586

‫دیالۆگ لەبارەی‬

‫«‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬

‫‪5+4‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )586‬دو شةممة ‪2016/11/7‬‬

‫لەم هەفتەیەدا بڕیار دەدەن‬

‫زۆرینەی بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫لەگەڵ ئەوەدان ببنەوە بە ئۆپۆزسیۆن‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ســاڵێك زیاتــر لەدوورخســتنەوەی ســەرۆكی پارلەمــان و‬ ‫وەزیرەكانــی بزووتنــەوەی گــۆڕان‪ ،‬لەكابینەی هەشــتی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردســتان‪ ،‬لەئێستادا پرسی كشانەوە یاخود مانەوەی ئەو‬ ‫بزوتنەوەیە بۆتە بابەتێكی گەرمی ناوەندە سیاســی و میدیاییەكان‪،‬‬ ‫بەتایبەتیــش دوای وتەكانــی ئەمدواییەی رێكخەری گشــتی گۆڕان‪،‬‬ ‫کە چارەنووســی بزووتنەوەكەی سپارد بەهەڵسوڕاوانی بۆ بڕیاردان‬ ‫بــە مانــەوە یاخود كشــانەوە لەحكومــەت‪ ،‬زانیارییــە تایبەتەكانی‬ ‫"چاودێر"یش‪ ،‬ئاشــكرایدەكەن‪ ،‬لەدواین كۆبوونەوەی جڤاتی گشــتی‬ ‫گۆڕاندا‪ ،‬زۆرینەی ئەندامان كشانەوەیان لەحكومەتی هەرێم پێ باش‬ ‫بووە‪ ،‬ســەرباری ئــەوەی بڕیارە رۆژی پێنجشــەممەی داهاتوو ‪10‬ی‬ ‫تشــرینی دووەم جڤاتی نیشتیمانی گۆڕانیش لەسەر پرسی كشانەوە‬ ‫یان مانەوە لەكابینەی هەشــتی حكومەت و پارلەمانی كوردســتان و‬ ‫حكومەتە خۆجێیەكانی پارێزگاكان كۆببنەوە‪.‬‬ ‫بەپێــی زانیارییەكانــی "چاودێــر"‪ ،‬تەوەرێكــی کۆبونەوەکەی جڤاتی‬ ‫گشــتی تایبــەت بــووە بەگفتوگۆكــردن لەبــارەی پرســی مانــەوە یان‬ ‫كشــانەوەی بزووتنــەوەی گــۆڕان لەحكومەتــی هەرێمی كوردســتان و‬ ‫بەشــی هــەرە زۆری ئەندامانی جڤات بەباشــیان زانیــوە‪ ،‬كە چیتر‬ ‫گۆڕان لەناو حكومەتدا نەمێنێتەوە و پرسی كشانەوەی بخاتە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫"بەشێوەیەكی گشتی رای ئەندامانی جڤات بۆ سێ خاڵ دابەشبووە‪،‬‬ ‫یەكەمیــان بریتیە لەوەی كە گــۆڕان بەتەواوەتی لەحكومەتی هەرێم‬ ‫و پارلەمانــی كوردســتان و حكومەتی خۆجێــی پارێزگاكانی هەرێم‬ ‫بكشــێنەوە‪ ،‬بۆچونــی دووەم بریتــی بــووە لەمانەوەی گــۆڕان بەم‬ ‫شــێوەیەی ئێستا لەحكومەت و پارلەمان و حكومەتە خۆجێییەكان‪،‬‬ ‫بــۆ ئەوەی دەرفەتێكــی تریان هەبێت بۆ چڕكردنــەوەی هەوڵەكانی‬ ‫چاكســازی‪ ،‬هەروەها رای ســێیەمی ئەندامانی جڤــات ئەوەبووە كە‬ ‫لەحكومەت و پارلەمانی كوردســتان بكشــێنەوە‪ ،‬بەاڵم لەحكومەتە‬ ‫خۆجێیەكانی پارێزگاكان نەكشێنەوە"‪.‬‬ ‫بەپێــی زانیاریەكانی چاودێر‪ ،‬زۆرینــەی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ‬ ‫ئــەوەدان‪ ،‬كــە لــە حكومەتــی هەرێــم‌و حكومەتــە خۆجییــەكان و‬ ‫سەرۆكایەتیی پارلەمان بكشێنەوە و بەتەواوی ببنەوە بە ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬

‫دەستگیركردنی دەمیرتاش و‬ ‫هاوڕێکانی كێشە ناوخۆییەكانی‬ ‫توركیا ئاڵۆزتر و قوڵرتدەكاتەوە‬

‫«‬

‫زانیاریی زیاتر لە الپەڕە ‪2‬دا دەخوێننەوە‬

‫‪3‬‬

‫كاتی دەركردنی توركیایە‬ ‫لە (ناتۆ)‌و كورد‪-‬یش‬ ‫باشرتین جێگرەوەیە‬

‫ئایا پاش داعش و‬ ‫ئاکەپە‪ ،‬کۆتایی‬ ‫بەبانگەشەکانی‬ ‫سیستمی ئاینی‬ ‫هاتوە؟‬ ‫عەلی مستەفا‬

‫«‬

‫سەردانی‬ ‫وەفدە بااڵكەی یەكێتی‬ ‫لە روماڵی میدیاكانی ئێراندا‬

‫‪7‬‬

‫‪2‬‬

‫ئۆرهان پاموک لە دیدارێکی نوێدا‪:‬‬

‫یەکێکم لە بەدبەخترتین‬ ‫نووسەرانی جیهان‬

‫«‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )586‬دوشةممة ‪2016/11/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫زۆرینەی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ ئەوەدان‬ ‫لەحكومەتی هەرێم و حكومەتە خۆجێیەكاندا بكشێنەوە‬

‫لەم هەفتەیەدا بزووتنەوەی گۆڕان چارەنووسی خۆی دیاریدەكات‬

‫یەكێكی تر لە بۆچونەكانی گۆڕان ئەوەیە كە لە حكومەتە خۆجێییەكاندا مبێننەوەو تەنیا لە حكومەتی هەرێمدا بكشێنەوە‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫دوای ســاڵێك زیاتر لەدوورخستنەوەی‬ ‫ســەرۆكی پارلەمــان و وەزیرەكانــی‬ ‫بزووتنەوەی گۆڕان‪ ،‬لەكابینەی هەشــتی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫پرســی كشــانەوە یاخود مانــەوەی ئەو‬ ‫بزوتنەوەیە بۆتە بابەتێكی گەرمی ناوەندە‬ ‫سیاســی و میدیاییــەكان‪ ،‬بەتایبەتیــش‬ ‫دوای وتەكانــی ئەمدواییــەی رێكخــەری‬ ‫گشــتی گۆڕان و ســپاردنی چارەنووسی‬ ‫بزووتنەوەكەی بەهەڵســوڕاوانی بەمانەوە‬ ‫یاخــود كشــانەوەی لەحكومــەت‪،‬‬ ‫زانیارییــە تایبەتەكانــی "چاودێر"یــش‪،‬‬

‫ئاشــكرایدەكەن‪ ،‬لەدوایــن كۆبوونــەوەی بزووتنــەوەی گۆڕاندا‪ ،‬كە پێرێ لەمەكۆی‬ ‫جڤاتی گشتی گۆڕاندا‪ ،‬زۆرینەی ئەندامان سەرەكیان لەشاری سلێمانی بەڕێوەچوو‪،‬‬ ‫كشانەوەیان لەحكومەتی هەرێم پێ باش بەوردی گفتوگۆكراوە لەبارەی بارودۆخی‬ ‫بــووە‪ ،‬ســەرباری ئــەوەی بڕیــارە رۆژی سیاســیی هەرێــم و كاروبــاری ئۆرگانی‬ ‫پێنجشــەممەی داهاتــوو ‪10‬ی تشــرینی و رێكخراوەیــی بزوتنــەوەی گــۆڕان و‬ ‫دووەم جفاتی نیشتیمانی گۆڕانیش لەسەر پەیوەندییە سیاســیەكانی نێوان گۆڕان و‬ ‫پرســی كشــانەوە یان مانەوە لەكابینەی هێز و الیەنە سیاسییەكانی دیكە‪.‬‬ ‫هەشتی حكومەت و پارلەمانی كوردستان‬ ‫هــاوكات تەوەرێكــی دیكــەی‬ ‫و حكومەتــە خۆجێیەكانــی پارێزگاكانی كۆبوونەوەكە تایبەت بووە بەگفتوگۆكردن‬ ‫هەرێمی كوردستان كۆببنەوە‪.‬‬ ‫لەبارەی پرســی مانەوە یان كشــانەوەی‬ ‫بزووتنــەوەی گۆڕان لەحكومەتی هەرێمی‬ ‫زۆرینەی گۆڕان لەگەڵ كشانەوەدان كوردســتان و بۆ ئەو مەبەســتە بەچەند‬ ‫خاڵێــك بــاس لەبەشــداریی گــۆڕان و‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست "چاودێر" هەنگاوەكانی داهاتــووی لەناو حكومەتی‬ ‫كەوتوون‪ ،‬لەدواكۆبونەوەی جڤاتی گشتی هەرێمدا و بەشــی هــەر زۆری ئەندامانی‬ ‫جڤات بەباشــیان زانیوە كە چیتر گۆڕان‬

‫لەنــاو حكومەتــدا نەمێنێتەوە و پرســی‬ ‫كشانەوەی بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە‪.‬‬ ‫زانیارییەكانــی "چاودێــر" ئامــاژە بــۆ‬ ‫ئەوەشــدەكەن‪ ،‬بەشــێوەیەكی گشــتی‬ ‫رای ئەندامانــی جڤــات بۆ ســێ بۆچون‬ ‫دابەشبووە‪ ،‬یەكەمیان بریتیە بوە لەوەی‬ ‫كە گۆڕان بەتەواوەتی لەحكومەتی هەرێم‬ ‫و پارلەمانــی كوردســتان و حكومەتــی‬ ‫خۆجێی پارێزگاكانی هەرێم بكشــێنەوە‪،‬‬ ‫بۆچونــی دووەم‪ ،‬بریتی بووە لەمانەوەی‬ ‫گۆڕان بەم شــێوەیەی ئێستا لەحكومەت‬ ‫و پارلەمــان و حكومەتــە خۆجێییەكان‪،‬‬ ‫بــۆ ئەوەی دەرفەتێكــی تریان هەبێت بۆ‬ ‫چڕكردنــەوەی هەوڵەكانــی چاكســازی‪،‬‬ ‫هەروەها رای ســێیەمی ئەندامانی جڤات‬ ‫ئەوەبــووە كــە لەحكومــەت و پارلەمانی‬

‫كوردستان بكشێنەوە‪ ،‬بەاڵم لەحكومەتە‬ ‫خۆجێیەكانــی پارێزگاكان نەكشــێنەوە‪.‬‬ ‫هەر بەپێی زانیاریەكانی چاودێر زۆرینەی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ ئەوەدان‪ ،‬كە لە‬ ‫حكومەتی هەرێم‌و حكومەتە خۆجییەكان‬ ‫و ســەرۆكایەتی پارلەمــان بكشــێنەوەو‬ ‫بەتەواوی ببنەوە بە ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬

‫"پرسی كشانەوەی بزوتنەوەكەمان‬ ‫رەنگە بكەوێتە دوای شەڕی موسڵ"‬ ‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬جێگــری ســەرۆكی‬ ‫جڤاتــی گشــتی گــۆڕان‪ ،‬لەلێدوانێكــی‬ ‫رۆژنامەوانیــدا‪ ،‬ئاشــكرایكرد‪ :‬پێدەچێت‬ ‫پرســی كشــانەوەی بزووتنەوەكەیــان‬

‫بكەوێتــە دوای شــەڕی موســڵ و ئەگەر‬ ‫گەیشــتنە ئــەو بڕیــارەی لەحكومــەت‬ ‫بكشێینەوە‪ ،‬ئەم پرسە لەگەڵ الیەنەكان‬ ‫باسدەكەین‪.‬‬ ‫ئامــاژەی‬ ‫ژاژڵەیــی‪،‬‬ ‫ســاڵح‬ ‫بەوەشــكردووە‪ ،‬لــەدوا كۆبوونــەوەی‬ ‫جفاتی گشتی گۆڕاندا‪ ،‬دەربارەی پرسی‬ ‫سیاســی و ئابووری هەرێم و مانەوە یان‬ ‫كشــانەوەی گــۆڕان‪ ،‬بۆچوونــی جیاواز‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی "وا بڕیارە كۆبوونەوەی‬ ‫جڤاتی نیشــتیمانی بزووتنــەوەی گۆڕان‬ ‫‪10‬ی ئــەم مانگە بكرێــت و لەوێ ئەگەر‬ ‫بگەینە بڕیاری كشانەوەمان لەحكومەت‪،‬‬ ‫لەگــەڵ الیەنــە سیاســییەكانی دیكــەی‬ ‫هەرێمی كوردستاندا باسی لێوەدەكەین"‪.‬‬

‫هافنگتۆن پۆست‪ ،‬لەزاری ستانلی وایس‪-‬ەوە‪:‬‬

‫كاتی دەركردنی توركیایە لە (ناتۆ)‌و‬ ‫كورد‪-‬یش باشترین جێگرەوەیە‬ ‫وەرگێڕان‌و ئامادەكردنی‪ :‬بابان حەمە‬ ‫ســتانلی وایــس‪ ،‬دامەزرێنــەری‬ ‫جێبەجێــكاری لەدامــەزراوەی‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی‪ -‬واشینتۆن‪،‬‬ ‫بۆ رۆژنامەی (هافنگتۆن پۆست)‬ ‫ئاشــكرای دەكات‪ ،‬كە كە ئێستا‬ ‫كاتــی وەدەرنانــی توركیایــە لە‬ ‫پەیماننامەی باكوری ئەتڵەســی‬ ‫ناســراو بــە (ناتۆ) و باشــترین‬ ‫جێگــرەوەش بۆ ئەو مەســەلەیە‬ ‫بریتییە لە كورد‪.‬‬ ‫هــاوكات ئــەو دیپلۆماتــكارە چەندین‬ ‫بەڵگە دەهێنێتەوەو دەیكاتە پشــتیوانی‬ ‫كەیسی دەركردنی توركیا لە ناتۆ‪...‬‬ ‫ئــەم ووتانــەی وایــس لەكاتێكدایە كە‬ ‫توركیــا هاوســەرۆك‌و پارلەمانتارانــی‬ ‫هەدەپــە‪-‬ی دەستبەرســەر كــردووەو‬ ‫هاوكات لێــدان لە یەكینەكانی پاراســتی‬ ‫گــەل ‪YPG‬و دۆخی ئاڵۆزكاوی ناوخۆی‬ ‫توركیــاو سیاســەتە هەڵەكانی حكومەتی‬ ‫ئــەو واڵتەو جەنگــی داعــش‌و بەڵگەكان‬ ‫لەسەر پشتیوانی توركیا بۆ ئەو رێكخراوە‬ ‫تێرۆریســتییە‪ ..‬دوخێكی ئێجگار دژواری‬ ‫بۆ ئەو واڵتە خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫ستانلی وایس بۆ رۆژنامەی (هافنگتۆن‬ ‫پۆســت) ئــەوەش ئاشــكرا دەكات كــە‬ ‫وا ‪ 30‬ســاڵ تێدەپەڕێــت‌و (ناتــۆ) هیــچ‬ ‫میكانیزمێكــی لەبــەر دەســتدا نییــە كە‬ ‫بتوانێت ئەندامێتــی واڵتێك لەو واڵتانەی‬ ‫ئەندامــی پەیماننامەكــەن دابماڵێــت‬ ‫(دەربــكات)‪ ،‬لەكاتێكــدا كە ئاشــكرابوو‬ ‫هەڵوێســتێكی دژ‌و نەیارانــەی دژ بەكۆی‬ ‫سیاســەتی گشــتی واڵتانــی ئەنــدام لــە‬ ‫هاوپەیمانێتییەكەدا ئەنجامدا‪.‬‬ ‫ســتانلی وایس بــاس لــەوەش دەكات‬ ‫كــە كاتی خــۆی‌و لەســاڵی ‪ 1949‬كاتێك‬ ‫هاوپەیمانێتــی ناتــۆ دامــەزرا‪ ،‬تەنها ‪11‬‬ ‫واڵت تێــدا ئەنــدام بــوو‪ ،‬پــاش ســاڵی‬ ‫‪ 1952‬دوو واڵتــی دیكــەش هاتنــە نــاو‬

‫هاوپەیمانێتییەكــەوە كــە بریــت بوون لە‬ ‫توركیــاو یۆنــان‪ ،‬بەاڵم حاڵــی حازر ‪28‬‬ ‫واڵت ئەندامــن لــەو هاوپەیمانێتییــەی‬ ‫كە بەمەبەســتی رێگری لــەو فراوانبوونە‬ ‫ترســناكەی یەكێتی ســۆڤییەتی پێشــوو‬ ‫و هەڕەشــەو لەشكركێشــییەكانی بۆسەر‬ ‫واڵتانی رۆژئاوای ئەوروپا دامەزرا‪.‬‬ ‫ئــەو دیبلۆماتــكارە دەڵێت‪ :‬توركیا‬ ‫ئەو توركیایەی جاران نەما كە بەدرێژایی‬ ‫‪ 50‬ســاڵی رابردوو بریتی بــوو لەواڵتێكی‬ ‫زۆرینە موســوڵمانی دیموكراتی‪-‬عەلمانی‌و‬ ‫دۆســت‌و نزیكی ئەوروپاو ئەمەریكا بوو‪..‬‬ ‫ئــەم دوور كەوتنــەوە بەرچــاوەی توركیا‬ ‫پاش ئــەوە دێت‌و لــە هاوپەیمانێتی ناتۆ‬ ‫دوور كەوتەوە كە بەشــێوەیەكی ئاشــكرا‬ ‫بــەوە ناســرا كــە پشــتیوانی رێكخراوی‬ ‫دەوڵەتی ئیســامی لەعیراق‌و شام ناسراو‬ ‫بە داعش دەكات‪.‬‬ ‫پــاش ئــەوەی ‪ 2003‬رەجــەب تەییــب‬ ‫ئەردۆگان دەگاتە دەســەاڵت‪ ،‬بادانەوەكە‬ ‫بەشــێوەیەكە كــە وێنــا ناكرێــت‪ ،‬لــە‬ ‫پێشــەنگیاندا لەباوەشــگرتن‌و پشتیوانی‬ ‫كردنــی تێرۆریســتە ئیســامییەكان‌و‬ ‫بەرزكردنــەوەی بااڵنســی دژایەتیكردنــی‬ ‫زیاتر لە ‪ 25‬ملیۆن كورد لەو واڵتە‪.‬‬ ‫ســتانلی وایس دەشــڵێت‪ :‬ئەگەر ئەمە‬ ‫بكرێــت‪ ،‬دەبێــت وەك دەســتكەوتێكی‬ ‫درەنــگ وەخــت ناوبهێنین‪..‬چونكــە مــن‬ ‫پێنج ســاڵ پێش ئێســتا لە رووداوەكانی‬ ‫بەهــاری عەرەبیــدا ئەمــەم بــاس كــرد‪،‬‬ ‫كاتێــك ئــەردۆگان دەنگــی هەڵدەبــڕی‌و‬ ‫بــێ باكانــە دەیگــووت‪ :‬مزگەوتــەكان‬ ‫بنكــە ســەربازییەكانمانەو گومــەزی‬ ‫مزگەوتــەكان خوزەكانــی ســەرمانە‪،‬‬ ‫منارەكان شمشــێرەكانمانەو ئیمانیشمان‬ ‫سەربازەكانمانن‪ ..‬هەروەك فەرماندەیەكی‬ ‫ســەربازی جیهانی ئیسالمی خۆی نمایش‬ ‫دەكرد‪.‬‬ ‫ئــەردۆگان بەئاشــكرا شــانازی بــە‬ ‫پشــتیوانی بزووتنــەوەی حەمــاس‪-‬ەوە‬ ‫دەكــرد‪ ،‬لەكاتێكدا ئیســرائیل‪-‬ی ئەندامی‬

‫هاوپەیمانێتییەكە بە بەڵگەوە حەماســی‬ ‫تۆمەتباركرد بە ئەنجامدانی تاوانی دژ بە‬ ‫مرۆڤایەتی‪..‬‬ ‫لەراســتیدا بەڵگەیەكــی هــەرە بەهێز‬ ‫هەیە كە (زانكۆی كۆڵۆمبیای ئەمەریكی)‬ ‫ئاشــكرای كردووە توركیا بەشــێوەیەكی‬ ‫تاكتیكــی‌و وورد چــەك‌و پێداویســتی‬ ‫سەربازی رادەستی داعش كردووە‪..‬بێجگە‬ ‫لــەوەش حكومەتی ئەنكــەرە لەرێگەی‬ ‫كارئاســانی‌و ســنووركردنەوەوە‪،‬‬ ‫رێگــەی بەدەیــان گرووپــی‬ ‫جیهادی لەسەرتاسەری‬ ‫جیهانەوە داوە بەرەو‬ ‫سوریا بپەڕنەوە‪.‬‬ ‫چــۆن‬ ‫وەك‬ ‫(گالن كاربینتەر)‬ ‫لە بە شــێكی‬ ‫ر ا پۆ ر تە كە یــد ا‬ ‫دەڵێــت‪ :‬توركیــا‬ ‫رێگەی بەداعش داوە كە نەوتی باكوری‬ ‫ســوریا لەرێگەی توركیاوە بە بازارەكانی‬ ‫جیهان بفرۆشێت‌و كوڕەكەی ئەردۆگانیش‬ ‫بەیەكێــك لەكارئاســانكارەكانی بازرگانی‬ ‫نەوتی داعش دادەنرێــت لەرێگەی خاكی‬ ‫توركیاوە‪.‬‬ ‫ستانلی وایس‪ ،‬سەبارەت بەبەڵگەكانی‬ ‫دیكــەی تێوەگالنــی توركیــا دژ بە ناتۆ‪،‬‬ ‫باس لــەوە دەكات كە كۆمەڵێك بەڵگەی‬ ‫(گۆڤاری فۆربس) یشــمان الیــە لەزاری‬ ‫باڵیۆزی پێشــووی ئەمەریكا لەسووریاوە‬ ‫دەڵێــت‪ :‬توركیا لەڕێگەی دروســتكردنی‬ ‫پاسپۆرت‌و راهێنانی سەربازی‌و چاودێری‬ ‫تەندروســتی‌و تیماركردنــی برینــدارە‬ ‫جیهــادی‌و تێرۆریســتەكان پشــتیوانی‬ ‫داعش‪-‬ی كردووە‪.‬‬ ‫توركیــا ئەكتەرێكــی هێنــدە درۆزنــە‬ ‫دەچێتــە هاوپەیمانــی جەنگــی دژ بــە‬ ‫داعــش‪-‬ەوە‪ ،‬لەژێــر ئەم ناوەدا ســەدان‬ ‫جــار بــە تــۆپ‌و فرۆكــەی جەنگــی لــە‬ ‫یەكینەكانی پاراســتنی گــەل (‪)YPG‬‬ ‫ی داوەو چەندین گەریالی لێ كوشتوون‪،‬‬

‫لەكاتێكدا ‪ ypg‬لە باكوری ســوریا‬ ‫(رۆژئاوای كوردســتان) داعشی‬ ‫كڵۆڵ كردووە‪.‬‬

‫ســاڵی ‪ 1997‬یش هەمان تەمسیلی بۆ‬ ‫ئەمەریــكا كرد‌و ئەمەریكای هێنایە ســەر‬ ‫ئەو بــاوەڕەی كــە ‪ pkk‬بخاتە لیســتی‬ ‫تێــرۆرەوە‪ ،‬بــەاڵم لەراســتیدا چ ‪pkk‬‬ ‫و چ ‪ ypg‬بەشــێوەی ئاشــكراو روون‬ ‫لەگەڵ واشــنتۆن‪-‬دا لەیــەك بەرەی دژی‬ ‫تێرۆریســتە ئیســامییە توند رەوەكانن‪..‬‬ ‫وەك چــۆن رۆژنامەی واشــنتۆن پۆســت‬ ‫بەمانشــێتێكی گەورە نوسیبووی (ئەوان‬ ‫وەكیلی ئەمەریكان)‪.‬‬ ‫وایــس ئامــاژە بــۆ ئــەوەش دەكات‪:‬‬ ‫كوردان‪ ،‬لە ســوریا بێــت یان عیراق‪ ،‬یان‬ ‫توركیــا‪ ..‬بەهەمــوو پێوەرێــك ئازاترین‌و‬ ‫شــەڕڤانترینن دژی تێــرۆرو گروپــە‬ ‫توندرەوە ئیسالمییەكان‪ ..‬ئەوان نمونەی‬ ‫بەرزی دیموكراســخوازییەكی سەركەوتون‬ ‫لەناوچەكەدا‪ ..‬بۆیــە كاتی ئەوەیە ئەوان‬ ‫جێگەی توركیا بگرنەوەو بۆ هەتا هەتایە‬ ‫توركیا لەو هاوپەیمانییە بكرێتە دەرەوە‪.‬‬

‫كاتی ئەوەیە‬ ‫كوردان‪ ،‬لە توركیا بێت‬ ‫یان عیراق‪ ،‬یان سوریا‪ ،‬جێگەی‬ ‫توركیا بگرنەوەو بۆ هەتا هەتایە‬ ‫لەو هاوپەیامنییە بیکەنە‬ ‫دەرەوە‬

‫ذمارة (‪ )586‬دو شةممة ‪2016/11/7‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫سەردانی وەفدە بااڵكەی یەكێتی‬ ‫لە روماڵی میدیاكانی ئێراندا‬ ‫چاوێر‪-‬میدیاكانی ئێران‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی رۆژی ‪2016/10/30‬‬ ‫لەســەر بانگهێشــتی كۆمــاری‬ ‫ئیسالمی ئێران‪ ،‬وەفدێكی بااڵی‬ ‫یەكێتیی نیشــتمانی كوردستان‬ ‫بە ســەرۆكایەتی مەال بەختیار‪،‬‬ ‫لێپرســراوی دەســتەی كارگێری‬ ‫مەكتەبــی سیاســیی یەكێتی و‬ ‫بــە ئەندامێتــی عومــەر فەتاح‪،‬‬ ‫ئەندامــی دەســتەی كارگێــڕو‪،‬‬ ‫ســەعدی ئەحمــەد پیــرە‪،‬‬ ‫ئەندامی مەكتەبی سیاسی‌و‪ ،‬د‪.‬‬ ‫خەسرەو گوڵ محەمەد‪ ،‬ئەندامی‬ ‫سەركردایەتی‌و سەرۆكی دەزگای‬ ‫ئاسایشی هەرێم‌و‪ ،‬بافڵ تاڵەبانی‪،‬‬ ‫لێپرســراوی كاروبــاری دژایەتی‬ ‫تیرۆرو‪ ،‬مامۆستا نازم‪ ،‬نوێنەری‬ ‫حكومەتــی هەرێــم لە تــاران‌و‪،‬‬ ‫یاســین ســابیر‪ ،‬لێپرســراوی‬ ‫ئێــران‪.‬‬ ‫پەیوەندییەكانــی‬ ‫ســەردانی ئێرانیان كرد و لەگەڵ‬ ‫زیاتر لە هەشت گەورە بەرپرسی‬ ‫كۆماری ئیســامی كۆبونەوەیان‬ ‫ئەنجامــدا‪ .‬هــاوكات لەدوای مام‬ ‫جــەالل‪ ،‬ئەمــە یەكەمینجــارە‬ ‫بــەو ئاســتە بااڵیە بانگهێشــتی‬ ‫وەفــدی یەكێتــی دەكرێــت بــۆ‬ ‫ئەو واڵتە‪ .‬لەالیەكی دیكەشــەوە‬ ‫ســەردانی وەفدەكــەی یەكێتی‪،‬‬ ‫جگە لەناوخۆی كوردســتان‪ ،‬لە‬ ‫كەناڵ و رۆژنامەكانی ئێرانیشــدا‬ ‫بــە رادەیەكی بەرچــاو رووماڵ‬ ‫كــراو دەتوانیــن بڵێیــن تەواوی‬ ‫میدیاكانــی ئێــران روماڵــی‬ ‫ئــەو ســەردانەیان كــرد‪ ،‬كــە‬ ‫لێــرەدا بەشــێكی ئــەو رومااڵنە‬ ‫باڵودەكەینەوە‪:‬‬

‫كۆبونەوە‬ ‫لەگەڵ وەزیری ناوخۆ‬ ‫رۆژنامەی شــەرق لە ژمــارەی ‪٢٧١٩‬دا‬ ‫لەگۆشەی هەواڵدا بە مانشێتی "دیداری‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی نیشتیمانی لەگەڵ‬ ‫وەزیری ناوخۆ"‪ .‬هەواڵێكی باڵوكردۆتەوە‬ ‫كــە تــێــیــدا هـــاتـــوە‪ :‬مــەالبــەخــتــیــار‪،‬‬ ‫لێپرسراوی دەستەی كارگێری مەكتەبی‬ ‫سیاسی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان‪،‬‬ ‫لەدیدارێكدا لەگەڵ رەحمانی فەزلی‪،‬‬ ‫وەزیری ناوخۆ‪ ،‬جەختی لە قوڵكردنەوە‬ ‫و پتەوكردنی پەیوەندییەكانی هەرێم‬ ‫و كــۆمــاری ئیسالمی ئێران كــردەوە‪.‬‬ ‫لەم دیدارەدا وەزیری ناوخۆ‪ ،‬باسی لە‬ ‫گرنگی یەکێتی نێوان گەالنی ناوچەكە‬ ‫كردەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی دیاردەی‬ ‫تــونــدڕەویــی و تــێــرۆریــزم و گووتی‪:‬‬ ‫پاڵپشتی كــردن لە موسوڵمانان بە‬ ‫بــەرپــرســیــاریــەتــی شــوۆڕشــگــێــڕانــە و‬ ‫مــرۆیــی و بــەبــاوەڕی پــتــەوی خۆمان‬ ‫دەزانین و هیوای یەكبوون و ئاسایش‬ ‫و ئاشتی سەقامگیر و پەرەسەندنی‬ ‫ئابوریی بۆ گەلی عێراق دەخــوازیــن‪.‬‬ ‫بەڕێزیان پەیوەندی نێوان واڵتی ئێران‬ ‫و عێراقی لەسەرجەم زەمینەكان و‬ ‫بەتایبەت پرسە ئابورییەكانی بە روو لە‬ ‫گەشەكردن ناوبرد و گووتی‪ :‬پارێزگاری‬ ‫ناوچە سنورریەكانمان راســپــاردووە‬ ‫پەیوەندییە ئابوری و بازرگانیەكانمان‬ ‫لەگەڵ واڵتانی دراوســێ و بەتایبەت‬ ‫لەگەڵ عێراق پەرەپێبدەن‪ .‬رەحمانی‬ ‫فەزلی لەم دیــدارەدا بەڕێز دینپەرست‬ ‫یاریدەری هەماهەنگی كاروباری بازرگانی‬

‫بپارێزن‪ .‬خەڵكی كوردستان گەلێكی‬ ‫ستەملێكراون و چــاویــان لە دەستی‬ ‫ئێوەیە‪.‬‬ ‫هــاوكــات رۆژنــامــەی افتاب لــەژمــارەی‬ ‫‪٤٧٤٧‬دا گرنگی بە كۆبونەوەی وەفدەكەی‬ ‫یەكێتی و موحسین رەزایــی داوەو بە‬ ‫مانشێتی "محسن رەزایی‪ :‬خەباتی ئێوە‬ ‫لەدژی سەدام لە مێژودا تۆمار بووە و‬ ‫لە ئێستاشدا بەرەنگاربوونەوەی داعش‬ ‫لەالیەن یەکێتیەوە حاشاهەڵنەگر و‬ ‫دیــارە"‪ .‬هەواڵەكەی باڵوكرۆدتەوە كە‬ ‫تێیدا هاتوە‪:‬‬ ‫لە دەستپێكی دیــداری بەرێز رەزایــی‬ ‫و مەالبەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕیی مەكتەبی سیاسی یەکێتی‪،‬‬ ‫مەالبەختیار رایگەیاند‪ :‬پەیوەندیمان‬ ‫لــەگــەڵ كــۆمــاری ئیسالمی بەباشی‬ ‫هەڵدەسەنگێنم‪ .‬لە سی ساڵی رابردوودا‬ ‫هــەردووال پێكەوە لــەدژی دوو دوژمنی‬ ‫هاوبەش كە ئەوانیش رژێمی بەعس‬ ‫و داعــشــە خەباتمان كــــردووە‪ .‬گەر‬ ‫ئــەم هاوكارییەی نێوانمان نەبوایە‬ ‫نەماندەتوانی بەرامبەر بە هێرشەكانی‬ ‫ئەم دوژمنانە بەرگەبگرین‪ .‬لە ئێستاشدا‬ ‫مــەتــرســی داعـــش هیچی لــە رژێــمــی‬ ‫بەعس كەمتر نییە‪ .‬ئامادەین بەوپەڕی‬ ‫توانامانەوە بە هاوكاری كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران بەرامبەر بە داعش بجەنگین‪.‬‬

‫و پەرەپێدانی ناوچەیی واڵتی راسپارد‬ ‫لە داهاتوویەكی نزیكدا بە دروستكردنی‬ ‫لیژنەیەكی هاوبەش‪ ،‬بابەتە هاوبەشەكانی‬ ‫هـــەردووال لە زەمینەكانی ئــابــوری و‬ ‫رووبــەڕووبــوونــەوەی مادەسڕكەرەكان‬ ‫و ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكان تاوتوێ‬ ‫بكەن‪ .‬لــەم دیـــدارەدا مــەال بەختیار‪،‬‬ ‫لــێــپــرســراوی دەســـتـــەی كــارگــێــڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەکێتی نیشتیمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەباسكردنی رۆڵی گرنگی‬ ‫وەزارەتی ناوخۆی ئێران لە بەهێزكردن‬ ‫و پەرەپێدانی پەیوەندییەكان لەگەڵ‬ ‫واڵتانی دراوســێ و بەتایبەت عێراق‪،‬‬ ‫خۆشحاڵی خۆی بە دیدارەكە دەربڕی‬ ‫و گــووتــی‪ :‬ئاسایش‪ ،‬سەقامگیری و‬ ‫گەشەسەندنی ئابوریی بــازاڕەكــانــی‬ ‫نــاوچــەكــە لـــەبـــەرژەوەنـــدی واڵتــانــی‬ ‫دراوسێ دەبێت و ئێمەش لەگرنگی ئەو‬ ‫بەرپرسیاریەتییەی لەم بوارەدا دەكەوێتە‬ ‫ئەستۆمان ئاگادارین‪.‬‬

‫كۆبونەوە‬ ‫لەگەڵ وەزیری دەرەوە‬ ‫لەبەشێكی زۆری میدیاكانی ئێران‪،‬‬ ‫كــۆبــونــەوەی وەفــدەكــەی یەكێتی و‬ ‫وەزیـــری دەرەوەی ئــێــران‪ ،‬محەمەد‬ ‫جــــەواد زەریــــف‪ ،‬رومــــاڵ كـــراو لــەو‬ ‫چوارشێوەیەشدا‪ ،‬رۆژنامەی تعادل لە‬ ‫ژمارە ‪٦٧٩‬دا لەگۆشەی لەسەر شەپۆلی‬ ‫هەواڵ‪ ،‬بە مانشێتی "دیداری لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەکێتی نیشتیمانی كوردستان لەگەڵ‬ ‫زەریــف" هەواڵەكەی باڵوكردۆتەوە كە‬ ‫تێیدا هاتوە‪ :‬مەالبەختیار‪ ،‬لێپرسراوی‬ ‫دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسی‬ ‫یەكێتی نیشتیمانی كوردستانی عێراق‬ ‫و وەفدە هاوڕێكەی‪ ،‬دوانیوەڕۆی رۆژی‬ ‫‪ 2016/10/31‬لەگەڵ محمد جواد زەریف‪،‬‬ ‫وەزیــری دەرەوە دیــدار و گفتوگۆیان‬ ‫كرد‪ .‬هەردووال لەم دیدارەدا دەربارەی‬ ‫دواهەمین گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە‬ ‫بەتایبەت دەربــارەی پرسی تێرۆریزم‬ ‫لە عێراق بیروڕایان گۆڕیەوە و زەریف‪،‬‬ ‫وەزیـــری دەرەوەی واڵتــەكــەمــان لەم‬ ‫دیـــدارەدا جەختی لە گرنگی یەكێتی‬ ‫نێوان هەموو گەالن و تایەفەكانی عێراق‬ ‫كردەوە‪.‬‬

‫دیدار‬ ‫لەگەڵ موحسین رەزایی‬ ‫رۆژنــامــەی كــار و كــارگــر‪ ،‬لــەژمــارەی‬ ‫‪٧٣٤٦‬دا روماڵی كۆبونەوەی وەفدی‬ ‫یەكێتی لــەگــەڵ موحسین رەزایـــی‬ ‫بــەرپــرســی كــۆمــەڵــەی دیــاریــكــردنــی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی نیزام كردوە كە بە‬ ‫مانشێتی "عەربستان دەست لەكاروباری‬ ‫ناوخۆی كوردستانی عێراق وەردەدات"‬ ‫هەواڵەكەی باڵوكردۆتەوەو نوسیویەتی‪:‬‬ ‫بــەرپــرســی كــۆمــەڵــەی دیــاریــكــردنــی‬ ‫بــەرژەوەنــدی نیزام دەڵێت لەكاتێكدا‬ ‫هەندێك لە واڵتانی ناوچەكە لــەدژی‬ ‫كوردەكانی توركیا و سوریا و عێراق‬ ‫دەجەنگن‪ ،‬كــۆمــاری ئیسالمی ئێران‬ ‫بەڕێزەوە لەگەڵ كوردەكانی ناوچەكە لە‬ ‫هەر واڵتێكدا بژین مامەڵە دەكات‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتێكی رۆژی ‪2016/10/31‬‬ ‫ایرنا‪ ،‬محسن رەزایی لە دیدارێكدا لەگەڵ‬ ‫وەفدێكی یەکێتی نیشتیمانی كوردستان‬ ‫رایگەیاندووە‪ :‬عەرەبستان دەســت لە‬ ‫كاروباری كوردستانی عێراق وەردەدات‬ ‫و مەبەستی ئــەوەی هەیە ئاسایشی‬

‫دیدار لەگەڵ محەمەد جەواد زەریف وەزیری دەرەوەی ئێران‬

‫دیدار‬ ‫لەگەڵ عەلی ئەكبەر‬ ‫ویالیەتی‬

‫كۆبونەوەی وەفدی بااڵی یەكێتی و رەحمانی فەزڵی وەزیری ناوخۆی ئێران‬

‫موحسین رەزایی‪:‬‬

‫‪ ٣٥‬ساڵ لەمەوپێش جەنابی مام جەالمل‬ ‫لە كرماشان بینی و دەستی برایەتیامن بۆ‬ ‫یەكرت درێژ كرد و بەختەوەرم ئەو برایەتیەمان‬ ‫تا ئەمڕۆ پاراستووە‬ ‫واڵتەكەمان تێك بدات‪.‬‬ ‫رەزایـــی باسی لــە رۆڵــی مــام جــەالل‬ ‫كــرد لــە گەشەپێدان و پەرەپێدانی‬ ‫پەیوەندییەكانی یەکێتی و كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران و رایگەیاند ئێستاش‬ ‫دەمانەوێت لەگەڵ یەکێتی بەردەوام بین‬ ‫لەم پەیوەندیانە‪.‬‬ ‫هەر لەبارەی كۆبونەوەی وەفدەكەی‬ ‫یەكێتی و موحسین رەزایی‪ ،‬رۆژنامەی‬ ‫شــرق لــەژمــارەی ‪٢٧١٨‬دا لەگۆشەی‬

‫هەواڵدا نوسیویەتی‪ :‬موحسین رەزایی‬ ‫لە دیدارێكدا لەگەڵ وەفدێكی یەكێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان‪ ،‬گووتی‪ ٣٥ :‬ساڵ‬ ‫لەمەوپێش جەنابی مام جەاللم لە كرماشان‬ ‫بینی و دەستی برایەتیمان بۆ یەكتر درێژ‬ ‫كرد و بەختەوەرم ئەو برایەتیەمان تا‬ ‫ئەمڕۆ پاراستووە‪ .‬یەکێتی كەسایەتی‬ ‫گەورەی سیاسی و خەڵكانی مرۆڤدۆستی‬ ‫مەزنی تێدایە و جەماوەرەكەی هاوشانی‬ ‫ئــەم كەسایەتیانە لــەنــاو یەکێتیدا‬

‫خەبات دەكــەن‪ .‬یەکێتیەكەتان لە ‪40‬‬ ‫ساڵی رابــــردوودا مێژوویەكی گەشی‬ ‫بۆخۆی تۆمار كـــردووە و پەیوەندی‬ ‫ئێوە و ئێمەش لەم میانەیەدا هەمیشە‬ ‫پتەو بــووە‪ .‬هەروەها بەڕێزی جەختی‬ ‫كردەوە‪ :‬ئەو گروپانەی لەناو یەکێتیدا‬ ‫خەبات دەكەن دەبێت یەکێتی نێوانیان‬ ‫بپارێزن بۆئەوەی زیان بەر یەك بەیەكی‬ ‫ئەندامەكانیان نەكەوێت‪ ،‬دەبێت مێژووی‬ ‫نێوانیان وەك دەستمایەیەكی گرنگ‬

‫بەپێی راپۆرتێكی میدیای فارس‪ ،‬علی‬ ‫اكبر والیتی سەرۆكی ناوەندی لێكۆڵینەوە‬ ‫ستراتیژییەكان و گــەورە راویــژكــاری‬ ‫مەقامی بااڵی رەهبەری‪ ،‬لە دیدارێكیدا‬ ‫لەگەڵ لێپرسراوی دەستەی كارگێڕیی‬ ‫مەكتەبی سیاسی یەکێتی نیشتیمانی‬ ‫كوردستان و وەفدە هاوڕێكەی‪ ،‬پرسی‬ ‫گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە و پەیوەندی‬ ‫نێوان هەردوالیان تاووتوێ كرد‪.‬‬ ‫ویــایــەتــی‪ ،‬ســەبــارەت بــە پەیوەندی‬ ‫نێوان ئێران و عێراق رایگەیاند‪ :‬هەردوو‬ ‫گەلی ئێران و عێراق خاوەنی هاوبەشی‬ ‫بەرفراوانی كلتوریی و مێژووی و ریشەی‬ ‫قوڵی ئایین و مەزهەبین و قوڵبوونەوەی‬ ‫پەیوەندی نێوانمان یەكێكە لە پرسە‬ ‫سەرەكیەكانی سیاسەتی هەردووالمان‪.‬‬ ‫هەروەها سەرۆكی ناوەندی لێكۆڵینەوە‬ ‫ستراتیژییەكان گووتی‪ :‬داعش دەیەوێت‬ ‫بەناوی ئیسالمەوە یەکێتی نێوان گەالنی‬ ‫عێراق و مەزهەبە جیاوازەكان تێكبدات و‬ ‫هەندێك واڵتی كۆنەپرستی ناوچەكەش‬ ‫پشتگیری لــێــدەكــەن‪ ،‬بــەاڵم دواجــار‬ ‫سەركەوتن هەر بۆ گەالنی ئازادیخوازی‬ ‫ناوچەكە دەبێت‪.‬‬ ‫مەالبەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی‬ ‫كارگێڕیی مەكتەبی سیاسی یەکێتی‬ ‫نیشتیمانی كوردستان سەرباری دەربڕینی‬ ‫خۆشحاڵی خۆی بەو دیدارە‪ ،‬ویالیەتی‬ ‫بەكەسایەتیەكی ناسراوی جیهان ناوبرد‬ ‫و رایگەیاند‪ :‬ئێمە سەردەمی وەزارەتی‬ ‫دەرەوەی جەنابتان لەیاد ناكەین بەتایبەت‬ ‫دیداركانتان لەگەڵ تارق عزیز كە چەند‬ ‫خۆی بەتوانا دەزانــی بەاڵم جەنابتان‬ ‫توانیتان رووبــەڕووی ببنەوە‪ .‬بەڕێزیان‬ ‫ئــامــاژەیــان كــرد بــۆ گۆڕانكاریەكانی‬ ‫ناوچەكەو گووتی‪ :‬سەردەمی ئیستیعمار‬ ‫و ئیستیبداد بەسەرچووە و پیالنگێڕان‬ ‫ناتوانن لە ناوچەكەدا لە ئامانجەكانیان‬ ‫بۆ دروستكردنی دووبــەرەكــی نێوان‬ ‫گەالنی ئازاد سەركەوتوو بن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )586‬دو شةممة ‪2016/11/7‬‬

‫تەوەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫دیالۆگ لەبارەی‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬

‫مهاباد قەرەداغی‬

‫ئەمەل جەالل‬

‫د‪ .‬بەسمە محەمەد مستەفا‬

‫بزوتنەوەیەكی فێمینیستی‬ ‫رۆشنگەر‌ نەك هەر‬ ‫پێویستە‪ ،‬بەڵكو درەنگیش‬ ‫كەوتووین لە وەگەڕخستنیدا‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی‬ ‫رۆشنگەری‪ ،‬بوێرانە دەستی‬ ‫لەسەر برینەكان‌و هۆكارو‬ ‫دەرئەنجامەكانی داناوە‬

