ ‫پرۆژەی نوێ‌؟‬ ‫چونكــە‪ ،‬ســەدەی رابوردوو‪ ،‬ســەدەی‬ ‫ئامانجگەلێكــی دیاریكراوی فیمێنیزم بوو‪،‬‬ ‫سەبارەت بەژنان‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫دەركــەوت‪ ،‬نــە حكومەتــەكان‌و‪ ،‬نــە‬ ‫حزبــەكان‌و‪ ،‬نــە رێكخراوەكانــی ژنــان‪،‬‬ ‫لەم ســەردەمەدا‪ ،‬بەو بەرنامــەو چاالكی‌و‬ ‫پرۆژانــەی ســەردەمی جەنگــی ســارد‪،‬‬ ‫بەهۆی فەلســەفەی حوكمڕانی‌و خۆپارێزی‬ ‫حزبــەكان‌و هەژمونــی ئاییــن‌و مەزهــەب‌و‬ ‫خۆشــگوزەرانی گشــتییەوە‪ ،‬چیكــە‬ ‫دەرفەتــی بەدیهێنانــی مافــی زیاتریــان‪،‬‬ ‫هەتــا دێــت‪ ،‬كەمتــر دەبێ‌‪ .‬بۆیــە‪ ،‬ئیدی‬ ‫گۆڕانكاری فراوانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬پێویستی‬ ‫بەجیهانبینی فیمێنیستی هاوچەرخە‪.‬‬ ‫فیمێنیزمــی هاوچــەرخ‪ ،‬كــۆی ئامانجە‬ ‫بەدینەهاتووەكانــی ژنــان‪ ،‬لەپرۆژەیەكــی‬ ‫گشــتگیردا نوێنەرایەتــی دەكات‪ .‬تەنهــا‬ ‫خەبــات نــاكات‪ ،‬بۆ ئەوەی فشــار بخرێتە‬ ‫ســەر دەســەاڵت‪ ،‬یان پیاو‪ ،‬هەتا ناوبەناو‬ ‫رێــزی ژن بگــرن‌و مافــی ژن بەدیبهێنــێ‌‪.‬‬ ‫بەڵكــو ئەركــی بنچینەیــی فیمێنیزمــی‬ ‫رۆشــنگەری‪ ،‬پەروەردەكردنی رای گشــتی‬ ‫ژنــان‌و پیاوانیشــە‪ ،‬هەتــا لەنوســینی‬ ‫دەســتورو بڕیاری دەســەاڵت‌و راپرســییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانــدا‪ ،‬لەپرۆســەی خەباتــی‬ ‫مەدەنیدا‪ ،‬یەكســانی راســتەقینە بەهەموو‬ ‫رەهەندەكانــی دەســەاڵتەكان‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫دەســەاڵتی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬بهێنرێتــەدی‪.‬‬ ‫ئەمــەش بــەو كەلتــورە رێكخراوەیــی‌و‬ ‫دەسەاڵتە دیموكراسییانەی سەردەمەكانی‬ ‫رابــوردوو نایەتــەدی‪ ،‬كــە خەباتــی ژنان‬ ‫تەنهــا لەروانگــەی دەســەاڵت‌و حــزب‌و‬ ‫رێكخــراوەكان‪ ،‬دەبینرا‪ .‬بۆ دروشــمبازی‌و‬ ‫پڕوپاگەنــدەش‪ ،‬بەڕواڵــەت دەگوتــرا‬ ‫گوایــە‪ :‬جیــاوازی ژن‌و پیــاو نییــە‪ .‬ئــەو‬ ‫سیاســەت‌و خەباتــە دیموكراســییەی كــە‬ ‫هەتــا ئێســتا ژنــان كردویانە‪ ،‬پێویســتی‬ ‫بەپیاچونەوەی هاوچەرخانەیە‪ ..‬هاوچەرخ‪،‬‬ ‫بەمانای‪ :‬گونجاندنی پرۆژەی دیموكراســی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬لەبــەر رۆشــنایی دیاردەی‬ ‫ئابوریــی‌و‪ ،‬دەركەوتــەی فەلســەفەی‬ ‫حوكمڕانــی ســەردەم‪ ،‬كاریگــەری‬ ‫سەرمایەداری سەردەمی جیهانگیری لەسەر‬ ‫كۆمــەڵ لەوانە‪ :‬جێگۆڕكێــی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫گۆڕینــی بــازاڕەكان بــە ســوپەرماركێتی‬ ‫جیهانــی‪ ،‬تەشەنەســەندنی كەلتــوری‬ ‫نوێــی ئۆمانیســتی‪ ،‬كۆتاییهاتــن بە مافە‬ ‫ســەرەتاییەكانی ژنان‌و بەشێكی داخوازییە‬ ‫پیشــەییەكان؛ كاریگــەری تەكنەلۆژیــا‬ ‫لەســەر دۆخــی چینایەتــی‌و بیركردنەوەی‬ ‫مرۆڤایەتــی‪ ..‬تــاد‪ .‬لەوانــەش گرنگتــر‌و‬ ‫كاریگەرتر‪ ،‬فۆرمەلەكردنــی چاالكییەكانی‬ ‫ئینتەرنێــت‌و فەیســبوك‌و تویتــەر‪ ،‬كــە‬ ‫بــواری بێوێنەی بــۆ پەروەردەكردنی ژن‌و‬ ‫ئاراســتە كردنیــان‌و رایەڵــی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫فیمێنیســتی‪ ،‬هێناوەتە ئــاراوە‪ .‬ئەم وارو‬ ‫بوارە تەكنیكییــە‪ ،‬بەتایبەتی ئینتەرنێت‪،‬‬ ‫پەیوەنــدی دواكەوتووی خێــزان‌و كۆمەڵ‌و‬ ‫تاكــی‪ ،‬هەتاڕادەیەك یان گۆڕیووە‪ ،‬یاخود‬ ‫خســتۆتە ژێــر كاریگــەری ســەرەتاكانی‬ ‫گۆڕانــكاری‪ .‬دڵنیایــن‪ ،‬نــەوەی ئایینــدە‪،‬‬ ‫نــەوەی پەروەردەكراوی دەســتكەوتەكانی‬ ‫جیهانگیــری دەبــن‪ ،‬دەشــبینرێ‌ كــە دوو‬ ‫دەهــە دەبــێ‌‪ ،‬چیكــە ناومــاڵ‌و پەرژینی‬ ‫خێــزان‪ ،‬تەوقی ســەركوتكردنی ئارەزووە‬ ‫چەپینــراوەكان‌و ئــازادی تاكــەكان‌و‬ ‫گروپ‌و بەشــێكی بەرچــاوی خەڵك‪ ،‬نین‪.‬‬ ‫تەنانــەت لەدواكەوتوتریــن واڵتانــی دژە‬ ‫ئازادییەكانیشــدا‪ .‬هەتــا دێــت‪ ،‬بوارەكانی‬ ‫ئینتەرنێــت‌و وارەكانــی‪ ،‬فراوانتــر‌و‬ ‫كاریگەرتریــش رۆدەچنــە ناو تــاك‌و كۆی‬ ‫كۆمەڵ‌و‪ ،‬پەیوەنییە چەقبەســتووەكانیش‪،‬‬ ‫نەرم نەرم دەگۆڕن!!‬ ‫كۆمــەڵ‌و ژیــان‪ ،‬تــاك‌و پەیوەنــدی‬

‫كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬لەژێــر كاریگــەری ژینگــەو‬ ‫رووداوەكان بــون‌و هــەن‪ .‬كاتێك بیرمەند‌و‬ ‫فەیلەســوفەكان لــەدوای رێنیسانســەوە‪،‬‬ ‫پەیوەنــدی مــرۆڤ ‌و سۆســیۆلۆژیایان‬ ‫لێكدەدایــەوە‪ ،‬تەكنینــك‌و تەكنەلۆژیــاو‬ ‫داهێنــراوەكان‪ ،‬یــەك لەســەر ســەدی‬ ‫پێشــكەوتنی ئێســتا بەدینەهاتبــوو‪ .‬لەو‬ ‫سەردەمەی سەرەتاكانی زانست‌و زانیاری‪،‬‬ ‫زانــاو دانــاكان‪ ،‬یــان دەكــوژران‪ ،‬یــان‬ ‫دەســوتێنران‪ ،‬یاخود دەدرانــە دادگاكانی‬ ‫پشكنینی كاسولیكەكان‌و سزای قورسیش‬ ‫دەدران‪ .‬چییــان بــە گالیلــۆ نەكــرد! كە‬ ‫ســەلماندبوی گۆی زەوی‌و ئەســتێرەكانی‬ ‫دیكــە‪ ،‬بــەدەوری خــۆردا دەســوڕێنەوە‪.‬‬ ‫دەركەوت ســەلماندنەكەی راستەو بۆچونی‬ ‫ســەرجەم ئایینەكان لەســەر سیســتەمی‬ ‫گەردون‌و ئەستێرەو هەسارەكان‪ ،‬هەڵەیە!‬ ‫بەاڵم زانســت‌و زانیاری لەم ســەردەمەدا‪،‬‬ ‫هەســارە دوورەكان‌و كۆمەڵــەی خــۆرو‬ ‫ئەستێرەی سەدان ملیار ساڵە تیشك دوور‬ ‫لەگۆی زەوی‪ ،‬دەدۆزرێتەوە‪ .‬دەشیسەلمێنن‬ ‫كــە تیشــكی ئــەو خــۆرەی دۆزراوەتەوە‪،‬‬ ‫سەدان ملیار ساڵی دیكە‪ ،‬بەخێرایی ساڵە‬ ‫تیشك (السنة الضوئیة) تینی ناگاتە سەر‬ ‫زەوی‪ .‬ئینجــا ســەلمێندراوە كە ئاســمان‬ ‫نــەك (‪ )7‬چین نییە‪ ،‬بەڵكــو گەردونیش‬ ‫لەهەموو چركەساتێكدا‪ ،‬بەرینتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئێســتا زانســت خەریكــە لە چركەســاتی‬ ‫تەقینەوەی گەردون دروســتكەرەكە‪ ،‬نزیك‬ ‫دەكەونەوە‪ ،‬جگە لە ســەدان داهێنانی تر‪،‬‬ ‫هەتاڕادەی دەستكاریكردنی ژینات‌و مناڵی‬ ‫لولەو كۆنترۆڵكردنــی چۆنیەتی پێكهاتنی‬ ‫منــاڵ لەســكی دایكیــدا‪ ..‬لەبەرامبەر ئەم‬ ‫هەمگــە داهێنــان‌و دۆزینەوانــەدا‪ ،‬زانــا‬ ‫ســەلەفییەكان واقیــان وڕمــاوەو چارەیان‬ ‫لەبەردەمــدا نییە‪ ،‬تەكفیركردنی هاوواڵتی‌و‬ ‫كوشــتنی رەشــەكوژی‌و گێڕانــەوەی ژنان‬ ‫نەبێ‌ بۆ ســەردەمی كوێــرەوەری دورگەی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬نەبێ‌!!‬ ‫ئێســتا كۆمپیوتەر‪ ،‬لەچركە ســاتێكدا‪،‬‬ ‫دەتوانــێ‌ رۆچێتــە كەلەبــەرە هــەرە‬ ‫نهێنییەكانــی موخابەراتــی جیهــان‌و‬ ‫كۆدەكانیشیان بكاتەوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫تەكنەلۆژیــاو تەكنیكی لێزەری‪ ،‬ســەرجەم‬ ‫بوارەكانــی تەنیوە‪ .‬هەر بەڕاســتی جیهان‬ ‫بۆتــە گوندێكــی بچــوك‌و لەناو شۆڕشــی‬ ‫زانیاریــی‌و خێرایــی ســەردەمدا‪ ،‬هەمــوو‬ ‫هەواڵێــك‪ ،‬وەكــو ئاوێنەنمــای بــەردەم‬ ‫مرۆڤایەتییە‪ .‬كەچی ســەلەفییەكان هێشتا‬ ‫بــە شمشــێرو ســەرپەڕاندن‪ ،‬دەیانــەوێ‌‬ ‫پێشكەوتن رابگرن‌و زانست لەبار بەرن!!‬

‫تەكنەلۆژیاو ئینتەرنێت‌و‬ ‫رۆشنگەری‬

‫كوردســتاندا‪ ،‬ئاوێتەی بیــرو بەرنامەمانی‬ ‫بكەیــن‌و‪ ،‬لەداڕشــتنەوەی ئەقاڵنیانــەی‬ ‫رۆشــنگەریی‌و فیمێنیزمــی هاوچەرخیش‬ ‫كارا بین‪.‬‬ ‫لەبــەر رۆشــنایی ئــەو راســتیانەی‬ ‫ســەرەوە‪ ،‬كــە دەســتكەوت‌و دیــاردەو‬ ‫دەركەوتەی جۆراوجۆری نوێ چەشــنیان‬ ‫هێناوەتە ئارای ژیان‌و دۆخی ژنان‪ ،‬دەبێ‌‪،‬‬ ‫لەكوردســتاندا‪ ،‬رۆشــنگەری هاوچــەرخ‬ ‫بكەینە رێبازی فەلسەفی‪-‬سۆسیۆلۆژیمان‌و‬ ‫فیمێنیزمی رۆشــنگەریش‪ ،‬بەشێكی هەرە‬ ‫گرنگی رێبازەكە بێ‌‪.‬‬ ‫ناكــرێ‌‪ ،‬تەنهاو تەنها‪ ،‬لەســەر چەمكە‬ ‫كالســیكییەكانی فیمێنیــزم‪ ،‬یاخــود‬ ‫فیمێنیزمــی ســەردەمی جەنگــی ســارد‪،‬‬ ‫بزاڤی رۆشــنگەری رێكبخرێ‌‌و رابەرایەتی‬ ‫بكــرێ‌‪ .‬تەنانــەت فیمێنیزمیــش‪ ،‬وەكــو‬

‫لێدەكرێ‌‪ .‬لەســوید‪ ،‬لە (‪)7‬چركە جارێك‬ ‫ژنێــك دەچەوســێتەوە‪ .‬لەهەنــدێ‌ واڵتــی‬ ‫ئیســكەندەنافیاو رۆژئاواشــدا‪ ،‬موچەی ژن‬ ‫بەهۆی دوو گیانی‌و زەیستانییەوە‪ ،‬كەمترە‬ ‫لەپیاو‪ .‬كەوابێ‌ یاســا‪ ،‬ئەگەر سەروەریش‬ ‫بێ‌‪ ،‬ناتوانێ‌ دەســتەبەری مافی ژنان بێ‌‌و‬ ‫كۆتایــی پێبێنــێ‌‪ .‬هەڵبەتــە‪ ،‬لەرۆژئاوادا‬ ‫وابێ‌‪ ،‬لەواڵتانی دواكەوتوودا‪ ،‬ئەم دیاردەیە‬ ‫مەترسیدارترە لەسەر ژن‌و ژیان‪.‬‬ ‫كێشــەی ژن‪ ،‬ئــەوە نییــە‪ ،‬جیــاوازی‬ ‫فیزیكیــان لەتــەك پیاواندا هەیــە‪ .‬بەڵێ‌‪،‬‬ ‫لــەڕووی فیســیۆلۆژییەوە‪ ،‬جیــاوازن‪،‬‬ ‫هەروەها پیاوانیش جیاوازن‪ .‬راســتییەكی‬ ‫بەڵگەنەویســتە كە فەلسەفەی بەردەوامی‬ ‫ژیــان‌و سروشــت‪ ،‬پێچەوانــەی بۆچونــە‬ ‫چەوتەكانــی ژان ژاك رۆســۆ كــە گوایــە‬ ‫سروشــت ژنی وا خوڵقانــدووە لەمااڵن بۆ‬

‫رەگــەزی‪ ،‬لەســەر تێــزی بــێ‌ پێــزی‬ ‫نێرینەیی‪ .‬یان توندڕەوی‌و سیكوالریستی‌و‬ ‫دروشــمی كاروانكــوژە‪ ،‬بەهــۆی عەقیدەو‬ ‫ترادســیۆنەوە‪ ،‬بــەردەوام یاســا بابەتییە‬ ‫سروشــتییەكان پێشــێلی دواكەوتووانــە‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫ســەردەمەكەمان‪ ،‬چیكــە‪ ،‬بــەردەوام‬ ‫بــون لەســەر هەاڵوێــردن‌و هەڵدێــرەكان‬ ‫قبــوڵ نــاكات‪ .‬هەتــا زوو‪ ،‬چەمكــی‬ ‫هاوچەرخ بكەینە سیســتەمی پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەكان‪ ،‬رێــگای گۆڕانــكاری‬ ‫راســتەقینە دەگرینەبەرو دەشیهێنینەدی!‬ ‫بەپێچەوانەشــەوە‪ ،‬دۆخــی كۆمەاڵیەتی وا‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬تەنها بەهەندێك دەســتكەوتی‬ ‫ناو بەناو‪ ،‬یــان بە بەزەیی‌و خێری پیاوان‬ ‫بەرامبەر بەژن‪ ،‬نیوەی كۆمەڵ دەستخەڕۆ‬ ‫دەكرێن‌و هیچی دیكە‪ .‬ئەمەش ستەمكاری‬

‫باشوری كوردستان‪ ،‬لەچارەكە‬ ‫سەدەی رابوردوەوە‪ ،‬سیستەمی فیدراڵی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم ژنان لەگۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی‌و بەدیهێنانی‬ ‫یەكسانیدا‪ ،‬لەبەرئەوەی پرۆسەی دیموكراسی سست دەبزوێ‌‪،‬‬ ‫كەم بەشن‪ .‬لەالیەكەوە‪ ،‬هەم فیمێنیزم وردتر نەبۆتەوە لە‬ ‫ئەركەكانی دوای دەسەاڵتی فیدراڵی‌و سەردەمەكە‪ ،‬هەم‬ ‫بەدیهێنانی مافی یەكسانیش بەئەندازەیەك خاوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫رێگەی لەدیاردەی ژنكوژی‌و فرەژنیش نەگرتووە‬

‫داخوازییــە یەكســانییەكانی مافــەكان‪،‬‬ ‫شــێوازی بەدیهێنانــی‪ ،‬ئامرازەكانــی‬ ‫چاالكییەكانی‪ ،‬بنەمــای بونیاتنانەكەی‪..‬‬ ‫تێكڕا گۆڕدراوە‪.‬‬ ‫ژنی ســەردەمەكە‪ ،‬لەكوردستانیشــدا‪،‬‬ ‫سیاســی‌و‬ ‫بارێكــی‬ ‫لەهەمــوو‬ ‫كۆمەاڵیەتییــەوە‪ ،‬دەبــێ‌ پێگەكــەی‪،‬‬ ‫سیاسەتەكەی‪ ،‬تێڕوانینەكەی‪ ،‬بگۆڕدرێ‌‌و‬ ‫لەگەڵ گۆڕانكارییەكانیشدا بگونجێندرێ‌‪.‬‬

‫ســەردەمێك‪ ،‬تەكنەلۆژیــا‪ ،‬جاڵجاڵۆكە‬ ‫ئاســا كــون‌و كەلەبەری ژیــان‌و گەردونی‬ ‫تەنیبــێ‌‪ .‬نهێنــی كــەم بوبێتــەوە‪.‬‬ ‫لەســەردەمی وادا‪ ،‬گــەردون سیاســەت‪،‬‬ ‫سەبارەت بەئەرك‌و مافەكانی ژن‌و پیاو‪،‬‬ ‫ئابوری‪ ،‬یاسا‪ ،‬تەندروســتی‪ ،‬حوكمڕانی‪ ،‬دیسان‪ ،‬توێژینەوەی ئابوری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫راگەیاندن‪ ،‬خوێندن‪ ،‬وەرزش‪ ،‬سروشــت‪ ،‬كولتوری‪ ،‬سیاســی‌و ســایكۆلۆژی دەوێ‌‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنــان‪ ،‬شــارو دێهــات‪ ،‬مــرۆڤ‌و ئەوە بەس نییە باسی ژن كوشتن‌و ئاماری‬ ‫پەیوەندییــەكان‪ ،‬زانســت‌و ماتماتیــك‪ ..‬قوربانییەكان‌و‪ ،‬رێــژەی نەخوێندەواریی‌و‪،‬‬ ‫تاد هــەر هەمووی كەوتبنــە ژێر میتۆدی بێــكاری‌و‪ ،‬تەاڵق بكرێ‌‪ .‬یــان پەیتا پەیتا‬ ‫تەكنیــك‌و كۆمپیوتــەرەوە‪ ،‬چۆن دەشــێ‌ دوپاتــی بكەینەوە كە ژن‌و پیاو جیاوازیان‬ ‫لەواڵتانی دواكەوتووی تینوی پێشكەوتن‪ ،‬نییە‪ .‬تەنانەت ئــەوەش كاریگەریان كەمە‬ ‫بەپێوەرەكانی كالســیكی كاری سیاسی‌و مافەكانی ژن ببەســترێتەوە بە دابینكردنی‬ ‫چاالكــی رێكخراوەیــی‌و داكۆكــی لە ژن‪ ،‬كارو موچــەوە‪ ،‬یاخــود حیجــاب كــردن‌و‬ ‫پەیڕەوی لەفەلسەفە بكرێ‌؟‬ ‫حیجاب نەكردن‪.‬‬ ‫هەڵبەتــە‪ ،‬هەڵەیەكــی كوشــندەیە‪،‬‬ ‫چۆنییەتی بەدیهێنانی یەكســانی ماف‪،‬‬ ‫لەڕووی فەلســەفەو مەعریفیەوە‪ ،‬بەســەر پرۆژەی گۆشكردنی فیمێنیزمی هاوچەرخی‬ ‫قۆناغەكەدا بازبدرێ‌‌و كۆپیگەرای ئەزمون‌و دەوێ‌‪ ..‬بەڵكو‪ ،‬فەلســەفەی خەباتمان بۆ‬ ‫تێزەكانی رۆژئاوابین‪ .‬بەاڵم ناشكرێ‌‪ ،‬لەناو رێكسختنەوەی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی لەتەك‬ ‫خانەكانــی ســەدەی رابــوردوش قەتیس پیاوانیشــدا‪ ،‬روانگەی هاوچەرخی دەوێ‌‪..‬‬ ‫بمێنین‌و خوێندنەوەمان بۆ سۆســیۆلۆژیا‪ ،‬نــەك لەرۆژهەاڵتــی دواكەوتــوودا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئایدۆلۆژیا‪ ،‬بایۆلۆژیا‌و فەلسەفە نەگۆڕێ‌؟ لەرۆژئاوای پێشكەوتوشــدا‪ ،‬ســەلمێندراوە‬ ‫پێویســتە‪ ،‬ســەرجەم كایــە مەعریفی‌و كە هەاڵوێردنی رەگەزی‪ ،‬نە بە دەستكەوتە‬ ‫میتۆدی زانســتی سۆســیۆلۆژی‌و رەخنە گشــتییەكانی فیمینیستی كۆتایی دێ‌‌و نە‬ ‫فەلسەفییەكانی نوێ‌‪ ،‬هەروەها دەستكەوتە تەنها‌و تەنها بەیاســا‌و رێســا‪ ،‬ریشــەكێش‬ ‫پزیشــكی‌و بایلۆژییە بەڵگەنەویســتەكان دەكــرێ‌‪ .‬لەواڵتێكــی وەكــو فەرەنســا‬ ‫لەســەر مرۆڤ‌و بیركردنەوەو دۆزینەوەی ســااڵنە (‪ 300‬بۆ ‪ )350‬هەزار ژن دژایەتی‬ ‫نهێنیەكانی گەردون‪ ،‬بەپێی تایبەتمەندی رەگەزایەتــی ‌و ســتەمی كۆمەاڵیەتیــان‬ ‫رۆشــنگەری لــەم ســەردەمەداو لەنــاو‬

‫ئەرك‌و مافەكانی سەردەم‬

‫ماڵــداری بمێنێتــەوەو دایكایەتــی ببێتــە‬ ‫ئەركی سەرەكی ژن‪ ،‬فیمێنیزمی رۆشنگەری‬ ‫پێمانوایــە كــە‪ :‬بەجیاوازییەكانمانــەوە‬ ‫لەنــاو چوارچێــوەی یاســا بابەتییەكانــی‬ ‫سروشــت‌و دیــاردە سروشــتی كردەكاندا‪،‬‬ ‫ژیــان‌و ژیاندۆســتی بــەردەوام دەبــێ‌‪.‬‬ ‫ژنانــی رۆشــنگەر‪ ،‬لەكاتێكــدا دوژمنــی‬ ‫هەاڵوێردنــی رەگەزیــن‪ ،‬لەهەمانكاتــدا‪،‬‬ ‫نابێ‌ شــەرم لەجیاوازییە فســیۆلۆژییەكان‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬بەڵكو دەبێ‌ بیشــیكەنە هەوێنی‬ ‫هەڵوێســتی ئەقالنییەتی فیمێنیســتی‪ ،‬بۆ‬ ‫رێكســختنەوەی كۆمەڵ‪ ،‬خێزان‪ ،‬تاكەكان‌و‬ ‫پەروەردەكردنــی هاوچەرخــی نەوەكانــی‬ ‫ئایینــدە‪ .‬ئاییندەیــەك كۆئەندامــی زاوزێ‌‬ ‫نەكرێتــە بنەمــای بیروباوەڕو دەســەاڵت‌و‬ ‫مافەكان!!‬ ‫فیمێنیســتی هاوچەرخ‪ ،‬خــودی ژیان‌و‬ ‫بەردەوامــی ژیــان‌و رێكخســتنەوەی‬ ‫ژیــان‪ ،‬دەكاتــە بنەمــای پەیوەندییــە‬ ‫رەگەزایەتییەكانــی ژن‌و پیــاو‪ .‬نــەك‬ ‫بەبیانــوی رەچەڵەكی جیاواز‪ ،‬هەاڵوێردنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و چەوسانەوەی ژن‌و سەپاندنی‬ ‫باوكساالری درێژە پێ بدرێ‌‪.‬‬ ‫لەئــەرك‌و مافــدا‪ ،‬حوكمــی سروشــتە‬ ‫(كە حوكمێكی بابەتی‌و دونیاییە) لەســەر‬ ‫بنەمــای رێســایەكی سروشــتی دیــاردەو‬ ‫دەركەوتــە رەگەزایەتییەكــەو پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكــە‪ ،‬گەرچی لەكاروباریشــدا‬ ‫جیاواز بن‪ ،‬بەاڵم لەڕاپەراندنی ئەركەكان‌و‬ ‫دابینكردنی ماف‌و دادپەروەریدا‪ ،‬یەكسانن‪.‬‬ ‫یاســا سروشــتییەكانی سروشت‪ ،‬ژینگەی‬ ‫دارو درەختــی جیــاواز‪ ،‬ئــاژەڵ‌و باڵندە‌و‬ ‫گیانلەبەران‪ ،‬زایەند‌و زادەی رێكخســتون‪،‬‬ ‫ئەرك‌و فەرمانــی دیاریكــردوون‪ ،‬ژینگەی‬ ‫رەخســاندون‪ ،‬پەیوەنــدی‌و غەریــزەی‬ ‫پەیوەندییەكانی دیــاری كردوون‪ ،‬ناكرێ‌‪،‬‬ ‫ئێمەی مرۆڤی ژن‌و پیاو‪ ،‬لەســەر جیاوازی‬

‫تــێ نەگەیشــتنە لەجێندەرو لەیەكســانی‬ ‫راســتەقینە‪ ،‬كە ئەگەر سەردەمی پێشوو‬ ‫پاساوی هەبوو‪ ،‬ئەوا لەسەردەمی شۆڕشی‬ ‫زانیاری‌و خێرایدا‪ ،‬هیچ پاساوێكی نەماوە‪.‬‬ ‫بۆیە ژن دەبێ‌ ســتەمكاری تێ‌ نەگەیشتن‬ ‫لــەژن‪ ،‬لــەڕوی مەعریفییــەوە پێش پیاو‪،‬‬ ‫كۆتایی پێ‌ بێنێ‌‪.‬‬ ‫یاســا سروشــتییەكانی ژیــان‌و‬ ‫پێكهاتــە كۆمەاڵیەتییــەكان‪ ،‬دوور‬ ‫لەتێكــڕا كاریگەرییەكانــی خورافــات‪،‬‬ ‫بەنــاوی ئاییــن‌و مەزهەبــەوە‪ ،‬بەدەریــش‬ ‫لەهەژمونگەرییەكانــی الیەنــە خراپەكانی‬ ‫نەریتــی نابوت‌و كەلەپــوری پوكاو‪ ،‬دەبێ‌‬ ‫ســەرلەنوێ‌‪ ،‬چەمكــە بنچینەییەكانــی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی ســەردەم بكەینــە بنەمــای‬ ‫جێنــدەر‌و بیــری رەگــەزو رەگەزایەتــی‪،‬‬ ‫لەروانگەی زانستییەوە شیبكرێنەوە‪ ،‬نەك‬ ‫لەنەریتی نێرینەییەوە!‬ ‫فیمێنیزمــی رۆشــنگەی‪ ،‬دەخــوازێ‌‪،‬‬ ‫ســەرجەم مافە سیاســی‌و مەدەنییەكان‪،‬‬ ‫بەسود وەرگرتن لەالیەنی ئەرێنی كەلتوری‬ ‫ئێســتاو رابــوردوو‪ ،‬لەتــەواوی بوارەكانی‬ ‫كۆمــەڵ‪ ،‬لەجیهانبینــی نوێگەرییــەوە‪،‬‬ ‫لەپێناویان تێبكۆشــێ‌؛ چیكــە نامانەوێ‌‪،‬‬ ‫لەدرێــژ مــاوەی خەباتمانــدا‪ ،‬دەســەاڵت‬ ‫بەزەیی بە ژنان بێتەوە‪ ..‬پاساوەكەشــی‪،‬‬ ‫بــاوەڕو نەریتــی رەخنــە لێنەگیــراوی‬ ‫ســەپێنراوی ســەر ژنــان بــێ‌‪ .‬قۆناغــی‬ ‫بەزەیی‌و ســۆزی سیاســی‪ ،‬دەبێ‌ كۆتایی‬ ‫پێ بهێندرێ‌‌و یەكسانی راستەقینە جێگەی‬ ‫بگرێتــەوە‪ .‬پێویســتە ئەوجیاوازیانــەی‬ ‫بونەتە مایەی بڕیارە هەڵەكانی دەسەاڵتی‬ ‫سیاســی‌و باوكســاالری‌و هەاڵوێردنــی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬بەتێكۆشــانی هەمەالیەنە‪،‬‬ ‫لەپێشــەوەدا‪ ،‬پەرەپێدانــی رۆشــنگەری‪،‬‬ ‫هەروەها بەدیهێنانــی مافە مەدەنییەكان‪.‬‬ ‫سەراپای ئەو جیاوازییانە بگۆڕین‪.‬‬

‫رۆشنگەریی‌و دیموكراسی‬ ‫راگیراو!‬

‫ســەرچاوەی زانســتی‌و فەلســەفی‌و‬ ‫سیاســی ســەرهەڵدانی رۆشــنگەری‪،‬‬ ‫داهێنراوەكانــی (گالیلــۆ‪،)1632 -‬‬ ‫(دیكارتــی فەیلەســوف‪ )1637-‬كۆتایــی‬ ‫هاتنــی جەنگــی (ئاییــن‌و مەزهەبــەكان‪-‬‬ ‫‪( ،)1648‬بیــردۆزی نیوتــن‪‌)1678 -‬و‬ ‫شۆڕشــی گەورەی بەریتانیاش (‪.)1688‬‬ ‫دوای ئــەوەش‪ ،‬رووداوی زۆر لەنــاو هەمان‬ ‫بازنەی ئەو ســااڵنەدا هاتونەتە ئارا‪( .‬ژان‬ ‫ژاك رۆســۆ‪ )1762-‬شۆڕشــی ئەمریــكا‬ ‫(‪‌)1783-1776‬و شۆڕشــی فەرەنســا‬ ‫(‪ ...)1789‬تاد‪.‬‬ ‫هەتــا ســەدەی بیســتەم‪ ،‬رۆشــنگەری‬ ‫لەرۆژئــاوادا‪ ،‬بــەردەوام پێشــدەكەوت‌و‬ ‫ســەردەكەوت‪ .‬دەتوانــرێ‌ بگوتــرێ‌‪:‬‬ ‫لەناوەڕاســتی پەنجاكان بەدواوە‪ ،‬رۆژئاوا‪،‬‬ ‫كەیلی چەمكەكانی رۆشنگەری‪ ،‬لەزۆربەی‬ ‫بوارەكانی ژیانــی كۆمەاڵیەتی‌و تاكگەرایی‬ ‫كــرا‪ .‬ئیتر‪ ،‬لەحەفتاكانــەوە ملمالنێی دوو‬ ‫جەمســەری جەنگی ســاردو بەرژەوەندییە‬ ‫بااڵكانــی كۆمپانیــا پاوانخــوازەكان‪،‬‬ ‫دیمەنەكانی ژیانیان بەهەڵپەی سودگەرایی‬ ‫دورو لــە بەهــا مرۆییــەكان‪ ،‬شــێواندبوو‪.‬‬ ‫لەم شــێواوییەی ژیانەوە‪ ،‬لەحەفتاكانەوە‪،‬‬ ‫هــەم فەلســەفەی پۆســت مۆدێرنێتــەی‬ ‫دابــڕاو لەگەشــەی سروشــتی مۆدێرنێتە‪،‬‬ ‫چەواشــەكارییان لە كایە فەلسەفەییەكاندا‬ ‫هێنایــە ئارا‪ .‬هەم فیمێنیزمــی رۆژئاواش‪،‬‬ ‫بەســترایەوە بەجۆرەهــا ئایدۆلۆژیەتــی‬ ‫ماركسی‪ ،‬لیبراڵی‪ ،‬رادیكاڵی‪ ،‬وجودیەت‪..‬‬ ‫تــاد‪ ،‬كــە رووداوەكان تێكــڕا ئــەو الدان‌و‬ ‫بــادان‌و توندڕەوییەیــان‪ ،‬رەتكــردەوە!!‬ ‫ئێستا رۆژئاوای زایگای زانست‌و فەلسەفە‪،‬‬ ‫گەڕاوەتەوە بۆ مۆدێرنێتەی رەخنەلێگیراو‪،‬‬ ‫پرۆسەی پەرەپێدانی دیموكراسیش بەرەو‬ ‫دادپــەروەری كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬بەردەوامــە‪.‬‬ ‫فیمینیزمــی توندڕەویــش‪ ،‬تاڕادەیــەك‬ ‫خاوبونەتەوە‪.‬‬ ‫ســەرەنجام‪ ،‬دیموكراســی لەرۆژئــاوادا‬ ‫گیری خواردو پەرەی بۆ واڵتانی دواكەوتوو‬ ‫نەســەند‪ .‬ئەمەش‪ ،‬لەالیەكەوە‪ ،‬ستراتیژی‬ ‫دیموكراســی‪ -‬لەســەر ئاســتی جیهــان‬ ‫راگــرت‌و لەالیەكــی دیكەشــەوە‪ ،‬رژێمــە‬ ‫كۆنەپەرســت‌و دیكتاتۆرەكانــی پاراســت؛‬ ‫لەكاتــی تەنگانەشــدا‪ ،‬ئــەم حكومەتانــە‪،‬‬ ‫بەپشــتیوانی واڵتانی جەمســەری رۆژئاواو‬ ‫رۆژهەاڵتــی ســەردەمی جەنگــی ســارد‪،‬‬ ‫ســڵیان نەدەكــردەوە هانــا بۆ فاشــییەت‬ ‫بەرن‪ .‬چاویشیان لەبەر بەرژەوەندییەكان‪،‬‬ ‫لێ دەپۆشرا‪.‬‬ ‫پــەرە پێنەدانی دیموكراســی‪ ،‬لەنیوەی‬ ‫دووەمــی ســەدەی بیســتەمەوە بــۆ‬ ‫سەرانســەری جیهــان‪ ،‬گەورەترین هەڵەی‬ ‫ســتراتیژی واڵتــان‌و ناوەنــدە دیموكرات‌و‬ ‫رۆژئــاوای‬ ‫سۆســیال‪-‬دیموكراتەكانی‬ ‫رۆشــنگەرو دیموكرات بــوو‪ .‬تەنانەت رای‬ ‫گشــتی‌و زۆربــەی الیەنــە سیاســییەكانی‬ ‫رۆژئاواش دركیان بەم ئەركە ســتراتیژییە‪،‬‬ ‫بــۆ پەرەپێدانــی خەباتــی دیموكراســی‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا نەدەكرد‪ .‬هەر ئەم‬ ‫هەڵەیەش وایكرد‪ ،‬دوای شكســتی پرۆژەی‬ ‫دامەزراندنــی دەوڵەتــی بەناو نیشــتمانیی‬ ‫لەسەر دەســتی‪ ،‬كۆڵۆنیالیســتی‌و پاشان‬ ‫پێكەوەنانــی دەوڵەتــی ناسیونالیســتی‪،‬‬ ‫لەنــاو ناسیۆنالیســتە ئایینخــوازەكان‪،‬‬ ‫لــەدوا ئاكامیشــدا‪ ،‬پاشەكشــەی هێــزە‬ ‫چــەپ‌و دیموكراتــەكان‪ ،‬زیانێكــی‬ ‫زۆری گەیانــدو قازانجــی گەیانــدە هێــزە‬ ‫ئیسالمگەراكان‪ ،‬بەتایبەتی هێزە جیهادییە‬ ‫تیرۆریســتەكان‪ ،‬بەهێزتر بــون‌و لەڕوداوی‬ ‫بەنــاو بەهــاری عەرەبیشــدا‪ ،‬بااڵدەســت‬ ‫بن‪ .‬دوا تراژیدیاشــمان بینی‪ ،‬رووداوەكان‬ ‫ســەریان لەچ كارەســات‌و تاوانــی داعش‌و‬ ‫داعش ئاســاكان دەرهێنا‪ .‬ئــەم روداوانەی‬ ‫ئیسالمگەراو سەلەفییەكان ئەوەی لەناخی‬ ‫نوســتوی خەڵكەكــە‪ ،‬بــوو‪ ،‬وروژانــدی‌و‬ ‫ســەلماندی كــە چ هێزێكی كۆنەپەرســتی‬ ‫نەریت پارێزی بەهێــز هەبووە‪ ،‬كە رەخنە‬ ‫لــە ناوەڕۆكــی ئەندێشــەكانی نەگیــراوە‪،‬‬ ‫هەربۆیە هەژمونی كۆمەاڵیەتیان پارێزراوەو‬ ‫باوكساالرییان درێژە پێداوە‪.‬‬

‫««««‬

‫ذمارة (‪ )584‬دو شةممة ‪2016/10/24‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫ذمارة (‪ )584‬دو شةممة ‪2016/10/24‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫««««‬ ‫ملمالنێ لەگەڵ ئیسالمی سەلەفی‪،‬‬ ‫بەهەموو ئاراستەكانیانەوە‪ ،‬هەروەها بۆ‬ ‫دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵ‪ ،‬لەسەدەی‬ ‫رابوردودا بێبنەما‌و بێمایەی رۆشنگەری‬ ‫شــكــایــەوە‪ .‬بــۆیــە‪ ،‬تێكڕا ملمالنێكان‬ ‫لــەخــەبــاتــی ســیــاســی‌و مــەدەنــیــدا‪،‬‬ ‫پیاچونەوەی هەمەالیەنەی پێویستە‪.‬‬ ‫هەتا ئەو هێزە چەقبەستوە نوستوەی‬ ‫سەدەكانی ناوەڕاست‪ ،‬پاك بكرێتەوەو‬ ‫جارێكی دیكە بــۆی هەڵنەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫بێداری سەلەفییانە ببێتەوە‪.‬‬ ‫كە پ ــڕۆژەی دەوڵ ــەت دامــەزرانــدن‌و‬ ‫پرۆسەی دیموكراسی شكست دەخوات‪،‬‬ ‫گەورەترین مەترسی لەسەر چارەسەری‬ ‫كێشە بنچینەییەكان دروســتــدەب ـێ‌‪،‬‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬لەسەر پرسی نەتەوەیی‌و‬ ‫كێشەی ژنان‪ .‬لێرەوە‪ ،‬جەختدەكەینەوە‪،‬‬ ‫نە پێش راپەڕینی بەناو بەهاری عەرەبی‬ ‫لــەواڵتــە دواكــەوتــووەكــانــدا‪ ،‬شۆڕشی‬ ‫پیشەسازی‌و مۆدێرنەتە هــەبــووە‪ .‬نە‬ ‫رۆشنگەریش بە چەمكە رۆژئاواییەكەی‬ ‫لەم واڵتانەدا رویداوە‪ .‬هەوڵە كزۆڵەكانی‬ ‫رۆشنگەری‌و نوێگەریش‪ ،‬تەنها رواڵەتی‬ ‫كۆمەڵ‌و روكاری سیستەمی گرتبوەوە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئارایشتی ئەندێشەی سەدەكانی‬ ‫نــاوەڕاســتــیــشــیــان دەكــــرد!! میراتی‬ ‫دواكەوتن‪ ،‬خەباتی پێشكەوتن‪ ،‬ستراتیژی‬ ‫سەركەوتن‪ ،‬هەمووی كەوتۆتە ئەستۆی‬ ‫نــەوەی هـــەزارەی سێهەم‪ .‬بەخەباتی‬ ‫فیمێنیستی هەمەالیەنیشەوە‪ .‬بەاڵم‪..‬‬

‫ناوەڕاستدا‪ ،‬كارلێك دەكەن‪ .‬وردتر بڵێین‪:‬‬ ‫دادپـــەروەری لــەرۆژئــاوای پێشكەوتوو‪،‬‬ ‫لــەگــەڵ بــەدیــهــێــنــانــی دیــمــوكــراســی‬ ‫لەرۆژهەاڵتی دواكــەوتــوو‪ ،‬تــەواوكــەری‬ ‫تەواوكردنی گۆڕانكارییە جیهانگیرییەكە‬ ‫دەبن‪ ،‬بۆ راپەڕاندنی ئەركە هاوبەشەكانی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ .‬لێرەدا‪:‬‬ ‫ژنانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬بواریان‬ ‫بۆ هەڵدەكەوێ‌‪ ،‬فیمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫فراوان پەرە پێبدەن‪ .‬بەاڵم لەكوردستاندا‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ئەزمونێكی خەباتی رزگاریی‌و‬ ‫دیموكراسی هەیە‪ ،‬ئێستا پەیوەندیی‬ ‫ئابوری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬كەلتوری‪ ،‬راگەیاندن‌و‬ ‫تەكنیكی سەردەمیش لەگەڵ رۆژئــاوا‬ ‫فراوانە‪ ،‬بۆیە ژنان‪ ،‬دەتوانن‪ ،‬زووتر بزاڤە‬ ‫رۆشنگەرییە هاوچەرخەكە‪ ،‬موتوربەی‬ ‫پرۆسەی دیموكراسی ســەردەم‪ ،‬دوور‬ ‫لە دۆگمی ئایدیۆلۆژی بكەن‪ .‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدا‪ ،‬لەزۆربەی واڵتانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ ،‬ئێستا نوقمی ناو گێژاوی‬ ‫تایفەگەری كراوون!‬ ‫رۆشنگەری هاوچەرخ‪ ،‬بۆ كوردەواریی‌و‬ ‫لەكوردەواریشدا‪ ،‬بۆ ژنان‪ ،‬رەخسێنەری‬ ‫ژیــنــگــەی قــوڵــكــردنــی فیمێنیزمی‬ ‫هاوچەرخە‪ .‬واتا‪ :‬رۆشنگەریی‌و فیمێنیزم‪،‬‬

‫ئەقڵ هەتا تاریكی ئاخنرابێتە ناوی‪،‬‬ ‫رووناكی بیركردنەوەی كز كز دەردەكەوێ‌‪.‬‬ ‫ئــەقــڵ تــەنــهــاو تەنها بــەرۆشــنــگــەری‬ ‫لــەرۆژئــاوای دوو ســەدە لەمەوبەرەوە‪،‬‬ ‫بەرە بەرە رۆشن بۆتەوە‪ .‬كە ئەقڵەكان‬ ‫رۆشنگەری رۆشنی كــردنــەوە‪ ،‬ئینجا‬ ‫ئازایەتی لەناو رای گشتی هاتۆتەبەر‪،‬‬ ‫هــەتــا تــوانــیــیــان رەخــنــە لەمیراتی‬ ‫كەلەپوری دواكەوتوویی ئایینی‌و دونیایی‬ ‫بگرن‪ .‬بەبێ‌ بوێری رەخنە گرتن‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫شۆڕبوونەوە لەبنج‌و بنەوانی ئەندێشە‬ ‫سەپێنراوەكانی دواكەوتنی ئەقڵ‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫دەرخستنی زیانەكانی ئایدۆلۆژیای‬ ‫تۆتالیتاری ئایینی‪ ،‬قەت كۆمەڵەكانی‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬نەیاندەتوانی لەبیری سەدەكانی‬ ‫كـــوێـــرەوەری ئایینی مەسیحییەت‌و‬ ‫مەزهەبی كاسۆلیك‪ ،‬بیگوازنەوە بۆ بیری‬ ‫رۆشنگەری‌و نوێگەری‪ ،‬هەتا بگەن بە‬ ‫دیموكراسی‪.‬‬ ‫ئازایەتی لەخستنەگەڕی رەخنەی‬ ‫ئــەقــان ـی‌و شــكــانــدنــی قفڵی ئەقڵی‬ ‫دواكەوتوو‪ ،‬بۆ قبوڵكردنی فەلسەفەی‬ ‫راســتــەقــیــنــەی ئــــــازادی كــۆمــەڵ‌و‬ ‫دەستكەوتە داهێنراوەكانی زانستەكان‌و‬ ‫سۆسیۆلۆژیای هاوچەرخ‪ ،‬ژیانی مرۆڤ‬

