589

‫«‬

‫دیالۆگ لەبارەی‬ ‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬

‫‪5‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )859‬دو شةممة ‪2016/12/5‬‬

‫بڕیارە‪ ،‬پارتی سەردانی یەكێتی بكات‬

‫یەكێتی بە یەك وەفد‌و یەك گوتار‬ ‫لەگەڵ پارتی دادەنیشێت‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫بــە پێــی زانیارییەكانــی (چاودێر) لە‬ ‫ســەرچاوەیەكی باوەڕپێكــراوەوە‪ ،‬لەم‬ ‫رۆژانــەدا‪ ،‬وەفــدی پارتــی دیموكراتی‬ ‫كوردستان‪ ،‬سەردانی مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دەكات‪،‬‬ ‫و یەكێتییش بە یەك وەفد‌و یەك گوتار‬ ‫لەگەڵیان دادەنیشێت‪.‬‬ ‫ســـەرچـــاوەكـــەی (چــــاودێــــر) جەختی‬ ‫لــەوەشــكــردەوە‪ ،‬یەكێتی ئەگەر لە ئاستی‬ ‫نێوخۆشیدا تێڕوانین‌و ئاراستەی جیاوازی‬ ‫هــەبــێــت‪ ،‬بـــەاڵم بــە یــەك وەفـــد بــەشــداری‬ ‫كۆبونەوەكان دەكات‌و تەنها وەكو یەكێتی‌و بە‬ ‫یەك پەیام‌و گوتار وەفدەكەی پارتی دەبینێت‪.‬‬ ‫وەكــچــۆن‪ ،‬دەستپێكردنەوەی كۆبونەوەی‬ ‫نێوان حزبەكان‌و هێوركردنەوەی دۆخەكەی بە‬ ‫«هەنگاوێكی پێویست‌و ئەرێنی» وەسفكرد‪.‬‬ ‫سەردانە چاوەڕێكراوەكەی وەفــدی پارتی‬ ‫بۆ الی الیەنە سیاسییەكان لەبەر رۆشنایی‬ ‫پەیامەكەی بــارزانــی‪-‬یــە‪ ،‬كــەوا لە هەفتەی‬ ‫راب ــردودا سەردانی هەریەك لە (یەكگرتوی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬حزبی شیوعی)‌و‬ ‫چەند حزبێكی تری كرد‪‌ ،‬و بڕیاریشە لە چەند‬ ‫رۆژی ئایندەدا سەردانی هەریەك لە یەكێتیی‬ ‫نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان‪-‬یش بكات‪.‬‬ ‫ئەو سەرچاوەیەی یەكێتی‪ ،‬وتیشی «قسە‌و‬ ‫بۆچونی یەكێتی لەگەڵ وەفدی پارتی‪ ،‬بە پێی‬ ‫بەرپرسیاریەتەكەی‪ ،‬جیاواز دەبێ لە بۆچونی‬ ‫الیەنەكانی تر‪ ،‬چونكە هەم پەیوەندیی دوقۆڵیی‬ ‫یەكێتی‌و پارتی پێویستی بە داڕشتنەوەیە‌و‬ ‫هەم تێكڕا كێشەكانی كوردستان‪ ،‬چارەسەری‬ ‫راستەقینەی هەمەالیەنەی دەوێ»‪.‬‬

‫نەوت‬ ‫بەرامبەر موچە‬ ‫‪3‬‬

‫«‬

‫وردەكاریی زیاتر لە الپەڕە ‪ 3‬دایە‬

‫لە سەردەمی‬ ‫جەنگی دوەمی‬ ‫جیهانیدا‬ ‫‪4‬‬

‫ترەمپ دا‬

‫مایكڵ رۆبن‬

‫«‬

‫خەرسەو مەحمود‬

‫کامو‬ ‫«‬

‫(سەلەفیەتی ئیسالمیی‬ ‫وەك منونە)‬

‫سەروتارەکانی‬ ‫ئەلبێر‬

‫جیهان‬ ‫لە سەردەمی‬

‫‪7‬‬

‫مەجید عەزیز‪ ،‬نوسەر و روناكبیر‪:‬‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬لە سیاسەتی‬ ‫دەرەوەی خۆیدا سەر به‌دونیای‬ ‫عەقاڵنیكردنی شتەكانە و لەژێر‬ ‫كاریگەریی سۆزەكانیدا نیە‬

‫«‬

‫روانینیی‬ ‫میسالیانە بۆ‬ ‫ژیان و دەرەنجامە‬ ‫نێگەتیڤە‬ ‫واقیعییەكانی‬

‫ئەو پرسیارانەی‬ ‫رۆژنامەنوسانی‬ ‫توركیا ناتوانن‬ ‫بیكەن‬

‫تەوەر‬

‫‪6‬‬

‫فرووغ‬

‫هێشتا نامە دەنووسێت‬ ‫بە یادی قەیتانی پێاڵوەکانی تۆ‬

‫ذمارة (‪ )589‬دوشةممة ‪2016/12/5‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫كاتێ بودجەی عیراق وەكو مەترسی بۆ سەر هەرێم‬ ‫تەماشا كرا‬