‫راگەیاندنی فیمێنیستی‬ ‫رۆشنگەری زەرورەتێكی‬ ‫یەكجار پێویست بوو‬

‫دوای ئــەوەی مانفێســتی‬ ‫رۆشــنگەری‬ ‫فیمێنیســتی‬ ‫لەالیــەن پالتفۆرمــی دابــڕان و‬ ‫ناوەندی رابەرایەتی فیمێنیستی‬ ‫رۆشــنگەری‪ ،‬باڵوكرایــەوە بــۆ‬ ‫ئــەوەی لــە مــاوەی دوو مانگدا‬ ‫گفتوگــۆی لەســەر بكرێــت و‬ ‫پێشــنیاز و ســەرنجی نوێــی بۆ‬ ‫زیاد بكرێت‪.‬‬ ‫هــاوكات رۆژنامــەی "چاودێــر"‬ ‫تەوەرێكــی تایبەتــی لەســەر‬ ‫كردۆتــەوەو‪،‬‬ ‫مانفێســتەكە‬ ‫لەدەســتپێكی ئەم تەوەرەشــدا‪،‬‬ ‫ســێ ژنــە چاالكــی فیمێنســت‬ ‫دیالــۆگ لەبــارەی فیمێنیســتی‬ ‫رۆشــنگەری دەكــەن و هاوكات‬ ‫پێشــنیاز و سەرنجەكانیشــیان‬ ‫لەسەر مانیفێستەكە دەخەنەروو‪.‬‬ ‫كە ئەوانیــش‪ :‬مهاباد قەرەداغی‬ ‫نوســەرو چاالكــی فیمێنســت‪،‬‬ ‫ئەمــەل جــەالل چاالكــی بواری‬ ‫ژنان و ئەندامی ئەنجومەنی بااڵی‬ ‫خانمان‪ ،‬د‪ .‬بەســمە‪ ،‬مامۆستای‬ ‫زانكۆ و چاالكی بواری فیمێنزمی‬ ‫رۆشنگەری‪.‬‬

‫لەئێســتادا ناوچــەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت‌و هەرێمی كوردستان‬ ‫لەنــاو ئاڵۆزیــی‌و ملمالنێیەكــی‬ ‫ســەختی بیری تاریكپەرســتی‌و‬ ‫ملمالنــێ‬ ‫ســەلەفییەتدایە‪،‬‬ ‫لەگــەڵ فكری باوكســاالری‌و ژن‬ ‫كوژەكاندا‪ ،‬بۆ بەرەنگاربونەوەی‬ ‫ئەم بیرە تاریكانە‪ ،‬فیمێنیســتی‬ ‫رۆشــنگەری لەمــاوەی رابردودا‬ ‫راگەینــدرا‪ ،‬ئایا چــۆن دەڕواننە‬ ‫فیمێنیســتی‬ ‫راگەیاندنــی‬ ‫رۆشنگەری؟‬

‫لەم تەوەردا پێنج پرسیار‬ ‫خراونەتەروو بۆ هەر سێ‬ ‫بەشداربوو‬

‫د‪.‬بەسمە محەمەد مستەفا‪ :‬ئەگەر‬ ‫بــڕوانــیــنــە پــرســی ژن‌و ئـــەو هــەمــوو‬ ‫تــونــدوتــیــژیــانــەی روبــــەڕوی بــۆتــەوە‌و‬ ‫دەبــێــتــەوە‪ ،‬بــۆمــان دەردەكـــەوێـــت‪،‬‬ ‫راگەیاندنی فیمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫زەرورەتێكی یەكجار پێویست بــووە‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دوای ئەو شەڕە نەخوازراوەی‬ ‫كە روبــەڕوی كورد بۆتەوە دژ بەگروپە‬ ‫ئیسالمیە توندڕەوەكان‪ ،‬كە گەورەترین‬ ‫تاوانیان بەرامبەر بــەژن كــرد‪ ،‬وەكو‬ ‫كوشتن‌و فرۆشتن‌و ئازاردانی جەستەیی‌و‬ ‫دەروونــــی‌و چەندەها تــاوانــی تــر‪ ،‬كە‬ ‫دەكرێت بەقێزەونترین تاوان لەمێژووی‬ ‫مرۆڤایەتی هەژمار بكرێت‪.‬‬ ‫ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ هۆكارەكانی‬ ‫ئەم توندوتیژیانەی لەكۆمەڵگەی ئێمە‬ ‫بەگشتی‌و بەرامبەر بە ژن بەتایبەتی‬ ‫ئەنجام دەدرێت‪ ،‬بۆمان دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫هــەمــووی لــەبــازنــەی قبوڵ نەكردنی‬ ‫جــیــاوازی بــەرامــبــەر ئــەســوڕێــتــەوە‪،‬‬ ‫ئەم جیاوازییە ئەكرێت ئایینی بێت‬ ‫یاخود رەگــەزی یان ئایدۆلۆجی‪ ،‬كە‬ ‫دەبێتە هۆكاری توندوتیژی‪ ،‬كە الیەنە‬ ‫بەهێزەكە بەرامبەر الیەنە الوازەكــە‬ ‫ئەنجامی دەدات بەپشت بەستن بەخراپ‬ ‫بەكارهێنانی كۆمەڵێك دەقی ئایینی‌و‬ ‫نەریتی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬كە شەرعییەت‬

‫پرسیاری دووەم‪:‬‬ ‫هەرێمی كوردستان لە ‪ 25‬ساڵی‬ ‫رابــردودا‪ ،‬چاالكوانانــی ژنــان‌و‬ ‫رێكخراوەكانیــان بەردەوامــن‬ ‫لەخەبــات بــۆ روبەروبونــەوەی‬ ‫ژنــان‌و‬ ‫چەوســانەوەی‬ ‫بەدەستهێنانی مافەكانیان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشــتا ژنكوژو باوكســاالرەكان‬ ‫بەهێزن‪ ،‬ئایا پێتانوایە پێویستە‬ ‫كاری رێكخراوەیــی ژنــان‬ ‫ریفۆرمێكی جــدی تێدا بكرێت؟‬ ‫لەو چوارچێوەیەدا فیمێنیســتی‬ ‫رۆشنگەری چۆن دەتوانێت ببێتە‬ ‫هەنگاوێكی بەهێــزی گۆڕانكاری‬ ‫بۆ ئازادیی جێندەر‌و فیمینیزم؟‬ ‫لــەوەاڵمــی ئــەم پــرســیــارەدا ئەمەل‬ ‫جــەالل دەڵــێــت‪ :‬ســەرەتــا دەبــێــت لەو‬ ‫راستییە تێبگەین‪ ،‬مەسەلەكانی ژنان‌و‬ ‫مافەكانیان تەنها پــەیــوەســت نییە‬

‫««««‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫پرسیاری یەكەم‪:‬‬

‫بەتوندوتیژییەكەی دەبەخشێت‪.‬‬ ‫فیمێنیستی رۆشــنــگــەری كــار بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی یەكسانی راستەقینە بۆ‬ ‫ژنان دەكات ئەویش لەرێگای ئەنجامدانی‬ ‫گۆڕانكارییەكی بناغەیی لەفكری تاكی‬ ‫كۆمەڵگاكەمان بەژن‌و بەپیاو بۆ ئەوەی‬ ‫وای لێبێت جیاوازییەكانی بەرامبەرەكەی‬ ‫قبووڵ بكات‌و شان بەشانی یەكتر كار‬ ‫بكەن بــۆ بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی‬ ‫مەدەنی‌و دیموكراسی‪.‬‬ ‫هەر لەوەاڵمی ئەم پرسیارەدا ئەمەل‬ ‫جەالل دەڵێت‪ :‬سەرەتا دەبێت پێش‬ ‫ئەوەی لەسەر راگەیاندنی مانیفێستەكە‬ ‫بدوێین‪ ،‬دەبێت خوێندنەوەیەكی واقعیانە‬ ‫بۆ دۆخی ناوچەكە‌و بەتایبەت عێراق‌و‬ ‫كوردستان بكەین‪ .‬بە درێژایی مێژوی‬ ‫ناوچەكە هەمیشە هێزێكی تۆتالیتاری‌و‬ ‫كۆنەپەرست‌و تاكڕەو‪ ،‬حوكمی ناوچەكەی‬ ‫كــردووە‪ ،‬كە دەرفــەت‌و مەودای بۆ هیچ‬ ‫بیركردنەوەو هەناسەیەكی بیری ئازادانە‬ ‫نـــەداوە لەبەرامبەریشدا بزوتنەوەی‬ ‫شۆڕشگێڕی گەلی كوردستانیش خەباتی‬ ‫نەتەوەیی‌و مافی چــارەی خۆنوسین‪،‬‬ ‫كە خۆی لەخودموختاریدا دەبینێتەوە‬ ‫تێكۆشاوە‌و نەیتوانیوە وەك پێویست‬ ‫دژ بەو ڕەوتە سەلەفی‌و كۆنەپەرستانە‬ ‫بوەستێتەوە‪ ،‬كــە مـــەودای ئـــازادی‌و‬ ‫لەدایكبونی مرۆڤی ئازاد‌و رۆشنگەر بەرهەم‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬بۆیە سەرەنجام زەمینەیەكی‬ ‫لــەبــار دەڕەخــســێــت بــۆ دروســتــبــون‌و‬ ‫لەدایكبونی گروپی تیرۆریستی‌و سەلەفی‌و‬ ‫تاریك پەرستەكان‪ ،‬كە ترس‌و تۆقاندن‌و‬ ‫ســڕكــردن‌و تــیــرۆری عەقلی تاكەكان‬ ‫نەخشە رێگایانە‪ ،‬بۆیە بەبڕوای من ئەگەر‬ ‫چی زۆر دواكەوتوین بەاڵم هیشتاش هەر‬ ‫درەنگ نییە‪ ،‬كار بۆ فراوانكردنی ئەم‬ ‫رەوتە فیمێنیستییە بكەین‪ ،‬كە ئامانجی‬ ‫ڕزگاركردنی عەقلە بەهەردوو رەگەزەوە‬ ‫ێ جیاوازی‪ ،‬چونكە بەبڕوای من ئازادی‬ ‫ب‌‬ ‫ژن وابەستەیە بەئازادی پیاوانیشەوە‪.‬‬ ‫هــاوكــات مــەهــابــاد قـــەرەداغـــی بۆ‬ ‫وەاڵمـــی ئــەم پــرســیــارە پێیوایە‪ :‬بۆ‬

‫بەرەنگاربوونەوەی تاریكبیری‌و سەلەفیزم‬ ‫بزوتنەوەیەكی روناكبیری گشتگیر‌و‬ ‫هەمەالیەنەمان پێویستە‪ ،‬كە رێبازێكی‬ ‫روون پێشرەوی بێت‌و بەئامڕازگەلی‬ ‫سەردەمیانەی فرەچەشن ئەو رێبازە‬ ‫پیادە بكات‪ .‬فێمینیزم خۆی بەتەنیا‬ ‫ناتوانێت تاریكی راماڵێت‌و رۆشنگەری‬ ‫بێنێتە بەرهەم‪ .‬ئێمە لە كوردستاندا‬ ‫هێشتا حزب گەلێكمان نییە بەدیدگایەكی‬ ‫ڕوونەوە كار بۆ ڕەوینەوەی جەهل بكات‌و‬ ‫سیكوالر بێت‪ ،‬بەڵكو چەند حزبێكی‬ ‫ناسیۆنالیستیمان هەن كە زۆر شەرمنانە‬ ‫بانگەشەی عەلمانیەت دەكــەن‌و لەپاڵ‬ ‫ئەوانیشدا چەند حزبیكی مەزهەبی‌و‬ ‫ئیسالمی هەن‪ ،‬كە زۆر راشكاوانە‌و روون‬ ‫پەیامی دینگەرایی دەكەن‌و دەیبەستنەوە‬ ‫بەدنیا‌و حوكمڕانی‌و هــەوڵ بۆ هێنانە‬ ‫سەر دەسەاڵتی ئەو باوەڕەیان هەیە‪.‬‬ ‫فێمینیزم فەلسەفە‌و دنیا بینییەكە‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی مرۆڤ ســاالری پێشنیار‬ ‫دەكـــات لــەهــەمــوو كــای ـە‌و بــوارەكــانــی‬ ‫نێو كۆمەڵ‪ .‬فێمینیزم بەتەنیا كاری‬ ‫پێناكرێت‪ ،‬بەڵكو موتوربەی بەرنامەی‬ ‫سیاسی جۆراوجۆر دەكرێت‌و زیاتریش‬ ‫لەگەڵ بەرنامە سیاسییەكانی ئاڕاستەی‬ ‫چــەپــدا ئەنجام بــەدەســت دەهێنێت‪.‬‬ ‫هیومانیزم‌و فێمینیزم وەك دوو باڵی یەك‬ ‫مەل وان‪ ،‬بە بێ هەبوونی هەردووكیان‬ ‫پێكەوە فڕینێك ڕوو نادات‪ .‬لەكۆمەڵگەی‬ ‫كوردستاندا بیری هیومانیزم تائێستاش‬ ‫نەبووەتە بەرنامەی سیاسی هیچ حزبێك‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەوانەشی كە خۆ بەدیموكرات‌و‬ ‫بەسۆسیال دیموكرات‌و بەسۆشیالیست‌و‬ ‫بەكۆمۆنیست دەزانــن‪ ،‬كەواتە دەبێت‬ ‫بزانی تــۆوی فێمینیزم لەخاكێكی بێ‬ ‫هیومانیزمدا مەحاڵە بڕوێت‪ ،‬بە بڕوای من‬ ‫فێمێنیزمی رۆشنگەری وەك تیۆری‌و ناو‬ ‫شتێكی جوانە‪ ،‬بەاڵم لەسەر ئەم زەمینی‬ ‫واقیعەی ئێستای كوردستاندا وەك ئەوە‬ ‫وایە بتەوێت مۆز لەسویددا بڕوێنیت‪،‬‬ ‫كە مەحاڵە بەر بگرێت‪ .‬بزوتنەوەیەكی‬ ‫فێمینیستی رۆشــنــگــەر‌و بــەرچــاوڕون‬

‫بەرێبازێكی روون نەك هەر پێویستە‬ ‫بۆ ئێمە‪ ،‬بەڵكو درەنگیش كەوتووین‬ ‫لە وەگەڕخستنیدا‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی ئەم‬ ‫بزوتنەوەیە لەبۆتەی تیۆریدا قەتیس‬ ‫نەمێنێت و شیاوی ئــەوە بێت ببێت‬ ‫بەنەخشە رێگای خەباتی فێمینیستەكانی‬ ‫كــوردســتــان‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵی‬ ‫مــەدەنــیــش بــتــوانــن بەمیكانیزمە‬ ‫هاوچەرخەكان كار بۆ پیادەكردنی بكەن‪،‬‬ ‫پێویستە بەرنامەیەكی كامڵ‌و شاملی‬ ‫هەبێت‌و هەموو شتێك لەسەرەتاوە‬ ‫روون بێت‪ .‬دەبێ ڕوون بێت مەبەست لە‬ ‫رۆشنگەری چییە‌و دەیەوێت بۆ یەكسانی‌و‬ ‫دادپــەروەری‌و ئازادی چۆن تێبكۆشێت‌و‬ ‫چ پەیوەندییەكی لەگەڵ بزوتنەوەی‬ ‫نیشتیمانی‌و نەتەوایەتیدا دەبێت‌و چۆن‬ ‫خەباتی یەكسانیزوازی بــە خەباتی‬ ‫ئازادیخوازی نەتەوەیی گرێ دەدرێــت‪.‬‬ ‫دەبێت هەموو شتێك هەر لە سەرەتاوە‬ ‫پێناسەكراو بێت‌و لێكدانەوەكان روون بن‪.‬‬

‫بەخەباتی رێكخراوەكانی ژنان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بابەتەكە لەرووی مەوزوعی‌و جەوهەرەوە‬ ‫پەیوەستە بەكۆی سیستمی حوكمڕانی‌و‬ ‫ئــەو پــایــانــەی سیستمەكە لــەســەری‬ ‫دامەزراوە‪ ،‬بەنمونە فەلسەفەی حوكمڕانی‬ ‫لەباشوری كوردستان هێشتا نەیتوانیوە‬ ‫بوێرانە روبـــەڕوی ئــەو رەوتــە تاریك‬ ‫پەرست‌و كۆنەپەرستانە بوەستێتەوە‪،‬‬ ‫كە رێگرە لەئازادبونی تاكەكان‪ ،‬لەم‬ ‫سیستمەدا ئەوە هەر ژنان نین كۆیلەی‬ ‫داب‌و نەریتی خیڵ‌و عەشیرەتن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پیاوانی سیاسی‌و بەرپرسیاران نەك دژی‬ ‫نەوەستاونەتەوە بەڵكو پشتیوانی لە‬ ‫بەردەوامبونیان دەكەن‪ ،‬واتا پیاوانیش‬ ‫وەك ژنان هیشتا كۆیلەی ئەو عەقلییەتە‬ ‫چەقبەستوەن‌و شەرمنانە سیاسەت‌و‬ ‫حوكمداری واڵت دەكەن‪ ،‬بۆیە سەرەنجام‬ ‫لە ماوەی ‪ 25‬ساڵی حوكمرانی پرسی‬ ‫ئـــازادی تــاك‌و دیــوكــراسـی‌و مافەكانی‬ ‫مرۆڤ‌و مافی ژنان‌و منااڵن لەئەجندەو‬ ‫بەرنامەی هێزو الیەنە سیاسییەكان‬ ‫نەبووە وەك پێویست‪ ،‬بۆیە دەڵێم وەك‬ ‫ێ هەوڵی بچوك‬ ‫پێویست‪ ،‬چونكە هەند ‌‬ ‫هــەبــووە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو هەنگاو‌و هەواڵنە‬ ‫لەئاستی روداوو پێشهاتەكان نەبوە‌و‬ ‫نەیتوانیوە روبەڕوی ئاستەنگ‌و بەربەستە‬ ‫ریشەییەكان ببێتەوە‪ ،‬بۆیە مەسەلەی ژن‬ ‫دەبێت لەئاستی كۆمەڵەوە بگوازرێتەوە‬ ‫بۆ ســەر ئاستی دامــەزراوەیــی‌و ببێتە‬ ‫بەشی سەرەكی تەواوی دامەزراوە فەرمیو‬ ‫نافەرمییەكانی باشوری كوردستان‌و ببێتە‬ ‫بەشێكی سەرەكی لەئەجندەی سیاسی‬ ‫هێزە بــەشــدارەكــان لەدەسەاڵتەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪.‬‬

‫تەوەر‬

‫ذمارة (‪ )586‬دوشةممة ‪2016/11/7‬‬

‫««««‬ ‫مهاباد قەرەداغی‬

‫فێمینیزم پێویستە‬ ‫بكوردێندرێت‌و‬ ‫موتوربەی‬ ‫مرۆڤایەتی بكرێت‬ ‫ئینجا وەربگێڕدرێتە‬ ‫سەر پالن و‬ ‫بەرنامە‪ ،‬تا ببێت بە‬ ‫كردار و كاردانەوەی‬ ‫پۆزەتیفی هەبێت‬

‫ئەمەل جەالل‬

‫هێشتاش هەر‬ ‫درەنگ نییە‪ ،‬كار بۆ‬ ‫فراوانكردنی ئەم‬ ‫رەوتە فیمێنیستییە‬ ‫بكەین‪ ،‬كە ئامانجی‬ ‫ڕزگاركردنی عەقڵە‬

‫هاوكات د‪.‬بەســمە محەمەد مســتەفا‬ ‫لەوەاڵمــی ئــەم پرســیارەدا پێیوایــە‪:‬‬ ‫لــەو ماوەیــەی كــە ئامــاژەت پێكــرد‪،‬‬ ‫رێكخــراوەكان‌و چاالكوانانــی ژنــان‬ ‫خەباتیــان كردووە‌و كارێكی زۆریشــیان‬ ‫ئەنجــام داوە‪ ،‬بــەاڵم بەداخــەوە نەیان‬ ‫توانیوە رێگربن لەچەوسانەوەی ژنان یان‬ ‫كەم كردنەوەی ئەو تاوانانەی كە ڕۆژانە‬ ‫بەرامبەر بەژن دەكرێت‪ ،‬هۆكاری ئەوەش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ شــێوازی كاركردنی ئەم‬ ‫رێكخراوانە‪ ،‬كە تەنها كارەكانیان لەسەر‬ ‫ئەساســی روداوو ئەنجــام بــووە‪ ،‬نەك‬ ‫لەسەر ئەساسی هۆكار هۆشیاركردنەوە‪،‬‬ ‫بۆنمونە لەپرســی كوشتنی ژنان بەناوی‬ ‫شــەرەفەوە زیاتــر كاریان لەســەر ئەوە‬ ‫بــووە تاوانەكە ئاشــكەرا بكــەن یاخود‬ ‫هەوڵبــدەن بــۆ ســزادانی تاوانبــار‪ ،‬كە‬ ‫لەزۆربــەی كێشــەكان ســەركەوتوو‬ ‫نەدەبوون‪ ،‬لــەم كارەش یان پارێزگاری‬ ‫لەو ژنانە بكەن‪ ،‬كە روبەڕوی توندوتیژی‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە كاریان لەسەر‬ ‫ئــەوە نەكردووە كــە وابكــەن تاوانەكە‬ ‫لــە ئەســڵدا ئەنجــام نەدرێــت‪ ،‬ئەویش‬ ‫لەرێــگای گۆڕینی فكــری پیاو‪ ،‬كە وای‬ ‫لێبێت باوەڕی راستەقینەی بەیەكسانی‌و‬ ‫ئازادی ژن هەبیت‪ ،‬هەروەها كار لەسەر‬ ‫فكــری ژن بكــەن‪ ،‬كــە توانــای ئەوەی‬ ‫هەبێت خۆی خەبات بكات بۆ بەدەســت‬ ‫هێنانــی مافــە رەواكانــی‌و بوونی خۆی‬ ‫بسەلمێنێت‌و بیكاتە راستییەك‪ ،‬كە پیاو‬ ‫نەتوانێت بەكەم یان الواز سەیری بكات‪.‬‬ ‫مەهابــاد قەرەداغــی لەوەاڵمــی‬ ‫ئــەم پرســیارەدا ئامــاژە بــەوەدەكات‪:‬‬ ‫رێكخــراوەكان‌و چاالكوانــان رێبازێكــی‬ ‫دیاریكراویان هەڵنەبــژاردووە‌و زۆربەیان‬ ‫هەڕەمەكــی كار‌و چاالكــی دەكەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫كار زۆر دەكــرێ‌و ئەنجامــی كەم دەدات‬ ‫بە دەســتەوە‪ .‬لەكوردســتاندا لە هەموو‬ ‫بوارەكانــدا كاری زۆر‌و بــۆر دەكرێــت‬ ‫نەك كەم‌و پوخت‪ .‬بــێ پالنی بەهەموو‬ ‫شتێكەوە دیارە‪ ،‬بۆیە بەداخەوە نزیكەی‬ ‫چارەكــە ســەدەیەكە ســەدان رێكخراو‬ ‫كار دەكــەن‌و گۆڕانكارییــەكان كەمــن‪.‬‬ ‫فێمینیــزم پێویســتە بكوردێندرێــت‌و‬ ‫موتوربــەی مرۆڤایەتــی بكرێــت ئینجــا‬ ‫وەربگێڕدرێتە ســەر پالن و بەرنامە‪ ،‬تا‬ ‫ببێت بە كردار و كاردانەوەی پۆزەتیفی‬ ‫هەبێت‪.‬‬

‫پرسیاری سێیەم‪:‬‬

‫د‪ .‬بەسمە محەمەد‬

‫ئامانجەكانی‬ ‫مانیفێستەکە‬ ‫زۆر بەشێوازێكی‬ ‫زانستیانە‬ ‫دەستنیشان‬ ‫كراون‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەو الیەنانەی‬ ‫پەیوەندییان‬ ‫بەپرسی ژن هەیە‬ ‫ئاماژەی پێكراوە‌و‬ ‫رێگا چارەسەریشی‬ ‫بۆ پێشنیاركراوە‬

‫هێشــتا كۆمەڵــی كــوردەواری‬ ‫پــڕ پــڕە لەبیــرە تاریكەكانــی‬ ‫ســەدەكانی ناوەڕاســت‌و دان‬ ‫بەبوونــی ژن وەكــو مرۆڤــدا‬ ‫نانێن‌و رێگە نادەن مومارەسەی‬ ‫مرۆڤبوونی خۆی بكات‪ ،‬ئایا بەر‬ ‫لەهەموو شــتێك پێویست نییە‬ ‫رۆشنگەری لەناو ئەم كۆمەڵەدا‬ ‫پەرەبســێنێت‪ ،‬ئایــا چــۆن‬ ‫دەتوانیــن تێڕوانــی كۆمەڵ بۆ‬ ‫دۆزی ژنان‌و فێمینیزم بگۆڕین؟‬ ‫چــۆن وا بكەین لەبری تاكێكی‬ ‫ژنكــوژ‪ ،‬تاكێــك بەرهەمبهێنین‬ ‫بڕوای بــە یەكســانی جێندەر‌و‬ ‫ئازادیی تاك هەبێت؟‬ ‫لەوەاڵمــی ئــەم پرســیارەدا مەهاباد‬ ‫قەرەداغی دەڵێت ‪ :‬مەهاباد قەرەداغی‪:‬‬ ‫بۆ ئەمــە پەروەردەیەكی رۆشــنگەرمان‬ ‫پێویســتە‪ .‬سیســتمێكی پەروەردەمان‬ ‫دەوێت‪ ،‬كە تاكی مرۆڤپەروەر‌و ژیانخواز‬ ‫بەرهەمبهێنێت‪ .‬مرۆڤپەروەریی پێویستە‬ ‫ناوكــی بزوتنەوەیەكــی رۆشــنگەری‬ ‫بێــت‌و هاوتەریب لەهەموو ئاســتەكاندا‬ ‫بەرنامەی بۆ پێشخستنی كۆمەڵ هەبێت‪.‬‬ ‫بزوتنەوەیەكــی وا پێویســتە حزبەكان‌و‬ ‫حكومــەت‌و رێكخــراوەكان بیكەنــە‬

‫بەرنامەی خۆیان بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی‬ ‫لەسەر تەواوی كایەكانی كۆمەڵ هەبێت‪.‬‬ ‫بەتەنها بەرێكخراوێك ئەم كارە ناكرێت‪،‬‬ ‫بشكرێت رەنگدانەوەیەكی كەمی دەبێت‪.‬‬ ‫یەكەمینیــان‪ ،‬بونــی ئیرادەیەكــی‬ ‫سیاسی بەهێز دور لەروپۆش‌و موجامەلە‪،‬‬ ‫كــە كار لەســەر ریشەكێشــكردنی بیرە‬ ‫كۆنەپەرســت‌و تاكــڕەوەكان بــكات‌و‬ ‫چەمكــی ئــازادی تــاك‌و یەكســانی‬ ‫جێندەری‌و سەربەستی هەڵبژاردنەكان‌و‬ ‫رەخساندنی ژینەگەیەكی تەندروست‪ ،‬كە‬ ‫زەمینە بڕەخســێنێت بــۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫ئەو مرۆڤانە نەك بە پێچەوانەوە‪.‬‬ ‫دوەمینیــان‪ ،‬بونــی ئیرادەیەكــی‬ ‫بەهێــزی ژنانــە‪ ،‬كــە خەباتەكەمان بۆ‬ ‫قۆناغێكــی پێشــكەوتوتر بگوازێتــەوەو‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫گەلەكانــی تر لەســەریان تاقیبكەینەوە‬ ‫ێ ئەوەی رەچــاوی جیاوازی ئاینی‌و‬ ‫بەب ‌‬ ‫ئایدۆلۆجــی‌و شــێوازی بیركردنــەوەی‬ ‫تاكــی ئەم كۆمەڵەیە بكەیــن‪ .‬بۆیە زۆر‬ ‫گرنگــە كۆمەڵەكەمــان رابێنین لەســەر‬ ‫یەكتــر قبووڵ كــردن‪ ،‬ئەمەش لەرێگای‬ ‫باڵوكردنــەوەی فەرهەنگــی گفتوگــۆ‌و‬ ‫قبوڵكردنــی ڕای جیــاواز‌و لەهەمــووی‬ ‫گرنگتــر دوبــارە پیاچونــەوە بكرێــت‬ ‫بــۆ ئاییــن‌و نەریتــە كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫كــە لەگــەڵ ئــازادی‌و یەكســانی مروڤ‬ ‫ناگونجێت‌و هەوڵبدرێت راست بكرێنەوە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی لەگــەڵ بنەماكانی مرۆڤایەتی‬ ‫بگونجێت‪.‬‬ ‫الی خۆشیەوە ئەمەل جەالل لەبارەی‬ ‫ئەم پرســیارەوە دەڵێت‪ :‬هێشــتا ژنانی‬

‫لە ‪ 25‬ساڵی رابردودا‪ ،‬رێكخراوەكان‌و‬ ‫چاالكوانانی ژنان خەباتیان كردووە‌و‬ ‫كارێكی زۆریشیان ئەنجام داوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەداخەوە نەیانتوانیوە‬ ‫رێگربن لەچەوسانەوەی ژنان یان‬ ‫كەمكردنەوەی ئەو تاوانانەی كە‬ ‫ڕۆژانە بەرامبەر بەژن دەكرێت‬

‫پێویستە ژنان‌و پیاوانێك لەناو ئەم‬ ‫بزووتنەوەیەدا پێشەوایەتی بكەن كە‬ ‫دەروونیان‪ ،‬لەشاخ بەهێزتربێت‌و‬ ‫ورەیان وەك ئاسامن بەرزبێت‌و‬ ‫وزەی بەرەنگاربوونەوەیان هەبێت‬

‫كاری ســەرەكی باڵوكردنــەوەی بیــری‬ ‫رۆشــنگەری‌و بەرهەمهێنانــی ژنانــی‬ ‫رۆشــنفكرو هۆشــمەند بەمافە مەدەنی‌و‬ ‫سیاســی‌و یاســاییەكان‌و بەهێزكردنــی‬ ‫بزوتنەوەیەكــی كۆمەاڵیەتــی بەهێــز‬ ‫لەبەر رۆشــنایی گۆڕانكاری‌و روداوەكان‬ ‫خوێندنەوەیەكی واقعیانە بۆ دۆخی ژنان‬ ‫بكات‪ ،‬كــە وەاڵمدەرەوەی پێداویســتی‬ ‫سەردەمەكە بێت بۆ ژنان‪ ،‬كە بەداخەوە‬ ‫ئــەم بــاوەڕو ئیرادەیــە زۆر الوازە‌و‬ ‫نەیتوانیوە ئاســتی نوخبــە تێپەرێنێت‌و‬ ‫بیكاتــە بزوتنەوەیەكــی كۆمەاڵیەتــی‬ ‫بەهێــز‪ ،‬كــە ژنــان خۆڕســكانە بێنــە‬ ‫مەیدانــی خەبات‌و بێنە پای ئەو پرۆژەو‬ ‫بەرنامانەی رێكخراوەكانی ژنان هەیانە‪،‬‬ ‫هــەر بۆیە وەك پێویســت نەمانتوانیوە‬ ‫پرسەكە بەرینە پێش‪.‬‬ ‫هــەر لەوەاڵمــی ئــەم پرســیارەدا‬ ‫د‪.‬بەســمە محەمــەد مســتەفا ئامــاژە‬ ‫بــەوە دەكات‪ :‬بێگومــان كومەڵــەی‬ ‫كــوردەواری ئێمــە تایبەتمەنــدی خۆی‬ ‫هەیــە‌و ناكرێــت كوێرانــە ئەزمونەكانی‬

‫كوردستان روبەڕوی چەندین ئاستەنگ‌و‬ ‫بەربەســتی كۆمەاڵیەتــی‌و یاســایی‌و‬ ‫كلتوری‌و فەرهەنگی‌و سیاســی‌و ئابوری‬ ‫دەبنــەوە‪ ،‬بــۆ روبەڕبونــەوەی ئــەو‬ ‫بەربەست‌و لەمپەرانە پێویستیمان بەدوو‬ ‫هەڵوێست‌و بنەمای سەرەكی هەیە‪:‬‬

‫پرسیاری چوارەم‪:‬‬ ‫ئایــا لەچوارچێــوەی كاركردن‬ ‫لەســەر بەدیهێنانی گۆڕانكاریی‬ ‫لەكۆمەڵی كوردەواریدا بەرامبەر‬ ‫بەفیمێنیــزم‪ ،‬چــۆن دەڕواننــە‬ ‫فیمێنیســتی‬ ‫مانیفێســتی‬ ‫رۆشنگەری؟‬ ‫د‪.‬بەســمە محەمــەد مســتەفا‪:‬‬ ‫مانیفێســتی فیمێنیســتی رۆشــنگەری‬ ‫بناغەیەكی پێشــنیاركراوە بۆ رەوتەكە‪،‬‬ ‫كــە هەتاكــو ئێســتا بڕیــاری كۆتایــی‬ ‫لەســەر نەدراوە‪ ،‬بەڵكــو باڵوكراوەتەوە‬ ‫لەچەند ســایتێك‌و گروپێــك بۆ ئەوەی‬

‫دەوڵەمەنتر بكرێت‪ ،‬بەرەخنە‌و بۆچوونە‬ ‫جیــاوازەكان‪ ،‬چونكــە فیمێنســتی‬ ‫رۆشــنگەری دەیەوێت ئەم كارە لەالیەن‬ ‫زۆرینــەی ژنانی كورد پەســەندبكرێت‌و‬ ‫لەســەر بناغەیكی تۆكمــە بنیاد بنرێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەتوانم بڵێم كە ئەم مانیفێســتە‬ ‫گشتگیرە‌و كێشەكانی ژن‪ ،‬بەشێوازیكی‬ ‫زانســتی‌و واقیعی دەستنیشــانكردووە‪،‬‬ ‫هەروەهــا رێگاكانــی چارەســەر بۆ ئەم‬ ‫كێشــانە دەستنیشــانكردووە‪ ،‬كە ئەمە‬ ‫خــۆی بــۆ خــۆی كارێكــی گەورەیــە‌و‬ ‫ئەنجامدانیشی ئاسان نییە‪.‬‬ ‫لەوەاڵمــی ئــەم پرســیارەدا ئەمــەل‬ ‫جــەالل دەڵێت‪ :‬جێگەی دەستخۆشــییە‬ ‫كە مانیفێستەكە بوێرانە دەستی لەسەر‬ ‫برینــەكان‌و هــۆكارو دەرئەنجامەكانــی‬ ‫داناوە‪ ،‬ئەم مانیفیستە بریتییە لەنەخشە‬ ‫رێگای كاركردن كە ئەكرێت سەرەتایەكی‬ ‫بەهێزبێــت‌و بەچەندین شــێوازو رێگای‬ ‫جیــاواز‪ ،‬ئەم پەیامــە باڵوبكرێتەوە‪ ،‬بە‬ ‫بڕوای من ســەرەتا پێویستە راوبۆچونی‬ ‫زۆرینە وەربگیرێت‪ ،‬بۆ دەوڵەمەندكردنی‬ ‫هێڵە گشتییەكانی مانیفێستەكە هەروەك‬ ‫پالنــی بــۆ دانــراوە‪ ،‬دواتــر یەكەمیین‬ ‫هەنــگاو بــە بــڕوای مــن باڵوكردنەوەی‬ ‫فكــری فیمینیســتیە‌و پەروەردەكردنــی‬ ‫كچــان‌و كــوڕان‌و دروســتكردنی بازنەی‬ ‫دیالۆگ‌و گۆڕینەوەی بیڕوراو بەئامانجی‬ ‫گەیاندنــی پەیامەكەیــە بەدروســتی‌و‬ ‫كۆكردنــەوەی زۆرتریــن ژمــارە لەرووی‬ ‫عەقالنییــەوە‪ ،‬لەدەوری ئــەم رەوتە بۆ‬ ‫گەیشتن بەنەخشە رێگای پەسەندكراو ‪.‬‬ ‫هــاوكات مەهابــاد قەرەداغــی‬ ‫دەڵێــت‪ :‬مــن هەمــوو هەوڵێــك بــۆ‬ ‫بەرەنگاربوونــەوەی تاریكبیریی‌و نەزانی‬ ‫بــەرز هەڵدەســەنگێنم‌و بەپێویســتی‬ ‫دەزانــم هەوڵەكان یەكبخرێــن‌و وزەكان‬ ‫كۆببنــەوە تاببنــە بزووتنەوەیەكــی‬ ‫فــراوان‌و دەســتیان بەتــەواوی كۆمەڵ‬ ‫رابگات‪ .‬مانیفێســتی رۆشنگەرییش لەم‬ ‫بــوارەدا هەوڵێكە بایەخــی خۆی هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا نەبۆتە بەرنامەیەكی كامڵ‌و‬ ‫پێویســتی بەوەیــە كۆكتــر‌و تۆكمەتر‪،‬‬ ‫روونتر‌و رەوانتر بێت و وەاڵمی دروست‌و‬ ‫راشــكاوانەی پێبێــت بۆ هەر پرســێك‬ ‫لەبــارەی جیــاوازی جێنــدەر‌و هۆكاری‬ ‫چەوســاندنەوەی مــرۆڤ و ئافــرەت‌و‬ ‫چۆنێتــی چارەسەركردنەكانیشــیان‬ ‫پێشنیار بكات‪.‬‬

‫پرسیاری پێنجەم‪:‬‬ ‫مانیفێســتی‬ ‫ئامانجەكانــی‬ ‫رۆشــنگەری‬ ‫فیمێنیســتی‬ ‫مانفێســتەكەدا‬ ‫لەكۆتایــی‬ ‫بەچەنــد تــەوەرو خاڵێــك‬ ‫رونكراوەتــەوە‪ ،‬ئایــا چــۆن‬ ‫دەڕواننە ئــەو ئامانجانە؟ وەك‬ ‫چاالكێكــی بــواری فیمێنیــزم‬ ‫ئەگــەر پێشــنیاز‌و ئامانجــی‬ ‫دیكــە هەبێت گەاڵڵــەی بكەن‪،‬‬ ‫چونكە ئەم مانیفێســتە هێشتا‬ ‫رەشنوســەو بــۆ گفتۆگۆیــە‪،‬‬ ‫واتە پێشــنیاز و تێبینیەكانتان‬ ‫جێگەی خۆی دەگرێت؟‬ ‫د‪.‬بەســمە محەمــەد مســتەفا‪:‬‬ ‫ئامانجەكان زۆر بەشــێوازێكی زانستیانە‬ ‫دەستنیشــان كراون‪ ،‬كــە دەتوانم بڵێم‬ ‫هەمــوو ئەو الیەنانەی كــە پەیوەندییان‬ ‫بەپرســی ژن هەیــە ئامــاژەی پێكراوە‌و‬ ‫رێــگا چارەســەریش بۆ پێشــنیاركراوە‬ ‫بەشــێوازێكی واقیعــی‪ ،‬كــە بگونجێــت‬ ‫لەگــەڵ واقیعــی كــوردەواری ئێمــە‪،‬‬ ‫هەروەها توانــای بەئەنجامدانی هەبێت‪،‬‬ ‫تەنها تێبینی من ئەوەیە كە تەوەرەكان‬ ‫ئەكرا بەشــێوازێكی وردتر باس بكرێت‌و‬ ‫جیابكرێتــەوە‪ ،‬بــۆ نموونــە روڵــی‬ ‫راگەیانــدن تەنها لەتــەوەری پەروەردە‬ ‫خــۆی نابینێتەوە‪ ،‬بەڵكــو دەتوانم بڵێم‬ ‫لەهەمــوو تــەوەرەكان كاریگەری هەیە‪،‬‬ ‫بۆیە دەكرا راگەیاندن بكرێتە تەوەرێكی‬ ‫سەربەخۆ‪.‬‬ ‫هەرلەبارەی مانیفێســتەكانی‪ ،‬ئەمەل‬ ‫جەالل دەڵێــت‪ :‬لەمانیفێســتەكەدا زۆر‬ ‫بەراشــكاویی پەی بەكەلێن‌و هەاڵوێردی‬ ‫رەگــەزی بەرامبەر ژنان بردووەو ئێمەی‬ ‫ژنان جەخت لەوەدەكەینەوە‪ ،‬كە دەبێت‬ ‫هەنــگاوەكان تەنها تیــۆری نەبێت‪ ،‬واتا‬

‫‪5‬‬

‫وەك ئەوەی ئێستا دەگوزەرێ‪ ،‬بەنموونە‬ ‫لەهەمواركردنی یاســای باری كەســێتی‬ ‫دادگاو دادوەرو سیســتمی قەزاییــی‬ ‫نەیتوانی جەوهــەری هەمواركردنەوەكە‬ ‫بپارێزێــت و بەرگــری لێبــكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەپێچەوانــەوە هــەر خۆیان پاســاو بۆ‬ ‫پێشــێلكردنی دەهێننەوە‪ ،‬كەواتە چەند‬ ‫دەركردنی یاســا مەدەنییــەكان گرنگن‪،‬‬ ‫دەهێنــدە پێویســتیمان بــەو عەقڵــە‬ ‫رۆشــنگەرانە هەیە لەسیســتمی قەزایی‬ ‫كە روحی یاســا مەدەنییەكان بپارێزێت‬ ‫و بەرگــری لێبــكات‪ ،‬لەهەمانكاتــدا‬ ‫كاتێــك بــاس لەبەشــداری سیاســی‌و‬ ‫هاتنــە پێشــەوەی ژنــان لەپڕۆســەی‬ ‫سیاســی دەكەین مەبەستمان بەشداری‬ ‫راســتەقینەیە لەدروســتكردنی بڕیــارو‬ ‫دارشــتنی بڕیــارەكان‌و داڕشــتنی‬ ‫دەســتوورو یاســاكان‌و بەشــداری‬ ‫راســتەقینە لەســەركردایەتی‌و جومگەو‬ ‫پێگەكانــی بڕیاردانــدا رۆڵمــان هەبێت‪،‬‬ ‫نــەك وەك ئــەوەی ئێســتا كــە جگــە‬ ‫لەروپۆشــكردن‌و دانانــی ژنــان لەســەر‬ ‫بنەمــای مەحســوبیەت‌و مەنســوبیەت‬ ‫دەخرێنــە هەندی پۆســت‌و پلە بااڵكان‪،‬‬ ‫روحــی هەمــوو یاســاكان دەســتوورە‪،‬‬ ‫بەداخەوە هێشتا باشــووری كوردستان‬ ‫خــاوەن دەســتووری خــۆی نییــە‌و‬ ‫رەشنوســی پــڕۆژەی دەســتووریش كە‬ ‫هەیــە گەلێك ســەرنج‌و تێبینیمان هەیە‬ ‫لەســەری كە بەو شــێوەیەی داڕێژراوە‬ ‫ناتوانێــت ببێتــە بنەمــای داڕشــتنی‬ ‫یاســا مەدەنییــەكان‪ ،‬لەهەمانكاتــدا‬ ‫پێویســتیمان بە گۆرانی ریشەییی هەیە‬ ‫لەپڕۆگرامەكانــی خوێنــدن بەگشــتی‬ ‫لەباخچــەی ســاوایانەوە تــا قۆناغــی‬ ‫زانكۆیی‌و راهێنان‌و دروستكردنی رابەری‬ ‫پەروەردەیــی هاوچــەرخ كــە بتوانیــن‬ ‫خزمەتی بیری پێشــكەوتنخوازی بكات‪،‬‬ ‫ئەمانــەو دەیــان‌و دەیانــی تــر لەالیەنە‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و ئابــووری‌و كلتــووری كە‬ ‫پێوســتیمان بەكاركردنــە تیایــدا تــا‬ ‫بتوانین لەگــەڵ رێڕەویــی گۆڕانكاریی‌و‬ ‫پێشــكەوتنەكانی جیهانــی فیمینیــزم‌و‬ ‫سیكۆالریزم دوانەكەوین لەوە زیاتر ‪.‬‬ ‫هاوكات مەهاباد قەرەداغی پێشــنیاز‬ ‫دەكات‪ :‬پێویســتە چەنــد خاڵێكــی تر‬ ‫بــۆ ئــەو مانیفێســتە زیــاد بكرێت‪ ،‬كە‬ ‫ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪.1‬كاركــردن بۆ گۆڕینــی دیدگای ژن‬ ‫بــۆ (جەســتە )و (رۆح)‌و (دەروون)ی‬ ‫خــۆی‪ ،‬هەروەهــا هەوڵدان بــۆ گۆڕینی‬ ‫مێنتالیتــەی پیــاو بــۆ جەســتە‌و رۆح‌و‬ ‫دەروونی ژن ‪.‬‬ ‫‪.2‬كاركــردن بــۆ پاككردنەوەی زمانی‬ ‫كــوردی‌و گۆڕینــی ســتراكچەری زمــان‬ ‫كــە تــەواوی ئامــاژە‌و ســیمبولەكانی‬ ‫باوكســاالرانە دارێــژراوە بۆ شــێوازێكی‬ ‫بێالیــەن‌و ناتوخمبەنــد‪ ،‬رەخنەئامێزانە‬ ‫روانیــن لەتەواوی ئەدەبیاتی سیاســی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتــی كــوردی لەمەوبــەر كــە‬ ‫میراتێكــی باوكســاالرانە بــۆ نــەوەكان‬ ‫دەگوازێتەوە‪.‬‬