‫رۆشنگەرییش بەدینەهێنرێ‌‪ ،‬هیچ نەبێ‌‪،‬‬ ‫دەســـەاڵت‌و دەســەاڵتــی باوكساالریان‬ ‫هەر بەدەستەوە دەمێنێ‌‌و هەاڵوێردنی‬ ‫رەگــەزیــش هــەر دەپــارێــزن‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫پیاو‪ ،‬حوكمەكانی دەقە پیرۆزەكانیان‬ ‫وەكو ئایدۆلۆژیای دەسەاڵتی حكومەت‌و‬ ‫كۆمەڵ‌و نەریت پارێزی هەیە‪ .‬ئایین‌و‬ ‫مەزهەبەكانیش‪ ،‬ئاشكرایە‪ ،‬بەشی هەرە‬ ‫زۆری بۆ باوكساالری ساغ بونەتەوەو‬ ‫ژنانیش لەبەر كۆیلەی روحی‪ ،‬خامۆشی‬ ‫كۆمەاڵیەتی كراوون! بەاڵم ئەگەر ژنانی‬ ‫فیمێنیزم‪ ،‬بەگوڕوتینەوە‪ ،‬بۆ رۆشنگەری‬ ‫تێبكۆشن‌و رۆشنگەریش پێشبكەوێ‌‪،‬‬ ‫دیـــــارە‪ ،‬دیــمــوكــراســی كــۆمــەاڵیــەتــی‬ ‫پەرەدەسێنێ‌‌و ئەقڵییەتی كوێرەوەری‬ ‫دوا دەكەوێ‌‌و كۆسپەكانی بەردەم مافە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی ژنانیش‪ ،‬بەرەبەرە‬ ‫تێكدەشكێن‪.‬‬ ‫فیمێنیزمی هـــاوچـــەرخ‪ ،‬زادەی‬ ‫رۆشنگەری هاوچەرخە‪ .‬چەرخەكەش‪،‬‬ ‫چــەرخــی پــەرەســەنــدنــی دیموكراسی‌و‬ ‫مۆدێرنێتە‌و ئازادی رەخنە ئەقاڵنییەكانە‪،‬‬ ‫لەسیستەمی حــوكــمــڕانــی‪ ،‬ئابوریی‪،‬‬ ‫ســیــاسـی‌و كــۆمــەاڵیــەتــی لــەســەردەمــی‬ ‫جیهانگیریدا‪ ..‬كە جیهانی رۆژئــاوای‬

‫هاوچەرخ‪ ،‬لەگەڵ پالتفۆڕمی "دابڕان"دا‪،‬‬ ‫قۆناغ بەقۆناغی قوڵكردنی پرۆسەی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬لــەنــاو پــرۆســەكــەدا‌و بۆ‬ ‫پێشخستنی پرۆسەكەش‪ ،‬لەناو ژناندا‬ ‫سەركەوتووبێ‌‪ .‬چاوەڕوانیشین‪ ،‬ژنانی‬ ‫سەربەستیخواز‪ ،‬بەهەرشێوەیەك بۆیان‬ ‫دەگونجێ‌‌و باوەڕ بەفیمێنیزمی هاوچەرخ‬ ‫دێنن‪ ،‬ببنە هاوبیری رێبازی فیمێنیستیە‬ ‫هــاوچــەرخــەكــە‪ .‬دیـــارە‪ ،‬ئێمەش دوا‬ ‫توانامان دەخەینە كار‪ ،‬هەتا وژدانی ژنان‬ ‫بكەینە هەوێنی فیمێنیزم‪ ..‬هەمووشمان‬ ‫پێكەوە‪ ،‬ساڵ بەساڵ‪ ،‬ژن لەكۆیلەیەتی‬ ‫روحی‌و لەهزری رزیو‪ ،‬سەرفراز دەكەین‪.‬‬ ‫لەگەڵ رێكخراوەكانی ژنان‌و ئافرەتان‌و‬ ‫خانمانی هاوپێناویش‪ ،‬پێكەوە كۆڵ‬ ‫نــەدرێ‌ لەبەدیهێنانی یەكسانی‪ ...‬لەم‬ ‫سەردەمەدا‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییشەوە‪ ،‬سەرەنجامی كۆڵنەدان‌و‬ ‫ملمالنێی ئەقاڵنی‪ ،‬هاوكاتی گۆڕانكارییە‬ ‫جیهانی‌و ئیقلیمی‌و ناوخۆییەكان‪،‬‬ ‫یارمەتیدەری هەمەالیەنەی ژنان دەبن‪،‬‬ ‫بۆ كۆمەڵێكی رۆشنگەرو فیمێنیزمی‬ ‫رۆشنگەریی‌و ئامانجی یەكسانی ژن‌و‬ ‫پیاو‪ ،‬لەڕوانگەی دیموكراسی‌و سەربەستی‬ ‫سەردەمەكەوە‪.‬‬

‫ئامانجەكانی فیمێنیزمی‬ ‫رۆشنگەری‬

‫كاریگەرییەكانی‬ ‫شەپۆلەكانی دیموكراسی‌و‬ ‫جیهانگیری‪ ،‬روداوە ستونییەكانی‬ ‫قەرەبوی رۆشنگەری‬ ‫دەسەاڵتەكان‪ ،‬پەیتا پەیتا‪ ،‬دەگۆڕێ‌ بەگۆڕانكاری‬ ‫دیموكراسی‌و رۆشنگەری‌و نوێگەری‪،‬‬ ‫ل ــەم ســـەردەمـــەدا‪ ،‬گــەوهــەرەكــەیــان‬ ‫ئاسۆیی ناو دەسەاڵت‌و كۆمەڵ‪ .‬لەمەوە‪ ،‬گۆڕانكارییەكان‬ ‫گــۆڕانــكــاری بــەســەرداهــاتــووە‪ .‬ناشێ‌‪،‬‬ ‫ســەراپــا سیستەمی سیاسی‌و‪،‬‬ ‫دۆخی دەتوانن قەرەبوی رونەدانی رۆشنگەری لەسەدەی نۆزدەهەم‌و‬ ‫ئـــابـــوری‌و‪ ،‬گــاســنــۆســتــی میدیایی‬ ‫گــۆڕدرابــن‪ ،‬بــەاڵم بـــوارە فەلسەفی‬ ‫لەناویاندا‪‌،‬و بیستەمدا‪ ،‬لەم واڵتانەی ئێمەدا بكەنەوەو دەروازەی پەرەسەندنی‬ ‫مەعریفییەكەیان رابگیرێ‌!‬ ‫خەباتی فیمێنیزمیش‪.‬‬ ‫ژنان دەبێ‌ دڵنیابن‪ ،‬كە شەپۆلەكانی خەباتی دیموكراسی‪ -‬رۆشنگەری‪ -‬مۆدێرنێتە‪ -‬سیكوالریزمیش‬ ‫دیموكراسی لەمەودوا‪ ،‬بەرەو رۆژهەاڵتی‬ ‫نـــاوەڕاســـت‪ ،‬شــەپــۆل شــەپــۆل‪ ،‬بەر‬ ‫بخەنە سەر گازی پشت‪ .‬تەنها ئەمەش شا رێبازی‬ ‫بەستێنی كۆمەاڵیەتی‌و بەربەستی سیاسی‬ ‫دەكــەون‌و سەرەنجام دەشیانڕوخێنن‪.‬‬ ‫سەركەوتنی دیموكراسی دەكاتە نەخشی‬ ‫لەناو ئەو دۆخەشدا‪ ،‬هەلومەرجی بابەتی‬ ‫بۆ سەرخستنی ستراتیژی دیموكراسی‬ ‫سەركەوتنەكانی مێژوو!‬ ‫لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬دەڕەخسێ‌‪.‬‬

‫كە هەلومەرجی بابەتی سەركەوتنی‬ ‫دیــمــوكــراســی رەخــســا‪ ،‬گــۆڕانــكــاری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و پێشكەوتنی رۆشنگەری‌و‬ ‫هزریی رای گشتیش‪ ،‬پێدەنێتە قۆناغی‬ ‫وەرچەرخاندنی مێژوویی‪ .‬كە هەتا ئێستا‪،‬‬ ‫وەرچەرخانە مێژوییەكە‪ ،‬لەڕۆژهەاڵتدا‪،‬‬ ‫بــەحــوكــمــی هــەژمــونــگــەری رەهـــای دووانەی خەباتی كۆمەڵ بەگشتی‌و ژنان‬ ‫ئایین‌و‪ ،‬نەبونی شۆڕشی تەكنەلۆژیی‌و بەتایبەتین‌و خەباتكردنیش بۆ بەدیهێنانی‬ ‫رۆشنگەرییەوە‪ ،‬روینەداوە‪ .‬رووداوەكان‪ ،‬هەردوو ئامانجەكەش‪ ،‬ژنان وا لێدەكات‬ ‫بەزۆری لەناو لوتكەی دەسەاڵتی ئاسۆیی قۆناغی خەباتی رابـــوردوو تێپەڕێنن‪،‬‬ ‫قەتیس كرابوون‪ .‬مەبەست‪:‬‬ ‫بۆ قۆناغی نوێی ســەردەمــی شۆڕشی‬ ‫روداوە‬ ‫جیهانگیری‪،‬‬ ‫كاریگەرییەكانی‬ ‫زانیاری‌و جیهانگیری‪.‬‬ ‫ستونییەكانی دەســەاڵتــەكــان‪ ،‬پەیتا‬ ‫پەیتا‪ ،‬دەگــۆڕێ‌ بەگۆڕانكاری ئاسۆیی‬ ‫نـــاو دەســـــەاڵت‌و كــۆمــەڵ‪ .‬لــەمــەوە‪،‬‬ ‫گۆڕانكارییەكان دەتــوانــن قــەرەبــوی‬ ‫رونـــەدانـــی رۆشــنــگــەری لــەســەدەی‬ ‫نــۆزدەهــەم‌و بیستەمدا‪ ،‬لــەم واڵتانەی‬ ‫لــەكــۆمــەڵــێــكــدا‪ ،‬دەســەاڵتــەكــانــی‬ ‫ئێمەدا بكەنەوەو دەروازەی پەرەسەندنی‬ ‫خەباتی دیــمــوكــراســی‪ -‬رۆشــنــگــەری‪ -‬دیكتاتۆری دونیایی‌و توتالیتاریزمی‬ ‫مۆدێرنێتە‪ -‬سیكوالریزمیش بخەنە سەر رۆحی‌و مەزهەبی‪ ،‬دادگەربێ‌‪ ،‬مەحاڵە‬ ‫گازی پشت‪ .‬تەنها ئەمەش شا رێبازی بیر لــەئــازادی بكرێتەوە‪ .‬ئــازادیــش‬ ‫سەركەوتنی دیموكراسی دەكاتە نەخشی هەرگیز نایەتەدی‪ ،‬ئەگەر ئــازا نەبین‬ ‫لەرەخنە لێگرتنی كۆی بیری سەدەكانی‬ ‫سەركەوتنەكانی مێژوو!‬ ‫هــەر لــەم هــەلــومــەرجــەدا‪ ،‬قۆناغی ناوەڕاست‪ ،‬لەسەر ئەندێشەو روح‪ ،‬كە‬ ‫بەدیهێنانی دادپـــەروەری كۆمەاڵیەتی وابـێ‌‪ ،‬چۆن دەتوانین لەو مۆتەكانەی‬ ‫(سۆسیالیزم) لــەرۆژئــاواشــدا‪ ،‬دەبێتە روح‌و سامناكییەی ترساندنی ژنان‬ ‫بــەنــەریــت‌و ئــەقــڵــی بــاوكــســاالری‪،‬‬ ‫ئەركێكی گشتی‪ .‬لەمەشەوە‪:‬‬ ‫ســەرەتــای دەستپێكردنی قۆناغی بگوازینەوە بۆ ناو سەردەمی رۆشنگەری‬ ‫دادپــــــــەروەری گــشــتــی لـــەرۆژئـــاواو هاوچەرخ‪ ،‬كە ئازایەتی رەخنەگرتن لە‬ ‫خەماڵندنی باری بابەتی بۆ وەرچەرخانی بیری چەقبەستوو‪ ،‬گرێ بدرێتە ئازادی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و دیموكراسی لەرۆژهەاڵتی بە چەمكە فراوانەكەی؟‬

‫توتالیتاریزمی رۆحی‌و‬ ‫ئازادی ئەقڵ!‬

‫لەمۆتەكەی خورافات سەرفراز دەكات‌و‬ ‫رۆحی مرۆڤیش لەكۆیالیەتی رۆحی‪ ،‬ئازاد‬ ‫دەبێ‌‪ .‬ئیتر ئەندێشە میتیفیزیكییەكان‬ ‫نابنە چەقی بیكردنەوە‪ .‬لەدوا ئاكامیشدا‬ ‫ئەقڵ دەكرێتە چەقی بیرو ئەندێشە‪.‬‬ ‫ئاسودەیی رۆحیش‪ ،‬تەنها لەسایەی‬ ‫ئازادیدا دێتەدی‪ ..‬ئــازادی (ئایین بۆ‬ ‫تاك‌و دیموكراسی بۆ هەمووان)‪.‬‬ ‫باسكردنی دیموكراسی‌و ئازادیی‌و‬ ‫بــەرزكــردنــەوەی دروشــمــی بریقەدار‪،‬‬ ‫یــان نوسینی یاساو دەســتــور‪ ،‬بەبێ‌‬ ‫بزوتنەوەیەكی رۆشنگەریی‌و كرانەوەی‬ ‫رەخــنــە ئەقاڵنییەكان‪ ،‬لەهەژموونی‬ ‫دێرینەخوازی‪ ،‬خوالنەوەیە لەناو بازنەی‬ ‫داخــراوی خۆپارێزیدا‪ .‬خوالنەوەیەك‪،‬‬ ‫لەتەواوی رەهەندەكانیدا‪ ،‬زۆرتــر ژنان‬ ‫باجە سەختەكانی دەدەن‌و دەكرێنە‬ ‫كااڵی دەستی پیاوانی پیاوساالر!‬

‫گرنگی رۆشنگەری بۆ ژنان‬ ‫رۆشنگەری‪ ،‬ئەگەر وەكو ستراتیژ‪ ،‬بۆ‬ ‫كۆمەڵ بەگشتی پێویستییەكی مێژوویی‬ ‫بێ‌‪ ،‬بۆ ژنــان‪ ،‬پێویستییەكی تایبەتی‬ ‫چارەنوسسازیشە‪ .‬چونكە پیاو‪ ،‬ئەگەر‬

‫گــرتــۆتــەوەو جیهانی رۆژهەاڵتیشی‬ ‫خستۆتە گیروگازەوە‪.‬‬ ‫لــــەبــــەر رۆشــــنــــایــــی دیـــــــاردە‬ ‫دەركەوتووەكانی سەردەمەكە‪ ،‬ژنانی‬ ‫فیمێنیزم‪ ،‬نەدەكرێ‌ خۆپارێزبن لەرەخنە‬ ‫لێگرتنی ئەندێشەكانی سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست؛ نەدەشكرێ‌‪ ،‬توندڕەوبن لەو‬ ‫رەخنە گرتنانە‪ .‬توندڕەوایەتی لەبواری‬ ‫رۆشنگەریی‌و لەبەرامبەر ئاییندا‪ ،‬زیانی‬ ‫زۆرترە لەتوندڕەوایەتی لەبواری سیاسیدا‪.‬‬ ‫لەو باوەڕەشداین‪ ،‬فیمێنیزم سەربەخۆ‪،‬‬ ‫دوور لە ئایدیۆلۆژیەتی دۆگماو بەدەر‬ ‫لەپێوەرە چینایەتییە توندڕەوەكان‪،‬‬ ‫بكەوێتە خەبات‪ ،‬لەناو تــەواوی ژناندا‪،‬‬ ‫نەك ژنانی چینێك‪ ،‬یان سەر بە حزبێك‪،‬‬ ‫پەیڕەوی لێبكەن‪.‬‬ ‫دەبێ‌ رەخنەكان‪ ،‬تەنها لەسەپاندنی‬ ‫ئایدۆلۆژیەتی ئایینی‌و مەزهەبی‌و فیقهی‬ ‫لەهەموو كایەكانی دەســەاڵت‌و كۆمەڵ‬ ‫بگیرێ‌‪ ،‬نەك لەئازادی ئایینی‌و ئاسودەیی‬ ‫رۆحــی‪ ،‬الیەنە پۆزەتیڤەكانی ئایین‪.‬‬ ‫ئازادی‪ ،‬تەنها بۆ ئازادی دونیایی نییە‪.‬‬ ‫بەڵكو بۆ ئازادی ئایین‪ ،‬مەزهەب‪ ،‬ئایینزاو‬ ‫خەڵكانی الئیكیشە!‬ ‫بەهیواین‪ ،‬فیمێنیزمی رۆشنگەری‪،‬‬ ‫بەم بزاڤە عەقالنییە‪ ،‬هاوتای رۆشنگەری‬

‫هــەمــوو بــزوتــنــەوەیــەكــی سیاسی ‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئامانجی هــەیــە‪ .‬ژنانی‬ ‫فیمێنیزمی رۆشنگەریش‪ ،‬لەبەر رۆشنایی‬ ‫مانیفێستی فیمێنیستی‪ ،‬ئامانجگەلی‬ ‫كــۆمــەاڵیــەتــی‪ ،‬ســیــاســی‪ ،‬فەلسەفی‌و‬ ‫كەلتوری هەیە‪ ،‬كە لەم جومگانەدا چڕ‬ ‫دەكرێنەوە‪:‬‬

‫ئەرك‌و ئامانجەكان‬ ‫یەكەم‪ :‬رۆشنگەری‬ ‫فیمێنیزمی رۆشنگەری‪ ،‬ئامانجی‬‫لــەپــێــشــیــنــەی‪ ،‬بـــاوكـــردنـــەوەی‬ ‫رۆشنگەرییە لەناو كۆمەڵ بەگشتی‌و‬ ‫ژنان بەتایبەتی‪ .‬هەتا كۆمەڵ‌و ژنان‪،‬‬ ‫لەبیری تاریكی سەدەكانی ناوەڕاست‪،‬‬ ‫رزگار‌و ئازاد بكرێن‪.‬‬ ‫چــــــەك‌و چــەمــكــی خــەبــاتــی‬‫رۆشــنــگــەركــردنــی كــۆمــەڵ‌و ژنــان‪،‬‬ ‫رەخنەی ئەقالنیی‌و پـــەروەردەی نا‬ ‫باوە‪ ،‬لەهەموو ئەو ئەندێشانەی مرۆڤـ‬ ‫دەكەنە كۆیلەی دەسەاڵتە نادیارەكانی‬ ‫دونیایی‌و رۆحی‌و كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫فیمێنیزمی رۆشنگەری‪ ،‬ئاراستەی‬‫فشار‌و چاالكییەكانی‪ ،‬دژی نەریتی‬ ‫باوكساالری‌و بیری كۆنەپەرستانەیە‪،‬‬ ‫كە باوكساالری‪ ،‬ئەو بیرو ئەو نەریتانە‬ ‫دەكاتە بنەمای سەپاندنی دەسەاڵتە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە بەسەرچوەكان‪ ،‬لەناو‬ ‫كۆمەڵ‌و خێزان‌و تاكدا‪.‬‬ ‫پـــــەروەردەكـــــردنـــــی ژنــــان‪،‬‬‫بەكەلتوری رۆشنگەریی‌و دابینكردنی‬ ‫پــێــویــســتــیــیــەكــانــی گــۆشــكــردنــی‬ ‫رۆشــنــگــەری لــەبــیــنــراو‪ ،‬بیستراو‪،‬‬ ‫خــوێــنــراو‪ .‬جگە لەپشت بەستن‬ ‫بەتەكنەلۆژیای زانیاریی‌و تۆڕەكانی‬ ‫پــەیــوەنــدی بــەردەوامــی تەكنیكی‬ ‫(ئینتەرنێت)‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬سیاسی‬ ‫گــۆڕیــنــی فــەلــســەفــەی سیاسی‬‫دەســـەاڵتـــدارێـــتـــی‌و سیستەمی‬ ‫حوكمڕانی‪ ،‬لەفەلسەفەیەكی خۆپارێزی‬ ‫نیمچە بیروكراسییەوە‪ ،‬بۆ فەلسەفەی‬ ‫سیاسی ســـەردەم‌و لەسیستەمێكی‬ ‫نیمچە پەرلەمانییەوە‪ ،‬بۆ سیستەمێكی‬ ‫پەرلەمانی پێشكەوتوی پەیڕەوكەری‬ ‫ســیــســتــەمــی ئــەلــیــكــتــرۆنــی‪ ،‬كە‬ ‫دەستەبەری نەهێشتنی مشەخۆری‌و‪،‬‬ ‫گەندەڵی لەوەزارەت‌و داوودەزگاكاندا‬ ‫بكات‪ ،‬كاری هاوواڵتی بەیەكسانی‪ ،‬بێ‌‬

‫بەرتیل‌و خزم خزمێنەو حزب حزبێنەو‬ ‫دەستكەوت دەستكەوتێنە رایی بكات!‬ ‫دەســــتــــاودەســــتــــكــــردنــــی‬‫دیموكراسییانەی دەســەاڵت‌و قۆرغ‬ ‫نەكردنی جومگەكانی دەســـەاڵت‪،‬‬ ‫بــەهــۆی هــێــزی چــەكــداری الیەنە‬ ‫ســیــاســیــیــەكــانــەوە‪ ،‬شــونــاســی‬ ‫راســتــەقــیــنــەی دیــمــوكــراســیــیــە‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬ئامانجمانە‪ ،‬ئــەو ئامانجە‪،‬‬ ‫لەكوردستانیشدا بێتەدی‪.‬‬ ‫سیستەمی كۆتا‪ ،‬لەسیستەمێكی‬‫رێژەییەوە‪ ،‬بگۆڕدرێ‌ بۆ سیستەمی‬ ‫یەكسانی‪ ..‬كە هاوتایی نێوان هەردوو‬ ‫رەگـــەز لــەپــەرلــەمــان‌و حكومەتدا‪،‬‬ ‫دەستەبەر بكات‪.‬‬

‫سێهەم‪ :‬پەروەردە‬ ‫گــۆڕیــنــی ســەراپــای سیستەمی‬‫پەروەردە‪ ،‬لەباخچەی ساوایانەوە بۆ‬ ‫خوێندنی بــااڵو كردنی بەخوێندنی‬ ‫راستەقینەی هــاوچــەرخ‪ ،‬ئەركی‬ ‫بنچینەیی گــۆڕانــكــاری پـــەروەردەو‬ ‫ئەقڵ‌و زانستگەراییە‪ .‬بەبێ‌ گۆڕینی‬ ‫فەلسەفەو سیستەمی پـــەروەردە‪،‬‬ ‫وەرچەرخانی زانستی‌و كەلتوریی‌و‬ ‫كرانەوەی ئەقڵ‌و كۆمەڵێكی تێكەاڵوی‬ ‫تــەنــدروســت‪ ،‬هــەروەهــا نەهێشتنی‬ ‫نەریتی هەاڵوێردنی رەگەزی‪ ،‬مەحاڵە‪.‬‬ ‫بـــایـــەخـــدان بــەتــوێــژیــنــەوەو‬‫میتۆدەكانی نشونما (تنمیة)‌و‬ ‫داڕشتنی بنەمای خوێندنی هاوچەرخ‬ ‫لەپەیمانگاو زانكۆكاندا‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫نــشــونــمــای زانــســتــی‪ ،‬نشونمای‬ ‫تــەكــنــەلــۆژی‪ ،‬نــشــونــمــای ئــەقــڵ‪،‬‬ ‫نشونمای زانیاری‪ ،‬نشونمای ئابوریی‌و‬ ‫ئابوریی ئازادی دورخراو لەچاوچنۆكی‬ ‫ســـەرمـــایـــەداری‪ ...‬تـــاد‪ .‬ئاوێتەی‬ ‫سیستەم‌و داوودەزگاكان بكرێن‪.‬‬ ‫نـــاو خــوێــنــدنــگ ـا‌و زانــكــۆكــان‪،‬‬‫بــۆ زانــســت‌و فــێــربــون‌و خواستە‬ ‫پیشەییەكان‪ ،‬دەرەوەی زانكۆش‪،‬‬ ‫بۆ چاالكی سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫عەقیدەو بیروباوەڕە ئازادەكان‪.‬‬ ‫قەدەغەكردنی سەپاندنی عەقیدەو‬‫مەزهەب‪ ،‬بەسەر مناڵی خوار (‪)12‬‬ ‫ساڵ‪ ..‬تەنها لەدوای پۆلی شەشەوە‪،‬‬ ‫مناڵ بە خواستی خۆی گۆشی ئایین‌‬ ‫بكرێ‌‪.‬‬ ‫داڕشـــــتـــــنـــــی پـــــرۆژەیـــــەك‬‫لەپەرلەمان‌و حكومەت‪ ،‬بۆ نهێشتنی‬ ‫نەخوێندەواریی‌و پەروەردەی خێزان‪.‬‬ ‫هەتا لەناو خێزانەوە‪ ،‬سەركوێركردنی‬ ‫مناڵ‌و سەپاندنی ژینگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫سەلەفی لەسەر مناڵ‪ ،‬بگۆڕدرێ‌ بە‬ ‫پەیوەندی خێزانی ئاسودەی دوور‬ ‫لەفشارە كۆمەاڵیەتی‌و دەرونییە‬ ‫زیانبەخشەكان‪.‬‬ ‫دان ــان ــی كــۆلــێــژی فــەلــســەفــە و‬‫رۆشنگەری لەزانكۆكانی كوردستانداو‬ ‫بایەخدانی بەدەرچوانی‪ ،‬بۆ پەروەردەی‬ ‫خێزان‌و كۆمەڵ‌و خوێندنگاكان‪.‬‬ ‫ئـــاراســـتـــەكـــردنـــی كـــەنـــاڵ‌و‬‫راگــەیــانــدنــەكــان‪ ،‬بــۆ بــایــەخــدان‬ ‫بەنوێگەریی‌و رۆشنگەری رای گشتی‪.‬‬ ‫لـــەڕووی هــونــەرو ئەدەبیاتەوە‪،‬‬‫نـــوســـیـــن‌و رەخـــــنـــــەوە‪ ،‬چـــاپ‌و‬ ‫چاپەمەنییەوە‪ ،‬پــرۆژەو پشتیوانی‬ ‫ستراتیژی هەبێ‌ بۆ رۆشنگەریی‌و‬ ‫فیمێنیزم‌و بوێری رەخنەی ئەقاڵنی‪.‬‬ ‫بایەخدان بەژنە دەركەوتووەكانی‬‫بوارەكانی چاالكی مەدەنی‌و كۆششی‬ ‫رۆشنگەری‌و رەخساندنی بواری پلەی‬ ‫مەعریفی‌و خوێندنی بااڵ بۆیان‪.‬‬ ‫سزای یاسایی ‌و مەعنەوی لەسەر‬‫تاوانبارانی هەاڵوێردنی رەگــەزی‪،‬‬ ‫هەبێ‌‪.‬‬

‫ناوەندی رابەرایەتی‬ ‫فیمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫‪ -2016/10/20‬باشوری كوردستان‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )584‬دوشةممة ‪2016/10/24‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫"لێكۆڵینەوە لە چۆنێتی دزەكردنی داعشەكانی كەركوك دەستیپێكردوە"‬

‫حەویجە‪ ،‬دومەڵێك لەسەر جەستەی كەركوك‬ ‫لەپارلەمانی عیراقەوە داوای دەسپێكردنی ئۆپەراسیۆنی حەویجە دەكرێت‬ ‫چاودێر– رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ئەمدواییــەی‬ ‫روداوەكانــی‬ ‫كەركوك‌و دەوروبەری بە زەنگێكی‬ ‫مەترســیدار دادەنرێت بۆ ســەر‬ ‫دۆخی سیاسی‌و ژیانی هاواڵتیانی‬ ‫ئــەو پارێزگایــە‌و لە ئێستاشــدا‬ ‫باس لــە پێویســتبونی ئەگەری‬ ‫دەســتپێكردنی ئۆپەراســیۆنی‬ ‫حەویجە دەكرێت‪ ،‬بۆ نەهێشتنی‬ ‫مەترسییەكانی ســەر كەركوك‌و‬ ‫دانانی ســنورێك بــۆ چەكدارانی‬ ‫رێكخــراوی تێرۆریســتی داعش‪،‬‬ ‫تاوەكــو جارێكی تر هاوشــێوەی‬ ‫روداوەكانی پێــش چەند رۆژێك‬ ‫الیخۆشــیەوە‬ ‫رونەدەنــەوە‪،‬‬ ‫پارلەمانتارێكــی كــورد لــە‬ ‫بەغداد‪ ،‬ئاشــكرایدەكات‪ ،‬ئەوەی‬ ‫لەكەركــوك رویــدا زەنگێــك بو‬ ‫بــۆ الیەنــە پەیوەندیــدارەكان‬ ‫تاكو دەســت بە ئازادكردنەوەی‬ ‫حەویجــە بكــەن‪ ،‬چونكە داعش‬ ‫لەوێ پێگەیەكی گەورە‌و بەهێزی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫هاوكات ئاژانســی پاراســتن‌و زانیاری‪/‬‬ ‫زانیاریــی هەرێمی كوردســتانیش‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بە دەســتپێكردنی لێكۆڵینەوەكان لەسەر‬ ‫روداوەكانــی كەركــوك دەكات‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫چۆنێتــی دزەكردنی چەكدارانی داعش بۆ‬ ‫ناو كەركوك‪.‬‬

‫زانیاریی نوێ لەبارەی روداوەكەی‬ ‫كەركوك‬

‫دوای ئــەوەی شــەوی ‪2016/10/21‬‬ ‫چەكدارانــی داعــش دزەیان كــردە ناو‬

‫نوێنەرێكی‬ ‫كەركوك لەپارلەمانی عیراق‪:‬‬ ‫روداوەكانی كەركوك زەنگێك بو‪ ،‬تاكو‬ ‫ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنی (حەویجە)‬ ‫دەستپێبكات‬ ‫چەنــد شــوێنێكی شــاری كەركــوك‌و‬ ‫پەالمــاری چەندین جێــگای حكومی‌و‬ ‫ئەمنیان دا‪ ،‬دوای چەند ســەعاتێكیش‬ ‫تــەواوی هەوڵەكانیــان بەتاڵكرایەوە‪،‬‬ ‫لــە راگەیاندراوێكــدا‪ ،‬دوێنێ ئاژانســی‬ ‫پاراســتن‌و زانیاری‪ /‬زانیاریی هەرێمی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬باســیلەوەكردوە‪ ،‬گروپی‬ ‫تێرۆریستیی (داعش) پیالنی داڕشتوە‬ ‫ژمارەیــەك كــردەوەی تێرۆریســتیی‬ ‫بەرامبــەر هاونیشــتمانی‌و دامــەزراوە‬ ‫رەســمییەكانی حكومەتــی هەرێــم‌و‬ ‫كەركــوك‌و ناوچــە كوردســتانییەكان‬ ‫ئەنجامبــدات‌و لەمانگــی ئابــی‬ ‫ئەمســاڵەوە‪ ،‬ئامادەكاریــی نوێــی‬ ‫دەســتیپێكردوە‪ ،‬بــەاڵم بەهــۆی‬ ‫چاوكراوەیــی دەزگا هەواڵگــری‌و هێزە‬ ‫تایبەتــەكان‌و بــە هاوكاریــی خەڵكی‬ ‫دڵســۆز‌و هاوپەیمانــان‪ ،‬بەشــێك لەو‬ ‫پیالنانە پەكخراون‌و پوچەڵكراونەتەوە‪.‬‬

‫هێرشەكەی سەر كەركوك چۆن بو؟‬

‫ئاژانســی زانیــاری‪ ،‬هێمــای بــۆ‬ ‫ئەوەشــكردوە‪ ،‬لــەم پەالمــارەدا‪،‬‬ ‫نیوەشــەوی ‪)١٠٠( ،٢٠١٦/١٠/٢١‬‬ ‫چەكداری داعش‪ ،‬ئەوانەی لەحەویجەوە‬ ‫نێردرابــوون بۆ ســنوری داقــوق‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هاوســەلەفییەكانیان لــە كەركــوك‪ ،‬بــە‬ ‫پاســی نەفەرهەڵگری بچوك لەســەعات‬ ‫ســێی بەرەبەیان‪ ،‬گەیەندرانە ناو شاری‬ ‫كەركــوك‪ ،‬ئــەم چەكدارانــە هاوكاریــی‬ ‫كرابون بۆ هاتنە ناوەوەیان بۆ كەركوك‌و‬ ‫ئاژانســی زانیــاری بەدواداچونــی ‌ورد‬ ‫دەكات بۆ دۆزینەوەی ئەو كەســانەی كە‬ ‫هاوكاریان بون‪ ،‬چەكدارە تێرۆریستەكان‪،‬‬ ‫كــە هەڵبژاردەیــەك بــون لــە كەتیبــە‬ ‫ئینغماســی‌و خۆكوژییەكانــی داعــش‪،‬‬ ‫بەســەر پێنــج گروپی (‪ )٢٠‬كەســیدا بۆ‬ ‫داگیركردنــی بینای پارێــزگای كەركوك‪،‬‬ ‫پۆلیسی فریاكەوتنی كەركوك‪ ،‬شكاندنی‬

‫پارلەمانتارێكی عیراق‪:‬‬ ‫كاتێك عەبادی هاتە كەركوك داوای‬ ‫پێشخستنی رزگاركردنی حەویجەمان كرد‪،‬‬ ‫بەاڵم نەكرا‬ ‫زیندانــەكان‌و بەردانــی تێرۆریســتانی‬ ‫داعش لە كەركوك‌و دەستبەسەرداگرتنی‬ ‫فەرمانگــە ئەمنــی‌و بینــا بەرزەكانــی‬ ‫كەركــوك دابەشــكرابون‪ ،‬بــەاڵم بــە‬ ‫هــۆی گیانفیدایــی رۆڵــە قارەمانەكانــی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬تێرۆریســتان نەیانتوانــی‬ ‫ئامانجــە چەپەڵەكانیــان بپێكــن‌و لــە‬ ‫ئەنجامی بەرپەرچدانەوەی هێزەكانماندا‪،‬‬ ‫ئۆپەراســیۆنەكەیان پەكخــرا‌و (ئەبــو‬ ‫ئیســام) ئەمیــری ســەربازیی‌ویالیەتی‬ ‫كەركوك‌و گرنگتریــن ئەندامی گروپەكە‌و‬ ‫چەندیــن گــەورە تێرۆریســتی تــر‪،‬‬ ‫دەســتگیركران‌و ئێســتا لەبەردەســتی‬ ‫هێزەكانــی دەزگای دژەتێــرۆرن‪ .‬ئــەم‬ ‫گروپــە تێكــڕا ‪ ١٠٠‬كەســییەی داعــش‪،‬‬ ‫تەفروتونا بون‪ ،‬كەالكی ‪ ٤٨‬تێرۆریستیان‬ ‫لــە پزیشــكی دادوەری تۆماركــراوە‌و‬ ‫كەالكــی ئەوانیتریــان بەهــۆی ئــەوەی‬ ‫تەقێندراونەتــەوە یــان كەوتونەتەبــەر‬

‫توركیا هەڕەشەی‬ ‫جینۆساید لە كوردی رۆژئاوا دەكات‬ ‫فەرماندەیەكی ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فورات بۆ یەپەگە‪:‬‬

‫"كچ‌و ژنەكانتان دەكەینە كۆیلەو سەبییەو پیاو و منداڵەكانیشتان سەردەبڕین"‬ ‫چاودێر– بابان حەمە‪:‬‬ ‫بەپێی گرتەیەكی دەنگی كە دەست‬ ‫ســایتی (خبــر ‪ )24‬كەوتــووە‪،‬‬ ‫فەرماندەیەكــی ســوپای توركیــا‪،‬‬ ‫كــە یەكێكــە لەفەرماندەكانــی‬ ‫ئۆپەراســیۆنی (قەڵغانی فورات)‪،‬‬ ‫كە بۆ شــەڕی داعش‌و لەناوبردنی‬ ‫شــەڕڤانانی یەپەگــە لەمانگەكانی‬ ‫رابردوودا لەخاكی ســوریا چەندین‬ ‫پرۆســەی ســەربازی ووشــكانی‌و‬ ‫ئاســمانییان ئەنجامــدا‪ ،‬هەڕەشــە‬ ‫لــە كوردانی رۆژئاواو شــەڕڤانانی‬ ‫یەپەگــە دەكات و دەڵێــت‪ :‬ژن‬ ‫و كچەكانتــان دەكەینــە كۆیلــەو‬ ‫ســەبییەو هەرچــی پیــاو و‬ ‫مندااڵنیشــتانە ســەر دەبڕیــن‪..‬‬ ‫خۆتان بگرن وا هاتیین‪.‬‬ ‫هــاوكات فیرقەكــەی (قەڵغانــی فــورات)‬ ‫هەڕەشە لە یەپەگە دەكات ئەگەر بۆ ناوچەی‬ ‫(باب) لە باكوری رۆژئاوای كوردســتان بێنە‬ ‫پێشــەوە‪ ،‬هاوســەرۆكی هەدەپــەش دەڵێــت‬ ‫ئەگەر توركیا شــەڕی داعش دەكات با جارێ‬ ‫عەنتاب لەداعش پــاك بكاتەوە كە حكومەت‬

‫لەبــەر داعش ناوێرێت بچێتە نــاوی‪ .‬هاوكات‬ ‫ســایتی ویكلیكس‪-‬یش چەند بەڵگەنامەیەكی‬ ‫نوێ لەســەر پەیوەندی ئــەردۆگان بەداعش‪-‬‬ ‫ەوە باڵو كردەوە‪.‬‬

‫فڕۆكەی ‪ f16‬و تانكەكانی توركیا‬

‫بەگوێــرەی ئــەو زانیارییانــەی دوێنێــش‬ ‫كــە رۆژنامــەی (ســەباح)ی توركــی بــاوی‬ ‫كردووەتــەوە‪ ،‬حكوومەتــی توركیا لە رێگەی‬ ‫شــاری (هەتایــە)وە تانكەكانی بۆ ناو خاكی‬ ‫ســووریا گواســتووەتەوە‪ ،‬هەروەهــا ئامانجی‬ ‫لێدانە لە بنكە و بارەگاكانی یەپەگە‪.‬‬ ‫لــە چەنــد رۆژی رابردووشــدا‪ ،‬توركیا بە‬ ‫فڕۆكــەی ‪ F16‬بارەگاكانی یەپەگەی كردە‬ ‫ئامانج‪ ..‬بەرپرســانی توركیاش جەخت لەوە‬ ‫دەكەنــەوە كــە ئــەوان بــەردەوام دەبــن لە‬ ‫بۆردومانكردنی یەپەگە‪.‬‬

‫توركیا‪ :‬دەست ناپارێزین‬

‫هــەر بەپێــی زانیارییەكانــی رۆژنامــەی‬ ‫(سەباح)ی توركیا‪ ،‬دوێنێ سوپای ئەو واڵتە‪،‬‬ ‫لــە رێگەی شــاری (هەتایــە)وە (كە لەگەڵ‬ ‫كانتۆنی‌ عەفرین لەرۆژئاوای‌ كوردستانەوە زۆر‬ ‫نزیكە) نزیكەی ‪ 10‬تانك و چەندین زرێپۆشی‬ ‫رەوانەی ناو خاكی سووریا كردووە‪ .‬هەروەها‬

‫بــە گوێــرەی زانیارییەكانــی ئــەو رۆژنامەیە‬ ‫ئەو تانكانە بە مەبەســتی لێدانە لە یەپەگە‪،‬‬ ‫ئەمەش بە ڕوونی واتای ئەوە دەگەیەنێت كە‬ ‫توركیا لە رێگەی وشكانیشەوە مەبەستێتی لە‬ ‫یەپەگە بدات‪ .‬پێداگریش دەكات لەوەی‌ هێزە‬ ‫كوردیــەكان بــەرەو ناوچەی‌ بــاب لەباكوری‌‬ ‫سوریا پێشڕەوی‌ نەكەن‪.‬‬ ‫بەپێــی‌ رۆژنامە توركییەكــەش‪ ،‬هێزەكانی‌‬ ‫ســوپای‌ ئەو واڵتــە تانكەكانیان لەباشــوری‬ ‫رۆژئاوای عەفریندا جێگیر كردووە‪ ،‬هەڕەشەی‬ ‫ئەوەشی كردووە ئەگەر یەپەگە بەرەو سنوری‬ ‫(بــاب) لە رۆژئاوای كوردســتان بڕوات‪ ،‬ئەوا‬ ‫دەست ناپارێزن‪.‬‬ ‫هــاوكات ئاژانســی هــاوار نیــوز (نزیــك‬ ‫لەیەپەگە) ئەو هەواڵەیان پشتڕاســت كردەوە‬ ‫كــە توركیا نزیكــەی ‪ 10‬تانكی‌ ســەربازییان‬ ‫لەسەرســنوری‌ نێــوان باكوری‌ كوردســتان‌و‬ ‫كانتۆنــی‌ عەفریــن جێگیركــردووەو فڕۆكەی‌‬ ‫بــێ فڕۆكەوانی تورکیاش بەدرێژایی ســنوری‬ ‫عەفریــن چاودێری‌ ناوچەكــە دەكەنو هێرش‬ ‫دەكەنە ســەر بنكەكانی یەكینەكانی پاراستی‬ ‫گەل یەپەگە لەو گوندانەی لەدەســتی داعش‬ ‫رزگاری كردون لەباكوری سوریا‪.‬‬

‫ئەمەریكا نیگەرانە‬

‫هــاوكات جۆن كێربی وتەبێــژی وەزارەتی‬

‫دەرەوە‪ ،‬لەمیانەی كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا‬ ‫كــە هەینی رابــردوو بەڕێوەچــوو‪ ،‬رایگەیاند‪،‬‬ ‫ئەمریــكا نیگەرانــە لــەو هێرشــانەی توركیا‬ ‫دەیكاتە ســەر هێزەكانــی یەپەگەو دەخوازن‬ ‫بەزووتریــن کات راوەســتێ‌و توركیــا تەركیز‬ ‫بخاتە سەر شەڕی داعش نە لێدان لە یەپەگە‪.‬‬

‫جارێ عەنتاب لەداعش پاك بكەرەوە‬

‫هــاوكات ســەاڵحەدین دەمیرتــاش‬ ‫هاوســەرۆكی گشــتی هەدەپــە دەڵێت ئەگەر‬ ‫حكومەتــی توركیــا شــەڕی داعــش دەكات‪،‬‬ ‫با ســەرەتا بچن شــاری (عەنتاب)ی توركیا‬ ‫لەداعش پاك بكاتەوە‪.‬‬ ‫لەكۆبونەوەی لەگەڵ فراكســیۆنی هەدەپە‬ ‫لەپەرلەمانــی توركیا‪ ،‬دەمیرتــاش رایگەیاند‬ ‫لــە جیهانــدا توركیــا وەكو هــاوكاری داعش‬ ‫دەناســرێت‌و هەڵــەی گــەورەی توركیــاش‬ ‫ئەوەیــە ئەگەر لەالیەك پەكەكــەو لەالیەكیتر‬ ‫پەیــەدەی بگرتایەتــە پــاڵ خــۆی‌‪ ،‬ئەوكاتە‬ ‫توركیــا لــە ســوریا و عیــراق و لــە موســڵ‬ ‫واڵتێكــی كاریگەرتــر دەبــوو‪ .‬پاشــان رووی‬ ‫قسەكانی دەكاتە ئەردۆگان‌و دەڵێت‪ :‬هەندێك‬ ‫لەگەڕەكەكانــی عەنتابــت رادەســتی داعــش‬ ‫كردوە‪ ،‬كــە دەوڵەت ناتوانێــت بچێتە ناوی‪،‬‬ ‫تۆ بچۆ عەنتاب لە داعش پاك بكەرەوە ئینجا‬ ‫باسی شەڕی داعش لە سوریاو عیراق بكە‪.‬‬

‫زەبــری خەڵكــی كوردســتان‌و فڕۆكــەی‬ ‫پارچەپارچەبــون‌و‬ ‫هاوپەیمانــان‪،‬‬ ‫كۆناكرێنەوە‪.‬‬

‫گرنگیی دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی‬ ‫حەویجە‬

‫دوای روداوەكانی كەركوك‪ ،‬پێویستیی‬ ‫دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنی‬ ‫حەویجە بــە "كارێكی گرنگ‌و هەنوكەیی"‬ ‫دادەنرێــت‪ .‬لەوبارەیــەوە ئەمیــن بەكــر‬ ‫نوێنــەری كورد لــە پارلەمانی عیراق‪ ،‬بە‬ ‫(چاودێــر)ی راگەیانــد‪ :‬پێشــتر كاتێــك‬ ‫حەیــدەر عەبــادی ســەرۆكوەزیرانی‬ ‫عیــراق هاتە شــاری كەركــوك‪ ،‬لە پێش‬ ‫دەســتپێكردنی ئۆپۆراسیۆنەكەی موسڵ‪،‬‬ ‫داوامانكــرد‪ ،‬كە ئۆپەراســیۆنی حەویجە‬ ‫پێشــبخرێت‪ ،‬بەاڵم كاتێك ئۆپەراسیۆنی‬ ‫موســڵ دەســتیپێكرد‪ ،‬ئەمــە بوەهــۆی‬

‫كێشــەیەكی گەورە‪ ،‬كە مەترســییەكانی‬ ‫داعش لەناو حەویجــە‌و دەوروبەری زیاتر‬ ‫بن‌و داعش دواپەلەقاژەی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە چڕكردنەوەی هەوڵەكانی‬ ‫نوێنەرانی كوردیشــەوە بۆ دەستپێكردنی‬ ‫ئۆپەراســیۆنی حەویجــە‪ ،‬ئەمیــن بەكــر‬ ‫ئامــاژەی بەوەكــرد‪ ،‬پێشــتریش لــە‬ ‫بەیاننامە‌و هەڵوێســتەكانمان‌وتومانە كە‬ ‫حەویجــە گرنگــە‪ ،‬لەمــەوالش پێویســتە‬ ‫تەواوی هەوڵی نوێنەرانی كورد لە بەغداد‬ ‫یەكبخرێت بۆ ئەوەی هەوڵبدرێت هەرچی‬ ‫زوە ئۆپەراســیۆنی رزگاركردنــی حەویجە‬ ‫دەستپێبكات‪ ،‬بەاڵم بۆ گۆڕینی نەخشەی‬ ‫ســەربازیی عیراق‌و هاوپەیمانان پێویستە‬ ‫هەوڵەكان زیاتر چڕبكرێنەوە‪.‬‬