‫فەرەیدون پێنجوێنی‬ ‫وا بودجە جارێكی تریش مەترسیی‬ ‫سەرلەنوێ یەكخستنەوەی خەڵكی عیراقی‬ ‫بە كوردو عەرەب‌و ئەوانیتریەوە هیناوەتەوە‬ ‫ئارا‪ ،‬حەتمەن دەبێ وەكو سااڵنی لەوەوبەر‬ ‫(‪ )2016 ،2015 ،2014‬سازو ئامادەبین‬ ‫بۆ رەوانــدنــەوەی ئەم مەترسییە لەسەر‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬كە رەنگە تا النیكەم‬

‫ساڵێكی تر مەترسیی ئەوەڵ‌و ئەخیربێ‪.‬‬ ‫٭ بودجەی ‪2017‬ی عیراق‪ ،‬ئەگەر وەكو‬ ‫مەترسی بۆ سەر سەربەخۆیی هەرێمی‬ ‫كــوردســتــان تەماشانەكرایە‪ ،‬دەبــوایــە‬ ‫بدرایەتە دەم سەفقەی رزگاركردنەوەی‬ ‫موسڵ‪ ،‬هەرچەند سەفقەیەكی كەموكورت‌و‬ ‫تیژتێپەڕبو ‪:‬‬ ‫دەكــراو دەبوایە وەهابێ‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫لەبەرئەوەی وادەی گەاڵڵەكردنی سەفقەكەو‬ ‫وادەی بودجەی ‪2017‬ی عیراق لەیەكترەوە‬ ‫نزیكبون‪ ،‬جگەلەوە هەولێر تا تەوقی‬ ‫سەری نیشتبوە ژێر ناڕەزایەتیی خەڵكەوە‬ ‫بۆ موچە (بە ئێستاشەوە)‪ ،‬بەاڵم دیارە‬ ‫وەكو مەترسی تەماشا كــراوە‪ ،‬بۆیە لە‬ ‫دەرەوەی سەفقەی موسڵ هێڵراوەتەوە‪.‬‬ ‫٭ پــێــدەچــێ هــــەردوال (بـــەغـــداد ‪-‬‬ ‫هەولێر) هاوڕابوبن لەسەرئەوەی مەتنی‬

‫سەفقەكە بابەتی بودجەی تێ نەخزێنرێ‌و‬ ‫پەیوەندیی نێوان هەردوال لەڕوی داراییەوە‬ ‫هەروا بەهەڵپەسێردراوی بهێڵرێتەوە‪ ،‬تا‬ ‫ئیشعارێكیتر‬ ‫٭ بێگومان لــەنــێــوانــی حكومەتی‬ ‫بەغدادو حكومەتی هەولێردا‪ ،‬سااڵنێكە‬ ‫بەردەوام كێشە لەسەر كێشە دەسازێنرێ‌و‬ ‫كەڵەكە دەكرێ‪ ،‬وەكو بڵێی هاوڕاییەكی‬ ‫رانەگەیەنراو لەنێوانی هەردوالدا لەئارادابێ‬ ‫لەسەر دروستكردنی رەوشێكی وەها‪ ،‬یان‬ ‫وەكــو بڵێی ئومێدێك هەبێ بــەوەی كە‬ ‫لەكۆتاییدا شتێك خۆبەخۆ لەژێر هەرەسی‬ ‫ئەو كێشە كەڵەكەبوانەدا بڕوخێ‪ :‬جا‬ ‫ئیتر ئەزمونی پێكەوەمانەوەی بەغدادد‬ ‫ هەولێربێ‪ ،‬یان ئەزمونە لۆكاڵییەكەی‬‫هەولێر ‪.‬‬ ‫٭ حەتمەن دەزانین كە‪ :‬نە كاری هەولێر‬