‫فیمێنستی‬ ‫رۆشنگەری‬ ‫دەیەوێت ئەم‬ ‫كارە لەالیەن‬ ‫زۆرینەی‬ ‫ژنانی كورد‬ ‫پەسەندبكرێت‌و‬ ‫لەسەر بناغەیەكی‬ ‫تۆكمە بنیاد‬ ‫برنێت‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )586‬دوشةممة ‪2016/11/7‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ئەدەبی بەرهەڵستی و ملمالنێی پۆپۆلیستی‬ ‫حسێن قەرەداغی‬ ‫پێش داخستنی پەرلەمان؛ گۆڕان‌و پارتی‬ ‫(‪ )2016/10/27‬لەســەر بانگهێشــتی‬ ‫رەسمی ئەنیستیوتی رۆژهەاڵتی ناوەراست‬ ‫بــۆ توێژینــەوە (مێــری) مەالبەختیــار‬ ‫بەنوێنەرایەتــی یەكێتــی وتارێكــی‬ ‫پێشكەشــكردو لەنــاو رای گشــتیدا‪،‬‬ ‫دەنگدانــەوەی باشــی هەبــوو‪ .‬بەڵكــو‬ ‫پەنجەخستنە سەر ماكی كێشەكان‌و رەخنەی‬ ‫هەمەالیەنــە بوو‪ ،‬لەكۆی سیاســەتی چەند‬ ‫ســاڵی رابوردوو‪ .‬كە دۆخەكە‪ ،‬گەیشــتۆتە‬ ‫رۆخێــك‪ ،‬چیكــە بەو سیاســەتە نەزۆكەی‬ ‫چەنــد الیەنێــك‪ :‬لــە رەخنەی ســواو‪ ،‬لە‬ ‫پێشكەشكردنی پرۆژەی بێهودە‪ ،‬لەهاندانی‬ ‫خەڵــك‪ ،‬لــە بایكۆتكردنــی كۆبونــەوەی‬ ‫حیزبــەكان‌و بەرهەڵســتی پۆپۆلیســتی‬ ‫(سیاســەتی خەڵكگەرایــی فریودەرانە)‪..‬‬ ‫روداوەكان دەریانخســت‪ ،‬ســەرجەم ئــەو‬ ‫رەوشــە زیانیان بۆ چارەســەرەكان‪ ،‬زیاتر‬ ‫بوو‪ .‬باشــترین بەڵگــەش‪ ،‬تەریك كەوتنی‬ ‫بزوتنــەوەی گــۆڕان‌و پەیتاپەیتا وازهێنانی‬ ‫ســەركردەو كادرەكانیــان؛ قوڵبونــی‬ ‫كێشــەكانی یەكێتی‌و پارتی‌و لەدەســتدانی‬ ‫هەتاڕادەیەكــی میحوەرگەرایی سیاســەتی‬ ‫یەكێتــی؛ چارەســەرنەكردنی قەیرانــی‬ ‫ئابــوری‌و دابەزینی ئاســتی بژێوی خەڵك؛‬ ‫لەنــاو بازنەیەكــدا مانــەوەی سیاســەتی‬ ‫ئیســامیەكان‪ ،‬مانــەوەی قۆرخــكاری‬ ‫دەسەاڵت بەدەست پارتی‪.‬‬ ‫هەرچی كرا بۆ الوازكردنی پێگەی پارتی‌و‬ ‫سەرۆكەكەی بارزانی‪ ،‬الیەنی كەم دەتوانین‬ ‫بڵێین‪ :‬ئەم سیاســەتە‪ ،‬ســەرنەكەوت‪ .‬لەم‬ ‫نێوەنــدەدا‪ ،‬ئــەوەی بەدیهــات‪ ،‬لەدەڤەری‬ ‫ســەوزدا‪ ،‬تەنهــا ئاڵوگــۆڕی پارێــزگاری‬ ‫ســلێمانیە‪ ..‬ئەویش بــەم هەموو گیروگازە‬ ‫یاسایی‌و سیاسییەوە‪ ،‬كە هەیە!‬ ‫لەبەرامبەر ئەو راســتیانەدا‪ ،‬بەداخەوە‪،‬‬ ‫لەباتــی ئــەوەی روداوەكان وەكــو خۆیان‬ ‫ببینرێ‌‪ ،‬كەچی‪ ،‬خۆڵەمێشــی پۆپۆلیستی‬ ‫بــەردەوام دەكرێتــە چــاوی رای گشــتی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬كە مەراقیانە قەیرانە ئابوری‌و‬ ‫سیاسیەكان‪ ،‬چارەسەر بكرێ‌‪ .‬بەاڵم دەست‬ ‫نەخســتنە ســەر ماكی برینــەكان‪ ،‬لەدوای‬ ‫داخستنی دەروازەی دەسەاڵتی یاسادانان‪،‬‬ ‫لەالیــەن پارتیــەوە‪ ،‬كــە هۆیەكــی گرنگی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ دوانەخستنی یەك هەفتەی‬ ‫پەرلەمــان‪ ،‬لەســەر داوای (‪ )5‬الیەنــە‬ ‫سەرەكیەكەی كوردستان (بەگۆڕانیشەوە)‬ ‫بەچاودێری ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتوەكان‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬بۆ مێژوو‪ ،‬پێویستە بگوترێ‌‪:‬‬ ‫پێــش داخســتنی دەروازەی پەرلەمان‪،‬‬ ‫پارتــی‌و گــۆڕان نێوانیان خــراپ ترازابوو‪.‬‬ ‫سەركردایەتی پارتی لەمەاڵسدا بوو هەلێك‬ ‫دژی گــۆڕان بقۆزێتــەوەو لــە حكومــەت‌و‬ ‫پەرلەمان وەدەریان نێ‌‪ .‬چونكە‪ ،‬سەراپای‬ ‫سیاســەتی گۆڕانیــان لەراگەیانــدن‌و لەناو‬ ‫پەرلەمانــدا‪ ،‬قبــوڵ نەبــوو‪ .‬پێیانوابــوو‬ ‫(پارتی) گۆڕان راستی لەگەڵدا نەكردوون‪،‬‬ ‫كــە هاتۆتە نــاو حكومەتی بنكــە فراوان‪.‬‬ ‫بەڵكو هاتنیان بۆ نــاو حكومەت (گۆڕان)‬ ‫بۆئەوەیە‪ ،‬هاوشانی پەرلەمان حكومەتیش‬ ‫بكەنــە مینبــەری تــری دژایەتــی پارتی‌و‬ ‫بنەماڵەكەی بارزانی‪.‬‬ ‫پێش ئەوەی ئەم پێشــەكیە‪ ،‬ســەبارەت‬ ‫بەناونیشــانی وتارەكە كۆتایی پێبێنین‪ ،‬وا‬ ‫باشــە بیرۆكەیەك لەســەر حكومەتی بنكە‬ ‫فراوان‪ ،‬دوای (‪ )3‬ســاڵ لــە تاقیكردنەوە‬ ‫دەربڕیــن‪ ،‬ئینجــا بێینە ســەر (ملمالنێی‬ ‫پۆپۆلیستی)ی‌و ئەدەبی بەرهەڵستی‪.‬‬

‫حكومەتی بنكە فراوان؛ تەرحێكی‬ ‫مەراماوی!!‬

‫حكومەتــی بنكــە فــراوان تەرحێكــی‬ ‫مەرامــاوی ئــەو هەلومەرجــە بــوو‪ ،‬كــە‬ ‫یەكێتــی لەناو خۆیــداو لەنــاو حكومەتداو‬ ‫لەگەڵ الیەنەكاندا‪ ،‬كەوتبووە كێشەوبێشە‪.‬‬ ‫ئەوكاتە‪ ،‬بەشــێكی كێشــەكە لەسەر ئەوە‬ ‫بــوو‪ ،‬كام جەمســەری دەســتەگەری نــاو‬ ‫یەكێتی‪ ،‬دەتوانێ‪ ،‬متمانەو ســۆزی زیاتری‬ ‫گۆڕان بۆ الی خۆی رابكێشێ‌‪ ،‬بەڵكو بتوانێ‌‬

‫لەنــاو ملمالنــێ ناوخۆییەكانــدا بەســودی‬ ‫جەمسەرەكەی‪ ،‬بەكاریبهێنێ‌‪ .‬واتا‪:‬‬ ‫لەالیەكــەوە لەنــاو ملمالنێكانــی خودی‬ ‫یەكێتیــدا‪ ،‬ســوود لــە گــۆڕان وەربگــرێ‌‪.‬‬ ‫لەالیەكــی تریشــەوە ئــەو جەمســەرە‬ ‫لەبەرامبــەر پارتیدا‪ ،‬خــۆی لەناو یەكێتی‌و‬ ‫بەهۆی دۆستایەتی لەگەڵ گۆڕاندا‪ ،‬بەهێزترو‬ ‫كاریگەرتر پشــانبدات‪ .‬بەاڵم سیاســەتێك‬ ‫كە ســەرەنجامی وشكەســاڵی بیركردنەوە‪،‬‬ ‫یان بەهــۆی كاردانەوە دارێژرابێ‌‪ ،‬بێگومان‬ ‫كانیاوەكانــی ئامانجەكانــی ناتەقنــەوە‪.‬‬ ‫باشــترین بەڵگەش ئەم هاوكێشــە ســەیرو‬ ‫سەمەرەی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫گۆڕان؛ ســودی لە دروشمی حكومەتی‬‫بنكــە فــراوان وەرگــرت‌و دوو پۆســتی‬ ‫پۆپۆلیســتی لە وەزارەتی یەكێتی نۆشكرد‬ ‫(وەزارەتی پێشمەرگەو دارایی)‪.‬‬ ‫پارتیش؛ لەگەڵ گۆڕان رێكەوت‌و بەڕەی‬‫ئەو سیاسەتە وشكەساڵیەی جەمسەرەكەی‬ ‫نــاو یەكێتی‪ ،‬لەژێر پێــی جێگری دووەمی‬ ‫سكرتێری یەكێتی راكێشا‪.‬‬ ‫ كە گۆڕانیش ئاوڕدانەوەی پارتی بینی‪،‬‬‫ئیتر گوێــی نەدایە كۆبونــەوە نهێنیەكانی‬ ‫لەگــەڵ جەمســەرەكانی نــاو یەكێتــی‪.‬‬ ‫تێیتەقاند بۆ پایتەخت!‬ ‫بــەاڵم لەبەرئەوەی‪ ،‬هەرســێ‌ الیەنەكەی‬ ‫بازیكەرانــی ئــەو بازیــە مەراماویــەی‬ ‫حكومەتی بنكە فــراوان‪ ،‬لەتەرحكردن‌و لە‬ ‫بازیكردن‌و لەرێكەوتنی راگوزەردا‪ ،‬بەمەرام‬ ‫یــان بــە نەخشــە یاخــود بــە كاردانەوە‪،‬‬ ‫بڕیاریــان داو جێبەجێشــیان كــرد‪ ،‬بۆیــە‬ ‫سیاســەتەكانیان تەنهــا بۆ دەســتكەوت‌و‬ ‫شــكاندنی یەكتــر بــوو‪ .‬كاتێــك كاتــی‬ ‫مەرامەكەش تەواو بــوو‪ ،‬دۆخەكە لەدۆخی‬ ‫پێش دامەزراندنی حكومەتی بنكە فراوان‪،‬‬ ‫خراپتر تێكچــوو‪ .‬ئەوەبوو گۆڕان گەڕایەوە‬ ‫هــەواری كــۆن‌و كەوتــەوە پەیڕەوكردنــی‬ ‫سیاســەتی لەمێژینەی پێــش دامەزراندنی‬ ‫حكومەتی بنكە فراوان‪ .‬بەمەش دەریخست‬ ‫سیاســەتی چونــە نــاو حكومەتــی بنكــە‬ ‫فراوان ســەبارەت بە گۆڕان‪ ،‬سیاســەتێكی‬ ‫پراگماتی بوو بۆ دەربازبون لەو ئاســتەنگە‬ ‫سیاســی‌و جەماوەریــەی لــەدوای ‪/17‬ی‬ ‫شوبات‌و جیابونەوە لەیەكێتی تێیكەوتبوو‪.‬‬ ‫دوای داخســتنی دەروازەی پەرلەمــان‌و‬ ‫وەدەرنانــی وەزیرەكانــی گۆڕانیــش‪،‬‬ ‫تاقــە رێگــەی دەربازبــون لــەو بنبەســتە‬ ‫سیاسییە‪ ،‬رێكەوتنیان بوو لەگەڵ یەكێتی‪.‬‬ ‫لەمەشــیاندا دارێژەرانــی حكومەتــی بنكە‬ ‫فــراوان‌و بلۆكبەندەكانــی نــاو یەكێتــی‬ ‫ئەســپی مەرامخوازی خۆیان تاوداو بایاندا‪.‬‬ ‫سەرگوزشــتەی ئــەم تــاودان‌و بــادان‌و‪..‬‬ ‫رێكەوتنــە لەگەڵ گۆڕانــدا‪ ،‬هەڵدەگرین بۆ‬ ‫لێكدانەوەیەكی تر كە ئومێدەوارین هەلمان‬ ‫زوو بۆ برەخسێ‌!!‬

‫تۆپخانە‪ ،‬یان رەخنەی مەعریفی؟!‬

‫ئێســتا دێینــەوە ســەر (ئەدەبــی‬ ‫بەرهەڵســتی‌و ملمالنێــی پۆپۆلیســتی)‬ ‫لەناو گۆڕاندا بەشــانازیەوە دەســتەواژەی‬ ‫راگەیاندنــی تۆپخانە بــاوە‪ .‬چۆن؟ خۆیان‬ ‫ناویــان لە (‪ )K.N.N‬ناوە‪ ،‬تۆپخانەكەی‬ ‫گۆڕان‪ .‬دیقــەت لەم دەســتەواژەیە بدرێ‌‪:‬‬ ‫تــۆپ‌و تۆپخانــە‪ ،‬چەكێكــی وێرانكــەری‬ ‫دەســتی داگیركــەران‌و دوژمنانــی گەالنە‪.‬‬ ‫تۆپ چەكێكە لەجەنگدا شەلم كوێرم كەس‬ ‫نابوێرم بــەكاردێ‌‪ .‬زیانێكــی ماڵی‌و مادی‬ ‫زۆریــش دەگەیەنــێ‌‪ .‬راگەیاندنــی گــۆڕان‬ ‫لەنــاو ســەدان زاراوەی میدیایی‌و ئەقاڵنی‌و‬ ‫مەعریفە‪ ،‬دەستەواژەی تۆپخانەیان كردۆتە‬ ‫شوناســی تەلەفزیرنەكەیــان‪ .‬ئەمــەش‬ ‫زادەی بیركردنــەوەی چۆنیەتــی روخاندنی‬ ‫نەیــارو رەخنەگرانــە‪ .‬ناپلیــۆن زۆر رقــی‬ ‫لــە رۆژنامەنــوس بوو‪ ..‬دەیگــوت‪ :‬كاتێك‬ ‫رۆژنامەنوسم دێتە بیر‪ ،‬بیر لە دەمانچەكەم‬ ‫دەكەمــەوە‪ .‬گۆڕانیــش كاتێــك بیــر لــە‬ ‫ملمالنــێ‌و رەخنە دەكاتەوە‪ ،‬نەك دەمانچە‬ ‫بەڵكو تۆپخانەكەی دەخاتە كار!! بۆ حەوت‬ ‫ســاڵیش دەچــێ‌ سیاســەتی راگەیاندنــی‬ ‫تەلەفزیۆنەكەی گۆڕان‪ ،‬وردوەخاشــكردنی‬ ‫نەیارانیانە‪.‬‬ ‫بۆئــەوەی خوێنەر بزانێ‪ ،‬ئــەم تۆپخانە‬

‫ژەنگرتــووە‪ ،‬چــۆن لەبەرامبــەر وتارێكــی‬ ‫مــەال بەختیــاردا كــە كەمتریــن رەخنەی‬ ‫لــە گــۆڕان‌و زۆرتریــن رەخنەی لــە پارتی‬ ‫گرتــووە لــە (‪ )2016/10/30‬لەالیــەن‬ ‫هەندێك نوسەرەوە بەكارهاتووە‪ ،‬سەرباری‬ ‫ئــەو وتارانــەی لەســەر ئــەم بابەتە جوان‬ ‫نوســراوون‌و نوســەرانی گۆڕانیــان قانــگ‬ ‫داوە‪ ،‬لێــرەدا ئەو رەخنانــە دژی پارتی لە‬ ‫وتارەكەدا ریزدەكەین‪ ،‬لەبەرامبەر رەخنەی‬ ‫گیــراو لــە گــۆڕان بەراوردیــان دەكەیــن‪،‬‬ ‫هەتــا بزانــرێ‌ تۆپخانەكــەی گــۆڕان چۆن‬ ‫بەپێوەری میدیای سەردەمەكە نەخوێنەوار‬ ‫بەرێوەی دەبات‌و رقی سیاسیش ئاراستەی‬ ‫دەكات‌و لەپشــتی ئەم تۆپ هاویشــتنە بێ‌‬ ‫رەســەدو رەســیدەی تەلەفزیۆنەكەیــدا‪ ،‬چ‬ ‫پیالنگێڕییەك بۆ كەتنی سیاسی لەئارادایە‪.‬‬

‫(‪ )13‬رەخنە بەرامبەر (‪)1‬‬

‫لەوتارەكــەدا ســەرجەم (‪ )13‬رەخنــە‬ ‫لەپارتــی‪ ،‬یــان هەڵســەنگاندن بەرامبــەر‬ ‫پارتــی هەیــە‪ .‬تاقــە جارێكیــش رەخنــە‬ ‫لەسەرۆكی پەرلەمانی گۆڕان گیراوە‪.‬‬

‫ئەمریــكاو پێنــج حــزب دانیشــتوین‪،‬‬ ‫ســەرۆكی پارلەمان بەقســەی نەكردووین‪،‬‬ ‫ئــەوە ئەنجامەكەیەتــی یەكێــك لەهۆیــە‬ ‫ســەرەكیەكانی ئەوەیــە‪ ،‬هەمــوو‬ ‫فراكســیۆنەكان هەڵەیــان كــرد‪ ،‬بــە‬ ‫فراكسیۆنەكەی یەكێتییشەوە‪».‬‬ ‫دوای ئــەو رەخنە تاقانەیە لەســەرۆكی‬ ‫پەرلەمان‪ ،‬دێینە سەر ریزكردنی ئەو (‪)13‬‬ ‫رەخنانەی لەپارتی گیراون‪:‬‬

‫رەخنەی لەپارتی گیراو‬

‫‪-1‬ناتوانین نــە ئێمە نە پارتی خۆمان‬ ‫لەكەموكوڕییەكان دەرباز بكەین‪.‬‬ ‫‪-2‬هــەر لەبەر ئەوەی مەترســی هەیە‪،‬‬ ‫دەبێــت كێشــە سیاســییەكانی خۆمــان‬ ‫زوو چارەســەربكەین‪ ،‬هەروەهــا مرونەت‬ ‫لەباشــور‪ ،‬لەدەســەاڵت‌و پارلەمــان‌و‬ ‫حكومەتی باشــور‪ ،‬لەســەرۆكی ئێستای‬ ‫هەرێمی كوردســتان بۆ بەشــەكانی تری‬ ‫كوردستان‪ ،‬بەرپرسیارێتییە بۆ ئێستا‪.‬‬ ‫‪-3‬سەرۆكایەتیت دەوێ؟ دەی فەرموو‬ ‫ســەرۆك بەو كێشــەكان چارەسەر بكە‪،‬‬

‫بەدڵنیاییەوە ئەگەر گۆڕان‪ ،‬بەم سرتاتیژە‬ ‫پۆپۆلیستییەیاندا نەچنەوەو دەستبەرداری‬ ‫سیاسەتی دنەدانی سایكۆلۆژیای جەماوەر‬ ‫بەئاراستەی سەركێشی‌و الساری سیاسی نەبن‪،‬‬ ‫ئەنجامەكەی وا دەشكێتەوە كە‪ :‬پارتی‪ ،‬چەند‬ ‫لەرێگەی قۆرخكردنی دەسەاڵتەوە‪ ،‬زیانی‬ ‫گەیاندۆتە تاقیكردنەوە دیموكراسیەكەو‬ ‫مێژووی خەبات‌و قوربانیەكانی خۆشیان‪..‬‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانیش‪ ،‬بەم سیاسەتە‬ ‫(تۆپخانەیە)ی ملمالنێی پۆپۆلیستی‪ ،‬هاوتای‬ ‫پارتی زیان دەگەیەنێ‌‬ ‫لــە رەخنــەكان‌و هەڵســەنگاندنەكان دژ‬ ‫یان بەرامبــەر پارتی‪ ،‬ســەرۆكی حیزبەكە‬ ‫(مەســعود بارزانــی)‌و كــۆی سیاســەتی‬ ‫سەركردایەتی حیزبەكە كراونەتە ئامانجێكی‬ ‫ئەقاڵنــی‪ ،‬بــۆ وروژاندنــی ســەرلەنوێی‬ ‫بابەتــەكان‌و شــەن‌وكەو كردنەوەیــان‌و‬ ‫دۆزینــەوەی رێگەچارەســەری نــوێ‌‪ .‬تاقە‬ ‫جارێــك رەخنــە لــە ســەرۆكی پەرلەمانی‬ ‫گۆڕان‪ ،‬ئەویش تەنها لەســەر دوانەخستنی‬ ‫هەفتەیەكــی دانیشــتنی پەرلەمان گیراوەو‬ ‫هیچی دیكە‪ .‬نەك خوانەخواســتە ئاسمان‬ ‫روخێندرابــێ‌‌و رەخنــە لــە رێكخــەری‬ ‫گشــتی بزوتنــەوەی گۆڕان یان ســەركردە‬ ‫رەســەنەكانیان گیرابــێ‌‪ .‬لــە كاردانەوەدا‬ ‫نوســەرانی (‪ )K.N.N‬وا ســەغڵەت بون‬ ‫ژمارەی رەخنەكانیــان لێتێكچووە‪ ،‬خۆیان‬ ‫خستۆتە جێی پارتی‌و پارتیشیان لەشوێنی‬ ‫خۆیــان دانــاوە‪ .‬بــا ئــەم بۆچونانــە بــە‬ ‫ریزكردنــی رەخنەكان لەســەر هەردووالیان‬ ‫لەناو گوتارەكەدا بسەلمێنین‪ ،‬ئیتر خوێنەر‬ ‫دەكەینە دادوەری ویژدانی خۆی هەتا بزانن‬ ‫ئــەم تۆپخانــە پۆپۆلیســتییە چۆن دۆخی‬ ‫سیاسی دەشێوێنن‌و پشتبەندی (حصانە)‬ ‫رەخنەیــان دژی رەخنــەی بونیاتنەریــش‬ ‫هەڵگرتووە‪.‬‬

‫تاقە رەخنەی لەگۆڕان گیراو!‬

‫دەقــاودەق ئــەم رەخنەیــە لەســەرۆكی‬ ‫پەرلەمان گیراوە‪:‬‬ ‫«ئــەو شــەوەی نەتەوەیەكگرتووەكان‌و‬

‫كێشەكانی باشور چارەسەر بكە‪.‬‬ ‫‪-4‬هەرگیز لەگەڵ ئەوە نین كە پارلەمان‬ ‫لەكار خراوە‪ ،‬خۆزگە ئەمە نەكرایە‪.‬‬ ‫‪-5‬پارتی ئەیتوانی لەكاتی دانیشتنەكە‪،‬‬ ‫نەچێتــە نــاو پارلەمان‪ ،‬بایكــۆت بكات‪،‬‬ ‫رێگەكانــی تــری یاســایی‌و سیاســی‬ ‫بگرتایەتەبــەر‪ ،‬خۆپیشــاندانی بكردایــە‬ ‫لەوە باشتر بوو پارلەمان لەكار بخات‪.‬‬ ‫‪-6‬پارتــی دەبێت نــەرم بێت‪ ،‬كتومت‬ ‫لەروانگــەی دەســەاڵتەوە ســەیری‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان نەكات‪.‬‬ ‫‪-7‬قسەكەمان لەسەر ئایندەیە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو بەشــەی ئێمە قســەی تێدا دەكەین‪،‬‬ ‫هەرێمی كوردســتان‪ ،‬حزبە سیاسییەكان‬ ‫لەروانگەی ئایندەوە‪ ،‬ئەگەر كێشــەكانی‬ ‫خۆمــان چارەســەر نەكەیــن‪ ،‬كات وەكو‬ ‫جــاران لەبەردەممان نەمــاوە‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫گــەورە لەناوچەكــە هەیــە دەیەوێــت‪،‬‬ ‫ئــەو دەرفەتانــەی بۆمان رەخســا بوو‪،‬‬ ‫لەچارەكــە ســەدەی رابــردوو‪ ،‬دەیەوێت‬ ‫وردە وردە تەنگەبەری بكات بەسەرماندا‪.‬‬ ‫‪-8‬ئەو بەشانەش دڵیان خۆش نەبێت‪،‬‬ ‫ئێمــە كێشــەمان هەیــەو چارەســەری‬ ‫نەكەین‪ ،‬گوایە رەنگە ئایدۆلۆجیەتی ئەم‬ ‫حزب‌و ســەرۆكی ئەو حــزب‌و هێزی ئەم‬ ‫حــزب بتوانێــت ببێت بــە ئەڵتەرناتیڤ‪،‬‬ ‫قەت شتی وانابێت‪.‬‬ ‫‪-9‬كورد دەڵێت‪( ،‬گرێی دەست مەخە‬ ‫دەم)‪ .‬ئێمــە لەدەســت دەرمــان كردووە‬ ‫لەالی دەممانە ئێستا‪ ،‬تا ئەو گرێیە ببێت‬

‫بــە گرێ كوێــرە‪ ،‬هەم پەتەكــە هەندێك‬ ‫ئەپســێنی‪ ،‬هــەم دان‌و پوكــت ئــازار‬ ‫ئەدەی! با تۆزێك ئارامتر بین‪ ،‬با تۆزێك‬ ‫حیكمەتی سیاسی زاڵ بێت بەسەرماندا‪.‬‬ ‫‪-10‬دواجــار كــە چووینــە بەغــدا‪،‬‬ ‫ســەفەرێكی بــاش بــوو‪ .‬ئاگاتــان لێیە‬ ‫رووبەڕووبوونەوە چەنــد گرنگە‪ .‬ئاگاتان‬ ‫لێیــە كردە پەشــیمان بین‪ ،‬نەك نەكردە‬ ‫پەشــیمان بین‪ .‬چوینە بەغــدا‪ ،‬جەنابی‬ ‫كاك مەســعود ســەرۆكی وەفدەكە بوو‪،‬‬ ‫چــوار ســاڵیش بــوو بەغــدای نەبینــی‬ ‫بــوو‪ ،‬دڵنیام كــە گەڕاوەتــەوە لەبەغدا‪،‬‬ ‫ئەو هەڵوێست‌و هەڵســەنگاندنەی جاران‬ ‫هەی بــوو بۆ چوون‌و نەچوون بۆ بەغدا‪،‬‬ ‫هەمووی گۆڕاوە‪.‬‬ ‫‪-11‬مــن گوێــم لەهەندێــك قســەی‬ ‫وەزیرێــك بــوو لــەم دیــداری میرییــە‪،‬‬ ‫بەراســتی قســەكانی نائومێدی بەخشی‬ ‫ئەگــەر لەبەغــدا لــە(‪)%50‬ی كێشــەی‬ ‫ئابوری چارەســەربكەین‪ ،‬باشترە لەوەی‬ ‫ئێســتا چارەكێكــی مووچــەی خەڵــك‬ ‫شكستی حكومەتەكان‌و كارەساتی‬ ‫بدەین‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆن!‬ ‫‪-12‬كەوابــێ رێگەیەكــی گرنگمــان‬ ‫لەنــاو گــەالن‌و دەوڵەتــان‌و روداوە‬ ‫بەغدایــە‪ ،‬رێگــەی گرنگــی دووەمــان‬ ‫چارەسەركردنی كێشــەكانی ناوخۆمانە‪ ،‬گەورەكانــدا‪ ،‬تەنهــا حكومەتــەكان‬ ‫رێگەی گرنگی سێیەممان ئارامكردنەوەی كارەســاتیان نەخوڵقانــدووە‪ .‬زۆرجــار‬ ‫پەیوەندیی حزبەكانی باشورو حزبەكانی هێــزە ئۆپۆزســیۆنەكانیش بەهۆی هەڵەی‬ ‫ســتراتیژیەوە‪ ،‬بونەتــە مایــەی شكســتی‬ ‫تری بەشەكانی كوردستانە‪.‬‬ ‫‪-13‬هێشتا لەم دۆخە چارەنووسسازەدا‪ ،‬گەورە بۆ دیموكراسی‪.‬‬ ‫لە ئیتاڵیــا‪ ..‬هێزە چەپــەكان لەدوای‬‫باش لــەدەرگای نێودەوڵەتیمان نەداوە‪،‬‬ ‫سیاســەتی ئەمریــكاو روســیاو دەوڵەتە جەنگــی یەكەمــەوە بەهێــز بــون‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫گــەورەكان‌و ئەنجومەنــی ئاســایش‌و ئەوەنــدە هەڵەیان كرد‪ ،‬هەتا فاشــیەكان‬ ‫دەرەوەی ئەنجومەنی ئاسایش‪ ،‬پێویستی هاتنە سەر حوكم‪.‬‬ ‫لە ئەڵمانیادا‪ ،‬كۆمۆنیســت‌و سۆسیال‪-‬‬‫سەرلەنوێ بە فۆرمات هەیە‪.‬‬ ‫ئێســتا كــە ئــەم (‪ )13‬رەخنەیــە دیموكراتــەكان‪ ،‬لەپارتــی نــازی ملیــۆن‌و‬ ‫لەبەرامبەر تاقە رەخنەیەكدا ساغكرایەوە‪ ،‬نیوێك دەنگیان زیاتر هێنا لەهەڵبژاردندا‪،‬‬ ‫هــەر هەڵســوڕاوێكی گــۆڕان ئەمــە بــەاڵم ئەوەنــدە هەڵەیــان كــرد نازیەكان‬ ‫بخوێنێتــەوە ئاخۆ دەبێ‌ چ پرســیارێكی دەســەاڵتیان گرتەدەســت‌و كارەســاتی‬ ‫ال دروســت ببێ‌؟ ئایــە ئەو هەموو رقەی جیهانیان سەپاند‪.‬‬ ‫لە بەریتانیا‪ ،‬بزوتنەوەی ســەندیكایی‌و‬‫لەناخیاندا راگەیاندنی گۆڕان چاندویەتی‬ ‫رێیــان دەدا باوەڕ بكەن كە بەرپرســانی كرێــكاری زۆر زۆر بەهێــز بــوو‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫راگەیاندنی گۆڕان چەند زیانی بەخۆیان‌و ســەرەنجامی هەڵــەی قــورس قــورس‪،‬‬ ‫شكســتیان خــواردو موحافیــزكاران‬ ‫ئۆپۆزسیۆن گەیاندووە؟‬ ‫سەركەوتن‪.‬‬ ‫لــە فەرەنســا‪ ،‬بزوتنــەوەی كرێكاران‌و‬‫لۆژیكی سیاسی‌و هەڵچونی گۆڕان‬ ‫راپەڕینەكانی كۆمۆنەی پاریس‌و ســەدەی‬ ‫مایەی‬ ‫ئــەوەی بــۆ منــی ئازادیخــواز‬ ‫هەژدەهــەم‪ ،‬نۆزدەهەم پاشــان شۆڕشــی‬ ‫لەم‬ ‫ئایدیۆلۆژییــە‪،‬‬ ‫پــەژارەی سیاســی‌و‬ ‫خوێندكارانی (‪ )1968‬كە دیگۆلیان ناچار‬ ‫وتــارەی مێریــدا دەردەكــەوێ‌ كە پارتی كــرد هەڵبێ‌ بــۆ ئۆردوگایەكی ســەربازی‬ ‫لۆژیكــی گەمەكردنیــان بەناكۆكــی‌و فەرەنسا لەئەڵمانیا‪ ،‬ئەم راپەڕینە كە سێ‌‬ ‫هاوكێشــەكان‪ ،‬بەهێزتــرە‪ .‬كەچــی ساڵیشی خایاند‪ ،‬شكستی خوارد‪.‬‬ ‫نوســەرانی گۆڕان كە شــەوورۆژ باســی‬ ‫لەعێــراق‌و ســوریاو ئێــران‌و توركیادا‪،‬‬‫دیموكراســی‌و ئــازادی‪ ،‬لــەوەش زیاتــر بۆچــی چەپ‌و دیموكراتخوازان شكســتیان‬ ‫بــەردەوام رەخنــە لــە پارتــی لەســەر خــوارد؟ چونكــە نەیانزانــی ریالیســتی‬ ‫قۆرخكردنــی دەســەاڵت‌و دژایەتــی بن‌و رێگای راســتەقینەی دیموكراســییان‬ ‫دیموكراســی‌و پێكهاتــەی بنەماڵەیــی نەگرتەبەر‪.‬‬ ‫دەگرن‪ ،‬كەچی لەم تاقیكردنەوەدا پارتی‬ ‫پرســیار ئەوەیــە بۆچــی هەمویــان‬ ‫لێیبردنــەوە‪ .‬بەتایبەتی گۆڕانیش داوەت شكســتیان خوارد؟ چونكە ئۆپۆزســیۆنی‬ ‫كرابون‪ ،‬خۆیان نەچوبون!! لەراستیشــدا بەرپرسیار نەبون‪ .‬چونكە خاوەن پرۆژەی‬ ‫هۆیەكەی بۆئەوەش ناگێڕمەوە كە پارتی ستراتیژی گۆڕانكاری راستەقینە نەبون‪.‬‬ ‫دەرســی راســتەقینەی لــە داخســتنی‬ ‫لەسیاسەتدا‪ ..‬ئەوە گرنگ نییە‪ ،‬دژایەتی‬ ‫پەرلەمــان وەرگرتبــێ‌‌و لەمــەودوا وەكو گەندەڵــی‌و دزی بكرێتە بنێشتەخۆشــەی‬ ‫هێزێكــی دیموكــرات‪ ،‬هەڵســوكەوت راگەیاندن‌و راگەیاندراوەكان‪ ،‬بەڵكو پرۆژەی‬ ‫بكات‪ .‬دادوەری وا ئێســتا ســەبارەت بە چۆنیەتی گۆڕانكاری‌و چاكســازی بۆ هێزی‬ ‫پارتی قورســە‪ ..‬هەتــا ئەوكاتەی پارتی سیاســی گرنگترە‪ .‬رەخنەی پۆپۆلیســتی‬ ‫دەستاودەســتكردنی دیموكراســیانەی هەڵچونــی ســایكۆلۆژی دەوروژێنێ‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەســەاڵت لەهەڵبژاردندا قبــوڵ دەكات‪ .‬ناتوانــێ‌ رێــگای چارەســەر بگەیەنێتــە‬ ‫ئــەوەی گومــان ناهێڵــێ ئەوەیــە كــە جــێ‌‪ .‬لەئەنجامدا‪ ،‬گەندەڵــی‌و دوژمنایەتی‬ ‫گــۆڕان‪ ،‬بەم سیاســەتە پۆپۆلیســتییەو چەتەگەرایی لە داهاتی میللەت‪ ،‬بە رەخنەی‬ ‫رقەبەرایەتیــە لە ملمالنێــدا دوای ئەوەی نابەجــێ‌ كۆتاییــان نایــەت‌و چارەســەری‬ ‫لــەو كۆنفرانســەی لەهۆڵــی (ســەعد تەنگوچەڵەمەی خەڵكیــش ناكات‪ .‬بەڵكو‬ ‫عەبدوڵــا‪ -‬هەولێــر!!) بەســتیان‌و لــە بــە بۆچونی بابەتی‌و رەخنــەی بونیانتەرو‬ ‫سیاســەتی راگەیاندنی خۆیان لەهاندانی پێشكەشــكردنی پــرۆژەی چارەســەری‬ ‫بێــڕادەی خەڵــك دژی دەســەاڵت‌و قۆنــاغ بەقۆنــاغ‪ ،‬متمانەی سیاســی رای‬ ‫الیەنــەكان‪ ،‬رازی نەبــون هەقوابــوو‪ ،‬گشــتی دەپارێــزرێ‌‌و رێبازی دیموكراســی‬ ‫ئیتــر ملمالنێی پۆپۆلیســتی واز لێبێنن‌و سەردەخرێ‌!!‬ ‫ئارام ئــارام هەڵوێســت وەربگرن‪ .‬بەاڵم‬ ‫پێویســتە بەرهەڵســتی پۆپۆلیســتی‬ ‫روداوەكان دەریانخســت‪ ،‬كونــە خــراپ كۆتایــی بێــت‌و لەنــاو رێــڕەوی‬ ‫دڕاوەو ئــاوی خواردنــەوەی تیا نەماوە‪ .‬گۆڕانكاریەكانداو لەســۆنگەی دیاریكردنی‬ ‫بینیمــان چۆن چونــە حكومەت‌و چییان ئــەرك‌و فەرمانــە دیموكراســیەكانی نــاو‬ ‫كرد لەپەرلەمان‌و ئێستاش چی دەكەن؟! سیســتەمی پەرلەمانیــدا‪ ،‬بیــر لــە گۆڕان‬ ‫بەدڵنیاییەوە ئەگەر جڤاتی گۆڕان‪ ،‬بەم بكرێ‌‪ .‬نەك لەژێر پەردەی گۆڕان‪ ..‬گۆڕان‬ ‫ســتراتیژە پۆپۆلیســتییەیاندا نەچنەوەو لەبارببرێ‌!!‬ ‫دەســتبەرداری سیاســەتی دنەدانــی‬ ‫ســایكۆلۆژیای جەمــاوەر بەئاراســتەی‬ ‫سەركێشــی‌و الســاری سیاســی نەبــن‪،‬‬ ‫ئەنجامەكەی وا دەشكێتەوە كە‪:‬‬ ‫پارتــی‪ ،‬چەند لەرێگــەی قۆرخكردنی‬ ‫دەســەاڵتەوە‪ ،‬زیانــی گەیاندۆتــە‬ ‫تاقیكردنــەوە دیموكراســیەكەو مێژووی‬ ‫خەبات‌و قوربانیەكانی خۆشیان‪..‬‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕانیش‪ ،‬بەم سیاســەتە‬ ‫(تۆپخانەیــە)ی ملمالنێی پۆپۆلیســتی‪،‬‬ ‫لەنــاو ئۆپۆزســیۆندا هاوتــای پارتــی‬ ‫زیــان دەگەیەنــێ‌‪ .‬جگەلــەوەی خۆیــان‬ ‫لەهەڵبژاردنەكانــدا پاشەكشــە دەكــەن‪،‬‬ ‫بەدوریشــی نازانیــن كوردســتان الیەنی‬ ‫كــەم ناوچەكانــی پارێزگای ســلێمانی‌و‬ ‫گەرمیــان‌و هەڵەبجــەو رانیــە‪ ،‬دوچاری‬ ‫كەتنێكــی ترســناك بكەن‪ .‬پێشــمانوایە‬ ‫ســەركردایەتی گــۆڕان مێژوویــان بــاش‬ ‫خوێندۆتەوە كە‪:‬‬

‫ژمارە (‪ )586‬دو شەممە ‪2016/11/7‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫كودەتا سەربازییەكان لە توركیادا‬

‫‪7‬‬

‫ئامانج و دەرهاویشتەكانی‬

‫پەیڕەو ئەنوەر*‬ ‫بەشی یەكەم‬ ‫پێشەكی‪:‬‬ ‫قســەكردن لەســەر كودەتــا‬ ‫لــە توركیــا‪ ،‬دەمانباتــەوە بــۆ‬ ‫مێژووی ســەرباز و دامەزراوەی‬ ‫ســەربازی لــە توركیــا‪،‬‬ ‫دەمانباتــەوە بۆ دەســتەبژێری‬ ‫سەربازی و مەسەلەی پاراستنی‬ ‫ســێكیۆالریزم لــەو واڵتــەدا‪.‬‬ ‫كودەتا و ســەرباز لــە توركیادا‬ ‫رەگ و ریشەیەكی كۆنی هەیە و‬ ‫بەردەوام ئامادەییی لە مەیدانی‬ ‫سیاســی و كایــەی سیاســیی‬ ‫توركیــادا هەبــووە‌‪ .‬ئەمەیــش‪،‬‬ ‫بەپلــەی یەكــەم پەیوەســتە‬ ‫بەجیهانبینــی و دامــەزراوەی‬ ‫ســەربازییەوە‪ ،‬كــە خــۆی بــە‬ ‫دروســتكەر و دامەزرێنــەری‬ ‫سیستەمی سیاسی و فەلسەفەی‬ ‫سیاســیی واڵت و بنەماكانــی‬ ‫دادەنێــت‪ ،‬بۆیــە‪ ‌،‬لەهەر كات و‬ ‫ســاتێكدا هەســتی بەمەترســی‬ ‫لەســەر سیســتەم و بەهــا و‬ ‫پایەكانــی دەوڵــەت كردبێــت‪،‬‬ ‫لە دەســتێوەردان لە پڕۆســەی‬ ‫سیاســی و ئەنجامدانــی كودەتا‬ ‫بەســەر دامــەزراوەی مەدەنیدا‬ ‫دوودڵ نەبووە‪.‬‬ ‫لە مێــژووی توركیای هاوچەرخدا كە‬ ‫دامەزرێنەرەكەی جەنەڕاڵێكی سوپایە‪،‬‬ ‫چوار كودەتای ســەربازیی سەركەوتوو‬ ‫ئەنجــام دراوە؛ بە جۆرێــك هەندێكیان‬ ‫توندوتیژی و خوێنڕشــتن و كوشــتاری‬ ‫لــێ كەوتۆتــەوە‪ ،‬لــە هەندێكیتریــان‬ ‫تەنیا لە ئەنجامی گوشــاری سەربازیی‬ ‫حكومەت و دەسەاڵتی سیاسی‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫بەســەردا هاتــووە‪ ،‬بەمــەش دووبــارە‬ ‫پەیكــەری حكومــەت داڕێژراوەتــەوە و‬ ‫دەستكاری كراوە‪.‬‬

‫كودەتا چییە؟‬

‫كودەتــا زاراوەیەكــی سیاســیی‪-‬‬ ‫ســەربازییە‪ .‬كودەتــا لــە فەرهەنگــی‬ ‫سیاســیدا بــە واتــای دەســەاڵت‬ ‫گرتنەدەســت لەڕێگەی هێز و ســوپاوە‬ ‫دێــت‪ ،‬بــە شــێوازێكی نایاســایی و‬ ‫ناشەرعی و‪ ،‬بەبێ گەڕانەوە بۆ گەل وەك‬ ‫ســەرچاوەی دەســەاڵت و ســەرچاوەی‬ ‫رەواییپێــدان‪ .‬كودەتــا‪ ،‬پێچەوانــەی‬ ‫دیموكراســی‪ ،‬یەكێكە لەڕێگە و ئامرازە‬ ‫ناشەرعییەكانی گرتنەدەستی دەسەاڵت‬ ‫و‪ ،‬هەمیشــە گرووپێــك لــە چەكــدار‪،‬‬ ‫گروپێــك لــە پلــەدار و جەنەڕاڵەكانی‬ ‫سوپا لەڕێگەی كودەتا و هێزەوە دەچنە‬ ‫ناو جومگە سەرەكییەكانی دەسەاڵت و‬ ‫دەبن بە كەسی یەكەم لە ناوەندی بڕیار‬ ‫و پڕۆسەی حكومڕانیی ئەو واڵتەدا‪ .‬لە‬ ‫دونیای نوێدا‪ ،‬كودەتای بێ ســەرباز و‬ ‫سوپایش هەیە‪ ،‬كە بە كودەتای سپی‪،‬‬ ‫یان پۆست‪-‬مۆدێرن ناودێر دەكرێت‪.‬‬

‫مێژووی كودەتا سەربازییەكانی‬ ‫توركیای هاوچەرخ‪:‬‬

‫لــە دوای دروســتبوونی دەوڵەتــی‬ ‫توركیــای هاوچــەرخ لەســەر دەســتی‬

‫كەمال ئەتاتورك لەساڵی ‪ ،١٩٢٣‬چەند‬ ‫جارێــك كودەتــای ســەربازی لەپێناو‬ ‫رووخاندنــی حكومەت و گرتنەدەســتی‬ ‫دەســەاڵت ئەنجــام دراوە‪ .‬بەگشــتی‪،‬‬ ‫چوار كودەتا لە دوای جەنگی جیهانیی‬ ‫دووەمەوە كراون (‪١٩٨٠ ،١٩٧١ ،١٩٦٠‬‬ ‫و ‪ .)١٩٩٧‬هــۆكاری كۆدەتاكان‪ ،‬زیاتر‬ ‫پەیوەســت بووە بە گەشــەی ئیسالمی‬ ‫سیاســی و دروســتبونی هەڕەشــەی‬ ‫راســتەقینە بــۆ ســەر فەلســەفەی‬ ‫حكومڕانــی و ســێكیۆالریزم‪ .‬ئەمــە‬ ‫سەرەڕای بونی هەوڵ بۆ كۆدەتا‪ ،‬كە لە‬ ‫كۆتاییدا لەالیەن حكومەتەوە شكســتی‬ ‫پــێ هێنــراوە‪ ،‬كــە دواترین هــەوڵ بۆ‬ ‫كۆدەتا‪١٥ ،‬ی تەمموزی ‪ ٢٠١٦‬بوو‪.‬‬