‫"هەڵەبو ئۆپەراسیۆنی حەویجە‬ ‫دواكەوت"‬

‫لەالیەكیتــرەوە‪ ،‬نوێنەرێكی كەركوك‪،‬‬ ‫لــە پارلەمانــی عیــراق‪ ،‬بــۆ (چاودێــر)‬ ‫جەختیكــردەوە‪ ،‬حەویجــە پێگەیەكــی‬ ‫گرنگــی داعشــە‪ ،‬بــە هەڵــەی دەبینــم‬ ‫حەویجە ماوە‪ ،‬ئۆپەراســیۆنەكانی موسڵ‬ ‫دەستیپێكردوە‪ ،‬دەبوایە حەویجە كۆتایی‬ ‫پێبهێندرایــە‌و بــە كۆتاییهێنانی موســڵ‬ ‫داعش كۆتایی پێبهێندرایە‪ ،‬نەك ئێســتا‬ ‫لە حاڵەتێكدایە‪ ،‬ئەگەر داعش لە موســڵ‬ ‫كۆتایی پێبهێندرێت‪ ،‬پێگەیەكی گەورەی‬ ‫داعــش لە پشــتی موســڵەوە دەمێنێت‪،‬‬ ‫ئەمــەش مەترســیی گەورەیــە بۆ ســەر‬ ‫كەركوك‪.‬‬ ‫شــوان داودی‪‌،‬وتیشــی "روداوەكانــی‬ ‫كەركــوك زەنگێكی ئاگاداركردنەوە بو بۆ‬ ‫الیەنــە پەیوەندیدارەكان‪ ،‬تا دەســت بۆ‬ ‫رزگاركردنی حەویجە بەرن"‪.‬‬

‫دوای ‪ 18‬رۆژ‬

‫هێشتا لیژنەی بەدواداچونی‬ ‫كێشەی موچەی فەرمانبەرانی‬ ‫هەرێم دەستبەكار نەبوە‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫لــە كۆتاكۆبونــەوەی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانــی عیراقــدا‪ ،‬لە ‪6‬ی ئەم‬ ‫مانگەدا‪ ،‬لیژنەیەكــی تایبەت بە‬ ‫بەدواداچونی كێشــە داراییەكانی‬ ‫هەرێــم‌و پەیوەندییەكانــی نێوان‬ ‫حكومەتــی هەرێــم‌و حكومەتــی‬ ‫ناوەند پێكهات‪ ،‬بەاڵم تاكو ئێستا‬ ‫یــەك كۆبونــەوەی ئەنجامداوە‪،‬‬ ‫‌و بڕیاروایــە لــە ســبەینێوە‬ ‫بــكات‪.‬‬ ‫دەســتبەكارەكانی‬ ‫لەوبارەیــەوە ئەندامێكی لیژنەی‬ ‫دارایی لــە ئەنجومەنی نوێنەرانی‬ ‫عیــراق رایدەگەیەنێــت‪ ،‬هەفتەی‬ ‫پێشــو ئەم لیژنەیــە لیژنەیەكی‬ ‫دیكەی دروســتكردوە‌و بڕیارە لە‬ ‫ســبەینێوە دەســـت بەكارەكانی‬ ‫بــكات‌و دەبێــت لــە مــاوەی دو‬ ‫هەفتەدا كارەكانی تەواوبكات‪.‬‬ ‫ئەندامێكی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪،‬‬ ‫ئــەو لیژنەیە لە هەفتەی رابــردودا یەكەم‬ ‫كۆبونــەوەی ئەنجامــداو لیژنەیەكــی‬ ‫دروســتكرد‪ ،‬بــە مەبەســتی بەدواداچونی‬ ‫پەیوەندییەكانــی حكومەتــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان لەگــەڵ حكومەتــی ناوەندی‪،‬‬ ‫لــە روی پابەندبونــی دارایــی هــەردوال‌و‬

‫هۆكارەكانــی دابەشــنەكردنی موچــە‬ ‫لەكوردســتان‌و ئایا دابەشــنەكردنی موچە‬ ‫پەیوەندی بەو پابەندنەبونانەوە هەیە یان‬ ‫هۆكاری دیكەیەو هۆكاری پابەندنەبونەكانی‬ ‫هــەردوال چیــن‌و رای هەردوال لەســەر ئەم‬ ‫بابەتە چییــە‌و چ میكانیزمێك بگیرێتەبەر‬ ‫بــۆ چارەســەری ئــەم كێشــەیە‪ ،‬دواتــر‬ ‫ئــەم زانیارییانــە دەخرێتە بــەردەم لیژنە‬ ‫گشــتییەكە‪ ،‬ئەویــش راپۆرتــی كۆتایــی‬ ‫دەخاتــە بەردەم پارلەمان‪ ،‬تاوەكو بڕیاری‬ ‫گونجاوی لەبارەوە بدرێت‪.‬‬ ‫مەال قادر محەمەد باســی لەوەشــكرد‪،‬‬ ‫تاوەكو ئێســتا ئــەم لیژنەیە دەســتی بە‬ ‫كارەكانــی نەكردوە‪ ،‬بەاڵم لە ســبەینێوە‬ ‫دەســت بەكارەكانیان دەكــەن‌و دەبێت لە‬ ‫ماوەی دو هەفتەدا كارەكانیان‪.‬‬ ‫ناوبــراو دەشــڵێت "ئەگــەر لیژنەكــە‬ ‫بتوانێــت هەندێــك لــە بەســتەڵەكەكان‬ ‫بتوێنێتەوە‪ ،‬یــان رێگەچارەیەك بۆ موچە‬ ‫دابنرێت‪ ،‬ئەمانە شتی باشن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫ئەمانەش نەكرا‪ ،‬تێگەیشتنێكی گشتی بۆ‬ ‫واقیعەكە بكرێت هــەم لەالیەن پارلەمان‌و‬ ‫هەم لەالیەن الیەنە سیاســییەكان‌و هەردو‬ ‫حكومەتەوە بەرچاوڕونییەك بخرێتەبەردەم‬ ‫كۆمەڵەكەمان‪ ،‬ئەمە خۆی دەستكەوتێكە‪،‬‬ ‫واتــە ئەمە ئــەوە دەگەیەنێــت پارلەمان‌و‬ ‫حكومەتــی ناوەنــدی خەڵكــی هەرێمــی‬ ‫كوردستان فەرامۆشناكات‌و بەدواداچون بۆ‬ ‫كێشەكانیان دەكات"‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )584‬دوشةممة ‪2016/10/24‬‬

‫وتار‬

‫کامو‬

‫سەروتارەکانی‬ ‫ئەلبێر‬

‫‪2‬‬ ‫ئەوانەی‬ ‫لە دەرەوەی یاسان‬ ‫میلیچ (‪ )1‬چیــە؟ كە رۆژنامەكانی‬ ‫پاریس دەخوێنییەوە‪ ،‬هەســتدەكەیت‬ ‫پڕن لە هیوا‌و شــانس‪ ،‬ئەم شانسەش‬ ‫ێ توشــی نوچــدان بــێ‌‪ .‬ئەمەش‬ ‫نابــ ‌‬ ‫یارمەتیمــان دەدات تێبگەین‪ ،‬چونكە‬ ‫ملیــچ بەرگــری لە شــتێك دەكا‪ ،‬ئەم‬ ‫شــتەش هیــچ پەیوەندییەكــی بــەو‬ ‫ئاساییشەوە نیە گوایە بەرگری لێدەكا‪.‬‬ ‫میلیچ بەرگری لە ژیان‌و بەرژەوەندی‌و‬ ‫شــەرم‌و حســێبی گروپێكی بچكۆلەی‬ ‫فرانســییەكان دەكا كە دژی فرانســا‬

‫سەروتارانە‬

‫ئەم‬

‫ئەو وتارانەن كە لە الیەن ئەلبێر كامو نووسراون كە لە‬

‫سەردەمی جەنگی دووەمی جیهانی سەرنووسەری رۆژنامەی كۆمبا ‪ Combat‬بوو‪.‬‬ ‫بە یەكەوە لەگەڵ پاسكال پیا‪-‬ی هاوڕێی دەریان دەكرد بۆ پشتگیری‬ ‫پارتیزانەكان و بەشداری كردن لەو خەباتە مەزنەی دژی فاشیزم و داگیركاری لە‬ ‫فرانسا و رۆژئاوا لەو سااڵنە لە ئارادابوو‪.‬‬

‫لە سەردەمی جەنگی‬ ‫جیهانیی دوەمدا‬

‫قیــت بونەتەوە‌و هەڕەشــەی ئەوەیان‬ ‫لەســەرە بە هۆی سەركەوتنی فرانسا‬ ‫لەناوبچــن‪ .‬میلیــچ تــاوان دەخاتــە‬ ‫خزمەتی ترســنۆكی‪ .‬بــەاڵم بێگومان‬ ‫تاوانیش دەخاتە خزمەتی خیانەت‪.‬‬ ‫ماوەی چوار ســاڵە‪ ،‬دوژمن بە هیچ‬ ‫شێوەیەك رۆژێك چیە لە بەگژیەكنانی‬ ‫فرانســییەكان نەوەســتاوە‪ .‬بــۆ ئەمە‬ ‫ســودی لــە هەمو شــتێك وەرگرتوە‪.‬‬ ‫بــەاڵم لــە جێــی خۆیەتــی ئــەوەش‬ ‫بڵێیــن پێویســتیان بــە چوار ســاڵ‬ ‫ێ‬ ‫كەمتر نەبو تــا گروپێكی گچكەی ب ‌‬ ‫شــەرەف چــەك دژی فرانســا خۆی‌و‬ ‫باشــترین لە كەسەكانی هەڵگرێ‌‪ .‬لەم‬ ‫چوار ســاڵەی پڕ لە شــەرم‌و شێتیدا‪،‬‬ ‫ســەركردەی دەوڵــەت‪ ،‬وەزیــران‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ یان ب ‌‬ ‫پۆلیــس‪ ،‬بــە ئاگاییــەوە بــ ‌‬ ‫ئاگایــی‪ ،‬لە ترســان بێت یان بە هۆی‬ ‫الوازی‪ ،‬لــە ناو خیانــەت بێت یان لە‬ ‫نــاو ترس‪ ،‬هەمان یاری ئەلمانەكانیان‬ ‫كرد‪ .‬بەاڵم فرانســیش هەبو دەچو لە‬ ‫بــەرە هــەرە دورەكان خەباتی دەكرد‬ ‫بــۆ بەرگریكــردن لەمانــە‪ ،‬ئەمانەش‬ ‫واڵتی خۆیان ئــازار دەدا‪ .‬بەاڵم چوار‬ ‫ســاڵی تەواوی ویســت تاكــو تیپێكی‬ ‫بەكرێگیــراو‌و بكــوژ دروســت بــێ‌‌و‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫تەواوی وتارەكان بەم دواییە لە الیەن وەشانی گالیمار بۆ جارێكی تر وێڕای‬ ‫لێكۆڵینەوە و ساغكردنەوە باڵوكراوەتەوە‪ .‬هەر جارەی وتارێكی لێ‌ دەكەینە‬ ‫كوردی و بە زنجیرە باڵوی دەكەینەوە‪.‬‬

‫ێ یارمەتی بەهێزی‬ ‫پێشــتر بڕیاری داب ‌‬ ‫دوژمنانی فرانسای دابێ‌‌و دژ بە فرانسا‬ ‫بوەســتێتەوە‪ .‬چوار ساڵ پێویست بو‬ ‫بــۆ ئــەوەی پڕوپاگەنــدەی ئەڵمانــی‬ ‫هەســت بەوە بكەن «پاڵەوانێكی هەر‬ ‫ێ لە‬ ‫دو جەنگەكــە»(‪ )2‬رەزامەنــد ب ‌‬ ‫دانانی پلە‌و نیشانەكانی لەسەر بەرگی‬ ‫پۆلیسە هەرە ترسنۆك‌و چروكەكان‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئــەم پیاوانــە دۆزرانــەوە‌و‬ ‫ژیانیشــیان خــۆی كێشــەیەكە بــۆ‬ ‫دادوەری‪ .‬چونكە‪ ،‬هەروەكو هەردەم‌وا‬ ‫ێ شــتی‬ ‫رودەدات‪ ،‬ســگانارێل بیــەو ‌‬ ‫باشــتر بكا لــە دۆن ژوان(‪ ،)3‬نۆكەر‬ ‫قســەی زیاتر بڕوا لە ســەردار‪ .‬دیارە‬ ‫لــەم بارەیــەوە بــاوەڕی تــەواو هەیە‬ ‫كــە خزمەتــكارەكان كەشــخەترن‪.‬‬ ‫بــۆ هێنانــەوەی ئارامــی‌و ئاســایش‬ ‫ئازایانە خۆمــان رەپێش دەكەین‌و دو‬ ‫كەســی پیــر دەگریــن لە نــاو كێڵگە‬ ‫روتیــان دەكەینەوە‌و وێڕای شــێوازی‬ ‫باوەڕنەكــراوی ئــازاردان لــە ناویــان‬ ‫دەبەین‪ .‬خۆمان بە نوێنەری فرانسای‬ ‫پاڵەوان دەزانین‌و پاشــان تەســلیمی‬ ‫ئەلمانەكانیــان دەكەین‪ .‬هەروەكو بەم‬ ‫دواییە لە شاری نیس رویدا‪ .‬گێستاپۆ‬ ‫شــەش فرانســی بــە هــۆی تاوانێك‬

‫ێ باسیشــی بكــرێ‌‪ ،‬دەگرن‪،‬‬ ‫كە ناشــ ‌‬ ‫ئــەم فرانســییانە ئازار‌و ئەشــكەنجە‬ ‫دەدرێــن‪ ،‬بە چەشــنێك ئەشــكەنجە‬ ‫دەدرێــن هەرگیــز نەناســرێنەوە‪،‬‬ ‫پاشــانیش دەیانكوژن‪ .‬دوایی خۆمان‬ ‫وەك بەرگریكار لە یاســا دەناسێنین‪،‬‬ ‫بەمجۆرە ئەمانە دەبەینە پێش دادگا‪،‬‬ ‫دوای دادوەرییەكــی كاریكاتــۆری‬ ‫تیربارانیــان دەكەیــن‪ .‬پاڵەوانی هەر‬ ‫دو جەنگەكــەش الفــی ئــەوە لێدەدا‬ ‫درێــژە بــە نەریتی دڵگیری فرانســی‬ ‫بــدا‪ .‬ئــەم نەریتــەش بریتییــە لە بە‬ ‫بارمتــە بردنــی خەڵــك‪ ،‬كوشــتنی‬ ‫رۆشــنبیرەكان‪ ،‬كوشــتنی كارگەران‪،‬‬ ‫ئازار دانیان‌و پاشــانیش كەمكردنەوە‬ ‫لــە نرخیــان‪ ،‬لەمــەش ســود لــەو‬ ‫رۆژنامە بەكرێگیراوانــە وەردەگرن بۆ‬ ‫شــاردنەوەی قوربانییــەكان بــە درۆ‌و‬ ‫نەفــرەت لێكــردن‪ .‬بەاڵم لە راســتیدا‬ ‫ئەمە نەریتێكە ئێمە باشــی دەناسین‪.‬‬ ‫ئەمە لەوبــەری روباری راین –ەوە لە‬ ‫دایكبــوە‪ ،‬لە ناو دڵی پاڵەوانێكی دی‬ ‫جەنگ‪ .‬بۆ بەڕێــز دارناند–یش (‪،)4‬‬ ‫بێگومــان ئەمە نەریتێــك نیە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەمە خیانەتە‪.‬‬ ‫ئیتــر لێرەوەیە وادەكا بە ئاســانی‬

‫ئــەم كێشــانەی دادوەری چارەســەر‬ ‫بكرێن‪ .‬چونكــە‪ ،‬ئەگەر بۆ ئەوانی تر‬ ‫ێ یاســا‬ ‫كە خیانەتیان كردوە‪ ،‬دەشــ ‌‬ ‫لەبەرچــاو بگیــرێ‌‪ ،‬لــەم حاڵەتــەدا‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫میلیــچ لە دەرەوەی یاســادایە‪ .‬دەب ‌‬ ‫ێ بۆ هەمــو الیەك‪ ،‬هەر‬ ‫ئەمــە رون ب ‌‬ ‫میلیچێــك كە ئیمزای الیەنگیری خۆی‬ ‫بــكا‪ ،‬واتە بڕیــاردان لەســەر مەرگی‬ ‫خــۆی‪ .‬بــۆ ئــەوەی دژایەتی فرانســا‬ ‫بكا خۆی دەخاتە دەرەوەی فرانســا‪.‬‬ ‫چڵــە رزیوەكانــی درەختێــك ناتوانن‬ ‫ێ‬ ‫ێ ل‌‬ ‫بە درەختەكــەوە بمێننەوە‪ .‬دەب ‌‬ ‫ێ بدرێنە ســەر ئەرز‪.‬‬ ‫بكرێنــەوە‌و فــڕ ‌‬ ‫هەر ئەم چارەنوســەیە كــە چاوەڕێی‬ ‫هەمــو بكوژەكانــی «دارناند» دەكا‪.‬‬ ‫دادگای جەنگیش لەم حاڵەتە ســودی‬ ‫نیــە‪ .‬میلیچ هەر خــۆی دادگای خۆی‬ ‫هەڵگرتوە‪ ،‬واتە ئەوان خۆیان بڕیاری‬ ‫دادگایان لە خۆیان دایە‌و هەر خۆشیان‬ ‫دوابڕیــاری مەرگیان لــە خۆیان داوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ جێبەج ‌‬ ‫بێگومان بڕیارەكانیش دەب ‌‬ ‫بكرێن‪.‬‬

‫تێبینی ‪:‬‬

‫‪ -1‬میلیچ‪ :‬واتە میلیشــیا هەروەكو‬ ‫بەم شێوەیە هاتۆتە ناو زمانی كوردی‪.‬‬ ‫‪ -2‬پاڵەوانی جەنگی یەكەم‌و دوەمی‬ ‫جیهانی‪ :‬مەبەستی لە ئەڵمانیایە‪.‬‬ ‫‪ -3‬ســگانارێل‌و دۆن ژوان‪ :‬هــەر‬ ‫دو كەســایەتی نۆكــەر‌و ســەرداری‬ ‫شــانۆنامەی مۆلیێــر «دۆن ژوان»ن‪.‬‬ ‫لــەم شــانۆنامەیەدا‪ :‬پەیوەنــدی ئەم‬ ‫دوانــە هەڵبەز‌ودابــەزی زۆری تیایــە‪،‬‬ ‫ێ حاڵەتــدا ســگانارێل‬ ‫لــە هەنــد ‌‬ ‫لــە هەمــو روێكــەوە لــە دۆن ژوان‬ ‫سەرنجڕاكێشترە‪.‬‬ ‫‪ -4‬دارنانــد‪ :‬ســەركردەی هێــزی‬ ‫میلیچــی فرانســی‪ ،‬كــە هێزێكــی‬ ‫بەكرێگیــراو بــو‌و لەگــەڵ ئەڵمانەكان‬ ‫كاریان دەكرد‪.‬‬

‫رۆژنامەی «كۆمبا» ژمارە ‪56‬‬ ‫گواڵنی ‪1944‬‬

‫وەرگێڕانی لە فرانسییەوە‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫موسڵ‪ ،‬سەرەتا‌و كۆتایی داعش!‬

‫سیروان جەالل‬ ‫موسڵ وەك شارێكی گەورەو دیرۆكی گرنگ‪،‬‬ ‫دوەم گەورە شــاری عیــراق‌و دەكرێت بڵێین‬ ‫بچوكــراوەی عیراقە لە سروشــتی پێكهاتەی‬ ‫دانیشتوانەكەیدا‪ ،‬چونكە هەریەك لە (كورد‪،‬‬ ‫عەرەب‪ ،‬توركمان‪ ،‬شیعە‪ ،‬سوننە‪ ،‬مەسیحی‪،‬‬ ‫ئێزیــدی‌و شــەبەك‌و‪...‬هتد)‪ ،‬لەخۆدەگرێــت‬ ‫لەدێر زەمانەوە النكەی زۆرێك لە پێغەمبەر‌و‬ ‫ئاینەكانیش بوە‪ ،‬هەڵكەوتە جیۆگرافیەكەشی‬ ‫پێگەیەكی گرنگی جیۆپۆڵۆتیكی بەم شــارە‬ ‫بەخشیوە‪ ،‬هەمیشە جێگای بایەخی عیراق‌و‬ ‫مایەی چاوتێبڕینی دەوڵەتانی دەرو جیرانیش‬ ‫بــوە‪ ،‬لەســیمادا ئەمشــارە وەك ناوەندێكی‬ ‫مەزنی ســوننەكانی عیراق دەركەوتوە لەگەڵ‬ ‫بونی ئەو هەمــو پێكهاتە نەتەوەیی‌و ئاینی‌و‬ ‫مەزهەبیە جیاوازانەش كە تێیدایە‪ ،‬لەقۆناغە‬ ‫جیاجیاكانــی مێــژوی دورو نزیكــی عیراقدا‬ ‫پێگەیەكــی پــڕ بایەخــی هەبــوە‪ ،‬لەپــاش‬ ‫پرۆســەی ئازادی عیراق‌و لەناو چونی رژێمی‬ ‫بەعس‌و دەســەاڵت دارێتی كەمینەی سوننە‪،‬‬ ‫ئەم شارە هەمیشە جێگەی ملمالنێ‌‌و نمایش‌و‬ ‫نیشــاندانی هێــزی ســوننەی عیراقــی بوە‪،‬‬ ‫عیراقی نوێی دوای سەدام‪ ،‬هەمیشە لەچاوی‬

‫بەشی هەرەزۆری ناوچە سوننیەكان لەعیراقدا‬ ‫كۆنترۆڵبكەن‪ ،‬هەر زو ئەبوبەكر بەغدادی كە‬ ‫خەالفەتەكــەی خۆی راگەیاند موســڵی وەك‬ ‫پایتەختی ئــەو خەالفەتە دەستنیشــانكرد‪،‬‬ ‫ئەوەی كە لەم شــیكارەدا ئێمــە دەمانەوێت‬ ‫لەسەری بوەستین ئەوەندە قسەكردنە لەسەر‬ ‫ئێستای موسڵ‌و ئازادكردنی ئەو شارەو ڕزگار‬ ‫كردنی دانیشتوانەكەی‌و عیراق‌و موسڵی پاش‬ ‫داعشە بەقەدەر ئەوە مەبەستمان نیە باس لە‬ ‫دڕندەیی‌و مرۆڤ كــوژی‌و تێكدان‌و كاولكاری‬ ‫داعش بكەین‪.‬‬ ‫موســڵ وەك گەورەتریــن‌و پڕ نفوســترین‬ ‫شــاری ژێر دەســتی داعش‌و دەكرێت بڵێین‬

‫ســوننەی عیراق واڵتانی ســونیەوە جێگەی‬ ‫رەزامەنــدی نەبــوە‪ ،‬بۆیە چیان بــۆ كرابێت‬ ‫بۆ ڕێگری‌و گرفت دروســتكردن بۆ پرۆسەی‬ ‫سیاســی لەعیراقدا درێغیان نەكــردوە‪ ،‬هەر‬ ‫لەســەرەتاوە بەڕونــی دژایەتــی هەژمونــی‬ ‫شــیعەیان دەكرد لــە عیراقــدا‪ ،‬دەمانێكیش‬ ‫بایكۆتی بەشــداریان لە پرۆســەی سیاسیدا‬ ‫كرد‪ ،‬خراپی سیستمی حوكمڕانی لە عیراقدا‪،‬‬ ‫هەستكردن بە چەوساندنەوە‌و ستەملێكردن‌و‬ ‫ماف زەوتكدرنی ســوننەی عیراقی لەالیەنی‬ ‫دەســەاڵتدارانی شــیعەوە‪ ،‬هەمیشە ئەمەیان‬ ‫بەدەنگــی بــەرز وتوە‌و نەیان شــاردوەتەوە‪،‬‬ ‫گەرچــی لــە ناوەندەكانــی بڕیــار لەعیراقی‬ ‫نوێدا پشــك‌و پێگەیان بۆدیاری كراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هــەردەم نیگەران‌و تــوڕە‌و نــاڕازی بون لەو‬ ‫دەسەاڵتدارێتیە زۆرەی شیعەی عیراق‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئــەوەی عیراق لەســەرەتای دروســتبونیەوە‬ ‫هەمیشــە كەمینەیەكــی ســوننەی عەرەبــی‬ ‫فەرمانڕەوایەتیكردوە‪ ،‬تا روخاندنی ســەدام‪،‬‬ ‫ئێستاشی لەگەڵدابێت لە روی سایكۆلۆژیەوە‬ ‫مایــەی پەســەندكردنیان نییــە عیــراق بەم‬ ‫چەشنە لەدەستی شیعەكاندایە‪.‬‬ ‫لەپێناوی گۆڕانی دوخی سیاســی عیراق‌و‬ ‫گێرانەوەی هەژمونی دەســەاڵتی ســوننی لە‬ ‫واڵتدا‪ ،‬لەپاش نیسانی (‪)٢٠٠٣‬ەوە زۆر رێگەی‬ ‫جۆراو جۆریــان گرتەبەر‪ ،‬چەندین رێكخراوی‬ ‫تیرۆرســتیان دامەزراند بەهــەزاران كردوەی‬ ‫خۆكوژیــان ئەنجامدا‪ ،‬ئــەوی پێیان كرابێت‌و‬ ‫بەخەیاڵیانــدا هاتبێت پراكتیكیان كردوە‪ ،‬تا وەك دوا پێگەی ســەربازی‌و فەرمانڕەوایەتی‬ ‫ســەرەنجامی هەمو ئــەو توڕەیی‌و نیگەرانی‌و خەالفەتی ئیسالمی چاویلێبكرێت‪ ،‬ئازادكردنی‬ ‫هەست بە بەشخوراوی‌و بارە ئاڵۆزە دەرونیەی ئەم شــارە لەئێســتادا خەمی هاوپەیمانان‌و‬ ‫ســوننەی عیراقــی‪ ،‬ڕێكخــراوی تیرۆرســتی بەغداد‌و هەولێریشــە‪ ،‬ســەرباری ئەو كێشەو‬ ‫(دەوڵەتی ئیســامی لە عیراق‌و شام)داعشی گرفتە ئیــداری‌و داراییانەی لە چەند ســاڵی‬ ‫لێكەوتــەوە‪ ،‬لەماوەیەكی زۆر كورتدا توانیان رابردودا لەنێوان بەغداد‌و هەولێردا دروستبوە‪،‬‬

‫بەاڵم هەردوال یەكدەنگن بۆ كۆتاییهێنان بەو‬ ‫مەترســیە گەورەیــە‪ ،‬لەئێســتادا‌و لە ســەر‬ ‫زەمینی واقیع كە دەشكرێت بڵێین بۆ یەكەمین‬ ‫جــارە پێشــمەرگەو ســوپای عیراقی لەیەك‬ ‫سەنگەردان پرۆسەی ســەربازی پێكەوەیی‌و‬ ‫هاوبــەش ئەنجامدەدەن‪ ،‬خۆی لەخۆیدا ئەمە‬ ‫لوتكەی هەماهەنگی سەربازی‌و تاڕادەیەكیش‬ ‫سیاســی هەرێــم‌و بەغــدادە‪ ،‬ئەمریكیــەكان‬ ‫زۆریــان مەبەســتبو بــەر لــە هەڵبژاردنــی‬ ‫ســەرۆكایەتی لە ئەمریكا‪ ،‬پرۆســەی رزگای‬ ‫موسڵ دەستپێبكات‪ ،‬لەم پێناوەشدا هەوڵی‬ ‫زۆریــان بەگەڕ خســت بــۆ نزیككەوتنەوەی‬ ‫هەولێــر‌و بەغــداد‪ ،‬لــەو چوارچێوەیەشــدا‬

‫پێشڕەوی‌و دەستكەوتە خێراكانی‬ ‫جەنگی موسڵ داعشی تاڕادەیەكی زۆر بێ‬ ‫هیواكردوە‬ ‫سەردانی شــاندی كوردســتانی بۆ بەغدادی‬ ‫لێكەوتــەوە كاتائەندازەیــەك بەســتەڵەكی‬ ‫دابــڕان‌و دوری نێوان هــەردوالی ڕەواندەوە‪،‬‬ ‫دەكرێت‌وەك سەرەتایەكی باش ببینرێت‪.‬‬ ‫ئەمێســتاش كە پرۆســەی ئازادی موسڵ‬ ‫دەستیپێكردوە هێزەكانی پێشمەرگەو سوپای‬

‫عیراقی لەپیشڕەوی بەرچاودان‪ ،‬هەمو ئاماژە‬ ‫ســەربازیەكان ئەوەمــان پێدەڵێــن كــە لــە‬ ‫كۆتایی داعش نزیكبوینەتەوە‪ ،‬ســەركەوتنی‬ ‫پێشــمەرگەو ســوپای عیراق لــەم جەنگەدا‬ ‫بەلوتكەی ســەركەوتنەكان بەســەر داعش‌و‬ ‫هاوســۆز‌و پشــتیوانەكانی هەژماردەكرێــت‪،‬‬ ‫بۆیەســەرباری ئەو هەمو هەڕەشــەو فشاری‬ ‫سیاسی‌و سەربازی‌و دیپلۆماسیانەی دەوڵەتی‬ ‫توركیا‪ ،‬نەك نەیتوانی پرۆسەی جەنگی موسڵ‬ ‫رابگرێت بەڵكــو نەشــیتوانی كاتژمێرێكیش‬ ‫دوای بخــات‪ ،‬مەعلومــی هەموالیەكیشــە كە‬ ‫توركیا لە دورنامای خۆیدا موسڵ بەشارێكی‬ ‫دێرینــی خــۆی‌و قواڵیی ستراســتیژی خۆی‬ ‫دەبینێــت‪ ،‬زۆر ســەرچاوەش قســە لەســەر‬ ‫هــاوكاری‌و هەماهەنگی‌و پشــتیوانی نێوانی‬ ‫توركیــا‌و داعش دەكەن‪ ،‬بۆ دەوڵەتی توركیا‬ ‫ســەركەوتنی كورد لەخۆرئاوای كوردستان‌و‬ ‫لەناوبردنــی داعش لە موســڵ بەســەرەتای‬ ‫قۆناغێكــی ســەخت بۆخــۆی دەبێنێــت‪،‬‬ ‫بۆیــە درێغی نــاكات لە سیاســەتی دژایەتی‬ ‫كردنــی كانتۆنەكان‌و پێشــڕەوییەكانی كورد‬ ‫لە خۆرئاوا‌و ســەركەوتنەكانی پێشــمەرگە‌و‬ ‫سوپای عیراق لە موسڵدا‪.‬‬ ‫پێشــڕەوی‌و دەســتكەوتە خێراكانــی‬ ‫جەنگــی موســڵ داعشــی تاڕادەیەكــی زۆر‬ ‫بێ هیواكــردوە‪ ،‬بەجۆرێك پــەل بەهەموالدا‬ ‫دەهاوێــت‪ ،‬بەمەبەســتی كەمكردنــەوەی‬ ‫فشارەكانی لەسەر موسڵ دەیەوێت‪ ،‬كردەوەی‬ ‫تیرۆرســتی‌و چی لەدەستبێت ئەنجامیبدات‪،‬‬ ‫لەو چوارچێوەیەشــدا ناردنی مەفرەزەكانیان‬ ‫بۆ ناو كەركــوك‌و هەماهەنگیكردنیان لەگەڵ‬ ‫شانە نوستوەكانیاندا‪ ،‬یەكێكە لەو ڕێگایانەی‬ ‫كەدەیگرنەبەر‪.‬‬ ‫كــۆی پێدراوە سیاســی‌و ســەربازییەكان‬

‫ئەوەمــان پێدەڵێن موســڵ ئــازاد دەكرێت‌و‬ ‫كۆتایی بە دەســەاڵتی سیاســی‌و ســەربازی‬ ‫داعش لەعیراق دەهێنرێت‪ ،‬ئەم سەركەوتنەش‬ ‫پشــكی شــێری بــۆ هێــزی پێشــمەرگەی‬ ‫كوردستان دەگەڕێتەوە‪ ،‬لەیەكەم چركەساتی‬ ‫دەركەوتنی ئەم هێزە تیرۆرستیەوە‪ ،‬سوپای‬ ‫عیــراق هەرەســیهێنا لەبەرامبەریاندا‌وخاك‌و‬ ‫خەڵــك‌و چــەك‌و جبەخانــەی ســەربازیان‬ ‫خستە بەردەســتی داعش‪ ،‬بەاڵم پێشمەرگە‬ ‫بەرگریكرد خاكی لێ پاككردنەوە پێشڕەویكرد‬ ‫سەركەوتنی بەســەركەوتن سپارد‪ ،‬لەئاستی‬ ‫جیهانیــدا بــون بــە ســمبولی فیداكاریــو‬ ‫ئازادی خــۆزی‌و قارەمانێتی‪ ،‬بەردەوامیشــە‬ ‫لەســەركەوتن تا بەلوتكەی سەركەوتنەكانی‬ ‫دەگەیەنێت‌و بۆیەكجاری داعش لەگۆڕدەنێت‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوخاڵەی گەلێك گرنگە لە سەری‬ ‫بوەستین ئەوەیە‪-:‬‬ ‫هەمو دڵنیاین لەوەی لەڕوی ســەربازیەوە‬ ‫داعش لەناو دەچێت‪ ،‬بەاڵم ئایا خوێندنەوەی‬ ‫واقعــی دەكرێــت بــۆ ئــەو فاكتەرانــەی كە‬ ‫داعشی دروستكرد‪ ،‬هەوڵی جدی دەدرێت بۆ‬ ‫بنەبڕكردنی گەندەڵی‌و نادادپەروەری‌و پاوانی‬ ‫سیاســی‌و پێشــێلكردنی مافــی ئەوانیــدی‌و‬ ‫چەســپاندنی بنەماكانی دیموكراســی‌و مافی‬ ‫مرۆڤ‌و حوكمی یاسا‌و بەرقەراركردنی عیراق‬ ‫بــۆ هەموان‪ ،‬كە ئەمانە مــەرج‌و رێگریەكانی‬ ‫سەرهەڵنەدانەوە‌و دروستنەبونەوەی داعش‌و‬ ‫هاوشــێوەكانین‪ ،‬دەســەاڵتدارانی بەغــداد‬ ‫بۆمــان دەســەلمێنن (عیراقــی دوای داعش‬ ‫یەكسان نیە بە عیراقی پێش داعش)‪ ،‬ئەگینا‬ ‫ئەگەری زۆرە لەسبەینێیەكی نزیكدا شاهیدی‬ ‫دروســتبونی چەندیــن هێــزی تیرۆرســتی‬ ‫دیكەشبین لەم‌واڵتەدا‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )584‬دو شەممە ‪2016/10/24‬‬

‫موسڵ‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫پێگەی سرتاتیژی و شیكردنەوەی ملمالنێكان‬

‫پەیڕەو ئەنوەر*‬ ‫پێشەكی‪:‬‬

‫موســڵ یەكێكە لــە پارێزگاكانی‬ ‫عێراق‪ ،‬لــەڕووی دیمۆگرافییەوە‬ ‫لە نەتەوەكانــی (كورد‪ ،‬عەرەب‬ ‫و توركمــان) پێــك دێــت‪.‬‬ ‫زۆرینــەی عەرەبــە و‪ ،‬یــەك‬ ‫لەســەر ســێی كوردە‪ .‬لــەڕووی‬ ‫ئایینییەوە زۆرینەیان مسوڵمانی‬ ‫لەگــەڵ‬ ‫ســوننەمەزهەبن‪،‬‬ ‫كەمینەیەكی شــیعە و مەسیحی‬ ‫و ئێزیدی‪ .‬موســڵ‪ ،‬بە ســەنتەر‬ ‫و دڵــی ســوننەكانی عێــراق‬ ‫دادەنرێــت و خــاوەن پێگەیەكی‬ ‫جیۆســتراتیژی و جیۆپۆلیتیكی‬ ‫گەورەیــە بــۆ بلۆكی ســوننە و‬ ‫دونیای ســوننە‪ .‬موسڵ لەڕووی‬ ‫جوگرافییــەوە‪ ،‬بەغدای شــیعی‬ ‫و هەرێمی كوردســتان و ســوریا‬ ‫(شــام) بەیەكەوە دەبەستێتەوە‬ ‫و‪ ،‬پــردی وشــكانیی نێــوان‬ ‫ئــەم ســێ جوگرافیایەیــە كــە‬ ‫هەریەكەیان خاوەن سێ پێگەی‬ ‫جیــاوازی سیاســی‪ ،‬ئیتنیكی و‬ ‫مێژویین لە ناوچەكەدا‪.‬‬

‫باكگراوندی مێژوویی‪:‬‬

‫موســڵ بەشــێكە لەمێــژوی كۆنــی‬ ‫ناوچەكە و چەندین دەســەاڵتی سیاســی‬ ‫و شارســتانییەت بەڕێــوەی بــردووە‪،‬‬ ‫لــە ئاشــورییەكان و فــارس تــا دەگاتە‬ ‫مەغۆلەكان و‪ ،‬لە سەردەمی ئیمپڕاتۆریی‬ ‫عوســمانییەكاندا هاوشــانی ویالیەتــی‬ ‫"بەغدا" و "بەســرە"‪ ،‬ویالیەتێك بووە لە‬ ‫ویالیەتەكانی ئەم ئیمپڕاتۆرییە و رۆڵێكی‬ ‫سیاســی‪ ،‬ئابوری و كەلتوریــی گەورەی‬ ‫گێــڕاوە‪ .‬دوای جەنگــی جیهانیی یەكەم‬ ‫و دابەشــكردنی میراتــی ئیمپڕاتۆریــی‬ ‫عوســمانی (پیاوە نەخۆشەكە)‪ ،‬سەرەتا‬ ‫ویالیەتــی مووســڵ بــەر "فەڕەنســا"‬ ‫كەوتــووە و‪ ،‬دواتر لەبــەر گرنگیی پێگە‬ ‫و رۆڵــی لەڕووی ئابــوری و دیمۆگرافی و‬ ‫ئیتنیكییــەوە بەریتانیــا كڕیویەتییەوە و‬ ‫لەگەڵ ویالیەتی بەغدا و بەســڕە‪ ،‬عێراقی‬ ‫لێ دروست كردووە‪ .‬ویالیەتی مووسڵ بە‬ ‫بڕیــاری كۆمەڵەی گەالن خراوەتە ســەر‬ ‫ئــەو یەكــە سیاســییەی كە ئێســتا پێی‬ ‫دەوترێت عێراق‪.‬‬

‫چوارچێوەی تیۆری‪:‬‬

‫خوێندنەوە بۆ بەشــداری و ئامادەییی‬ ‫توركیــا لە عێــراق و موســڵ بەتایبەتی‪،‬‬ ‫پێویســتیی بــە تیۆریزەكردنــە‪.‬‬ ‫لەڕوانگــەی تیۆرییەكانــی پەیوەندییــە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان وەك زانســت و كایە بۆ‬ ‫شــیكردنەوەی ملمالنێ و رووداوەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫تێگەییشــتن لە تەواوی وێنەكە و هەموو‬ ‫دیوەكانی بابەتەكە‪ ،‬رووبەڕووی كۆمەڵێك‬ ‫كەرەســتەی تیۆریمان دەكاتەوە؛ یەكێك‬ ‫لــەو تیۆرییانــە "ریاڵیــزم"ە‪ .‬ریاڵیــزم و‬ ‫ریاڵیســتەكان بایەخ بەهێــز دەدەن‪ ،‬هێز‬ ‫بــۆ پاراســتنی بەرژەوەندییەكان‪ ،‬هێز بۆ‬ ‫گەییشــتن بە بەرژەوەندییەكان‪ .‬ئەكتەرە‬ ‫نێودەوڵەتییــەكان لە دونیــای ریاڵیزم و‬ ‫ریاڵپۆلیتیكــدا‪ ،‬حــەز بــە ئالینــگاری و‬ ‫كێبڕكێ دەكەن‪.‬‬

‫تێكەولێكــە و خواســتی توركیــا بــۆ‬ ‫موســڵ لە عێراقدا‪ ،‬بنەمــا و ژێرخانێكی‬ ‫ریاڵیزمانــەی هەیــە‪ .‬موســڵ كۆمەڵێــك‬ ‫بەرژەوەندیــی گــەورە و ســتڕاتیژی و‬ ‫جیۆسیاســیی بۆ توركیا هەیە و دەرگای‬ ‫گەورەی سیاســی بــۆ بەرژەوەندییەكانی‬ ‫توركیــا دەكاتــەوە‪ .‬توركیایــش لــەم‬ ‫روانگەوە‪ ،‬رەوایی سیاسی بەخۆی دەدات‬ ‫كــە لــە پڕۆســەی رزگاركردنی موســڵدا‬ ‫ئامادەیی سەربازی و بەشداریی سیاسیی‬ ‫هەبێت و‪ ،‬تەنانەت بە حەوشەی پشتەوەی‬ ‫توركیا و‪ ،‬بەشــێك لــە جوگرافیای خۆی‬ ‫دادەنێت‪.‬‬

‫موسڵ چ گرنگییەکی بۆ تورکیا و‬ ‫بلۆکی سوننە هەیە؟‬

‫توركیا وەك حەوشەی پشتەوەی خۆی‬ ‫لە موســڵ دەڕوانێت‪ .‬لــە مێژوی كۆن و‬ ‫نوێدا‪ ،‬ئەو شارە‪ ،‬پێگەیەكی جیۆسیاسی‪،‬‬ ‫جیۆســتڕاتیژی و جیۆئابوریی بۆ توركیا‬ ‫هەبووە‪ .‬توركیا‪ ،‬وەك بەشــێك لە دونیا‬ ‫و بلۆكبەندیــی ســوننە‪ ،‬مەبەســتیەتی‬ ‫جارێكیتــر هێزی ســوننەی عێراقی رێك‬ ‫بخاتەوە و ئاڕاســتەیان بكات‪ .‬جارێكیتر‪،‬‬ ‫شوناسی سیاسی و مەزهەبییان بۆ راست‬ ‫بكاتــەوە و لــە رێكخســتنی سیاســی و‬ ‫داهاتوی عێراقدا ڕۆڵیان پێ ببەخشێتەوە‬ ‫و موســڵ بــكات بــە ماڵــە گەورەكــە و‬ ‫ســەنتەری هێز و دونیابینیی ســوننە لە‬ ‫عێراقدا‪.‬‬ ‫لــە سیســتەمی هەرێمــی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســتدا‪ ،‬كۆمەڵێــك ئەكتەر ركابەری‬ ‫و ملمالنــێ لەســەر موســڵ وەك‬ ‫جوگرافیایەكــی سیاســی و ســتڕاتیژی‬ ‫دەكەن‪ ،‬توركیا‪ ،‬قەتەڕ و ســعودیە وەك‬ ‫ئەكتەرێكــی گەورە لە الیەك و بەرەیەك‪،‬‬ ‫ئێران و دەســتەبژێری شیعیی فەرمانڕەوا‬ ‫و حەشــدی شــەعبی و هێزە شیعەكانی‬ ‫تری عێراق لەالیەكیترەوە‪ ،‬بەاڵم موســڵ‬ ‫بۆ جەمسەری ســوننە و توركیا زۆرترین‬ ‫مانــا و گرنگیی هەیە و توركیا لە هەموو‬ ‫ئەكتەرەكانیتــر زیاتــر لــە هەوڵدایــە بۆ‬ ‫دەســتبردن بــۆ ئــەو پارێزگایــە و لــە‬ ‫هەمویــان زیاتر كار بۆ پارێزگاریكردن لە‬ ‫موســڵ دەكات‪ ،‬ئەمەیش لەبەر كۆمەڵێك‬

‫‪7‬‬

‫موسڵ‪،‬‬ ‫لە سیستمی هەرێمی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا‪ ،‬دەروازەیەكی ستڕاتیژیی‬ ‫پڕبایەخە‪ .‬ئەكتەرە جیاوازەكانی ناوچەكە‬ ‫(جەمسەربەندیی سوننە‪-‬توركیا‪ ،‬سعودیە و‬ ‫قەتەڕ) و جەمسەربەندیی شیعە و هاوبەشەكانی‪،‬‬ ‫دەیانەوێت لەڕێگەی موسڵەوە هاوسەنگیی هێز‬ ‫دروست بكەن‪ .‬توركیا كار بۆ دروستكردنی‬ ‫هەژمونی سیاسی و سەربازیی خۆی‬ ‫دەكات‬

‫فاكتەری سەرەكی‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬موســڵ قواڵییەكی ستڕاتیژیی‬ ‫بێئەندازەی بۆ توركیا هەیە‪ ،‬بەڕێوەبردنی‬ ‫موســڵ‪ ،‬راســتەوخۆ بەڕێوەبردنی هەموو‬ ‫ســوننەكانی عێراقە و هاوسەنگیی هێزی‬ ‫مەزهەبی و سەنتەری دروستكردنی بڕیارە‬ ‫لە ئێســتا و لــە داهاتویشــدا لەبەرامبەر‬ ‫شیعەدا‪ .‬بەشــێك لە دانیشتوانی موسڵ‪،‬‬ ‫بەتایبەت دەوروبەری موســڵ‪ ،‬توركمانن‬ ‫و توركیــا دەیەوێــت چاودێرییان بكات و‬ ‫لــە هەر هەڕەشــە و مەترســییەكی هێزە‬ ‫شــیعییەكان بیانپاریزێــت و تەنانــەت‬ ‫لــەڕووی سەربازییشــەوە رێكیان بخات و‬ ‫مەشق و راهێنانی سەربازییان پێ كات و‬ ‫یارمەتیی لۆجستیكییان پێ بدات‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬ســەرباز و ســوپای توركیــا لە‬ ‫ســنوری ناوچەی باشیك لە خاكی عێراقدا‬ ‫ئامادەییی هەیە و‪ ،‬ســەرەڕای هەڕەشــە و‬ ‫بارگرژییــەكان لەگەڵ حكومەتــی عێراقیدا‬ ‫بۆ كشــانەوە و چونــەدەرەوەی ئەم هێزە‪،‬‬ ‫توركیــا هێشــتا ســورە لەســەر مانەوە و‬ ‫چۆڵنەكردنــی ئــەم ناوچەیــە‪ .‬ئامادەیــی‬ ‫ســەربازیی توركیــا لە دەوروبەری موســڵ‬ ‫و لەنــاو خاكی عێراقــدا‪ ،‬كۆمەڵێك هێما و‬ ‫مانای سیاسی و ســەربازیی هەیە‪ .‬توركیا‬ ‫مەبەستیەتی لەڕێگەی میلیتار و سەربازەوە‬ ‫چاودێریی هێزەكانی "پەكەكە" و "یەپەگە"‬ ‫بكات و نەهێڵێت بەغدا بەئاسانی یاری بەو‬ ‫كارتــە بــكات و بیجوڵێنێــت و جۆرێك لە‬ ‫هاوسەنگیی هێز دروست بكات‪.‬‬