‫لەوەدا ماوە بتوانێ بەبڕیاری سەربەخۆی پەرۆشی گەرمكردنەوەی پەیوەندین‬ ‫خۆی لەگەڵ بەغداد بچێتە سەفقەوە (هیچ لــە نــێــوان خەڵكی هــەرێ ـم‌و خەڵكی‬ ‫جۆرە سەفقەیەكەوە)‪ ،‬نە كاری بەغدادش ناوەڕاست‌و خــواروی واڵت‪ ،‬بە راستی‬ ‫لەوەدا ماوە بتوانێ بەبڕیاری سەربەخۆی پێیانخۆشە بەغدادو هەولێر لە بارەی‬ ‫خۆی لەگەڵ هەولێر بكەوێتە ساتوسەودا ‪ .‬ئیدارەدانی نەوتەوە رێكبكەون‪ ،‬واڵت‬ ‫واتــە ‪ :‬ئــەوەی لەنێوانی هـــەردوالدا لەمەترسیی لەتوپەتبون‌و ناكۆكیی زیاتر‬ ‫دەگوزەرێ (لەچاو‌و دەمنوقاندن لەئاستی بەدوربێ ‪.‬‬ ‫یەكتردا) لەسااڵنێك پێش ئێستاوە تا‬ ‫ئەو پارلەمانتارانە خەڵكی دڵسۆزی‬ ‫ئێستاو رەنگە تا سااڵنێك دوای ئێستا‪ ،‬واڵتن‪ ،‬هەوڵەكانیان جێگای رێزە ‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا لەسەروی خۆیانەوە بەسەریاندا‬ ‫بەاڵم پارلەمانتاریش هەن‪ ،‬ئەوەندە‬ ‫ئیقلیمییەوە)‪.‬‬ ‫سەپێنراوە (لەالیەن واڵتانی‬ ‫بە دوای چاككردنەوەی پەیوەندیی نێوان‬ ‫٭ بەاڵم لەهەمو حاڵەتێكدا یاریچیەكان بەغداد ‪ -‬هەولێرەوە نین‪ ،‬بگرە خەریكی‬ ‫(پارلەمانتاران بۆ نمونە) ناچارن رۆڵی خراپتركردنین ‪.‬‬ ‫خــۆیــان نمایش بكەن (وەكـــو ئــەوەی‬ ‫ئەمانە واقعبینترن‪ ..‬بۆچی؟ چونكە‬ ‫موخەییەر ئەوانبن كە وا نییە‪.‬‬ ‫دەزانــن لە ســەروی ئیرادەی ئەوانەوە‬ ‫٭ لەناو پارلەمانتاراندا (بە كوردو ئیرادەیەكی بااڵتر هەیە‪ ،‬كە بەربەستە‬ ‫عـــەرەب‌و هیترەوە) هــەن بە راستی لەڕێی چاككردنەوەی ئەو پەیوەندییەدا ‪.‬‬

‫گومانی تێدا نییە‪:‬‬ ‫هەولێر نایەوێ بەشێك بێ لە بەغداد‪،‬‬ ‫بەغدادیش نایەوێ‌و ناتوانێ لە داهاتی‬ ‫خۆی خەرجیی ناوچەیەك دابین بكا كە‬ ‫تا ئەم دەقیقەیەی گفتوگۆی لەبارەی‬ ‫بــودجــەی ‪2017‬ەوە تــێــدا دەكـــرێ‪،‬‬ ‫بەرپرسانی هەرە دیاری ئەو ناوچەیە‬ ‫باسی جیابونەوە لە عیراق دەكەن ‪.‬‬ ‫٭ هــەر قسەیەكیتر لــە چەشنی‬ ‫دەستخۆشی‌و پشتیوانی لە پارلەمانتارانی‬ ‫چاكەخواز‪ ،‬بە تایبەتی ئەو پارلەمانتارە‬ ‫كوردانەی كە بە دڵی گەرمەوە بە دوای‬ ‫جێكردنەوەی موچەی فەرمانبەرانی‬ ‫هەرێمەوەن لە بودجەی ‪2017‬ی عیراق‬ ‫دا‪ ،‬قسەی دڵەو هیچیكە ‪.‬‬

‫بۆ چارەسەری تەنگژەی دارایی‪ ،‬بەغداد نزیكترە‬

‫كیرسا ئەحمەد‬ ‫چــەنــد ســاڵــێــكــە بـــەغـــداد بــەبــێ‬ ‫پشكی كــورد‪ ،‬یاخود وابەستەكراو بە‬ ‫رێككەوتننامەیەكی جێبەجێنەكراوەوە‪،‬‬ ‫بودجەی گشتی سااڵنە لەئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانی عیراق تێدەپەڕێنێت‪ ،‬سەرباری‬ ‫ئــەوەی لەجەنگیشدایە لەگەڵ ئەوەی‬ ‫نرخی نەوتیش لەبازاڕەكاندا دابەزیوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو نەیهێشتوە ژیانی كارگێڕی‌و‬ ‫دەوڵــەتــداری لەهەناسەدان بكەوێت‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەی هەرێمی كوردستانەوە كە‬ ‫بەهۆی تەنگژەوە تەنگە نەفەس بوە‪.‬‬ ‫وا خەریكە سەردانەكەی ئەمدواییەی‬ ‫هــەردو وەفــدی سەرۆكایەتیی هەرێم‌و‬ ‫حكومەتیش لەبیر خەڵكی دەچنەوە‪ ،‬هیچ‬