‫پەیوەندیی نێوان كودەتای سەربازی‬ ‫و سێكیۆالریزم لە توركیادا‬

‫ناتوانرێــت بــە هیچ جۆرێــك‪ ،‬بەبێ‬ ‫باســكردنی ســوپا‪ ،‬باس لــە توركیای‬ ‫مۆدێرن بكرێت‪ .‬ســوپای توركی‪ ،‬خۆی‬ ‫بــە خاوەنــی توركیــا دەزانێــت‪ .‬خۆی‬ ‫بــە پارێزەری ســێكیۆالریزم و بنەما و‬ ‫رەگەزەكانی دەزانێت‪ .‬هەر لە سەرەتاوە‬ ‫مافــی ئــەوەی بــە خــۆی داوە‪ ،‬كــە‬ ‫پارێزەری واڵت بێت لە دوژمنە ناوەكی‬ ‫و دەرەكییەكانــی‪ .‬ئەتاتــورك وەك‬ ‫ئەفســەرێك و‪ ،‬ســوپا وەك بەهێزترین‬ ‫دەزگا‪ ،‬لــە ئەنجامدا‪ ،‬بــوو بەو هێزەی‬ ‫كــە فەرمانڕەواییی واڵتی دەكرد‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئەوەی حكومداری بكات‪ .‬وەك سامۆئێل‬ ‫هانتینگتۆن دەڵێــت‪" :‬دەتوانین بڵێین‬ ‫كە ســوپای توركی لە ساڵی ‪١٩٦١‬ەوە‬ ‫بــەم شــێوەیەیە‪ .‬حوكمكــردن بەبــێ‬ ‫حكومەتــداری‪ ،‬بەمانــای ئــەوە دێــت‬ ‫كە ئەوانــەی حكومــداری دەكەن‪ ،‬یان‬ ‫حكومــەت‪ ،‬هیچ توانایەكــی بڕیاردان و‬ ‫گۆڕانكاری و گەشەپێدانی نییە‪ .‬ئەوەی‬ ‫فەرمانڕەوای راســتەقینەیە‪ ،‬ســوپایە؛‬ ‫بــەاڵم ســوپا حكومداری نــاكات‪ .‬بەم‬ ‫پێیــە‪ ،‬حكومــەت كــورت دەبێتەوە بۆ‬ ‫دەزگەیەكــی جێبەجێكەری فەرمانەكان‬ ‫و خواســتەكانی ســوپا‪ .‬حكومەت لەو‬ ‫دۆخــەدا‪ ،‬هەمیشــە لەژێــر ســێبەری‬ ‫قوڕســی ســوپادایە؛ ســوپا بۆی هەیە‬ ‫رێكی خات‪ ،‬بیوەستێنیت یان سەرتاپا‬ ‫هەڵی وەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئامادەییــی ســوپا بەهــۆی دۆخــی‬ ‫مێژویــی لــە ناوخــۆ و دەرەوەدا‪،‬‬ ‫هەژموونی خۆی سەپاندووە‪ ،‬لە ناوەوە‬ ‫وەك هێزی دامەزرێنەر و دروســتكەری‬ ‫كۆمــاری توركــی ‪ ،‬لــە دەرەوە‪ ،‬بونی‬ ‫ســوپا بە ئەندامی ناتۆ و جەنگی سارد‬ ‫و لەڕۆژانی جەنگی سارددا‪ ،‬بونی سوپا‬ ‫لەالیــەن رۆژاوا‪ ،‬بۆ بەهێزهێشــتنەوەی‬ ‫توركیــا لــە بەرامبەر نەیــارە دەرەكی‬ ‫و ناوەكییەكانیــدا بەپێویســت زانراوە‪.‬‬ ‫ســوپا‪ ،‬بــەم پێیــە‪ ،‬بــووە خــاوەن‬ ‫پێگەیەكــی ناوەكــی و دەرەكیی بەهێز‬ ‫لەو واڵتەدا‪.‬‬ ‫سوپا لەڕێگەی دەستورەوە رێگەی پێ‬ ‫دراوە نــەك هەر واڵت بپارێزێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە هەمان كاتدا سروشــت و ستڕاكچەر‬ ‫و جۆری دەســەاڵت و سیستەمەكەیش‬ ‫بپارێزێــت و بەرگریی لێ بكات‪ .‬بەپێی‬ ‫بڕگە یەكی دەستووری توركیا‪ ،‬توركیا‬ ‫واڵتێكــی كۆمارییە‪ .‬كۆمــاری لە دیدی‬ ‫دەســتەبژێری سیاســی و ســەربازیی‬ ‫توركــەوە‪ ،‬واتــە ســێكیۆالریزم‪ ،‬واتــە‬ ‫كەمالیزم و پڕەنسیپەكان دێت‪.‬‬

‫هۆكارەكانی كودەتای ‪١٥‬ی‬ ‫تەممووزی ‪٢٠١٦‬‬

‫یەكــەم‪ :‬جیــاوازی لــە دیــد و‬ ‫بیركردنەوەی نێوان سوپا و دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی‬ ‫لــە توركیــادا؛ دەســەاڵتی مەدەنــی‬ ‫و ســەربازی‪ ،‬لــە دوای دروســتبوونی‬

‫یەكێك لە كێشە گەورە و‬ ‫قوڵەكانی توركیای هاوچەرخ مەسەلەی‬ ‫شوناسی نەتەوەیی بووە‪ ،‬مەسەلەی كوردبوون‬ ‫و ئیتنیك بووە‪ .‬مەسەلەی مافی مرۆڤ و فرەیی‬ ‫و یەكرتخوێندنەوەبووە‪ .‬ئەوەی ئەمڕۆ ئاك پارتی‬ ‫بەرامبەر بە كورد ئەنجامی دەدات توركیا دەباتەوە‬ ‫خاڵی سفر‬ ‫توركیــای هاوچەرخــەوە‪ ،‬هیــچ كات‬ ‫لــەڕووی بیركردنــەوە و بەرنامــەی‬ ‫سیاســیی و ئاینییــەوە كــۆك و تەبــا‬ ‫نەبوونــە‪ .‬دەســەاڵتی ســەربازی‪،‬‬ ‫بــەردەوام بەرگریــی لە دەســەاڵتێكی‬ ‫سێكیۆالر و دوور لە ئایین كردووە‪ ،‬كە‬ ‫نەتــەوە و ناســیۆنالیزمی توركی رۆڵی‬ ‫سەرەكیی تێدا دەگێڕێت و شوناسێكی‬ ‫پان‪-‬توركیزمــی بــۆ داتاشــیوە‪ .‬لــە‬ ‫بەرامبەردا‪ ،‬دەسەاڵتی سیاسی و پارتی‬ ‫داد و گەشــەپێدان (ئــاك پارتــی)‪،‬‬ ‫بــەردەوام كاری لــە ســەر گەڕانەوەی‬ ‫ســەنگی دەســەاڵت و فەرمانڕەواییــی‬ ‫ئیمپراتۆرییەتــی عوســمانی كردووە و‪،‬‬ ‫شــانازیی بە شوناســی ئیســامیبونی‬ ‫توركیــاوە كــردووە و‪ ،‬ئەمەیشــیان‬ ‫لــە ‌چەندیــن شــوێندا و بەئاشــكرا‬ ‫راگەیانــدووە‪ .‬بۆیە‪ ،‬ئەم دوو تێڕوانینە‬ ‫جیاوازە وای كردووە ســوپا ترســی لە‬ ‫داهاتــوی دەوڵەتــی نەتەوەییی توركیا‬ ‫هەبێت‪ ،‬كە لــە كەمال ئەتاتوركەوە بە‬ ‫میرات بۆیان ماوەتەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬هەوڵدان بۆ بچووككردنەوەی‬ ‫رۆڵ و قەبارەی سوپا‬ ‫دەســەاڵتی سیاســی لــە توركیــا‪،‬‬ ‫بەردەوام ترســی لە بەهێزبوونی سوپا‬ ‫هەبــووە بۆیە‪ ،‬زۆربــەی كات حكومەت‬ ‫هەوڵــی كۆنتڕۆڵكردنی ســوپای داوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم ســوپا لــە ‌سەركێشــییەكانی‬ ‫بەرامبەر بــە حكومەت بەردەوام بووە‪.‬‬ ‫لــە ســەردەمی دەســەاڵتی پارتی داد‬ ‫و گەشــەپێدان‪ ،‬حكومــەت پێداگــری‬ ‫كردووە بۆ گەڕانــەوەی ئیمپڕاتۆرییەت‬ ‫و دەســەاڵتی راســتەقینەی حكومــەت‬

‫و ســنورداركردنی دەســەاڵتەكانی‬ ‫"ئەنجوومەنی ئاسایشــی نەتەوەیی" و‪،‬‬ ‫چەندین جەنەراڵ و پلەداری سەر‌بازی‪،‬‬ ‫كە مەترسیی ئەنجامدانی كودەتایان لێ‬ ‫كراوە یاخود بە دڵی دەسەاڵتی سیاسی‬ ‫كاریــان نەكــردووە‪ ‌،‬دوور خراونەتەوە‪.‬‬ ‫بڕیارەكانــی ئەنجومەنــی ئاسایشــی‬ ‫نەتەوەیییــان كــردە راســپاردەو هێزی‬ ‫پابەندبوونیان لێ ســەندەوە‪ .‬ئەمەیش‬ ‫الی باڵــی ســەربازی‪ ،‬كاردانــەوەی‬ ‫دروســت كرد كە بــەردەوام لە هەلێك‬ ‫بگەڕێــت بــۆ بەدەســتهێنانی شــكۆ و‬ ‫بااڵدەســتیی خــۆی‪ ،‬كــە لــە توركیادا‬ ‫سوپا پێی ناسراوە‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬هەوڵــی ئەردۆغــان بــۆ‬ ‫قۆرخكردنــی جومگە ســەرەكییەكانی‬ ‫دەسەاڵت‬ ‫پرسی گۆڕینی سیستەمی حكومڕانی‬ ‫لــە پەرلەمانییــەوە بــۆ ســەرۆكایەتی‬ ‫و‪ ،‬كۆكردنــەوەی دەســەاڵتەكان و‬ ‫زیاتركردنی دەسەاڵتەكانی سەرۆككۆمار‬ ‫لەالیــەن ئەردۆغانەوە‪ ،‬پرســێكی رۆژد‬ ‫بــوو‪ ،‬ئەردۆغــان بــەردەوام هەوڵی بۆ‬ ‫دەدا‪ .‬پارتی داد و گەشەپێدان بەرنامەی‬ ‫بۆ گۆڕینــی سیســتەمی فەرمانڕەوایی‬ ‫و قۆرخكردنــی هەمــوو جومگەكانــی‬ ‫دەســەاڵت هەبــوو‪ ،‬لــە كاتێكــدا هێزە‬ ‫سیاســییەكانیتری توركیــا دژی ئــەم‬ ‫هەوڵە و سیستەمی سەرۆكایەتی بوون‬ ‫و‪ ،‬لەگــەڵ ســەرۆككۆمارێكی بەهێــز و‬ ‫خاوەندەســەاڵتێكی بەرفراوان نەبوون‪.‬‬ ‫بەتایبەت‪ ،‬دەســتەبژێری ســەربازی و‬ ‫بەشێك لە دامەزراوەی سەربازی‪ ،‬دژی‬ ‫ئەم هەوڵەی ئەردۆغان بوون‪.‬‬

‫لەدوای كودەتاكەوە‪،‬‬ ‫جارێكیرت مێژووی دەستگیركردن و‬ ‫زیندان بەقەبارەیەكی چڕ و گەورە دووبارە‬ ‫بوویەوە‪ .‬ئەمجارە لەسەردەستی پارتێكی رەگ‪-‬‬ ‫ئیسالم (ئاك پارتی) و ئەردۆغان بەڕێوەدەچێت‪،‬‬ ‫ئەم كردەوەیەی ئەردۆغان و ئاك پارتی دۆخێكی‬ ‫مەترسیدار دێنێتەوەكایەوە‪ ،‬دەستگیركردنی‬ ‫سەاڵحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ كێشە‬ ‫ناوخۆییەكانی توركیا ئاڵۆزتر و قوڵرتدەكاتەوە‬ ‫هەڵسەنگاندێك بۆ رەوشی ئەمڕۆی‬ ‫توركیا‬

‫مێــژووی توركیــای هاوچەرخ پڕە لە‬ ‫دەســتگیركردن و زیندان و داخســتنی‬ ‫پارتی سیاسی‪ ،‬پڕە لە دوورخستنەوەی‬ ‫ئــەو مرۆڤە سیاســییانەی كــە بەدڵی‬ ‫پارتی فەرمانڕەوا قســەیان نەكردووە‪.‬‬ ‫توركیــا ئەزموونێكــی گــەورەی لــە‬ ‫زیندانكردنــی مرۆڤــدا هەیــە و زیاتــر‬ ‫بە زیندانێكی گــەورەش چووە لەوەی‬ ‫چوارچێــوە و ژینگەیەكــی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بێــت بــۆ پێكەوەژیــان‪ ،‬تۆڵیرانــس و‬ ‫یەكترقبوڵكردن و فرەیی‪.‬‬ ‫لەدوای كودەتاكــەی ‪١٥‬ی تەمووزی‬ ‫‪٢٠١٦‬ی توركیــا‪ ،‬جارێكیتــر مێــژووی‬ ‫دەستگیركردن و زیندان بەقەبارەیەكی‬ ‫چڕ و گەورە دووبارە بوویەوە‪ .‬ئەمجارە‬ ‫پارتێكــی رەگ‪-‬ئیســام (پارتی داد و‬ ‫گەشــەپێدان) لەسەردەستی ئەردۆغان‬ ‫بەشــێك لــە فەرمانبەرانــی دەزگای‬ ‫بیرۆكراتــی و دامەزراوەی ســەربازیی و‬ ‫دادوەری خســتنە زیندانــەوە‪ .‬ئەمجارە‬ ‫پارتێكــی ئیســامی خەڵكانێكــی‬ ‫دەســتگیركرد كــە هاوبیــر و هاوەڵــی‬ ‫ئــەوان بــوون لەژیانــی سیاســی و لە‬ ‫جەمسەرەكانی دەسەاڵتدا‪.‬‬ ‫دوای دەستگیركردنی گویلەنییەكان‪/‬‬ ‫هێلی خزمەت‪ ،‬ئەردۆغان هاوسەرۆكانی‬ ‫پارتــی دیموكراتــی گەالن و بەشــێك‬ ‫لەئەندامانی ئەو پارتەی دەستگیركرد‪.‬‬

‫ئەم كردەوەیەی ئەردۆغان و ئاك پارتی‬ ‫دۆخێكی مەترســیدار دێنێتەوەكایەوە‪.‬‬ ‫یەكێــك لە كێشــە گــەورە و قوڵەكانی‬ ‫توركیای هاوچەرخ مەسەلەی شوناسی‬ ‫نەتەوەیی بووە‪ ،‬مەسەلەی كوردبوون و‬ ‫ئیتنیك بووە‪ .‬مەسەلەی مافی مرۆڤ و‬ ‫فرەیی و یەكترخوێندنەوەبووە‪ .‬ئەوەی‬ ‫ئەمــڕۆ ئــاك پارتی بەرامبــەر بە كورد‬ ‫ئەنجامی دەدات توركیا دەباتەوە خاڵی‬ ‫سفڕ‪.‬‬ ‫ســەاڵحەدین‬ ‫دەســتگیركردنی‬ ‫دەمیرتــاش و فیگــەن یوكســەكداغ‬ ‫كێشــە ناوخۆییەكانی توركیا ئاڵۆزتر و‬ ‫قوڵتردەكاتەوە‪ ،‬سروشتی ماـــەڵەكردن‬ ‫لەگــەڵ كــورد و كێشــەی كــورد بــۆ‬ ‫توركیــا قواڵیی هەرە ســتڕاتیژی هەیە‬ ‫و (ئامــەد)دەروازە و رێــگای یەكێتــی‬ ‫ئەوڕوپایە بۆ توركیا‪ ،‬زیندان و شوێنی‬ ‫لێكۆڵینەوەی كوردەكان نییە‪ .‬ئەڵمانیا‬ ‫كــە دڵی یەكێتــی ئەوروپایــە ئیدانەی‬ ‫ئــەو كــردە ناتەندروســتەی توركیــای‬ ‫كــرد‪ .‬پەرلەمانی ئەوروپا و بەرپرســی‬ ‫سیاســەتی دەرەوەی یەكێتــی ئەوروپا‬ ‫بــە تونــدی ئیدانەی دەســتگیركردن و‬ ‫كەلتــوری زیندانیكردنیــان لــە توركیا‬ ‫كــرد‪ .‬توركیــا ئەگــەر بــەردەوام بێت‬ ‫لەسەركێشی و سیاسەتە هەڵەكانی بێ‬ ‫رۆڵتر و الوازتردەبێت لەناوچەكە‪.‬‬

‫*بەكالۆریۆس لە یاسا و رامیاری‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (586) 7-11-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫ﮔەﻻوێﮋ‬ ‫ﻓێﺴﺘﻴﭭﺎڵﯽ ﮔەﻻوێﮋ‬ ‫ﺑﻴﺴﺘەﻣﻴﻦ ﻓێﺴﺘﻴﭭﺎڵﯽ‬ ‫ﺑﻴﺴﺘەﻣﻴﻦ‬

‫نەیارانی كورد‬ ‫لەمێژودا سڕانەوە‬

‫ﺋەﻗڵﯽ ﺋﺎزادی ﻧەوەﻳەﮐﯽ رۆﺷﻨﮕەر‬

‫‪20‬‬

‫ﻣﻬﺮﺟﺎن ﮔﻼوﻳﮋ اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ‬

‫ﻋﻘﻞ ﺣﺮ ﻟﺠﻴﻞ ﻣﺘﻨﻮر‬

‫‪TWENTIETH GALAWEJ FESTIVAL‬‬ ‫‪Free Mind of enlightened generation‬‬

‫ﺑﻴﺴﺘﻤﻴﻦ ﺟﺸﻨﻮارە ﮔﻼوﻳﮋ‬

‫ﻋﻘﻞ ازاد ﻧﺴﻠﯽ روﺷﻨﮕﺮ‬

‫‪SULAIMANI‬‬ ‫‪Nov.‬‬ ‫‪Oct. 20-23 2016‬‬

‫بیستەمین فێستیڤاڵی گەالوێژ بەڕێوەدەچێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫شــیعرو چیرۆك‌و لێكۆڵینەوە‪ ،‬پێشــانگەی توێــژەری كوردیــش لەگــەڵ ئەرمەنەكاندا‬ ‫شــێوەكاری‪ ،‬پێشــانگەی كتێــب‪ ،‬شــەوی گفتوگــۆ دەكــەن دەربــارەی جینۆســایدی‬ ‫ئەرمەن‌و پەیوەندی كورد بەو جینۆسایدەوە‪.‬‬ ‫شیعریی‪.‬‬ ‫بڕیارە رۆژانــی ‪،2016/11/23-20‬‬ ‫ێ‬ ‫جگــە لــەوە رۆژێكیش تەرخــان دەكر ‌‬ ‫ســەرباری ئەمانەیــش‪ ،‬وتارێك بەبۆنەی‬ ‫لەهۆڵــی تــەوار‪ ،‬لەژێــر دروشــی‬ ‫رۆژی جیهانــی فەلســەفە رۆژی ‪ 11/20‬بۆ كولتوری عەرەب‌و فارس‪ .‬ســەرلەبەیانی‬ ‫(ئەقڵــی ئــازادی نەوەیەكــی‬ ‫دەخوێندرێتــەوە‪ ،‬رۆژی دوەم تایبەتــە ســێیەمین رۆژ‪ ،‬ژمارەیەك نوسەرو ئەدیبی‬ ‫رۆشــنگەر)‪ ،‬بنكــەی رۆناكبیریــی‬ ‫بەدیالۆگــی كولتوریــی كــوردی‪ -‬ئەرمەنی ئێرانــی بابەتەكانیــان پێشــكەش دەكەن‪،‬‬ ‫گەالوێــژ‪ ،‬بیســتەمین فێســتیڤاڵی‬ ‫كــە جگــە لەوەزیری رۆشــنبیریی ئەرمینیا پاشــنیوەڕۆیش بابەتــە عەرەبیــەكان‬ ‫روناكبیریی گەالوێژ بەڕێوەبچێت‪.‬‬ ‫– ژمارەیەك نوســەرو توێــژەری ئەرمەنی پێشــكەش دەكرێن كە تەوەری ســەرەكیی‬ ‫بەشــەكانی فێســتیڤاڵی ئەمساڵ بریتین بابەتی جیاجیا پێشكەش دەكەن سەبارەت لێكۆڵینەوە عەرەبیەكان بریتیە لە (گرفتی‬ ‫لــە‪ :‬پێشــبڕكێی ئەدەبیــی لەبوارەكانــی بەجینۆســایدی ئەرمــەن‪ ،‬چەنــد نوســەرو ناســنامە‪ ،‬هۆشــیاریی خــود لەئاوێنــەی‬

‫ئەویدیــدا) كە هەریەك لە د‪ .‬مالك مگلبی‪،‬‬ ‫عەباس بیچون‪ ،‬یاســین النصیر‪ ،‬بەشــداری‬ ‫دەكەن‪.‬‬ ‫لەكۆتــا رۆژیشــدا خەاڵتەكانــی شــیعرو‬ ‫چیرۆك‌و لێكۆڵینەوە دابەشدەكرێن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ێ‬ ‫ئەمانەشــدا خەاڵتی حســێن عارف دەدر ‌‬ ‫بەروماننوسێكی كورد‪ ،‬لەتەك دابەشكردنی‬ ‫خەاڵتی تایبەتــی بەكەناڵەكانی راگەیاندن‪،‬‬ ‫ئەمــە جگــە لەدەركردنــی باڵوكراوەیەكــی‬ ‫تایبەتــی (گەالوێژنامــە) لەرۆژانــی‬ ‫فێستیڤاڵدا‪.‬‬

‫یەكەمین جارە گۆرانی و مۆسیقای‬ ‫لوڕی بەسۆرانی بكرێتە كتێب‬ ‫رێژەن حەسەن‪ :‬لەكتێبخانەی كوردیدا سەرچاوەو نوسین‌و‬ ‫لێكۆڵینەوە بۆ گۆرانی‌و مۆسیقای كوردی زۆر كەمە‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫لەدوتــو توێــی (‪ )193‬الپــەڕەی‬ ‫قــەوارە مامناوەندیــداو بــۆ‬ ‫هونەرمەنــدو‬ ‫یەكەمینجــار‪،‬‬ ‫موزیكــژەن (رێــژەن حەســەن)‪،‬‬ ‫یەكەمین كتێبی بەزمانی ســۆرانی‬ ‫كــە گۆرانــی‌و مۆســیقای لوڕییــە‬ ‫بەنــاوی (گۆرانــی‌و مۆســیقای‬ ‫لوڕی) بەچاپ گەیاند‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەچاپكردنــی ئــەم كتێبــە‬ ‫رێژەن حەســەن بە (چاودێــر)ی راگەیاند‪:‬‬ ‫نەتــەوەی كــورد خاوەنــی گەورەتریــن‬ ‫گەنجینەیــە لەگۆرانــی‌و مۆســیقا لەهــەر‬

‫چــوار پارچەكــەی كوردســتان‌و بــەو‬ ‫كوردانەشــەوە كە لەزێدی بنەڕەتی خۆیان‬ ‫بەهــۆی بارودۆخــی سیاســییەوە رویــان‬ ‫لەشــوێنەكانی تــری جیهان كــردوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەداخــەوە لەكتێبخانــە كوردییەكانــدا‪،‬‬ ‫ســەرچاوەو نوســین‌و لێكۆڵینەوە لەســەر‬ ‫گۆرانــی‌و مۆســیقای كــوردی زۆر كەمــە‪،‬‬ ‫بەتایبەتــی بابەتە فۆلكلۆرییــەكان‌و هەمو‬ ‫ئــەو رەهەندە گرنگ‌و شــاراوە موزیكیانەی‬ ‫كە لەم بوارەی گۆرانی‌و مۆســیقای كوردیدا‬ ‫هەیە‪ ،‬كوردی لوڕیش وەك بەشێكی گرنگ‪،‬‬ ‫ئــەم گەنجینەیــە پێكدەهێنــن‪ ،‬ئەوەی لەم‬ ‫كتێبــەدا خســتومەتەڕو باســێكە لەســەر‬ ‫گۆرانی‌و مۆسیقای لوڕی‪ ،‬كە بەدو شێوازی‬ ‫دابەشــكاری كارم لەسەر كردوە‪ ،‬یەكەمیان‬

‫دابەشــكارییە بەپێــی قۆنــاغ‪ ،‬دوەمیــان‬ ‫بەپێی بابەت‌و لەئێستاشدا یەكەمین كتێبە‬ ‫بەزمانی سۆرانی‪.‬‬ ‫دەربارەی باری دارایــی‌و كاریگەرییەكان‬ ‫لەســەر نوســین‌و كۆكردنــەوەی زانیــاری‌و‬ ‫چاپكردنی ئەم كتێبەیش وتی‪ :‬بەدڵنیاییەوە‬ ‫كاریگەریــی هەبــوە‪ ،‬كــە زیاتر لەســاڵێكە‬ ‫چاپكردنــی كتێبەكەمــی دواخســت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ێ ئاماژە بەوە بكەم كە ئینســتیتوتی‬ ‫دەبــ ‌‬ ‫كەلەپــوری كــوردی‪ ،‬وەك یەكەمیــن‬ ‫سەرچاوەی نوسینی ئەم كتێبە ئاسانكاری‬ ‫زۆری بــۆ كــردم‪ ،‬هــەر لەبەكارهێنانــی‬ ‫سەرچاوەو سەرجەم ئەو پەیوەندییانەی كە‬ ‫رێگەیەكبون بۆ تەواوكردنی ئەم كتێبە‪.‬‬

‫ناوەندی (‪ 7‬رەنگە)‪ ،‬چەندین پڕۆژەی نوێ‌ جێبەجێ‌ دەكات‬

‫بۆ یەكەمینجار فۆتۆی سلێمانی بەشێوەی ‪3D‬‬ ‫چاپ دەكرێ‌‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ئێســتا‪ ،‬سپۆنسەری پێنج پێشانگەی كردوەو‬ ‫چەندین پێشانگەی تری كردۆتەوە‪.‬‬ ‫دەربارەی ئەم ناوەندە‪( ،‬بەختیار سەعید)‬ ‫(‪ 7‬رەنگــە)‪ ،‬وەك ناوەندێكــی‬ ‫سەرپەرشــتیاری ناوەنــدی (‪ 7‬رەنگــە)‬ ‫فرۆشــتنی تابلۆ لەشــاری سلێمانی‬ ‫بە(چاودێــر)ی راگەیانــد‪ :‬خۆشــبەختانەو‬ ‫لەرۆژی ‪ 2016/5/16‬دا دامەزراوە‪.‬‬ ‫لەهەفتەی رابردودا‪ ،‬بۆ یەكەمینجار توانیمان‬ ‫لــەو مــاوە كەمــەی تەمەنیــدا هەتاوەكــو یەكەمین فۆتۆی شــاری ســلێمانی بەشێوەی‬

‫‪ 3D‬چــاپ بكەین‪ ،‬لەهەمان كاتدا چاپكردنی‬ ‫‪ 10‬كارتــی تــر كــە بەتابلــۆی شــێوەكارانی‬ ‫كــورد رازێنراونەتــەوە‪ ،‬لەنێویانــدا دو كارت‬ ‫بەشــێوەی ‪ 3D‬چاپكراوە‪ ،‬لەگەڵ ئەمانەشدا‬ ‫دروســتكردنی مەدالیایەكە كە سیمای شاری‬ ‫سلێمانییە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەپڕۆژەی ئایندەیشیان‪ ،‬بەختیار‬

‫سەعید وتی‪ :‬بڕیارە ناوەندی ‪ 7‬رەنگە لەیادی‬ ‫شــاری ســلێمانیدا پێشــانگەیەكی تایبــەت‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا بەشــداری پێشانگەی‬ ‫نێودەوڵەتیــی ســلێمانی دەكات‌و بڕیاریشــە‬ ‫ێ پێشــانگەی‬ ‫لەمانگی ‪12‬ی ئەمســاڵدا‪ ،‬ســ ‌‬ ‫هاوبــەش بــۆ ئیشــی دەســت‌و ســیرامیك‌و‬ ‫گرافیك بكاتەوە‪.‬‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫توركیــا ئەزمونێكــی دێرینــی ســەبارەت بەزیندانیكردنــی‬ ‫سەرۆكی پارت‌و كەسایەتی سیاسی تەنانەت داخستنی پارتی‬ ‫سیاسیشــدا هەیــە‪ ،‬ئەمە پڕۆســەیەكە لەمێژوی دروســتبونی‬ ‫دەوڵەتــی كۆماری توركیاوە تائەمڕۆ درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫لەڕابــردودا‪ ،‬نمونەی وەك شــەرافەددین ئالچی‪ ،‬خاتو لەیال‬ ‫زانــا‪ ،‬ئەحمــەد تــورك‌و خەتیــب دیجلەو كەســانی تــر هەیە‬ ‫لەكاروانی بزوتنەوەی سیاسی كوردا‪.‬‬ ‫ئێســتاش ســەرەڕای دەســتگیركردنی چاالكــوان‌و‬ ‫رۆژنامەنوسان‪ ،‬دەستبردن بۆ سەرۆك شارەوانی‌و پارلەمانتارو‬ ‫هاوسەرۆكەكانی هەدەپە‪ ،‬كە لەڕێگەی پڕۆسەی هەڵبژاردنەوە‬ ‫بەئیــرادەی خەڵك هەڵبژێردراون دەخرێنە زیندانیەوە‪.‬‬ ‫توركیــا دوبــارە الپەڕەیەكی رەشــی لەمێــژوی واڵتەكەی‬ ‫تۆماركــرد‪ .‬لەمڕۆدا ســەرۆكی پارتێكی سیاســی فەڕمی لەو‬ ‫واڵتــەدا زیندانــی بكرێت‪ ،‬ئەوا مانای ئەوەیــە هیچ بەهایەكی‬ ‫دیموكراســی‪ ،‬یاســایی‌و سیاســی لەئــارادا نەمــاوەو زەنگی‬ ‫رەوشــێكی مەترســیداری مــەودا درێــژ بەرۆكی ئــەو واڵتەی‬ ‫گرتوە‪.‬‬ ‫ئــاك پارتــی لەمــاوەی ‪ 14‬ســاڵی فەرمانڕەواییــدا‪ ،‬ســێ‌‬ ‫پڕۆســەی ئاشــتیی لەگــەڵ پارتــی كرێكارانــی كوردســتان‬ ‫(پەكەكــە) هێناوەتەكایــەوە‪ ،‬ئــاك پارتی لەوە تێگەیشــتبو‬ ‫كە ئیتر چارەســەری پرسی كوردو مەسەلەی روبەڕوبونەوەی‬ ‫پەكەكە بەچەك ناگاتە هیچ ئەنجامێك‪ ،‬هەربۆیە پڕۆســەكانی‬ ‫دەســتپێكردبو‪ ،‬بــێ‌ شــك ئــاك پارتــی تاقە پارتیشــە كە‬ ‫ركابــەری هەدەپــە دەكات لەهەرێمــە كوردییەكانــی باكور‪،‬‬ ‫رێژەیەكــی جــدی لەدەنگــدەری كــوردی هەیــە‪ ،‬ئێســتاش‬ ‫هەمان پارتی دەســەاڵت كار بــۆ تەفروتوناكردنی كەناڵەكانی‬ ‫دیالۆگــی سیاســی‌و بەواتاكەیتــر پاكتاوكردنــی بزوتنــەوەی‬ ‫سیاســی كورد دەكات‪ ،‬بەمەش دەوڵەتی توركیا دوا سنوری‬ ‫لــەڕوی زەبری سیاســیەوە خۆی لەدژی بزوتنەوەی سیاســی‬ ‫كــورد بەكارهێنــاوە‪ .‬بەبۆچونــی مــن دو ئامانجی ســەرەكی‬ ‫هۆكارەكەیەتی‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬توركیــا مەبەســتێتی لەڕێگــەی ئاڵۆزیــی دۆخی‬ ‫ناوخۆی واڵتەكەیەوە‪ ،‬بچێتە موســڵ‪ ،‬بەشداری ئۆپەراسیۆنی‬ ‫رەققــە بــكات‪ ،‬لەبەرئەوەی تائێســتا واڵتانــی هاوپەیمانان‌و‬ ‫ئەمریكاش رەزامەند نین‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬كــە گرێدراوی هۆكاری یەكەمەو فاكتۆری ســەرەكی‬ ‫درێژەپێدانــی ئــەم سیاســەتە چەوتــەی توركیایــە لەگــەڵ‬ ‫پەكەكەو هەدەپە‪ ،‬ئەویش مەســەلەی رۆژئاوای كوردســتانە‪.‬‬ ‫لەگــەڵ نزیكبونــەوەی وادەی راگەیاندنی فیدراڵی لەرۆژئاوای‬ ‫كوردســتان‪ ،‬توركیــا دەیەوێــت رێگــری تەواو لەمــە بكات‪،‬‬ ‫دەستپێشــكەری توركیاش بۆ روســیاو رێككەوتنی ستراتیژی‬ ‫قوڵی مەودا درێژ یەك لەهۆكاری سەرەكی‪ ،‬مەسەلەی كەیسی‬ ‫ســوریا و رۆژئاوای كورســتان بوە‪ .‬هاوكات پێــرێ‌ وتەبێژی‬ ‫وەزیــری دەرەوەی روســیا رایگەیانــد‪ :‬لەگــەڵ دابەشــبونی‬ ‫سوریاو فیدراڵییەتدا نین!‬ ‫وەك نمونــە ئــەو حكومەتانەی پێش هاتنــی ئاك پارتی‪،‬‬ ‫لەســەر دەســەاڵت بون‪ ،‬بەتایبــەت لەدەیــەی نەوەدەكاندا‪،‬‬ ‫كوردیــان وەك نەیــاری خۆیــان دیــوە‪ ،‬سیاســەتی چەوتی‬ ‫دەربــارەی پرســی كــورد پەیڕەوكــردوە‪ ،‬تەنها سیاســەتی‬ ‫شــەڕو قڕكردن‪ ،‬و كاولكارییان پەیڕەوكردوە‪ .‬خەرجی جەنگ‬ ‫بەجۆرێــك بوە كە كاریگەری لەســەر خراپــی ئابوریی واڵت‬ ‫بــكات‌و حكومەتــەكان هەراســان بــكات‪ ،‬بــەاڵم بزوتنەوەی‬ ‫سیاســی كــورد بەگوڕتر لــەو نەهامەتیانــەوە هاتنە مەیدانی‬ ‫سیاســییەوە‪ ،‬ئەو دەســەاڵتانەی دژی كورد بون‌و نەیانتوانی‬ ‫درێــژە بەژیانــی سیاســی خۆیــان‌و دەســەاڵتەكەیان بدەن‪،‬‬ ‫ســەرۆك‌و ســەرۆكوەزیرەكانی وەك تانســۆ چیلەر‌و مەسعود‬ ‫یڵماز‪ ،‬بوالنت ئەجەوید‪ ،‬باجی ئەو سیاســەتە هەڵەیەیان زۆر‬ ‫بەقورســی داوەو تا ئەو رادەیەی كۆتایی بەژیانی دەســەاڵتی‬ ‫سیاســییان بهێنێت‪ .‬بەجۆرێك ئێستا مێژوش بەهیچ جۆرێك‬ ‫ناویــان نابات‪ .‬ئەم هەواڵنەی ئاك پارتیش بەهەمان رێچكەی‬ ‫حكومەتەكانــی پێشــو دەڕوات‪ ،‬بەمەش مــەودای حكومڕانی‬ ‫كورتتر دەكاتەوە‪.‬‬

‫ژیوار جەوهەر‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژم‬ ‫ارەكانی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫و‬

‫سەبارەت بە ڕۆمانی‬ ‫هەڵەی ناو ئەستێرەکانی بەختامن‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )527‬دووشەممە ‪2016/11/7‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ناڕەزایەتییەکان‬ ‫سەبارەت بە وەرگری‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵی‬ ‫ئەمساڵ بەردەوامە‬

‫یۆسا‪:‬‬ ‫دیالن نە نووسەرێکی گرنگە و نە بەرهەمی گرنگیشی هەیە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫ماریۆ ڤارگاس یۆسا‪ ،‬نووسەری‬ ‫ناوداری پیرۆیی لە گفتوگۆیەکدا‬ ‫لەگەڵ ئاژانسی دی‪.‬دەبلیوی‬ ‫ئەڵمانی ڕەخنە لە خەاڵتکردنی‬ ‫بــۆب دیــان دەگرێت لە الیەن‬ ‫ئاکادیمیای ســویــدیــیــەوە بۆ‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵ‪.‬‬

‫ئــەو گوتی‪ :‬بــۆب دیــان بێگومان‬ ‫مۆسیقار و گۆرانیبێژێکی گەورەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نووسەرێکی گرنگ نییە‪ .‬مخابن دەبینم‬ ‫ئەدەبیاتیان لەگەڵ دنیای سەرگەرمی و‬ ‫کاتبەسەربردندا تێکەڵ کردووە‪.‬‬ ‫ماریۆ ڤارگاس یۆسا کە خــۆی لە‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٠‬ــــدا خەاڵتی نۆبێڵی پێ‬ ‫بەخشرا‪ ،‬دەڵێت‪ :‬بۆب دیالن هەرگیز‬ ‫هیچ بەرهەمێکی ئــەدەبــیــی گرنگی‬ ‫نەخوڵقاندووە‪ ،‬ئەوەش کە ئەکادیمیای‬ ‫سویدی گۆرانیبێژێک خەاڵت بکات بە‬ ‫مانای ئەوە دێت کە کولتوور لە ڕۆژگاری‬ ‫ئەمڕۆدا بووەتە شتێکی ڕووکەشانە‪.‬‬

‫یۆسا نووسەری ڕۆمانگەلێکی وەک‬ ‫"شـــەڕی ئــاخــرزەمــان" و "ئاهەنگی‬ ‫تەگەکە"ـیە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬نووسەرانێکی‬ ‫زۆر هەن کە شایستەی ئەوەن خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵیان بدرێتێ‪ ،‬بــەاڵم فەرامۆش‬ ‫دەکرێن‪ .‬وەک شتێ ئێمە گەیشتووینەتە‬ ‫قۆناغی شارستانێتیی شۆ و نمایشی‬ ‫بەرهەمە سەرگەرمییەکان‪ ،‬کە ئەمە‬ ‫کاری لە ئەکادیمیای سویدییش کردووە‪.‬‬ ‫مــاریــۆ ڤــارگــاس یــۆســا‪ ،‬نــووســەری‬ ‫هەشتاساڵەی پیرۆیی لە کاتێکدا ئەم‬ ‫قسانەی کردن کە سەردانی بەرلینی‬ ‫کردبوو بۆ بــاوکــردنــەوەی تازەترین‬

‫ڕۆمانی بە ناوی "هەڵماڵین"‪ ،‬کە ئەم‬ ‫ڕۆمانەشی وەک زۆربــەی ڕۆمانەکانی‬ ‫تری ناوەڕۆکێکی سیاسیی هەیە و لە‬ ‫پیرۆی نەوەتەکاندا ڕوو دەدات‪.‬‬ ‫جێی ئــامــاژەیــە بــۆب دیــان دوای‬ ‫ئاشکراکردنی ئەوەی کە خەاڵتی نۆبێڵی‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٦‬ـی بۆ ئەدەب پێ بەخشرا‪،‬‬ ‫خۆی بێدەنگ کرد و دوای زیاد لە دوو‬ ‫حەفتە هاتە دەنگ و لە تەلەفۆنێکدا‬ ‫بۆ سارا دینووس‪ ،‬سکرتێری هەمیشەیی‬ ‫ئاکادیمیای سویدی ڕایگەیاندووە‪ :‬کە‬ ‫ئــەم خەاڵتە زمانی لە گۆ خستووە‬ ‫و نەیتوانیوە هیچ بڵێت‪ ،‬هەروەها‬

‫گــوتــوویــەتــی کــە خــەاڵتــەکــە بــۆ ئەو‬ ‫شانازییەکی گەورەیە‪.‬‬ ‫زۆرێـــک لــە میدیا جیهانییەکان‬ ‫بێدەنگییەکەی بــۆب دیالنیان وەک‬ ‫نیشانەیەک بۆ ڕەتکردنەوەی خەاڵتەکە‬ ‫لێک دایــەوە‪ ،‬چونکە تەنانەت وەاڵمی‬ ‫ئیمەیڵ و تەلەفۆنی ئەکادیمیای‬ ‫سویدییشی نــەدەدایــەوە‪ .‬سەبارەت‬ ‫بەوەشی کە لە خۆشییان نەیتوانیوە‬ ‫قسە بــکــات ســەیــرەکــە ئــەوەیــە کە‬ ‫ئێوارەی هەمان ڕۆژ کە نۆبێڵی وەرگرت‬ ‫کۆنسێرتی گۆرانیی هەبوو‪ .‬هاوکات‬ ‫گاردیان ڕایگەیاندووە‪" :‬بــۆب دیالن‬

‫هێشتا بە فەرمی لە بارەی خەاڵتەکەوە‬ ‫قسەی نەکردووە و تەنیا تەلەفۆنێکی‬ ‫بۆ سارا دینووس کــردووە‪ ،‬ئایا ئەمە‬ ‫قبووڵکردنی خەاڵتەکەیە‪ ،‬یان تەنیا‬ ‫ڕێزنواندنێکە؟" هەرچەند سارا دینووس‬ ‫لە گێڕانەوەی تەلەفۆنەکەدا بۆ میدیاکان‬ ‫گوتوویەتی کە "بۆب دیالن خەاڵتەکەی‬ ‫قــبــووڵ کـــــردووە‪ ".‬بـــەاڵم گــاردیــان‬ ‫ئاماژە بەوە دەکات ئەمە لەوانەیە بۆ‬ ‫هێورکردنەوەی ئەو لێشاوی ڕەخنەیە‬ ‫بێت کە لە ئەکادیمیای سویدی گیرا‪،‬‬ ‫بەوەی کە خەاڵتێکی ئەدەبییان دا بە‬ ‫گۆرانیبێژێک‪.‬‬

‫لەیال سلێامنی بە ڕۆمانی گۆرانیی شیرین‬ ‫خەاڵتی ئەمساڵی گۆنکووری بردەوە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫خەاڵتی ئەدەبیی گۆنکوور بۆ ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٦‬بەخشرا بە لەیال سلێمانی‪-‬‬ ‫نووسەری فەڕەنسی‪-‬مەراکیشی‪.‬‬ ‫لیژنەی داوەرانی خەاڵتی ئەدەبیی گۆنکوور‬ ‫ڕۆژی پێنجشەممەی ڕابردوو‪١٣ ،‬ـی نۆڤەمبەر‬ ‫ڕایگەیاند‪ :‬خەاڵتی گۆنکووری ‪ ٢٠١٦‬دەبەخشن‬ ‫بە لەیال سلێمانی نووسەر و ڕۆژنامەنووسی‬ ‫‪ ٣٥‬ساڵە‪ ،‬لەبەر دواهەمین کتێبی بە ناوی‬

‫"گۆرانیی شیرین"‪.‬‬ ‫"گــۆرانــیــی شیرین" دووەمــیــن ڕۆمــانــی ئەم‬ ‫ڕۆژنامەنووسە گەنجەیە‪ .‬ڕۆمانی "گۆرانیی شیرین"‬ ‫چیرۆکی دایکێک دەگێڕێتەوە کە دوو منداڵەکەی‬ ‫بە دەستی دایەنەکەیان کوژراون‪.‬‬ ‫لەیال سلێمانی لە ‪١٧‬ساڵیدا مەراکیشی بەرەو‬ ‫فەڕەنسا بەجی هێشتووە و دوانزەیەمین ژنە کە‬ ‫گرنگترین خەاڵتی ئەدەبیی فەڕەنسا دەباتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆمانی "گۆرانیی شیرین" بەر لە خەاڵتکردنیشی‬ ‫ڕۆمانێکی پڕفرۆش بووە و ‪ ٧٦‬هەزار کۆپیی لێ‬ ‫فرۆشراوە‪ ،‬ڕۆمانەکە بە کوشتنی دوو منداڵەکە لە‬

‫الیەن دایەنەکەیانەوە دەست پێ دەکات‪.‬‬ ‫شایەنی باسە خەاڵتی ماددیی گۆنکوور زۆر‬ ‫ناچیزە و مەبلەغێکی ئەوتۆ نییە‪ ،‬بەاڵم گرنگیی‬ ‫خەاڵتەکە لە ئاستێکدایە کە فرۆشی کتێبەکە بە‬ ‫شێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات‪.‬‬ ‫براوەی ساڵی ‪٢٠١٥‬ـی خەاڵتی ئەدەبیی گۆنکوور‬ ‫ماتیاس ئەنارد بوو بە ڕۆمانی "قیبلەنما"‪ .‬لە‬ ‫براوەکانی پێشووتری ئەم خەاڵتە دەتوانین ئاماژە‬ ‫بە ناوگەلێکی وەک مارسیل پرووست‪ ،‬سیمۆن‬ ‫دیبوڤوار و پاتریک مۆدیانۆ بدەین‪ .‬خەاڵتەکە لە‬ ‫ساڵی ‪١٩٠٣‬ـوە دەستی بە کارەکانی کردووە‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )527‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/11/7‬‬