‫سێیەم‪ :‬خۆرئاوای موسڵ‪ ،‬كۆڕیدەرێكی‬ ‫گرنگــە بۆ ئێران و شــیعە بۆ گەییشــتن‬ ‫بە دەریای ســپیی ناوەڕاست‪ .‬ئێران زۆر‬ ‫بــەڕژدی بیری لــەو بژاردەیــە كردۆتەوە‬ ‫و‪ ،‬كار بــۆ ئــەوە دەكات لەڕێگــەی‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنــی خۆرئــاوای موســڵەوە‬ ‫پڕۆژەی "هیاللی شــیعی" پڕاكتیزە بكات‬ ‫و قواڵییی ســتڕاتیژیی خۆی لە كەنداوی‬ ‫عەرەبییەوە تا دەریای ســپیی ناوەڕاست‬ ‫بــەم كۆڕیــدەرەوە دروســت بــكات‪ .‬ئەم‬ ‫پڕۆژەیە ئەگەر ســەر بگرێت‪ ،‬ئەندازیاری‬ ‫(هەندەســە)ی سیاســی و مەزهەبــی و‬ ‫جیۆپۆلیتیكیی ســوننە لە ناوچەكە تێك‬ ‫دەشكێنێت و‪ ،‬ئێران بەئاسانی دەتوانێت‬ ‫جیۆپۆلیتیكی شیعە بەسەر سوننەدا زاڵ‬ ‫بكات‪ .‬توركیایش بەگرنگییەوە لەو بابەتە‬ ‫دەڕوانێــت و‪ ،‬هــەوڵ دەدات ئەو ئەڵقەیە‬ ‫لە جیۆپۆلیتیكی شــیعە تێك بشــكێنێت‬ ‫و بیپچڕێنێــت و لە جوگرافیای موســڵی‬ ‫داببڕێنێت و دوری بخاتەوە‪.‬‬

‫موسڵ و "هیاللی شیعی"‬

‫لەچەنــد ناوچەیەكی نزیك لە موســڵ‪،‬‬ ‫میلیشــیا شــیعەكانی عێــراق بــە نیازی‬ ‫ئەجێندا و پالنێكی سەربازیی لەمێژینەی‬ ‫ئێرانن‪ ،‬ئەو میلیشیا شیعانەی كە ماوەی‬ ‫دوو ساڵە بە هاوكاریی ئێران رووبەڕووی‬ ‫داعــش بونەتــەوە و لــە بەرامبەریانــدا‬ ‫دەجەنگــن‪ .‬بڕیــار وایــە ســوپای عێراق‬ ‫لــە بەشــی باشــوری موســڵەوە هێرش‬ ‫بكاتــە ســەر ئــەو پارێزگایە و میلیشــیا‬ ‫شــیعەكانیش لە بەشی خۆرئاواوە ڕێ لە‬ ‫داعــش بگــرن و دەرفەتــی راكردنیان بۆ‬ ‫رەقــە و هەاڵتن بۆ ســوریایان لێ بگرن‪.‬‬ ‫هەرچەندە هێزە شــیعییەكان لە پڕۆسەی‬ ‫ئازادكردنــی موســڵدا‪ ،‬بەفەرمی رێگەیان‬ ‫پێ نەدراوە‪.‬‬ ‫ئێران بــۆ تەواوكردنی پڕۆژەی هیاللی‬ ‫شــیعی‪ ،‬هــەوڵ دەدات ڕێگــە و دەرچەی‬ ‫خۆرئــاوای موســڵ بــەكار بهێنێــت‪.‬‬ ‫كۆنتڕۆڵكــردن و گرتنی ئەم ناوچەیە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئێــران رێڕەوێكی گەورە لە نێوان تاران و‬ ‫دەریای ســپیی ناوەڕاســتدا دەكاتەوە و‪،‬‬ ‫بەمەیــش لە هــەر دۆخ و هەلومەرجێكدا‬ ‫دەتوانــن خەڵكــی خۆیان و كەرەســتەی‬

‫سەربازی و وزەی پێ بگوازنەوە‪.‬‬ ‫ئەو دەرچە و ڕێڕەوە جیۆپۆلیتیكییەی‬ ‫كــە ئامانــج لێــی‪ ،‬پاراســتنی "هیاللــی‬ ‫شــیعی"یە‪ ،‬بــە بەشــە عەرەبییەكــەی‬ ‫عێــراق‪ ،‬هەرێمی كوردســتان و رۆژئاوای‬ ‫كوردســتاندا تێ دەپەڕێ و دواتر دەگاتە‬ ‫حەلــەب‪ .‬ئەم خواســت و جیهانبینییەی‬ ‫ئێــران‪ ،‬نیگەرانــی و دڵەڕاوكێــی واڵتانی‬ ‫ناوچەكــەی لــێ كەوتۆتــەوە‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫توركیا‪ ،‬كە زۆر ترســی لــە ئەجێندایەك‬ ‫هەیــە كــە ئێــران و پارتــی كرێكارانــی‬ ‫كوردســتان (پەكەكــە)‪ ،‬بەیەكــەوە‬ ‫ببەســتێتەوە و ببێتە هەڕەشــە بۆ ســەر‬ ‫ئاسایشــی توركیــا‪ .‬بەتایبــەت ئەگــەر‬ ‫ســێكوچكەی "تاران‪ ،‬بەغدا و دیمەشــق"‬ ‫بــەڕژدی كار بۆ ئــەم ئەجێندایە بكەن و‬ ‫گۆڕانی دیمۆگرافی بێننە ئاراوە‪.‬‬ ‫كۆریدەرەكــە لــەو خاڵە ســنورییەوە‬ ‫دەســت پێ دەكات كە ئێــران ماوەی ‪١٢‬‬ ‫ساڵە بۆ گواستنەوەی چەك و تەقەمەنی‬ ‫و راوێژكاری سەربازی بۆ عێراق‪ ،‬بەكاری‬ ‫هێناوە‪ .‬رێرەوەكە بە "بەعقوبە"‪ ،‬ناوەندی‬ ‫پارێــزگای دیالــەدا تێ دەپەڕێــت كە لە‬ ‫ڕووی دیمۆگرافییەوە ســوننە و شــیعەی‬ ‫تێدا دەژی‪ .‬ســەرەڕای ئەمە‪ ،‬ژمارەیەكی‬ ‫بەرچاو لە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی‬ ‫لە قــەزای شــەرگات جێگیر كــراون‪ ،‬بۆ‬ ‫ئــەوەی بەرەو رێڕەوی خۆرئاوای موســڵ‬ ‫جوڵە بكەن‪ ،‬كە لە باشوری خۆرهەاڵتەوە‬ ‫تەنیــا ‪ ٥٠‬میــل لــە شــەنگالەوە دوورە‪،‬‬ ‫شەنگال و ناوچەكانی باشوریش بەشێكی‬ ‫ئــەم هیاللــە شــیعییە پێــك دەهێنــن و‬ ‫قــەزای تەلەعفەریــش لــەم نێوەنــدەدا‬ ‫رۆڵێكی ســەرەكی دەگێڕێت‪ .‬ناوچەكانی‬ ‫نێــوان تەلەعفــەر و شــەنگال‪ ،‬رۆڵێكــی‬ ‫گرنگیــان لــە جێبەجێكردنــی پالنەكەدا‬ ‫هەیــە‪ .‬قــەزای تەلەعفــەر تا ئێســتایش‬ ‫لەژێــر كۆنتڕۆڵی داعشــدایە و‪ ،‬بەشــێك‬ ‫لــە هێزەكانــی پێشــمەرگە و پەكەكە لە‬ ‫شــەنگال ئامادەیییــان هەیــە و‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەمانەیــش ترســی گــەورەی بــۆ توركیا‬ ‫دروست كردووە‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە‪ ،‬ئێران بۆ دروستكردنی‬ ‫ئــەم كۆریدەرە و گەییشــتن بە حومس‪،‬‬ ‫هەوڵــی نزیكبونەوە لە "حەلەب" دەدات‪،‬‬ ‫لەوێیشەوە بەرەو باكوری سوریا و ناوچە‬ ‫عەلەوییەكانی سوریا‪ .‬بەندەری الزقیەیش‬ ‫كۆتا خاڵــی ئەم كۆریدەرە دەبێت كە بە‬ ‫درێژاییــی جەنگی ناوخۆی ســوریا لەژێر‬ ‫كۆنتڕۆڵی حكومەتی سوریادایە‪ .‬موسڵ و‬ ‫خۆرئاوای موســڵ‪ ،‬بەستەری نێوان تاران‬ ‫و دەریــای ســپیی ناوەڕاســت و پڕۆژەی‬ ‫هیاللــی شــیعییە‪ ،‬كــە بەرژەوەنــدی و‬ ‫پێگــەی توركیا بچوك دەكاتەوە و‪ ،‬رۆڵی‬ ‫جەمســەربەندیی ســوننەیش بەگشــتی‪،‬‬ ‫پاسیڤ دەكات‪.‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬

‫موســڵ‪ ،‬لــە سیســتمی هەرێمــی‬ ‫خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســتدا دەروازەیەكی‬ ‫ســتڕاتیژیی پڕبایەخــە‪ .‬ئەكتــەرە‬ ‫جیاوازەكانی ناوچەكە (جەمسەربەندیی‬ ‫سوننە‪-‬توركیا‪ ،‬ســعودیە و قەتەڕ) و‪،‬‬ ‫جەمسەربەندیی شیعە و هاوبەشەكانی‪،‬‬ ‫دەیانەوێــت لەڕێگــەی موســڵەوە‬ ‫هاوســەنگیی هێــز دروســت بكــەن‪.‬‬ ‫توركیــا كار بۆ دروســتكردنی هەژمونی‬ ‫سیاســی و ســەربازیی خــۆی دەكات و‬ ‫لــە هەمو بكەرەكانیتر زیاتر‪ ،‬خواســتی‬ ‫بەستنەوەی موسڵی بە توركیاوە هەیە‪.‬‬ ‫ئێرانیش هەوڵی پڕاكتیزەكردنی خەونە‬ ‫سیاسی و ستڕاتیژییەكانی خۆی دەدات‪،‬‬ ‫بــە كۆریدەرێكی نوێ‪ ،‬كە بەشــێكە لە‬ ‫جوگرافیای موسڵ‪.‬‬

‫*بەكالۆریۆس لە یاسا و رامیاری‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫داهاتەكەی بۆ نەخۆشخانەی هیوایە‬

‫(نامۆ)‪ ،‬لەسوید‪ ،‬هۆڵەنداو ئەڵمانیا نمایشدەكرێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫بڕیارە رۆژانــی ‪،2016/10/31-29‬‬ ‫مۆســیقا‬ ‫بەتێكەڵكردنــی‬ ‫مامۆســتا‬ ‫ئارامبەخشــەكانی‬ ‫ئەنــوەر قەرەداغــی‪ ،‬لەشــاری‬ ‫یۆتۆبۆری ســوید‪ ،‬فیلمــی (نامۆ)‬ ‫كــە لەدەرهێنانــی هونەرمەنــد‬ ‫(مەریوان ئیبراهیم)ە نمایشبكرێ‌‌و‬ ‫دەدرێتــە‬ ‫داهاتەكەیشــی‬ ‫نەخۆشخانەی هیوا‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئەم فیلمە لەنوسینی هونەرمەند (هاوڕ ‌‬ ‫قادر رەشــید)ەو فیلمێكی درێژەو ماوەكەی‬ ‫(‪ )70‬خولەكــەو بــاس لەكێشــەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەكات‪.‬‬ ‫دەربــارەی ناوەڕۆكــی فیلمەكەیــش‬ ‫مەریوان ئیبراهیــم بە(چاودێر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫فیلمەكــە بــاس لەكێشــەیەكی كۆمەاڵیەتی‬

‫چارەســەری منداڵەكەیانــدا‪ ،‬لەكۆتاییشــدا‬ ‫منداڵەكــە دەمــرێ‌‌و مایەپــوچ دەمێننەوە‪،‬‬ ‫چیرۆكــی ئــەم خێزانە چیرۆكــی هەزارەها‬ ‫منداڵی كوردە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەنمایشــكردن‌و داهاتــی‬ ‫ێ واڵتی‬ ‫فیلمەكەیش وتی‪ :‬ئەم فیلمە لەســ ‌‬ ‫ئەوروپــا (ســوید‪ ،‬هۆڵەنــدا‪ ،‬ئەڵمانیــا)‬ ‫نمایشــدەكرێ‌‪ ،‬داهاتەكەیشی بۆ پشتگیری‬ ‫كردنە لەتوشــبوانی نەخۆشــی شێرپەنجەو‬ ‫دەدرێتە نەخۆشــخانەی هیــوا‪ ،‬هەر لەكاتی‬ ‫نمایشــكردنی فیلمەكەیشــدا چاالكیــی‬ ‫جۆراوجۆری هونەری تر هەیە وەك مۆسیقاو‬ ‫نوانــدن‌و پێشــانگەو فرۆشــتنی تابلــۆ‪،‬‬ ‫ئامانجــی ئێمەیــش لــەم بەشــداریكردنەدا‬ ‫ێ پەنجەمان دیار بێ‌‌و‬ ‫ێ ج‌‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬دەمانەو ‌‬ ‫خزمەتێك بكەین‪ ،‬لەڕێی ئەم فیلمەیشــەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬چیرۆكــی خێزانێكە كــە منداڵێكی داوا لەخێرخــوازان دەكەیــن بەهانــای ئەو‬ ‫نەخۆشیان هەیە‪ ،‬تا كاردەگاتە سەرئەوەی نەخۆشــخانەیە بچــن گــەر بەهاوكارییەكی‬ ‫كــە خانوەكەیشــیان بفرۆشــن لەپێنــاوی بچوكیشەوە بێت‪.‬‬

‫بەیان عەلی‪:‬‬

‫هونەرمەندی كورد‬ ‫هەمیشە هەقی دەفەوتێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬

‫سینەماكاران‌و هونەرمەندان بكرێتەوە‪.‬‬ ‫خاڵێكــی تــر كــە بوەتــە هــۆی الوازیی‬ ‫نەبونــی ســینەما ئەوەیە‪ ،‬كە تاكو ئێســتا‬ ‫ئــەو كامێرایەمان نییە كــە بتوانێت وێنەی‬ ‫شــیاوی خــۆی بــۆ ســینەما بگرێــت‪ ،‬واتە‬ ‫كامێرای ســینەمایی نییــە‪ ،‬بەڵكو كامێرای‬ ‫تەلەفزیــۆن‌و جۆرەكانی ترە كە زۆر شــیاو‬ ‫نین بۆ وێنەگرتنی فیلم‪.‬‬ ‫دەربــارەی كاركردن‌و بەڵێــن‌و وەرگرتنی‬ ‫مــاف‌و دابینكردنــی ژیانیــش وتــی‪ :‬ئێمــە‬ ‫كێشــەمان زۆرە‪ ،‬هەمیشــە هەقمــان‬ ‫دەفەوتــێ‌‪ ،‬الیەنێــك‌و شــوێنێك نیــە بــۆ‬ ‫دڵنیابــون لەبارودۆخی ژیانی هونەرمەندان‪،‬‬ ‫واتــە پشــتگیریمان نییە‪ ،‬تــۆ ئەگەر بەهەر‬ ‫شــێوەیەك لێــت بقەومــێ‌ ئــەوا كــەس‬ ‫لێتناپرســێتەوە‪ ،‬یان كە بەڵێننامەیەك واژۆ‬ ‫دەكەیــت بەشــەرمەوە داوای هەقــی خۆت‬ ‫دەكەیت‪ ،‬بــەاڵم هونەرمەندانــی واڵتانی تر‬ ‫پێش كاركردن مافی خۆیان وەردەگرن‪.‬‬

‫هونەرمەنــد (بەیــان عەلــی)‪ ،‬وەك‬ ‫سینەماكارێك‌و ئەكتەری بواری شانۆو‬ ‫دراماو فیلمی ســینەمایی‪ ،‬بەشــداری‬ ‫لەچەندیــن كاری هونەریــدا كــردوەو‬ ‫سەركەوتنی بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەســینەمای ئەمڕۆی كوردی‬ ‫كــە ئاخۆ لــەچ ئاســتێكدایە‪ ،‬بەیــان عەلی‬ ‫بە(چاودێــر)ی راگەیانــد‪ :‬بەداخــەوە‪،‬‬ ‫وەكو پێویســت هەتاكو ئێســتا ســینەمای‬ ‫كوردیمان نییە‪ ،‬ئێمەی هونەرمەند بۆ هەمو‬ ‫بوارەكانی هونەر كاردەكەین‪ ،‬ئەمە وایكردوە‬ ‫تێكەڵییــەك دروســت ببێ‌‪ ،‬واتە هەتاســەر‬ ‫لەیەك بواردا نامێنینەوە‪ ،‬بۆ هەمو بوارەكان‬ ‫وەك شانۆو سینەماو دراما بانگمان دەكەن‌و‬ ‫پاڵپشــتی تەواومــان نییــە‪ ،‬ئومێــدەوارم‬ ‫لەڕێگــەی فێســتیڤاڵەكانەوە دەرگایەك بۆ‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (584) 24-10-2016‬‬ ‫پالتفۆرمی دابڕان‬ ‫كتێبەكەی بەچاپ‬ ‫گەیاندوە‬

‫"گۆڕینی كۆمەڵ‬ ‫لەڕێگەی یاساوە"‬ ‫باڵوكرایەوە‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫كتێبــی (گۆڕینــی كۆمــەڵ‬ ‫لەڕێگەی یاســاوە)‪ ،‬باســێكی‬ ‫رەخنەیــی‌و‬ ‫زانســتی‬ ‫بەراوردكارییەو باس لەپرســی‬ ‫ژن لەسیســتمی یاســایی‬ ‫رۆژئاوای كوردســتان دەكات‪،‬‬ ‫لــەدو توێــی (‪ )161‬الپەڕەی‬ ‫قــەوارە گــەورەدا كەوتــە بەر‬ ‫دیدەی خوێنەران‪.‬‬ ‫ئــەم كتێبە لەنوســین‌و لێكۆڵینەوەی‬ ‫هــەردو مامۆســتا (نەهــرۆ حــازم –‬ ‫ماســتەر لەیاسای تایبەت لەفەڕەنسا) و‬ ‫(دهام ســمكۆ‪ -‬ماستەر لەیاسای گشتی‬ ‫لەفەڕەنسا)یە‪.‬‬ ‫لــەم كتێبــەدا‪ ،‬هــەردو نوســەر‬ ‫ئامــاژە بــەوە دەكــەن‪ ،‬كــە ئــەوەی‬ ‫وەك ئەنجــام پێیگەیشــتوین‪ ،‬بۆمــان‬ ‫دەردەكەوێــت كــە بەڵــێ‌ دەكرێــت‌و‬ ‫دەبــێ‌ دەســەاڵتی یاســادانان لەرێگەی‬ ‫دانانی یاســای مۆدێرن‌و ســەردەمیانە‪،‬‬ ‫دواتــر جێبەجێكردنــی لەالیــەن‬ ‫دەســەاڵتی جێبەجێكردنەوەو پاراستن‌و‬ ‫چاودێریكردنــی لەالیــەن دەســەاڵتی‬ ‫دادوەرییــەوە‪ ،‬بیــری كۆنی دواكەوتو –‬ ‫و نەریتگــەراو عەقڵــی دوگمای ســەدان‬ ‫ساڵی داسەپیوو بگۆڕین بۆ هێنانەكایەی‬ ‫باشترین یاسای مۆدێرن‪.‬‬

‫"هونەری شێوەكاری بەقۆناغێكی قورسدا تێدەپەڕێت"‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫هونەرمەند (رێنــواز نامیق)‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لەو خوێندكارانــەی قۆناغی چوارەمی‬ ‫پەیمانگەی هونەرە جوانەكانی كفری‪،‬‬ ‫مــاوەی پێنج ســاڵە ســەرقاڵی كاری‬ ‫هونــەری شــێوەكارییەو لەچەندیــن‬ ‫پێشــانگەی شــێوەكاریدا لــەدەرەوەو‬ ‫ناوەوەی شاری كفری بەشداریكردوە‪.‬‬ ‫دەربــارەی ئاخــۆ هونەری شــێوەكاری‬ ‫لەكوردســتاندا بەتایبەتی لەكفری‌و كەالر‬ ‫لەچ ئاســتێكدایە‪ ،‬رێنــواز بە(چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬هونەری شــێوەكار لەئێســتاداو‬ ‫لەكوردســتاندا توانیویەتــی قۆناغێكــی‬ ‫بــاش‌و ســەركەوتو ببڕێــت‪ ،‬زۆرێــك‬ ‫لەهونەرمەندانی كورد توانیویانە ئاســتی‬ ‫هونــەری شــێوەكاریی كــوردو كولتــوری‬ ‫كوردی بەگەالنی جیهان بناسێنن‪.‬‬ ‫بەهەمــان شــێوەیش لــەم ناوچانــەش‬ ‫گرنگــی‌و بایەخێكــی بــاش بــەم هونەرە‬

‫رێنواز نامیق‪:‬‬ ‫لەچاو سااڵنی‬ ‫رابردودا شێوەكارانی‬ ‫ژن رویان لەزیادبونە‬

‫دەدرێ‌‪ ،‬گەرچــی لەئێســتادا بەقۆناغێكی‬ ‫قورســدا تێدەپەڕێت‪ ،‬بەهۆی رەخنەگرتن‬ ‫لەهونــەرو ئەقڵی دواكەوتــوی ناوچەكە‪،‬‬

‫بــەاڵم خۆشــبەختانە توانیومانــە ئــەو‬ ‫رێگریانــە وەالوە بنێیــن‌و كاری خۆمــان‬ ‫بكەیــن‪ ،‬جێگــەی خۆشبەختیشــە كــە‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫شــێوەكارانی ژن لەچاو ســااڵنی رابردودا‬ ‫ژمارەیــان لەزیادبوندایــەو توانیویانــە‬ ‫جێدەســتی خۆیان لەهونەری شێوەكاریدا‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫دەربــارەی كاریگــەری بــاری دارایــی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان لەســەر هونــەری‬ ‫شــێوەكاریش وتــی‪ :‬بێگومــان كاریگەری‬ ‫زۆری هەیــە‪ ،‬چەندیــن كاری هونــەری‬ ‫لەكوردســتان بەهــۆی نەبونــی بودجەی‬ ‫پێویســت راگیــراوە یاخــود دواخــراوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم كێشــەی دارایــی نەیتوانیــوە‬ ‫زاڵببێــت بەســەر بیرۆكــەی هونەریــداو‬ ‫زۆرێــك لەهونەرمەندان لــەكاری هونەری‬ ‫خۆیــان بەردەوامــن‪ ،‬دەربــارەی پڕۆژەی‬ ‫ئایندەیشــی وتی‪ :‬دو پڕۆژەیە‪ :‬یەكێكیان‬ ‫كردنــەوەی پیشــانگەیەكی هاوبەشــە‬ ‫بەناونیشــانی (هونــەر‪ ،‬پەناگەیــەك بــۆ‬ ‫ئارامیی)‪ ،‬دوەمیشیان كردنەوەی یەكەمین‬ ‫پێشــانگەی هاوبەشــی خۆمەو لەئێســتا‬ ‫كاری بــۆ دەكــەم‌و لەئایندەیەكــی نزیكدا‬ ‫لەشاری كەالر ئەو پێشانگەیە دەكەمەوە‪.‬‬

‫موسڵ؛ بەرەو جەنگی‬ ‫ئایندە یان ئایندەی‬ ‫پێكەوەیی‬ ‫‪-1‬چی رویدا‬

‫ئازاد ئیرباهیم ئەحمەد‬ ‫بەوردبونەوە لەمێژوی دوســاڵی رابردوی شــەڕی تیرۆریســتانی داعش‬ ‫لەســوریاو عیراق‪ ،‬هیچ كاتێك هێندەی ســەروبەندی پرۆسەی رزگاركردنی‬ ‫شــاری «موســڵ» لەچنگــی چەتەكانی داعــش‪ ،‬فۆكس‌و هــەواڵ‌و كاری‬ ‫میدیاو دەزگا جۆراوجۆرەكانی جیهان لەســەر داعشی تیرۆریست لەالیەك‌و‬ ‫قارەمانێتی پێشــمەرگەو ســوپای عیراق لەالیەكیتــرەوە‪ ،‬نەبوە‪ .‬ئەمەش‬ ‫ئاماژەیەكی رونە بەهەمو ئەو مەترسی‌و ناشیرینیانەی داعش لەم جوگرافیا‬ ‫بەرینــەدا فڕێی دەداتەنێو ژینگەو بازنەی كۆمەاڵیەتی ناوچەكەوە‪ .‬چونكە‬ ‫شــەڕی موســڵ بــۆ داعــش دوا وێســتگەیە ئەو كەمــە تواناو هێزەیشــی‬ ‫پێیمــاوە لەم شــارەدا بەكاری بهێنێت هــەر قســەكردن‌و خوێندنەوەیەك‬ ‫بۆ رزگاركردنەوەی موســڵ‪ ،‬قســەكردنە لەســەر دو رەنگ‌و دو پایەی نێو‬ ‫مەشــهەدی جەنگەكە كە یەكەمیان قســەكردنە لەســەر ئێســتاو ئایندەی‬ ‫داعش لەموســڵ‌و هەمــو ئەو ئەگەرانــەی لەبارەی پرۆســەی رزگاركردنی‬ ‫موســڵەوە لەئارادان‪ .‬دوەمیان قسەكردنە لەسەر پێكەوەیی یان پێكدادانی‬ ‫هەولێرو بەغدا «پێشمەرگەو سوپای عیراق» لەدوای رزگاركردنی موسڵ‌و‬ ‫ئەگەری ئاساییبونەوەی دۆخی موسڵ‪.‬‬ ‫خوێندنەوەی یەكەم‪ :‬داعش بەچی شێوەیەك موسڵ جێدەهێڵێت؟‬ ‫ئایا موسڵ دوا هەناسەی جەستەی داعشە؟‬‫ئەو دو پرسیارەی سەرەوە لەپێشینەی ئەو پرسیارانەن كە رۆژانە بەردەوام‬ ‫دەیانبیســتینەوە‪ .‬سەرەتا‪ :‬داعش بەچی شــێوەیەك موسڵ جێدەهێڵێت؟‬ ‫بەو پێیەی موســڵ لە ماوەی دوســاڵی رابردودا لەژێردەســتی چەتەكانی‬ ‫داعشدا بوەو لەهەمو رویەكەوە كۆنترۆڵیكردوە‪ ،‬ئەوا داعش لەموسڵدا دوا‬ ‫فیشــەكی خۆی دەتەقێنێت‌و دوا ژەهری خۆی فڕێدەدات‌و شــوێن پەنجەی‬ ‫رەشــیان بەتەواوی بە كایەكانی كەلتــوری‪ ،‬ئاینی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‌و ‪...‬هتدی‬ ‫شــارەكەوە جێدەهێڵێــت‌و دەشــێت تامێژویەكــی درێژیــش لێكەوتەكانی‬ ‫لەموســڵدا بمێنێتــەوە‪ .‬هەرچیش لەخولگەی پرســیاری دوهەمدایە «ئایا‬ ‫موسڵ دوا هەناسەی جەستەی داعشە؟»‪ ،‬ئەوا لینكێكی راستەوخۆی بەدو‬ ‫جەمسەری پشتیوانی یان دژایەتیكردنی داعشەوە هەیە‪ .‬جەمسەری یەكەم‬ ‫كە زۆرینەی واڵتانی هاوپەیمانن‌و هەمو هەوڵێكیان لەپێناو كۆتاییهێناندایە‬ ‫بەداعــش‪ ،‬بەتایبــەت ئەمریكا كە دەیەوێت نەهێشــتنی داعش لەموســڵ‌و‬ ‫عیراقدا بكاتە خەاڵتی دیموكراتەكان بۆمانەوەیان لەكۆشكی سپی‪ .‬هەرچیش‬ ‫جەمسەری نزیكە لەداعش بەتایبەت «توركیا» بەسەر رێگایەكی مێژوییدا‬ ‫دەگاتەوە موســڵ‌و پرســی بازرگانی نــەوت‌و ویالیەتی موســڵ بۆ توركیا‬ ‫گرنگــە‪ .‬بۆیە لەالیەك بەرەی دژو لەالیەك بەرەی دۆســتانی! داعشــیش‪،‬‬ ‫لەوە بەتەواوی دەگەن داعش دواهەناســەی لەخاكی عیراقدا لەموسڵدایەو‬ ‫هــەر لەئەوێیشــدا دەنێژرێت‪ .‬بەوردبونــەوە لەهەمو ئــەو دەرئەنجامانەی‬ ‫لەمــاوەی رابــردودا رویانداوە‪ ،‬موســڵ دەبێتە جەنگــە گەورەكەی عیراق‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئایــا جەنگێكی گەورە تەنهــا لەنێوان داعش‌و هێــزە عیراقییەكاندا‬ ‫دەبێــت؟ بێگومــان نەخێر‪ .‬لەدیدی ئێمەوە‪ ،‬موســڵ دەبێتــە جوگرافیای‬ ‫چەندان پێكدادان وەك مەزهەبە جیاوازەكان‪ ،‬بەرژەوەندییەكان‪ ،‬ئاراســتە‬ ‫ناوچەیــەكان‌و جیهانییەكان‪ .‬توركیا كە لەدەرەوەی دەروازەكانی موســڵدا‬ ‫وەســتاوە بەهەمو هێزو توانایەوە دەیەوێت تارمایی خۆی بخاتەســەر هەر‬ ‫گۆڕانكاری‌و پێشهاتێك بەكوچەكانی موسڵدا تێبپە رێت‪ .‬چونكە لەماوەی‬ ‫رابردودا كەناڵی «‪»ARTE1‬ی ئەڵمانی نهێنی بونی توركیای لەسایەی‬ ‫داعشــدا لەموســڵدا ئاشــكراكردو رایگەیاند كە توركیا كەناڵــی گەیاندنی‬ ‫نەوتەكــەی موســڵی داعش بوە بۆ بازاڕەكانــی دەرەوە‪ .‬هاوكات ئێرانیش‬ ‫لە رێگەی دەسەاڵتە شیعییەكەی بەغدادەوە ئامادەییەكی تەواوی دەبێت‌و‬ ‫دەكرێ ئەم روبەڕوبونەوەیە بــە روبەڕوبونەوەیەكی بچوككراوەی دوبارەی‬ ‫سەفەوی‌و عوسمانی ناوببەین‪.‬‬ ‫خوێندنــەوەی دوەم‪ :‬موســڵی دوای داعش‪ ،‬لەجەنگــەوە بەرەو جەنگ‪،‬‬ ‫یان پێكەوەیی‌و تەبایی لەنێوان هەولێرو بەغداددا؟ ئەگەر سەرەتا لەمێژوی‬ ‫وادی رافیدەین‌و پاشان عیراقیش وردببینەوە‪ ،‬لەدو وێستگەی تردا موسڵ‬ ‫دەروازەی دوبەرەكی‌و تەماحكارییەكی گەورەبوە‪ .‬یەكەمیان قەرامیتەكان‌و‬ ‫دوەمیشــیان مەغۆلەكان بوە كە هەردوكیان لەناوچەی ئەنادۆڵەوە هاتون‌و‬ ‫لــە رەگی تیرە ئاســیاوی‌و توركەكانی ناوچەكە پێكهاتــون‪ .‬تاهەنوكەیش‬ ‫هاتنــی ئــەم دو بەرەیــە لەمێــژوی جیــاوازو روخســاری جیــاوازدا لەالی‬ ‫مێژونوســەكانی عیراق جێبایەخەو چیرۆكی سورو شین بونی ئاوی دیجلە‬ ‫بەهــۆی ئــەو كاغەزانــەوە مەغۆلــەكان لەدەزگاكانی بەغــداددا فڕێیاندایە‬ ‫دیجلــەوە دەگێڕدرێتەوە بۆیە مادام نمونەگەلێكی وەها لەمێژوی موســڵدا‬ ‫هەیە‪ ،‬كارێكی قورســە بگوترێ موســڵی دوای داعش ئیتر دەبێتە شــاری‬ ‫ئاشتی‌و پێكەوەیی‪.‬‬

‫ژمارەکانی داهاتوو‬ ‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫دەقێکی شیعریی نوێی ڕامیار مەحمود‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )525‬دووشەممە ‪2016/10/24‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ڕووداوەکانی پێشانگای نێودەوڵەتیی کتێبی فڕانکفۆرت‬ ‫بە کۆڕێکی بەختیار عەلی زنجیرەکۆڕەکانی "ئەدەبیات لە ڕۆیمەر" دەستی پێ کرد‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫پێشانگای نێودەوڵەتیی کتێبی‬ ‫فڕانکفۆرت کە بە گەورەترین پێشانگای‬ ‫کتێب دادەنرێت لە جیهاندا‪ ،‬لە ڕۆژانی‬ ‫‪ ١٩‬تا ‪٢٣‬ـی ئەم مانگە بەڕێوە چوو‪.‬‬ ‫لــە شەشتوهەشتەمین خولی ئەم‬ ‫پێشانگا نێودەوڵەتییەی کتێبدا چەند‬ ‫ڕووداوێکی ئەدەبی و کولتووریی گرنگ‬ ‫ڕوویان دا‪.‬‬ ‫لە پێشانگاکەدا بە کۆڕێکی بەختیار عەلی‬ ‫زنجیرەکۆڕەکانی "ئەدەبیات لە ڕۆیمەر" دەستی‬

‫پێ کرد‪ .‬بەختیار عەلی‪ ،‬ڕۆژانی ‪ ١٩‬تا ‪٢٢‬ـی ‪١٠‬‬ ‫لە «پێشانگای کتێبی فڕانکفۆرت» ئامادە بوو‪،‬‬ ‫لە ئێوارەی ‪19‬ـی مانگدا سەعات ‪8‬ـی ئێوارە‪،‬‬ ‫لە هۆڵی بەناوبانگی ڕۆیمەر‪ ،‬بەختیار عەلی بە‬ ‫یاوەریی کۆمەڵێک نووسەری دی‪ ،‬زنجیرەکۆڕەکانی‬ ‫«ئەدەبیات لە ڕۆیمەر»ـی کـــردەوە‪ ،‬کە لە‬ ‫گرنگترین چاالکییەکانی پێشانگای فڕانکفۆرتە‪.‬‬ ‫خوێندنەوە و گفتوگۆ لەو ئێوارەیەدا بە یاوەریی‬ ‫دکتۆر ئیرویگ ئێپکس بەڕێوە چوو‪ ،‬لە هەمان‬ ‫ڕۆژ و ڕۆژانی دواییدا‪ ،‬نووسەر لە شوێنی تایبەتی‬ ‫یونیۆنس فێرالگ ئامادە بوو و بۆنەیەکی تایبەتی‬ ‫ئیمزاکردنی کتێبیشی هەبوو‪ .‬هاوکات ئەمساڵ‬ ‫لە پیشانگاکەدا گرنگییەکی بەرچاو بە ڕۆمانی‬ ‫"دواهەمین هەناری دونیا"ـی بەختیار عەلی درا کە‬

‫ماوەی ڕابردوو دەقە ئەڵمانییەکەی باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫ئەمساڵ بەلجیکا و هۆڵەنەدا میوانی شانازیی‬ ‫پێشانگای کتێبی فڕانکفۆرت بوون کە سااڵنە‬ ‫پێشانگاکە وەک شانازییەک بە ناوی واڵتێکەوە‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫ئازادیی ئەندێشە‪ ،‬ڕادەربڕین و ڕاگەیاندن لە‬ ‫باسە سەرەکییەکانی پێشانگەی فڕانکفۆرتی‬ ‫ئەمساڵ بوون کە بە تایبەت گفتوگۆیان لە بارەوە‬ ‫کرا‪.‬‬ ‫وەک سااڵنی ڕابـــردوو بەشێکی گرنگ لە‬ ‫چاالکییەکانی پێشانگاکە تایبەت بوو بە کڕین و‬ ‫فرۆشتنی مافی وەرگێڕان‪ ،‬چاپ و باڵوکردنەوەی‬ ‫کتێبەکان لە دەزگایەکەوە بۆ دەزگایەکی تر و لە‬ ‫زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر‪ .‬لە سێ ڕۆژی یەکەمدا‬ ‫تەنیا ئەهلی هونەر و ڕاگەیاندن بۆیان هەبوو بچنە‬ ‫پێشانگاکەوە‪.‬‬ ‫یەکێک لەو خەاڵتە گرنگانەی کە سااڵنە لەم‬ ‫پێشانگایەدا دەبەخشرێت خــەاڵتــی ئاشتیی‬ ‫پەخشخانەکانی ئەڵمانیایە‪ .‬ئــەم خەاڵتە بۆ‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٦‬درا بە کارۆڵین ئێمکە‪ -‬نووسەر و‬ ‫ڕۆژنامەنووسی ‪٤٩‬ـساڵەی ئەڵمانی‪ .‬ساڵی ڕابردوو‬ ‫خەاڵتەکە درا بە نوید کرمانی‪ -‬نووسەری ئێرانی‪-‬‬ ‫ئەڵمانی‪.‬‬ ‫هــەروەهــا لــە پێشانگاکەدا تــۆم فــۆرد بە‬ ‫فیلمی(‪ )Nocturnal Animals‬خەاڵتی‬ ‫باشترین فیلمی وەرگیراو لە ڕۆمانی وەرگرت‪ ،‬کە‬ ‫لە ڕۆمانی "تۆنی و سوزان"ـی ئەستین ڕایتەوە‬ ‫وەرگــیــراوە‪ .‬لە الیەکی تریشەوە ئەنیمەیشنی‬ ‫"ژیانی من وەک کولەکەیەک" لە دەرهێنانی کلۆد‬ ‫باراس خەاڵت کرا کە لە ڕۆمانی "کولەکە"ـی ژیل‬ ‫پاریسەوە وەرگیراوە‪.‬‬ ‫جێی ئاماژەیە لە پێشانگای نێودەوڵەتیی‬ ‫فڕانکفۆرتی ئەمساڵ نزیک بە ‪ ٣٠٠‬هەزار کەس‬ ‫سەردانکەر هەبوو‪.‬‬ ‫ئەمساڵیش وەک سااڵنی ڕابردوو پەخشخانەکانی‬ ‫کوردستان و وەفدێکی کوردیی بەشدارییان کرد‬ ‫و چاالکییان هەبوو‪ ،‬لەوانەش دەکــرێ ئاماژە‬ ‫بە شێرزاد حەسەن‪ ،‬د‪ .‬س ــەروەر عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫عەبدولغەنی کاکۆ‪ ،‬کامەران سوبحان و چەند‬ ‫ناوێکی تر بکەین‪.‬‬

‫ئەندامێکی ئەکادیمیای سویدی‪:‬‬ ‫بۆب دیالن بێئەدەبە‬ ‫بۆب دیالن‪ :‬سوید خۆی بە خەاڵتۆکە‬ ‫و مەاڵتۆکەوە سەرقاڵ کردووە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫وەاڵمــــنــــەدانــــەوەی تــەلــەفــۆنــەکــانــی‬ ‫ئەکادیمیای ســویــدی لــە الیــەن بۆب‬ ‫دیالنەوە ئەندامێکی ئەو ئەکادیمیایە‬ ‫تــووڕە دەکــات و لەو بارەیەوە لێدوان‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ڕۆژی پێنجشەممە ‪١٣‬ـی ‪ ،١٠‬ناوی بۆب دیالن‪-‬‬ ‫شاعیر و گۆرانیبێژی ئەمەریکی‪ ،‬وەک براوەی‬ ‫نۆبێڵی ‪ ٢٠١٦‬بۆ ئەدەبیات ڕاگەیەنرا‪ ،‬کە ئەمەش‬ ‫زۆرێک لە نووسەران و الیەنگرانی ئەدەبیاتی تووڕە‬ ‫کرد‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێی سەرنج بوو خودی بۆب‬ ‫دیــان ئێوارەی هەمان ڕۆژ کۆنسێرتی‬ ‫هەبوو بەاڵم ئامادە نەبوو لەو بارەیەوە‬ ‫هیچ لێدوانێک بــدات‪ .‬بۆب دیالن‬ ‫کۆنسێرتەکەی بــەم گۆرانییە‬ ‫کۆتایی پێ هێنا‪ :‬بۆ دەتەوێت‬ ‫لەم کاتەدا من بگۆڕیت؟‬ ‫دواتــــر ســــارا دیــنــووس‪-‬‬ ‫ســکــرتــێــری هــەمــیــشــەیــیــی‬ ‫ئــەکــادیــمــیــای ســویــدی بۆ‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵ ئاشکرای کرد‬ ‫کە تەلەفۆن و ئیمەیڵێکی زۆریان‬ ‫بۆ بۆب دیالن کــردووە و بە‬ ‫هیچ شێوەیەک وەاڵم ناداتەوە‪.‬‬

‫خودی بۆب دیالنیش تا ئێستا لە هیچ شوێنێکەوە لە‬ ‫بارەی خەاڵتکردنیەوە یان قبووڵکردن و وەرگرتنی‬ ‫هیچ قسەیەکی نەکردووە‪ .‬بۆب دیالن بۆی هەیە‬ ‫خەاڵتەکە ڕەت بکاتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەکادیمیای سویدی‬ ‫بۆی نییە شانازییەکەی لێ بستێنێتەوە‪.‬‬ ‫سەرەنجام ئەندامێکی ئەکادیمیای سویدی‪،‬‬ ‫نووسەر پیەر ڤاستێربێرگ لە چاوپێکەوتنێکی‬ ‫تەلەفزیۆنیدا تووڕەیی خۆی ڕاگەیاند و گوتی‪ :‬بۆب‬ ‫دیالن بێئەدەب و لەخۆبایییە‪.‬‬ ‫لە الیەکی ترەوە ئەندرێ بارانی کە یەکێکی ترە‬ ‫لە ئەندامانی ئەکادیمیاکە ئەویش لەم بارەیەوە‬ ‫قسەی کــردووە و ئەلبێرت ئەنیشتاین بە بیر‬ ‫دێنێتەوە کە ساڵی ‪ ١٩٢١‬وەک فیزیاوانێک خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵی پێ درا بەاڵم بە خوێنساردییەوە‬ ‫لەگەڵ ڕووداوەکەدا مامەڵەی کرد‪.‬‬ ‫لە ئێستادا لە الیــەن یەکێک لە‬ ‫نزیکەکانی بۆب دیالنەوە دەنگۆی‬ ‫ڕەتکردنەوەی خەاڵتەکە لە ئارادایە‪،‬‬ ‫بەاڵم تا ئێستا خودی دیالن هیچ‬ ‫لێدوانێکی نەداوە‪ ،‬هەڵبەت سااڵنێک‬ ‫لەمەوبەر دیالن گوتوویەتی‪ :‬سوید‬ ‫واڵتێکی بچکۆلەیە کــە خــۆی بە‬ ‫خەاڵتۆکە و مــەاڵتــۆکــەوە سەرقاڵ‬ ‫کردووە‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )525‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/10/24‬‬