‫هەنگاوێكی نوێ‌و باشتر هەڵنەهێنراون‬ ‫بۆ باشتركردنی رەوشــی موچەخۆرانی‬ ‫هەرێم‪ ،‬نە وەفدی ئێمە رۆیشتە بەغداد‬ ‫وەكو كــورد‪ ،‬نە وەفــدی بەغدادیش لە‬ ‫ئاستێكی بااڵدا گەیشت‪ ،‬وەك پێشتریش‬ ‫سەركردەیەكی بااڵ لە ئاستی مەكتەب‬ ‫سیاسیدا وتبوی «عەبادی برسیبو‪ ،‬بۆیە‬ ‫سەردانی هەرێمی كرد»‪.‬‬ ‫تــادێــت كــێــرڤــی حـــاڵ‌و گــوزەرانــی‬ ‫مـــوچـــەخـــۆران‌و خــانــەنــشــیـن‌و چین‌و‬ ‫توێژەكانی هەرێم تا دادەبەزێت‪ .‬موچە‬ ‫بــوە نــیــوە‌و چــــارەگ‪ ،‬و ئـــەوەش دو‬ ‫مانگ یان سێ مانگ جارێك دەدرێت‪،‬‬ ‫ئــەم بــارودۆخــە نــاهــەمــوارە وایــكــردوە‬ ‫جوڵەیەكی كەم لەناو بازاڕەكاندا هەبێت‪،‬‬ ‫ئەویش بەهۆی وەرگرتنی موچەی فولی‬ ‫براعەرەبەكانە لە باشورو ناوەڕاستی‬ ‫عیراق‌و خەرجكردنیەتی لە هەرێم‪ ،‬دەنا‬ ‫ئەو جوڵە كزەش لە بازاڕەكاندا نەدەبو‪.‬‬ ‫بەغداد بۆ تێپەڕاندنی بودجە چاوەڕوانی‬ ‫كــورد نــاكــات‪ ،‬چونكە لەسەر ئاستی‬ ‫نێودەوڵەتی دەوڵەتەو سیاسەتی ئابوریش‬ ‫بەشێكی سەرەكیی پــان‌و سیاسەتی‬ ‫دەوڵەتداری لە ناوەندە جیهانییەكاندا‬

‫دادەڕێــژێــت‪ .‬چەند ساڵێكە هەرێمی شــاری سلێمانی تەنیوەو كاریگەریی‬ ‫كوردستان بە دەست تەنگژەی داراییەوە راستەوخۆی لەسەر داناوە‪.‬‬ ‫دەناڵێنێت‪ ،‬بەاڵم دەشزانێت گەڕانەوە بۆ‬ ‫بەغداد چارەسەری تەنگژەكانی دەكات‪،‬‬ ‫چارەسەر‬ ‫لــەم دوایــیــانــەدا هەرێم هەوڵیداوە بۆ‬ ‫هــەر دەڵێن گەڕاندنەوە بۆ بەغداد‬ ‫بەدیهێنانی ئابورییەكی سەربەخۆ‪ ،‬بەاڵم چــارەســەرە‪ ،‬وا بــودجــەی ئەمساڵیش‬ ‫بەم شێوەیەی ئێستا كە هاواڵتییەكانی كۆتایی دێت‪ ،‬پرۆژەیەكی هاوبەش كە‬ ‫ئازاری بەدەستەوە دەچێژن سەركەوتو رون نییە داهــاتــوەكــەی چــۆن دەبێت‬ ‫نەبوە لەو پالنەدا‪ .‬پێش تەنگژە بەغداد لەالیەن سێ فراكسیۆنی یەكێتی‌و گۆڕان‌و‬ ‫نەوتی دەفرۆشت بەنرخی جیهانی‪ ،‬موچە‌و كۆمەڵی ئیسالمییەوە هاتۆتەگۆڕێ‪،‬‬ ‫دەهات‌و پرۆژەكانیش نەوەستان‌و پارەی بۆ ئــەوەی هەر هیچ نەبێت بتوانرێت‬ ‫پەرەپێدانی پارێزگاكانیش بەردەوام بو‪ ،‬موچەخۆرانی هەرێم لەم نەهامەتییەی‬ ‫دەتوانم بڵێم سەردەمی بوژاندنەوەی تێیكەوتوە دەربــــاز بكرێن ئەویش‬ ‫هەرێم بو‪ ،‬نەشەڕمان هەبو نە لە روی بەپابەندیكردنی عــیــراق‌و هــەرێــم بە‬ ‫ئەمنی سەقامگیریشەوە گرفت‌و كێشەمان فرۆشتنی ‪ 300‬هــەزار بەرمیل نەوتی‬ ‫هــەبــو‪ ،‬راســتــە گیروگرفت لــە پرسە رۆژانــە لەكێڵگەكانی كەركوكەوە‪ .‬ئەم‬ ‫ئەمنییەكەدا بۆ تاكی هەرێم دەستەبەرە‪ ،‬پرۆژەیە‪ ،‬بیرۆكەیەكی باشە‪ ،‬دەرچەیەكە‬ ‫بــەاڵم رەوشــی ژیــان تێكچوە‪ ،‬ئیدارە بۆئەوەی هەر هیچ نەبێت كەمێك لە ئازارو‬ ‫وەستاوە پرۆسەی خوێندن پەكی كەوتوە‪ ،‬مەینەتییەكانی موچەخۆران كەمبكاتەوە‪،‬‬ ‫كاروباری هاواڵتیان لەدامودەزگاكانی كە چەند ساڵێك بە دەست سیاسەتێكی‬ ‫دەوڵــەتــدا پەكیانكەوتوە‪ .‬ئەمانەو سەرنەكەوتوی ئابورییەوە دەناڵێنن‪.‬‬ ‫زیاتریش كێشەگەلێكن كە بەداخەوە هەم‬ ‫ئــەوەی جێی سەرنجە‪ ،‬كــورد لەم‬ ‫بەهۆی تەنگژەوە‪ ،‬هەمیش بەهۆی كێشەو پرسەدا یەكگرتو نییە‪ ،‬هەندێك فراكسیۆن‬ ‫ملمالنێ سیاسییەكانەوە‪ ،‬بە تایبەتی پێیانوایە‪ ،‬ئــەم پــرۆژەیــە لیكترازانی‬