‫ئۆرهان پاموک لە دیدارێکی نوێدا‪:‬‬

‫یەکێکم لە بەدبەخترتین نووسەرانی جیهان‬ ‫ئامادەکردن و وەرگێڕان‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫ڕۆمانی "خاتوونی قژسوور"ـی‬ ‫نووسەری تورکی براوەی خەاڵتی‬ ‫نۆبڵی ئەدەبیات ئــۆرھان پاموك‬ ‫لە ســەرەتــای ئەمساڵ لەالیەن‬ ‫وەشانخانەی "یاپی کرێدی"یەوە‬ ‫کە بارەگای لە شاری ئیستانبوڵە‪،‬‬ ‫چــاپ و بــاو کــرایــەوە‪ .‬نووسەر‬ ‫لــەم ڕۆم ــان ــەدا کــە مـــاوەی ‪٣٠‬‬ ‫ساڵ لە خەیاڵیدا بووە و دواتر‬ ‫بڕیاری داوە بینووسێت‪ ،‬لە ڕێی‬ ‫ئەڤینی بەگڕ و تینی گەنجێکی‬ ‫خوێندکاری قۆناغی ئامادەیی‬ ‫و دانیشووی ناوچەیەکی نزیکی‬ ‫شاری ئیستانبوڵەوە دەمانخاتە‬ ‫دوای تاوانێکی مرۆیی گــەورە‪.‬‬ ‫لە کاتێکدا وەستا مەحموودی‬ ‫بیرھەڵکەن کە بە نەریت و شێوازی‬ ‫کۆن کار دەکات و جەمی شاگردی‬ ‫"بەگی بچکۆڵە" لە ناوەڕاستی‬ ‫ســااڵنــی ‪١٩٨٠‬دا لــە زەوی و‬ ‫زارێکی سەختدا بە دوای ئاودا‬ ‫دەگەڕێن‪ ،‬ژنێکی شانۆکاری پڕ لە‬ ‫ڕاز و نھێنی ھەمــوو شەوێك لە‬ ‫چادرێکی زەردی نزیك لە ناوچەکە‬ ‫چەندبارە داستان و بەسەرھاتە‬ ‫کۆنەکان دەگێڕێتەوە‪ .‬نووسەر لەم‬ ‫ڕۆمانەدا لەالیەك قارەمانی گەنج‬ ‫لە ڕێی ھەستی ئەڤین و ئیرەیی و‬ ‫لێپرسراوی و ئازادییەوە لە ناخەوە‬ ‫دەناسێنێت و لەالیەکی تر‪ ،‬لە‬ ‫شارستانییەکانەوە‬ ‫سۆنگەی‬ ‫بابەتەکانی وەك پەیوەندیی نێوان‬ ‫باوك و کوڕ "ستەمکاری" و ھەوڵی‬ ‫بە تاکبوون تاوتوێ دەکات‪.‬‬

‫"خاتوونی قــژســوور" سەرلەنوێ دوو‬ ‫ئەفسانەی بنەڕەتیی ڕۆژئاوا و ڕۆژھەاڵت‪،‬‬ ‫واتا "ئۆدیپ پاشا"ی سۆفۆکلیس (کوشتنی‬ ‫باوك) و "ڕۆستەم و زۆراب"ی فیردەوسی‬ ‫(کوشتنی کوڕ) بەراورد دەکات و پرسیاری‬ ‫ئەوەمان لێ دەکات داخۆ دەقە کۆنەکان تا‬ ‫چ ڕادەیەك کاریگەرییان بەسەر ژیانمانەوە‬ ‫ھەیە؟!‬ ‫ڕۆژنامەنووسی ڕۆژنامەی "حوڕییەت"ـی‬ ‫تورکی چنار ئۆسکای دیمانەیەکی درێژی‬ ‫دەربارەی ڕۆمانی "خاتوونی قژسوور" لەگەڵ‬ ‫پاموك ئەنجام داوە و لە ژمارەی ڕۆژی ‪٣٠‬‬ ‫کانوونی دووەمی ‪٢٠١٦‬ـی ڕۆژنامەی ئاماژە‬ ‫بۆ کراودا باڵو کراوەتەوە‪ .‬منیش بەمەبەستی‬ ‫ئاشناکردنی خوێنەری کورد بەو ڕۆمانە‬ ‫نوێیەی پاموك بەشێك لەو دیمانەیەم‬ ‫وەرگێڕایە سەر زمانی کوردی‪ .‬نووسەر لە‬ ‫بەشی کۆتایی دیمانەکەدا کەمێك پەردە‬ ‫لەسەر ڕۆمانی داهاتوویشی هەڵدەداتەوە‬ ‫کە ناوی "شەوەکانی پەتا"ـی بۆ داناوە‬ ‫و ئــارەزوو دەخوازێت تا کۆتایی لەسەر‬ ‫ئەو ناوە بمێنێتەوە و نەیگۆڕێت‪ .‬ئەوەی‬ ‫وا دەکات خوێنەرانی پاموك لە ئێستاوە‬ ‫بە پەرۆشەوە چاوەڕێی "شەوەکانی پەتا"‬ ‫دەکەن‪ ،‬ئەوەیە کە نووسەر دەڵێت وەك‬ ‫چۆن لە ڕۆمانی "من ناوم سوورە"دا کاری‬ ‫لەسەر بابەتی نیگارکێشی و شێوەکاری‬ ‫کردووە‪ ،‬لە "شەوەکانی پەتا"دا کار لەسەر‬ ‫ئەدەبیات دەکات‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬دوای ساڵێك ڕۆمانێکی نوێ‪.‬‬ ‫ئەمجار بوارتان نەدا‪...‬‬ ‫پاموك‪ :‬ڕۆمانی پێشوو شــەش ساڵ‬ ‫کاتی لێم برد‪ ،‬بەاڵم ‪ ٧٠٠‬الپەڕە دەرچوو‪.‬‬ ‫‪ ٤٠‬ساڵە دەنووسم و بەرهەمی سااڵنەم‬ ‫تێکڕا ‪ ٢٠٠‬الپەڕەیە‪ .‬لەگەڵ هەڵکشانی‬ ‫تەمەندا خێراتر دەنووسم‪ ٣٥-٣٠ .‬ساڵە‬ ‫بیر لە ڕۆمانەکانم دەکەمەوە‪ ،‬دواجار تەنیا‬ ‫دەمێنێتەوە سەر نووسینیان‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬کەی چیرۆکی بیرهەڵکەن بە‬ ‫خەیاڵتاندا هات؟‬

‫پاموك‪ :‬کۆتایی سااڵنی ‪ ١٩٨٠‬هێشتا‬ ‫خــانــووی بنەماڵەکەمان لــە حەربییە‬ ‫نەفرۆشرابوو‪ .‬سەرقاڵی نووسینی ڕۆمانی‬ ‫"کتێبی ڕەش" بووم‪ ،‬هاوسەرم هاتوچۆی‬ ‫ئیستانبوڵی دەکرد‪ .‬دوو کەس لە باخچەی‬ ‫ماڵەکەی تەنیشتمان بیریان هەڵدەکەند‪.‬‬ ‫ڕیپۆرتاژم لەگەڵیان کرد‪ .‬تەلەڤزیۆنێکی‬ ‫بچووکیان پێ بوو‪ ،‬لە سەعات ‪ ٥‬بەدواوە‬ ‫لە کوانوودا ئاگریان دەکردەوە و مەنجەڵی‬ ‫چێشتیان دەنایە سەر‪ ،‬ڕێك وەك ئەوەی‬ ‫لە ڕۆمانی "خاتوونی قژسوور"دا هەیە‪...‬‬ ‫پەرۆشی زانینی پەیوەندی نێوانیان بووم‪،‬‬ ‫پەیوەندی نێوان باوك و کوڕ‪ ،‬دەسەاڵت و‬ ‫تاك‪ ،‬فەرماندەر و فەرمانوەرگر‪...‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬لەم ڕۆمانەدا وەك شیکاری‬ ‫دەروونــی کۆمەڵگەتان خستووەتە سەر‬ ‫مــێــزی تــوێــکــاری‪ .‬فــرۆیــد بیتوانیبایە‬ ‫بیخوێنێتەوە‪ ،‬لە گــۆڕ هەڵدەسایەوە و‬ ‫دەهات سوپاستانی دەکرد‪...‬‬ ‫پــامــوك‪ :‬لــەوانــەیــە! بــاوکــی بەهێز‪،‬‬ ‫یاخیبوونی بـــاوك و بەدەستهێنانی‬ ‫خۆشەویستیی دایك لەو بابەتانەن کە من‬ ‫حەزیان لێ دەکەم‪ ...‬فرۆیدیست نیم‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خوێنەرێکی ویم‪ .‬لە کتێبەکانی ئەوەوە‬ ‫زانیاریی زۆرم دەربارەی بابەتەکانی وەك‬ ‫خەون و هەڵخزانی زمان بەدەست هێناوە‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬باوەڕتان بە هێزی داستانەکان‬ ‫و ئەقڵی ناوەکی‪-‬نائاگا (عقل باگن‪-‬‬ ‫الــاوعــی)ی گشتیی پێکهاتووی پێش‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتی هەیە؟‬ ‫پاموك‪ :‬بەڵێ‪ ،‬ئەفسانەکان ڕەهەندی‬ ‫فۆرم بەخشین بە ئەدەبیات و فەلسەفە و‬ ‫کۆمەڵگەکانیان تێدایە‪ .‬خۆم بە نزیک لە‬ ‫بۆچوونەکانی (یونگ)ی خوێندکاری فرۆید‬ ‫و بیردۆزەکەی (‪ )Archetype‬دەزانم‪.‬‬ ‫یونگ دەڵێت مرۆڤ بە هەندێك پێکهاتەی‬ ‫کولتووری و خەسڵەتەوە لە دایك دەبێت‬ ‫و لە ئەقڵی ناوەکیدا بەپێی ئەو کولتوور‬ ‫و خەسڵەتانە هەڵسوکەوت دەکات‪ .‬بەاڵم‬ ‫فرۆید بــەردی بناغەی ئەو بیردۆزەیەی‬ ‫داناوە‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬ئەو چی دەڵێت؟‬ ‫پاموك‪ :‬هەمیشە لە پشت ژیانماوە‬ ‫زنجیرەیەك دەق هەیە‪ .‬ئــەوەی فرۆید‬ ‫دەیەوێت باسی بکات‪ ،‬پێکهاتنی ئەقڵی‬ ‫ناوەکیی مرۆڤە لەو دەقانە؛ پێویست ناکات‬ ‫بچینە کتێبخانەکان‪ ،‬زانیارییەکان خۆیان‬ ‫بۆ ئێمە دێــن‪ ،‬کتێبیش نەخوێنینیەوە‪،‬‬ ‫کێشە نییە‪ ،‬چونکە لــە کۆمەڵگە و‬ ‫دەوروبــەرەوە وەریان دەگرین‪ ...‬ئاینیش‬ ‫تێکهەڵکێشێکە لەگەڵ ئەو بۆچوونانەدا‪.‬‬ ‫ئاینە یەکتاپەرستەکان شتی زۆریــان لە‬ ‫یۆنان و میسری کــۆنــەوە وەرگــرتــووە‪.‬‬ ‫سەرنجڕاكێشترین خاڵی ئەو وەرگرتنانەیش‬ ‫لێکچوونی ئەفسانەکانە‪ .‬من لەم ڕۆمانەدا‬ ‫ئەو دوو بەسەرهاتەم گەیاندووە بە یەك و‬ ‫هەوڵم داوە لەو ڕێیەوە خوێنەر بورووژێنم‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬کام ئەفسانانە؟‬ ‫پاموك‪ :‬یەکێکیان ئەفسانەی ئۆدیپە لە کوشتنی کوڕ لەسەر دەستی باوك دەکەن‪ .‬ئێران نەریتێکی زۆر بەهێزی هەیە‪ .‬ئەو‬ ‫ڕۆژئاوا کە بە هاوکاریی فرۆید خراوەتە ڕوو‪ ،‬لە ڕاستیدا ڕەوایی پێ دەبەخشن‪.‬‬ ‫ئێرانییانەی مــن دەیــانــنــاســم‪ ،‬شیعری‬ ‫ئۆسکای‪ :‬تەواو پێچەوانەی ئۆدیپەوە‪ ...‬شاعیرەکانی خۆیان دەخوێننەوە‪ ،‬ئاشنای‬ ‫ئەوی تریشیان ڕۆستەم و زۆرابی شانامەیە‪.‬‬ ‫پاموك‪ :‬بەڵێ‪ ،‬ئۆدیپ بۆ ئەوەی تاکڕەو عومەری خەیام و مەوالنان‪ .‬ئێمە بڕیارمان‬ ‫ئۆدیپ شازادەی بنەماڵەیەکی خانەدانە‪.‬‬ ‫بێ ئەوەی پێ بزانێت‪ ،‬باوکی دەکوژێت بێت‪ ،‬باوکی خۆی دەکوژێت‪ ،‬واتە ناچارە دا نەریتی ئەدەبیی خۆمان بگۆڕین‪ .‬بە‬ ‫و دایکی مارە دەکات‪ .‬ئەمە یەکێکە لەو لە دەسەاڵت هەڵبگەڕێتەوە‪ .‬بەاڵم شانامە ئاشکرایش ڕامانگەیاند‪ .‬ئەمەیش ڕێی بۆ‬ ‫دەقە بەناوبانگانەی کە ڕۆڵیان هەیە لە کــار لەسەر ئــەوە دەکــات کە بــاوك لە لەبیرچوونەوەیەکی گەورە خۆش کرد‪.‬‬ ‫پێکهاتنی ناکۆکییە سایکۆلۆژییەکانی کۆمەڵگەکانی ڕۆژهااڵتدا دەتوانێت منداڵی‬ ‫ئــۆســکــای‪ :‬ئێمە ئەفسانەگەلی لەو‬ ‫شارستانیی ڕۆژئاوادا‪ .‬ئەم دەقە پێشانمان خــۆی بچەوسێنێتەوە و پێمان دەڵێت جۆرەمان هەیە کە ڕۆڵیان هەبووبێت لە‬ ‫دەدات باوك چییە و باوەڕ بە گەمژەیی پێویست بە دەسەاڵتی باوك هەیە و ئەوە پێکهێنانی ئەقڵی ناوەکیماندا؟‬ ‫بکوژی باوك دەکات و ڕەوایی بە تاوانەکە شتێکە ناکرێت کۆمەڵگە دەستبەرداری‬ ‫پاموك‪ :‬دەقی ئێمە لەم بوارەدا بێ هیچ‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬بەاڵم لە الیەکیشەوە هەستی بێت‪ .‬ئێمە ڕێك لە ناوەڕاستداین‪ .‬بۆیە گومانێك "دەدە کۆرکوت"ە‪ .‬زۆر ئارەزوو‬ ‫تاوانباری دەخاتە پێش چاو‪ .‬لە ئاکامدا ئەوە ئەرکی تورکێکە ئەو بەراوردە بکات‪ .‬دەکەم لەبەر ڕۆشنایی بەراوردکارییەکانی‬ ‫ئۆسکای‪ :‬ئایا ئەمە پەیوەندی بەوەوە فرۆید دا لە دەدە کۆرکوت بکۆڵمەوە‪.‬‬ ‫ئۆدیپ خۆی کوێر دەکات‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬ڕۆمانەکەتان پەیوەندی بە‬ ‫هەیە کە ئێمە بە تەواوی لە نەریتی بوونمان‬ ‫ئۆسکای‪ :‬جیاوازیی شانامە چییە؟‬ ‫پاموك‪ :‬ئەو کەسانەی لە سەردەمی لە ناوەڕاستدا دابڕاوین؟ لە ڕۆمانەکەدا خۆسەپاندنی دەسەاڵت لە تورکیاوە هەیە؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬ئــەو جــۆرە شتانە هەمیشە‬ ‫عوسمانیدا دەبوون بە فەرمانبەر‪ ،‬یان زانا‪ ،‬ڕستەیەكی لەم جۆرە هەیە‪" :‬ئێرانییەکان‬ ‫ئەو بەسەرهاتەیان باش دەزانی‪ .‬ڕستەی وەك ئێمەی تــورك نین لەبەر خاتری ڕێککەوتن‪ .‬ئێمە لە کۆمەڵگەیەکدا دەژین‬ ‫"ڕاوەستە‪ ،‬ئەوە کوڕی خۆتە!" لە فیلمەکانی بەڕۆژئاواییبوون شاعیر و ئەفسانەکانی کە تا دێــت خۆسەپێنتر دەبێت‪ .‬چەند‬ ‫جێگەی داخــە کە دەنگدەریش دەنگی‬ ‫یەشیلجام دا لەو بەسەرهاتەوە سەرچاوەی خۆیان لەبیر کردبێت‪".‬‬ ‫پاموك‪ :‬با قەبوڵی بکەین کە شارستانیی بۆ پێکهاتنی ئەو دۆخە داوە‪ .‬لەوانەیە‬ ‫گرتووە‪ .‬ئەو فیلمانە کار لەسەر تراژیدیای‬

‫دەستم کردووە بە نووسینی ڕۆمانێکی‬ ‫نوێ‪ .‬بێ دوودڵی نواندن ناوەکەیشی‬ ‫ئاشکرا دەکەم‪" :‬شەوەکانی پەتا"‬

‫شتێکی ماندووکەرە نووسەری واڵتێکی‬ ‫لە جۆری ئەوەی ئێمە بیت‪ .‬ئەگەر‬ ‫لێدوان نەدەم‪ ،‬هەست بە تاوانباری‬ ‫دەکەم‪ .‬ناشمەوێت لەسەر هەموو‬ ‫ڕووداوێك قسە بکەم‬

‫ڕەشبینی ڕۆڵی هەبووبێت لە بۆچوونی‬ ‫دەنگدەراندا‪ .‬بەاڵم من ساڵێك لەمەوبەر‪،‬‬ ‫واتە دوو سێ مانگ پێش هەڵبژاردنەکان‬ ‫دەستم بە نووسینی ئەم ڕۆمانە کرد‪ .‬لە‬ ‫هەموو حاڵەتێکدا سەپاندنی دەسەاڵت و‬ ‫تاکڕەوی لەو بابەتانەن کە کۆتاییان پێ‬ ‫نایەت‪.‬‬ ‫ئــۆســکــای‪ :‬لــە مــاڵــپــەڕی "‪Daily‬‬ ‫‪"Beast‬ـی ئەمریکاییدا وتارێك هەیە بە‬ ‫ناوونیشانی "ئایا نەفرەتی نۆبڵ ئۆرهان‬ ‫پاموك دەکوژێت؟" ڕەخنەگر نووسیوێتی‪:‬‬ ‫"ئیدی ڕۆمانی نۆستالژیا و ئەڤینداری‬ ‫دەنووسێت‪ ،‬چونکە هەرچۆنێك بێت نۆبڵی‬ ‫وەرگرتووە‪".‬‬ ‫پاموك‪" :‬ئیندیپێندیت" یش دەنووسێت‪:‬‬ ‫"پاموك جوانترین ڕۆمانەکانی خۆی لە دوای‬ ‫وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵ نووسیوە‪ ".‬بڕوانە‪،‬‬ ‫ئــەو ڕستەیە بەسەر بەرگی پشتەوەی‬ ‫کتێبەکەوە هەیە‪ .‬نامەوێت وەاڵمــی ئەو‬ ‫کەسانە بدەمەوە‪ .‬لەوانەیە یەکێك بم لە‬ ‫بەدبەختترین نووسەرانی جیهان‪ ،‬چونکە‬ ‫هــەرە زیــاد ڕیپۆرتاژی سیاسیم لەگەڵ‬ ‫دەکرێت‪ .‬لەبەرئەوەی تورکم‪ ،‬هەمیشە‬ ‫دەربارەی سیاسەت پرسیارم لێ دەکرێت‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬ئێوە یەکێك لە گرنگترین‬ ‫ڕۆشنبیرەکانی واڵتــن‪ .‬لە دەوروبــەرتــان‬ ‫کەسانێك هەن زیندانی کــراون‪ ،‬لە کار‬ ‫دەرکراون و تەنانەت پەالمار دراون‪ .‬ئایا‬ ‫هەستێکی خۆبەتاوانبارزانینتان هەیە‬ ‫وەك ئەوەی بڵێن‪" :‬منیش دەبێت شتێك‬ ‫بکەم‪".‬؟‬ ‫پـــامـــوك‪ :‬جــــاری وا هــەیــە نوقمی‬ ‫نووسین دەبیت‪ ،‬لەوالیش کەسانێك لە‬ ‫کار دەردەکــرێــن و دەخرێنە زیندانەوە‪،‬‬ ‫تۆیش هیچ ناکەیت‪ .‬جاروبار ئەو هەستی‬ ‫خۆبەتاوانبارزانینەم هەبووە‪ .‬بەاڵم باوەڕت‬ ‫هەبێت وەك پێویست کاتم نییە‪ .‬بەردەوام‬ ‫ئیمایلم بۆ دێت و لێم دەپرسن‪" :‬واژۆ‬ ‫دەکەیت؟"‪ ،‬یەکێکی تر تەلەفۆن دەکات‬ ‫و دەپرسێت‪" :‬ئۆرهان بەگ‪ ،‬فاڵن کەس‬ ‫زیندانی کـــراوە‪ ،‬هــاوکــاریــم دەکــەیــت؟"‬ ‫ناشتوانم ئەمانە لە بیر بکەم‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬چۆن وەاڵمیان دەدەیتەوە؟‬ ‫پاموك‪ :‬وەاڵمی هەندێکیان بە "بەڵێ"‬ ‫دەدەمەوە و بە هەندێکی تریشیان دەڵێم‪:‬‬ ‫"دوێنێ ئــەوەم کــرد‪ ".‬لێرەدا دوو خاڵی‬ ‫هەستیار هەن‪ :‬یەکەم؛ کردنی دەسەاڵت‬ ‫بە ئامانج بۆ هەڵمەتی خراپ‪ ...‬پێویستە‬ ‫ناڕەزایی دەربڕین بە پێوانە بێت و وشەی‬ ‫سووك و هەرزان بەکار نەهێندرێت‪ .‬دووەم؛‬ ‫لە هەر دەم کردنەوەیەکمدا دەکەومە دۆخی‬ ‫کەسێکەوە کە باس لە سیاسەت دەکات‪...‬‬ ‫ئێوارەیەك لە نۆروێژ پاول ئاوستەرم بینی‪.‬‬ ‫گوتم‪" :‬چەند باشە تۆ لە ئەمریکایت‪ .‬من‬ ‫هەمیشە پرسیاری سیاسەتم لێ دەکرێت‪".‬‬ ‫ئەویش گوتی‪" :‬لە منیش پرسیاری شەڕی‬ ‫کەنداو و بوش دەکــەن‪ ".‬ئەمە دۆخێکە‬ ‫نووسەر ناتوانێت خۆی لێ البدات‪.‬‬ ‫ئــۆســکــای‪ :‬بــــــەردەوام لــە دەرەوە‬ ‫پەیوەندیتان پێوە دەکرێت بۆ وەرگرتنی‬ ‫بۆچوونتان؟‬ ‫پاموك‪ :‬بەڵێ‪ ،‬بەاڵم هۆکارەکانی هیچ‬ ‫کاتێك خۆش نین‪ .‬سەرقاڵی نووسینی‬ ‫ڕۆمانم و هێشتا ڕۆژنامەکانی ئەو ڕۆژەم‬ ‫نەخوێندووەتەوە‪ .‬کەچی هەر ئەوەندەم‬ ‫زانی دیسان شتێکی خراپ ڕوویــداوە‪ .‬لە‬ ‫"ال ڕەپولیکا" و ئەڵمانیاوە چوار ئیمایل‬ ‫هاتووە! منیش نازانم ڕووداوەکە چییە‪ .‬لە‬ ‫فەرەنسا بۆمبا دەتەقێتەوە‪ ،‬بەاڵم هەموو‬ ‫کۆمەڵگە هاوڕایە و دژی تەقینەوەکەیە‪.‬‬ ‫کەچی کاتێك الی ئێمە تەقینەوەیەك‬ ‫ڕوودەدات‪ ،‬هەر الیەك ئەوی تر تۆمەتبار‬ ‫دەکــات‪ .‬بەڕاستی شتێکی ماندووکەرە‬ ‫نووسەری واڵتێکی لە جۆری ئەوەی ئێمە‬ ‫بیت‪ .‬ئەگەر لێدوان نــەدەم‪ ،‬هەست بە‬ ‫تاوانباری دەکەم‪ .‬ناشمەوێت لەسەر هەموو‬ ‫ڕووداوێك قسە بکەم‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬بەکۆتاگەیشتنی ڕۆمانی‬ ‫"خــاتــوونــی قــژســوور" لــە گرتووخانەی‬

‫سیلیڤری واتایەکی سەمبولیکی هەیە؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬پێویست بـــوو قــارەمــانــی‬ ‫ڕۆمانەکە بخرێتە گرتووخانەیەکی نزیك لە‬ ‫ئیستانبوڵەوە‪ .‬پاش کەمێك لێکۆڵینەوە‪،‬‬ ‫بۆم دەرکەوت هەموو گیراوێك ڕەوانەی ئەوێ‬ ‫دەکرێت؛ ڕۆژنامەنووسانی ئۆپۆزسیۆن‪،‬‬ ‫کورد‪ ،‬تاوانباری ئاسایی و هتد‪ ...‬سیلیڤری‬ ‫لە ژیانی هەمووماندا شوێنێکی هەیە و‬ ‫بێ ناوبەر دەربــارەی سیلیڤری دەدوێین‪.‬‬ ‫لە ڕابــردوودا سینەمای فاتیش کرابووەوە‬ ‫و بە گەورەترین سینەمای ئــەوروپــا و‬ ‫بالکان لە قەڵەم درابوو‪ .‬ئێستایش شانازی‬ ‫بە کــردنــەوەی گەورەترین بەندیخانەی‬ ‫ئەوروپاوە دەکەین!‬ ‫ئۆسکای‪ :‬لە "خاتوونی قــژســوور"دا‬ ‫شوێنپێی باوکتان هەیە؟‬ ‫پاموك‪ :‬من لەگەڵ باوکێکدا گەورە بووم‬ ‫کە هەستمان بە ئامادەبوونی نەدەکرد‬ ‫و لە دەوروبـــەری خۆمان نەماندەبینی‬ ‫و هــەمــیــشــە جــێــمــانــی دەهــێــشــت‪ .‬لە‬ ‫ڕۆمانەکەیشدا ئازارێکی بێ باوکی هەیە‪.‬‬ ‫باوکم بە گەنجی نەمرد‪ ،‬بــەاڵم زۆربــەی‬ ‫کــات لە دەوروبــەرمــان نــەبــوو‪ .‬جاروبار‬ ‫لەگەڵ کاکمدا باسی ئەو بابەتە دەکەین‪.‬‬ ‫باوکم لەبەرئەوەی بەڕاستی بەکولتوور و‬ ‫لیبرال بوو‪ ،‬دەستی لێمان ڕانەدەوەشاند‬ ‫و هاواری بەسەرماندا نەدەکرد و دەیگوت‪:‬‬ ‫"چیتان دەوێت‪ ،‬بیکەن‪ .‬ئێوە زۆر ئاقڵن‪".‬‬ ‫ئازادییەکی بێ سنووری پێم بەخشی‪.‬‬ ‫متمانەیەکی گەورەیش لە نێوانماندا هەبوو‪.‬‬ ‫بەاڵم جاروبار هەستم بە نەبوونی چەقێك و‬ ‫سەنتەرێك لە ژیانمدا دەکرد‪ .‬هەستەکانی‬ ‫وەك سەرلێشێوان و ترس لە ئازادی توانای‬ ‫داهێنیانیان پێم بەخشی؛ "دەتوانم هەموو‬ ‫شتێك بکەم‪ ،‬باوکم ڕێم لێ ناگرێت‪ ،‬بە‬ ‫هونەر و شێوەکاری کاریگەری لەسەر دایکم‬ ‫دادەنێم‪ "...‬هەندێك جار باوکم دەیپرسی‪:‬‬ ‫"تۆ لە پۆلی چەندیت؟" بەو پرسیارە زۆر‬ ‫تێك دەچــووم‪ .‬هەمان کات ڕەهەندێکی‬ ‫جوانی ئەو هەستەیشم دەبینی‪" :‬ئازادیت‪،‬‬ ‫خۆت بڕیاری خۆت دەدەیــت‪ ".‬لەبەر زۆر‬ ‫هــۆکــار ســوپــاســگــوزاری باوکمم‪ .‬هــەرە‬ ‫زیادیش لەبەر کتێبخانە زۆر جوانەکەی‪...‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬ژیانتان چۆپن دەگوزەرێت؟ بۆ‬ ‫نموونە؛ ئەڤین؟‬ ‫پــامــوك‪ :‬پێنج ساڵە لــەگــەڵ ئەسلی‬ ‫ئاکیاڤاش پێکەوە دەژین‪ .‬زۆر حەزم لێیە‬ ‫ڕۆژ و هەموو شتێکی خۆم لەگەڵ هاوڕێ‬ ‫کچەکەمدا دابـــەش بــکــەم‪ .‬دوو دنیای‬ ‫جیاوازمان هەیە‪ .‬ئەو دەمپارێزێت‪ .‬ژیانی‬ ‫تایبەتیم سەرزەمینێکە کە تیایدا ئازاد و‬ ‫بەختەوەرم‪ .‬بەاڵم لە واڵتێکدا دەژین کە‬ ‫مرۆڤ تەنانەت ناتوانێت بڵێت لە ژیانی‬ ‫تایبەتیمدا بــەخــتــەوەرم‪ .‬لــە گــوشــار و‬ ‫دەسەاڵتسەپێنی و کردنی هەموو کەسێك‬ ‫بە ناپاکی نیشتمان و شێوازی گفتوگۆی‬ ‫زبری بەرنامەکانی تەلەڤزیۆن زۆر بێزارم‪.‬‬ ‫بەاڵم لە ژیانی تایبەتمدا بەختەوەرم‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬ئێستا سەرقاڵی چین؟‬ ‫پاموك‪ :‬دەستم کــردووە بە نووسینی‬ ‫ڕۆمانێکی ن ــوێ‪ .‬بــێ دوودڵـــی نــوانــدن‬ ‫ناوەکەیشی ئاشکرا دەکــەم‪" :‬شەوەکانی‬ ‫پەتا"‪.‬‬ ‫ئۆسکای‪ :‬بابەتی ئەو ڕۆمانەتان چییە؟‬ ‫پاموك‪ :‬ئەمیان درێژترە و ڕۆمانێکی‬ ‫مێژوویییە‪ .‬وەك چــۆن ڕۆمــانــی "من‬ ‫نــاوم ســوورە" دەربـــارەی نیگارکێشی و‬ ‫شێوەکارییە‪ ،‬ئەمیان دەربارەی ئەدەبییاتە‪.‬‬ ‫ئومێدم وایــە تــەواوی بکەم و ناوەکەی‬ ‫نەگۆڕم‪ .‬لەوە زیاتر ناڵێم‪.‬‬ ‫یۆسکای‪ :‬ڕووداوەکانی ئەو ڕۆمانەیشتان‬ ‫لــە ئیستانبوڵ دەقــەومــێــن؟ کــەی باڵو‬ ‫دەکرێتەوە؟‬ ‫پاموك‪ :‬نا‪ ،‬لە ئیستانبوڵ ناگوزەرێت‪.‬‬ ‫باس لە پەتایەکی گشتگیر دەکات‪ .‬هەر‬ ‫کاتێك ڕۆنامەکە دەرچوو‪ ،‬قسەی زیاتری‬ ‫لەسەر دەکەین‪ .‬هیوادارم کۆتایی ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٧‬بکەوێتە بازاڕەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )527‬دووشه‌مم ‌ه ‪2016/11/7‬‬

‫یاداشتەکانی کافکا‬ ‫فرانتس كافكا‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫بەشی چوارەم ‪ -‬کۆتایی‬ ‫‪26‬دیــســامــبــەر‪ :‬دوو ڕۆژو‬ ‫نــیــو‪ ،‬بــەتــەواویــی نــا‪ ،‬تەنیا‬ ‫بـــووم‪ .‬هــەنــووكــە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫هیچ نــەگــۆڕاوە‪ ،‬بەهەر حاڵ‪،‬‬ ‫وا بـــەڕێـــگـــاوەم‪ ،‬تــەنــیــایــی‬ ‫كاریگەریەكی وای لەسەر داناوم‬ ‫هەرگیز هەڵە ناكات‪ .‬دەروونم (تا‬ ‫ماوەیەك هەر ئاوا بە ڕووكەش)‬ ‫چاك دەبێت ‌و ئامادەگیی تیا‬ ‫دەبێت هەرچیەك لە قووالییدایە‬ ‫بیهاوێژێتە دەرەوە‪ .‬وردە وردە‬ ‫باری دەروونیم هێور دەبێت ‌و‬ ‫پێویستم بە هیچ نابێت‪ .‬چونكە‬ ‫شپرزەیی بۆ ئەوانەی توانایان‬ ‫كەمە خراپترین شتە‪.‬‬ ‫‪ 27‬دیسامبەر‪ :‬ئیدی توانای وتنی‬ ‫وشەیەكی دیم نیە‪ ،‬بەڵێ‌‪ ،‬خۆزگا وشە‬ ‫نەبوایە‪ .‬ئەوەندە بەس بوایە وشە بخەیتە‬ ‫ســەر كــاغــەز‪ ،‬ئەوسا مــرۆڤ دەیتوانی‬ ‫بەویژدانێكی ئــارامــەوە‪ ،‬ئەگەر وشەكە‬ ‫بــەتــەواوی بوونیەوە لەجێگای شیاوی‬

‫دانــرابــێــت‪ ،‬دوای كــارەكــەی بكەوێت‌و‬ ‫ئەنجامی بدات‪.‬‬ ‫بەشێكی دوای نـــیـــوەڕۆم بــەخــەو‬ ‫بەسەربرد‪ .‬لەكاتی بەئاگا بوونمدا لەسەر‬ ‫قەنەفەكە رادەكشێم‪ .‬بیر لەهەندێك‬ ‫ئەزموونی خۆشەویستیی سەردەمیی‬ ‫گەنجیم دەكەمەوە‪ .‬بەداخەوە بۆ دەرفەتە‬ ‫لەدەست چوەكانم‪.‬‬ ‫(ئــەوكــاتــەی لــەبــەرئــەوەی كەمێك‬ ‫سەرمام بوو بوو لەناو جێگاكە راكشابووم‌و‬ ‫ژنە مامۆستاكەمان سوناتای كرویستەری‬ ‫بۆ دەخوێندمەوە كە لەوە دەچوو چێژ‬ ‫لەناڕەحەتیەكەم بكات) خەیاڵی ژەمە‬ ‫خواردنە روەكیەكەم لێیدام‪.‬‬ ‫لەبارە میزاجیەكەم رازی بووم‪ .‬بەاڵم‬ ‫لەوە دەترسام ئاخۆ بیناییم بەدرێژایی‬ ‫هەموو تەمەنم بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫‪ 28‬دیسامبەر‪ :‬كاتێك بۆماوەی چەند‬ ‫سەعاتێك رەفتارم مرۆڤانە دەبێت‪ ،‬وەك‬ ‫ئــەوەی ئەمڕۆ لەگەڵ ماكسداو پاشان‬ ‫لەماڵی باوم كردم‪ ،‬پێش ئەوەی بچمە ناو‬ ‫جێگاوە هەست بەشانازیی دەكەم‪.‬‬

‫‪1911‬‬ ‫‪ 3‬ژانیوەری‪ :‬وتم‪« :‬تۆ» و ئەژنۆیەكی‬ ‫سووكم تێوەژەند‪« ،‬دەمەوێت ماڵئاوایی‬

‫كەم تا زۆرێك هێند الواز بوو دەمتوانی‬ ‫بەدەست پاڵێكی پێوە بنێم‪« .‬بەڕاست‬ ‫دەتەوێت بڕۆیت؟ من چی بكەم؟ ناتوانم‬ ‫بەرت لـێ‌ بگرم‪ .‬ئەگەر بیشم توانیایە‪،‬‬ ‫هــەر دڵــم نــەدەهــات‪ .‬بۆیە دەمــەوێــت‬ ‫هەستی خۆتت بۆ روون بكەمەوە كە‬ ‫هێشتا دەمتوانی بەرت لـێ‌ بگرم» ئیتر‬ ‫ئەو یەكسەر سیمای نۆكەرێكی خوێڕیلەی‬ ‫لەخۆگرت كــە بــەو سیمایەوە بۆیان‬ ‫هەیە لــەدەرەوەی رێنماییەكان منداڵی‬ ‫سەرۆكەكانیان گوێ‌ رایــەڵ بكەن یان‬ ‫بیانترسێنن‪.‬‬

‫بكەم» لەكاتی قسەكردنەكەدا كتوپڕ‪،‬‬ ‫بۆ نەگبەتیی هەندێك لەلیكی دەمم‬ ‫دەرپەڕی‪.‬‬ ‫ئەو گوتی‪« :‬لـێ‌ دەمێكە تۆ بیری لـێ‌‬ ‫دەكەیتەوە» لەدیوارەكە دووركەوتەوەو‬ ‫بایەكی باڵی خۆیدا‪.‬‬ ‫«نا‪ ،‬بیرم لـێ‌ نەكردۆتەوە»‬ ‫«ئەی بیرت لەچی دەكردەوە؟»‬ ‫«دواجار ویستم كەمێك زیاتر خۆم بۆ‬ ‫كۆمەڵەكە ئامادە بكەم‪ .‬چەند دەتوانیت‬ ‫هەوڵ بدە‪ ،‬ئەمە نازانیت‪ .‬من گوندیەكی‬ ‫مــام نــاونــجــیــم‪ ،‬دەتــوانــیــت لەهەموو‬ ‫چركەساتێكدا بمگۆڕیتەوە بەكەسانێك‬ ‫‪ 7‬ژانیوەری‪ :‬خوشكەكەی ن‪ .‬شەیدای‬ ‫كە لەگەڵ سەدان كەسی تردا لەوێزگەی‬ ‫رێگای ئاسن چاوەڕێی شەمەندەفەری دەزگیرانەكەیەتی‪ ،‬بەجۆرێك هەر كەسێك‬ ‫دەبینێت بەتەنیا قسەی لەگەڵدا دەكات‪.‬‬ ‫تایبەتین»‪.‬‬ ‫‪ 4‬ژانــیــوەری‪« :‬ئیمان‌و نیشتمان» چونكە مرۆی عاشق دەتوانێت چاكتر بۆ‬ ‫یەكێكی دی باسی خۆشەویستیەكەی‬ ‫نووسینی شونهیر(‪.)14‬‬ ‫پەنجە تەڕەكانی ئەو باڵكۆن نشینانەی بكات‌و دووبارەیشی بكاتەوە‪.‬‬ ‫ئــەمــرۆ یەكشەممەیە‪ .‬هــەرچــەنــدە‬ ‫دەكــەونــە خــوارمــنــەوە كاتێك چاویان‬ ‫هەلومەرجە ناوەكی‌و دەرەكیەكە زۆر‬ ‫دەسڕن‪.‬‬ ‫‪ 6‬ژانیوەری‪ :‬وتم «تۆ» و ئەژنۆیەكی لــەپــار چاكترە‪ ،‬كەچی وا پێدەچێت‬ ‫سووكم تێوەژەند» بەاڵم ئێستا دەمەوێت هێزێكی ئــەفــســونــاوی نەیهێشتبێت‬ ‫بڕۆم‪ ،‬ئەگەر تۆیش دەتەوێت بیبینیت‪ ،‬بەدرێژایی پشوەكە من هیچ بنووسم‪.‬‬ ‫تێگەیشتنێكی تازە لەكەسێكی بەدبەخت‬ ‫چاوت بكەرەوە»‬ ‫ئەو پرسی‪« :‬بەڕاستتە‪ ،‬كەواتە؟» كەمنم سێبەری لەسەر داناوم‪.‬‬ ‫لەوكاتەدا بەدوو چاوی تەواو كراوەوە‪،‬‬ ‫‪ 12‬ژانــیــوەری‪ :‬ئــەم رۆژانــە شتێكی‬ ‫نیگایەكی راستەو خۆی كردم‪ .‬نیگاكەی‬

‫ژیاننامه‌‬

‫««‬

‫چاالكی قاچ‌و جووڵەی شارەزایانەی‬ ‫دەســتــی گونجاو لــەگــەڵ جەستەیدا‪،‬‬ ‫بایەخدان بەیەك ریتمی گــەرووی لەو‬ ‫شوێنانەدا كەلێڵ‌و پێڵیان تیا بوو‪،‬‬ ‫گۆرانی وت‪ .‬گۆرانیی‪ :‬كۆمەڵی دوگمەكان‬ ‫لەلۆڤەر‪.‬‬ ‫شیلەر بەفڵچەی شــادوڤ (‪ )16‬لە‬ ‫‪ 1804‬لەبەرلین‪ ،‬ئەو شوێنەی زۆر رێزیان‬ ‫لێدەگرت وێنەكە كێشراوە‪ .‬كەس ناتوانێت‬ ‫سەیری دەموچاوێكی لەوە پتەوتر بكات‪.‬‬ ‫نووكی لووتی لەئەنجامی كاركردنەكەیدا‬ ‫بەرەو خوار هاتوە‪.‬‬ ‫مرۆڤێكی دلۆڤانە‪ ،‬كەمێك گۆنای‬ ‫بەقووڵدا چوە‪ .‬دەم‌و چاوە تاشراوەكەی‬ ‫تاڕادەیەك پیرانە دەنوێنێت‪.‬‬

‫وام لەسەر ژیانی خــۆم نەنووسیوە‪.‬‬ ‫بەشێكی بەهۆی تەمەڵیەوەیە (ئێستا‬ ‫زۆر دەخــەوم‪ ،‬تەنانەت بەرۆژیش چاك‬ ‫دەخــەوم‪ .‬خەو كێشی زیاتر كــردووم)‬ ‫بەاڵم بەشەكەی تری لەترسایە‪ ،‬ترسی‬ ‫ئەوەی نەكا ئەزمونە تایبەتیەكانی خۆم‬ ‫بــدەم بەدەستەوە‪ .‬ئەم ترسە شایانی‬ ‫لەسەر وەستانە‪ .‬چونكە دەبێت مرۆ لەوە‬ ‫دڵنیا بێت كاتێك گردەبڕ ئەزمونەكانی‬ ‫بنووسێت كــە بتوانێت لەكۆتاییدا‬ ‫بەتەواوی كامڵ بووبێت‪.‬‬ ‫بــەهــەمــو بــەرئــەنــجــام‌و بــەهــەمــو‬ ‫راستگۆییەكەیەوە‪ ،‬چونكە ئەگەر ئەمە‬ ‫نەبێت (كە ئەمە لەمن ناوەشێتەوە)‬ ‫ئەوسا هەرچیەك دەنوسرێـت‪ ،‬لەبەر‬ ‫رووناكیی ئامانجی خــۆی‌و ئەو تواناو‬ ‫دەســەاڵتــەی جێگیربوە‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫نادیار دەڕواتــە جێگای ئەوەی هەستی‬ ‫(‪schonherr )14‬‬ ‫پێكراوە‪ ،‬بەم جۆرە هەستە راستەقینەكە‬ ‫(‪Leonie Frippon )15‬‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫بەرەو دوا دەچێت‪ .‬لەهەمان كاتدا ب‬ ‫(‪ SCHADOW )16‬هونەرمەندێكی‬ ‫بەهایی ئەوەی لەسەر كاغەز تۆمار كراوە وێنەكێشی ئەڵمانیە‪ ،‬وێنەی شاعیری‬ ‫زۆر درەنگ دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫گەورەی ئەڵمانی شیلەری كێشاوە‪.‬‬ ‫چــەنــد رۆژێــــك لــەمــەوبــەر لیونی‬ ‫فــریــپــون(‪ )15‬كچی كاباریە‪ ،‬لەشاری‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ڤیەنا‪ ،‬قژی ئارایشت كراوی بەشێوەیەكی‬ ‫ئەم بابەتە زیاترە و لە ئایندەیەکی‬ ‫هەراو و لوول‪ .‬پشتێنی ناجۆر‪ ،‬بەرگی‬ ‫زۆر كۆن‪ ،‬بەاڵم زۆر جوان‌و بەبزاوتێكی نزیکدا بەشەکانی تری هەر لە رەخنەی‬ ‫چاودێر باڵودەکرێتەوە‪.‬‬ ‫خەمبارانەوە‪ ،‬پێڵوی پێكدا دەدات‪.‬‬

‫‪Biography‬‬

‫عەبدوملوتەڵیب عەبدوڵاڵ‬ ‫بەشی سێیەم – کۆتایی‬ ‫حەقیقەت‪ /‬خەیاڵ‬

‫ڕاستە گێڕانەوە ئامرازێكە پێچەوانەی‬ ‫ڕەگەزی وەسفكردن‪ ،‬گوتارێكە پشت بە‬ ‫چیرۆك و گێڕانەوەی ئەدەبی دەبەستێ‌‪،‬‬ ‫بــەاڵم سنووری گێڕانەوە وەك چۆن‬ ‫بەسەر پەخشاندا كــراوەیــە‪ ،‬بەسەر‬ ‫شیعریشدا كراوەیە‪ ،‬كەواتە پرۆسەی‬ ‫گێڕانەوە لە نێوان هەموو كارە ئەدەبی‬ ‫و هونەرییەكاندا هاوبەشە‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫شیعر هەمووی وەسف نییە‪ ،‬هەتا لەگەڵ‬ ‫گێڕانەوە پێچەوانە بكەوێتەوە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بەشێك لە گێڕانەوەی تێدایە كە نابێ‌‬ ‫پشتگوێی بخەین و نكۆڵی لێ بكەین‪،‬‬ ‫پەخشانیش هەمووی گێڕانەوە نییە‪،‬‬ ‫هەتا پێچەوانەی پەسن بكەوێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەوە حەقیقەت و خەیاڵ‪ ،‬یان پرسی‬ ‫گەیاندن‪ /‬جێبەجێكردن‪ ،‬بڕیاردان‪/‬‬ ‫ئاماژەكردن‪ ،‬شیكردنەوە‪ /‬وێناكردن‪...‬‬ ‫هتد و كۆی پرسەكانی زانست و ئەدەب‬ ‫بەرجەستە دەبن‪ ،‬بەاڵم دەمەوێت بڵێم‬ ‫ئەگەر زانست بیەوێ‌ خەیاڵنەكردن‬ ‫بێ‌‪ ،‬هــەوڵ بۆ بەدەستهێنانی پێوانە‬ ‫بدات‪ ،‬پاراستنی شوێن بێ‌ لە پانتایی‬