‫خوێندنەوەی کتێبی حاجی قادری کۆیی‬ ‫ڕێبوار سیوەیلی و چەند سەرنجێک‬

‫ئەحمەدی مەال‬ ‫لە دووتـــۆی نزیکە پێنجسەد‬ ‫الپــــەڕەدا‪ ،‬ڕێــبــوار سیوەیلی‬ ‫توێژینەوەیەکی لەمەڕ حاجی‬ ‫قــادری کۆییەوە کــردووە‪ .‬ئەم‬ ‫بەرهەمە تاقە بەرهەم نییە کە بۆ‬ ‫حاجی تەرخان کرابێ‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫توێژینەوەیە‪ ،‬خوێندنەوەیەکی‬ ‫سەردەمانەیە‪ ،‬چونکە نووسەر‬ ‫پشتی بە مێتۆدی هاوچەرخ‬ ‫بــەســتــووە‪ .‬ئــەم پشتبەستنە‬ ‫مــۆرکــێــکــی ئــەکــادیــمــیــی بە‬ ‫بــەرهــەمــەکــەی بــەخــشــیــوە‪.‬‬ ‫نووسەر‪ ،‬لە سەر دوو تەوەری‬ ‫گشتیی گیرساوەتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫شوێن و کاتە‪ .‬دوو چەمکی گیر و‬ ‫عاسیین‪ ،‬بەتایبەت کاتێک شیعر‬ ‫بەسەر دەکەینەوە‪ .‬هەر وەکو‬ ‫خودی توێژەریش ئاماژەی بۆ‬ ‫کردووە‪ ،‬ئەو لە جیاتیی ئەوەی‬ ‫لە دەرگای شیعرییەتەوە بچێتە‬ ‫نێو دەقەکان‪ ،‬مێتۆدی مێژوویی‬ ‫هەڵبژاردووە‪ ،‬چونکە وێستوێتی‬ ‫لە ڕێگای دەقەکانەوە مێژووی‬ ‫ئەو سەردەمە و ڕەهەندەکانی‬ ‫شوێن و کات بەسەردەکاتەوە‪.‬‬ ‫سەردەمێکی جەنجاڵ‪ ،‬چ لە‬ ‫کوردستان‪ ،‬چ لە ئەستەمبوڵ‪.‬‬ ‫هاتوچوو لە نێوان ئــەم دوو‬ ‫هــەوارەدا‪ ،‬پانتاییەکانی کات و‬ ‫شوێنی دەستنیشان دەکات‪.‬‬ ‫ئاماژەکردن بۆ ئەو توێژینەوانەی کە‬ ‫بۆ حاجی قادری کۆیی کــراون‪ ،‬کارەکەی‬ ‫پشتئەستوورتر کردووە‪ ،‬چونکە ئەمە یەکێکە‬ ‫لە بناغەی کاری ئەکادیمیی‪ ،‬چونکە توێژەر‬ ‫دەبێ بزانێ پێشتر چی لەبارەی ئەو بابەتە‬ ‫نووسراوە کە ئەو دەیــەوێ ئیشی لەسەر‬ ‫بکات‪ ،‬تا بابەتی وروژاو و باسکراو دووبارە‬ ‫نەبنەوە‪ .‬لێرە ئاماژە بۆ سێ کتێبەکەی‬ ‫مەسعود محەمەد و مامۆستا جەعفەر کراون‪.‬‬ ‫بە شێنەیی توێژەر ویستوێتی خوێنەر‬ ‫بە چەمکەکان ئاشنا بکات‪ .‬سەرەتا لە‬ ‫پەیوەندیی مرۆڤ و شوێن دەکۆڵیتەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئــەوەی ئاماژە بۆ ئەو شوێنانە بکات‬ ‫کە ترنجاونەتە نێو دەقەکانی شاعیرەوە‪،‬‬ ‫بۆ ئەمەش لیستی ئەو شوێنانە بەسەر‬ ‫دەکــاتــەوە و لە ئاماژە و ڕەهەندەکانی‬ ‫کۆڵیوەتەوە‪ .‬شوێنی دابەشکردۆتە سەر‬ ‫شوێنی سروشتیی و شوێنی هــزرکــرا و‬ ‫شوێنی خەیاڵکراو و شوێنی پیرۆز‪ .‬پاشان‬ ‫ئێستێک لەسەر شوێنی ئەزموونکراو دەکات‪.‬‬ ‫ناوەڕۆکی ئەم بەشە تەرخان دەکــات بۆ‬ ‫شوێنی ئەزموونکراو‪ .‬بۆ تێگەیشتن لە‬ ‫دەالالتەکانی شوێن‪ ،‬توێژەر کاری مەیدانیی‬ ‫کردووە و تەنانەت وێنەی فۆتۆگرافییشی‬ ‫بەکارهێناوە کە یارمەتی خوێنەری هاوچەرخ‬ ‫دەدا تا زیاتر ئاگاداری ئەو شوێنانە بێت‬ ‫کە لە دەقەکاندا هاتوون‪ .‬ڕۆما وەکو شوێنی‬ ‫بەرامبەر‪ ،‬کارێکی زۆری لەسەر کردووە بۆ‬ ‫ئەوەی ئاشنایەتیمان لەگەڵ هزری شاعیر‬ ‫لە ال دروست بکات و پرسیاری جیدیی لەو‬ ‫ڕووەوە ورووژانــدووە‪ .‬لە ڕێگای نووسەری‬ ‫ڕۆژئــاوا‪ ،‬دیوێکی دیکەی ئەستەمبولمان‬

‫نیشان دەدات‪ .‬ئەم بەشە سوودێکی زۆری‬ ‫هەیە‪ ،‬چونکە تاکو ئێستا توێژەران کاتێک‬ ‫باسی ئەستەمبولیان کــردووە‪ ،‬هەندە بە‬ ‫وردیی نەچوونەتە نێو باسەکەوە و تەنها بە‬ ‫وێنە کلێشەییەکان بڕاندویانەتەوە‪.‬‬ ‫تــــەوەری دووەمــیــش پــەیــوەســتــە بە‬ ‫چەمکی کاتەوە‪ .‬بۆ ئەم چەمکەش‪ ،‬کات‬ ‫لە ڕوانگەی ئەفالتوون و ئەریستۆتالیس و‬ ‫ئاگوستینی لێکداوەتەوە‪ ،‬دەبوو بە هەمان‬ ‫شێوە‪ ،‬کورتەیەک لە تێڕوانینەکانی هایدگەر‬ ‫و باشالر و کریستیان نۆربێرگ شوڵتز و‬ ‫ئامۆس ڕاپــاپــۆرت و یۆهانی پاالسما بۆ‬ ‫خوێنەر بەیان بکات بۆ ئەوەی لەسەر بنەما‬ ‫ئەو تێڕوانینە توێژینەوەیەکە بخوێنێتەوە‬ ‫؛ بەتایبەتی بۆ خوێنەری کورد کە ڕەنگە‬ ‫هەموومان بەو ناوانە ئاشنا نەبووبێتن‪.‬‬ ‫کات لە ڕوانگەی میتۆلۆژیا‪ ،‬لە ڕوانگەی‬ ‫فەلسەفیی بەسەر کراوەتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫خوێنەر ئامادە بکات تاکو ڕۆ بچێتە نێو‬ ‫چەمکی کــات لــەالی شاعیرەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫یەکێکە لە تەوەرەکانی ئەم بەرهەمە و‬ ‫تەنانەت یەکێکە لە ئامانجە بنەڕەتییەکانی‬ ‫توێژینەوەکە‪ .‬هەروەها هەوڵ دراوە کات شی‬ ‫بکاتەوە و کەرتی بکات ‪ :‬کاتی ئێستا و‬ ‫کاتی ڕابردو و کاتی داهاتوو‪ .‬وێڕای ئەمەش‪،‬‬ ‫بەشێکیشی بۆ ئاستی زمان و ئەرکی زمان‬ ‫تەرخان دەکات‪ ،‬باس لە بەکارهێنانی زمانی‬ ‫گشتیی و زمانی تایبەتیی کردووە‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوەیە گرنگیی خۆی لەوێدا‬ ‫پەیدا کردووە کە توێژینەوەیەکی کراوەیە و‬ ‫چەندی پرسیاری ورووژانــدووە‪ ،‬وەک بڵێی‬ ‫زەمینەخۆشکردنێک بێ بۆ ئەوانەی کە‬ ‫بیانەوێ لە داهاتوودا‪ ،‬لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫حاجی قادری کۆیی ئەنجام بدەن‪.‬‬

‫چەند سەرنجێک‪:‬‬

‫شوێن و کات دوو چەمکن پێکەوە هەڵ‬ ‫دەکەن‪ ،‬نە کات بە بێ شوێن و نە شوێنیش‬ ‫بە بێ کات بوونی هەیە‪ ،‬بۆیە وردکردنەوەی‬ ‫شــوێــن زۆر گــرنــگــە تــاکــو بــەهــاکــانــی‬ ‫هەڵسەنگێنین‪ .‬جــیــاکــردنــەوەی شوێنی‬ ‫هزرکرا و شوێنی ئەزموونکراو دوو تەوەرن‬ ‫لە بەشی یەکەم‪ ،‬نووسەر زۆر وریایانە‬ ‫دەستی بۆ بردوون‪ .‬ڕەنگە لە الی شاعیرانی‬ ‫کالسیکیی ئێمە چەمکی کات و شوێن بە‬ ‫شێوەیەکی زۆر تایبەت دەرکەون‪ ،‬وەک بڵێی‬ ‫باس لە کات و شوێنێکی زەینی بکرێن‪،‬‬ ‫یا کات و شوێنێکی شیعریی بە ئیمتیاز‬ ‫کە کەرەسەکانی لە شیعری ڕۆژهەاڵتەوە‬ ‫وەرگیراون‪ .‬بۆیە ئەزموونی شیعریی حاجی‬ ‫قــادر ئەزموونێک نییە پەیوەست بێ بە‬ ‫شوێنەوە‪ ،‬وەکو نووسەر خۆشی لە الپەڕەی‬ ‫‪ ٣١٢‬ئاماژەی بۆ کردووە و مەزەنەی ئەوەی‬ ‫کردووە کە حاجی "کەنار دەریای بینیوە‪،‬‬ ‫خــۆرهــەاڵتــن و خــۆرئــاوابــوونــی ئــەزمــوون‬ ‫کردووە‪ ،‬باڵندەکانی بە ئاسماندا بینیون‪....‬؟‬ ‫بــەاڵم بۆچی نەچوونەتە نێو ئەزموونی‬ ‫شیعریی شاعیرەوە‪ .‬تەنانەت ئەم کێشەیە‬ ‫لە سەدەی بیست و بیست و یەکەمیش لە‬ ‫الی شاعیرانی ئێمە دووبارە بۆتەوە‪ ،‬هەندێ‬ ‫لەو شاعیرانە سەرباری ئەوەی لە تاراوگە‬ ‫ژیاون‪ ،‬بەاڵم ئەزموونی تاراوگە‪ ،‬کەلتووری‬ ‫تاراوگە‪ ،‬لۆچەکانی کات و شوێنی تاراوگە‪،‬‬ ‫ڕەنگە و دەنگە تایبەتەکانی تاراوگە لە‬ ‫شیعرەکانیان ڕەنگیان نەداوەتەوە‪ ،‬جا چ‬ ‫جای حاجییەک کە پـــەروەردەی حوجرە‬ ‫بووبێ‪ ،‬تەنانەت لــەو ســەردەمــە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دواتریش هەموو ئەو بابەتانەی کە لە حوجرە‬ ‫دەوترانە هی سەردەم و چاخێکی دیکەن‪ .‬بە‬ ‫واتایەکی دیکە مەعریفەی حوجرە لە سەدەی‬ ‫نــۆزدەهــەم‪ ،‬بەرهەمی فیکریی ســەدەی‬ ‫نۆزدەهەم نییە‪ ،‬بەڵکو هی پێش خۆیەتی‪.‬‬ ‫حوجرە لە سەدەی نۆزدە و لە سەدەکانی‬ ‫پێشووی خۆشییەوە بەرهەمێنەری فیکر‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو فیکری پێشخۆی دووپــات‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬سەرباری ئەمەش‪ ،‬مەعریفەیەکە‬

‫کە یەکرەهەند و تاکسەرچاوەیە‪ .‬ڕۆشنبیریی‬ ‫کــوردی لە سەرەتاکانی ســەدەم بیستەم‬ ‫بــەرەورووی مەعریفەی ڕۆژئاوا دەکرێتەوە‪.‬‬ ‫کورد ئەرووپا لەسەدەی بیستەم کەشف‬ ‫دەکات‪ .‬تا سەرەتاکانی سەدەی بیستەم‪ ،‬ئەم‬ ‫مەعریفە چەقبەستووە‪ ،‬نەیتوانیوە دەستی‬ ‫کەسێک بگرێ و یارمەتی هیچ یەکێک لە‬ ‫شاعیرانی کالسیکیی ئێمەی بدات تا پەی بۆ‬ ‫دەرەوەی ئەو سنوورە بەرێت‪ .‬ئەمە یەکێکە‬ ‫لە هۆکارەکان‪ ،‬ڕەنگە هۆکاری بنەڕەتیش بن‬ ‫کە ڕێگریی لەوە کردبێ کە حاجی ئەزموونی‬ ‫دەرەوەی خۆی لە چوغزێکی زۆر تەسک‬ ‫کردووە‪ .‬بۆ ئەوەی دەرەوە بە شێوەیەکی‬ ‫قووڵتر‪ ،‬هەمەالیەنتر‪ ،‬فرە ڕەهەندتر ببینین‪،‬‬ ‫پێویستمان بە توێشوویەکی مەعریفیی‬ ‫دیکەیە‪ ،‬پێویستمان بە جۆرە پەروەردەیەکی‬ ‫جیاوازترە کە لەسەر دیقەتدانی دەرەوە بەند‬

‫بۆیە ڕەخنەکانی حاجی قــادر کە لە‬ ‫ئەستەمبولی دەگرێت‪ ،‬هەمان ئەو ڕەخنانە‬ ‫بۆ کوردستانیش دەشێن‪ .‬واتە ڕەخنەگەلێکی‬ ‫مۆرالین‪ ،‬لە زەخیرەی ئەو مەعرفەیەوە‬ ‫هەڵهێنجاوە کە لە حوجرەکان دەوترانەوە‪.‬‬ ‫بۆیە دەرەوە لەسەر بناغەی ئەو زانیارییانە‬ ‫هەڵدەسەنگێنێ کە بە زانیاریی بێگەردی‬ ‫دەزانێ ؛ مرۆڤی باش و خراپیش هەر لەو‬ ‫ڕوانگەیەوە جیا دەکرێنەوە‪.‬‬ ‫توێژەر لە بەشی "رۆمــای حاجی قادر"‬ ‫زانیاریی زۆر وردمان لەسەر ئەستەمبولی‬ ‫ئەو سەردەمە دەداتێ‪ .‬بەاڵم دەبێ بزانین‬ ‫ئەستەمبول‪ ،‬یا هەر شارێکی دیکە لە ڕوویەک‬ ‫و ڕوخسارێک زیاتری هەیە‪ ،‬ئەستەمبول بۆ‬ ‫ڕۆژئاواییەک هەمان ئەو ئەستەمبولە نەبووە‬ ‫کە مەالیەکی ئەو سەردەمەی کوردستان‬ ‫سەردانی کردووە‪ .‬ڕاستە بۆ کوردستانی ئەو‬

‫ئەم توێژینەوەیە‬ ‫گرنگیی خۆی لەوێدا پەیدا‬ ‫کردووە کە توێژینەوەیەکی کراوەیە و‬ ‫چەندی پرسیاری ورووژاندووە‪ ،‬وەک بڵێی‬ ‫زەمینەخۆشکردنێک بێ بۆ ئەوانەی کە‬ ‫بیانەوێ لە داهاتوودا‪ ،‬لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫حاجی قادری کۆیی ئەنجام بدەن‬

‫بووبێ‪ .‬ئەم جۆرە پەروەردەیە لە قۆناغی‬ ‫ڕونێسانس‪ ،‬لە ئەورووپا دەست پێدەکات‪.‬‬ ‫( ڕۆمانەکانی ڕابلێ‪ ،‬نموونەیەکی لەبەرچاون‬ ‫لەو ڕووەوە‪ ،‬چونکە ڕەخنە لە قوتابخانەی‬ ‫سکۆالستیکی چاخەکانی ناوەند دەگرێت‬ ‫وئاماژە بۆ ئەلیمەنتی نوێ لە بواری پەروەردە‬ ‫دەکات)‪ .‬ئەزموونکردنی دەرەوە‪ ،‬پەیوەستە‬ ‫بەو کتێبانەی کە خوێندوومانەتەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫حاجی کاتێک ناوی ئەفالتوونیش دەهێنێ‪،‬‬ ‫هەر وەکو مەالیەکی مەعموولی باسی لێوە‬ ‫کردووە‪ .‬ئەوەی فیکر دەجولێنێ شوێنەکان‬ ‫نین‪ ،‬بەڵکو ئــەو هــزرەیــە کــە دەچێتە‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ شوێندا‪.‬‬

‫سەردەمە‪ ،‬ڕۆیشتن بەرەو ڕۆژئاوا ئەستەمبول‬ ‫دەکەوێتە دوورترین هەوارەوە‪ ،‬دوا هەوارگە‬ ‫بووە بۆ کــوردان‪ ،‬وەک چۆن حەجیش بە‬ ‫ئاراستەی بــاشــوور دوا مەنزڵ بــووە لە‬ ‫هــزری کــوردیــدا‪ .‬ســەردانــی ئەستەمبوول‬ ‫وەکو سەردانی شاری ڕۆمای ئیتالیا بوو‬ ‫بۆ ئیومانیستەکانی فەرەنسای سەردەمی‬ ‫ڕونێسانس‪ .‬چونکە‪ ،‬لە الیەک پایتەختی‬ ‫ئیمپراتۆرییەت بووە‪ ،‬ئیمپراتۆرییەتی هەموو‬ ‫موسڵمانان‪ ،‬لە الیەکی دیکەش پایتەختی‬ ‫ڕۆشنایی بووە‪ .‬ئەگەر چی ئەستەمبول تەنها‬ ‫موسڵمانی لێ نەژیاوە‪ ،‬بەڵکو مەسیحیی و‬ ‫جولەکە و یۆنانیی و ئەرمەنیی لێ ژیاوە‪،‬‬

‫بەاڵم بۆ ئێمەی کوردی سەدەی نۆزدەهەم‬ ‫ئــەو هەموو "فــرانــە" ئەرێنیی نەبوونە‪.‬‬ ‫( شیعرێکی مەحوی ئاماژەیەکی ڕوون‬ ‫دەکات بۆ ئەم بۆچوونە‪ .‬دژ بە یۆنانی کافر‬ ‫دەوەستێ و پشتگیریی سوڵتانی مەحموودی‬ ‫دووەم دەکــات)‪ .‬زەحمەتە ئێمە بــڕوا بە‬ ‫خۆمان بهێنین کە حاجی قادری کۆیی درکی‬ ‫بەم دەستەواژە نوێیانە کردبێ‪ ،‬چونکە ئەم‬ ‫دەستەواژانە بەرهەمی ئەم سەردەمەن‪ ،‬وەکو‬ ‫چەمکی پێکەوەژیان و مافی جیاوازبوون‬ ‫و تەماسی نێوان کەلتوورەکان و هتد‪.‬‬ ‫ڕەنگە بۆ حاجی قادر یا بۆ هەر یەکێکی‬ ‫ئەو ســەردەمــە‪ ،‬هەڵگری هەمان دەالالت‬ ‫نەبووبێتن‪ .‬چونکە ئــەوەی وامــان لێدەکا‬ ‫دەرەوە بە شێوەیەکی جیاواز ببینین‪،‬‬ ‫خودی دەرەوەکە نییە‪ ،‬بەڵکو پەیوەستە بەو‬ ‫بەهایانەی کە ئێمە هەڵمانگرتوون‪ .‬ئەمەش‬ ‫پەیوەستە بە ژینگەی پەروەردەوە‪.‬‬ ‫ئەستەمبول‪ ،‬لەو سەردەمە‪ ،‬بۆ ئێمەی‬ ‫کورد لە ترۆپکی شارستانییەت دابووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەستەمبول لە چاو ڕۆژئاواییەک یەکێک بووە‬ ‫لە شارە دواکەتووەکانی ئەورووپا‪ ،‬بەدەر‬ ‫بووە لە شۆڕشی پیشەسازیی‪ ،‬بەدەربووە‬ ‫لە سەرجەم ئەو چاکسازییانەی کە دەبوو‬ ‫بکرابا تاکو لەگەڵ ڕەوڕەوەی ڕۆژئــاوادا‬ ‫هەنگاو بنێ و ئەستەمبول بکاتە شارێکی‬ ‫هاوچەرخ‪ .‬نەبوونی ئەو چاکسازییانە‪ ،‬وەکو‬ ‫هۆکاریی ناوەکی‪ ،‬لە پاڵ چەند هۆکارێکی‬ ‫دەرەکی‪ ،‬وای کرد بە تەواویی پێچکەی ئەو‬ ‫شارە بە تەواویی بەرەو لێژیی شۆڕبێتەوە‬ ‫گۆڕانکاریی بنەڕەتی لە جیۆسیاسیی ئەو‬ ‫ناوچەیە ڕووبدات‪ .‬ئەنقەرە دەبێتە پایتەختی‬ ‫سیاسیی و تورکیای هاوچەرخ پشت لە‬ ‫کەلەپووری ئیسالم دەکــات ودابڕانێکی‬ ‫بنەڕەتی دروست دەکات‪.‬‬ ‫دەبێ ئاماژە بۆ ئەوە بکرێ کە شاری نوێ‬ ‫لەو دەمە ئەستەمبول نەبووە‪ ،‬بەڵکو پاریس‬ ‫بــووە‪ ،‬کە پالنەکانی ئەندازیارێکی وەکو‬ ‫ئۆسمان بە تەواویی ئەو شارە لە پالنسازیی‬ ‫چاخەکانی ناوەندەوە بۆ شارێکی هاوچەرخ‬ ‫دەگوازێتەوە و شاڕێی شانزەلیزە بەرهەمی‬ ‫ئەو گۆڕانکارییانە بوو‪ .‬شار و مۆدێرنیتیێ‪،‬‬ ‫دوو دەستەخوشک و دوو جمکانەن کە دەبنە‬ ‫زەخیرە و کەرەسەی فیکریی و شیعریی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەت بۆ یەکێکی وەکو بۆدلێر کە ئیدی بە‬ ‫زمانێکی دیکە شیعر و شار دەنووسێتەوە‪.‬‬ ‫پەخشانە شیعر شێوازێکی نوێ بۆ دنیایەکی‬ ‫نوێ‪ .‬هەر ئەو شارەیە دەبێتە النکی ڕۆمانی‬ ‫برژوا کە یەکێکی وەکو بەلزاک سەروەریی‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫ئەمانە مومکین نەبوون لە ئەستەمبول‬ ‫ڕوو بدەن‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬ئەوەی نوێیە لە الی حاجی قادری‬

‫««‬

‫کۆیی‪ ،‬دەکرێ لە دوو خاڵدا کورت بکرێنەوە‪:‬‬ ‫یەکەم ‪ :‬سەرهەڵدانی شیعری نەتەوایەتیی‪.‬‬ ‫دووەم ‪ :‬نزیکبونەوەی زمانی حاجی لە‬ ‫زمانی زارەکی‪.‬‬ ‫ئەم دوو خاڵە پێکەوە کار دەکەن‪ .‬خەمی‬ ‫نەتەوە‪ ،‬لە پاڵ چۆنییەتی گوزارشتکردن‬ ‫لــەو خــەمــە‪ ،‬بــەیــەکــەوە گـــوزەر دەکــەن‪.‬‬ ‫لێرەوە زمانی حاجی لە مەحوی و نالی‬ ‫جودا دەبێتەوە‪ .‬ڕەنگە بە شێوەیەک لە‬ ‫شێوەیەکان هاوتەریب بێ لەگەڵ زمانی شێخ‬ ‫ڕەزا چونکە‪ ،‬دەشێ بوترێ کە شێخ ڕەزا‬ ‫یەکەم شاعیری شارە لەو سەردەمە‪ .‬تەنها‬ ‫ئاوڕدانەوە لەو پێشە و ئەو کەسایەتییانەی‬ ‫کە لە شیعرەکانیدا ناویان هاتووە‪ ،‬بەڵگەن‬ ‫بۆ ئەم بۆچوونە‪.‬‬ ‫پرسیار ئەوەیە بۆچی فیکری نەتەوایەتیی‬ ‫لە الی مەحوی بوونیی نەبووە‪ ،‬ئەمە لە‬ ‫حالەتێکدا هــەردووک کەم تا زۆر سەر بە‬ ‫یەک نەوەن؟‬ ‫کاتێک حاجی دەگــاتــە ئەستەمبول‪،‬‬ ‫ئ ــەو شــــارە‪ ،‬لــە ژێ ــر ســایــەی سوڵتان‬ ‫عەبدولمەجید‪ ،‬لە سەرەتاکانی چاکسازیی‬ ‫دایە و سەرەتاکانی تەنزیماتە‪ .‬تەنزیمات‬ ‫بێ هودە دەیــەوێ نەفەسێکی نوێ بخاتە‬ ‫ڕۆحـــی ئــیــمــراتــۆریــیــەتــەوە و دواتــریــش‬ ‫"دەســتــوورە"کــەیــان لــە الی ــەن سوڵتان‬ ‫عەبدولحەمیدی دووەم هەڵوەشایەوە‪ ،‬یەکێک‬ ‫لە بەندەکانی ئەم دەستوورە ئاماژە بۆ‬ ‫ئەوە دەکات کە موسڵمان و مەسیحیی و‬ ‫جولەکە بەیەک چاو دەبێ سەیر بکرێن‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەم نەفەسە نوێیەش لە الی حاجی‬ ‫ڕەنگی نەداوەتەوە‪ .‬هەر لە کۆتایی سەدەی‬ ‫نۆزدەهەمیش بزووتنەوە "الوە تورکەکان"‬ ‫سەرهەڵدەدا و دواتر دەبێتە بزووتنەوەیەکی‬ ‫نەژادپەرستانە کە قڕکردنی ئەرمەنییەکان‬ ‫و دژایەتییان بۆ کورد لەوێوە سەرچاوە‬ ‫وەردەگــــرێ‪ .‬سەرهەڵدانی بزووتنەوەی‬ ‫نەتەوایەتیی تورک پەرچەکردار لەگەڵ خۆی‬ ‫دەهێنێ‪ .‬بۆیە گومان هەڵناگرێ کە پەیوەندیی‬ ‫حاجی لەگەڵ فیکری نەتەوایەتیی‪ ،‬لە ڕێگای‬ ‫بەدرخانییەکانەوە بــووە‪ ،‬وەکو دەگوترێ‬ ‫هــەر ئەویش‪ ،‬واتــە حاجی قــادری کۆیی‬ ‫وانەی زمانی کوردیی بە کوڕەکانی بەدرخان‬ ‫گوتۆتەوە‪ ،‬ئەمە هەندەی دیکە بۆچوونەکان‬ ‫پشتڕاست دەکاتەوە کە سەرهەڵدانی فیکری‬ ‫نەتەوایەتی لە الی کوردانی باکوورەوە‬ ‫سەریهەڵداوە‪ ،‬نەک لە باشوور ؛ چونکە‬ ‫لە ئەستەمبولی ئەو سەردەمە‪ ،‬هەستی‬ ‫نەتەوایەتیی تورک لەگەشە سەندن دایە و‬ ‫بەدرخانییەکان وەکو پەرچەکردار پێداگریی‬ ‫لە هەستیی کوردبوونی خۆیان دەکەن‪ .‬ئەمە‬ ‫لە الی مەحوی هەستی پێ ناکرێ‪ ،‬چونکە‬ ‫ئەو لە هەمان ژینگە نەژیا‪ .‬دەشی بگوترێ‬ ‫کە مەحوی لەگەڵ سەردەمی خۆی نەژیاوە‪،‬‬ ‫بەڵکو ئەو‪ ،‬بێوچان ئاوڕی لە زەمەنی بێگەرد‬ ‫داوەتەوە‪ .‬ئێستا زەمەنی خراپ و گەندەڵە‪،‬‬ ‫ڕابردوو زەمەنی پیرۆز و بێگەردە‪.‬‬ ‫سەرباری ئەمەش‪ ،‬حاجی تەنها وێنە‬ ‫گەورەکە دەبینی‪ ،‬بە هێڵی درشت سەیری‬ ‫ئــەم دوو وێنەیە دەکـــات‪ ،‬کوردستانی‬ ‫دواکەوتوو و قوستەنتینییە‪.‬‬ ‫جێگای دەسخۆشییە کە ڕێبوار سیوەیلی‬ ‫بە نەفەسێکی درێژەوە‪ ،‬بە زمانێکی نەرمەوە‬ ‫ئــاوڕ لــە یەکێک لــە شاعیرانی ســەدەی‬ ‫نۆزدەممان دەداتــــەوە‪ .‬ئەمە نە یەکەم‬ ‫بەرهەمێتی لەو ڕووەوە و نە دوا بەرهەمیشی‬ ‫دەبــێ کە هەمیشە لە دیدێکی دیکەوە‬ ‫شاعیرانی کالسیکیی "حوجرە"بەسەر‬ ‫دەکاتەوە‪ .‬نووسەر پشت بە بیبلیۆگرافایەکی‬ ‫دەوڵــەمــەنــد دەبــەســتــێ کــە ســـوودی لە‬ ‫چەندین سەرچاوەی گرنگ بەستووە‪ ،‬چ بە‬ ‫زمانی کوردی‪ ،‬چ بە عەرەبی و فارسی و‬ ‫ئینگلیزیی‪ .‬ئەمەش هەندەی دیکە مۆرکێکی‬ ‫پوختی بەخشیوە بەم بەرهەمەی کە شایانی‬ ‫خوێندنەوەیە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )525‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/10/24‬‬

‫ناهێڵم ماندوو بم‬ ‫فرانتس كافكا‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫لــە ‪٢٧‬ی نۆڤه‌مبه‌ر‪ .‬بێرنارد‬ ‫كــلــیــرمــان(‪ )9‬به‌ده‌نگى بـه‌رز‬ ‫ده‌خــوێــنــێــت ـه‌وه‌‪ .‬بـــه‌م جــۆر‌ه‬ ‫ده‌ستى پێ كرد‪« :‬ئه‌و شتانه‌ى‬ ‫نووسیوم ‌ه و چاپ نه‌كراون» پێ‬ ‫ده‌چێت كه‌سێكى میهره‌بان بێت‪.‬‬ ‫تا ڕاده‌یه‌ك قژى خۆڵه‌مێشییه‌‪.‬‬ ‫ڕیشى تاشیوه‌‪ ،‬لووتى باریكه‌‪،‬‬ ‫گۆناى گۆشتن‌و گه‌لێك جار وه‌ك‬ ‫شه‌پۆل ســه‌رو خــوار ده‌كــات‪.‬‬ ‫نووسه‌رێك ‌ه به‌هره‌یه‌كى مام‬ ‫ناوه‌ندیى هه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ هه‌ندێك‬ ‫كۆپله‌ى جواندا‪.‬‬ ‫(پیاوێك له ‌ڕاڕاوه‌كه‌دایه ‌و ده‌كۆكێت‪،‬‬ ‫ته‌ماشاى ئه‌مالو ئه‌والى خۆى ده‌كات بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى بزانێت كه‌س له‌وێ نیه‌) كه‌سێكى‬ ‫ڕاست گۆیه‌‪ ،‬ده‌یه‌وێت چ به‌ڵێنێكى داو‌ه‬ ‫بیخوێنێته‌وه‌‪ .‬ب ـه‌اڵم ئاماده‌بوان ناهێڵن‬ ‫له‌ترسى یـه‌كـه‌م چیرۆكى كـ ‌ه لـه‌بــاره‌ى‬ ‫نه‌خۆشخان ‌ه ده‌رونیه‌كانه‌و‌ه بوو‪.‬‬ ‫هــه‌روه‌ه ــا بــێــزاربــوونــیــان له‌شێوه‌ى‬ ‫خوێندنه‌وه‌ى چیرۆكه‌كه‌‪ ،‬نه‌بوونى شتێكى‬ ‫وروژێنه‌ریش‪ ،‬یه‌ك ‌ه یه‌ك ‌ه هێند به‌په‌رۆشه‌و‌ه‬

‫چوون ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬وه‌ك ئـه‌وه‌ى له‌ژوورێكى دروست كرابم‪ ،‬به‌ردى كێلى گۆڕه‌كه‌م‪ .‬هیچ‬ ‫ته‌نیشتیانه‌و‌ه یه‌كێك چیرۆك بخوێنێته‌و‌ه ڕۆچنه‌یه‌ك له‌نێوان گومان‌و یه‌قیندا‪ ،‬له‌نێوان‬ ‫خۆشه‌ویستى‌و نه‌فره‌ت‪ ،‬ترس‌و ئازایه‌تى‪،‬‬ ‫وابوو‪.‬‬ ‫دواى خوێندنه‌وه‌ى سێ یه‌كى چیرۆكه‌كه‌‪ ،‬به‌شێوه‌ى تاببه‌تى یان گشتى‪ ،‬نه‌ماوه‌‪.‬‬ ‫كه‌مێك ئاوى كانزایى خوارده‌وه‌‪ .‬كۆمه‌ڵێكى تاق ‌ه ئومێدێكى نادیار له‌ئارادای ‌ه ك ‌ه هیچ‬ ‫به‌رچاو چوون ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬سه‌رى سووڕما‪ .‬چاكتر نی ‌ه له‌و نووسینانه‌ى به‌سه‌ر كیله‌وه‌ن‪.‬‬ ‫درۆیه‌كى ئاشكراى كردوو وتى‪« :‬كه‌مێكى ئه‌و وشانه‌ى ده‌یان نووسم له‌گه‌ڵ یه‌كتردا‬ ‫ماو‌ه ته‌واو بێت» ك ‌ه له‌خوێندنه‌و‌ه بوه‌و‌ه ناگونجێن‪.‬‬ ‫گــوێ له‌پیت ‌ه بــێ ده‌نــگ ـه‌كــان ده‌گــرم‬ ‫هه‌موو هه‌ستان ‌ه سه‌رپێ‌و چه‌پڵ ‌ه لێدرا‪.‬‬ ‫وه‌ك ئه‌و‌ه وابوو یه‌كێك له‌ناو ئه‌و هه‌موو ك ‌ه جاڕزكه‌ران ‌ه به‌ریه‌ك ده‌كـــه‌ون‪ ،‬پیت ‌ه‬ ‫هه‌ستاوانه‌دا له‌سه‌ر جێگاكه‌ى دانیشتبێت‌و بزوێنه‌كانیش وه‌ك ڕه‌ش پێست ‌ه نمایش‬ ‫له‌خۆیه‌و‌ه چه‌پڵ ‌ه بكوتێت‪ ،‬كه‌چى كلیرمان كاره‌كان گۆرانیى ده‌ڵێن‪.‬‬ ‫گومانه‌كانم وه‌ك بــازنـ ‌ه ده‌ورى هه‌ر‬ ‫ده‌یویست چیرۆكێكى تر بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫چه‌ند چیرۆكێكى تر‪ .‬به‌اڵم به‌رانبه‌ر به‌و وشه‌یه‌كیان داوه‌‪ .‬گومانه‌كان له‌پێش وشه‌و‌ه‬ ‫ئاماده‌بو‌ه زۆرانه‌ى ده‌یانویست بڕۆن ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ده‌بینم‪ .‬به‌اڵم چۆن؟ من هه‌رگیز وش ‌ه نابینم‪،‬‬ ‫ته‌نیا ئ ـه‌وه‌ى بۆ كــرا‪ ،‬دواى ئامۆژگاریى به‌ڵكوو داى ده‌هێنم‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه ده‌شێت‬ ‫كردن‪ ،‬ده‌مى بكاته‌وه‌و بڵێت‪( :‬زۆر حه‌ز ئه‌م ‌ه گه‌وره‌ترین كاره‌سات بێت‪ .‬ته‌نیا ئه‌و‬ ‫ده‌كه‌م كورت ‌ه چیرۆكێكتان بۆ بخوێنمه‌و‌ه وشان ‌ه ده‌توانێت به‌ره‌و الیه‌ك فوو به‌بۆنى‬ ‫ك ‌ه ته‌نیا پانز‌ه ده‌قیق ‌ه ده‌خایه‌نێت‪ ،‬پێنج جه‌سته‌كاندا بكات ك ‌ه نه‌من بگرێته‌وه‌و‬ ‫ده‌قیق ‌ه پشوو ده‌ده‌م» هێشتا چه‌ند كه‌سێك ن ‌ه خوێنه‌ر‪ .‬ك ‌ه له‌پشت مێزى نووسینه‌و‌ه‬ ‫مابوونه‌و‌ه ك ‌ه چیرۆكى بۆ ده‌خوێندنه‌وه‌‪ .‬داده‌نیشم‪ ،‬هه‌ستى من له‌هه‌ستى ئه‌و كه‌س ‌ه‬ ‫چه‌ند بڕگه‌یه‌كى چیرۆكه‌ك ‌ه به‌هانه‌یه‌كى باشتر نی ‌ه ك ‌ه له‌ناوه‌ڕاستى ترافیكى ئۆپیرادا‬ ‫تـه‌واو بوو بۆئه‌وه‌ى ئه‌وانه‌ى له‌دوورترین ده‌كه‌وێت‌و هه‌ردوو قاچى ده‌شكێت‪ .‬گشت‬ ‫نوخته‌ى هۆڵه‌كه‌و ناوه‌ڕاست دان‪ ،‬به‌سه‌ر گالێسكه‌كان‪ ،‬به‌هه‌موو هه‌راو زه‌نایه‌كیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌وانى تردا به‌ره‌و ده‌ره‌و‌ه هه‌ڵبێن‪ .‬ده‌یانه‌وێت به‌بێده‌نگیى له‌شوێنێكه‌و‌ه بۆ‬ ‫شوێنێكى دى بچن‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئازارى ئه‌و كه‌س ‌ه له‌پۆلیس چاكتر‬ ‫‪15‬دیــســامــبــه‌ر‪ .‬نــاتــوانــم به‌ئاسانى‬ ‫به‌رئه‌نجامه‌كانى حاڵى ئێستاى خۆم قبووڵ پارێزگاریى له‌هاتوچۆ ده‌كات‪ .‬چاوى ده‌نێته‌‬ ‫بكه‌م ك ‌ه نزیكه‌ى ساڵێك ‌ه ب ـه‌رده‌وام ـه‌‪ ،‬سه‌ریه‌ك‪ ،‬گــۆڕه‌پــان‌و شه‌قامه‌كان‪ ،‬به‌بێ‬ ‫حاڵى من زۆر ترسناكه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ناتوانم ئه‌وه‌ى گالێسكه‌كان ناچار به‌هاتوچۆ بكرێن‪،‬‬ ‫بڵێم ئـه‌م حاڵه‌ته‌ى من تازه‌ی ‌ه یــان نا‪ .‬چۆڵ ده‌كــات‪ .‬ده‌نگ ‌ه ده‌نگى زۆر ئــازارى‬ ‫به‌اڵم ڕاى ڕاسته‌قینه‌م ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه تازه‌یه‌‪ .‬ده‌دات‪ ،‬چونك ‌ه ڕێگاى هاتوچۆى گرتوه‌‪،‬‬ ‫پێشتر حاڵه‌تى وام بـه‌خــۆمـه‌و‌ه دیــوه‌‪ ،‬به‌اڵم داخى چۆڵیه‌كه‌یش له‌و كه‌متر نیه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم نه‌ك وه‌ك ئه‌مه‌‪ .‬له‌وه‌ده‌چێت له‌به‌رد له‌به‌رئه‌وه‌ى ئازار‌ه ڕاسته‌قینه‌كه‌ى له‌په‌ند‬

‫ڕزگارى ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ 16‬دیسامبه‌ر‪ .‬ئیدى واز له‌یاداشته‌كانى‬ ‫ڕۆژانــ ‌ه ناهێنم‪ .‬پێویست ‌ه وابه‌سته‌ى بم‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه تاق ‌ه جێگایه‌ك ‌ه بتوانم خۆمى پێو‌ه‬ ‫ببه‌ستمه‌وه‌‪ .‬به‌خۆشحاڵیه‌و‌ه بــاس له‌و‬ ‫شادمانی ‌ه ده‌كـه‌م ك ‌ه هه‌ندێك جار‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئێستا‪ ،‬هه‌ستى پێ ده‌كه‌م‪ .‬به‌ڕاستیى ئه‌م ‌ه‬ ‫ئه‌وپه‌ڕى خۆشیه‌‪ ،‬پڕم ده‌كات ل ‌ه له‌رزه‌یه‌كى‬ ‫ئــارام‌و له‌به‌ر دڵ‪ ،‬له‌و توانایه‌یش دڵنیام‬ ‫ده‌كات ك ‌ه بتوانم گرد بڕان ‌ه له‌هه‌ر چرك ‌ه‬ ‫ساتێكدا‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌ئێستایشدا‪ ،‬قه‌ناعه‌ت‬ ‫به‌نه‌بون بكه‌م‪.‬‬ ‫هه‌به‌ل ستایشى «سێبه‌رى سه‌فه‌ر»(‪)10‬‬ ‫ى ایوستینوس كرنر» ده‌كات‪« ،‬به‌ده‌گمه‌ن‬ ‫كتێبى وا به‌رده‌ست ده‌كه‌وێت‪ ،‬كه‌س ئه‌م ‌ه‬ ‫نازانێت»‬ ‫«شه‌قامى چۆڵ» نوسینى و ‪ ،‬فیرد‪ .‬ئه‌م‬ ‫كتێبان ‌ه چۆن ده‌نوسرێن؟ پیاوێك به‌رهه‌مێكى‬ ‫تاڕاده‌یه‌ك باش وه‌به‌ردێنێت‪ ،‬لێره‌و‌ه تواناى‬ ‫خۆى به‌ئه‌ندازه‌ى ڕۆمانێك درێژ ده‌كاته‌و‌ه ك ‌ه‬ ‫مرۆڤ تاڕاده‌ى قێزه‌ونى نه‌خۆش ده‌خات‪.‬‬ ‫به‌تایبه‌تى ئه‌گه‌ر ئه‌و كه‌س ‌ه به‌هره‌كه‌ى خۆى‬ ‫فه‌رامۆش نه‌كات ك ‌ه نوسه‌ر به‌هۆى ئه‌وه‌و‌ه‬ ‫تواناكه‌ى به‌كارهێناوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م كه‌سایه‌تی ‌ه الوه‌كیانه‌ى له‌رۆمان‌و‬ ‫نمایشنامه‌و شتى تـــردا ده‌ربـــاره‌یـــان‬ ‫ده‌خوێنمه‌وه‌‪ .‬ئه‌م هه‌ستى به‌یه‌كتر ئالود‌ه‬ ‫بونه‌ى بۆم دێت ‌ه پێشێ! ل ‌ه «پاكیزه‌كه‌ى‬ ‫بیشو فزبرگ» (ئایا ناوه‌كه‌ى وایه‌؟) باسى‬ ‫دو ژنى به‌رگ دروه‌ك ـ ‌ه له‌شانۆگه‌ریه‌كه‌دا‬ ‫به‌رگى بوكێ ده‌دورن‪ .‬ئه‌م دو كچ ‌ه چیان‬ ‫به‌سه‌ردێت؟ له‌كوێ ده‌ژین؟ چیان كردوه‌‬ ‫ك ‌ه ناتوانن ببن ‌ه به‌شێك له‌شانۆگه‌ریه‌كه‌؟‬

‫ژیاننامه‌‬

‫ته‌نیا ئه‌و‌ه نه‌بێت له‌به‌رده‌م كه‌شتیه‌كه‌ى‬ ‫نوحدا بوه‌ستن‌و له‌به‌ر باراندا بخنكێن‪ .‬ته‌نیا‬ ‫ده‌توانن بۆ دواجار د‌هم‌و چاویان به‌په‌نجه‌ره‌ى‬ ‫ژوره‌كـــه‌و‌ه بنوسێنن‪ ،‬به‌جۆرێك بینه‌ران‬ ‫له‌شوێنه‌كانى خۆیانه‌و‌ه بۆ چركه‌ساتێك‬ ‫شتێكى تاریك ببینن؟‬ ‫‪ 17‬دیــســه‌مــبــه‌ر‪ .‬بــه‌پــێــداگــریــه‌و‌ه‬ ‫له‌زینویان(‪ )11‬پرسى ك ‌ه ئایا شتێكى ئارام‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬وتى به‌ڵێ ئه‌و تیره‌ى هاوێژراو‌ه‬ ‫ئارامه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر فه‌ره‌نسیه‌كان له‌ئه‌ساڵ ئه‌ڵمانى‬ ‫بونایه‌‪ ،‬ئه‌وسا ئه‌ڵمانه‌كان چۆن ده‌ست‬ ‫خۆشیه‌كیان لـێ ده‌كردن!‬ ‫ده‌ربــاره‌ى ئ ـه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌و شتانه‌ى‬ ‫ئه‌مساڵ نووسیومن‪ ،‬خستوومنه‌ت ‌ه الوه‌و‬ ‫خه‌تم به‌سه‌ردا هێناون‪ ،‬منیان زۆر له‌نووسین‬ ‫دواخستوه‌‪ .‬ئه‌وه‌ى نووسیوم ‌ه كێوێك ‌ه بۆ‬ ‫خــۆى‪ .‬پێنج ئه‌وه‌نده‌ى ئه‌و شتانه‌ی ‌ه ك ‌ه‬ ‫تائێستا نووسیومن‪ .‬زۆر یه‌كه‌ى واى كردوه‌‬ ‫هه‌رچیه‌ك ده‌نوسم قه‌ڵه‌مه‌كه‌م به‌ره‌و الى‬ ‫خۆى به‌كێش ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ 18‬دیسامبه‌ر‪ .‬ئه‌گه‌ر گومانێك له‌و‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫ك ‌ه بۆمن تا ماوه‌یه‌كى زۆر نامه‌كان ناكه‌مه‌و‌ه‬ ‫(ته‌نانه‌ت ئه‌و نامانه‌یش ك ‌ه ڕه‌نگ ‌ه پێشبینى‬ ‫ئه‌و‌ه بكرێت بابه‌تى گرنگیان تیا نیه‌) ته‌نیا‬ ‫له‌الوازى‌و ترسه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫الوازى‌و ترسه‌ك ‌ه به‌هه‌مان ئـه‌نــدازه‌ى‬ ‫كردنه‌وه‌ى ژوورێك ‌ه ك ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه كه‌سێك‬ ‫به‌په‌رۆشه‌و‌ه له‌چاوه‌ڕوانیمدا بێت‪ .‬ئه‌وسا‬ ‫مرۆ چاكترو وردتر ده‌توانێت ڕوناكى بخاته‌‬ ‫سه‌رئه‌وه‌ى ك ‌ه بۆچى نامه‌كان ناكه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌جۆرێكى تر‪ ،‬باواى دابنێین من كه‌سێكى‬