‫ناو ماڵی كوردی لێدەكەوێتەوەو بەبێ‬ ‫گەڕانەوەیە بۆ هەرێم‪ ،‬لە كاتێكدا تائێستا‬ ‫هیچ مشورێك بۆ دابینكردنی موچەی‬ ‫فەرمانبەران نەخوراوە‪ ،‬لە دوای ئەوەش‬ ‫كە گەڕانەوە بۆ بەغداد بە چارەسەر‬ ‫دەزانرێت‪ ،‬بەاڵم لە بنەڕەتدا ناو ماڵی كورد‬ ‫لەناو هەرێمەكەدا لێكترازاوە‪ ،‬دامودەزگا‬ ‫شەرعییەكان پــەكــیــانــكــەوتــوەو ئەم‬ ‫لێكترازانەش وایكردوە كاریگەرییەكەی‬ ‫بگوازێتەوە بۆ نوێنەرانی كورد لە بەغداد‪.‬‬

‫سەرنج لەسەر بەرژەوەندی‬

‫هەمیشە یەك رستە لەنێوان بەیاننامە‬ ‫رەسمییەكاندا هەیە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫«بەرژەوەندیی بااڵی میللەت لە سەرو‬ ‫هەمو شتێكەوەیە»‪ ،‬بەاڵم راستییەكەی‬ ‫هیچ الیەكیش تائێستا لەبەر خاتری‬ ‫بەرژەوەندیی بااڵی میللەت‌و گیرفان‌و‬ ‫بــاشــكــردنــی گــوزەرانــیــان ســازشــیــان‬ ‫نەكردوە‪ ،‬نەنگی نییە بەغداد بێتە هەرێم‌و‬ ‫بە پێچەوانەوە‪ ،‬نەنگی شكستخوادنە لە‬ ‫پالندا‪.‬‬ ‫پرسیار ئەوەیە‪ ،‬دوای ئەم قۆناغەی‬ ‫تێپەڕاندنی بودجەو پرۆژە هاوبەشەكە‪،‬‬

‫هەرێم پابەندی ئەو بڕیارەی نوێنەران‬ ‫دەبێت‪ ،‬بە واتایەكی تر ئایا هەرێم دوای‬ ‫راگەیەنراوەكەی هەڵوێستی دەگۆڕێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی ‪ 300‬هەزار بەرمیلەكە رادەستی‬ ‫سۆمۆ بكات؟ چونكە مەرجی بەغدادیش‬ ‫دیسانەوە رادەستكردنی نەوتە بۆ پێدان‌و‬ ‫ناردنی موچە‪ ،‬ئاخۆ ساڵی ئایندەش‬ ‫وەك رابردو بەسەردەبەین؟ یاخود دەورو‬ ‫زروف دەگــۆڕێ ـت‌و كەمێك لــە خەمی‬ ‫هاواڵتیانی نەدار كەمدەبێتەوە؟‬