‫كــەشــفــكــردنــدا‪ ،‬ئـــەوە ئـــەدەب وەك‬ ‫(ج‪.‬هیو‪ .‬سلفرمان) دەڵێ‌‪ :‬خۆی وەك‬ ‫گوتارێك لە درۆ پێشكەش دەكــات‪.‬‬ ‫یەكەمیان مەعریفەیەكی پێوانەیی‬ ‫بۆ خۆی دەخاتەوە‪ ،‬بەاڵم دووەمیان‬ ‫مەعریفەیەك بەرهەم دەهێنێ‌ كە زمانی‬ ‫قسەكردنی تایبەت بە خۆی هەیە‪ .‬لە‬ ‫نێوان شیعر و گێڕانەوە‪ ،‬خەیاڵكردن‬ ‫و خەیاڵنەكردن بیۆگرافیا دەكەوێتە‬ ‫دوورترین هــەوار‪ ...‬بەو مانایەی كە‬ ‫لە ســنــووری خەیاڵنەكردندا خەیاڵ‬ ‫دەنێتەوە‪ ،‬لە سنووری خەیاڵكردنیشدا‬ ‫بانگەشەی دەقــگــەرایــی بیۆگرافیای‬ ‫خەیاڵنەكراو دەكـــات‪ .‬بە مانایەكی‬ ‫دیكە لەبەر ئەوەی دەقی بیۆگرافی بە‬ ‫ڕاناوی كەسی یەكەمی تاكەوە بەندە و‬ ‫ئەو ڕاناوەش دەچێتە نێو بیركردنەوە‬ ‫و بیركردنەوەش توانای خەیاڵكردن‬ ‫دەكاتەوە بۆیە دەشێ‌ بڵێین بیۆگرافیا‬ ‫گێڕانەوەیەكە ناتوانرێت بەدواداچوونی‬ ‫زانستی بۆ بەئەنجام بگەیەنین‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە لە بیۆگرافیادا قسەكردن لە بارەی‬ ‫سرووشت‪ ،‬جوگرافیا یان كشتوكاڵ‪....‬‬ ‫ناتوانێ‌ توێژەرێكی كشتوكاڵی ڕازی‬ ‫بكات‪ .‬بەاڵم دەشێ‌ یارمەتی خوێنەر‬ ‫بدا‪ ،‬بۆ ئەوەی لە خەسڵەتەكانی دیكەی‬ ‫نووسەر تێبگات لە شارەزاییەكان و‬ ‫قەناعەتەكان و مەعریفەكانی‪...‬‬ ‫گـــێـــڕانـــەوە بـــە ڕانـــــاوی «مـــن»‬ ‫ڕاشكاوییە‪ ،‬لەوێوە كە دەیەوێ‌ وەاڵمی‬ ‫هەندێ‌ پرس بداتەوە‪ ،‬وەك چۆن لە زۆر‬ ‫كاتتدا گەیاندنی حەقیقەت و بڕیاردان‬ ‫لەخۆ دەگ ــرێ‌‪ ،‬ل ــەڕووی زانستییەوە‬ ‫ئەو جۆرە گێڕانەوەیە بەرەو گوتارێكی‬ ‫تایبەتمان دەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم لە ڕووی‬ ‫ئــەدەبــی و فەلسەفییەوە زاڵبوونی‬ ‫«من» دەگەیەنێت‪ .‬بۆیە كاتێك دەقی‬

‫بیۆگرافی دەخەینە چوارچێوەیەكی‬ ‫دیاریكراو دەبینین نە دەكەوێتە دووتوێی‬ ‫خەیاڵكردن نە بە خەیاڵنەكردنەوە‬ ‫دەلكێ‌‪ ،‬ئەوەش وامان لێ دەكات بڵێین‬ ‫دەقی بیۆگرافی دەكەوێتە نێوان ئەدەب‬ ‫و فەلسەفەوە‪ ...‬بەو مانایەش دەقی‬ ‫بیۆگرافی هەر تەنها پەسنی رابردوو و‬ ‫داهاتووی دوور ناكات‪ ،‬بەڵكو داهاتووی‬ ‫نزیكیش دەگرێتەوە‪ .‬كەواتە بیۆگرافیا‬ ‫بۆ خۆی خــوازەیــە‪ ،‬واتــە دەقێكە بە‬ ‫گشتی خــوازە پێك دەهێنێ‌‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت بیۆگرافیا نموونەی‬ ‫ژیانێكی دیاریكراو نییە‪ ،‬چونكە كاتێك‬ ‫دەبێتە خوازە بۆ ژیانێكی دیاریكراو ئەوە‬ ‫ئەو ژیانە ناگەیەنێت‪ ،‬بەڵكو كۆپییەكی‬ ‫دیكەی ژیانی ناوبراو پێشكەش دەكات‪.‬‬

‫«ئەوەیە مرۆڤ»‬ ‫لە نێوان توانا و تێگەیشنت‬

‫لــە «ســفــری تــەكــویــن ‪»22 :3‬‬ ‫دەگــوتــرێ‌‪ :‬ئەوەیە مــرۆڤ هــەر وەك‬ ‫یەكێك لە ئێمە شەڕ و خێر ناس دەكات‪.‬‬ ‫دەستەواژەی «ئەوەیە مرۆڤ» ئاماژەیە‬ ‫بۆ مەسیح و مەسیحییەكان دەڵێن خوا‬ ‫لــەو دەســتــەواژەیــەدا مەالئیكەتەكان‬ ‫دەدوێنێ‌ و دەڵێ‌ ئەو مرۆڤە لە كتێبی‬ ‫خێر و شەڕدا بەشداری لەگەڵ ئێمەدا‬ ‫هەیە‪ .‬بەاڵم فەیلەسوفی پۆستمۆدێرنە‬ ‫«فریدریك نیتشە» دەیەوێ‌ لە ڕێگای‬ ‫دووبارەكردنەوەی دەستەواژەی «ئەوەیە‬ ‫مرۆڤ» تواناكانی خۆی نیشان بدات‪.‬‬ ‫لە كۆی ئەو نووسینەدا هەوڵم دا بڵێم‬ ‫بیۆگرافیا ژیانی كەسێكە‪ ،‬نووسراوەتەوە‪.‬‬ ‫یان پڕۆسەی بەرهەمهێنانی بیۆگرافیا‬ ‫ئەو نووسراوە دەگرێتەوە‪ ،‬كە كەسێك‬ ‫ژیانی تایبەتی خۆی دەنووسێتەوە‪.‬‬

‫بــەاڵم كتێبی «ئــەوەیــە مــرۆڤ»ـــی‬ ‫نیتشە‪ ،‬ئەگەرچی لە چواردە بەش پێك‬ ‫هاتووە و لە ڕێگای بەكارهێنانی ڕاناوی‬ ‫«من» لە كۆی ئەو كتێبە بەتایبەتی‬ ‫لە بەشەكانی‪ :‬بۆچی من ئەوەندە دانام‪،‬‬ ‫بۆچی هێندە من زیرەكم چ شتێك وام‬

‫لەنێوان‬ ‫شیعر و‬ ‫گێڕانەوە‪،‬‬ ‫خەیاڵكردن و‬ ‫خەیاڵ نەكردن‬ ‫بیۆگرافیا دەكەوێتە‬ ‫دوورترین هەوار‬

‫لێ دەكات كتێبی باش بنووسم‪ ...‬تەنها‬ ‫دەیەوێت ماهیەتی خۆی نیشان بدات‪،‬‬ ‫كەمتر ئاماژە بە ژیانی تایبەتی خۆی‬ ‫دەكــات‪ .‬بۆ نموونە لە بەشی دووەم‬ ‫بۆچی من ئەوەندە زیرەكم دەڵێ‌‪ :‬لە‬ ‫تەمەنێكی زۆر زوودا كە هێشتا حەوت‬

‫سااڵن بووم تێگەیشتم كە هیچ قسەیەكی ناكەوێت‪ .‬كەچی (سارتەر) لە كتێبی‬ ‫مرۆڤانە نییە بتوانێت بێتە نــاوەوەم‪( ،‬وشــەكــان) وردەكـــاری ژیانی دوانــزە‬ ‫باشە كەسێك بینی من بەهۆی ئەوەوە ساڵەی خۆی لە زنجیرەیەكی زەمەنیدا‬ ‫میزاجم خراپ بێت؟ تا ئێستا بەرانبەر بە تــۆمــار دەكـــات‪ .‬بــەاڵم نیتشە زیاتر‬ ‫خەڵك لوتفم هەیە‪ ،‬بگرە ڕێزی خەڵكی ئاماژە بە بەرهەمە فەلسەفییەكانی‬ ‫زۆر سادەو ساكاریش دەگرم‪ ،‬ئەوەش دیكەی خۆی دەكــات و لەو ڕێگایەوە‬ ‫بەهیچ جۆرێك پێشاندانی گەورەیی خۆشی لە شوێنگەی خۆی بەدەست‬ ‫و فیز نییە‪ ،‬كاتێك ڕقم لە كەسێك دەهێنێ‌‪ .‬بە مانایەكی دیكە نیتشە لە‬ ‫دەبێتەوە هەر یەكسەر هەست دەكات بری ئەوەی خۆی وەك شوێنی پرسیار‬ ‫كە ڕقم لێیەتی‪ ،‬هەر ئەوەندە بەسە من بەرز بكاتەوە‪ ،‬بەرهەمەكانی وا نیشان‬ ‫بێمە شوێنێك بۆ ئــەوەی هەموو ئەو دەدات‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ناتوانین بڵێین‬ ‫خەڵكانەی خوێنیان بۆگەن و گەندەڵە ئەو پەیوەندییە نووسراوەیە شوێنی‬ ‫بێزار و تــووڕە بن‪ .‬ئەگەرچی هەموو دەقی بیۆگرافیا نییە‪.‬‬ ‫بە كورتی نیتشە لەو كتێبەدا ڕوو‬ ‫ئــەو بەخۆداهەڵدانە دەچێتە میانی‬ ‫پەسن و گێڕانەوە‪ ،‬بەاڵم گێڕانەوەیەكی لە ڕابردوو دەكات‪ ،‬وەك چۆن پەی بە‬ ‫زنجیرەئامێزی زەمەنی نییە‪ ،‬بەقەد داهاتووش دەبات‪ ،‬لە هەردوو باریشدا‬ ‫ئەوەی بڕوای خودی نیتشەیە لە بارەی ژیانی دەقی پێشوو لەالیەك و دەقی‬ ‫خۆیەوە‪ ،‬بەشێكی زۆری ئەو بڕوایەش سەرەكی لەالیەكی دیكە بەرجەستە‬ ‫بەتایبەتی لە بەرانبەر «فاكنەر»ـی دەكــاتــەوە‪ ،‬بــەو مانایە دەشــێ‌ ئەو‬ ‫مۆسیقی زۆر كەسییە و ڕاستەوخۆ بە بیۆگرافیایە وەك ساتەوەختێك لە ئێستا‬ ‫پەیوەندی نێوانیانەوە بەندە‪ .‬نیتشە لەو تەماشا بكەین‪ ،‬كە دەكەوێتە نێوان‬ ‫كتێبەدا لە بری ژیانی تایبەتی جگە ڕابردوو و داهاتوو‪ .‬دواجار دەتوانم بڵێم‬ ‫لەو بەشانەی لە سەرەوە ناوم بردن لە ئەو كتێبە دەشێ‌ وەك داڕژانی شیعریی‬ ‫هەموو بەشەكانی دیكەدا تەنها دەیەوێت و كۆمەڵێك پڕشنگی ئیستێتیكی‬ ‫ناسنامەی فەلسەفی و ڕۆشنبیریی خۆی سەیری بكەین‪ ،‬واتــە بەشێكی زۆری‬ ‫بە هۆی ناوهێنانی كتێبەكانییەوە بە جوانی ئەو كتێبە ڕاستەوخۆ بە پڕشنگ‬ ‫و داڕژانە نەستییەكانی نیتشەوە بەندە‪،‬‬ ‫ئەویدیكەی خوێنەر بگەیەنێت‪.‬‬ ‫كــەواتــە نیتشە لە ڕێگای ڕانــاوی وەك چۆن بەشێكی دیكەی بە كۆی ئەو‬ ‫«مــن» دەق دەخاتە ڕوو‪ ،‬بۆیە لەو دید و زانیاری و سەرنجانەوە دەلكێ‌‪،‬‬ ‫بیۆگرافیایەدا جگە لە دەقــی ژیانی كە لەبارەی بەرهەمە فەلسەفیەكانییەوە‬ ‫نیتشە‪ :‬بــاوكــم لــە تــەمــەنــی (‪ )36‬دەیخاتە ڕوو‪ .‬نابێ‌ لەبیریشمان بچێ‌‬ ‫ساڵی كۆچی دوایــی كـــرد‪...‬ل‪ .19‬من كە وەرگێڕی كــوردی (ڕێبین رەسوڵ‬ ‫ئەڵمانییەكی دژ بە سیاسەتم‪......‬ل‪ .20‬ئیسماعیل) بە زمانێكی نزیك لە دەقی‬ ‫دایكم بێگومان یەكێكە لەوانەی زۆر نیتشەیی توانیویەتی ئــەو داڕژان و‬ ‫ئەڵمانییە‪..‬ل‪ .21‬من لە ڕێكەوتی (‪ )15‬پڕشنگانە بۆ زمانی كوردی بگوازێتەوە‪.‬‬ ‫ـی ئۆكتۆبەری ‪ 1844‬لە دایكبوومە‪...‬‬ ‫هیچ پەسنێكی دیــكــەمــان بــەرچــاو‬

‫ڕامیار‬ ‫مەحمود‬

‫گەورەبوون‬ ‫هەمیشە جوان و‬ ‫یەكالییكەرەوەیە‬

‫ئەبێت خۆت ساخ كەیتەوە‪،..‬‬ ‫كۆیلەیت یان یاخیت‪...‬‬ ‫جلەكانت هەر چۆنێك بێت‪،..‬‬ ‫پێاڵوەكەشت‪،..‬‬ ‫خۆت چۆن بنوێنیت‪،..‬‬ ‫بەاڵم تۆ‪،..‬‬ ‫تۆ چاوت بریقە نایاتەوە چونكە هەژاری‪...‬‬ ‫بڕۆ بەالی دڵتەوە‪،..‬‬ ‫دڵ پەنجەرەیەكە لەسەر ژیانی ون‪...‬‬ ‫خۆت بە خۆت‪..‬‬ ‫بریقانەوە هەمووی درۆیە‪...‬‬ ‫خودی بریقانەوە كەپیتالیزم لە دوا قۆناغدا‬ ‫دۆزییەوە‪..‬‬ ‫هاوڕێ گیان بیركردنەوە و نووسین جۆرێكە لە‬ ‫خەبات‪..‬‬ ‫بریتییە لە ڕووداو‪..‬‬ ‫بریتییە لە پێچكردنەوەی زەمان‪..‬‬ ‫هەرچەند سوودی نییە‪،..‬‬ ‫چونكە ئەگەر من باسی پێچكردنەوە بكەم لە‬ ‫زەماندا‪،..‬‬ ‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫جوانی مناڵی تەنها گەوجێتییەكەیەتی‪...‬‬ ‫كەس نازانێت باسی چی ئەكەم‪...‬‬ ‫سیحری ڕاستەقینەی ژیان لە گەورەبووندایە‪...‬‬ ‫ئێمە ئەبێت پێچ بە پێشكەوتن بكەینەوە‪...‬‬ ‫كاتێك بە ئاسانی ئاشق نابیت‪،..‬‬ ‫ئەتوانم خۆم سادە بكەمەوە‪..‬‬ ‫بڵێم پچڕانێك لە سەر كەڵەكەبوونی ستەم دانێین بە ئاسانی دەست و نابڕن‪،..‬‬ ‫بە ئاسانی فریو نادرێیت‪،..‬‬ ‫سوودی نییە خەڵك‪،..‬‬ ‫بە ئاسانی ناوبەن بۆ جەنگ‪...‬‬ ‫خەڵك واتا ئەوەی ئەژدادو ئەسووتێنێت‪...‬‬ ‫هەموو كەس مناڵیی هەیە‪...‬‬ ‫خۆ من ئەوەنە كەر نیم باسی خەڵك بكەم‪...‬‬ ‫بەاڵم هەر سەد ساڵێك ڕەنگە چەند كەسێكی كەم‪،..‬‬ ‫من باسی چركەی بچووك ئەكەم‪...‬‬ ‫ئەزموونی گەورەبوونیان هەبێت‪...‬‬ ‫ڕۆژگاری ناخۆش هاتۆتە پێشەوە‪،..‬‬ ‫گەورەبوون هەمیشە جوان و یەكالییكەرەوەیە‪...‬‬ ‫نازانیت ئەو كەسە كێیە ئەو كوژێت‪...‬‬ ‫لە كۆتاییدا وەك شاعیرێك‪،..‬‬ ‫هەموو كەس لێرە كوشەندەیە‪...‬‬ ‫كێشەی ڕزگارکردنی ڕاستی لە درۆ ئەكەوێتە‬ ‫ڕۆژانە ژەهر ئەڕژن‬ ‫ئەستۆی من‪...‬‬ ‫مرۆڤ لە الوێتی و لە پیریدا هۆشی یەتەوە‪،..‬‬ ‫هەر ئەوەش نا‪،..‬‬ ‫لە ناوەڕاستی تەمەندا مرۆڤ هەمیشە خەوی لێ‬ ‫ئەبێت هەموو ساتەوەختە فڕێندراوەكانی ژیان‪،..‬‬ ‫ئەكەوێت‪...‬‬ ‫ئەوەی دەنگی خۆش نییە ئەتوانێت گۆرانی بڵێت‪ ...‬بە سەالمەتی بگەڕێنمەوە بۆ مرۆڤ‪...‬‬ ‫كێ دەنگی خۆشە ئەتوانێت گۆرانی بفرۆشێت‪...‬‬ ‫من نووسەری هونەری ژیان كردنم‪...‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪2016‬‬ ‫بەاڵم بۆ ئەم كارە ناچار بووم‪،..‬‬ ‫سلێامنی‬ ‫وانەكانی مەرگ بنووسمەوە‪...‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪318‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )318‬دوشەممە ‪2016/11/7‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ئایا پاش داعش و ئاکەپە کۆتایی‬ ‫بەبانگەشەکانی سیستمی ئاینی هاتوە؟‬ ‫عەلی مستەفا کەریم‬ ‫ئەمە ڕێکەوتێکی سەیر نییە‬ ‫کە چەند سیستمێکی ئاینی‬ ‫بە دەموچاوی جیاوازەوە و بە‬ ‫باکگراوند و مێژوی جۆراوجۆرەوە‬ ‫حوکمی بەشێکی زۆری سوریا‬ ‫و هــەمــو ئــێــراقــی عــەرەبــی و‬ ‫تورکیا و ئیران دەکــەن‪ .‬لەو‬ ‫سیستمانەدا شیعی و سونی‪،‬‬ ‫توندڕەو و تیرۆریست‪ ،‬هەروەها‬ ‫خــۆبــەمــیــانــەڕەوزان ومــۆدێــرن‬ ‫کۆبونەتەوە‪ .‬لە ئەدەبیاتی نزیک‬ ‫سەدساڵەی ئەو ڕەوتە ئاینیانەی‬ ‫ئەمڕۆ لەم واڵتانەدا حوکمیان‬ ‫بەدەستە بانگەشە و بانگەواز‬ ‫بۆ چەندین پرنسیپ و جۆری‬ ‫حوکمداری کراوە‪ ،‬ئەو بانگەشە‬ ‫و بانگەوازانە تێکەڵەیەکبوە لە‬ ‫ڕوانینی ئاینیانە بە شێوازی‬ ‫ترادیسیۆنانە بۆ جیهان‪ ،‬بە‬ ‫تێکەڵکردنی بــە کۆمەڵیک‬ ‫چەمکی مۆدیرن‪ .‬کۆبونەوەی‬ ‫ئەم حوکمە ئاینیانە ڕێکەوت‬ ‫نییە‪ ،‬چونکە ئــەم ناوچانە‬ ‫نوێنەری هەمو ئەو مەرجەعانە‬ ‫دەکــەن بە مەزهەبی سونی و‬ ‫شیعی‪ ،‬تــورکــی و عــەرەبــی و‬ ‫فارسییەوە‪ .‬هەروەها خاوەنی‬ ‫میراتی ئاینی هــەزارســاڵــە و‬ ‫مێژوی کۆن و نوێن‪.‬‬ ‫لـــەم وتـــــارەدا لــەســەر ئـــەو پرسە‬ ‫دەوەستین‪ :‬ئایا بانگەواز و بانگەشەی‬ ‫ســەدســاڵــەی ڕەوتــــی ئــایــنــی کۆتایی‬ ‫نەهاتوە؟ بانگەشەکان چەند ساڵێکە‬ ‫پراکتیکدەکرێن‪ ،‬پاش ئەم پراکتیکانە‬ ‫چیتر کاتی ئەوە نییە هەڵسەنگاندن و‬ ‫حوکمی کۆتاییان بەسەردا بدرێت؟‬ ‫بانگەواز بۆ دامەزراندنی دەوڵەت‪ ،‬یان‬ ‫حوکمڕانی ئاینی‪ ،‬یان خەالفەتی ئیسالمی‬ ‫خەریکە سەدەیەکی بەسەردا تێدەپەڕێت‪.‬‬ ‫بەالی کەمەوە لە ئیران و ئێراق و تورکیا‬ ‫و ســـودان لــە ئێستادا ئــەو سیستمە‬ ‫لــەســەر حوکمە‪ .‬تاڵیبانی پێشتر و‬ ‫چەندین وردە حوکمی دیکەش لە جیهانی‬ ‫ئیسالمیدا هەر سەر بەم سیستمەبون‪.‬‬ ‫حوکم و دەستەاڵتی ئێستای داعــش‪،‬‬ ‫ســـەرەڕای بێبەریکردنەکان‪ ،‬بەهەمان‬ ‫شێوە دەکەوێتە نێو هەمان سیستم و‬ ‫بیرکردنەوە و باکگراوندەوە‪ .‬ڕەوتــی‬ ‫ئاینی‪ ،‬لە هەمو مۆدێل و تایپەکانیدا‪،‬‬ ‫لەو بانگەوازانەدا بانگەشەی بۆ ئەوە‬ ‫دەکرد لە دەوڵەت و حوکمێکی لەوجۆرەدا‬ ‫مرۆڤەکان وەکو تاک بەختەوەرتر دەبن‬ ‫و مافیان پارێزراوتر دەبێت‪ .‬هەر لەو‬ ‫جۆرە سیستم و حوکمڕانییەدا میللەت‬ ‫و نەتەوەکانیش بە کەمینە و زۆرینەوە‬ ‫پێکەوە تەبا دەژیــن و دادگەرییان بۆ‬ ‫فەراهەمدەبێ‪ .‬ژیانی ئابوری و بژێوی‬

‫لەم ناوەندەشدا کورد جگە لەوەی وەکو تاک‬ ‫لەناو ئەو دەوڵەتانەدا قوربانییە‪ ،‬وەکو نەتەوەیەکی‬ ‫جیاواز لەوان دوجار قوربانی و چەوساوەتر و بێ مافرت و‬ ‫پەراویزترە‪ .‬ناوچەکەش نەکو ئایندەیەکی ڕۆشنی نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو ترس لەوەیە ببێتە خۆڵەمێش‬

‫دەگاتە ئاستی خۆشگوزەرانی‪ .‬ڕەوشت‬ ‫و کەسایەتی مــرۆڤ دادەڕێــژریــتــەوە و‬ ‫مرۆڤێکی هاوسەنگ‪ ،‬خێزانێکی بەختەوەر‪،‬‬ ‫ویژدانێکی زیندو و هەستیار بونیاددەنرێت‪.‬‬ ‫بــە گشتی لــەم مۆدێلە حوکمڕانی و‬ ‫سیستمەدا کۆمەڵێک و تاکانێک کە یاسا‬ ‫و ڕێساکانی ئاین و پەیڕەو و ڕەچاودەکەن‬ ‫لە هەمو سیستمەکانی تر سەرکەوتوتر و‬ ‫بەختەوەرتر دەبن‪ ،‬سەرباری ئەوەی کە‬ ‫خودا لە خۆیان ڕازیدەکەن و ئەرکێکی ئاینی‬ ‫بەجێدەگەیەنن کە جگە لەوەی بۆ ژیانی‬ ‫ئەمڕۆیان خێر و خۆشی لێبەرهەمدێت‪ ،‬بۆ‬ ‫دواڕۆژیشیان ڕەزامەندی خودا و پاداشت‬ ‫بەدەستدێنن‪ .‬لەم بانگەشانەدا هەمیشە‬ ‫نمونەی پێشینە ئاینییەکان و چیرۆک و‬ ‫سەرگوشتەکان و مێژوی ئاینی ئامادەیە‪.‬‬ ‫ئەم بانگەشە و بانگەوازانە هاتنە مەیدانی‬ ‫واقع و پراکتیکەوە و لە چەندین شوێن بە‬ ‫شێوازی شۆڕش‪ ،‬کودەتا‪ ،‬یان هەڵبژاردن‬

‫و داگیرکردنەوە دەرکــەوتــن‪ .‬لە ئێران‬ ‫بەشێوازی شۆڕش‪ ،‬لە سودان بە کودەتا‪،‬‬ ‫تاڵیبان بە داگیرکردن و قۆستنەوەی‬ ‫پشێوی‪ ،‬لە تورکیا لە نەوەدەکانەوە بۆ‬ ‫ئێستا هەڵبژاردن پاش هەڵبژاردن هەمو‬ ‫جومگەکانی دەســەاڵت و پەرلەمانیان‬ ‫گرتەدەست‪ .‬لە ئێراقیش بەهەمان شێوەی‬ ‫تورکیا بە زۆرینەی شیعییەوە حوکمێکی‬ ‫ئاینی دەســتــەاڵتــی هــەیــە‪ .‬ســەربــاری‬ ‫هەمو ئەم مۆدێالنە داعــش دەوڵەتێکی‬ ‫بەناوی خەالفەتی ئیسالمییەوە بۆ خۆی‬ ‫ڕاگــەیــانــدوە و بە شــێــوازی خــۆی یاسا‬ ‫ئاینییەکان پراکتیکدەکات‪ .‬واتە بانگەشە‬ ‫ئاینیەکان کە تەمەنیان نزیکەی سەدساڵە‪،‬‬ ‫زیاتر لە چل ساڵە‪ ،‬لە کۆتایی حەفتاکانی‬ ‫سەدەی ڕابردوەوە و لە شۆڕشی ئێرانەوە‬ ‫بۆ ئەمڕۆ لە تورکیای داد و گەشەپێدان‬ ‫و خەالفەتەکەی داعشدا‪ ،‬پراکتیکدەکرێن‪.‬‬ ‫دەرەنجام پاش چل ساڵ دۆخەکە بەچی‬

‫کەمرت لە چل ساڵیش بەسە بۆ دەستەبژێری ڕۆشنبیر و‬ ‫سیاسی و ئەکادیمییەکان‪ ،‬بەاڵم وایدەبینین چیرت ئەو ماوەیە‬ ‫بەو هەمو دەرەنجامە نەگەتیڤانەوە بەسە بۆ میللەت و خەڵکی‬ ‫سادە و تەنانەت مەال و بانگخوازە ئاینییەکانیش کە چیرت‬ ‫لەوە تێبگەن ئەو بانگەوازانە بۆ سیستمی ئاینی و دواتر‬ ‫پراکتیک کردنیان هیچ نیین جگە لە بانگەشە‬

‫گەشتوە؟ حوکم و شێوازی بەڕێوەبردن‬ ‫و ئاستی بژێوی و عەدالەت و مافی تاک‬ ‫و ئــازادی و مافی نەتەوە و ئیتنەکان‬ ‫لــەم سیستمانەدا جگە لە حوکمێکی‬ ‫دیکتاتۆری‪ ،‬تاکڕەوی‪ ،‬مەزهەبگەری و‬ ‫گەڕانەوە بۆ پێوانە و کێشانەی سەدەکانی‬ ‫ناوەڕاست لە کوشتوبڕی جەنگی ئاینی‬ ‫و مەزهەبی ئەم واڵتانەیان بــەرەو هیچ‬ ‫ئاسۆیەکی تر نەگەیاندوە‪ .‬ئــەوەی لە‬ ‫بــانــگــەواز و بانگەشکانی ئەدەبیاتی‬ ‫سەدەیەکدا هاتوە؛ نەکو شتێکی وای لێ‬ ‫بەدینەهاتوە؛ بەڵکو واقع پێچەوانەکەی‬ ‫دەسەلمێنێ‪ .‬لە حوکمی شیعیدا سوننە‬ ‫کــە هاوئاینن‪ ،‬وەکــو مــەزهــەب ئەگەر‬ ‫پاکتاونەکرێن؛ ئەوا دەچەوسێنرێنەوە‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوەی شیعەکان لە دەوڵەتە‬ ‫سونییەکاندا مەزهەبی بەرامبەر دوژمنی‬ ‫نمرە یەکە و کراوەتە ئامانج‪.‬‬ ‫لەو جــۆرە حوکمڕانیانەدا مرۆڤەکان‬

‫وەکو تاک نە ماف نە ئازادی نە کەسایەتی‬ ‫و کیانێکیان نییە کە هەست بە مرۆڤبونی‬ ‫خۆیان بکەن‪ ،‬بە هەمانشێوە نەشبونەتە‬ ‫خاوەنی ڕۆشنبیری و شارستانی خۆیان‪.‬‬ ‫لەم ناوەندەشدا کورد جگە لەوەی وەکو‬ ‫تاک لەناو ئەو دەوڵەتانەدا قوربانییە‪،‬‬ ‫وەکو نەتەوەیەکی جیاواز لەوان دوجار‬ ‫قوربانی و چەوساوەتر و بێ مافتر و‬ ‫پەراویزترە‪ .‬ناوچەکەش نەکو ئایندەیەکی‬ ‫ڕۆشنی نییە‪ ،‬بەڵکو ترس لەوەیە ببێتە‬ ‫خۆڵەمێش‪.‬‬ ‫لــەم نــاوەنــدەدا داعــش و ئاکەپە دوا‬ ‫نوێنەر و دوا مۆدێلی سیستمی ئاینین بە‬ ‫هەردو دیوە مۆدیرن‪-‬میانەڕە و توندڕەو‪-‬‬ ‫تیرۆریستییەکەیەوە‪ .‬ئاکەپە دوا مۆدیلی‬ ‫هەمو ئەو ئیسالمییانەیە کە بانگەشەی‬ ‫سیستمێکی ئاینی مۆدێرن و کــراوە و‬ ‫مەدەنیییانەیان دەکرد کە گەشەی سەندوە‬ ‫و دەکرێ ببێتە مۆدێل و السایی بکرێتەوە‪.‬‬

‫هەر لە ناونانی خۆیەوە بە پارتی "داد" و‬ ‫"گەشەپێدان" بانگەوازی بۆ ئەوە کردوە کە‬ ‫کە کار بۆ دادگەری و گەشەپێدان بکات‪.‬‬ ‫داعش و خەالفەتەکەیشی نوێنەری ئەو‬ ‫سیستمە ئاینییەیە کە دەیەوێت ڕوکاریانە‬ ‫و توندڕەوانە حوکم و دەقە ئاینییەکان‬ ‫پراکتیکبکات‪ .‬هــەردو مۆدیلەکەش بە‬ ‫جیاوازییەکانیانەوە لە یەک جوگرافیا و‬ ‫مێژو و ڕێکەوت و ناوچە و ژینگەدان و لە‬ ‫بەختی کوردیشدا لەسەر پشت و هەناوی‬ ‫ئەو یاری دەکەن‪ .‬لەمەشدا هەردو مۆدیل‬ ‫زۆر بە سەختی ڕوبەڕوی کورد بونەتەوە و‬ ‫بە دوژمنی نمرە یەکی دەژمێرن‪.‬‬ ‫ئــەم پــرســیــارە بنەڕەتییە جێگەی‬ ‫خۆیەتی کە ئایا زیاتر لە چل ساڵ بە‬ ‫مۆدێلی جیاوازی حوکمداری ئاینی و بە‬ ‫مەزهەب و نەتەوەی جیاوازەوە بەسنییە‬ ‫بۆ هەڵسەنگاندن و بڕیار لێدان؟‬ ‫بێگومان کەمتر لە چل ساڵیش بەسە‬ ‫بۆ دەستەبژێری ڕۆشنبیر و سیاسی و‬ ‫ئەکادیمییەکان‪ ،‬بەاڵم وایدەبینین چیتر ئەو‬ ‫ماوەیە بەو هەمو دەرەنجامە نەگەتیڤانەوە‬ ‫بەسە بــۆ میللەت و خەڵکی ســادە و‬ ‫تەنانەت مەال و بانگخوازە ئاینییەکانیش‬ ‫کە چیتر لەوە تێبگەن ئەو بانگەوازانە‬ ‫بۆ سیستمی ئاینی و دواتــر پراکتیک‬ ‫کردنیان هیچ نیین جگە لە بانگەشە‪.‬‬ ‫ئــەو بانگەشانەش چل ساڵە پراکتیک‬ ‫دەکرێن و دۆخەکە و دەرەنجامەکانیشی‬ ‫بە ئێستا گەشتون‪ .‬دەبێت لەوە تێبگەن‬ ‫کە ئاین و چەمکەکانی لەم بانگەشانەدا‬ ‫تەنها وەکو کەرەستەیەک بەکاردەهێنرێت‬ ‫و بەپێی بەرژەوەندییەکان‪ .‬بۆیە باشترین‬ ‫سیستم دیموکراسێتێکی ڕاستەقینە و‬ ‫جیاکردنەوەی دەستەاڵتەکان و ئاین و‬ ‫مەزهەبە لە حوکمداری و دورخستنەوەی‬ ‫ئاین و چەمکەکانییەتی لەو بەکارهێنان و‬ ‫یاریپێکردنە‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )318‬دوشەممە ‪201٦/11/7‬‬

‫‪2‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬

‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی نۆیەم‬

‫بەشودانی کچی مناڵ‬ ‫لە ئیسالمدا‬ ‫مشت‌ومڕی بەڵگەی هەشتەم‬ ‫لە بەشی پێشودا (بەڵگەی هەشتەم)ی‬ ‫(شانەڤاس)ـمان خستەڕو‪ ،‬کە هەوڵێکە‬ ‫بۆ بەڵگەهێنانەوە بە دەقــی قورئان‪،‬‬ ‫لــەســەر ئـــەوەی پێگەیشتن «بلوغ»‬ ‫مەرجە بۆ هاوسەرگیری‪ ،‬بۆ گەیشتن‬ ‫بەو ئامانجەی کە ناکرێت عائیشە لە‬ ‫تەمەنی پێش پێگەیشتن (‪ ٧-٦‬ساڵی)‬ ‫مارەکرابێت‪ ،‬چونکە ئەمە ـ گوایە ـ‬ ‫ناگونجێت لەگەڵ ئەو مەرجە قورئانیە‪ .‬و‬ ‫ڕونمان کردەوە کە ئەم مەرجە پێچەوانەیە‬ ‫لەگەڵ ئیسالم بەو شێوەیەی لە هەمو‬ ‫ڕێــبــازە فیقهیەکاندا دەرکــەوتــوە کە‬ ‫پێگەیشتن مەرج نیە بۆ بەمێرددانی کچ‬ ‫لەالیەن باوکیەوە‪ ،‬و ئەمە «ئیجماع»ی‬ ‫لەسەرە‪ .‬و بەڵگەهێنانەوەی شانەڤاسیش‬ ‫بۆ مەرجی پێگەیشتن و نادروستیی‬ ‫بەمێرددانی کچی مناڵ لە ئیسالمدا‬ ‫بە دەقی قورئان؛ هیچ دادی نادات‪ ،‬و‬ ‫ناوبراو لە لێکدانەوە و بەکارهێنانی ئەم‬ ‫دەقەدا هەڵە و گەمەی زۆری کردوە‪ ،‬بەو‬ ‫شێوەیەی لەم بەشەوه ڕونی دەکەینەوە‪.‬‬

‫ئاماژەی قورئان‬ ‫بۆ هاوسەرگیریی کچی مناڵ‬

‫شانەڤاس دەڵێت‪ :‬لە قورئاندا دەق نیە‬ ‫بەڕاشکاوی ڕێگە بە هاوسەرگیریی کچی‬ ‫مناڵ (پێنەگەیشتو) بدات‪.‬‬ ‫ڕاستە شتێکی لــەم بابەتە بەڕونی‬ ‫و ڕاستەوخۆ لە قورئاندا باسی لێوە‬ ‫نەکراوە‪ ،‬ئەمەش شتێکی سەیر نیە بۆ‬ ‫دەقێک کە گەلێک باس‌وخواسی تریشی‬ ‫تێدا نیە‪ ،‬گەلێک بنەما و یاسا و ڕێسای‬ ‫ئیسالم هەن کە لە قورئاندا ڕاستەوخۆ و‬ ‫بەڕونی قسەیان لەسەر نەکراوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەتوانین بڵێین وەکو ئاماژە و‬ ‫باسی ناڕاستەوخۆ لە قورئاندا ئاماژە هەیە‬ ‫بۆ ئەو بابەتە‪ .‬واتە لە قورئاندا دەقی وا‬ ‫هەیە کە ناڕاستەوخۆ دروستیی بەشودانی‬ ‫کچی مناڵ کە هێشتا پێ‌نەگەیشتوە‬ ‫دەگەیەنێت‪ .‬ئەویش ئەوەیە کە دەڵێت‪:‬‬ ‫« َو َّ‬ ‫الل ِئي َي ِئ ْسنَ ِمنَ ْ َ ِ‬ ‫ال ِ‬ ‫يض ِم ْن ِن َسا ِئ ُك ْم‪،‬‬ ‫الل ِئي َلْ‬ ‫إِنِ ا ْر َت ْب ُت ْم؛ َف ِع َّد ُت ُه َّن َث َل َث ُة َأ ْش ُه ٍر‪َ ،‬و َّ‬ ‫َي ْ‬ ‫ِضنَ » (الطالق‪ ،)٤ :‬بەتایبەتی ڕستەی‬ ‫« َو َّ‬ ‫الل ِئي َ ْل َي ْ‬ ‫ِضنَ » کە باسی «عیددە»‬ ‫ی ژنێک دەکات کە هێشتا نەکەوتوەتە‬ ‫«حەيض»ـەوە‪ ،‬ئەمەش یانی هێشتا‬ ‫تەواو پێنەگەیشتوە کە سوڕی مانگانەی‬ ‫هەبێت‪ ،‬و دەڵێت «عیددە»کەی هەر وەکو‬ ‫ئەو ژنانەی تەمەنی سوڕی مانگانەیان‬ ‫تێپەڕاندوە؛ سێ مانگە‪.‬‬ ‫هەمو تەفسیرەکان بەڕونی دەڵێن ئەم‬ ‫دەقە لێرەدا ئاماژە دەکات بۆ ئافرەتی‬ ‫مناڵ کە هێشتا سوڕی مانگانەی بەسەردا‬ ‫نەهاتوە و بە شو دراوە و سەرجێیی لەگەڵ‬ ‫کراوە و ئینجا لە مێردەکەی جیابوەتەوە‪:‬‬ ‫چەند ڕادەوەســتــێــت هەتا جارێکی تر‬ ‫مێرد دەکاتەوە‪« :‬عیددە»کەی چەندە؟‬ ‫دەقەکە دەڵێت‪ :‬ئەمیش هەر سێ مانگ‪.‬‬ ‫تەنها بــۆ نــمــونــە‪( :‬ط���هبـــەری) لە‬ ‫لێکدانەوەی « َو َّ‬ ‫ال�لا ِئ��ي َ ْل َي ْ‬ ‫ِضنَ »ـدا‬ ‫دەڵێت‪ :‬یانی‪ :‬هەروەها ئەو کچانەی لەبەر‬ ‫مناڵی سوڕی مانگانەیان نەبینیوە؛ کاتێک‬ ‫مێردەکانیان دەستبەرداریان دەبن دوای‬

‫ئەوەی سەرجێییان لەگەڵ کردون «يقول‪:‬‬ ‫وكذلك عدد الالئي مل حيضن من اجلواري‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫أزواجهن بعد الدخول»(‪.)١‬‬ ‫طلقهن‬ ‫لصغر إذا‬ ‫هەروەها (قوڕطوبی) دەڵێت‪َ « :‬و َّ‬ ‫الل ِئي‬ ‫َ ْل َي ْ‬ ‫ِضنَ » مەبەستی کچی بچوکە « َي ْع ِن‬ ‫الص ِغ َري َة»(‪.)٢‬‬ ‫َّ‬ ‫بــە هــەمــان شــێــوە (ئیبن کەثیر)‬ ‫دەڵێت‪ :‬هەروەها ئەو کچە بچوکانەی‬ ‫کە نەگەیشتونەتە تەمەنی «حەيض»؛‬ ‫«عیددە»یان هەر وەکو «عیددە»ی ژنی‬ ‫دەست‌شۆردو لە «حەيض» سێ مانگە‪،‬‬ ‫بۆیە وتویەتی «ئەوانەیش کە حەیزیان‬ ‫الص َغا ُر َّ‬ ‫الل ِئي َ ْل َي ْبلُ ْغنَ‬ ‫نەکردوە» (« َو َك َذا ِّ‬ ‫ِس َّن ْ َ‬ ‫ال ْي ِ‬ ‫ض َأ َّن ِع َّد َت ُه َّن َك ِع َّد ِة ْالي َِس ِة َث َل َث ُة‬ ‫(‪)٣‬‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َأ ْش ُه ٍر‪َ ،‬و ِلذا قال‪َ :‬والل ِئي ل َيِضنَ ») ‪.‬‬ ‫هەروەها (شەوکانی) دەڵێت‪« :‬و َّ‬ ‫َالل ِئي‬ ‫َ ْل َي ْ‬ ‫ِضنَ » یانی لەبەر ئــەوەی مناڵن‪،‬‬ ‫بــچــوکــن‪ ،‬و نەگەیشتونەتە تەمەنی‬ ‫حەیزکردن «لِ ِص َغ ِره َِّن َو َع َد ِم بُلُو ِغه َِّن ِس َّن‬ ‫َِْ‬ ‫ال ِ‬ ‫يض»(‪.)٤‬‬ ‫پێویست ناکات ڕاڤە و دەستەواژەی‬ ‫هەمو موفەسسیرەکان بگوازینەوە‪،‬‬ ‫و دەتــوانــیــن بڵێین ئــەم لێکدانەوەیە‬ ‫کۆدەنگیی هەمویانی لەسەرە‪.‬‬ ‫خۆ ئەگەر سەرنجی ئــەو چیرۆک و‬ ‫بۆنەیە بدەین کە باکگراوندی «دابەزین»ی‬ ‫دەقەکەیە‪ ،‬واتە «سبب النزول»ـەکەی؛‬ ‫دەبینین دیسان بەڕونی وتراوە کە ئەم‬ ‫دەقــە لــە وەاڵمـــی پرسیارێکدا هاتوە‬ ‫دەربــارەی «عیددە»ی ژنی گــەورە کە‬ ‫لە حەیز چوەتەوە و هی ژنی بچوک کە‬ ‫هێشتا حەیزی نەشۆردوە‪ .‬بۆ نمونە‪ :‬لە‬ ‫چەند سەرچاوە و تۆمارنامەیەکدا‪ ،‬لەوانە‬ ‫«ئەل‪-‬موصهننەف»ی (ئیبن ئەبی‬ ‫شەیبە) و «ئەل‪-‬موستەدڕەک»ی (ئەل‪-‬‬ ‫حاکیم) و «السنن الکبری»ی (بەیهەقی)‪،‬‬ ‫بە «سەنەد» هاتوە لە (ئوبەیی‌ی کوڕی‬ ‫کەعب)ـەوە کە وتویەتی‪ :‬کاتێک ئەو‬ ‫ئایەتەی سورەتی «ئەل‪-‬بەقەڕە» دابەزی‬ ‫کە باسی «عیددە»ی هەندێک جۆری‬ ‫ژنان دەکات؛ وترا (یان خۆی وتویەتی)‪:‬‬ ‫باسی «عــیــددە»ی هەندێک جــۆری تر‬ ‫مــاوە‪ :‬ئــەوەی بەتەمەنە و حەیزی لێ‬ ‫بڕاوە و ئەوەی مناڵە و هێشتا حەیزی‬ ‫«الص َغا ُر‬ ‫پێدا نەهاتوە‪ ،‬و ئەوەی سک‌پڕە ِّ‬ ‫َوالْ ِك َبا ُر َوُأ َول ُت ْ َ‬ ‫حالِ »‪ ،‬ئیتر ئەم ئایەتە‬ ‫ال ْ َ‬ ‫(‪)٥‬‬ ‫دابەزی بۆ ڕونکردنەوەی ئەمانە ‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئێستە هەندێک هەوڵ‬ ‫دەدەن ئەم دەقە قورئانیە بە شێوەیەک‬ ‫لێک‌بدەنەوە کە نەبێتە ئاماژە بۆ ئەو‬ ‫بابەتە‪ .‬بــۆ نمونە‪ :‬دەڵــێــن‪ :‬سەرەتا‬ ‫دەقەکە دەڵێت «لە ژنەکانتان» (« ِم ْن‬ ‫ِن َسا ِئ ُك ْم»)‪ ،‬کەواتە باسی ژنی تەواوە‬ ‫نەک ئافرەتی مناڵ و پێنەگەیشتو‪ ،‬و‬ ‫َّ‬ ‫«الل ِئي َ ْل َي ْ‬ ‫ِضنَ » ئەو‬ ‫ئینجا گوایە‬ ‫ژنانە دەگــرێــتــەوە کە ناکەونە سوڕی‬ ‫مانگانەوە‪ ،‬یان لەبەر ئەوەی سک‌پڕە و‬ ‫هێشتا بەتەواوی دڵنیا نەبوەتەوە‪ ،‬یان‬ ‫مناڵی ساوای هەیە کە شیری دەداتێ و‬ ‫لە سوڕی مانگانە چوەتەوە‪ ،‬یان لەبەر‬ ‫نەخۆشییەک‪ .‬ئیتر گوایە ئەو حاڵەتە‬ ‫ناگرێتەوە کە لەبەر مناڵی و بچوکی‬ ‫نەکەوتوەتە سوڕی مانگانەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە ڕاستیدا ئەمە پینەوپەڕۆیە‪:‬‬ ‫* سەبارەت بە واتای وشەی « ِن َساء»‬ ‫لە دەستەواژەی « ِم ْن ِن َسا ِئ ُك ْم»‪:‬‬ ‫ـ ئــەم ڕونــکــردنــەوەیــەی دەقــەکــە کە‬ ‫دەڵــێــت « ِم � ْ‬ ‫�س��ا ِئ � ُك � ْم»؛ لــە ڕاستیدا‬ ‫�ن ِن� َ‬ ‫ڕاستەوخۆ ڕونکردنەوەی ئەو جۆرەیە کە‬ ‫بە َّ‬ ‫«الل ِئي َي ِئ ْسنَ ِمنَ ْ َ ِ‬ ‫ال ِ‬ ‫يض» وەسفی‬ ‫دەکات کە باسی ژنی بەتەمەنە‪ .‬ڕاستە بە‬ ‫ڕێگەی «عەطف» ئەو دو جۆرەی دواییش‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬بەاڵم ڕاستەوخۆ نیە‪.‬‬ ‫ـ ئینجا لە بنەڕەتدا « ِن َساء» وشەیەکی‬ ‫گشتیە و کۆی « َم � ْرأة»یــە‪ .‬ڕاستە لە‬ ‫��س��اء» ژنــانــی پێگەیشتو‬ ‫عــورفــدا « ِن َ‬ ‫دەگرێتەوە‪ ،‬و ئەمەش بە دەقەکانەوە‬ ‫دیارە کە زۆر جار « ِن َساء» بەرامبەری‬ ‫«ر َِجال» دەهێنن‪ ..‬بەاڵم مەرج نیە تەنها‬