‫««‬

‫ورده‌كارم‪ ،‬كه‌وات ‌ه پێویست ‌ه هه‌وڵ بده‌م هه‌ر‬ ‫شتێك په‌یوه‌ندیى به‌نامه‌و‌ه هه‌ی ‌ه چه‌ند بۆم‬ ‫بكرێت فراوانترى بكه‌م‪ ،‬ده‌بێت له‌سه‌رخۆ‬ ‫بیكه‌مه‌وه‌‪ ،‬چه‌ندجارێك بیخوێنمه‌وه‌‪.‬‬ ‫ماوه‌یه‌كى زۆر لێى وردببمه‌وه‌‪ .‬دواى چه‌ند‬ ‫جارێك نووسینه‌و‌ه ئینجا بگه‌م ‌ه دوا نموون ‌ه‬ ‫پاكیزه‌كه‌ى‪ .‬ته‌نانه‌ت له‌ناردنیشدا دواى‬ ‫بخه‌م‪ .‬هه‌موو ئه‌مان ‌ه به‌تواناى خۆمه‌و‌ه‬ ‫به‌ستراونه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم نامه‌یه‌ك كتوپڕ بۆت‬ ‫بێت ناتوانیت خۆتى لـێ بدزیته‌وه‌‪ .‬باشه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم خۆمى لـێ گێل ده‌كه‌م‪.‬‬ ‫مــاوه‌ی ـه‌كــى زۆر نــایــكـه‌مـه‌وه‌‪ .‬له‌سه‌ر‬ ‫مێزه‌كه‌ى به‌رانبه‌رمه‌‪ .‬ب ـه‌رده‌وام خۆیم بۆ‬ ‫ده‌رده‌خات‪ ،‬به‌اڵم ناچم به‌ده‌میه‌وه‌‪.‬‬ ‫ســـه‌عـــات ‪ 11:30‬شـــــه‌وه‌‪ .‬هێشتا‬ ‫له‌نووسینگه‌ى كاره‌كه‌م ڕزگارم نه‌بوه‌‪ ،‬ته‌واو‬ ‫تیا چوم‪ .‬له‌هه‌موو شتێك زیاتر ئه‌مه‌م ال‬ ‫ڕوونه‌‪ .‬مه‌سه‌له‌ك ‌ه ته‌نیا ئه‌وه‌ی ‌ه چه‌ند بتوانم‬ ‫سه‌رم به‌رز ڕابگرم نه‌كا بخنكێم‪ .‬ئه‌مه‌یش‬ ‫زۆر زه‌حمه‌ته‌‪ ،‬چ توانایه‌كى زۆرم لـێ‬ ‫ده‌بات! ئه‌مڕۆ به‌رنامه‌یه‌كى تازه‌م بۆ خۆم‬ ‫دانا‪ .‬له‌سه‌عات ‪ 8‬تا ‪ 11‬شه‌و بێ دابڕان‬ ‫له‌پشت مێزه‌كه‌و‌ه دانیشتم‪ ،‬من ئه‌م ‌ه‬ ‫به‌كاره‌ساتى زۆر گه‌ور‌ه نازانم‪ .‬به‌په‌ل ‌ه ئه‌م‬ ‫چه‌ند دێڕ‌ه ده‌نووسم بۆئه‌وه‌ى بچم ‌ه سه‌ر‬ ‫جێگا نووستنه‌كه‌م‪.‬‬ ‫پەراوێزەکان‪:‬‬ ‫(‪Bernard Kellermann )9‬‬ ‫(‪Reiseschatten )10‬‬ ‫(‪ )11‬یه‌كێك ‌ه له‌فه‌یله‌سوفه‌كانى یونان‬ ‫به‌ڕاو بۆچونى به‌رانبه‌ر به‌پارادۆكس ناوى‬ ‫ده‌ركردوه‌‪.‬‬

‫‪Biography‬‬

‫عه‌بدوملوته‌ڵیب عه‌بدوڵاڵ‬ ‫بەشی یەکەم‬ ‫(وریا بن‪ ،‬تف به‌ ڕووى بادا مه‌كه‌ن)‬ ‫«نیتشه‌»‬ ‫ژیاننامه‌ گێڕانه‌وه‌ى تاكه‌‪ ،‬یان به‌شێك‬ ‫له‌ ژیانى تاكه‌ به‌ قه‌ڵه‌مى خۆى‪ .‬بیۆگرافیا‬ ‫خود ده‌بڕێت بۆ ئ ـه‌وه‌ى كه‌شفى جوله‌‬ ‫دیار و نادیاره‌كانى ژیان و ده‌روون بكات‬ ‫و ئاستى مه‌عریفه‌ و ئاگامه‌ندى تاك‬ ‫بگه‌یه‌نێت‪ .‬هه‌موو ئه‌وانه‌ش ده‌چنه‌ توێى‬ ‫ئه‌ده‌بى خودگه‌راییه‌وه‌‪ ،‬له‌ پشت ئه‌ده‌بى‬ ‫خــودگـه‌رایــیــدا بــڕوای ـه‌ك هه‌یه‌ ئه‌ویش‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ خود سه‌ربه‌خۆیه‌ و له‌ به‌رانبه‌ر‬ ‫خۆى تیوار و شه‌فافه‌‪ ...‬نووسینه‌وه‌ى‬ ‫خود كۆمه‌ڵێك ده‌رئه‌نجام ده‌خاته‌ ڕوو‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ش كۆتوبه‌ندى دابونه‌ریتى كۆمه‌ڵگا‬ ‫و كپكراوه‌كانى نه‌ست و هه‌ڵوێست و‬ ‫ئازادى و چاالكى و بوێرى تاك‪ ...‬ژیاننامه‌‬ ‫شێوه‌ى جۆراوجۆرى هه‌یه‌ و به‌و شێوه‌یه‌‬

‫داب ـه‌ش ده‌بێت‪ :‬سه‌ربرده‌‪ ،‬یــاده‌وه‌رى‪،‬‬ ‫یاداشتى كه‌سى‪ ،‬یاداشتنامه‌ى ڕۆژانه‌‪،‬‬ ‫یاداشتى ڕۆژانـــه‌ى ســـۆزدارى‪ ،‬نامه‌ى‬ ‫ئه‌ده‌بى‪ ،‬سه‌فه‌رنامه‌ى ئه‌ده‌بى‪ ...‬هه‌موو‬ ‫ئه‌و جۆرانه‌ش له‌ نێو خۆیاندا جیاوازییان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئـــه‌وه‌ى لــێــره‌دا ده‌مــــه‌وێ جه‌ختى‬ ‫لێبكه‌مه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ بیۆگرافیا له‌ زمانى‬ ‫كوردیدا به‌ (ژیاننامه‌) ناو به‌رین‪ ،‬كه‌ له‌‬ ‫زمانى عه‌ره‌بى به‌ (السیره‌) ناو ده‌برێت‪...‬‬ ‫چه‌مكى ژیاننامه‌ ده‌چێته‌ خانه‌ى ئه‌ده‌بى‬ ‫گێڕانه‌وه‌‪ ...‬وه‌ك چۆن ده‌شێ له‌ زمانى‬ ‫كوردیدا یــاده‌وه‌رى‪ ،‬بیره‌وه‌رى‪ ،‬میمۆرى‬ ‫(‪ )memoirs‬بكه‌وێته‌ بـه‌رانــبـه‌ر‬ ‫(مــژكــرات)ى زمانى عـه‌ره‌بــى‪ .‬چه‌مكى‬ ‫یــاده‌وه‌رى له‌به‌ر ئ ـه‌وه‌ى په‌یوه‌ندى به‌‬ ‫یادگه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ك جۆرێك له‌ گێڕانه‌وه‌ى‬ ‫تایبه‌تى ژیاننامه‌ له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێش هه‌موو شتێك په‌سنى ئه‌و ڕووداوانه‌‬ ‫ده‌كــات و ئه‌و هه‌ڵوێست و سه‌رهاتانه‌‬ ‫ده‌گێڕێته‌وه‌ و شى ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ڕاسته‌وخۆ‬ ‫(منى نووسه‌ر)ى تێیدا ژیاوه‌ و بینوویه‌تى‬ ‫و ڕۆڵى تێدا گێڕاوه‌‪ ...‬هه‌موو ئه‌وانه‌ش‬ ‫له‌گه‌ڵ سه‌فه‌رنامه‌ و نووسینه‌وه‌ى سه‌فه‌ر‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌كى ئه‌ده‌بى و یاداشتى ڕۆژانه‌‪،‬‬ ‫نووسینى مه‌به‌ست بۆ له‌ بیر نه‌چوون‪ ،‬واته‌‬ ‫(یومیات) كه‌مه‌كێك جیاواز ده‌كه‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ نێو كورداندا ده‌ڵێن‪ :‬ئێمه‌ ئاگامان‬ ‫له‌ سه‌ربورده‌ى تۆ نییه‌‪ ...‬به‌و مانایه‌ش‬ ‫ڕه‌نگه‌ بتوانین بۆ (السیره‌ الژاتیه‌ –‬ ‫‪ )autobiography‬ده‌ســت ـه‌واژه‌ى‬

‫چه‌مىك یاده‌وه‌رى له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندیى به‌ یادگه‌وه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك جۆرێك له‌ گێڕانه‌وه‌ى تایبه‌ىت ژیاننامه‌‬ ‫له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت‬ ‫سه‌ربرده‌‪ ،‬سه‌رگوزشته‌ به‌ كار بهێنین‪...‬‬ ‫له‌ ژیاننامه‌دا گــێــڕه‌ڕه‌وه‌ دیــاره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بكه‌ر ونـه‌‪ ،‬وه‌ك زه‌م ـه‌ن ئاسۆیى خۆى‬ ‫ده‌نوێنێ و له‌ سه‌ره‌تاوه‌ به‌ره‌و كۆتایى‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ده‌مه‌وێ بڵێم شوێن و زه‌مه‌ن‬ ‫ل ـه‌ (ژیــانــنــام ـه‌‪ )Biography -‬و‬ ‫(سـه‌ربــرده‌‪)autobiography -‬دا‬ ‫دیاریكراو و سنورداره‌! به‌اڵم نووسینى‬ ‫مه‌به‌ست بۆ له‌ بیر نه‌چوون به‌ دانانى‬ ‫مێژووى ڕۆژه‌كــان ئه‌وه‌ ده‌چێته‌ خانه‌ى‬ ‫جۆرێك له‌ یاداشتى كه‌سى و به‌ یاداشتى‬ ‫ڕۆژانه‌ (الیومیات) ناو ده‌برێت‪ .‬كه‌واته‌‬ ‫سه‌ربرده‌ هه‌موو ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬یان به‌شێكه‌‬ ‫لــه‌وه‌ى كـه‌ مــرۆڤ لـه‌ ب ــاره‌ى خۆیه‌وه‌‬ ‫ده‌یگێڕێته‌وه‌‪ ،‬یان له‌ باره‌ى ئه‌ویدیكه‌وه‌‪...‬‬ ‫بێ ئه‌وه‌ى چییه‌تییه‌كه‌ى دیارى بكات!‬

‫یــاده‌وه‌رى‪ ،‬یان بیره‌وه‌رى به‌ گشتى ل ‌ه‬ ‫سێ تـــه‌وه‌ره‌دا ده‌خولێته‌وه‌ (كــرده‌)‪،‬‬ ‫(بــیــركــردنـه‌وه‌)‪( ،‬ســۆز) تا سنورێكى‬ ‫زۆر چییه‌تییه‌كه‌ى دیـــارى كـــراوه‌ بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬یــاده‌وه‌رى سیاسى‪ ،‬مێژوویى‪،‬‬ ‫دیكۆمینتارى‪ ،‬ڕۆشــنــبــیــریــى‪ ...‬وه‌ك‬ ‫چــۆن له‌ خانه‌ى یــاده‌وه‌ریــدا یاداشتى‬ ‫كه‌سى (مژكرات الشخصیه‌) هه‌یه‌‪ ،‬ته‌واو‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ نێوان بابه‌تگه‌رایى و مێژووى‬ ‫خــودگـه‌رایــى ســه‌ربــرده‌وه‌‪ .‬ده‌شــێ ئه‌و‬ ‫جۆره‌ له‌ یاده‌وه‌رى به‌ شێوه‌ى یاداشتى‬ ‫ڕۆژانه‌ش بنووسرێته‌وه‌‪ ،‬یان ساڵه‌ و ساڵ‬ ‫بنووسرێت‪...‬‬ ‫له‌ زمانى كــوردیــدا یاداشتى كه‌سى‬ ‫(مــژكــرات الشخصیه‌) لـه‌ س ـه‌ربــرده‌وه‌‬ ‫(السیره‌ الژاتیه‌) نزیكه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ى‬

‫لێكیان دوور ده‌خاته‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ل ‌ه‬ ‫یاده‌وه‌رى و به‌ تایبه‌تى یاداشتى كه‌سییدا‬ ‫گێڕه‌ڕه‌وه‌ فیكر و ده‌روونى خۆى به‌یان‬ ‫ده‌كـــات‪ ،‬هه‌ڵوێستى خــۆى لـه‌ بــاره‌ى‬ ‫ڕووداوه‌كانى ژیانى خۆى ده‌رده‌بڕێت و‬ ‫بیریش له‌ شیكردنه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌وانه‌‬ ‫ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌شێ له‌ داهاتوودا ڕوو‬ ‫بده‌ن‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ى دواتر بۆى بگه‌ڕێته‌وه‌‬ ‫و له‌ هه‌ڵه‌كانى سوود وه‌ربگرێ‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌ سه‌ربرده‌دا سه‌رهات و هه‌سته‌كان و‬ ‫هیواكانى تێدا ده‌گێڕێته‌وه‌‪*.‬‬ ‫یه‌كێك له‌ جیاوازییه‌كانى جۆره‌كانى‬ ‫ژیاننامه‌ به‌ گشتى به‌ بینراو و ڕووداو و‬ ‫كه‌سه‌كانه‌وه‌ به‌نده‌‪ ،‬چۆن بیركردنه‌وه‌كان‬ ‫و هه‌سته‌كانیان ده‌گه‌یه‌نن! دووه‌م‪ ،‬فره‌‬

‫ڕه‌نگكردنى پانتاییه‌كانى گێڕانه‌وه‌ى‬ ‫سه‌رهات و ئاستى مه‌عریفى گێڕه‌ڕه‌وه‌ و‬ ‫بایه‌خى گێڕانه‌وه‌ و ئه‌زموون‪ ...‬هه‌موو‬ ‫ئه‌وانه‌ جیاوازى تایبه‌تى دروست ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سێیه‌مین جیاوازى ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر هێزى‬ ‫بیرهاتنه‌وه‌ و ڕاستگۆیى و پاراستنى‬ ‫هاوسه‌نگى و ڕاشكاوى له‌ كه‌شفكردن‬ ‫و چه‌پێنراوه‌ ده‌روونــى و فیكرییه‌كاندا‪.‬‬ ‫چواره‌م جیاوازى به‌ ئاستى هونه‌رییه‌وه‌‬ ‫به‌نده‌‪ ،‬په‌یوه‌ندى به‌ تواناى گوزارشتكردن‬ ‫و شاره‌زایى (منى نووسه‌ر)ه‌وه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنى گۆشه‌نیگا و ده‌سته‌واژه‌‬ ‫و گونجاندن و دروستكردنى په‌یوه‌ندى‬ ‫له‌ نێوان هۆكار و ده‌رئه‌نجامدا‪ ...‬واته‌‬ ‫بونیادنانى ده‌قێكى ئه‌ده‌بى و هونه‌رى‪.‬‬

‫چیرۆکێک‬ ‫سەبارەت بە‬

‫هیچ‬

‫بە بێدەنگی هاتۆتە ژوورێ‪،‬‬ ‫یەکسەر خۆی گەیاندۆتە ئێوە‪.‬‬ ‫سەروسەکوتی پەشۆکاوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫بە نیونیگایەک تێ دەگەن دەروونی‬ ‫پڕە لە قسە و دەیەوێ هەڵیانڕێژێ‪.‬‬ ‫گەر بێت و خۆی لێ بدەن‪ ،‬وێدەچێ‬ ‫چەندین سەعات بەدەم هەڵبەز دابەزین و‬ ‫ناڵەناڵەوە‪ ،‬خۆ بە خۆ پێ بکەنێ و قسە‬ ‫بکا‪ .‬قسەکردنێکی نائاسایی و ترسناک کە بە‬ ‫هیچ شێوەیەک سووکنایی بە کەس نابەخشێ‪.‬‬ ‫قسەکردنێک کە نازانی ناوی لێ بنێی هاتەران‬ ‫پاتەران یان چوونە ناو بنج و بناوانەوە‪.‬‬ ‫بە پەرۆشەوە چاوەڕوانی یەکەم ڕستەی دەکەن‪.‬‬ ‫ڕەنگە بڵێ پەرێشان دیارن‪ .‬بە ڕاستیش پەرێشان‬ ‫دیارن‪ .‬لەوانەیە دەست بکا بە گێڕانەوەی چیرۆکێک‪:‬‬ ‫شەوێکی گەرمی ئاخروئۆخری نیسانی ساڵی ‪١٩٩٤‬‬ ‫بوو‪ .‬ڕادەوەستێ‪ ،‬جگەرەیەک دادەگیرسێنێ‪ ،‬هەمدیس‬ ‫هەوڵ دەدا دەست پێ بکاتەوە‪ :‬جارێکیان‪ ،‬لە شوێنێکی‬ ‫زۆر دوور لێرە‪ ،‬لە پارزەمینێکی تر و شەوێکی تردا‪ ،‬لە‬ ‫نێو جەرگەی تێکهەڵچوونێکدا تێ گیرابووم‪ .‬شەوێکی‬ ‫گەرمی ئاخروئۆخری نیسانی ساڵی ‪ ١٩٩٤‬بوو‪.‬‬ ‫ڕەنگە پاش ئەم دوو ڕستە ڕوون و ئاشکرایانەی سەرێ‪،‬‬ ‫جارێکی تر نەتوانێ تێ هەڵبێتەوە‪ ،‬نەتوانێ لەسەر لق‬ ‫و پۆپەکانی پێشوو هەڵنیشێتەوە‪ ،‬ڕستەی بێ سەروبەرە‬ ‫بە دووی یەکدا ڕیز بکا یان دەنا ڕستەگەلی قووڵ‪ ،‬ئاڵۆز‬ ‫و لێک پەیوەنددراو بە داوێکەوە کە خۆ بە دەستەوە‬ ‫نادا‪ .‬کۆمەڵێک وشەی دووپاتە کە لە جێی خۆیاندا‬ ‫بەکار نایەن‪ ،‬سێ خاڵی ئەوتۆ کە لە بۆشایی زیاتر هیچ‬ ‫واتایەک ناگەیەنن‪ ،‬ئەو فاریزانەی کە دەڵێن‪« :‬کەمێک‬ ‫بێدەنگ بە‪ ،‬پشوویەک بدە»‪ ...‬ئاخۆ ئەمە شەڕێکی‬ ‫سەختە دژ بە بێ واتایی‪ ،‬دەست بە یەخەبوونێکی‬ ‫کوێرانەیە یان تەقەاڵیەکە بۆ وە قسەهێنانی‬ ‫دونیا‪ ،‬کەس نازانێ‪ .‬هەرچی بێ‪ ،‬قسەکانی پڕن لە‬ ‫ناهومێدییەکی لەڕادەبەدەر‪ ،‬هەروا بە نیوەچڵی دەبنە‬ ‫بەرسڤی هەموو شتێک‪ .‬وەک هەمیشە‪ ،‬هێز و توانای‬ ‫بەردەوامبوون لە خۆیدا دەدۆزێتەوە‪ .‬هەڵبەت بە‬ ‫پێی پێویست جگەرەی پێیە… ئا لەو ساتەدا دەڵێ‪،‬‬ ‫کە بەسەر شۆستەدا ڕێم دەکرد‪ ،‬لە پڕێکا‪ ،‬مانگی‬ ‫نیسانی ساڵی ‪ ،١٩٩٤‬لە شەوێکی دووری پارزەمینێکی‬ ‫دوور‪ ،‬لە کاتێکا لە نێو چەند دزێکی ئۆتۆمبێلدا‬ ‫مابوومەوە‪ ،‬یانی لە نێوەڕاستی ئەو گولـالنەی‬ ‫منیان نەکردبووە ئامانج و هەروەها خۆشیان‬ ‫لێ نەدەبواردم… یانی بە ڕاستی کوێرانە‪،‬‬ ‫بە ڕاستی نادادپەروەر… ئەو کاتەی دزەیان‬ ‫قۆڵبەست کرد‪ ،‬کەلەبچەیان لێ دا و بردیانە‬ ‫پشت دیوارەکە… ئا لەو ساتەدا شتێکم‬ ‫بینی کە پێشتر هەرگیز نەمبینیبوو‪...‬‬ ‫لێرەدا ڕادەوەستێ‪ ،‬لە نێوان لێوەکانیدا‬ ‫ئەمدیو و ئەودیو بە بێدەنگی دەکا‪.‬‬ ‫خۆی بێ هێز و داماو دێتە‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫بەرچاو… ناتوانێ بڕیار بدا‬ ‫لە کوێ‪ ،‬کەنگێ‪ ،‬لە پەنا خۆی‬ ‫یان لە شوێنێکی زۆر دوور‪ ،‬لە‬ ‫شەوێکی پارزەمینێکی دوور بە دوای‬ ‫ڕاستیدا بگەڕێ…‬ ‫جا مەرگ و ژین بە بەر چاوما دەهاتن‬ ‫و دەچوون‪ ،‬کە ڕاوەستام و سەیرم کرد‪،‬‬ ‫شتێکم بینی کە تا ئەو ساتە هەرگیز‬ ‫نەمبینیبوو‪ :‬گەورەیی دونیا… دواتر‪ ،‬زۆر‬ ‫دواتر بەو بڕیارە گەیشتم خەونێک بوو بەسەر‬ ‫یەکەوەم نابوو‪ .‬بەاڵم هێشتاش نەمتوانیوە‬ ‫ناوێک لەم خەونە بنێم‪.‬‬ ‫کتوپڕ بێدەنگ دەبێ‪ ،‬چاوەکانی زەق زەق لە‬ ‫ئێوە دەبڕێ‪ ،‬لەو بۆشاییە دەڕوانێ وا ڕەنگدانەوەی‬ ‫ئێوەیە‪ .‬ئێوە هەست بە بەرتەسکبوونەوەی‬ ‫هۆشیاریی و پچڕانی پەیوەندیی نێوان وشەکان‬ ‫و ماناکانیان دەکەن‪ .‬ئیتر‪ ،‬لەسەر یەکێک لە خاڵە‬ ‫کوێر و مردووەکانی ژیانە‪ .‬چیرۆکەکەی لە نێوان‬ ‫سنووری گوتراو و نەگوتراودا تەواو دەبێ و ئێوە بە‬ ‫مەراقەوە چاوەڕێ دەبن ئاخۆ هەمدیس هێزی ئەوەی‬ ‫دێتەوە بەر لەو شوێنە هەڵفڕێتەوە وا پێی گەیشتووە‪.‬‬ ‫بەو چاوانەی هەرچەند زەقن‪ ،‬بەاڵم دەرگەکانی توند‬ ‫توند پێوە دراون‪ ،‬قەدەرێک هەروا دەڕوانێ‪ .‬لە پڕێکا‬ ‫دەڵێ‪« :‬ئەوەی ڕاستی بێ‪ ،‬ئێمە قسەیەکمان بۆ گوتن‬ ‫پێ نییە‪ ،‬هاوڕێم!» ڕێک لەو کاتەدا‪ ،‬دەبێ ئیتر لەسەر‬ ‫مێزەکە هەستێ‪ ،‬بڕوا و بچێتەوە نێو قاوغی خۆی‪.‬‬ ‫تێدەگەن کاتی ئەوە هاتووە بە هەموو هێزی خۆی ئەو‬ ‫بێدارییە بگێڕێتەوە بۆ دواوە و فەرامۆشی بکا کە بە‬ ‫ژان و ترس و ڕۆندک بەدیی هێناوە… تێدەگەن ئەوەی‬ ‫ڕاستی بێ ئەو فیشەکانەی لە دزە قۆڵبەست کراوەکە‬ ‫گیراون‪ ،‬بەر ئەمیش کەوتوون‪ ،‬لەو ساتەوە‪ ،‬بە مەرگی‬ ‫پیاوە کەلەبچە بە دەستەکە مردووە‪ .‬ئیتر مەرگ بە‬ ‫دەنگی ئەو دێتە دوو‪ ...‬بۆیەش وشەکانی‪ ،‬وەک ئەو‬ ‫ئاوێنانەی سەردەمی میسری کۆن لەگەڵ مردووان‬ ‫دەنێژران‪ ،‬چ سوودێکیان بۆ زیندووان نییە… دەزانن‬ ‫مرۆڤێکی تێکشکاوە… زۆر پێش ئێستا‪ ،‬ڕەنگە وەک‬ ‫خۆی دەڵێ مانگی نیسانی ساڵی ‪ ١٩٩٤‬تێكشکابێ‪،‬‬ ‫زۆر لێرە دوور‪ ،‬ڕەنگ بێ لە پارزەمینێکی بە‬ ‫ڕاستی دوور کەوتبێتە نێو حەپسی نیگای…‬ ‫ئەو نیگایەش هێشتا نەبڕابێتەوە‪ ،‬ئەو شەوەش‬ ‫هێشتا کۆتایی نەهاتبێ‪ ...‬لەو ساتەوەش بەدوا‪،‬‬ ‫ئیدی دونیا ڕووی لێ وەرگێڕاوە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫خۆی لە بێدەنگییەوە پێچابێ تاکوو شان و‬ ‫شکۆی لەدەست نەدا… یان دەنا ڕەنگە تەنیا‬ ‫ڕستەیەک بێنێتە سەر زمان…‬ ‫«ئەوەی ڕاستی بێ‪ ،‬ئێمە قسەیەکمان بۆ‬ ‫گوتن پێ نییە‪ ،‬هاوڕێم!››‬

‫ئاسڵی ئەردۆغان‬ ‫و‪ .‬لە تورکییەوە‪:‬‬ ‫سەالحەدین بایەزیدی‬ ‫ئاسلی ئەردۆغان‪ ،‬ڕۆماننووس‪ ،‬ڕۆژنامەڤان‪،‬‬ ‫فیزیازان و داکۆکیکاری مافەکانی مرۆڤ ساڵی‬ ‫‪ ١٩٦٧‬لە ئەستەنبوڵی تورکیا لەدایک بووە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٣‬یەکەم ڕۆمانی چاپ و باڵو بۆتەوە‪.‬‬ ‫لە نێوان سااڵنی ‪ ١٩٩٩‬و ‪ ٢٠٠٠‬گۆشەنووسی‬ ‫ڕۆژنامەی «ڕادیکاڵ» بووە کە ڕۆژنامەیەکی چەپ‬ ‫بوو و لە ساڵی ‪٢٠١١‬ەوە بۆتە نووسەری ڕۆژنامەی‬ ‫«ئوزگور گــونــدەم»‪ ،‬ئەو ڕۆژنامەیەی هاوینی‬ ‫ئەمساڵ بە بیانووی پڕوپاگەندە بۆ پەکەکە لە الیەن‬ ‫تورکیاوە داخرا و ئاسلی ئەردۆغان لەگەڵ بیست‬ ‫کەسی تر لە نووسەران و هاوکارانی ڕۆژنامەکە‪،‬‬ ‫ڕۆژی ‪١٧‬ـی ئاگۆستی ‪ ٢٠١٦‬دەستگیر کرا‪.‬‬ ‫ئاسلی ئەردۆغان‪ ،‬سێپتەمبەری ئەمساڵ لە‬ ‫الیــەن یــانــەی قەڵەمی ســویــدەوە خەاڵتی‬ ‫تۆخۆلۆسکی پێ بەخشرا‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪316‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )316‬دوشەممە ‪2016/10/24‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫موسڵی دوای داعش‬ ‫بەهمەن تاهیر نەریامن‬ ‫وا دیـــارە لــە ئێستادا دنیا‬ ‫لـــەبـــەردەم ئــەو وەهــمــەدایــە؛‬ ‫گوایە لەنابردنی داعش لەڕوی‬ ‫سەربازییەوە سەرەتایەکە بۆ‬ ‫لەناوبردنی تونڕەوی و تیرۆر‪،‬‬ ‫سەرەکوەزیرانی ئێراق(حەیدەر‬ ‫ع ــەب ــادی) وتــی(چــرکــەســاتــی‬ ‫ســەرکــەوتــنــی گــــەورەیــــە)‪،‬‬ ‫وتیشی(ساڵی ‪ ٢٠١٦‬ساڵی‬ ‫نەمانی داعــش و تــیــرۆرە لە‬ ‫ئــێــراق)‪ ،‬ئەمە ئــەو وەهمەیە‬ ‫کــە دژی قاعیدە و بــن الدن‬ ‫لەئارادابوو‪ ،‬هەر ئەو وەهمەشە‬ ‫دژی بەعسییەکانی ئــێــراق‬ ‫جێبەجێکرا‪ ،‬پێیان وابــوو بە‬ ‫هــەڵــوەشــانــدنــەوەی بــەعــس‪،‬‬ ‫کێشەکان بــەرەو چــارەســەری‬ ‫دەچـــن‪ ،‬بـــەاڵم لــە جێی ئەو‬ ‫لە عێراق)‬ ‫(قاعیدی جیهاد‬ ‫دروســتــبــوو‪ ،‬کــە زەرقــــاوی و‬ ‫گروپەکەی لەناوچون‪ ،‬داعش‬ ‫جێی گرتەوە‪ ،‬دوای داعشیش‬ ‫بێگومان دێموکراتخوازێک کە‬ ‫بـــڕوای بــە شـــەڕو ئیستغاللی‬ ‫مەزهەبی نەبێت جێی ناگرێتەوە‪.‬‬ ‫کێشەکە لە شوێنێکی ترەوەیە‪،‬‬ ‫داعش هۆکاری نەهامەتییەکانی‬ ‫ئــەم واڵتــە نییە‪ ،‬بەڵکو ئەو‬ ‫ئەنجامە نەک هۆکار‪ .‬کەشوهەوای‬ ‫پەروەردەیی و ملمالنێی سیاسی‬ ‫و نەبونی ئاسیش و ناجێگریی‬ ‫بـــاری ئــابــوریــی و گەندەڵیی‬ ‫ئیداری‪ ،‬ئەو هۆکارانەن داعش‬ ‫و قاعیدە و حەشدی شەعبی‬ ‫و هــاوشــێــوەکــانــیــان تێیدا‬ ‫گەشەدەکەن‪ .‬لە ئێراقی ئەمڕۆدا‬ ‫ئەم هۆکارانە ئاڵۆزتربون؛ هەرگیز‬ ‫کەمیان نەکردوە‪ ،‬بەڵکو زیادیان‬ ‫کردوە‪ ،‬بۆیە دوای داعش گروپی‬ ‫چەکداریی جیهادیی لەناوناچن‪،‬‬ ‫بەڵکو دەمێننەوە‪ .‬ئەوە ڕاستە‬ ‫سەرکردەکان دەگۆڕێن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ســەرکــردەی تر دێنە جێیان‪.‬‬ ‫گــروپــەکــان دەگ ــۆڕێ ــن‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫گــروپــی تــری جیهادی ڕەنگە‬ ‫ترسناکتر لەدایکببن‪.‬‬ ‫دوســاڵــە داعـــش بــە وردی دەستی‬ ‫خستۆتە سیستمی پەروەردەییەوە‪ ،‬هەر‬ ‫بە چاوخشاندنێک بەکتێبەکانی داعش‬ ‫کە بەشێکن لە کتێبەکانی خوێندن لە‬ ‫قوتابخانەکاندا؛ دەبینیت لەسەر ئاستی‬ ‫خوێندنگە سەرەتایی و ئامادەییەکان‪ ،‬بە‬ ‫پەرۆش و پالنەوە‪ ،‬کاری کردوە تا ئایدیۆلۆژیا‬ ‫جیهادییەکەی خۆی بخزێنێتە ناو سیستمی‬ ‫پەروەردەییەوە‪ ،‬بۆ ئەمە پڕۆگرامی وردی‬ ‫داڕشتوە و لە قوتابخانەکاندا وانەکان‬ ‫دەوترێنەوە‪ .‬دەوڵەتی ئیسالمی لە موسڵ‬ ‫و کۆی ناوچەکانی ژێر دەستی؛ ئەم دوساڵە‬ ‫کەشێکی پەروەردەیی وای دروستکردوە‬ ‫ئێستا ڕۆحــی سوننەی داعشیانەی زۆر‬ ‫زیــاتــر بــەرزکــردۆتــەوە و کەشی باشی‬

‫ڕەخساندوە بۆ دروستکردنی نەوەیەکی‬ ‫ئامادە بۆ شەڕی مەزهەبی و دینی‪ .‬بۆیە‬ ‫موسڵی ئێستا موسڵی پێش دوساڵیش‬ ‫لەمەوبەر نییە(ئەگەر چی موسڵی پێش‬ ‫دو ساڵ لەمەوبەر بەڕێژەیەکی کەمتر ئەم‬ ‫ئامادەییەی هەبو‪ ،‬ئەمەش پەیوەندی بە‬ ‫مێژوی موسڵەوە هەیە کە لە ڕوی مێژوییەوە‬ ‫زۆر زوو بزوتنەوەی سەلەفێت و ئیخوانیش‬ ‫لەم شارەدا بانگەشەی بۆ کراوە)‪ .‬موسڵ‬ ‫بە پەروەردەیەکی وردی داعشیانەوە گیانی‬ ‫سونەگەریی بەهێزتر بۆتەوە و نەوەیەکی‬ ‫فــراوانــی پــــەروەردەی داعــش ئامادەیی‬ ‫تەواوی شەڕی مەزهەبگەرییە‪.‬‬ ‫لــــەم شـــــەڕەی ئــێــســتــای مــوســڵــدا‪،‬‬ ‫بەشداریکردنی دەوڵەتەکانی خلیج بەشداریی‬ ‫سەبازیی نییە‪ ،‬بەڵکو بەشداریی سیاسی و‬ ‫ماڵییە‪ ،‬بۆیە هەرگیز ئەو قورساییەیان نابێت‬ ‫کە ئێران دەی بێت‪ ،‬ئەو لەڕێی حەشدی‬ ‫شەعبییەوە بەشداریکەرێکی چاالکی سەربازی‬ ‫و سیاسی و ماڵیشە‪ .‬گرەوی واڵتانی خلیج‬ ‫لەسەر ئەوەیە عەبادی نەیەڵێت حەشدی‬ ‫شەعبی بچێتە ناو موسڵەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ڕونە حەشدی شەعبی لە خودی عەبادیش‬ ‫لە ناو ساحەی شەڕدا دەسترۆشتوترە‪ ،‬ئەم‬ ‫گرەوە لەسەر نەچونی حەشدی شەعبی بۆ‬ ‫ناو موسڵ گرەوێکی زۆر الوازە‪.‬‬ ‫خەونی شیعە مەزهەبییەکانی ئێراق‬ ‫و ئێرانیش ملکەچپێکردنی سوننەکانە‬ ‫بەو ڕاستییەی دەبێت ئەوان ملکەچبن بۆ‬ ‫دەسەاڵتی شیعە‪ ،‬یاخود دەبێت چاوەڕێی‬ ‫کارەساتی گەورەیان لێبکەن‪ ،‬کارەساتێک‬ ‫بوغزی سەربازگەی سپایکەر لە تکریت‬ ‫کە ‪ ١٧٠٠‬الوی شیعە لە الیــەن داعشەوە‬ ‫کۆمەڵکوژکران‪ ،‬هەروا لە ملمالنێی مەزهەبیی‬

‫داعش دەکەوێتە‬ ‫بەردەم دابەشبون و لێکرتازانی‬ ‫جۆراوجۆرەوە‪ ،‬ئەمەش وەک‬ ‫رسوشتی گروپە جیهادییەکان لە دوای‬ ‫شکستە گەورەکانیانەوە دێت‪ .‬هێزی‬ ‫تازە سەرهەڵدەدات و ناوچەی‬ ‫هەژمونی تازە دروستدەبن‬

‫سونە وشیعەدا بە ئاسانی تێناپەڕێت!!‬ ‫ئێستا زمانی هێز لەنێوان شیعە و سوننە‬ ‫زمانی زاڵە و زمانی گفتوگۆ لەناو شەقام‬ ‫و بــازڕدا یەکتر بەکافردانانە‪ .‬لە شەڕی‬ ‫موسڵیشدا بەئاسانییش هێزەکانی حەشدی‬ ‫شیعە لە ڕاگەیاندنەکانەوە دەبینین چۆن‬ ‫بە دروشمە مەزهەبییەکانیانەوە خەونی‬ ‫سەرکەوتنیان هەیە!!‬

‫لـــە ئــێــســتــادا ئـــەگـــەر ســـەرنـــج لە‬ ‫ڕاگەیاندنەکان بدەین؛ ئەوە بە ئاسانی‬ ‫دەرکپێدەکەین هێزەکانی حەشدی شەعبی‬ ‫بە ئااڵ و دروشمە شیعەگەراکانیانەوە‬ ‫بــەشــداریــی ڕونــیــان لــە شــەڕی موسڵدا‬ ‫هەیە‪ .‬ئەوان هێزی فولبارگەن بە کینەی‬ ‫مەزهەبیی‪ ،‬بۆیە گیانی تۆڵە لە ڕۆحیاندا‬ ‫جمەی دێت‪ ،‬ئەگەری تۆڵە و ئەنجامدانی‬

‫توندوتیژی تەواو کراوەیە دژی سوننەی‬ ‫عەرەب بکرێت‪ .‬هەتا حەشدی شەعبی و‬ ‫جموجوڵی مەزهەبیی لەو ناوچەدا زیاتر‬ ‫بێت سوننەکان زیاتر پەراوێزدەخرێن و‬ ‫زیاتر دەچەوسێنرێنەوە‪ ،‬بۆیە زیاتر هەست‬ ‫بە پەراوێزبون دەکــەن و بەرو یاخیبون‬ ‫دەچن‪ ،‬ئەمە سروشتی ملمالنێی مەزهەبی‬ ‫و ئایدیۆلۆژییە‪ :‬ملمالنێ مەزهەبی و‬ ‫ئایدیۆلۆژییەکان بەتوندوتیژی زیاددەکەن‪،‬‬ ‫تەنانەت هێزیش بە یــەکــدەدەن‪ ،‬هێزە‬ ‫مەزهەبی و ئایدیۆلۆژییەکان لەسەر‬ ‫شێوەی دوژمنەکانیان دروستدەبنەوە‪،‬‬ ‫واتــە تا شــەڕی مەزهەبەکان زیادبکەن‬ ‫شیعە و سوننەمەزهەبە دەمارگیرەکانیش‬ ‫زیــاددەکــەن وبەهێز دەبــەن‪ ،‬بۆیە هێزە‬ ‫مەزهەبییەکان زیــاتــر دێــنــە ســـەرەوە‬ ‫و زیــاتــریــش دەبــنــە هــیــوای خەڵکی‬ ‫گشتی بۆ تۆڵەکردنەوەیان لە دوژمنە‬ ‫مەزهەبییەکانیان‪.‬‬ ‫تورکیا بەردەوام هەوڵدەدا کاریگەریی‬ ‫بــەهــێــزی لــە شـــەڕی مــوســڵــدا هەبێت‪،‬‬ ‫دەشیەوێت لەڕێی حەشدی نیشتمانی‬ ‫و چــەکــدارە تورکمانە سوننەکانەوە‬ ‫ئــەجــنــداکــانــی خ ــۆی بــبــاتــە پــێــشــەوە‪،‬‬ ‫لەگەڵیشیدا ملمالنێی نێوان تورکیا و‬ ‫ئێران لەسەر ناوچەی هەژمون؛ لە موسڵدا‬ ‫بەهێزتر بێت‪ ،‬ئــەمــەش دەبێتە هۆی‬ ‫مەترسیی (بەحەلەببونی موسڵ)‪ ،‬کێشە‬ ‫هەرێمی و ناوچەییەکان تا لە موسڵدا‬ ‫زیاتر پێکدابدەن؛ باری ئاسایشی موسڵیش‬ ‫خراپتر دەبێت‪ ،‬شــەڕو ملمالنێش زیاتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬توندوتیژیش زۆر زیاتر‪.‬‬ ‫لــەنــاوبــردنــی داعــش بۆتە داوایــەکــی‬ ‫جیهانی‪ .‬کۆی هێزە ناکۆکەکانیش لەسەر‬

‫ئــەوە کۆکن دەبێت دەوڵــەتــی ئیسالمی‬ ‫لەناوبچێت‪ ،‬کێشەکە لەنابردنی داعش‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو ملمالنێکە بەشداریکردن لەم‬ ‫شەڕە و دوای داعشە‪.‬‬ ‫بونی داعش بۆ ناوخۆی موسڵ و ئەو‬ ‫ناوچە فراوانەی لە ژێر دەستیاندایە النیکەم‬ ‫ئاسایشێکی ناوخۆییان دروستکردبوو‪،‬‬ ‫بە نەمانی داعش ئەم ناوچەیە دەکەوێتە‬ ‫بـــەردەم هــەڕەشــەی لــەدەســتــدانــی ئەم‬ ‫ئاسایشە ڕێژەییە‪ ،‬داعش دەکەوێتە بەردەم‬ ‫دابەشبون و لێکترازانی جۆراوجۆرەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش وەک سروشتی گروپە جیهادییەکان‬ ‫لە دوای شکستە گەورەکانیانەوە دێت‪.‬‬ ‫هێزی تــازە ســەرهــەڵــدەدات و ناوچەی‬ ‫هەژمونی تــازە دروستدەبن‪ .‬داعــش کە‬ ‫خاک و شار لە دەستدەدات؛ مەرجنییە‬ ‫توانای کاری تیرۆرستی و هێرشی لەناکاو‬ ‫بۆ ناو شارەکان لەدەست بدات‪ ،‬ئەو لەم‬ ‫کاتەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ناوچە بیابانییە‬ ‫فــراوانــەی دەستی هێزە ئێراقییەکانی‬ ‫ناگاتێ و چاوەڕێی هەلی زێڕین دەکات‪،‬‬ ‫وەک ئەو هەلە زێڕینەی لە گرتنی موسڵدا‬ ‫بۆی چوەسەر!!‬ ‫لــە ئێستادا هێزی دوای داعــش لە‬ ‫موسڵدا دیارنییە کێ دەبێت‪ ،‬سوننەکانیش‬ ‫نەیان توانیوە بەرەیەکی تۆکمە بۆ خۆیان‬ ‫دروستبکەن و بێنە هاوکێشەکەوە‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەوە‪ ،‬ئــەوان پــەڕاگــەنــدەن و‬ ‫نەیان توانیوە تا ئێستاش سنورێک بۆ‬ ‫ملمالنێ ناوخۆییەکانیان دابنێن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ڕێخۆشدەکات بۆ گروپە جیهادییەکان‬ ‫بەئاسانیی بتوانن خۆیان ڕێکبخەنەوە و‬ ‫ئەو بۆشاییە پڕبکەنەوە کە لەناوچەی‬ ‫سوننەدا دێتەئاراوە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )316‬دوشەممە ‪201٦/10/24‬‬

‫‪2‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬

‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی حەوتەم‬ ‫بەڵگەسازیی زمانی‬

‫لــــەم بـــەشـــەدا بــەڵــگــەســازیــە‬ ‫زمانیەکانی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫ه ــەڵ‌دەس ــەن ــگ ــێ ــن ــی ــن‪ ،‬واتـــە‬ ‫بەڵگەهێنانەوەی بە واتــای ئەو‬ ‫وشە و دەستەواژانەی بۆ وەسفی‬ ‫(عائیشە) هاتون‪ ،‬لە ڕوانگەی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬بە شێوەیەک ببنە بەڵگە‬ ‫بۆ ئەنجامە خوازراوەکەی خۆی کە‬ ‫گوایە عائیشە لە تەمەنی نزیکی‬ ‫(‪ )١٨‬یان (‪ )٢١-١٤‬ساڵی کراوە‬ ‫بە بوک‪ ،‬پێچەوانەی ئەو زانیاریەی‬ ‫کــە ســـەرچـــاوە ئیسالمیەکان‬ ‫یەکدەنگن لەسەری‪.‬‬

‫دەربارەی بەڵگەی شەشەم‬ ‫"جارية" و "صبية"‬

‫لــە بــەشــی پــێــشــودا بــەڵــگــەســازیــی‬ ‫‪6‬ـەمی (شانەڤاس)ـمان خستەڕو‪ ،‬کە‬ ‫پشت‌دەبەستێت بە وتەیەکی گــوازراوەی‬ ‫(عائیشە) خۆی‪ ،‬لە هەمان "صهحیح"ی‬ ‫(بوخاری)ـدا‪ ،‬کە وتویەتی‪ :‬کاتێک ئایەتی‬ ‫السا َع ُة َأ ْدهَى َو َأ َم ُّر"‬ ‫السا َع ُة َم ْو ِع ُد ُه ْم َو َّ‬ ‫" َبلِ َّ‬ ‫(القمر‪ )٤٦ :‬دابەزیوە؛ کچ "جاریة"ێک بوە‬ ‫کە یاری و گەمەی کردوە‪ .‬لێرەوە ناوبراو‪،‬‬ ‫بە پشت‌بەستن بە مێژویەکی "دابەزین"ی‬ ‫سورەتی "القمر" کە خۆی هەڵی‌بژاردوە و‬ ‫بە لێکدانەوەی خۆی بۆ دەستەواژەی " َو ِإنِّي‬ ‫َ​َ‬ ‫لا ِر َي ٌة َألْ َع ُب" (= "لە کاتێکدا من کچێک بوم‬ ‫یاریم دەکرد")ی گێڕانەوەی وتەکەی عائیشە؛‬ ‫دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە گوایە ئەو کاتە‬ ‫(‪ ٨‬پ‪ .‬ك‪ ).‬عائیشە تەمەنی لە ‪ ٦‬ساڵ‬ ‫کەمتر نەبوە‪ ،‬و بەپێی ئەمەش گوایە کاتی‬ ‫شوکردنی بە پێغەمبەر تەمەنی لە ‪ ١٤‬ساڵ‬ ‫کەمتر نەبوە و گوایە ئەگەری هەیە هەتا ‪٢١‬‬ ‫ساڵیش تەمەنی بوبێت‪ .‬ئامانجی ناوبراو لەم‬ ‫بەڵگەسازیە ئەوەیە ئەگەر عائیشە ـ وەکو‬ ‫ئەوەی لە کەلەپوری ئیسالمیدا باوە ـ لە‬ ‫دەوروبەری (‪ ٩‬پ‪ .‬ك‪ ).‬لەدایک‌بوبێت؛ ئەوا‬ ‫ئەو کاتە (‪ ٨‬پ‪ .‬ك‪ ).‬یەک سااڵنە بوە و‬ ‫"صب َِّية" بوە نەک کچێک کە بە‬ ‫کچێکی ساوا َ‬ ‫"جا ِر َية" ناو ببرێت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫جا لە بەشی پێشودا بەڵگەسازیەکەیمان‬ ‫بە مێژوی "دابــەزیــن"ی سورەتی "القمر"‬ ‫هەڵ‌وەشاندەوە‪ ،‬لەم بەشەشدا لە ڕوانگەی‬ ‫"جا ِر َية"‬ ‫زمانیەوە بەڵگەهێنانەوەی بە وشەی َ‬ ‫"صب َِّية" هەڵ‌دەسەنگێنین‪.‬‬ ‫و جیاکردنەوەی لە َ‬ ‫لــێــرەدا شانەڤاس پشتی بەستوە بە‬ ‫"جا ِر َية"‪ .‬ئەو‬ ‫"صب َِّية" و َ‬ ‫جیاوازیی هەردو َ‬ ‫"صب َِّية" بە کچی ساوا‪ ،‬کچی تازەلەدایک‌بو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫"ج��ا ِر َي��ة"ـــیــش بــە کچی‬ ‫لــێــک‌دەداتــەوە‪َ .‬‬ ‫گەمەپێخۆش [یاخود وازیکەر یان بزێو]ی‬ ‫گەنج ‪ ،young playful girl‬ڕاڤە‬ ‫دەکات‪ .‬بۆ ئەمەش بەڵگەی بە فەرهەنگە‬ ‫عەرەبی‪-‬ئینگلیزیەکەی (ئێدوارد م‪ .‬لەین)‬ ‫‪ Edward W. Lane‬هێناوەتەوە‪.‬‬