‫ئەنجام‬

‫پێویستە بە جددی بیر لە هاواڵتییانی‬ ‫ئەم هەرێمە بكرێتەوە‪ ،‬ئیتر ئەو دێڕانەی‬ ‫لە لــێــدوان‌و بەیاننامە رەسمییەكاندا‬ ‫دەوترێن الببرێن‪ ،‬وەكو «شەڕی داعشە‪،‬‬ ‫ئاوارەیەكی زۆر هاتوە» ئەمانە واقیعن‪،‬‬ ‫بــەاڵم واقیعتریش هــەیــە‪ ،‬كــە ژیانی‬ ‫تاكی كۆمەڵە‪ ..‬كەواتە مــادام بەغداد‬ ‫چــارەســەرە‪ ،‬بــژاردەكــەی نوێنەرانی‬ ‫كورد لە بەغداد راستە‪ ،‬ئیتر پێویستە‬ ‫هەرێمیش رێگەكەی بەغداد بگرێتە بەر‪،‬‬ ‫كە لەخۆشیەوە نزیكترە‪.‬‬

‫حەشدی شەعبی‌و حەرەس قەومی‪ ..‬دو یاساو یەك مەبەست‬

‫پارێزەر‪ :‬لوقامن مستەفا صاڵح‬ ‫ئەگەرچی یاسا واتایەكی یەكگرتوی‬ ‫جیهانی نییە‪ ،‬بەاڵم یەكێك لە واتاكانی‬ ‫یاسا‪ ،‬سیستمێكە لە دەستور‌و رێساكان‪،‬‬ ‫كە بە دەستی رێكخراوێكی دەوڵەتی‬ ‫بۆ بەڕێوەبردنی رەفتارەكانی كۆمەڵ‌و‬ ‫ئەندامانی كۆمەڵ بەكاردێت‪.‬‬ ‫بـــەاڵم ئــەو ســەیــروســەمــەرەیــەی لە‬ ‫دەستورو یاساكانی عیراقدا هەیە‪ ،‬كە‬ ‫بە زۆر جێی كــراوەتــەوەو بونی هەیە‪،‬‬ ‫رێك پێچەوانەكەیەتی‪ ،‬چونكە بە راستی‬ ‫گاڵتەجاڕییەكی تـــەواوەو لە خزمەتی‬ ‫پێكهاتەیەكی دیاریكراو‌و لە سەردەمە‬ ‫جیاوازەكاندا لەسەر دەستی نەتەوەی‬ ‫سەردەست‪ ،‬هەمیشە بۆ خزمەتی خۆیان‬ ‫بەكارهاتوە‪.‬‬ ‫لەم باسەماندا تیشكدەخەینەسەر دو‬

‫یاسا‪( ،‬یاسای حەشدی شەعبی‌و یاسای‬ ‫حەرەس قەومی)‪ ،‬كە چۆن‌و بۆ چ مەرامێك‬ ‫خزاندویانەتە نــاو دەســتــورو یاساكانی‬ ‫عیراقەوە‪.‬‬ ‫سەرەتا باسی حەرەس قەومی دەكەین‪،‬‬ ‫كە لە دوای كودەتاكەی ‪٨‬ی شوباتی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٦٣‬چۆن میلیشیایەكی سەرەتا بێسەرەو‬ ‫بەرەی پەالماردەرو شەڕفرۆش بونەو بە‬ ‫چی شێوەك بەربونەتە ناو بەغدادو هەرچی‬ ‫نەشیاوە كردویانە‪ ،‬لە پەالماردانی خەڵك‌و‬ ‫كوشت‌و بڕو سوكایەتی بە ئازادیخوازان‌و‬ ‫پێكهاتە جیاجیاكانی عیراق ‪.‬‬ ‫حكومەت لە ئاكامی زۆریــی ستەم‌و‬ ‫دەستدرێژیی ئەوان بۆ سەر حزبی شیوعی‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‌و خەڵكی مەدەنی‪ ،‬ناچار بو بە‬ ‫یاسایەك رێكیان بخات‪.‬‬ ‫ئــەو یاسایە بە (یــاســای ژمــارە ‪35‬‬ ‫ی ساڵی ‪ )1963‬نــاســراوە‪ ،‬یاساكە لە‬ ‫‪ 1963/5/18‬دەرچـــوە‌و بریتیە لە ‪14‬‬ ‫مادە‪ ،‬لەو یاسایەدا سنور بۆ كاری حەرەس‬ ‫قەومیەكان دانــرا‪ ،‬بەاڵم وەك «هێزێكی‬ ‫خۆبەخشی نیشتمانی» ناسێنرا ‪.‬‬ ‫لە مــادەی دوی ئەو یاسایەدا هاتوە‬ ‫(حەرەس قەومی هێزێكی میللی رێكخراوی‬ ‫مەشقپێكراوە لەسەر بەكارهێنانی چەك‪،‬‬ ‫گەل خۆی دروستیكردوە‪ ،‬تا ژیانێكی‬