‫ژنی پێگەیشتو و گەورە بگرێتەوە‪ ..‬بۆ‬ ‫نمونە‪ :‬لە باسی میراتدا کاتێک باسی‬ ‫ئەو میراتبەرانە دەکات کە مناڵی مێینەی‬ ‫مردوەکەن؛ بە « ِن َساء» ناویان دەبات‪:‬‬ ‫وصي ُك ُم اللَُّ ِف َأ ْو َل ِد ُك ْم‪ :‬لِ َّ‬ ‫«يُ ِ‬ ‫لذ َك ِر ِم ْث ُل َح ِّظ‬ ‫ُْ‬ ‫ي‪َ ،‬فإ ِْن ُك َّن ِن َسا ًء َف ْوقَ ا ْث َن َت ِْ‬ ‫ال ْن َث َي ِْ‬ ‫ي؛ َف َل ُه َّن‬ ‫ُثلُ َثا َما َت َر َك» (النساء‪َ « ،)١١ :‬وإ ِْن َكانُوا إ ِْخ َوةً‬ ‫لذ َك ِر ِم ْث ُل َح ِّظ ُْ‬ ‫ر َِج ًال َو ِن َسا ًء؛ َف ِل َّ‬ ‫ي»‬ ‫ال ْن َث َي ْ ِ‬ ‫(النساء‪ ..)١٧٦ :‬لە کاتێکدا مەرج نیە‬ ‫ئەم ئافرەتانە پێگەیشتو و گەورە بن هەتا‬ ‫ئەو میراتە ببەن و هەقی ئەو میراتەیان‬ ‫هەبێت‪ ..‬شتێکی بەڵگەنەویستە ئەگەر‬ ‫مناڵی زۆر بچوکیش بن؛ هەر ئەو بەشە‬ ‫میراتەیان هەیە‪ .‬ئیتر وەکو چۆن ناوبردنی‬ ‫کچی میراتبەر بە « ِن َساء» نابێتە بەڵگەی‬ ‫ئەوەی کچی بچوک میرات نابات؛ بە هەمان‬ ‫شێوە ناوبردنی ژنانێک کە نەکەوتونەتە‬ ‫سەر سوڕی مانگانە بە « ِن َساء» بەڵگەی‬ ‫ئەوە نیە کە ئەمانە تەنها ئەوانەن کە‬ ‫گەورەن‪ .‬بۆیە بەڵگەهێنانەوە بە وشەی‬ ‫« ِن َساء» بۆ ئەو مەبەستە بەهێز نیە‪.‬‬ ‫چونکە هەمو کچێک و ژنێکی بچوکیش‬ ‫بە ئیعتیباری داهاتو هەر ژنە‪ .‬کەسیش لە‬ ‫موفەسسیرەکان نەی‌وتوە مادەم دەقەکە‬ ‫سەرەتا باسی « ِن َساء» ی کردوە؛ کەواتە‬ ‫َّ‬ ‫«الل ِئي َ ْل َي ْ‬ ‫ِضنَ » ژنی بچوک ناگرێتەوە‪.‬‬

‫داهاتودا دەیانبێت‪ .‬بەاڵم دەقەکە خۆی‬ ‫تەنها نەفیی ڕودانی «حەيض» دەکات لە‬ ‫ڕابردودا‪ ،‬ئیتر باسی حاڵەتێکی بەردەوام‬ ‫ناکات وەکو نەخۆشییەک کە بە هۆیەوە‬ ‫«حەيض» هەر نەبێت‪ ،‬بۆ ئەم حاڵەتە‬ ‫دەربڕینی گونجاو ئــەوەیــە بڵێت «ال‬ ‫حيضن» نەک «لم حيضن»‪ ،‬بۆیە «لم‬ ‫حيضن» لە دەقەکەدا هەر باسی حاڵەتی‬ ‫دوەمــە کە لەبەر بچوکی «حەيض»ی‬ ‫بەسەردا نەهاتوە‪ ،‬دەربڕینی دەقەکە‬ ‫ڕاستەوخۆ ئەم حاڵەتە دەگرێتەوە‪ .‬خۆ‬ ‫ئەگەر دەقەکە بیوتایە «لما حيضن»‬ ‫|لەمما یەحيضنه| یانی «هێشتا حەیزیان‬ ‫نەبوە»؛ ئەوە ڕونتر دەبو و بەڕواڵەتیش‬ ‫تەنها ئەم حاڵەتەی دەگرتەوە‪.‬‬ ‫* وەکو تەفسیریش؛ ئەو لێکدانەوەیەی‬ ‫باسی دەکەم؛ ڕێکەوتنی لەسەرە‪ ،‬یانی‬ ‫هەمو تەفسیرەکان وا دەڵێن‪ .‬تەفسیرەکان‬ ‫بەڕاشکاوی باسی ئەو حاڵەتە دەکەن کە‬ ‫لەبەر مناڵی و بچوکی «حەيض»ی نیە‪.‬‬ ‫وەکو ڕابورد‪.‬‬ ‫* ســەبــارەت بە حاڵەتی سکپڕی؛‬ ‫ئەم حاڵەتەیان پەیوەندیی بەم بەشەی‬ ‫دەقەکەوە نیە‪ ،‬چونکە دەقەکە بۆ خۆی‬ ‫ڕاستەوخۆ دوای ئــەوە بــەڕونــی باسی‬ ‫دەکات کە دەڵێت « َوُأ َول ُت ْ َ‬ ‫ح��الِ »‪.‬‬ ‫ال ْ َ‬

‫لە قورئاندا ئاماژە بۆ هاوسەرگیریی‬ ‫کچی مناڵ هەیە کە هێشتا سوڕی‬ ‫مانگانەی نەبینیوە!‬

‫ئەگەریش باسی حاڵەتی گومانی سکپڕی‬ ‫بکرێت (واتــە پچڕانی ســوڕی مانگانە‪،‬‬ ‫بەبێ تەمەنی زۆر و نەخۆشی‪ ،‬کە ئیتر‬ ‫ئەگەری سکپڕی هەیە)؛ ئەمە «حوکم»ی‬ ‫لە فیقهی ئیسالمیدا جیاوازە کە دەبێت‬ ‫یەک ساڵ ڕاوەستێت‪ ٩ :‬مانگ دڵنیابون‬ ‫لە نەبونی سک‪ ،‬و ‪ ٣‬مانگ «عیددە»‪.‬‬ ‫***‬ ‫بەم شێوەیە دەرکەوت کە لە قورئاندا‬ ‫ئاماژە بۆ هاوسەرگیریی کچی مناڵ هەیە‬ ‫کە هێشتا سوڕی مانگانەی نەبینیوە!‬

‫* دەقەکە ئەگەر مەبەستی ئەو ژنانە‬ ‫بێت کە «ناکەونە سوڕی مانگانەوە»‬ ‫یان «لە سوڕی مانگانەدا نین»؛ دەی‌وت‬ ‫«الالئي ال حيضن»‪ ،‬نەک «مل حيضن»‪.‬‬ ‫کە دەڵێت «مل حيضن»؛ ئەمە یانی‬ ‫لە ڕابــردودا سوڕی مانگانەیان بەسەردا‬ ‫نەهاتوە‪ .‬زانراوە کە «ال» (نەفی)ـێکی‬ ‫گشتیە یان کاتی ئێستا دەگرێتەوە‪« ،‬لم»‬ ‫تەنها بۆ (نەفی)ـی کارێكە لە ڕابردودا‪.‬‬ ‫بۆیە کە دەڵێت «لم حيضن»؛ ئەمە یانی‬ ‫هەتا ئەو کاتەی باسی لێ دەکرێت سوڕی‬ ‫مانگانەی بەسەردا نەهاتوە‪.‬‬ ‫بدەین؛‬ ‫دەقەکە‬ ‫جا ئەگەر سەرنجی‬ ‫مشت‌ومڕی‬ ‫دەبینین باسی دو جۆر نەبونی سوڕی‬ ‫بەڵگەسازیەکەی شانەڤاس‬ ‫مانگانە «حەيض» دەکات‪:‬‬ ‫بە واتای دەقی (النساء‪)6 ،5 :‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ .١‬پچڕانی لەبەر تەمەنی زۆر‪َ « :‬يئ ْسنَ‬ ‫ئینجا هــەمــو بەڵگە قورئانیەکەی‬ ‫ِمنَ ْ َ ِ‬ ‫ال ِ‬ ‫يض» [هەرچەند دەستەواژەی‬ ‫«ئەگەر گومانتان هەبو» («إِنِ ا ْر َت ْب ُت ْم») شانەڤاس ئــەو دەقــەیــە کــە لــە بەشی‬ ‫دوای ئەمە گومان و ناکۆکییەکی لە پێشودا خستمانە ڕو لەگەڵ شێوازی‬ ‫لێکدانەوەی دەقەکەدا دروست کردوە کە بەڵگەسازیەکەی شانەڤاس‪ ،‬کە دەربارەی‬ ‫ڕێ‌وشوێنی بەڕێوەبردنی ماڵ‌وسامانی‬ ‫ئێرە جێی یەکااڵکردنەوەی نیە]‪.‬‬ ‫‪ .٢‬نەهاتنی لەبەر تەمەنی کەم [یان هەتیوانە و ئەوەی چۆن و کەی دەدرێتەوە‬ ‫کێشەیەک]‪ْ َ :‬‬ ‫الس َف َها َء‬ ‫«ل َي ْ‬ ‫بە خۆیان‪ ،‬و دەڵێت‪َ « :‬و َل ُت ْؤ ُتوا ُّ‬ ‫ِضنَ »‪.‬‬ ‫لێرەدا تێبینی دەکرێت دەستەواژەی َأ ْم َوا َل ُك ُم الَّ ِت َج َع َل اهللُ َل ُك ْم ِق َيا ًما َوا ْر ُز ُقو ُه ْم‬ ‫«ئــەوانــەی نەکەوتونەتە حــەیــزەوە» ِفي َها َوا ْك ُسو ُه ْم َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل َم ْع ُرو ًفا‪.‬‬ ‫ِضنَ ») بەڕواڵەت ئەوانەش َوا ْب َتلُوا الْ َي َتا َمى َح َّتى ِإ َذا َب َل ُغوا ِّ‬ ‫َّ‬ ‫اح َفإ ِْن‬ ‫(«الل ِئي َ ْل َي ْ‬ ‫الن َك َ‬ ‫دەگــرێــتــەوە کــە لــە ڕابـــــردودا ســوڕی آ َن ْس ُت ْم ِم ْن ُه ْم ُر ْشدًا َفا ْد َف ُعوا ِإ َل ْي ِه ْم َأ ْم َو َُ‬ ‫ال ْم‪»..‬‬ ‫مانگانەیان نەبوە (لــەبــەر کێشەیەک (النساء‪.)6 ،5 :‬‬ ‫بەڵگەسازیەکەی شانەڤاس‪ ،‬بەم دەقە‪،‬‬ ‫لە کۆئەندامی مێینە) و لە داهاتویشدا‬ ‫نایانبێت یــان درەنـــگ دەکــەوێــت‪ ،‬و لەسەر ئەوەی گوایە مەرجی پێگەیشتن‬ ‫ئەوانەش دەگرێتەوە کە لە ڕابردودا سوڕی «بــلــوغ» دادەنــێــت بــۆ هاوسەرگیری‪،‬‬ ‫مانگانەیان نەبوە (لەبەر بچوکی) و لە یانی بۆ داخوازی و دەستنیشان‌کردنیش‬

‫(چونکە ئەو دەیەوێت داواکردنی عائیشە‬ ‫لە ‪ ٧-٦‬ساڵیدا بەمە ڕەت بکاتەوە)؛ لەم‬ ‫چەند خاڵەدا هەڵ‌دەسەنگێنین‪:‬‬ ‫* پێش هەمو شتێک ئایەتی یەکەم‬ ‫الس َف َها َء َأ ْم َوا َل ُك ُم‪( »...‬النساء‪:‬‬ ‫«و َ​َل ُت ْؤ ُتوا ُّ‬ ‫‪)5‬ی بەتەواوی بەستوەتەوە بە ئایەتی‬ ‫دوەمەوە « َوا ْب َتلُوا الْ َي َتا َمى» (النساء‪،)6 :‬‬ ‫چونکە سود دەبینێت لە بەستنەوەی‬ ‫باس‌وخواسەکانی دەقی یەکەمیان بەوەی‬ ‫دوەمیانەوە کە باسی هەتیوانە‪ .‬جگە‬ ‫لەوەی ئەم جۆرە لێکدانەوەیە شاردنەوەی‬ ‫لێکدانەوەیەکی ترە لە «تەفسیر»ەکاندا‬ ‫هاتوە کە ڕوی مەجلیسی ئەم سەردەمەی‬ ‫نیە‪( .‬طهبەری) لە «تەفسیر»کەیدا ئەو‬ ‫لێکدانەوانەمان بۆ دەگێڕێتەوە کە لە‬ ‫الیەن نەوەی یەکەمی موفەسسیرەکان‪:‬‬ ‫«صهحابە» و «تابیعین» (وەکو ئیبن‬ ‫عومەڕ‪ ،‬ئیبن عەبباس‪ ،‬ئەل‪-‬حەسەن‪،‬‬ ‫موجاهید‪ ،‬سەعیدی کوڕی جوبەیر‪،)...‬‬ ‫کــــراون بــۆ ئ ــەو «عــەقــڵ‌ســوک» یــان‬ ‫«کاڵفام» («سفیه»)ـانەی کە دەقەکە‬ ‫دەڵێت پــارە و سامانیان مەخەنە بەر‬ ‫دەست‪ .‬جا دەڵێت‪ :‬هەندێکیان وتویانە‪:‬‬ ‫ئــەوە بەگشتی مناڵ و ژن دەگرێتەوە!‬ ‫(هەندێک لە موفەسسیرەکان ئەمەیان‬ ‫هەڵ‌بژاردوە‪ ،‬وەکو واحیدی)‪ ،‬یان هەتیوان‬ ‫و ژنان! هەندێکی تر وتویانە بەتایبەتی‬ ‫مناڵ بەگشتی دەگرێتەوە‪ ،‬یان بەتایبەتی‬ ‫مناڵی هەتیو کە سەرپەرشتیارەکەی‬ ‫نابێت سامانەکەی بخاتە بــەر دەستی‬ ‫خــۆی‪ ،‬هەندێکی تریش وتویانە مناڵی‬ ‫پیاوەکە خۆی ئەگەر کاڵفام بێت و گوایە‬ ‫ئەم دەقە هیچ پەیوەندیی بە هەتیوەوە‬ ‫نیە‪ .‬هەندێکی تریش وتویانە ئەمە هەر ژن‬ ‫دەگرێتەوە!(‪ )٦‬لە کۆتاییشدا طهبەری خۆی‬ ‫ئەوە هەڵ‌دەبژێرێت کە باسی «السفهاء»‬ ‫لــێــرەدا گشتیە و هــەر «سەفیهـ»ێک‬ ‫دەگرێتەوە کە نەزانێت بەڕێک‌وپێکی و‬ ‫دانایی سامانەکەی بەکاربهێنێت و بەفیڕۆی‬ ‫بدات‪ ،‬جا گەورە بێت یان بچوک‪ ،‬ژن بێت‬ ‫یان پیاو‪ ،‬بەڵکو بریتیە لە هەر کەسێک‬ ‫کە لەبەر کاڵفامیی سەرپەرشتیاری هەیە‬ ‫و ناهێڵرێت بۆ خۆی دەست وەربداتە ماڵ‬ ‫و سامانەکەی‪ .‬و ئیتر طهبەری ئەوە ڕەت‬ ‫دەکاتەوە ئەمە بەگشتی ژن بگرێتەوە‪ ،‬و‬ ‫بەڵگە بەوەش دەهێنێتەوە کە لە ئایەتی‬ ‫دوای ئەوەدا باسی ماڵی هەتیوان کراوە و‬ ‫تایبەت نەکراوە بە یەکێک لە مێ یان نێر‪،‬‬ ‫و لەگەڵ ئەمەشدا لەم دەقەدا کاتێک ئەو‬ ‫هەتیوە پێ‌دەگات و «رشد»ی لێ بینرا؛‬ ‫سامانەکەی دەدرێتەوە دەست خۆی(‪.)٧‬‬ ‫و ئــەم لێکدانەوەیەی طهبەری (کە‬ ‫لێکدانەوەیەکی فيقهیانەیە) مەعقولتر‬ ‫دیارە‪ ،‬بەاڵم لێکدانەوەکانی ئەوانی تریش‬ ‫ڕەگ‌وڕیــشــەیــان لە کولتوری عەرەبی‪-‬‬ ‫ئیسالمیدا هەیە‪ ،‬هەرچەند دورە قورئان‬ ‫بەگشتی ژنان بە «سفهاء» ناوببات‪ ،‬و‬ ‫جگە لە طهبەری ژمارەیەکی تریش لە‬ ‫زاناکانی ئیسالم ئەوەیان ڕەت کردوەتەوە‬ ‫«سفهاء» لە دەقەکەدا ژنــان بەگشتی‬ ‫بگرێتەوە‪ ،‬مەگەر ژنێک بۆ خۆی کاڵفام‬ ‫بێت و نەزانێت بەڕێک‌وپێکی پارە و سامان‬ ‫بەڕێوە ببات‪.‬‬ ‫لێرەدا شانەڤاس ئەوەی هەڵ‌بژاردوە کە‬ ‫«السفهاء» ئاماژەیە بۆ منااڵنی هەتیو‬ ‫بەتایبەتی‪ ،‬ئەمەش لەگەڵ هەندێک لەو‬ ‫لێکدانەوە کۆنانە یەک‌دەگرێتەوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەو شێوەیە تایبەتی نەکردایە؛ لەگەڵ‬ ‫لێکدانەوەکەی طهبەرييش دەگونجا‪ .‬بەاڵم‬ ‫چونکە شانەڤاس دەیەوێت ئەمە بەگشتی‬ ‫مناڵی هەتیو و بەڵکو هەمو مناڵێک‬ ‫بگرێتەوە؛ بۆیە ســورە لەسەر ئــەوەی‬ ‫بەتایبەتی مناڵی هەتیو بگرێتەوە‪ .‬لە‬ ‫کاتێکدا دەقەکە گشتیترە‪ ،‬و دواییش کە‬ ‫دێتە سەر باسی هەتیو؛ ئەمە نمونەیەکە‬ ‫لە مەبەستە گشتیەکە‪.‬‬ ‫* هەر بۆیە کاتێک دەقەکە دەڵێت‪:‬‬ ‫الس َف َها َء َأ ْم َوا َل ُك ُم الَّ ِت َج َع َل اللَُّ‬ ‫« َو َل ُت ْؤ ُتوا ُّ‬ ‫َل ُك ْم ِق َيا ًما»؛ شانەڤاس «سامانتان»‬

‫َ‬ ‫(«أ ْم َوا َل ُك ُم») بە «سامانی هەتیوەکە»‬ ‫ڕاڤـــە دەکـــات‪ .‬جــا هــەر بــە هــۆی ئەو‬ ‫ناکۆکیەوە لە ڕاڤەی «السفهاء»دا ڕوی‬ ‫داوە؛ ڕاڤەی َ‬ ‫«أ ْم َوا َل ُكم»ـیش ناکۆکیی تێ‌‬ ‫کەوتوە‪ :‬ئەگەر بەپێی لێکدانەوەی ئەوانە‬ ‫بێت کە دەڵێن «السفهاء» یانی ژن و مناڵ‬ ‫بەگشتی‪ ،‬یان ژن بەتایبەتی‪ ،‬یان مناڵی‬ ‫کوڕی کەسەکە خۆی؛ کەواتە مەبەستی لە‬ ‫َ‬ ‫«أ ْم َوا َل ُكم» ماڵ و سامانی پیاوان خۆیانە‪،‬‬ ‫و مەبەستیشی لە وەسفکردنی ئەو ماڵ‬ ‫و سامانە بە «الَّ ِت َج َع َل اللَُّ َل ُك ْم ِق َيا ًما»‬ ‫ئەوەیە کە ماڵ و سامان بەگشتی کاروباری‬ ‫مرۆڤی پێ بەڕێوە دەچێت و دەبێتە هۆی‬ ‫ڕاگیراویی ژیانی‪ .‬کەواتە دەقەکە مەبەستی‬ ‫ئەمەیە کە پیاو پــارە و سامانی خۆی‬ ‫نەخاتە بەر دەستی ژن و مناڵی کە ئەوان‬ ‫نازانن بەڕێک‌وپێکی دەستی پێوە بگرن‪،‬‬ ‫و ئــەم لێکدانەوەیە لە (ئەبو موساى‬ ‫ئەشعەری) و (ئیبن عەبباس) و (ئەل‪-‬‬ ‫حەسەن) و (موجاهید) و (قەتادە)وە‬ ‫هاتوە(‪ .)٨‬بەاڵم بەالی ئەوانەوە کە دەڵێن‬ ‫«السفهاء» تەنها ئاماژەیە بۆ مناڵی‬ ‫َ‬ ‫«أ ْم َوا َل ُكم»‬ ‫هەتیو؛ کاتێکیش دەڵێت‬ ‫مەبەستی هەر سامانی هەتیوانە بەاڵم‬ ‫داویەتیە پاڵ سەرپەرشتیارەکان چونکە‬ ‫ئــەوان بــەڕێــوەی دەبـــەن‪ ،‬بۆیە دەڵێت‬ ‫«الَّ ِت َج َع َل اللَُّ َل ُك ْم ِق َيا ًما» بەو واتایەی‬ ‫خوا بەڕێوەبردنی ئەو ماڵ و سامانەی‬ ‫خستوەتە دەستی سەرپەرشتیارەکان‪.‬‬ ‫ئەم لێکدانەوەیەش لە سەعیدی کوڕی‬ ‫جوبەیرەوە هاتوە(‪ .)٩‬کە ئەمەیان لەگەڵ‬ ‫لێکدانەوەکەی شانەڤاس دەگونجێت‪.‬‬ ‫هەتا ئێرە کێشەیەکی جــیــددی لە‬ ‫لێکدانەوەکەی شانەڤاسدا نیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا دەرخــســتــنــی مــەبــەســتــەکــەی‬ ‫لـــە بــەڵــگــەهــێــنــانــەوەی بـــەم دەقـــە‬ ‫دەستی‌پێ‌نەکردوە‪ ،‬کە لێرە بەدواوە دەقەکە‬ ‫خراپ بەکاردەهێنێت‪ ،‬بۆیە تەواوکاریی‬ ‫هەڵسەنگاندنی بەڵگەسازیەکەی دەخەینە‬ ‫بەشی داهاتو‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬

‫(‪ )١‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي (جامع البيان‬ ‫يف تأويل القرآن)‪ .‬حتقيق‪ :‬أمحد حممد شاكر‪.‬‬ ‫مؤسسة الرسالة‪ .‬الطبعة األوىل‪ .2000 ،‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،23‬ص‪.452 .‬‬ ‫(‪ )٢‬القرطيب‪ ،‬تفسري القرطيب (اجلامع‬ ‫ألحكام القرآن)‪ .‬حتقيق‪ :‬أمحد الربدوني‪،‬‬ ‫إبراهيم أطفيش‪ .‬القاهرة‪ :‬دار الكتب املصرية‪.‬‬ ‫الطبعة الثانية‪ .1964 ،‬جـ‪ ،18 .‬ص‪.165 .‬‬ ‫(‪ )٣‬ابن كثري‪ ،‬تفسري ابن كثري (تفسري‬ ‫القرآن العظيم)‪ .‬حتقيق‪ :‬سامي بن حممد‬ ‫سالمة‪ .‬الرياض‪ :‬دار طيبة‪ .‬الطبعة الثانية‪،‬‬ ‫‪ .1999‬جـ‪ ،8 .‬ص‪.149 .‬‬ ‫(‪ )٤‬الشوكاني‪ ،‬تفسري الشوكاني (فتح‬ ‫القدير)‪ .‬دمشق‪-‬بريوت‪ :‬دار ابن كثري‪ ،‬دار‬ ‫الكلم الطيب‪ .‬الطبعة األوىل‪ 1414 ،‬هـ‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،5‬ص‪.289 .‬‬ ‫(‪ )٥‬اب��ن أب��ي شيبة‪ ،‬الكتاب املصنف‬ ‫يف األحاديث واآلث��ار‪ .‬حتقيق‪ :‬كمال يوسف‬ ‫احل��وت‪ .‬ال��ري��اض‪ :‬مكتبة ال��رش��د‪ .‬الطبعة‬ ‫األوىل‪ 1409 ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،3 .‬ص‪ .554 .‬احلديث‬ ‫(‪.)17104‬‬ ‫احل��اك��م‪ ،‬املستدرك على الصحيحني‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬مصطفى عبد القادر عطا‪ .‬بريوت‪ :‬دار‬ ‫الكتب العلمية‪ .‬الطبعة األوىل‪ .1990 ،‬جـ‪،2 .‬‬ ‫ص‪ .534 .‬احلديث (‪.)3821‬‬ ‫البيهقي‪ ،‬السنن الكربى‪ .‬حتقيق‪ :‬مصطفى‬ ‫عبد القادر عطا‪ .‬بريوت‪ :‬دار الكتب العلمية‪.‬‬ ‫الطبعة الثالثة‪ .2003 ،‬جـ‪ ،٧ .‬ص‪.680 .‬‬ ‫احلديث (‪.)15379‬‬ ‫(‪ )٦‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬ج��ـ‪،٧ .‬‬ ‫ص‌ص‪.565-560 .‬‬ ‫(‪ )٧‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬ج��ـ‪،٧ .‬‬ ‫ص‌ص‪.566 ،565 .‬‬ ‫(‪ )٨‬و (‪ )٩‬الطربي‪ ،‬تفسري الطربي‪ .‬جـ‪،٧ .‬‬ ‫ص‌ص‪.568-566 .‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )318‬دوشەممە ‪201٦/11/7‬‬

‫تیۆری پاشكۆیه‌تی‬ ‫ناجی ئه‌فراسیاو‬ ‫(‪)2-2‬‬ ‫سه‌مري ئه‌مني و‪ ،‬گه‌شه‌پێداىن نايه‌كسان‬ ‫(‪)1‬‬ ‫و نابه‌رابه‌ر‬ ‫پاشكۆيه‌تى و ئاڵۆگۆڕى ناها‌وسه‌نگ‬ ‫و نابه‌رابه‌ر بۆ يه‌كه‌مجار له‌اليه‌ن‬ ‫بيرمه‌ندى فه‌ڕه‌نسى (ئيمانوێل)‬ ‫پێشكه‌شكرا‪ .‬كـه‌ دواتـــر (سه‌مير‬ ‫ئه‌مين) په‌ره‌ى پێدا‪ ،‬سه‌مير ئه‌مين‬ ‫پێى‌وايه‌ دوو كۆمه‌ڵه‌ ياساى جياواز‬ ‫ه ـه‌ي ـه‌ بــۆ گ ـه‌ش ـه‌كــردنــى سه‌رماي ‌ه‬ ‫يه‌كێكيان تايبه‌ته‌ به‌ سه‌نته‌ر ئه‌وى‬ ‫تريان تايبه‌ته‌ به‌ ده‌وروبه‌ر‪ .‬له‌ دواى‬ ‫ئابوريناسى فه‌ڕه‌نسى(ئيمانيۆل ‪-‬‬ ‫بيرمه‌ند‬ ‫‪،)A.EMMANUEL‬‬ ‫و ئابوريناسى به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ك ميسڕى‬ ‫(س ـه‌مــيــر ئ ـه‌مــيــن) بــه‌ يـه‌كــێــك ل ‌ه‬ ‫ديــارتــريــن نــوسـه‌رانــى قوتابخانه‌ى‬ ‫پاشكۆيه‌تى له‌ جيهاندا ده‌ناسرێت‪.‬‬ ‫كه‌ زاڵبوون و بااڵده‌ستى پره‌نسيپى‬ ‫ئاڵۆگۆڕى نابه‌رابه‌رى له‌ بازرگانى‬ ‫نــێــوده‌وڵـه‌تــيــيــدالـه‌ نــێــوان واڵتــانــى‬ ‫ده‌وڵـــه‌مـــه‌نـــد وواڵتـــانـــى هــــه‌ژاردا‬ ‫ده‌رخست‪( ،‬سه‌مير ئه‌مين) پێى باش ‌ه‬ ‫كه‌ واڵتانى گرووپى يه‌كه‌م ناوبنرێن‬ ‫واڵتانى سه‌نته‌ر و گرووپى دووه‌م‬ ‫ناوبنرێن واڵتانى ده‌وروبه‌ر‪.‬‬ ‫ئامانج له‌ نوسينه‌كانى (سه‌مير‬ ‫ئه‌مين) ڕه‌خنه‌كردنى‌ ئه‌و بنه‌مايانه‌ي ‌ه‬ ‫كه‌ تيۆره‌ كالسيكييه‌كان له‌ بازرگانيى‬ ‫نێوده‌وڵه‌تييدا پشتى پێده‌به‌ستن‪.‬‬ ‫هه‌وڵى ده‌رخستنى ئه‌وه‌ ده‌دات ك ‌ه‬ ‫جياوازى و كه‌لێنى گــه‌وره‌ى نێوان‬ ‫پشكى هه‌ر يه‌ك له‌ واڵتانى سه‌نته‌ر‬ ‫و ده‌وروبـــه‌ر له‌ داهــاتــى بازرگانيى‬ ‫نێوده‌وڵه‌تى هۆكاره‌كه‌ى ناگه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ جياوازى له‌ خه‌رجييه‌ ڕێژه‌ييه‌كاندا‬ ‫(وه‌ك ڕيكاردۆ بانگه‌شه‌ى بۆ ده‌كات)‬ ‫يــان جــيــاوازى ل ـه‌ ڕاده‌ و ڕێــژه‌ى‬ ‫سامانه‌ سرووشتييه‌كان (وه‌ك تيۆرى‬ ‫نيوكالسيكى بانگه‌شه‌ى بۆ ده‌كه‌ن)‪،‬‬ ‫يان جياوازى له‌ ڕێــژه‌ى سه‌رمايه‌ى‬ ‫جێگير و زياده‌به‌ها (وه‌ك زۆرێك‬ ‫ل ـه‌ ئــابــوريــنــاسـه‌ ماركسيسته‌كان‬ ‫بانگه‌شه‌ى بۆ ده‌كه‌ن)‪ ،‬يان جياوازى‬ ‫لــه‌ ئــاســت ـه‌كــانــى (كـــــرێ)دا وه‌ك‬ ‫(ئيمانيۆل) ئــامــاژه‌ى پێكردووه‌‪.‬‬ ‫به‌ڵكو جياوازييه‌كه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫بـــارودۆخ و هه‌لومه‌رجى مێژوويى‬ ‫ناوخۆيى كه‌ كۆمه‌ڵگاكانى سه‌نته‌ر و‬ ‫ده‌وروبه‌ر پيايدا تێپه‌ڕ بوون‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫هۆكاره‌كه‌ى ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ بارودۆخى‬ ‫پرۆسه‌ى ئاوێته‌بوونى ئابوريى واڵتانى‬ ‫ده‌وروبــــه‌ر له‌نێو ئابوريى واڵتانى‬ ‫سه‌نته‌ردا‪ .‬ئيمانوێل پێى‌وابوو ك ‌ه‬ ‫هه‌ندێك له‌ واڵتــان به‌چاوپۆشين ل ‌ه‬ ‫سرووشتى به‌رهه‌مه‌كانى (كه‌ره‌سته‌ى‬ ‫خــاو يــان كـــااڵى دروســتــكــراو) ل ‌ه‬ ‫پرۆسه‌ى ئاڵۆگۆڕكردندا قۆرخده‌كرێن‪.‬‬ ‫هۆكاره‌كه‌شى ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئازادى‬ ‫له‌ جوڵه‌پێكردنى كااڵ و سه‌رمايه‌دا‬ ‫له‌سه‌ر ئاستى جيهانى‪ ،‬به‌اڵم نرخى‬ ‫هێزى كار له‌ واڵتێكه‌وه‌ بۆ واڵتێكى‬ ‫تر جياوازه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش به‌پێى بارودۆخ‬ ‫و هـه‌لــومـه‌رجــى مــێــژوويــى‪ .‬به‌پێى‬ ‫خه‌ماڵندنى ئيمانوێل كرێى كار ل ‌ه‬ ‫واڵتانى سه‌نته‌ردا‪ 15‬هێنده‌ى كرێى‬ ‫كاره‌ له‌ واڵتانى ده‌وروبه‌ردا‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫هۆكارى ڕيشه‌يى ئاڵۆگۆڕى نابه‌رابه‌ره‌‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ ڕێگه‌يه‌وه‌ زيـــاده‌ى به‌ها ل ‌ه‬ ‫واڵتانى ده‌وروبــه‌ره‌وه‌ ده‌گوازرێته‌وه‌‬

‫بۆ واڵتانى سه‌نته‌ر‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌بێت ‌ه‬ ‫به‌ربه‌ست ل ـه‌ب ـه‌رده‌م گه‌شه‌پێدانى‬ ‫واڵتانى تازه‌گه‌شه‌سه‌ندوو‪ .‬جياواز ل ‌ه‬ ‫(ئيمانوێل)‪( ،‬سه‌مير ئه‌مين) پێى‌واي ‌ه‬ ‫ئاستى كرێ له‌سه‌ر بنه‌ماى ملمالنێى‬ ‫چينايه‌تى (فاكته‌رى سوبێكتيڤ)‬ ‫ده‌ستنيشانده‌كرێت‪ ،‬كه‌ له‌ چوارچێوه‌ى‬ ‫بارودۆخى كه‌ڵه‌كه‌بوونى سه‌رمايه‌دا‬ ‫(فاكته‌رى ئۆبێكتيڤ) ڕووده‌دات‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌مين پێى وايه‌ كه‌ فاكته‌رى‬ ‫به‌رهه‌مهێنان يه‌كێكه‌ له‌ فاكته‌ره‌كانى‬ ‫ئاڵۆگۆڕكردنى‬ ‫ده‌ستنيشانكردنى‬ ‫هاوسه‌نگ‪ ،‬ئه‌و به‌م شێوه‌يه‌ پێناسه‌ى‬ ‫ئاڵۆگۆڕى نابه‌رابه‌ر ده‌كات‪ :‬بريتيي ‌ه‬ ‫له‌ ”ئاڵوگۆڕكردنى ئ ـه‌و كااڵيانه‌ى‬ ‫كـه‌ لـه‌ پــرۆس ـه‌ى به‌رهه‌مهێنانيدا‪،‬‬ ‫جــيــاوازى ل ـه‌ كــرێــدا گــه‌وره‌تــره‌ له‌‬ ‫جياوازيى به‌رهه‌مهێنانه‌كان“‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫مــانــاى وايـــه‌ ك ـه‌ نــرخــى بـه‌رهـه‌مـ ‌ه‬ ‫هـه‌نــارده‌كــراوه‌كــان له‌اليه‌ن واڵتانى‬ ‫ده‌وروبـــه‌ره‌وه ‌له‌ بــازاڕى جيهانييدا‬ ‫كه‌متر ده‌بێت وه‌ك ئه‌وه‌ى له‌ واڵتانى‬ ‫سه‌نته‌ر به‌رهه‌مبێت كه‌ تيايدا كرێ‬ ‫بـه‌رزه‌‪ .‬به‌م شێوه‌يه‌ش به‌كاربه‌ر ل ‌ه‬ ‫واڵتانى سه‌نته‌ر سوودمه‌ند ده‌بێت ل ‌ه‬ ‫دابه‌زينى نرخ و به‌رزبوونه‌وه‌ى كرێ‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ى واڵتانى ده‌وروبــه‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش بۆخۆى‌ مۆدێلێكى نابه‌رابه‌ر ‌ه‬ ‫له‌ نێوان سه‌نته‌ر و ده‌وروبه‌ردا‪ .‬ئه‌مين‬ ‫جه‌ختده‌كاته‌وه‌ كه‌ كرێكار له‌ واڵتانى‬ ‫دواكـــه‌وتـــوودا بـه‌ ڕاده‌‌يــه‌كــى زياتر‬ ‫قۆرخده‌كرێن له‌ چاو كرێكارى واڵتانى‬ ‫پێشكه‌وتوو‪ .‬واتا ئه‌وه‌ زياده‌ به‌هاى‬ ‫له‌وان به‌ده‌ست دێت زياتره‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫به‌ نيسبه‌ت سه‌مير ئه‌مينه‌وه‌ ماناى وا‬ ‫نيه‌ كه‌ كرێكارانى واڵتانى پێشكه‌وتوو‬ ‫سود له‌م پرۆسه‌يه‌ ده‌بينن‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫هــۆكــارى بـــه‌رزى كــرێ ل ـه‌ واڵتــانــى‬ ‫سه‌نته‌ر له‌ بنه‌ڕه‌تدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫به‌رزيى ئاستى به‌رهه‌مهێنان ئه‌وه‌ش‬ ‫له‌ ده‌ره‌نجامى پێشكه‌وتنى هێزه‌كانى‬ ‫به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌يه‌‪ .‬به‌اڵم سه‌ربارى‬ ‫ئـه‌مـه‌ش ئ ـه‌و ده‌ره‌نــجــام ـه‌ى ئه‌مين‬ ‫پێى ده‌گــات نزيكه‌ له‌ ته‌رحه‌كه‌ى‬ ‫ئيمانوێله‌وه‌‪ .‬چونكه‌ سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى‬ ‫ئه‌و ده‌ڵێت كه‌ ئێستا لێكدژييه‌كان‬ ‫بريتييه‌ له‌ لێكدژيى نێوان پرۆليتارياى‬ ‫جيهانى و بۆرژوازييه‌تى جيهانى‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌مان كاتدا پێى‌وايه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫پرۆليتارياى جيهانى پرۆليتارياى‬ ‫ده‌وروبــــــه‌ره‌ چــونــكـه‌ ڕووبـــــه‌ڕووى‬ ‫زۆرتــريــن قــۆرخــكــارى بــوون ـه‌ت ـه‌وه‌‪،‬‬ ‫هــه‌روه‌هــا بـــۆرژوازيـــى جيهانى ل ‌ه‬ ‫بــنــه‌ڕه‌تــدا بـــۆرژوازيـــى س ـه‌نــت ـه‌ر ‌ه‬ ‫چونكه‌ هه‌يمه‌نه‌يان به‌سه‌ر پرۆسه‌ى‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌بوونى جيهانييدا كردووه‌‪.‬‬ ‫به‌پێى ميتۆدى (سه‌مير ئه‌مين)‬ ‫تايبه‌تمه‌نديى واڵتــانــى سه‌نته‌ر‬ ‫لـه‌ واڵتــانــى ده‌وروبــــه‌ر بريتييه‌ ل ‌ه‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌بوونى‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌راگرتنى‬ ‫ســـه‌رمـــايـــه‌‪ ،‬ئــــه‌م زاڵــــبــــوون و‬ ‫بااڵده‌ستييه‌ش پێويستى به‌ پێنج‬ ‫مه‌رجه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬هه‌يمه‌نه‌كردن به‌سه‌ر سامان ‌ه‬ ‫سرووشتييه‌كاندا‪.‬‬ ‫‪ -2‬هه‌يمه‌نه‌كردن به‌سه‌ر دووبــار ‌ه‬ ‫پێكهێنانى هێزى كار‪.‬‬ ‫‪ -3‬هـــه‌يـــمـــه‌نـــه‌كـــردن بــه‌ســه‌ر‬ ‫چڕبوونه‌وه‌ى زياده‌ى داراييدا‪.‬‬ ‫‪ -4‬هه‌يمه‌نه‌كردن به‌سه‌ر بــازاڕى‬ ‫ناوخۆييدا‪.‬‬ ‫‪ -5‬هـــه‌يـــمـــه‌نـــه‌كـــردن بــه‌ســه‌ر‬ ‫ته‌كنۆ‌لۆژيادا(‪. )2‬‬ ‫ســـــه‌بـــــاره‌ت بــــه‌ ســـرووشـــتـــى‬ ‫په‌يوه‌نديى نێوان واڵتانى سه‌نته‌ر‬ ‫و ده‌وروبـه‌ر‪(،‬سـه‌مــيــر ئه‌مين) پێى‬ ‫وايــه‌ كـه‌ په‌يوه‌ندييه‌ بــازرگــانــى و‬ ‫داراييه‌كانى نێوانيان له‌ سه‌رجه‌م‬ ‫قۆناغه‌كانى گه‌شه‌كردنى سيسته‌مى‬ ‫سه‌رمايه‌دارييدا پشت به‌ دوو وه‌زيف ‌ه‬