‫هەڵ‌سەنگاندن‪:‬‬

‫لە ڕاستیدا شانەڤاس لە ڕاڤەی زمانیی‬ ‫هەردو وشەی "صبية" و "جاریة"دا ورد نیە‪.‬‬ ‫چونکە‪:‬‬ ‫* ئەوە ڕاستە کە "صبية" بە کچی بچوک‬ ‫دەوترێت‪ ،‬ساوا‪ ،‬هەتا لە شیر دەبڕێتەوە‪،‬‬ ‫کە دوای لە شیربڕانەوە ئیتر پێی دەوترێت‬ ‫ب"ـیش بە کوڕی‬ ‫"ص ِ ّ‬ ‫"جاریة"‪ .‬وەکو چۆن َ‬ ‫مناڵ دەوترێت هەتا لە شیر دەبڕێتەوە‪ ،‬کە‬ ‫دوای ئەوە ئیتر پێی دەوترێت "غالم"(‪،)١‬‬ ‫"ص ِب ّية" پێچەوانەی یەکترن‬ ‫"ص ِ ّ‬ ‫ب" و َ‬ ‫بۆیە َ‬ ‫و " ُغالم" و "جارِية"یش پێچەوانەی یەکترن‬ ‫[بۆیە " ُغالمة"یش وەکو هاوواتای "جارِية"‬ ‫هاتوە(‪ .])٢‬بەاڵم زۆر جاریش وشەی "جاریة"‬ ‫وەکــو هــاوواتــای "صبية" دێــت‪ ،‬کە ئەمە‬ ‫فراوان‌بونی واتای "جاریة"یە‪ .‬لە ڕاستیدا‬

‫"جاریة" لە عەرەبیدا بە واتای "کچ"ـە (وەکو‬ ‫چۆن "غالم"ـیش بە واتای "کــوڕ"ە)‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەر لێرەوە دەکرێت "جاریة" بە هەر "کچ"ێک‬ ‫بوترێت ئەگەر ساوایش بێت [هەر لێرەوەیە‬ ‫کە لە "حەدیث" و "فیقهـ"ـدا بەبەرباڵوی‬ ‫باس لە میزی کچ "بول الجاریة" دەکرێت‬ ‫لە بەرامبەری میزی کوڕ "ب��ول الصيب"‪،‬‬ ‫کە مەبەست کچ و کوڕی شیرەخۆرەن‪ ،‬و‬ ‫هەر لەو دەقە حەدیثی و فیقهیانەدا لەبریی‬ ‫"بول الجاریة" دەیشوترێت "بول الصبية"‪،‬‬ ‫وەکو لە "صهحیح"ی (ئیبن خوزەیمە) و‬ ‫"موختەصهر"ی (موزەنی)ـدا‪ .‬و (جەوهەری)‬ ‫یش لە فەرهەنگی "الصحاح"ـدا "جاریة" بە‬ ‫"صبية" ڕاڤە دەکات(‪.])٣‬‬ ‫لێرەدا شانەڤاس دەیەوێت "صبية" بە‬ ‫واتای کچی مناڵی ساوا بێت‪ ،‬و "جاریة" بە‬ ‫واتای کچی پێگەیشتوی گەنج بێت‪ ،‬کە ئەم‬ ‫جیاکردنەوە و دیاری‌کردنە دەقە عەرەبیە‬ ‫کۆنەکان پشتگیریی ناکەن‪ ،‬کە ئەم دەقانە‬ ‫"جاریة" بە کچی زۆر مناڵیش دەڵێن‪.‬‬ ‫* سەرچاوەی شانەڤاس بۆ ڕاڤەی وشەی‬ ‫"جاریة"؛ فەرهەنگە عەرەبی‪-‬ئینگلیزیەکەی‬ ‫(لەین)ـە‪ ،‬و دەڵێت لەم فەرهەنگەدا وشەکە‬ ‫بە کچی گەمەپێخۆشی گەنج ‪young‬‬ ‫‪ playful girl‬ڕاڤە کــراوە [کە (س‪.‬‬ ‫ناوخۆش) بە "گه‌نجێكی چاالك" وەری‌گێڕاوە)‪.‬‬ ‫کە لە ڕاستیدا لەین وای نەنوسیوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫نوسیویەتی‪" :‬جاریة" واتە‪" :‬کچ" ‪ ،girl‬بۆ‬ ‫ڕونکردنەوەی زیاتریش دەنوسێت‪ :‬ئافرەتی‬ ‫گەنج ‪ ،young woman‬و دەڵێت‬ ‫بەرامبەرەکەی بۆ نێر "غالم"ـە(‪ .)٤‬کە ئەمە‬ ‫جیاوازە لەوەی بنوسێت "کچی گەنج"‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مەبەستی لەین لە "ئافرەتی گەنج" هەر‬ ‫ڕاڤەی "کچ"ـە‪ ،‬چونکە "جاریة" ـ وەکو وتمان‬ ‫ـ هەر بە واتای کچە‪ .‬کاتێکیش شانەڤاس‬ ‫ڕاڤەکە بە شێوەی "کچی گەمەپێخۆشی‬ ‫گەنج" دەگوازێتەوە؛ ئەمە لەوەوە هاتوە کە‬ ‫لەین ڕیشەی ناونانی کچ بە "جاریة" بەوە‬ ‫لێک‌دەداتەوە کە کچ لەناو ماڵدا هەمیشە‬ ‫خەریکی هــاتـن‌وچــون "جــریــان" و جوڵە‬ ‫و چاالکیە [واتــە ڕاڤــەی ڕیشەناسیانەیە‬ ‫نــەک پێناسە‪ ،‬کــە ئــەم ڕیشەناسیە لە‬ ‫زانــا کۆنەکانی زمانی عەرەبی خۆیانەوە‬ ‫وەرگیراوە‪ .‬بۆ نمونە‪( :‬ئیبن فاریس) لە‬ ‫"مقاییس اللغة"ـدا(‪ ،)5‬و (موطهرریزی) لە‬ ‫"المغرب"ـدا(‪ ،)6‬و (فەییومی) لە "املصباح‬ ‫المنير"دا(‪ .])7‬بەاڵم شانەڤاس ئەم چەمکەی‬ ‫بە هەڵە وەرگرتوە و کردویەتیە بەشێك لە‬ ‫پێناسە و ڕاڤەکە‪.‬‬ ‫* بۆیە کاتێک عائیشە بڵێت من لە‬ ‫وەختێکدا "جاریة" بــوم؛ ئەمە مــەرج نیە‬ ‫کچێکی پێگەیشتو بگرێتەوە کە لە تەمەنی‬ ‫"بالغ‌بون" نزیک ببێتەوە‪ ،‬بەڵکو دەکرێت‬ ‫کچێکی مناڵی ـ بۆ نمونە ـ تەمەنی ‪٤‬‬ ‫ساڵییش بگرێتەوە‪ .‬و ڕونە کە تەمەنی ‪٤‬‬ ‫ساڵی تەمەنێکە کە کچ تێیدا گەمە و یاری‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫* شانەڤاس بەڕونی نەی‌وتوە "جاریة"‬ ‫یانی کچی تەمەن ‪ ١٣-٦‬ساڵ‪ ،‬ئەوە (سەالم‬ ‫ناوخۆش)ـە کە لە وەرگێڕانەکەیدا بەم‬ ‫شێوەیە نوسراوەکە دادەڕێژێتەوە‪ .‬شانەڤاس‬ ‫هەڵ‌سەنگاندن‪:‬‬ ‫هەر ئەوەندە دەڵێت کە‪" :‬بەپێی وتەکەی‬ ‫لــێــرەدا شــانــەڤــاس مــامــەڵــەی هەڵە‬ ‫عائیشە؛ دەبێت ئەو کاتەی سورەتی (القمر)‬ ‫لەگەڵ زمــان و وشە و دەق دەکــات‪ .‬ئەو‬ ‫دابــەزیــوە؛ تەمەنی لەنێوان ‪ ١٣-٦‬ساڵ‬ ‫پشت‌دەبەستێت بە واتایەکی عورفیی هەردو‬ ‫بوبێت"‪ .‬ئەم ئەنجامگیریەی شانەڤاس ڕاڤەی‬ ‫" ِب ْكر"ی عەرەبی و ‪virgin‬ی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫وشەی "جاریة" نیە بەو پێیەی کە قۆناغی‬ ‫کاتێک بە کچێک‪ ،‬یان بەگشتی ئافرەتێک‪،‬‬ ‫دوای "صبية"یە (ئەگەرنا خۆ تەمەنی ‪٦‬‬ ‫دەوترێت کە مێردی نەکردبێت‪ ،‬و عادەتەن‬ ‫ساڵی زۆر دوای ساوایی ‪infancy‬ـە و و‬ ‫بە کچێک دەوترێت کە لە تەمەنی مێردکردندا‬ ‫درەنگترە لە لەشیربڕانەوە)‪ ،‬بەڵکو وا دیارە‬ ‫بێت و بەتەواوی پێگەیشتبێت و گومانی‬ ‫لێکدانەوەیەکە بۆ تەمەنی "کچێکی گەنج" کە‬ ‫ئەوەی لێ بکرێت کە مێردی کردوە ئینجا‬ ‫یاری و گەمە بکات‪ ..‬لێرەوە دیارە مەبەستی‬ ‫ئــەوەی پێ دەوترێت‪ .‬خۆ ئەگەر کچێکی‬ ‫شانەڤاس لە دیاریکردنی تەمەنی ‪ ١٣-٦‬ساڵ‬ ‫مناڵکار بێت و لە ژنی مێردکردو نەچێت؛‬ ‫هەر خەماڵندنی تەمەنێکی نزیک‌کراوەیە بۆ‬ ‫عادەتەن ئەوەی پێ ناوترێت چونکە پێویست‬ ‫عائیشە لە کاتی دابەزینی سورەتی "القمر"دا‪،‬‬ ‫بەم جیاکردنەوە و ناونانە ناکات‪ .‬ئەم واتا‬ ‫کە کچێکی گەنج بوە و یاریی کردوە‪ ،‬بەو‬ ‫عورفی و "عادەتی"ـە واتــای بنچینەیی و‬ ‫پێیەی کە لە ‪ ٦‬ساڵ کەمتر نەبوە‪ ،‬و لە‬ ‫حەوتەم‬ ‫بەڵگەی‬ ‫دەربارەی‬ ‫ڕاستیی وشەکە نیە‪ .‬بەڵکو هەر یەکە لە‬ ‫‪ ١٣‬ساڵ زیاتر نەبوە‪ .‬جا شانەڤاس لەم‬ ‫"بكر" و "ثيب"‬ ‫" ِب ْكر"ی عەرەبی و ‪virgin‬ی ئینگلیزی‪،‬‬ ‫خەماڵندنەشدا سەرکەوتو نیە و گۆترەکاریی‬ ‫بۆ‬ ‫دەباتەوە‬ ‫پەنا‬ ‫شانەڤاس‬ ‫تر‬ ‫جارێکی‬ ‫کاتێک بۆ ئــافــرەت بەکاردێن؛ مەبەست‬ ‫‪٦‬‬ ‫کــردوە‪ ،‬چونکە دیاری‌کردنی تەمەنی‬ ‫بە‬ ‫حەوتەمی‬ ‫بەڵگەی‬ ‫کە‬ ‫زمانی‪،‬‬ ‫بەڵگەی‬ ‫مێیەکە کە هەرگیز ئەزمونیی سێکسیی‬ ‫و‬ ‫گەمە‬ ‫ساڵ بۆ کچێک کە دەست‌بکات بە‬ ‫‪Arabic‬‬ ‫عەرەبی"‬ ‫"زاراوەناسیی‬ ‫ناونیشانی‬ ‫نەبوبێت و "کچێنی"ی لەدەست‌نەدابێت‪.‬‬ ‫یاری؛ هەڵەیە‪ ،‬پێش ئەو تەمەنەش کچان‬ ‫گەمە و یاری دەکەن‪ ،‬بۆ نمونە لە تەمەنی‬ ‫‪ ٤‬ساڵیەوە‪ .‬دیسان دیاری‌کردنی کۆتایی‬ ‫تەمەنی یاری‌کردنی کچانیش بە ‪ ١٣‬ساڵ؛ لە‬ ‫خۆیدا ورد نیە‪ ،‬ڕەنگە دوای ئەوەش کچان‬ ‫گەمە و یاریی خۆیان هەبێت‪ .‬لە ڕاستیدا هەر‬ ‫ڕونیش نیە خەماڵندنی تەمەنی ‪ ١٣-٦‬ساڵ‬ ‫لێرەدا لەالیەن شانەڤاسەوە بە چ پێوەر و‬ ‫لێکدانەوەیەکە‪.‬‬ ‫* ئــایــا زمــانــی عــەرەبــی هــاوکــاریــی‬ ‫پێناسەکردنی "جــاریــة" بە کچی ‪١٣-٦‬‬ ‫ساڵ دەکــات؟ وەکو وتم وشەکە بەگشتی‬ ‫بە واتای کچە‪ ،‬بەتایبەتی دوای ساوایی و‬ ‫لەشیربڕانەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ ساواش بەکارهاتوە‪.‬‬ ‫ئینجا بەپێی ئــەوەی "جاریة" بەرامبەری‬ ‫"غالم"ـە و "غالم"ـیش بە کوڕ دەوترێت دوای‬ ‫لەشیربڕانەوە هەتا تەمەنی باڵغ‌بون و ئیتر‬ ‫لەدوای باڵغ‌بون پێی دەوترێت "فتی" هەتا‬ ‫دەبێتە پیاو؛ بەپێی ئەمە دەتوانین بڵێین‬ ‫"جاریة" کچە لــەدوای لەشیربڕانەوە هەتا‬ ‫باڵغ‌بون‪ ،‬لەدوای باڵغ‌بون ئینجا پێی دەوترێت‬ ‫"فتاة" هەتا دەبێتە ژن‪ .‬ئەم جیاکردنەوەیە‬ ‫بەگشتی دروســتــە‪ ،‬بــەاڵم دیسان واتــای‬ ‫"جاریة" فراوانتریش بەکارهاتوە کە بۆ کچی‬ ‫پێگەیشتویش بەکارهاتوە‪ ،‬ئیتر بۆ کاتی‬ ‫دەرکەوتەکانی پێگەیشتنی و مێردکردنیشی‬ ‫دەکرێت "جاریة"ی پێ بوترێت‪ ،‬بە مەرجێک‬ ‫هێشتا گەنج بێت (هەمان فراوان‌بونی واتایی‬ ‫بەسەر "غالم"ـیشدا هاتوە) [هەر لێرەوەیە‬ ‫کە زۆربەی فەرهەنگە عەرەبیە کۆنەکان بۆ‬ ‫ڕاڤەی وشەی "جاریة" دەنوسن‪ :‬ئافرەتی‬ ‫گەنج "ال َف ِت َّية من النساء"(‪ ،)8‬کە لە ڕاستیدا‬ ‫ئەمە واتــە گــەشــەکــردوە باوەیەکە نەک‬ ‫واتــای بنچینەیی]‪ .‬بەم شێوەیە دەبینین‬ ‫ئەو پێناسەیەی ڕەنگە لە ئەنجامگیریەکەی‬ ‫شانەڤاس بفامرێتەوە [و (س‪ .‬ناوخۆش)‬ ‫زەقی کردوەتەوە] کە گوایە "جاریة" یانی‬ ‫کچی تەمەن ‪ ١٣-٦‬ســاڵ؛ سەرناگرێت‪،‬‬ ‫چونکە ئەگەر پێناسە بنەڕەتیەکەی "جاریة"‬ ‫وەربگرین (بە بــەراورد بە پێچەوانەکەی‬ ‫کە "غالم"ـە)؛ لە تەمەنی لەشیربڕانەوەوە‬ ‫دەست‌پێ‌دەکات هەتا باڵغ‌بون‪ ،‬ئەمەش‬ ‫واتە لە دەوروبەری تەمەنی ‪ ٢‬ساڵیەوە هەتا‬ ‫نزیکەی ‪ ١٢-١٠‬ساڵی (ئەگەرچی دەگونجێت‬ ‫هەندێک جار کچ لە تەمەنی ‪ ٨‬ساڵییشەوە‬ ‫باڵغ ببێت)‪ .‬کەواتە دیاری‌کردنی تەمەنەکە‬ ‫بە ‪ ١٣-٦‬ساڵ؛ لە هەردو سەرەوە ورد نیە‬ ‫و هەڵەیە‪ ،‬بەتایبەتی لە سەرەتاوە کە مەرج‬ ‫نیە کچ ببێتە ‪ ٦‬ساڵ ئینجا پێی بوترێت‬ ‫"جاریة" بەڵکو هەر کە لە شیر بڕایەوە؛‬ ‫دەکرێت "جاریة"ی پێ بوترێت‪ ،‬بەڵکو بۆ‬ ‫شیرەخۆرەش بەکارهاتوە‪.‬‬ ‫***‬ ‫بــەم شێوەیە ئەنجامگیریی کۆتایی‬ ‫شانەڤاس بۆ تەمەنی هاوسەرگیریی عائیشە‪،‬‬ ‫بەو پێیەی کە لە ‪ ١٤‬ساڵ کەمتر نەبوە و‬ ‫لە ‪ ٢١‬ساڵ زیاتر نەبوە؛ هەر لەسەر بنەمای‬ ‫ئەنجامگیریە هەڵە و وشکەکەڵەکەکەیەتی‬ ‫لە وتەکەی عائیشە و دیاری‌کردنی مێژوی‬ ‫دابەزینی سورەتی "القمر" و ڕاڤەی وشەی‬ ‫"جاریة"‪ .‬هەر لەسەر ئەم بنەما فشەڵەوە‬ ‫ئەنجامگیریی کۆتایی دەکات کە گوایە ئەم‬ ‫وتەیەی عائیشە پێچەوانەی ئەو وتەیەی تری‬ ‫خودی عائیشە کە دەڵێت کاتی گواستنەوەی‬ ‫تەمەنی نۆ ســاڵ بــوە (لێرە شانەڤاس‬ ‫وتەی تەم‌ومژاویی عائیشە بە لێکدانەوەی‬ ‫خۆیەوە وەردەگــرێــت‪ ،‬بەاڵم وتەی ڕون و‬ ‫ڕاست و ڕەوانی عائیشە دەربارەی تەمەنی‬ ‫هاوسەرگیریەکەی ڕەت دەکاتەوە!)‪ .‬بەاڵم ـ‬ ‫وەکو سەلماندمان ـ پێشەکیەکانی هەڵەن‪،‬‬ ‫بۆیە ئەنجامەکەیشی هەڵەیە‪ .‬هەڵەکردن‬ ‫ئاسانە و زۆری ناوێت‪ ،‬بەاڵم ڕاست‌کردنەوە و‬ ‫ساخ‌کردنەوە زۆری دەوێت و خۆماندوکردنی‬ ‫دەوێت‪.‬‬

‫‪ Terminology‬هاتوە‪.‬‬ ‫لەم بەڵگەسازیەدا ناوبراو گێڕانەوەیەک‬ ‫دەهێنێتەوە کــە لــە "ئــەل‪-‬مــوســنــەد"ی‬ ‫(ئەحمەدی کوڕی حەنبەل)ـدا تۆمار کراوە‪.‬‬ ‫گێڕانەوەکە ئەوەیە دەڵێت‪ :‬وەختێک خەدیجە‬ ‫مرد؛ (خەولەی کچی حەکیم) هات بۆالی‬ ‫پێغەمبەر‪ ،‬وتی‪ :‬ئەی پێغەمبەری خوا! ئەوە‬ ‫ژن ناهێنیت؟ ئەویش وتی‪ :‬کێ؟ خەولە وتی‪:‬‬ ‫ئەگەر بتەوێت؛ کچێک‪ ،‬و ئەگەر بتەوێت؛‬ ‫بێوەژنێک "إ ِْن ِش ْئتَ ؛ ِب ْك ًرا‪َ ،‬وإ ِْن ِش ْئتَ ؛ َث ِّي ًبا"‪،‬‬ ‫پێغەمبەر وتی‪ :‬کچەکە کێیە؟ ئەویش وتی‪:‬‬ ‫کچی خۆشەویستترینی دروستکراوانی خوا‬ ‫لــەالت‪ ،‬عائیشەی کچی ئەبو بەکر "اْب َن ُة‬ ‫َأ َح ِّب َخ ْلقِ ا ِ‬ ‫هلل َع َّز َو َج َّل ِإ َل ْي َك َعا ِئ َش ُة‪ِ ،‬ب ْن ُت َأبِي‬ ‫َب ْك ٍر"‪ ،‬پێغەمبەر وتی‪ :‬ئەی بێوەژنەکە کێیە؟‬ ‫خەولە وتی‪ :‬سەودەی کچی زەمعە‪ ،‬باوەڕی‬ ‫پێت هێناوە و بەو شێوەیەی تۆ دەڵێیت‬ ‫"س ْو َد ُة ِب ْن ُت َز ْم َع َة‪َ ،‬آ َم َن ْت ب َِك‪،‬‬ ‫شوێنت کەوتوە َ‬ ‫َو َّات َب َع ْت َك َع َلى َما َت ُقو ُل"‪ ،‬ئیتر پێغەمبەر وتی‪:‬‬ ‫دە بڕۆ داوایان بکە بۆم " َفا ْذه َِب َفا ْذ ُكرِي ِه َما‬ ‫َع َل َّي"‪ ..‬تا دوایی گێڕانەوەکە کە دورودرێژە و‬ ‫وردەکاریی داواکردن و گواستنەوەی عائیشەی‬ ‫تێدا هاتوە(‪ .)٩‬بە مەرجێک لەم حەدیثەدا‬ ‫بەڕونی هاتوە کە عائیشە کاتی داواکردنی‬ ‫شەش سااڵنە بوە " َو َعا ِئ َش ُة َي ْو َم ِئ ٍذ ِب ْن ُت ِس ِّت‬ ‫ِس ِن َ‬ ‫ني"(‪ ،)١٠‬و کاتی گواستنەوەی نۆ سااڵنە‬ ‫بوە "و َ​َأ َنا َي ْو َم ِئ ٍذ ِب ْن ُت ِت ْس ِع ِس ِن َ‬ ‫ني"(‪ !)١١‬بەاڵم‬ ‫چونکە دەیەوێت بە لێکدانەوەیەکی تایبەتی‬ ‫بۆ وشەی "بکر" لە گێڕانەوەکەدا ـ کە لە‬ ‫وەسفی عائیشەدا هاتوە ـ سود لە دەقەکە‬ ‫ببینێت بۆ مەبەستەکەی خۆی‪.‬‬ ‫شانەڤاس وشــەی " ِب� ْك��ر"ی دەقەکە بە‬ ‫‪ virgin‬وەردەگێڕێت‪ ،‬کە ئەمەش یانی‬ ‫کچی نەسمراو‪ ،‬کچێک هیچ ئەزمونێکی‬ ‫سێکسیی نەبێت‪.‬‬ ‫جا شانەڤاس دەڵێت‪ :‬ئەوانەی عەرەبی‬ ‫دەزانـــن؛ ئــاگــادارن کە وشــەی " ِب � ْك��ر" لە‬ ‫عەرەبیدا بۆ کچێکی نۆ سااڵنەی پێنەگەیشتو‬ ‫بەکارنایەت‪ ،‬بەڵکو وشەی گونجاو بۆ کچێکی‬ ‫مناڵکار کە هێشتا خەریکی یاری بێت؛ وشەی‬ ‫"جاریة"یە‪ .‬ئیتر وشەی " ِب ْكر" بۆ ئافرەتێکی‬ ‫مــێــردنــەکــردو ‪unmarried lady‬‬ ‫بەکاردێت کە پێشتریش هیچ ئەزمونێکی‬ ‫سێکسیی نەبوبێت‪ ،‬وەکو ئەوەی ئێمە لە‬ ‫وشەی ‪virgin‬ی دەفامینەوە‪ .‬بۆیە ڕونە‬ ‫کە کچێکی نۆ سااڵنە ناکرێت بە ئافرەت‬ ‫‪ lady‬ناوببرێت لە ڕێگەی ناوبردنیەوە بە‬ ‫ئافرەتی مێردنەکردو " ِب ْكر"‬ ‫‪a nine-year-old girl is not a‬‬ ‫)‪“lady” (bikr‬‬ ‫لە ئەنجامدا دەڵێت‪ :‬وشەی " ِب ْكر" لەو‬ ‫"حــەدیــث"ـــەدا دەقــــاودەق «ئافرەتێکی‬ ‫پێگەیشتو بەبێ ئەزمونی سێکسیی پێش‬ ‫مێردکردن» ‪adult woman with‬‬ ‫‪no sexual experience prior‬‬ ‫‪ to marriage‬دەگرێتەوە‪ .‬ئیتر کاتێک‬ ‫خەولە عائیشەی بە " ِب ْكر" ناوبردوە؛ ئەمە‬ ‫بەڵگەی ئەوەیە کە عائیشە لــەو کاتەدا‬ ‫ئافرەتێکی پێگەیشتو بوە(‪ )١٢‬نەک کچێكی‬ ‫شەش سااڵنە‪.‬‬

‫هەر بۆیە وشەکە واتــای کچ یان ئافرەتی‬ ‫گەنجی پاک‌داوێنیشی وەرگرتوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە حاڵەتی وشەی ‪virgin‬ی ئینگلیزی و‬ ‫"عذراء" و "بتول"ی عەرەبیدا‪.‬‬ ‫جا دەکرێت لە هەر دەقێکدا وشەکە بە‬ ‫واتــا عورفی و "عادەتی"ـەکە بەکاربێت‪،‬‬ ‫و دیاریکردنی ئەمە پشت‌دەبەستێت بە‬ ‫چوارچێوە و بارودۆخی دەقەکە‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫هەمان شێوە و لە هەر دەقێکدا دەکرێت‬ ‫وشەکە بە واتــا بنچینەییە گشتیەکەی‬ ‫بەکاربێت کە وەسفێکی گشتیە بۆ هەر مێیەک‬ ‫کە "کچ"ی پێ بوترێت و هیچ ئەزمونێکی‬ ‫سێکسیی نەبوبێت‪ .‬بۆیە ئەم واتا بنچینەییە‬ ‫تایبەت نیە بە تەمەنێکەوە‪ ،‬و دەگونجێت‬ ‫بە کچێکیش بوترێت کە هێشتا لە تەمەنی‬ ‫شوکردندا نەبێت بەاڵم چونکە هەر "کچ" و‬ ‫"نەسمراو"ە و "کچێنی"ی پارێزراوە؛ وشەی‬ ‫" ِب ْكر"ی بۆ بەکاردێت‪ .‬فەرهەنگە عەرەبیە‬ ‫کۆنەکان‪ ،‬بەزۆری بەم واتا گشتی و بنچینەییە‬ ‫وشەکە ڕاڤە دەکەن‪ ،‬بۆ نمونە دەڵێن‪ِ " :‬ب ْكر"‬ ‫واتە‪ :‬ئەو کچەی کە کون نەکراوە "ا َ‬ ‫جلا ِر َي ُة‬ ‫الَّ ِت َ ْل ُت ْف َت َّ‬ ‫ض"‪ ،‬یان‪ :‬ئەو ئافرەتەی کە پیاو‬ ‫َّ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫نزیکیی نەکردوە "ال ِت مل َيق َرْب َها َر ُجل"‪ ،‬جاری‬ ‫وایش هەیە بە " َع ْذراء" ڕاڤەی دەکەن(‪ )١٣‬کە‬ ‫دەتوانێت هەمان واتا بدات و زۆر جاریش بە‬ ‫واتا عورفیەکە دێت‪ .‬بەم شێوەیە دەبینین‬ ‫تایبەت نیە بە تەمەنێکەوە و مەرجی‬ ‫پێگەیشتن و "باڵغ‌بون"ی تێدا نیە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫گشتیە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە کاتێک " ِب ْكر" بۆ عائیشەی‬ ‫شەش سااڵنە ـ وەکو لە خودی گێڕانەوەکەدا‬ ‫وتــراوە ـ بەکارهاتوە؛ ئەمە لەسەر واتا‬ ‫بنچینەییەکەیەتی لە زمانی عەرەبیدا‪،‬‬ ‫و لــێــرەدا مەبەست تــەمــەن نیە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫مــادەم لەبەرامبەر وشــەی " َث� ِّ�ي��ب" ـ واتە‬ ‫ژنــی مێردکردو کە بێ‌مێرد مــاوەتــەوە ـ‬ ‫بەکارهاتوە؛ دیارە مەبەست بەگشتی "کچ"ـە‬ ‫بە واتای مێردنەکردو‪ ،‬ئیتر لە خۆیدا ئەوە‬ ‫ناگەیەنێت تەمەنی چەندە و مناڵکارە یان‬ ‫تەواو پێگەیشتوە‪ .‬ئەگەر وشەی "جاریة"‬ ‫لێرەدا بەکاربهاتایە؛ ڕەنگە ئاماژەی بکردایە‬ ‫بۆ تەمەنێک‪ ،‬بەاڵم وشەی " ِب ْكر" لە خۆیدا‬ ‫ئاماژە ناکات بۆ تەمەنێک‪ ،‬کچێکی شەش‬ ‫سااڵنەش دەگرێتەوە و کچێکی پیرەکچیش‬ ‫دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫سەرنجی ئەوەشمان دا کە فەرهەنگە‬ ‫عــەرەبــیــەکــان بــۆ ڕاڤـــەی "بِ�� ْك��ر" وشــەی‬ ‫"جاریة"یش بەکاردەهێنن (لــە کاتێکدا‬ ‫شانەڤاس هەوڵ دەدات جیایان بکاتەوە و‬ ‫بڵێت "جاریة" کچی مناڵکارە کە هێشتا‬ ‫خەریکی یاریە‪ ،‬و " ِب ْكر" ئافرەتی پێگەیشتو‬ ‫و ئامادەیە بۆ مێردکردن!)‪ ،‬ئەمەش چونکە‬ ‫وشــەی "جاریة" بەم واتــا گشتیەی "کچ"‬ ‫بەکاردێت‪ .‬واتــای وردی "جاریة"‪ :‬سەرو‬ ‫شیرەخۆرە [= نزیکەی ‪ ٢‬ساڵی] و خوار باڵغ‬ ‫[= نزیکەی ‪ ٩‬ساڵی]؛ بۆ ئێرە دەست‌نادات‪،‬‬ ‫چونکە واتــای " ِب� ْك��ر" گشتیە و بە کچی‬ ‫نەسمراوی پێگەیشتویش [سەروی نزیکەی ‪٩‬‬ ‫ساڵی] دەوترێت‪ ،‬بۆیە "جاریة" لێرەدا بە واتا‬ ‫فراوانەکەی هاتوە کە "کچ" ـ بەگشتی ـ یان‬ ‫"ئافرەتی گەنج"ـە‪.‬‬ ‫هەوڵی شانەڤاس بۆ نزیک‌کردنەوەی واتای‬ ‫وشەی " ِب ْكر"ی گێڕانەوەکە لە واتای عورفیی‬ ‫وشە ئینگلیزیەکە ‪virgin‬؛ دیسان نیشانەی‬ ‫سادەییەتی لە مامەڵەکردندا لەگەڵ دەقە‬ ‫کۆنەکان و لەگەڵ دەقی عەرەبی‪.‬‬ ‫جگە لەم الیەنە زمانیەش؛ شانەڤاس‬ ‫لە لێکدانەوەکانیدا و لە باکگراونددا کاتێک‬ ‫بیر لە تەمەنی ئامادەیی کچ بۆ مێردکردن‬ ‫دەکاتەوە؛ دەگەڕێتەوە بۆ یاسای کۆمەڵگای‬ ‫هاوچەرخ‪ ،‬کاتێک وا بیردەکاتەوە کە دەبێت‬ ‫ئەو کچە تەمەنی لە ‪ ١٤‬ساڵ کەمتر نەبێت‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا لەو کۆمەڵگا حیجازیەدا کە‬ ‫ئێمە باسی لێ دەکەین؛ بەشودانی کچی‬ ‫پێنەگەیشتو و زۆر مناڵیش (یانی گفت‌دان‬ ‫بە شوکردنی‪ ،‬کاتێک داوادەکرێت) هەبوە‪،‬‬ ‫و لە ئیسالمیشدا بوەتە یاسایەک کە جێی‬ ‫کۆدەنگییەکی گشتی بــوە‪ ،‬کە لە بەشی‬ ‫داهاتوەوە تیشکی تەواوی دەخەینە سەر‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬

‫(‪ )١‬ابن سيده‪ ،‬احملكم واحمليط األعظم‪ .‬حتقيق‪:‬‬ ‫عبد احلميد هنداوي‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب العلمية‪.‬‬ ‫ب‪:‬‬ ‫"والص ِ ُّ‬ ‫الطبعة األوىل‪ .2000 ،‬جـ‪ ،8 .‬ص‪َّ :384 .‬‬ ‫من َلد ْ‬ ‫ُن يُو َلد إىل أن يُ ْف َطم"‪ .‬الزبيدي‪ ،‬تاج العروس‬ ‫من جواهر القاموس‪ .‬حتقيق‪ :‬جمموعة من احملققني‪.‬‬ ‫القاهرة‪ :‬دار اهلداية‪ .‬جـ‪ ،38 .‬ص‪َ " :406 .‬و ِف‬ ‫ُ‬ ‫املكم‪ :‬من َلد ْ‬ ‫ُن يُو َلد إ َِل ال ِفطام"‪.‬‬ ‫ابن سيده‪ ،‬املخصص‪ .‬حتقيق‪ :‬خليل إبراهم‬ ‫جفال‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪ .‬الطبعة‬ ‫األوىل‪ .1996 ،‬جـ‪ ،1 .‬ص‪ .." :56 .‬يكون َصبيا‬ ‫مادام َر ِضيع ًا"‪.‬‬ ‫ا ُمل َط ِّرز ِّي‪ ،‬املغرب يف ترتيب املعرب‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫الص ِغ ُري َق ْب َل‬ ‫"الص ِ ُّ‬ ‫ب‪َّ :‬‬ ‫الكتاب العربي‪ .‬ص‪َّ :263 .‬‬ ‫ب‪َ ..‬والْ َولِي َد ُة‪:‬‬ ‫الْ ُغ َل ِم"‪ .‬ص‪َ " :494 .‬والْ َولِيدُ‪َ :‬ص ِ ٌّ‬ ‫الصب َِّي ُة"‪.‬‬ ‫َّ‬ ‫ابن منظور‪ ،‬لسان العرب‪ .‬بريوت‪ :‬دار صادر‪.‬‬ ‫الطبعة الثالثة‪ 1414 ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،14 .‬ص‪:450 .‬‬ ‫ب‪ِ :‬م ْن َلد ْ‬ ‫ُن يُو َلد إِىل َأ ْن يُ ْف َطم"‪.‬‬ ‫"والص ِ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫الفريوزآبادي‪ ،‬القاموس احمليط‪ .‬حتقيق‪ :‬مكتب‬ ‫حتقيق الرتاث يف مؤسسة الرسالة‪ ،‬بإشراف‪ :‬حممد‬ ‫نعيم العرقسوسي‪ .‬بريوت‪ :‬مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة‬ ‫ب‪ :‬من مل يُ ْف َطم‬ ‫"والص ِ ُّ‬ ‫الثامنة‪ .2005 ،‬ص‪َّ :1302 .‬‬ ‫بعدُ"‪ .‬الزبيدي‪ ،‬تاج العروس‪ .‬جـ‪ ،38 .‬ص‪:406 .‬‬ ‫ب‪َ :‬م ْن مل يُ ْف َط ْم َب ْعدُ"‪.‬‬ ‫"والص ِ ُّ‬ ‫َّ‬ ‫(‪ )٢‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪ :‬الفراهيدي‪ ،‬اخلليل‪،‬‬ ‫كتاب العني‪ .‬حتقيق‪ :‬مهدي املخزومي‪ ،‬إبراهيم‬ ‫السامرائي‪ .‬بريوت‪ :‬دار ومكتبة اهلالل‪ .‬جـ‪ ،4 .‬ص‪.‬‬ ‫‪" :422‬والغالمة‪ :‬اجلارية"‪ .‬ابن منظور‪ ،‬لسان العرب‪.‬‬ ‫جـ‪ ،11 .‬ص‪" :298 .‬وإِن َكانَ يُ َقا ُل لِ ْل َجا ِر َي ِة ُغالمة"‪.‬‬ ‫جـ‪ ،12 .‬ص‪ُ :440 .‬‬ ‫"واألنثى ُغالم ٌة"‪ .‬الفريوزآبادي‪،‬‬ ‫القاموس احمليط‪ .‬ص‪" :1143 .‬وهي ُغال َم ٌة"‪.‬‬ ‫(‪ )٣‬اجلوهري‪ ،‬الفارابي‪ ،‬الصحاح (تاج اللغة‬ ‫وصحاح العربية)‪ .‬حتقيق‪ :‬أمحد عبد الغفور عطار‪.‬‬ ‫بريوت‪ :‬دار العلم للماليني‪ .‬الطبعة الرابعة‪.1987 ،‬‬ ‫جـ‪ ،6 .‬ص‪َ " :2398 .‬و ْ َ‬ ‫ال��ا ِر َي � ُة‪َ :‬صب َِّي ٌة"‪ .‬ابن‬ ‫الا ِر َية‪ُ:‬‬ ‫منظور‪ ،‬لسان العرب‪ .‬جـ‪ ،14 .‬ص‪َ " :450 .‬و ْ َ‬ ‫َصب َِّي ٌة"‪.‬‬ ‫‪(4) Lane, Edward William,‬‬ ‫‪Arabic-English‬‬ ‫‪Lexicon.‬‬ ‫‪London:‬‬ ‫‪Willams‬‬ ‫&‬ ‫‪Norgate, 1863. V. 2, p. 416.‬‬ ‫(‪ )5‬ابن فارس‪ ،‬معجم مقاييس اللغة‪ .‬حتقيق‪ :‬عبد‬ ‫السالم حممد هارون‪ .‬بريوت‪ :‬دار الفكر‪ .1979 .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،١‬ص‪َ " :٤٤٨ .‬و ْ َ‬ ‫الا ِر َي ُة مِنَ ِّ‬ ‫الن َسا ِء ِم ْن َذلِ َك َأ ْي ًضا‪،‬‬ ‫ِ َلنَّ َها ُت ْس َت ْج َرى ِف ْ ِ‬ ‫ال ْد َم ِة"‪.‬‬ ‫(‪ )6‬املطرزي‪ ،‬املغرب يف ترتيب املعرب‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪َ " :81‬و ِم ْن ُه ْ َ‬ ‫(الا ِر َي ُة) ِ ُلْن َثى الْ ُغ َل ِم ِ ِل َّف ِت َها َو َج َر َيا ِن َها‬ ‫ِب َِل ِف الْ َع ُجوزِ"‪.‬‬ ‫(‪ )7‬الفيومي‪ ،‬املصباح املنري يف غريب الشرح‬ ‫الكبري‪ .‬بريوت‪ :‬املكتبة العلمية‪ .‬جـ‪ ،1 .‬ص‪:98 .‬‬ ‫" َو ِم ْن ُه ِق َ‬ ‫(جا ِر َي ٌة) َع َلى َّ‬ ‫الت ْشبِي ِه ِ َل ْر ِي َها‬ ‫يل لِ ْ َل َم ِة َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُم ْس َت ْس َخ َر ًة ِف َأ ْش َغالِ َم َوالِي َها‪َ ،‬وال ْص ُل ِفي َها َّ‬ ‫الشابَّ ُة‬ ‫س ْوا ُك َّل َأ َم ٍة َجا ِر َي ًة َوإ ِْن‬ ‫ِ ِل َّف ِت َها‪ُ ،‬ث َّم َت َو َّس ُعوا َح َّتى َ َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫الس ْع ِي َت ْس ِم َية ِ َبا كا َن ْت‬ ‫َكا َن ْت َع ُجو ًزا َل َت ْق ِد ُر َع َلى َّ‬ ‫َع َل ْي ِه"‪.‬‬ ‫(‪ )8‬ابن سيده‪ ،‬احملكم واحمليط األعظم‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،7‬ص‪َ " :506 .‬و ْ َ‬ ‫ال��ا ِر َي��ة‪ :‬الْفتية من ِّ‬ ‫الن َساء"‪.‬‬ ‫ال��ف�يروزآب��ادي‪ ،‬القاموس احمليط‪ .‬ص‪:1270 .‬‬ ‫"واجلارِي ُة‪َ ..‬ف ِت َّي ُة ِّ‬ ‫النساءِ"‪ .‬ابن منظور‪ ،‬لسان العرب‪.‬‬ ‫جـ‪ ،14 .‬ص‪" :143 .‬واجلا ِر َي ُة‪ :‬ال َف ِت َّي ُة مِنَ ِّ‬ ‫الن َساءِ"‪.‬‬ ‫(‪ )٩‬أمحد بن حنبل‪ ،‬مسند اإلم��ام أمحد بن‬ ‫حنبل‪ .‬حتقيق‪ :‬شعيب األرن��ؤوط‪ ،‬عادل مرشد‪،‬‬ ‫وآخرين‪ .‬إشراف‪ :‬عبد اهلل بن عبد احملسن الرتكي‪.‬‬ ‫بريوت‪ :‬مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة األوىل‪ .2001 ،‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،42‬ص‌ص‪ .504-501 .‬احلديث (‪.)25769‬‬ ‫(‪ )١٠‬أمحد بن حنبل‪ ،‬مسند اإلمام أمحد بن‬ ‫حنبل‪ .‬جـ‪ ،42 .‬ص‌‪.50٢ .‬‬ ‫(‪ )١١‬أمحد بن حنبل‪ ،‬مسند اإلمام أمحد بن‬ ‫حنبل‪ .‬جـ‪ ،42 .‬ص‌‪.50٤ .‬‬ ‫(‪ )١٢‬بۆ بەڵگەی حەوتەمی شانەڤاس‪ ،‬لە‬ ‫وەرگێڕانە کوردیەکەدا‪ ،‬بڕوانە‪:‬‬ ‫ئایا خاتوو عائیشە بوکێکی شەش سااڵن‬ ‫بوو؟ وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە‪ :‬سەالم ناوخۆش‪.‬‬ ‫هەولێر‪ :‬نوسینگەی تەفسیر‪ .‬چاپی یەکەم‪.٢٠١٣ ،‬‬ ‫ل‌ل‪.٢٣ ،٢٢ .‬‬ ‫(‪ )١٣‬بۆ نمونە‪ ،‬بڕوانە‪ :‬األزهري‪ ،‬تهذيب اللغة‪.‬‬ ‫حقق‪ :‬حممد عوض مرعب‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث‬ ‫العربي‪ .‬الطبعة األوىل‪ .2001 ،‬جـ‪ ،10 .‬ص‪:127 .‬‬ ‫"ال ِب ْك ُر‪ :‬اجلاري ُة الَّ ِت مل ُت ْف َت َّ‬ ‫ض"‪ .‬ابن سيده‪ ،‬احملكم‬ ‫واحمليط األعظم‪ .‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪" :19 .‬والبِكر من‬ ‫ِّ‬ ‫الن َساء‪ :‬الَّ ِت مل َي ْق َرْب َها َر ُج ٌل"‪ .‬اجلوهري‪ ،‬الصحاح‪.‬‬ ‫جـ‪ ،2 .‬ص‪" :595 .‬ال ِب ْك ُر‪ :‬العذرا ُء"‪ .‬ابن منظور‪،‬‬ ‫لسان العرب‪ .‬جـ‪ ،4 .‬ص‪ :78 .‬وال ِب ْك ُر‪َ ْ :‬‬ ‫الا ِر َي ُة الَّ ِت‬ ‫ج ُع َها َأْبكا ٌر‪ .‬وال ِب ْك ُر مِنَ ِّ‬ ‫َ ْل ُت ْف َت َّ‬ ‫الن َساءِ‪ :‬الَّ ِت‬ ‫ض‪َ ،‬و َ ْ‬ ‫َ ْل َي ْق َرْب َها َر ُج ٌل‪ ..‬وال ِب ْك ُر‪ :‬ال َع ْذرا ُء"‪ .‬الفريوزآبادي‪،‬‬ ‫القاموس احمليط‪ .‬ص‪" :354 .‬وال ِب ْك ُر‪ ،‬بالكسر‪:‬‬ ‫ال َع ْذرا ُء"‪.‬‬

‫جێندەر‬ ‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )316‬دوشەممە ‪201٦/10/24‬‬