‫سەربەست‌و ئازادانە بژی)‪ .‬ئەركەكانی ‪:‬‬ ‫یــەكــەم‪ :‬پــاراســتــنــی ســەرهــەڵــدانــی‬ ‫عەرەبی لە عیراق‌و نەخشەكێشانی رێگای‬ ‫شۆڕشێكی پێشكەوتوخواز ‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬هاوكاریی هێزی سەربازی لە‬ ‫كاتی شەڕو پەالماری دەرەكی‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬بەشداری لە پاراستنی ئاسایشی‬ ‫ناوخۆ‪.‬‬ ‫چــــوارەم‪ :‬بــەشــداری لــە كردەكانی‬ ‫بــنــیــاتــنــانــەوەو بــنــیــادنــانــی ئــابــوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬ئەنجامدانی ئــەو كارانەی‬ ‫بۆی دیاریدەكرێ ‌ن لە شوێنی دیكەوە یان‬ ‫سەرپشكی دەكەن ‪.‬‬ ‫لە مادەی سێیەمدا هەر بەخۆبەخشی‬ ‫ئێراقی ناوەستێ‌‪ ،‬كە لەو هێزە وەردەگیرێن‪،‬‬ ‫خاڵی جیم دەڵێ‪« :‬خۆبەخشی واڵتانی‬ ‫عەرەبیش دەتوانن كــاری تیابكەن‪ ،‬بە‬ ‫مەرجی رازیبونی سەرۆكایەتیی ئەركانی‬ ‫سوپا»‪( .‬دەقی یاساكە لەبەڵگەنامەكاندا‬ ‫هەیە بەزمانی عەرەبی‌و كوردی) ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم حەرەس قەومیانە نەك نەبونە‬ ‫هۆی ئاشتی‌و ئارامی‪ ،‬بگرە هەمو واڵتیان‬ ‫پڕ كرد لە كێشەو ملمالنێ‌‌و ستەمكاری‪.‬‬ ‫بەهەمان شێوە لــەدوای زیاتر لە نیو‬ ‫سەدە بۆ جارێكیتر مێژوی رەشی هەمان‬

‫بۆچون‌و عەقڵییەت هێزێكی توندرەوی‬ ‫داپلۆسێنەری وەك حــەرەس قەومیان‬ ‫هێنا بەناوێكتر (حــەشــدی شەعبی)‬ ‫یاسایەكیان بۆ داڕشت بۆ خزمەتی هەمان‬ ‫نەتەوە‪ ،‬هێنایانەوە مەیدان‪ ،‬ئەمجارە نەك‬ ‫تەنها وەك نەتەوەیەكی رەگەزپەرست‪،‬‬ ‫بەڵكو بــە شــێــوەی تــونــدڕەویــی شیعە‬ ‫مەزهەبیشی هاتەسەر‪ ،‬بە پشتگیریی‬ ‫دەرەكی‪ ،‬پرۆژەیاسای حەشدی شەعبیان‬ ‫هێنایەمەیدان‌و بۆ چەند مەبەستێكی‬ ‫تایبەتی‌و شــەڕی سوننەو كــوردی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لە ئایندەدا پێبكەن‪ .‬دەقی یاسای‬ ‫حەشدی شەعبی‪:‬‬ ‫مادەی (‪)1‬‬ ‫دەزگای حەشدی شەعبی‪ ،‬كە پێكهێنرا‬ ‫بە پێی ژمارە (‪ )٩١‬لە‪ ٢٠١٦/٢/٢٤‬پێكهات‬ ‫(یتمتع بالشخصیة المعنویة) دەبێتە‬ ‫بەشێك لە هێزە چەكدارەكانی عیراق‪،‬‬ ‫واتە دەبێتە بەشێك لە سوپای عیراق‌و‬ ‫پەیوەست دەبێت بە سەرۆكی فەرماندەی‬ ‫هێزەچەكدارەكانی عیراقەوە‪.‬‬ ‫مادەی (‪)2‬‬ ‫ئەوەی كە هاتوە بەبڕیاری سەرۆكایەتیی‬ ‫دیــوان ژمــارە (‪ )٩١‬بەشێك دەبێت لە‬ ‫مانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫یــەكــەم‪ :‬دەبــێــت حــەشــدی شەعبی‬