‫هه‌رزان هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه‌ بكات‪ .‬بۆ و تـه‌كــنــۆلــۆژيــا و مانيفاكتۆرى‬ ‫ده‌به‌ستێت‪:‬‬ ‫‪ -1‬وه‌بـــه‌رهـــێـــنـــانـــى زيـــــاد ‌ه ده‌ربازبوون له‌م قه‌يرانه‌ سه‌مير ئه‌مين پێشكه‌وتوو به‌ ئاماده‌يى له‌ ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫به‌ده‌ستهاتووه‌كان له‌ سه‌نته‌ر ئه‌وه‌ش پێى‌وايه‌ كه‌زه‌رووره‌ واڵتانى ده‌وروبه‌ر ده‌كـــڕن‪ ،‬واتــا قــه‌رز دوايخستوون‬ ‫به‌ فراوانكردنى چوارچێوه‌ى بازاڕى ده‌ســـت ل ـه‌ س ـه‌نــت ـه‌ر بــه‌ربــده‌ن و‪ ،‬و ته‌مه‌ڵى كـــردوون‪ .‬گه‌شه‌كردنى‬ ‫جيهانى له‌سه‌ر حسابى سيسته‌م ‌ه ده‌ستبكه‌ن به‌ گه‌شه‌پێدانى سه‌ربه‌خۆ سه‌رمايه‌دارى له‌ سه‌نته‌ر به‌ره‌و ئه‌وه‌‬ ‫به‌پشتبه‌ستن به‌ خــۆمــان‪ .‬ئه‌مه‌ش ده‌ڕوات به‌يه‌كجارى ده‌ستبگرێت‬ ‫ئابورييه‌كانى ده‌وروبه‌ر‪.‬‬ ‫‪ -2‬پارێزگاريكردن له‌ به‌رزبوونه‌وه‌ى به‌ماناى داخرانى ته‌واو و ڕێگريكردن به‌سه‌ر پێكهاته‌ كۆمه‌اڵيه‌تييه‌كانى‬ ‫به‌رده‌وامى ڕێژه‌ى سوو و‪ ،‬تۆماركردنى له‌ بازرگانيى نێوده‌وڵه‌تى نايه‌ت‪ .‬ده‌وروبـــــــه‌ردا وه‌كـــو ڕيــشـه‌كــانــى‬ ‫به‌ڵكو واتا به‌رژه‌وه‌نديى بااڵى واڵتانى فيوداڵيزم و كۆياليه‌تى‪ .‬ئه‌م لێكدژييه‌‬ ‫دابه‌زين له‌ واڵتانى سه‌نته‌ر (‪.)3‬‬ ‫شاراوانه‌ش له‌ سه‌نته‌ردا له‌ ڕێگه‌ى‬ ‫مــۆنــۆپــۆلـه‌وه‌ چــاره‌س ـه‌رده‌كــرێــت‪،‬‬ ‫خشته‌ى ژماره‌ ‪:16‬‬ ‫ئه‌وه‌ش به‌ فراوانبوونى نێوده‌وڵه‌تيى‬ ‫‪ 10‬گه‌وره‌ترين واڵتاىن قه‌رزوه‌رگر‪ :‬بۆ ساڵى دارايى ‪( 2016‬ب ‌ه مليۆن دۆالر)‬ ‫سيسته‌مى ســه‌رمــايــه‌دارى‪ .‬به‌م‬ ‫شـــێـــوه‌يـــه‌ش ئــــه‌و لــێــكــدژيــيــان ـه‌‬ ‫بڕی په‌یوه‌ستبوون‬ ‫واڵت ‬ ‫ژ ‬ ‫ده‌گوێزرێنه‌وه‌ بۆ په‌راوێز‪ ،‬واتا بۆ‬ ‫واڵتــه‌ داگــيــركــراوه‌كــان و ئه‌وانه‌ى‬ ‫ده‌كه‌ونه‌ ژێر هه‌ژموونى ئيمپرياليزمى‬ ‫‪-1‬‬ ‫پیرۆ‬ ‫‪2,850‬‬ ‫نوێوه‌ كه‌ ملكه‌چى سياسه‌ته‌كانى‬ ‫‪-2‬‬ ‫هیندستان‬ ‫‪2,820‬‬ ‫ئــابــورى واڵتــانــى س ـه‌رمــاي ـه‌داريــى‬ ‫پێشكه‌وتوو بـــوون‪ ،‬به‌پێى ئه‌م‬ ‫‪-3‬‬ ‫كازاخستان‬ ‫‪2,58‬‬ ‫تێڕوانينه‌ بۆمان ڕوونده‌بێته‌وه‌ كه‌‬ ‫‪-4‬‬ ‫چین‬ ‫‪1,982‬‬ ‫ئه‌وه‌ ستراكتۆرى بازاڕى جيهانييه‌؛‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنى نايه‌كسان و نابه‌رابه‌ر‬ ‫‪-5‬‬ ‫ئه‌نده‌نوسیا‬ ‫‪1,700‬‬ ‫ب ـه‌س ـه‌ر واڵتــانــى پــه‌راوێــزخــراودا‬ ‫‪-6‬‬ ‫ئۆكرانیا‬ ‫‪1,560‬‬ ‫ده‌ســه‌پــێــنــێــت‪ .‬ئــــه‌م حــاڵ ـه‌تــى‬ ‫نايه‌كسانييه‌ش به‌هۆى سستبوونى‬ ‫‪-7‬‬ ‫میسڕ‬ ‫‪1,550‬‬ ‫پــێــكــهــات ـه‌ كــۆم ـه‌اڵي ـه‌تــيــي ـه‌كــانــى‬ ‫‪-8‬‬ ‫عێراق‬ ‫‪1,550‬‬ ‫ده‌وروبـــــه‌ره‌وه‌ بــــه‌رده‌وام ده‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ته‌ماشاى ئه‌م دوو خشته‌ى‬ ‫‪-9‬‬ ‫پۆڵه‌ندا‬ ‫‪1,504‬‬ ‫الى خواره‌وه‌ بكه‌ين ده‌بينين ئه‌مريكا‬ ‫‪-10‬‬ ‫كۆلۆمبیا‬ ‫و هاوبه‌شه‌كانى قه‌رزێكى زۆريــان‬ ‫‪1,400‬‬ ‫به‌سه‌ر واڵتانى جيهانى سێهه‌مدا‬ ‫س ـه‌پــانــدووه‌‪ ،‬هــۆكــاره‌ك ـه‌ى ڕوون ـه‌‬ ‫كه‌ بۆچى فرمانى «سه‌پاندووه»‌‬ ‫ئ ـه‌م دوو وه‌زيــف ـه‌ي ـه‌ش له‌ڕێگه‌ى ده‌وروبه‌ر واده‌خوازێت به‌ره‌و ئاراسته‌ى به‌كارده‌هێنم؛ ئه‌گينا له‌ڕاستيدا‬ ‫ئيمپرياليزم و‪ ،‬هاندانى بازرگانيى گه‌شه‌پێدانى كه‌رته‌ به‌رهه‌مهێنان ‌ه ئه‌م واڵتانه‌ مه‌منونن كه‌ (بانكى‬ ‫ده‌ره‌كى و هه‌نارده‌كردنى سه‌رمايه‌و ‌ه زۆر پــێــشــكــه‌وتــووه‌كــان بــــڕوات‪ ،‬نێوده‌وڵه‌تى) قـه‌رزيــان پێبدات و‬ ‫به‌ده‌ستهاتن‪ ،‬كه‌ ڕێگه‌يدا به‌ دامه‌زراندنى بۆئه‌وه‌ى واڵتانى تر ده‌ستپێشخه‌رى به‌ده‌ميانه‌وه‌ بچێت‪ .‬ب ـه‌اڵم ئـه‌وان‬ ‫مانيفاكتۆرى مۆدێرن له‌چاو واڵتانى له‌ به‌رهه‌مهێنانى شتى جياواتر و پێشتر پالنى ئـه‌وه‌يــان داڕشتووه‌‬ ‫ده‌وروبه‌ر‪ ،‬ئه‌گه‌رچى ئاسته‌كانى كرێ به‌به‌هاتردا نه‌كه‌ن كه‌ دواتر هه‌يمه‌ن ‌ه كه‌ ئه‌و واڵتانه‌ى مه‌به‌ستيانه‌ چۆن‬ ‫تيايدا كه‌مبووه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ سه‌ره‌تاى به‌سه‌ر بازرگانيى نێوده‌وڵه‌تيدا بكه‌ن‪ .‬ناچاريان بكه‌ن له‌ ده‌رگاى بانكه‌كه‌يان‬ ‫حه‌قيقى ئاڵوگۆڕى نابه‌رابه‌ر بوو ك ‌ه هه‌روه‌ها (سه‌ميرئه‌مين) پێى‌وايه‌ ك ‌ه بده‌ن‪ .‬درووستكردنى دوژمنى وه‌همى‬ ‫گه‌شه‌پێدانى نابه‌رابه‌رى به‌رهه‌مهێنا‪ .‬سه‌ربه‌خۆيى واڵتانى سێهه‌م به‌س نيه‌‪ ،‬يه‌كێكه‌ له‌و ئامرازانه‌‌ى كه‌ ئه‌مريكا‬

‫خشته‌ى ژماره‌ ‪:17‬‬ ‫پوخته‌ى ئه‌و په‌يوه‌ستبوونانه‌ى كه‌ له‌ژێر جێبه‌جێكردندان (به‌ مليار دۆالر)‬ ‫ژ ‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-6‬‬

‫بانىك نێوده‌وڵه‌ىت‬ ‫بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌‬

‫دامه‌زراوه‌ى نێوده‌وڵه‌ىت‬ ‫بۆ گه‌شه‌پێدان‬

‫كۆى گشتى‬

‫ئه‌فريقيا‬ ‫ڕۆژهه‌اڵىت ئاسيا و زه‌رياى هێمن‬ ‫ئه‌وروپا و ئاسياى ناو ‌هڕاست‬ ‫ئه‌مريكاى التينى و ده‌رياى كاريبى‬ ‫ڕۆژهه‌اڵىت ناو ‌هڕاست و باكورى ئه‌فريقيا‬ ‫باشورى ئاسيا‬

‫‪5.5‬‬ ‫‪21.8‬‬ ‫‪24.8‬‬ ‫‪26.9‬‬ ‫‪13.7‬‬ ‫‪17.6‬‬

‫‪50.5‬‬ ‫‪10.6‬‬ ‫‪2.4‬‬ ‫‪1.9‬‬ ‫‪0.8‬‬ ‫‪30.9‬‬

‫‪56.1‬‬ ‫‪32.3‬‬ ‫‪27.2‬‬ ‫‪28.8‬‬ ‫‪14.5‬‬ ‫‪48.5‬‬

‫كۆى گشتى‬

‫‪ 110.2‬‬

‫‪ 97.1‬‬

‫‪207.3‬‬

‫واڵت ‬

‫چونكه‌ ك ـه‌رتــى هــه‌نــارده‌كــردن ل ‌ه‬ ‫واڵتــــه‌ تــازه‌گــه‌شــه‌ســه‌نــدووه‌كــان‬ ‫ئامانجى گۆڕينه‌وه‌ى ماترياڵى خاوى‬ ‫زه‌روورى بوو به‌ سه‌رمايه‌ى جێگير‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها دابينكردنى كااڵ به‌كاربه‌رى‬ ‫و ئيستيهالكييه‌كان بۆ تێركردنى‬ ‫پێداويستييه‌كانى بــازاڕى ناوخۆيى‪.‬‬ ‫له‌م چوارچێوه‌يه‌شدا تيۆرى ئاڵوگۆڕى‬ ‫نــابــه‌رابــه‌ر هــاتــه‌ئــارا‌وه‌‪ ،‬گرنگيى‬ ‫به‌رهه‌مه‌ هه‌نارده‌كراوه‌كان له‌اليه‌ن‬ ‫واڵتانى ده‌وروبـــه‌ره‌وه‌ له‌ دابه‌زينى‬ ‫ئاستى كرێدايه‌ بــه‌بــه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫ئـه‌وه‌ى له‌ واڵتانى سه‌نته‌ردا هه‌يه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها هاوسه‌نگيى به‌رهه‌مهێنان‪،‬‬ ‫ڕێگه‌خۆشده‌كات بۆ ملكه‌چبوونى‬ ‫واڵتانى ده‌وروب ـه‌ر كه‌ ده‌ستى كارى‬

‫به‌ڵكو ده‌بێت ميتۆدى سۆسياليزم‬ ‫ته‌به‌نى و په‌يڕه‌و بكه‌ن‪ .‬چونكه‌ به‌هۆى‬ ‫نه‌بوونى ديناميكييه‌تى ناوخۆيى و‬ ‫مێژووى تايبه‌ت به‌خۆيانه‌وه‌ دووبار ‌ه‬ ‫ملكه‌چى واڵتانى سه‌نته‌ر ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬

‫پاشكۆيه‌تيى ئابورى‬

‫(‪)4‬‬

‫ئابوريناسى لوبنانى (جــۆرج‬ ‫قرم)‪ ،‬سه‌رسوڕمانى خۆى به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ ده‌خاته‌ڕوو كه‌ هه‌وڵى‬ ‫قه‌رزكردن ده‌ده‌ن بۆ گه‌شه‌پێدانى‬ ‫واڵته‌كانيان‪ .‬له‌ كاتێكدا قه‌رز بووه‌ته‌‬ ‫هــۆكــارى دواكه‌تووييان كه‌ پشت‬ ‫به‌خۆيان نه‌به‌ستن و‪ ،‬سه‌رمايه‌‬

‫خــۆى پێ كــردووه‌ به‌ فريادڕه‌سى‬ ‫جيهان‪ .‬ده‌كرێت ڕه‌خنه‌گران باس ل ‌ه‬ ‫به‌ده‌مه‌وه‌چوونى ئه‌مريكا بكه‌ن بۆ‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ى ڕووبه‌ڕووى كاره‌ساتى‬ ‫ســرووشــتــى ده‌بــنــه‌وه‌‪ ،‬بــه‌اڵم دوو‬ ‫وه‌اڵمـــى حــازر و كــورت بــۆ ئه‌مه‌‬ ‫هه‌يه‌؛ يه‌كه‌م‪ /‬كاتێك ئه‌نده‌نوسيا‬ ‫ڕووبـــه‌ڕووى تسۆنامى بــووه‌وه‌ كه‌‬ ‫نزيكه‌ى ‪ 300‬هــه‌زار ك ـه‌س بوونه‌‬ ‫قوربانى ته‌ماعى ئه‌مريكييه‌كان له‌‬ ‫ئه‌نده‌نوسييه‌كان‬ ‫به‌هانا‌وه‌چوونى‬ ‫ئه‌وه‌ بوو كه‌ ناوچه‌ى قوربانييه‌كان‬ ‫بكه‌نه‌ شوێنێكى گـه‌شــتــيــارى و‬ ‫كۆمپانياكانى خۆيان بيبه‌ن به‌ڕێوه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ /‬ئه‌گه‌ر له‌ نيپال و ئه‌فريقا‬ ‫خزمه‌تگوزارييه‌ك پێشكه‌شى هه‌ژاران‬

‫و لێقه‌وماوان بكه‌ن هه‌ر مه‌رامه‌كه‌ى‬ ‫بــۆ چــاوب ـه‌ســتــكــردنــى خــه‌ڵــك و‬ ‫وروژانــدنــى ميدياييه‌‪ .‬له‌ ڕاپۆرتى‬ ‫سااڵنه‌ى (بانكى نێوده‌وڵه‌تى)دا‬ ‫بۆ ساڵى (‪ ، )5()2016‬له‌ تـه‌وه‌رى‬ ‫ڕۆژهــه‌اڵتــى نــاوه‌ڕاســت و باكورى‬ ‫ئه‌فريقادا هاتووه‌‪ :‬له‌ هاوينى ساڵى‬ ‫‪2014‬دا شــارى موسڵ كـه‌ دووه‌م‬ ‫گه‌وره‌ترينى شارى عێراقه‌ له‌اليه‌ن‬ ‫ڕێكخراوى داعشه‌وه‌ داگيركرا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫واڵت ـه‌ ڕووبـــه‌ڕووى شه‌ڕ و لێشاوى‬ ‫ئــاواره‌ و وێرابنوونى شــاره‌كــان و‬ ‫ژێرخانه‌كانيان بووه‌وه‌‪ .‬بۆيه‌ بانكى‬ ‫نــێــوده‌وڵ ـه‌تــى ل ـه‌ كــۆتــايــى ساڵى‬ ‫(‪)2015‬دا بڕياريدا به‌ دوو گوژمه‌‬ ‫قه‌رز بداته‌ عێراق‪ .‬كه‌ كۆى گشتى‬ ‫ده‌كاته‌ (مليارێك و پێنج سه‌د و‬ ‫په‌نجا مليۆن دۆالر)‪ ،‬به‌مه‌به‌ستى‬ ‫چاكسازى له‌ ئيداره‌ و خه‌رجييه‌‬ ‫گشتييه‌كانى حكومه‌تدا‪ .‬ديــاره‌‬ ‫مه‌به‌ستى بانك لێره‌دا جێبه‌جێكردنى‬ ‫پرۆژه‌كانى نيوليبراڵيزمه‌‪ .‬هه‌ردوو‬ ‫كتێبى (دانــپــيــانــانــى بكوژێكى‬ ‫ئــابــورى) و (دۆكــتــريــنــى شــۆك)‬ ‫به‌ڵگه‌ و دۆكيۆمێنتيان له‌سه‌ر‬ ‫تێوه‌گالنى ئه‌مريكا و هاوبه‌شه‌كانى‬ ‫خستووه‌ته‌ڕوو كه‌ چۆن له‌ ڕێگه‌ى‬ ‫درووســتــكــردنــى شــه‌ڕ و قه‌يرانى‬ ‫ئابورييه‌وه‌‪ ،‬واڵتــان ناچارده‌كه‌ن‬ ‫په‌نايان بۆ ببه‌ن و له‌ڕێگه‌ى قه‌رزه‌وه‌‬ ‫بيانكه‌نه‌ پاشكۆى خۆيان‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫يه‌كێكه‌ له‌ سيماكانى ئيمپرياليزمى‬ ‫نوێ‪ .‬يه‌كێكى تريش له‌ سيماكانى‬ ‫ئيمپرياليزمى نــوێ بريتييه‌ له‌‬ ‫مانيفاكتۆرى‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌راگرتنى‬ ‫پێشكه‌وتوو له‌ ڕووى ته‌كنۆلۆژييه‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ به‌هۆيه‌وه‌ چاالكيى به‌رهه‌مهێنانى‬ ‫كالسيكى بــۆ واڵتــانــى ده‌وروبـــه‌ر‬ ‫جێده‌هێڵن‪ .‬ه ـه‌روه‌هــا مۆنۆپۆلى‬ ‫سه‌رمايه‌داريى نێوده‌وڵه‌تى هه‌يمه‌نه‌ى‬ ‫كــردووه‌ به‌سه‌ر نرخه‌كانيشدا (بۆ‬ ‫نمونه‌ نرخى نه‌وت)‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌‬ ‫هــۆى پاشكۆيه‌تيى ده‌وروبـــه‌ر بۆ‬ ‫سه‌نته‌ر چونكه‌ واڵتــانــى جيهانى‬ ‫سێهه‌م ناچارده‌بن كه‌ره‌سته‌ى خاو‬ ‫بۆ بـــازاڕى جيهانى دابينبكه‌ن و‬ ‫كرێى كــارى هه‌رزانيش پێشكه‌ش‬ ‫بكه‌ن(بۆ نمونه‌ لێشاوى كۆچكردن‬ ‫و ئــاواره‌بــوونــى واڵتانى باشور بۆ‬ ‫واڵتانى باكور‌)‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪( )1‬التنمية غــيــر المتكافئة ‪-‬‬ ‫‪.)Unequal development‬‬ ‫‪ )2‬أحــمــد جــمــال الــديــن موسى‪:‬‬ ‫الــعــاقــات االقــتــصــاديــة ونــظــريــات‬ ‫التنمية‪ ،‬مصر ‪ ،1999‬ال ‪.65‬‬ ‫‪ )3‬سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪(http://www.startimes.‬‬ ‫‪com/?t=20895801).‬‬ ‫‪ )4‬ناونيشانى سه‌ره‌كى كتێبێكى‬ ‫ئابووريناسى لوبنانى (جــۆرج قرم)‬ ‫ه‌‪ ،‬ناونيشانى الوه‌كى؛ (قه‌يرانى قه‌رز‬ ‫له‌ جيهانى سێهه‌مدا له‌ چاويلكه‌ى‬ ‫مێژووه‌وه‌)‪.‬‬ ‫‪ )5‬ڕاپــۆرتـه‌كـه‌ بۆ ش ـه‌ش مانگى‬ ‫يه‌كه‌مى ساڵى (‪)2016‬يه‌‪ ،‬به‌شێوه‌ى‬ ‫‪ PDF‬و بـــه‌ زمـــانـــى عــه‌ره‌بــى‬ ‫به‌رده‌سته‪ 71‬الپه‌ره‌يه‌‌‪ .‬هه‌ر به‌ڕێزێك‬ ‫مه‌به‌ستى بێت بۆى ده‌نێرين‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫ته‌نها ئاماژه‌مان به‌و داتايانه‌ كردوو ‌ه‬ ‫كه‌ تايبه‌تن به‌ عێراق‪ ،‬واتا خشته‌ى‬ ‫ژماره‌ (‪ 16‬و‪ .)17‬بۆ به‌دواداچوونى‬ ‫زياتر ده‌توانن سه‌ردانى ئه‌م سايت ‌ه‬ ‫بكه‌ن‪:‬‬ ‫‪(worldbank.org/annu‬‬‫‪alreport).‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )318‬دوشەممە ‪201٦/11/7‬‬

‫شیكردنه‌وه‌ی داعش له‌ژێر ڕۆشنایی‬ ‫تیۆری یه‌كتر قبوڵنه‌كردن‬ ‫سورێن ئەکرەم‬ ‫ده‌وڵـــه‌تـــێـــكـــی دواكـــــه‌وتـــــوو=‬ ‫یه‌كنه‌گرتنه‌وه‌ی ناوه‌نده‌كانی پێگه‌یاندنی‬ ‫تـــاك= تــاكــی پـــــه‌روه‌رده‌ نــه‌كــراو=‬ ‫دروســتــبــونــی دوبـــه‌ره‌كـــی و یه‌كتر‬ ‫قبوڵنه‌كردن‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا ده‌بێ بزانین به‌ چ پێوه‌رێك‬ ‫ده‌توانین بڕیاربده‌ی ‌ن كوێ نه‌ریتی و كوێ‬ ‫مۆدێرنه‌‪.‬‬ ‫یـــه‌كـــه‌م‪ :‬لـــــــەڕوی ڕەفـــــتـــــاری‬ ‫كـۆمـەاڵیـەتـییـەوە‪:‬‬ ‫ا) كۆمەڵی دواكەوتوو‪ :‬دابونەریتێكی‬ ‫چەسپاو هەیە و پیرۆز سەیردەكرێت‪.‬‬ ‫گـــۆڕانـــی شـــێـــوازی ژیـــانـــی تـــاك و‬ ‫بیركردنەوەی ئاسان نییە‪ .‬پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان بەهێز و درێژخایەنن‪،‬‬ ‫لــەســەربــنــەمــای خزمایەتی و خوێن‬ ‫بنیاتنراون‪.‬‬ ‫ب) كــۆمــەڵــی مـــۆدێـــرن‪ :‬عــەقــڵ‬ ‫نـــاوەنـــدی بــەرهــەمــهــێــنــانــی بــەهــا و‬ ‫پــێــوەرە كۆمەاڵیەتیەكانە‪ ،‬ســود و‬ ‫قــازانــج و بــەرژەوەنــدیــی ڕەهەندێكی‬ ‫گــرنــگــی دام ــەزران ــدن ــی پەیوەندییە‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكانە‪ ،‬گۆڕانی شێوازی ژیانی‬ ‫تاك و بیركردنەوەی ئاسانە‪ ،‬پەیوەندییه‬ ‫كۆمەاڵیەتییه‌كان (كاتی‪ ،‬سنوردار)ن‪،‬‬ ‫باوەڕبە ڕێساو یاساكان تا ئەو كاتەیە‬ ‫كە لەگەڵ خۆشگوزەرانی و ئامانجدا‬ ‫یەكبگرنەوە‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬لـەڕووی سـیـاســیــەوە‪:‬‬ ‫أ ) كۆمەڵی دواكەوتوو‪ :‬ئاین سەرچاوەی‬ ‫دەسەاڵتە‪ ،‬سەرۆك بە پیرۆز و بێ‌ هاوتا‬ ‫سەیردەكرێت‪ ،‬دەســـەاڵت بەناوەندی‬ ‫دەكرێت‪ ،‬زۆرجار دەكەوێتە دەستی یەك‬ ‫گــروپ و یەك كەسەوە‪ ،‬سیاسەتێكی‬ ‫توندوتیژ پەیڕەودەكرێت‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫دەسەاڵتداران ڕەهایە بەمەرجێ‌ لەدژی‬ ‫كەسی یەكەم نەبێت‪ ،‬زۆر بایەخ بە سوپا‬ ‫دەدرێت‪ ،‬دادوەری و حوكمڕانی بەكەمیی‬ ‫لێكجیادەكرێنەوە‪ .‬پۆلێنی سیاسیی زۆر‬ ‫الوازە‪ ،‬درێژەدانە بە دەسەاڵتی باوك‪،‬‬ ‫ئیمتیاز و پلە بەخشینەوە هەیە‪ .‬هیچ‬ ‫چاودێرێك بەسەر حكومكەڕانەوە نییە‪.‬‬ ‫ب ) كۆمەڵی مۆدێرن‪ :‬گەل سەرچاوەی‬ ‫دەســەاڵتــە‪ ،‬دەســەاڵت المەركەزییە و‬ ‫لەژێر دەستی دەستەیەكی هەڵبژێردراوە‪،‬‬ ‫سیاسەتێكی میانڕەو پیادەدەكرێت‪،‬‬ ‫دەسەاڵتی هەر الیەنێك سنوردارە‪ ،‬سوپا‬ ‫لەخزمەتی گەل و نیشتیمانە‪ ،‬هەرسێ‌‬ ‫دەسەاڵتی ( جێبەجێكردن‪ ،‬دادوەری‪،‬‬ ‫یاسادانان) جــیــاوازن و پەیوەندییان‬ ‫بەیەكەوە هەیە‪ .‬لــەڕووی پۆلێنكردنی‬ ‫سیاسییەوە‪ ،‬فرەحزبی و هەڵبژارن‬ ‫و ئۆپۆزسیۆن هەیە‪ ،‬گــەل چاودێری‬ ‫حوكمڕانە‪ ،‬كەسی شیاو لەشوێنی شیاو‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬پیاوی ئایینی ئیشی سیاسی‬ ‫ناكات و لە خزمەت دینەكەی خۆیەتی‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬لـــەڕووی ئــابــوریــیـــەوە‪:‬‬ ‫ا) كۆمەڵی دواكەوتوو‪ :‬دانیشتوانەكەی‬ ‫پشتدەبەستن بە بەرهەمهێنانی ئابوریی‬ ‫كشتوكاڵی یان كه‌سانی به‌كاربه‌رن‪ ،‬نه‌ك‬ ‫به‌رهه‌مهێن‪ ،‬تاك پشت به‌خۆی نابه‌ستیت‬ ‫و چاوه‌ڕێده‌كات به‌مووچه‌یه‌كی مانگانه‌‬ ‫بــژێــوی خــۆی دابینبكات و ژیانیكی‬ ‫نه‌گۆڕی هه‌یه‌ و بیر له‌ بزاوت ناكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫نەبونی پسپۆڕی و كاردابەشكردن‪،‬‬ ‫وەك خاسیەتێكی تایبەتمەند بەو‬ ‫جۆرە سیستەمە ئابورییە لە كۆمەڵگەدا‬ ‫باڵودەبێتەوە و هەستی پێدەكرێت‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنان و ئامرازەكانی بەرهەمهێنان‬ ‫الواز و ســنــوردارن‪ .‬ئینتیما و گیانی‬ ‫هاوكاریان بۆ ناوچه‌« عه‌شیره‌ت» خزم‬ ‫هه‌یه‌ نه‌ك خاك و گه‌ل‪ ،‬خەڵكەكەی پشت‬ ‫بە یەكتر دەبەستن بۆ ڕاییكردنی كار و‬

‫بارەكانی ژیانیان‪ .‬ئاستی ژیان نزمە‪،‬‬ ‫مەودای جیاوازی چینایەتی بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ كۆمەڵگای مۆدێرن تەسكترە‪.‬‬ ‫مــۆدێـــرن‪:‬‬ ‫كـــۆمــەڵــی‬ ‫ب)‬ ‫فرەیی لەكار و شێوازە جیاجیاكانی‬ ‫بەرهەمهێنان خاسیەتی بنەڕەتیی ئەم‬ ‫كۆمەڵگەیە‪ .‬پسپۆڕی و تایبەتمەندێتی‬ ‫لە كاردا دەبێتە بنەمای كاردابەشكردن‪.‬‬ ‫دامــــــــەزراوە پــیــشــەســازیــیــەكــان‬ ‫كۆڵەكەیەكی بنەرەتی بەرهەمهێنانە‬ ‫سوپایەك لە كرێكاری كارگە لە واڵتدا‬ ‫هەیە لەڕووی چەندایەتی و چۆنایەتیەوە‬ ‫كاری تێدا دەكەن‪ .‬سیستەمی چینایەتی‬ ‫لەو جۆرە كۆمەڵگایانە تۆخترە و بە‬ ‫ئاشكرا هەستی پێدەكرێت‪ .‬ئاستی بژێوی‬ ‫و جۆری ژیان بەرزە و لە گەشەسەندنی‬ ‫بەردەوامدایە‪ .‬تاك هه‌میشه‌ له‌ هه‌وڵی‬ ‫دروستكردنی بزاوته‌ له‌ ژیانیدا و پشت‬ ‫به‌خۆی ده‌به‌ستێت و خاوه‌ن ئیراده‌یه‌كی‬ ‫به‌هێزه‪.‬‬ ‫چواره‌م‪ :‬لــە ڕووی دیـمـۆگـرافـییـەوە‬ ‫( دانـیـشـتـوانـنـاسـی)‪:‬‬ ‫أ) كۆمەڵی دواكــەوتــوو‪ :‬ڕێژەیەكی‬ ‫زۆری لەدایكدەبن و ڕێژەیەكی زۆریش‬ ‫دەمـــرن‪ ،‬خەڵكی ئەكتیڤیان كەمە‪،‬‬ ‫ژمارەی منداڵبوون بۆ خێزان سنوردارنیە‪.‬‬ ‫دەرفەتی بزاوت و گۆڕانی كۆمەاڵیەتی لە‬ ‫ئاستێكی الوازدایە‪.‬‬ ‫ب) كۆمەڵی مۆدێرن‪ :‬ڕێژەیەكی كەم‬ ‫لەدایكدەبن و ڕێژەیەكی كەمیش دەمرن‪،‬‬ ‫ئاستی زانیاری و بژێویی دانیشتوان‬ ‫لە پلەیەكی بەرزدایە‪ ،‬هیوایان بەژیانە‬ ‫و بەپالنەوە دەژیــن‪ .‬دەرفەتی بزاوت‬ ‫و گۆڕانی كۆمەاڵیەتی لە ئاستێكی‬ ‫بەرزدایە‪.‬‬ ‫پــــێــــنــــجــــه‌م‪ :‬لـــــــــــــــــــەڕووی‬ ‫نــیــشــتــەجــێبوونەوە‪:‬‬ ‫أ ) كـــۆمـــەڵـــی دواكـــــەوتـــــوو‪:‬‬ ‫نیشتەجێبوەكانی گوندین یان گوندیانە‬ ‫دەژیــن و بیردەكەنەوە‪ ،‬جێگیربونیان‬ ‫الوازە‪ ،‬شــارەكــان بچوكن و ناوەندی‬ ‫گــۆڕانــی كۆمەاڵیەتی نین‪ .‬شاره‌كان‬ ‫لــه‌ڕوی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌ له‌ گوندیكی‬ ‫گه‌وره‌ ده‌چن‪.‬‬ ‫ب) كــۆمــەڵــی مــۆدێــرن‪ :‬زۆریــنــەی‬ ‫دانیشتوان شارنشینن‪ ،‬لەجێگیربوندا‬ ‫چــڕ و زۆرن‪ ،‬جێگیربونیان لــە ڕوی‬ ‫جوگرافییەوە بــەرفــراوانــە‪ .‬شارەكان‬ ‫فراوانن و ژمارەی دانیشتوانیان زۆرن‪،‬‬ ‫ڕۆڵێكی مەزنیان هەیە لەسەر ڕودانی‬ ‫گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫كــه‌واتــه‌ به‌پێی ئــه‌م هاوكێشه‌ی‬ ‫سه‌ره‌وه‌ ده‌توانین بڵین كۆمه‌ڵی ئێراقی‬ ‫كۆمه‌ڵێكی نه‌ریتی و دواكه‌تووه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫مانای وایـه‌ ناوه‌نده‌كانی پێگه‌یاندنی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی یه‌كناگرنه‌وه‌ و تاكه‌كه‌نیان‬ ‫په‌روه‌رده‌نه‌كراوان و ده‌رئه‌نجامی ئه‌‌مه‌ش‬ ‫هه‌بونی كۆمه‌ڵێك تاكه‌‌ ئاماده‌نین یه‌كتر‬ ‫قبوڵبكه‌ن‪.‬‬ ‫بــۆی ـه‌ ســه‌ره‌ت ــا ده‌بــێــت بزانین‬ ‫پێگه‌یاندنی كــۆم ـه‌اڵی ـه‌تــی چــیـه‌ و‬ ‫ناوه‌نده‌كانی پێگه‌یاندنی تاك چین و‬ ‫چۆن یه‌كترناگرنه‌وه‌؟‬ ‫پــێــگــەیــانــدنــی كــۆمــەاڵیــەتــی (‬ ‫‪:)socialization‬‬ ‫پــرۆســەی جێگیركردنی بــەهــا و‬ ‫دابونەریت و ڕێساكانه‪ ،‬پسپۆڕی و‬ ‫شارەزاییەك دەداتە تاك تا بەشداری‬ ‫ژیانی كۆمەڵگەكەی بكات‪ ،‬واتە ئامرازێكە‬ ‫بۆ هێنانەدی بەردەوامیی كۆمەاڵیەتی و‬ ‫كولتوری و كۆنترۆڵی خودی تاك‪ .‬بۆ‬ ‫یەكەمجار ئەم وشەیە لە ئەدەبیاتی‬ ‫ئینگلیزیدا لە ساڵی ‪ 1828‬بەكارهاتووە‪،‬‬ ‫مەبەست لێی ئامادەكردنی تاك بووە‪،‬‬ ‫تا لەگەڵ كۆمەڵگەكەیدا كارلێكبكات و‬ ‫توانای ژیان و ڕاهاتنی هەبێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بەالیانەوە‬ ‫بریتییە لە پرۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەروونی لە ڕێیەوە تاك بە كۆمەاڵیەتی‬

‫كۆمه‌ڵی ئێراقی كۆمه‌ڵێكی‬ ‫نه‌ریتی و دواكه‌تووه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫مانای وایه‌ ناوه‌نده‌كانی پێگه‌یاندنی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی یه‌كناگرنه‌وه‌ و تاكه‌كه‌نیان‬ ‫په‌روه‌رده‌نه‌كراوان و ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ئه‌‌مه‌ش هه‌بونی كۆمه‌ڵێك تاكه‌‌‬ ‫ئاماده‌نین یه‌كرت قبوڵبكه‌ن‬

‫ئێستا له‌ ئێراق ناوه‌نده‌كانی‬ ‫دیكه‌ ناتوانن هیچ شتێكی تازه‌‬ ‫بده‌ن به‌تاك و هه‌موویان له‌ ناو دیندا‬ ‫تواونه‌ته‌وه‌ ئاینیش به‌هه‌مان هێزی خۆی‬ ‫ڕۆڵی ئه‌و ناوه‌ندانه‌ی الوازكردووه‌ و‬ ‫ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی نه‌هێاڵوه‌ته‌وه‌‬ ‫تاك شتیكی جیاواز له‌ ئاین‬ ‫وه‌ربگرێت‬ ‫دەبــێــت و پێكهاتە دەروونییەكانی‬ ‫دادەمەزرێت و پەرەدەسەنێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫بــە فــێــركــردن لــە میانەی خــێــزان و‬ ‫كەناڵەكانی تری پێگەیاندنی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و كۆنترۆڵی كۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬تا ئەو‬ ‫تاكە لەگەڵ كولتور و شارستانیەتەكەیدا‬ ‫ڕێبكات و توانای ژیانی هەبێت لەناو‬ ‫كۆمەڵگەكەیدا و یاسا و ڕێوڕەسمەكانی‬ ‫جێبەجێبكات‪ ،‬ئەم پرۆسەیەش تەواوی‬ ‫تەمەنی هەر تاكێك دەگرێتەوە‪ ،‬واتە‬ ‫هەر لە لەدایكبوونیەوە دەستپێدەكات‬ ‫هەتا مردنیش بەردەوامی هەیە‪.‬‬ ‫پێگەیاندن پرۆسەیە و چەند ناوەند و‬ ‫كەناڵێكی جیاوازی هەیە‪ ‌،‬بریتین له‌مانه‌‬ ‫(خێزان‪ ،‬كۆمەڵگەی خۆجێیی(كۆاڵن‬ ‫و دەوروبـــەر) شوێنی كــار‪ ،‬خانەكانی‬ ‫خواپەرستی‪ ،‬قوتابخانە و دامــەزراوە‬ ‫پەروەردەییەكان‪ ،‬كەناڵەكانی ڕاگەیاندن‪،‬‬ ‫حزبە سیاسی و ڕێكخراوە پیشەییەكان)‪،‬‬ ‫دەبێت یەك سیستەمی پــەروەردەیــی‬ ‫جێگیر و پتەو بەیەكەوەیان ببەستێتەوە‪،‬‬

‫لەنێوان ئەم دامەزراوانە كار و كاردانەوە‬ ‫هەبێت و كــاری یەكتر تــەواوبــكــەن‪.‬‬ ‫بــە ئامانجی دروســتــكــردنــی تاكێكی‬ ‫(میانڕەو‪ ،‬گوێرایەڵی یاسا‪ ،‬مەدەنی)‪.‬‬ ‫بــەو هۆیەوە ئــەو تاكە ئامادەدەبێت‬ ‫ڕاستی و زانیاری و بۆچونی جیاواز‬ ‫وەربگرێت‪ .‬تــاك دەبێت هەمیشە (‬ ‫زانیاری‪ ،‬ڕۆڵ‪ ،‬ئەرك‪ ،‬یاسا‪ )...،‬جیاواز‬ ‫و تــازە وەربگرێت‪ ،‬چونكە پرۆسەی‬ ‫پێگەیاندن نەوەستاوە و لە گۆڕاندایە‪.‬‬ ‫تاك نابێت هیچ كات خۆی قەتیسبكات‬ ‫لە سنور و مەودایەكی ئەقڵی‪ .‬بەاڵم‬ ‫كاتێك تــاك لە شوێن و جێگایەكی‬ ‫نه‌ریتی و دواكەوتوو ژیا و گەورە بوو‪،‬‬ ‫ئەوكات ناوەندەكان بە پێچەوانەوەن‬ ‫و هیچ كار و كاردانەوەیەكیان لەنێوان‬ ‫نییە‪ .‬نــاوەنــدێــك زاڵــدەبــێــت بەسەر‬ ‫ناوەندەكانی تر‪ ،‬تاكەكانیش دەكەونە‬ ‫ژێر هه‌ژموونی ئەو ناوەندە و پێی وایە‬ ‫ئەو ناوەندە زانیاری و ڕاستیی ڕەهای‬ ‫الیە و زانین و شیكردنەوە و لێكدانەوەی‬

‫تر ڕەتدەكاتەوە و خۆشی بیرناكاتەوە و‬ ‫شتێكی جیاوازتر ناكات لەوانی دیكە‪،‬‬ ‫ئەوكات وەك ڕۆبۆتێكی لێدێت چی‬ ‫پێبگوترێت ئەوە دەكات‪ .‬هه‌رچه‌ند ئه‌و‬ ‫ناوه‌نده‌ی زاڵه‌ به‌هه‌مان بڕ كاریگه‌ری‬ ‫ده‌بێت له‌سه‌ر توانه‌وه‌ی ناوه‌نده‌كانی‬ ‫تر و ناوه‌نده‌كانی دیكه‌ی به‌هه‌مان بڕ‬ ‫ده‌توێنه‌وه‌ تیایدا‪.‬‬ ‫بۆ نمونە كاتێك گەنجێك دەكەوێتە‬ ‫ژێــر هـه‌ژمــوونــی گــروپــی هاوڕێكانی‪،‬‬ ‫ئــەوكــات كەناڵەكانی دیكە ناتوانن‬ ‫تاك ئاراستەبكەن و كاریگەری لەسەر‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬بۆیە زۆرجـــار گروپی‬ ‫هــاوڕێ‌ هۆكارن بۆ سەرلێشێواندن و‬ ‫ئاراستەكردنی تاك بۆ دۆخێكی نالەبار‬ ‫وەك بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و‬ ‫بوون بە ئەندام لە گروپە چەتە و باندی‬ ‫مافیاکاندا‪ .‬هەروەها كاتێك تاك لەو جۆرە‬ ‫كۆمەڵگایانە گەورە دەبێت‪ ،‬تەنها ئاینی‬ ‫خۆی بەراست دەزانێ‪ ‌،‬هەموو بۆچون و‬ ‫دین و پەرستشێكی دیكە ڕەتدەكاتەوە‬ ‫بەجۆرێك زۆرجار ئامادەیە سوكایەتیان‬ ‫پێبكات و ڕەخنەی قورسیان لێبگرێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەو لە كۆمەڵگایەك گەورەبووە‬ ‫كە دواكــەوتــووە‪ ،‬ناوەندەكانی ڕۆڵی‬ ‫خۆی ناگێڕێت و پەیوەندی دژ یەكیان‬ ‫هەیە‪ .‬ئێستا له‌ ئێراق ناوه‌نده‌كانی دیكه‌‬ ‫ناتوانن هیچ شتێكی تازه‌ بده‌ن به‌تاك‬ ‫و هه‌موویان له‌ ناو دیندا تواونه‌ته‌وه‌‬ ‫ئاینش به‌هه‌مان هێزی خۆی ڕۆڵی ئه‌و‬ ‫ناوه‌ندانه‌ی الوازكـــردووه‌ و ده‌رفه‌تی‬ ‫ئه‌وه‌ی نه‌هێاڵوه‌ته‌وه‌ تاك شتیكی جیاواز‬ ‫له‌ ئاین وه‌ربگرێت‪ .‬له‌كاتێكدا هه‌مان‬ ‫ئه‌و تاكه‌ چه‌ند ساڵێك پێش ئێستا‬ ‫ئه‌و كاریگه‌ریه‌ی دینی له‌سه‌ر نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەندامێكی داعش كە لە ئەوروپاوە‬ ‫دێت ئەم تێزەی بەشێوەیەكی دیكە‬ ‫لەسەر دەسەپێت‪ ،‬بەم جۆرە‪ ،‬دەكرێت‬ ‫تــاك لە كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو‬ ‫بێت و كەناڵەكان بەیەك ئاراستە تاك‬ ‫پێبگەیەنن‪ ،‬بەاڵم لە چەند دۆخێكدا ئەم‬ ‫پێگەیاندنە ڕۆلی خۆی لەدەستدەدات‪،‬‬ ‫وەك‪:‬‬ ‫‪ )1‬كــاتــێــك تـــاك دەكــەوێــتــە ژێــر‬ ‫هه‌ژموونی یەك كەناڵ و ئامادەنیە لێی‬ ‫بێتەدەرەوە‪.‬‬ ‫‪ )2‬دەكرێت تاك لە كەناڵەكانی دیكە‬ ‫بێئومێد بوبێت و تەنها هیوای لەالی‬ ‫یەك كەناڵ لەنگەربگرێت‪.‬‬ ‫‪ )3‬خـــودی ئــەو كەناڵە بتوانێت‬

‫لەئاستی چاوەڕوانییەكانی ئەو تاكە‬ ‫بــێــت‪ .‬بــۆ نمونە تاكێكی ئــەوروپــی‬ ‫كاتێك دێــتــە نــاو داعــشــەوە هەموو‬ ‫پێداویستییەكی بۆ دابیندەكرێت لە‬ ‫خواردن هەتا پڕكردنەوەی پێداویستییە‬ ‫سێكسیەكانیشی‪.‬‬ ‫ئەمە نــەك تەنها بۆ ئاین ڕاستە؛‬ ‫بەڵكو بۆ حزب و پارتە سیاسییەكانیش‬ ‫دەگونجێت‪ ،‬وەك ئەوەی نازییەكان لە‬ ‫ئەوروپا خۆیان بە سەردار و شكۆدارتر‬ ‫لە نەتەوەكانی دیكە دەزانــی‪ ،‬پێیان‬ ‫وابوو ئایدۆلۆژیا و لێكدانەوەی ئەوان‬ ‫ڕاســتــتــرە‪ ،‬یــان ســەردەمــی (ســەدام‬ ‫حسێن) پێی وابوو ئێراقی لەناو گەلی‬ ‫عەرەب شایستەتر و باشترە‪ ،‬خۆی وەك‬ ‫سەركردە و ڕابەری گەلی عەرەب لەقەڵەم‬ ‫دەدا؛ بۆیه‌ نازییه‌كان و ئێراقییه‌كان‬ ‫ئاماده‌نه‌بوون جیاواز له‌خۆیان كه‌سی‬ ‫دیكه‌ قبوڵبكه‌ن‪ ،‬كاتێك قبوڵیان ده‌كر‌د‬ ‫كه‌ له‌ناو ئه‌واندا بتوێته‌وه‌ یان ڕازی بیت‬ ‫بچوكیان بكه‌یت و ئه‌وان به‌ گه‌وره‌تر‬ ‫بزانین‪ .‬هەموو ئەوانە بەهۆی چەند‬ ‫هۆكارێكەوەیە‪:‬‬ ‫‪ )1‬ڕەتكردنەوەی ئەویتر و خۆسەپاندن‬ ‫بەسەر جیاوازییەكانی تردا‪ ،‬جیاوازی و‬ ‫یەكتر قبوڵنەكردن‪.‬‬ ‫‪ )2‬ئــامــادەنــەبــوون بــۆ گۆڕینی‬ ‫ئــەو تێگەشتن و لێكدانەوەیە‪ ،‬واتە‬ ‫خۆپەرستی و خۆبەزیاتر زانین‪.‬‬ ‫‪ )3‬نەبوونی پەروەردەیەكی دروست‬ ‫و یەكانگیر لــەنــێــوان نــاوەنــدەكــانــی‬ ‫پێگەیاندن‪.‬‬ ‫بــۆیــه‌ ب ـه‌پــێــی ئـــه‌م هاوكێشه‌یه‌‬ ‫دروستبونی داعش له‌ ئه‌نجامی ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‪‌:‬‬ ‫‪.1‬ئێراق كۆمه‌ڵگایه‌كی دواكه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫‪ .2‬ناوه‌نده‌كانی پێگه‌یاندنی تاك‬ ‫له‌ ناوچه‌كه‌دا یه‌كناگرنه‌وه‌ و تاكی‬ ‫په‌روه‌رده‌ نه‌كراو و دووڕوی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪ .3‬به‌هۆی ئه‌و په‌روه‌رده‌ نادروسته‌وه‌‪،‬‬ ‫تاكی ناوچه‌كه‌ ئاماده‌ نیه‌ یه‌كتر قبوڵبكات‬ ‫و هێشتا ئامانجیان زاڵبونه‌ به‌سه‌ر یه‌كتر‬ ‫و له‌ناوبردنی جیاوازییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫‪ .4‬به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌ ئێستادا ئاین‬ ‫زاڵـــه‌ ب ـه‌س ـه‌ر نــاوه‌نــده‌كــانــی دیكه‌ی‬ ‫پێگه‌یاندنی تاكدا ناوه‌نده‌كانی دیكه‌‬ ‫هیچ نین و ناتوانن شتێكی جیاواز له‌‬ ‫ئاین به‌تاك بده‌ن‪ .‬بۆیه‌ بكوژو لێكوژراو‪.‬‬ ‫هه‌ردووكیان به‌ پاساوی ئاین كار و‬ ‫كاردانه‌وه‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