‫‪GENDER‬‬

‫وه‌رگێڕاىن‪ :‬شلێر ڕە‌شيد‬ ‫نە مارکس و نە ئەنگڵس بە‬ ‫ڕاشــکــاوی باسی جێندەریان‬ ‫نــەکــردووە بــەو شێوەیەی کە‬ ‫لەالیەن زانستی کۆمەاڵیەتيی‬ ‫مـــۆدێـــرنـــەوە خــــراوەتــــەڕوو‪،‬‬ ‫بەدیاریکراوی تەفسیرکردنی ئەو‬ ‫جیاوازییەی نێوان ژن و پیاو‬ ‫کە سەرچاوەکەی کۆمەڵگەیە‪،‬‬ ‫بــەپــێــچــەوانــەی ئــــەوەی کە‬ ‫سرووشت داویەتی لە جیاوازی‬ ‫توخمدا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ لە کارەکان لە‬ ‫تەفسیرکردنی پێکهێنانی کۆمەاڵیەتيی‬ ‫جــێــنــدەردا وەکــو بەشداریکردنێکی‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەبینرێن‪.‬‬ ‫مــارکــس و ئەنگڵس و زۆرێـــك لە‬ ‫مارکسییە كالسيكى و ترادسیۆنييەکان‬ ‫وەکـــو "پــرســی ژن" قــســەی لەسەر‬ ‫دەکــــەن‪ .‬بــە شــێــوەیــەکــی هــاوبــەش‬ ‫زانیارییە کۆمەاڵیەتییەکانی بۆرژوازی‪،‬‬ ‫نوێنەرایەتيی تاک الیان بەشێوەیەکی‬ ‫ڕەها نێرینەیە‪.‬‬ ‫الى مــارکــس نــێــریــنــە‪ ،‬کــرێــکــاری‬ ‫کرێگرتەیە‪.‬‬ ‫هــەنــدێ جــار ئەمە شــاراوەیــە‪ ،‬بۆ‬ ‫نمونە‪ ،‬لە گریمانەی هەموو ئەوانەی‬ ‫بــەبــێ گــەشــتــن بــە ســەرچــاوەکــانــی‬ ‫بەرهەمهێنان دەبێت هێزی کاری خۆیان‬ ‫بفرۆشن لەبەرامبەر کرێدا‪ .‬ئەمە ئەو‬ ‫ڕاستیيە پشتگوێدەخات کە ئــەوەی‬ ‫کاری ماڵەوە دەکات و کارەکانی ئەوەی‬ ‫تر هەڵدەسوڕێنێت کرێکارە‪ ،‬کەچی‬ ‫وەکو کرێکار نایەتە ژمــاردن‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بە هۆکاری ئــەوەی بەشێک نییە لە‬ ‫پرۆسەی بەرهەمهێنان‪.‬‬ ‫تاکو ئەو جێیەی کە مارکس دوو‬ ‫سیفەتی بەکارهێناوە بۆ پێناسەکردنی‬ ‫چینی کرێکار‪ ،‬بۆیە جێگا و ڕێگای‬ ‫ژنانێک کە پشتبەستوون بەسەرچاوەی‬ ‫مــاديــی کــەســانــی تــر بــە نــاڕۆشــنــی‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لە شوێنانی تر بە ئاشکرا کاری پیاوانە‬ ‫ئیبراز دەکرێت و زه‌قده‌كرێـته‌وه‌‪ ،‬بەم‬ ‫جۆرە بەهای هێزی کار دیاریدەکرێت‪،‬‬ ‫نــەک تەنها لە ڕێــی کاتی پێویستی‬ ‫کرێکارەوە‪ ،‬بەڵکو لە ڕێی بردنەڕێوەی‬ ‫خێزانەکەشیەوە‪ ،‬ه ـه‌روه‌هــا کاتێک‬ ‫ژنەکەی‪ ،‬یان منداڵەکانی بەکاردەهێنرێن‬ ‫ئەوا بەهای هێزی کارەکەی دابەشدەبێت‬ ‫بەسەر خێزانەکەیدا‪ .‬بەوجۆرە هێزی‬ ‫کاری خۆشی کەم دەبێتەوە‪.‬‬ ‫(سەرمایە‪ .١‬بەشی‪ .١٥‬لقی‪" ٣‬ئا‬ ‫")‪.‬‬ ‫لەکۆتاییدا ژن ــان و مــنــدااڵنــی لە‬ ‫خێزانی پرۆلیتاریا وەکو ئەندامی زیادە‬ ‫سەیردەکرێت بــە لــەبــەر چاوگرتنی‬ ‫جیاوازيی نێر و مێ‪.‬‬ ‫مارکس تێبینی ئەوە دەکات لەگەڵ‬ ‫سەرهەڵدانی هاڕەهاڕی مەکینەکاندا‬ ‫ڕێگەدراوە بە ژنان و منااڵن بۆ ئەوەی‬ ‫کاربکەن ســـەرەڕای کەمتواناییان‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا هەوڵدان بۆ ملکەچکردنی توانا‬ ‫و کارامەیی سرووشتیانەی ژنان وەکو‬ ‫هێزى کاری ئامادە بۆ سەرمایەداران‪،‬‬

‫بۆ خۆی دەبێتە هۆکاری فشار لەسەر‬ ‫حەقدەستی کرێکارانی پیاو‪.‬‬ ‫کەواتە بەپێی ئەم هاوکێشەیە ئەمە‬ ‫لە خۆیدا کێشەیە‪ ،‬بۆیە مارکس خۆی‬ ‫تەرخانکرد بۆ وەاڵمدانەوە بەم پرسیارە‬ ‫کەوا چۆن بەشێک لە کرێکاران ژنن‪،‬‬ ‫بەڵکو دەبێت ئەو پرسیارە پێچەوانە‬ ‫بکرێتەوە‪ ،‬بۆچی زۆربـــەی ئەوانەی‬ ‫کاردەکەن لە هێزی کاری پیاوانن و‬ ‫جێگا و ڕێگای ژنان وەک هێزێکی فشار‬ ‫( بەشێوەیەکی گشتی لە کۆمەڵگەدا)‬ ‫قسەی لەسەر کــراوە لە پەیوەند بە‬ ‫پیاوەوە‪.‬‬

‫مــارکــس واوەتـــــر لــە بــاســەکــەی‬ ‫ڕۆيشتووە و هەندێ گریمانەی زیاترمان‬ ‫دەداتێ دەربارەی تواناو ڕۆڵی خواستە‬ ‫سرووشتييه‌کانی ژنان و پیاوان‪ ،‬و زیاتر‬ ‫لەسەر ئەو بنەمایە وەستاوە ئایدیای‬ ‫ڤــکــتــۆریــا‪ Victorian Idea:‬کە‬ ‫پیاو بە نانهێنەری ماڵ دەزانێت‪ ،‬و‬ ‫ژنیش پشتبەستووە بە پیاو لە ڕووی‬ ‫مادییەوە بۆ بەخێوکردنی مناڵەکانی لە‬ ‫ماڵەوە وەک ئەوەی هەمیشە ئایدیای‬ ‫ڤیکتۆریایی کردوویەتی‪ .‬بەهەمان شێوە‬ ‫ڕەخنەی هەبوو لەو مینتاڵیتییەی کە‬ ‫بەشێوەیەکی فراوان لە ناو کۆمەڵگەدا‬ ‫بــاو بــوو و ئــایــدیــای ڤیکتۆریاشی‬ ‫تێپەڕاندبوو کە کاری ژنانیان لە گەڵ‬ ‫پیاواندا بە نەشیاو دەزانی‪ .‬بەڕۆشنی‬ ‫پێداگريی دەکرد لەسەر کاری پێکەوەیی‬ ‫ڕەگەزەکان بە تەمەنە جیاوازەکانەوە‪،‬‬ ‫چونکە سەرچاوەیەکە بۆ ڕزگاريی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬دیارە ڕزگاريی یەکجارەکی لە‬ ‫ژێر سایەی بۆرژوازيیدا نایەتەدی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دامەزراندنی ژنان لە ناوەندەکانی کاردا‬ ‫جێگا و ڕێگایەکی تر دەدات بە ژنان‬ ‫و دەبێتە هــۆکــاری چاکبوونی باری‬ ‫گوزەرانیان و پەیوەنديی نێوان هەردوو‬ ‫ڕەگەزه‌كه‌‪.‬‬ ‫(هەمان سەرچاوە‪ ،‬بەشی‪.)٩‬‬ ‫لــەوانــەیــە ڕەنــگــدانــەوەی جــیــاواز‬ ‫هەبێت لە چۆنیەتيی تایبەتمەنديی‬ ‫ژیانیان‪ ،‬وادەردەکــەوێــت کە ئەنگڵس‬ ‫ئامادەیی زیاتری تێدابووبێت وەک لە‬ ‫مارکس‪ ،‬لە نێوەندی مۆراڵی ڕۆژانەیدا‬ ‫دەیبینی ڕۆڵی پیاوان و ژنان لە ڕووی‬ ‫کۆمەاڵیەتییەوە دامـــەزراو و ڕێکە‪.‬‬ ‫بە هەرحاڵ هەرهەموو پاڵنەرەکەی‬ ‫ئەنگڵس لە كتێبى (ڕه‌چه‌ڵه‌كى خێزان و‬ ‫موڵکایەتيی تایبەت و دەوڵەتدا) بە پێی‬ ‫سێکس دابەش کراوە و بەکارهێنراوە‬ ‫بۆ باسکردن لەوەی بۆچی پیاو پەرەی‬ ‫بە موڵکایەتيی تایبەتی دا لە ئامرازی‬ ‫بەرهەمهێناندا‪ .‬دوای ئەوەی پیاوان بە‬ ‫هیوای ئەوە بوون بە میراتی بایۆلۆژيی‬ ‫ناسراودا تێپەڕن‪ .‬مافی دایک پێشێل‬ ‫کرا‪ ،‬مافی دایک لەسەر ئەوە ڕێکخراوە‬ ‫هاوسەرگیری لەگەڵ کەسێک بكات و‬ ‫بەزۆر ماڵی بکات و لە قەفەزی بخا‪:‬‬ ‫ئەوە دامەزراوێک بوو بەالی ئەنگڵسەوە‪.‬‬ ‫ڕووخــانــی جیهانی دنیای ژنــان بوو‪.‬‬ ‫(ڕه‌چه‌ڵه‌كى خێزان‪ ،‬بەشی ‪ ٢‬لقی ‪.)٣‬‬ ‫ڕوانــگــە و دیــدی مارکسی لــەڕووی‬ ‫ئەگەری کارکردی کرێی هەقدەست بۆ‬ ‫ژنان باڵوکرایەوە‪،‬‬ ‫نەک تەنها دامەزراویاندەکات لەسەر‬ ‫کار و لە بینینی ڕۆڵی یەکسان لەگەڵ‬ ‫پیاوان لە بەرهەمهێنانی کۆمەاڵیەتی دا‪.‬‬ ‫بەڵکو لە کاری ماڵەوەش ئازادیاندەکات‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ " بۆ هێنانی هەموو ڕەگەزی‬ ‫مێینە بۆ ناو کارگەی گشتی" لەسەر‬ ‫ئەوە بەندە کە موڵکدارێتيی تایبەت‬

‫هەڵبوەشێنرێتەوە‪ ،‬هەروەها بۆ ئەمە‬ ‫" کە پەیوەندييه‌کانی خێزان لەسەر‬ ‫بنەمای موڵکدارێتيی تایبەتی دامەزراوە‬ ‫دەبێت هەڵبوەشێتەوە"‬ ‫(هەمان سەرچاوە‪ .‬بەشی ‪.)٤‬‬

‫بـــەو جـــۆرە مــارکــس و ئەنگڵس‬ ‫هەردووکیان وەکو دەبینرێن سەرقاڵ‬ ‫بــــوون بـــە تــەفــســیــرکــردنــی ڕۆڵـــی‬ ‫جێندەره‌وه‌‪ ،‬تەنانەت ئەگەر سەنتراڵیش‬ ‫نەبووبێت‪.‬‬ ‫بــــەاڵم بــۆ بــەئــەنــجــامــگــەیــانــدنــی‬ ‫ئــەمــە هــەردووکــیــان گریمانەیەکی‬ ‫سرووشتخوازییان پێدا‪ ،‬لەوەش واوەتر‬ ‫دیدی ئەوان کەمێک سەنتراڵی دەدات‬ ‫بە تێکۆشانی ژنــان‪ .‬بەشێوەیەکیش‬ ‫کــاری شۆڕشگێرانەی پرۆلیتاریا بە‬ ‫کاری پیاوان دەبینرا‪ ،‬هەروەهاڕزگاريی‬ ‫ژنـــان وەک کێشەیەکی بنەڕەتی‬ ‫سەیر نەدەکرا و پەیوەستکرابوو بە‬ ‫سیسته‌می سەرمایەدارییەوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هاتنی سۆسیالیزمدا ئەو پرسە کۆتایی‬ ‫پێدێت‪.‬‬ ‫بێبڵ‪ ،‬لینین‪ ،‬زتکین‪ ،‬ترۆتسکی‬ ‫کــاری زۆرتــریــان لــەو بـــارەوە کــرد و‬ ‫چوارچێوەیەکی سیاسییان بۆ داڕشت‪،‬‬ ‫وەکـــو داخــوازیــیــەک داوای مافی‬ ‫موڵکدارێتيی بۆ ژنانی خاوەن مێرد‪،‬‬ ‫ڕێگرتن لە بەکارهێنانی توندوتیژيی‬ ‫بەرامبەریان‪ ،‬مافی جیابوونەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەناو هەمان سەرەتاییترین چوارچێوەی‬ ‫پرسی ژندا مانەوە‪،‬‬ ‫پرسی مانەوەی ژن لەو چینانەدا‬ ‫الوەکی بوو‪.‬‬

‫سەرمایەداری‪Capitalist(:‬‬ ‫‪)Production Relations‬‬ ‫دەبینرێت‪.‬‬ ‫لەناو خێزاندا‪ ،‬دیبەیتی ناوخۆی‬ ‫کرێکاری‪Domestic Labour(:‬‬ ‫‪ )Debate‬هەوڵێک بوو بۆ جووڵە‬ ‫بۆ ئەودیوی ئەم پرسە و دیاریکردن‬ ‫و تەفسیرکردنی بەشەکانی جێندەر‬ ‫لەسەر بنەمایەکی مادی‪ ،‬ئەمەش لەگەڵ‬ ‫پەیوەندييه‌کانی کاری کرێکاری ماڵەوە‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬هــەروەهــا پێگەی ژنانی‬ ‫دەرخست لە چوونە ناو پەیوەندييه‌کانی‬ ‫بەرهەمهێنانەوە‪ ،‬بەهەرحاڵ لەکاتێکدا‬ ‫کە دیبەیتەکە لە نیشاندانی ئەوەی‬ ‫کە خێزان الیەک بوو لە بەرهەمهێنانی‬ ‫مادی‪ ،‬لە پێشخستنی هەر شيکارکردنێک‬ ‫سەرنەکەوتوو بوو‪ .‬بە تەنها کرابوو بۆ‬ ‫کۆنسێپتی مارکسی کە هەیە و لەودایە‪.‬‬ ‫دانی کرێ بە کرێکاری ژنی هاوسەر‬

‫فيمينيزمی مارکسی‬ ‫خۆی جیاکردەوە لە جۆرەکانی‬ ‫تری فيمينيزم بە پێداگرتن لەسەر‬ ‫ئەوەی کە بەشەکانی جێندەر دەبێت‬ ‫لە چوارچێوەی ماتریاڵیزمدا‬ ‫تەفسیربکرێت‬

‫زیندووکردنەوەی فيمينيزم لە ‪،١٩٦٠‬‬ ‫بە شێوەیەکی سەرەتایی گرنگيی‬ ‫جێندەری نــوێــکــردەوە‪ ،‬فيمينيزمی‬ ‫مــارکــســی خـــۆی جـــیـــاکـــردەوە لە‬ ‫جۆرەکانی تری فيمينيزم بە پێداگرتن‬ ‫لەسەر ئەوەی کە بەشەکانی جێندەر‬ ‫دەبێت لە چوارچێوەی ماتریاڵیزمدا‬ ‫تەفسیربکرێت‪ ،‬چونکە تاکو ئێستا‬ ‫لــە چــوار چــێــوەی پەیوەندییەکانی‬ ‫سەرمایەداريیدا باسی لێوه‌ کــراوە‪.‬‬ ‫بــۆیــە دەبــێــت وەکــــو ســـەرخـــان‪--‬‬ ‫(‪ )Superstructure‬مامەڵەی‬ ‫لەگەڵدابکرێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ڕۆڵی ژن و پیاو لە خێزاندا‬ ‫و جياكاريى ڕه‌گـه‌زيــيــش‪ ،‬لــە دانــی‬ ‫کرێی کرێکار‪ ،‬هــەردووکــیــان وەکــو‬ ‫کـــارکـــردی الوەکــيــی ئــایــدیــۆلــۆژيــی‬ ‫پــەیــوەنــدیــیــەکــانــی بەرهەمهێنانی‬

‫دار کە بەالی سه‌رمايه‌دارييه‌و‌ه وەک‬ ‫سوپای یەدەگ سەیردەکران بەتایبەت‬ ‫لەو کاتانەی کە کرێکاری پیاو کەم‬ ‫دەبوو‪ ،‬یان وەک فشارێک بۆ ڕاگرتنی‬ ‫کرێی کرێکاران لە خوارەوە‪ .‬دەکرێت‬ ‫ژنان بەم شێوەیە کاربکەن‪ ،‬کرێی کەم‬ ‫و کاری کاتی‪ ،‬کەواتە بەشێوەیەکی‬ ‫گــشــتــی پــشــتــیــان بـــە کــرێــکــەیــان‬ ‫نەدەبەست‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا سەرباری‬ ‫جەنگی جیهانيی دووەم و جێگۆڕکێی‬ ‫تاکەکان لە ڕێژە‪rates:‬دا‪.‬‬ ‫ژنانی خــاوەن هاوسەر لەهێزی کــاردا‬ ‫ئەگەری ئەوەیان بۆ نەمایەوە لەجیاتيی‬ ‫پیاو بەکاربهێنرێن و پاشان فڕێ بدرێنە‬ ‫ناو بێکەڵکییەوە‪( .‬کۆنسێپتی مارکسی بۆ‬ ‫شیکارکردنی جیاوازی جەندەری لەکاردا‬ ‫(‪ ١٩٧٩‬برۆگڵ))‪.‬‬

‫بــۆچــوونــەکــانــی تر‬ ‫هەوڵی فراوانکردنەوەی پەیوه‌ندییە‬ ‫سێکسواڵێتیەکانیاندا‪ ،‬ئــەوەش بە‬ ‫مەبەستی دۆزینەوەی ڕەگی مێژوويی‬ ‫چەوسانەوەی ژنان لە پێش شێوەی‬ ‫بەرهەمهێنانی ســەرمــایــەداریــیــەوە‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫بۆیە بەگشتی (‪ ١٩٧٤‬مچڵ) بۆئەوەی‬ ‫لەچەوسانەوەی ژن تێبگات پشتی بە‬ ‫میتۆدی دەروونشیکاريی مارکس بەست‪،‬‬ ‫چه‌مكى "بــاوکــســاالريــی" بەکارهێنا‬ ‫بۆناساندن و بردنی توخمی نامێژوویی‬ ‫بۆ ئــەوەی بەپێی مێژوو باسبکرێت‪.‬‬ ‫ساڵى ‪١٩٧٥‬ڕۆبن پێشنیاریکرد جێندەر‬ ‫بە شێوەیەکی سیسته‌ماتيك بڕوانێتە‬ ‫پیاوساالری لەالیەن لێکچوونی بەشێک‬ ‫بــەو ڕیگەیەی کــە دەبینرێت وەکــو‬ ‫شێوەی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری‪.‬‬ ‫(ئــایــزنــشــتــایــن ‪ )١٩٧٩‬نــاویــنــا‬ ‫کۆمەڵگەی هاوچەرخ‪:‬‬ ‫(‪)contemporary society‬‬ ‫ســـەرمـــایـــەداريـــی بـــاوکـــســـاالری‪:‬‬ ‫‪"capitalist‬‬ ‫"‪patriarchy‬‬ ‫"هارتمان ‪ " ١٩٧٩‬باسی پەیوەنديی‬ ‫بــاوکــســاالری و ســەرمــایــە دەکـــات‪.‬‬ ‫دیبەیتێکی فـــراوان کــرا دەربـــارەی‬ ‫ئــەوەی کە چــۆن پەیوەنديی نێوان‬ ‫ســەرخــان و ژێــرخــان دەبێت تیۆری‬ ‫بکرێتەوە(ئایزنستاین ‪ ،١٩٧٩‬سەرجنت‬ ‫‪ .)١٩٨١‬فيمينيزمی مارکسی ئەو کاتە‬ ‫زیاتر وەکو ڕەخنەگرێکی سەرەتایی بوو‪،‬‬ ‫و بە کەمترین شێوە خۆی دەبینیەوە‬ ‫لە پرسێکی دیاریکراودا لەسەر تیۆری‬ ‫مارکسی بڕوات‪.‬‬ ‫درێژ کردنەوەی مارکسیزمی تەقلیدی‬ ‫بەشێوەیەکی تایبەت ماتریالیزم‪ ،‬پێی‬ ‫لەسەر ئەوە داگرت کە هەموو شتێک بە‬ ‫پەیوەندییەکانی جێندەریشەوە دەبێت‬ ‫لەسەر بنەماکانی پەیوەنديی کار و‬ ‫سەرمایە لێکدانەوەی بۆ بکرێت‪.‬‬ ‫(‪ ١٩٨٨‬بێررت) پێداگريی لەسەر ئەوە‬ ‫دەکرد کەوا پرۆسەی چەوسانەوەی ژنان‬

‫بە مسۆگەری بەشێکە لە سەرمایەداری‬ ‫و جیاناکرێتەوە‪ ،‬و پێویستە وەکو‬ ‫مێژوویەکی چــاوەڕوانــکــراو تەماشای‬ ‫بکرێت‪ .‬نەک هیچ ناوەڕۆکێکی تر‪ ،‬ئەمە‬ ‫پێویستییەکانی کار و سەرمایەیە‪.‬‬ ‫لــەو کــاتــەوەی زۆر فيمينيستی‬ ‫مارکسی بەتایبەت ئەوانەی کە پێشتر‬ ‫لــەنــاو چــوارچــێــوەی ئاڵتۆسيرييدان‬ ‫کاریانکردووە‪ .‬هــەروەهــا کەوتبوونە‬ ‫ژێـــر کــاریــگــەريــی بــونــيــادگــه‌رى و‬ ‫دوورکــەوتــنــەوەیــان لــە مارکسیزم و‬ ‫ڕەتکردنەوەی هەوڵەکانی پێشتریان بۆ‬ ‫تەفسیرکردنی جێندەر و دابەشکردن و‬ ‫چەوسانەوەی ژنان و کاری ماڵ‪ .‬ئەم‬ ‫تێڕوانینەشیان بەوە پاساو دەدایەوە‬ ‫کــە دەکــرێــت مــارکــســیــزم لــەالیــەن‬ ‫فيمينیستەکانەوە کورتبکرێتەوە بۆ‬ ‫جێندەر و زۆرتر لەو چوار چێوەیەدا‬ ‫بگونجێنرێت لەجیاتيی ئەوەی هەوڵی‬ ‫جدیتر بدرێت بۆ دەستنیشانکردنی ئەو‬ ‫پرسە‪ ..‬هەرچۆنێك بێت لەکاتێکدا ئەم‬ ‫ڕەخنەیە لەوانەیە هەندێ شەرعیەتی‬ ‫هەبێت‪ .‬مانای ئەوە نییە پرسی ژن‬ ‫بەردەوام نابێت‪ .‬لەجیاتيی ئەوەی وەکو‬ ‫دۆڕان تەماشابکرێت‪ .‬چارەسەرکردنی‬ ‫ئەم بابەتە بە شێوەی یەکجارەکی تاکو‬ ‫ئێستاش بۆ مارکسیزم گرنگە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫فەرهەنگی کۆنسێپتی مارکسی‪ -‬چاپی‬ ‫دووەم‪ -‬بەسەرپەرشتی تۆم بۆتمۆر‬ ‫لۆرەنس هەرس‪ -‬ڤکتۆر گۆردن کیرنەن‬ ‫ ڕەڵف میڵباند‬‫الپەڕە ‪٢١٦ ،٢١٥ ،٢١٤‬‬ ‫‪https://gruppegrun‬‬‫‪drisse.files.wordpress.‬‬ ‫‪com/2012/06/botto‬‬‫‪more-a-dictionary-of-‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )316‬دوشەممە ‪201٦/10/24‬‬

‫داعش لەهەناوی شەریعەتی ئیسالمەوە لەدایکبووە‬

‫ئاراز شاد‪ -‬فینلەند‬ ‫ئاینی ئیسالم‪ ،‬شتێکی هەیە‬ ‫هاوشێوەی دەستوری واڵتــان‪،‬‬ ‫ئەویش قورئان و شەریعەتە‪ .‬لێ‬ ‫جیاوازییەکە ئەوەیە ئەو یاساو‬ ‫ڕێسایانەی زیــاتــر لــەچــواردە‬ ‫ســەدە بەر لەئێستا پێغەمبەر‬ ‫دایــڕشــتــوون؛ هــیــچ کەسێک‬ ‫ناتوانێت کەلیمەیەکی لێ زیاد‬ ‫یــان کــەم بــکــات‪ .‬سەوابتن و‬ ‫ســەردەمــەکــان دەبێت خۆیان‬ ‫بگونجێنن لەگەڵیان‪ .‬هەروەها‬ ‫بەشێوەیەکی مەتاتی و فراوان‬ ‫نـــوســـراون‪ .‬واتـــە بــەگــوێــرەی‬ ‫یاساکانی ئیسالم شوێنکەوتوان‬ ‫دەتوانن موسوڵمانی میانڕەو‪،‬‬ ‫ئاشتیخوازو مــرۆڤ دۆستبن‪.‬‬ ‫هەر بەهەمان یاساش دەتوانن‬ ‫تیرۆریست‪ ،‬وێرانکارو توندڕەوبن‪.‬‬ ‫چونکە لەناو کتێبەکانی ئیسالمدا‬ ‫دەق هەیە موسوڵمان هاندەدات‬ ‫کە ڕێزو خۆشەویستی ببەخشێت‬ ‫بەمرۆڤەکانی تر‪ ،‬لەبەرامبەردا‬ ‫دەیان تێکست هەیە موسوڵمان‬ ‫هــانــدەدات خــەڵــک لەپێناوی‬ ‫خودادا بکوژێت‪.‬‬ ‫لێرەدا هــەوڵــدەدەم ڕووی ئیسالمی‬ ‫داعشئاسا دەربــخــەم‪ ،‬موسوڵمانان‬ ‫ئینکاریی ئەوە دەکەن کارە قێزەونەکانی‬ ‫داعـــش لــەنــاو دەقــەکــانــی ئیسالمدا‬ ‫بــوونــیــان هەبێت‪ ،‬ئـــەوان بەشێکیان‬ ‫لەئیسالم تێنەگەیشتوون‪ ،‬بەشێکیشیان‬ ‫هــەوڵــدەدەن ڕووی ناشیرینی ئیسالم‬ ‫دابپۆشن‪ .‬منیش دەمەوێت ئەم دەمامکە‬ ‫الدەم‪ .‬بەبەڵگەی قورئانیی و حەدیسی‬ ‫سەحیح دەیسەلمێنم ئـــەوەی داعــش‬ ‫دەیــکــات گشتی لەئایینی ئیسالمدا‬ ‫حەاڵڵە‪ ،‬بەاڵم لەپێناو پوختکردنەوەی‬ ‫بابەتەکە ئایەتو حەدیسە عەڕەبیەکان‬ ‫نانوسم‪ ،‬تەنها تەرجەمە کوردییەکانیان‬ ‫وەکو خۆی ئاماژەپێدەدەم‪.‬‬ ‫لەحەدیسێکدا پێغەمبەر دەڵێت‪:‬‬ ‫(من نەنێردراوم وەكو خوا سزابدەم‪،‬‬ ‫بەڵكو نــێــردراوم بە لەملدان و توند‬ ‫بەستنەوەیان)! جا ئەگەر پێغەمبەر خۆی‬ ‫بڵێت من هاتوم بۆ لەملدان‪ ،‬داعشیش‬ ‫شتێکی نەکردووە جیاواز لەوە! کەواتە‬ ‫داعــش بەشوێن پەیامبەرەکەی خۆیدا‬ ‫ڕێدەکات‪ .‬بابڕوانینە ئەم ڕووداوە‪ ،‬وەكو‬ ‫له (سیرەی ابن هشام و رحیق المختوم‪-‬‬ ‫گوالوی سەرەمۆر)دا هاتوه‪ (:‬كافرێك‬ ‫هەبوو له مەككه به شیعرەكانی زۆر‬ ‫كافرانی هاندەدا بۆ شەڕ له دژی ئیسالم‬ ‫و جنێوی دەدا‪ .‬بۆیه پێغەمبەر فەرمووی‬ ‫به هاوەڵەكانی‪ ،‬كێتان هەیه بڕوات بۆ‬ ‫كەعبی كوڕی ئەشرەف و لەناوی ببات؟‬ ‫ئەوەبوو موحەمەدی كــوڕی مەسلەمه‬ ‫هەڵسایه سەرپێ و فەرمووی‪ :‬من یارسول‬ ‫الله‪ ،‬ئیتر چوو كوشتی و كاتێ گەڕایەوە‬ ‫سەحابه بینیان دەستیان كردە (اللە‬ ‫اكبر)و سەری كەعبی كوڕی ئەشرەفی‬ ‫بڕی بوو و فرێیدایە بەردەستی پێغەمبەرو‬ ‫پێغەمبەریش سوپاسی خوای كرد لەسەر‬ ‫كوشتنەكەی!)‪ .‬کەواتە سەربڕین شتێکی‬ ‫نامۆ نییە لەکلتوری ئیسالمیداو نە‬ ‫شتێکی تازەشە‪ .‬بەڵکو تیرۆریستەکانی‬ ‫ئێستا کردەوەی سەربڕینیان لە ڕێبەرانی‬ ‫پێشوویترەوە بۆ مــاوەتــەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫ناردنی کەسێک بەفەرمان‪ ،‬بۆ کوشتنی‬ ‫کەسێک و هێنانەوەی سەری کوژراوەکە‪،‬‬ ‫ئەمە کردەوەیەکی تەواو تیرۆریستییەو‬ ‫تیرۆریستەکانی ئــەم ســەردەمــە ڕێک‬

‫بەگوێرەی‬ ‫یاساکانی ئیسالم‬ ‫شوێنکەوتوان دەتوانن‬ ‫موسوڵامنی میانڕەو‪،‬‬ ‫ئاشتیخوازو مرۆڤ دۆستنب‪.‬‬ ‫هەر بەهەمان یاساش‬ ‫دەتوانن تیرۆریست‪،‬‬ ‫وێرانکارو توندڕەوبن‬ ‫کۆپین و کردەوەکانیان و تەربیەتەکەیان‬ ‫لەمێژوی ئیسالمەوە فێربوون‪.‬‬ ‫زۆر بــەکــورتــی ئــەمــانــەش چەند‬ ‫فەرمانێکی پەیامبەری ئیسالمن بۆ‬ ‫سەربڕینی خەڵک‪ ،‬بەتایبەتی نوسەرو‬ ‫ڕۆشــنــبــیــران‪ (:‬مــەحــەمــەدی کــوڕی‬ ‫مەسلەمە‪ ،‬سەری کینانەی کوڕی ڕەبیعی‬ ‫یــەهــودی بــڕی بەفەرمانی پێغەمبەر‪.‬‬ ‫عبدواڵی کــوڕی مەسعود ســەری ئەبو‬ ‫جەهلی بڕی لەغەزای بەدرو هێنای بۆ‬ ‫پێغەمبەر‪ .‬ئەبو دووجانە کەسەحابەی‬ ‫دەستەڕاستی پێغەمبەربوو‪ ،‬ســەری‬ ‫جــابــری کـــوڕی عــەبــدواڵی بەشمشێر‬ ‫پــەڕانــد‪ .‬فــەیــروز ســـەری ئــەســوەدی‬ ‫عەنەسی لێکردەوە؛ کاتێک وتی بوومەتە‬ ‫پێغەمبەرو سەرەکەی هێنا بۆ پێغەمبەر‪.‬‬ ‫علی کوڕی ئەبی تاڵب سەری عەزوەکی‬ ‫یــەهــودی بــڕی و فــڕێــیــدایــە بـــەردەم‬ ‫پێغەمبەر‪ ،‬پەیامبەریش مژدەی بەهەشتی‬ ‫پێدا)‪.‬‬ ‫ئــــەوانــــەی ســــــەرەوە مشتێکن‬ ‫لەخەرمانێک‪ ،‬بەڵگەی ڕوونیشن سەربڕین‬ ‫بەشێکی دانەبڕاوبووە لە کلتوری ئیسالم‬ ‫و ئیسالمیش بــەزەبــری شمشێریش‬ ‫بوونی خــۆی سەلماندووە‪ .‬تەنانەت‬ ‫تێگەشتنێکی ئیسالمی پێی وایە لەڕووی‬ ‫زانستی پزیشكییشەوە‪ ،‬بڕینی مل‬ ‫بەڕەحمترین جــۆری كوشتنە‪ ،‬چونكە‬ ‫كەسی كــوژراو هەست بەهیچ ئازارێك‬ ‫ناكات! لەبەرئەوەی خانەی بەرپرسیار‬

‫داعش کۆمەڵێک‬ ‫بیدعەکار نین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تەمسیلی ڕاستەقینەی‬ ‫مۆدێلێکی ئیسالم دەکەن‬ ‫و بەشێک لە شەریعەتی‬ ‫ئیسالمی جێبەجێدەکەن‬

‫لەهەستكردن بەئازار لەمێشكدایە‪ ،‬و‬ ‫بڕینی دەمــارەكــانــی مل بە خێرایی‪،‬‬ ‫ناهێڵێت ئازارەکە بگاتە مێشك! بۆیە‬ ‫داعش کۆمەڵێک بیدعەکار نین‪ ،‬بەڵکو‬ ‫تەمسیلی ڕاستەقینەی مۆدێلێکی ئیسالم‬ ‫دەکەن و بەشێک لە شەریعەتی ئیسالمی‬ ‫جێبەجێدەکەن‪.‬‬ ‫بـــــەڕای مـــن داعـــــش‪ ،‬قــاعــیــدە و‬ ‫حیزبە ئیسالمییەکانی نــاو حکومەت‬ ‫هەریەکێکن و گشتی لەیەک مەنهەج و‬ ‫سەرچاوەوە بیروڕاو فیکریان هەڵدێنجن‪،‬‬ ‫ئەویش شەریعەتی ئیسالمە‪ .‬حیزبە‬ ‫ئیسالمییەکان بـــەژداری هەڵبژاردنی‬ ‫دیموکڕاسیانە دەکەن و لەناو پەڕلەمان‬ ‫و حــکــومــەتــدان و بــاســی ئــــازادی و‬ ‫بەیەکەوەژیان دەکــەن‪ .‬ئــەوان هەتاکو‬ ‫ئەو کاتەی دەوڵەت و دەسەاڵتی ئیسالم‬ ‫بەتەواوی ناوچەکە کۆنتڕۆڵدەکات ئەو‬ ‫ڕووخــســارە میانڕەویە نیشاندەدەن‪،‬‬ ‫ئەگینا گەر دەمامکەکەیان الدەی بۆت‬ ‫دەردەکەوێت کە هیچ جیاوازیەکیان نییە‬ ‫لەگەڵ داعش و هەمان فیکرو تێڕوانینیان‬ ‫هەیە‪ ،‬سەبارەت بە شەریعەت و یەک‬ ‫بەیەکی بڕگەو ماددەو یاساکانی ئیسالم‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوان جیهادی قیتالیان بۆ داعش‬ ‫جێهێشتووەو خۆشیان لەناو کۆمەڵگادا‬ ‫وردەوردە کۆمەڵگا بەئیسالمی دەکەن‬ ‫و دەیانەوێت هەموو ژنان حیجاب ببن‬ ‫و مەیخانەکان دابخرێن و لەهەموو‬ ‫کۆاڵنەیەکیشدا مزگەوتێک بونیاد بندرێت‪.‬‬

‫هەتا‬ ‫ئێستاش هەموو‬ ‫عولەمایانی ئیسالم‬ ‫لە سەرانسەری جیهاندا‬ ‫نەیانتوانیوە بڵێن داعش‬ ‫پێچەوانەی شەریعەتی‬ ‫ئیسالم کاردەکات‬

‫حزبی ئیسالمی تیرۆری فیکری دەکەن و‬ ‫داعشیش تیرۆری فیزیکی دەکات‪ .‬حزبی‬ ‫ئیسالمی عەقیدەی ئیسالم بە دیدە‬ ‫تەکفیرییەکەی دەرخــواردی خوشک و‬ ‫براکانی ئێمەمانان دەدەن و داعشیش‬ ‫فیشەک و شمشێر ئاراستەی مل و دەمی‬ ‫برا پێشمەرگەکانمان دەکــات‪ .‬ئەوان‬ ‫هەردوکیان بەگوێرەی شەریعەتی ئیسالم‬ ‫ئەرکیان تیرۆرە‪ ،‬جا یەکێکیان تیرۆری‬ ‫فیکری و ئەویتریان تیرۆری فیزیکی‪.‬‬ ‫ئـــیـــســـامـــیـــیـــەکـــان ئـــازادیـــیـــە‬ ‫تاکەکەسییەکانی وەکــو جلوبەرگ‪،‬‬ ‫قسەکردن‪ ،‬خۆشەویستی و هەڵبژاردنی‬ ‫ئایین لەناودەبەن‪ ،‬تەکفیری ڕۆشنفکران‬ ‫دەکــەن‪ ،‬سنور بۆ هەموو چاالکییەکان‬ ‫دادەنــێــن کەیەکانگیر نەبێت لەگەڵ‬ ‫شــەریــعــەت‪ .‬دواتـــر شوێنکەوتوویەک‬ ‫بــەرهــەمــدێــنــێــت هـــەمـــوو شتێکی‬ ‫بەرامبەرەکەی پێ ڕەفزە‪ .‬تاکە پێوەری‬ ‫مرۆڤی باش الی ئەو‪ ،‬گەنجێکە ئەهلی‬ ‫مزگەوتەو خوشکێکی بااڵپۆشە‪ .‬کەواتە‬ ‫لەجەوهەردا هیچ جیاوازیەک لەنێوان‬ ‫ئەم دووانــەدا نییە‪ .‬بەاڵم لەڕووکەشدا‬ ‫ئـــااڵو لــۆگــۆ و دروشــمــیــان جــیــاوازە‪.‬‬ ‫لەزاهیردا ئیسالمییەکان موجامەلەی‬ ‫هــەوادارانــی خۆیان دەکــەن و ئایینی‬ ‫ئیسالم بەجۆرێکی تر تەفسیر دەکەن کە‬ ‫لەبەرژەوەندیی خۆیان بێت و موتوربەیەک‬ ‫بێت لەگەڵ بارودۆخەکەی ئێستایان‪ ،‬لێ‬ ‫لەباتیندا فەڕقێک لەگۆڕێدانییە لەنێوان‬

‫موعتەدیلەکان و موتەشەدیدەکاندا‪.‬‬ ‫هــەمــوو ئــەوانــە چ ناوێکیان هەیە‬ ‫گرنگ نییە‪ ،‬چونکە هەمویان ئەو مناڵە‬ ‫توندڕەوەن لەدامێنی شەریعەتی ئیسالم‬ ‫لەدایکبوون‪ .‬ئەم دامێنەش مناڵ دوای‬ ‫مناڵ فڕێدەدات‪ ،‬بەعس و داعش لەژێر‬ ‫ڕۆشنایی سوڕەتی ئەنفال دەیان هەزار‬ ‫کوردیان بەزیندوویی خستە ژێر گڵەوەو‬ ‫ژنەکانیشیان کــردن بەکۆیلەو لەالیەن‬ ‫جەنگاوەرە جیهادییەکانەوە دەستدرێژی‬ ‫سێکسیان کــرایــەســەر‪ .‬لــەقــورئــانــدا‬ ‫ئایەتی (الــنــســاء) دەڵــێــت‪ :‬ئــەو ژنە‬ ‫ناموسوڵمانانەی لەجەنگدا بە ''غەنیمە''‬ ‫بــەتــااڵنــی دەکــەونــە دەســتــتــان بۆتان‬ ‫حەاڵڵن و دەتوانن سێکسیان لەگەڵدا‬ ‫بکەن؛ بەبێ ڕەزامەندی خۆیان‪ .‬یانی‬ ‫ئەوەی داعش لەشەنگال دژی ئێزیدیەکان‬ ‫کردی ڕێک جێبەجێکردنی ڕێنماییەکانی‬ ‫بوو‪ .‬کاتێک سێ هەزار ژنیان ڕفاند‪ ،‬کە‬ ‫زۆربەیان لەبەر چاوی خۆیان کوڕ‪ ،‬مێرد‬ ‫یان باوکیان کوژرابوو‪ ،‬ئینجا خۆشیان‬ ‫هەتککران و هەندێکیان تەنها بە بڕی ‪٢٠٠‬‬ ‫دۆالر دەفرۆشران‪.‬‬ ‫هەتا ئێستاش هەموو عولەمایانی‬ ‫ئــیــســام لــە ســەرانــســەری جیهاندا‬ ‫نەیانتوانیوە بڵێن داعــش پێچەوانەی‬ ‫شەریعەتی ئیسالم کاردەکات‪.‬‬ ‫لــەتــازەتــریــن نــمــونــەدا ئیسماعیل‬ ‫سوسەیی‪ ،‬کە وتارخوێن و ئیمامێکی‬ ‫بەناوودەنگە دەڵێت‪ :‬چونکە پێشمەرگە‬

‫لەبەرەی غەربەو بەرگری لەسیستەمێکی‬ ‫عەلمانی دەکات شەهید نییەو ناچێتە‬ ‫بــەهــەشــتــەوە‪ ،‬بـــەاڵم مــــادام داعــش‬ ‫بانگەوازی دەوڵەتی ئیسالمی دەکات و‬ ‫جیهاد لەپێناوی خودایا دەکات ئەوان‬ ‫شەهیدن و دەچن بۆ بەهەشت‪.‬‬ ‫ئەو ئیمامە ڕاستگۆییەو داعشیش یەک‬ ‫زەڕە لە ڕێی پێغەمبەرو هاوەڵەکانی‬ ‫الیــان نـــەداوەو فتوحات یــان ڕوونتر‬ ‫بڵێین داگیرکارییەکانی مێژوی ئیسالمی‬ ‫بەهەمان شێوەی ئێستای داعش بوون‪،‬‬ ‫کافران بکوژن‪ ،‬ماڵ و سەروەتەکەیان‬ ‫بەتااڵن ببەن و ژنەکانیان القەبکەن و‬ ‫بەگوێرەی شەریعەت بۆتان حەاڵڵن‬ ‫و دەبـــن بــە کۆیلەو خزمەتکارتان‪،‬‬ ‫چونکە ''غەنیمە'' دەسکەوتی جەنگن‪.‬‬ ‫داعشەکانی ئێستاش ڕێک موجاهیدەکانی‬ ‫پێشوون‪ ،‬یانی وامەزانە موجاهیدەکانی‬ ‫پێشو فــریــشــتــەئــاســاو پــیــاوچــاک و‬ ‫میهرەبان بوبن‪ ،‬بەڵکو وەکو داعشەکانی‬ ‫ئێستا بــوون‪ .‬کاتێکیش کوردستانیان‬ ‫داگیرکرد هــەزاران ژنی کوردیان کردە‬ ‫کۆیلەو هەزاران لەباووباپیرانی ئێمەییان‬ ‫سەربڕی‪.‬‬ ‫کــەواتــە تـــۆی مــوســوڵــمــان ئــەگــەر‬ ‫داعشت پێ ڕاست نییە و بەتیرۆریستی‬ ‫دەزانـــــی یــــان لــەمــێــژوی فــتــوحــات‬ ‫تێنەگەیشتووی یان لەداعش! ئەگەر‬ ‫وەکــو گریمانەیەکی الوازیــش گومانت‬ ‫لەگووتەکانی من هەیەو پێت وایە من‬ ‫ڕەخنەگرم و زیادەڕەویم کردووە‪ ،‬دەی‬ ‫خۆناکرێت قسەی ڕێبەرەکانی خۆشت‬ ‫پێڕاست نەبێت‪ .‬عەبدڕەحمان سدیق‬ ‫بانگخوازو شارەزای فیکری ئیسالم‪ ،‬لە‬ ‫بەرنامەیەکی تەلەڤزیۆنیدا وتی‪ :‬هەموو‬ ‫ئەوەی داعش دەیکات لەناو قورئان و‬ ‫کتێبەکانی ئیسالمدا هەن‪ .‬لە دەستبڕین‪،‬‬ ‫سەربڕین‪ ،‬ڕەجمکردنی ژن بەبەرد و‬ ‫هەڵدانەخوارەوەی خەڵک‪( .‬مەبەست‬ ‫بەرزاییە) تەنانەت دەڵێت‪ :‬لەسوتاندنی‬ ‫فڕۆکەوانە ئەردەنیەکەشدا بەگوێرەی‬ ‫ئایەتەکانی ئیسالم سوتاندیان‪ .‬هاوکات‬ ‫ئەڵێت‪ :‬دوای داعــش ئێمە شۆڕشێکی‬ ‫فیکری گەورەمان لەبەردەمدایە کە دەبێت‬ ‫پێداچونەوە بە کتێبەکانی ئیسالمدا بکەین‬ ‫و شتی قێزەون و ناشیرینی لێدەربێنین‪،‬‬ ‫بــۆ ئــــەوەی لــەداهــاتــوشــدا شتێکی‬ ‫هاوشێوەی داعش دروست نەبێت و بڵێت‬ ‫لەسەر بنەمای ئەم ئایەت و بەڵگانەی‬ ‫قورئان من سەردەبڕم‪ .‬هەروەها دەڵێت‪:‬‬ ‫داعش بەڵگەی قورئانی هێناوەتەوە کە‪،‬‬ ‫پێغەمبەر شیشی سوروەکراوی کردووە‬ ‫بەچاوی دوژمن و بەئاگر سوتاندوونی‪،‬‬ ‫بۆیە ئەوانیش فڕۆکەوانە ئەردەنیەکەیان‬ ‫سوتاندووە‪..‬‬