‫پێكهاتەیەكی سەربازی سەربەخۆبێت‪،‬‬ ‫هەروا بەشێكیش بێت لە هێزی سەربازی‬ ‫عیراقی‌و پەیوەست دەبــێــت سەرۆكی‬ ‫فەرماندەی هێزەچەكدارەكانی عیراق‪.‬‬ ‫دوەم‪ :‬ئەو پێكهاتەیە لە سەركردایەتی‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی سەركردایەتی‌و لیواو هەمو‬ ‫بەشەكانی سەربازی دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئــەو كەسانەی كە سەربەم‬ ‫پێكهاتەیەن‪ ،‬واتا (حەشدی شەعبی)ن‪،‬‬ ‫ملكەچدەبن بۆ سەرجەم یاساكانی سوپای‬ ‫عیراقی بە سەرجەم الیەنەكانییەوە‪ ،‬بێجگە‬ ‫لە مەرجی تەمەن‪.‬‬ ‫چــوارەم‪ :‬هەموئەو كەسانەی كە سەر‬ ‫بەم پێكهاتەیەن‪ ،‬سەرجەم ریزبەندیی‬ ‫پلەی سەربازیان‌و موچەو هەمو ئەرك‌و‬ ‫مافێكیان وەك سوپای عیراقی وایە‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬ئەو كەسانەی كە سەر بەم‬ ‫پێكهاتەیەن‪ ،‬نابێت هیچ كارێكی سیاسی‌و‬ ‫حزبی‌و كۆمەاڵیەتی بكەن لەناو سوپاكەو‬ ‫لە دەرەوەی سوپاكەدا‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬دەبێت ئەم پێكهاتەیە كە لە‬ ‫سەرەوە باسكراوە‪ ،‬بە هەمو بەشەكانیەوە‬ ‫لە ماوەی سێ مانگدا تەواوبكرێت‪.‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬دەبێت الیەنی پەیوەندیدار‬ ‫جێبەجێی سەرجەم ئەم بڕگەو مادانە بكات‬ ‫مادەی (‪)3‬‬

‫حــەشــدی شــەعــبــی لــە هەموچین‌و‬ ‫توێژەكانی گەالنی عیراق پێكدێت‪ ،‬بە پێی‬ ‫مادەی (‪ )9‬لە دەستوری عیراقی‪.‬‬ ‫مادەی (‪)4‬‬ ‫جـــوڵـــەپـــێـــكـــردنـــی هـــێـــزەكـــان‌و‬ ‫باڵوەپێكردنیان‌و دابــەشــكــردنــیــان لە‬ ‫پارێزگاكانی عیراق لەژێر فەرمانی سەرۆكی‬ ‫هێزەچەكدارەكاندایە بە تەنها‪.‬‬ ‫ئــەگــەر بــەراوردێــكــی هـــەردو هێزە‬ ‫دروستكراوەكە بكەین كەلەڕوی ستەم‌و‬ ‫زوڵم‌و زۆرداری‌و كوشتن‌و تااڵن‌و بڕۆییدا‬ ‫یەك جمكن‌و لە هەناوی یەك دایكەوە‬ ‫هاتونەتەدەرەوە‪ ،‬كە ئەویش (عروبە)‬ ‫یەو بەس‪ ،‬بەاڵم بە میتۆدی جودا‪ .‬هەروا‬ ‫ئەگەر بەراوردێكی هەردو یاساكە بكەین‪،‬‬ ‫ئەوا زۆر بە رونی بۆمان دەردەكەوێت‪ ،‬كە‬ ‫هەردو یاساكە‪ ،‬هەرچەندە لە دو مێژو ‌و‬ ‫زەمەنی جیاوازدا دەرچون‌و چونەتە بواری‬ ‫جێبەجێكردنەوە‪ ،‬هەروا برگەو مادەكان‬ ‫لــە روی شــێــوەوە جــیــاوازن‪ ،‬بــەاڵم لە‬ ‫ناوەڕۆكدا یەك واتاو یەك مەبەست دەدات‬ ‫بەدەستەوە‪ ،‬لە روی ئەوەی كە لە خزمەت‬ ‫یــەك نــەتــەوەدایــەو بۆ سەركوتكردنی‬ ‫نەیارەكانێتی‪ ،‬نەك خزمەتێك بێت بە‬ ‫دانیشتوان‌و پێكهاتە جیاجیاكانی عیراق‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )589‬دو شةممة ‪2016/12/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫لەم رۆژانەدا‪ ،‬یەكێتی‌و پارتی كۆدەبنەوە‬ ‫یەكێتی بە یەك وەفد‌و یەك گوتار لەگەڵ پارتی دادەنیشێت‬ ‫پارتی‪ :‬لە دوای پەیامەكەی بارزانی‪-‬یەوە ئارامبونەوەیەك لە پەیوەندیی حزبەكاندا دروستبوە‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬

‫لە هەفتەی رابردوەوە‪ ،‬پارتی لەبەر‬ ‫رۆشــنایی پەیامەكــەی مەســعود‬ ‫بارزانــی‪ ،‬زنجیرەیــەك ســەردانی‬ ‫دەســتپێكردوە‪ ،‬بــە مەبەســتی‬ ‫ئاســاییكردنەوەی دۆخی سیاســیی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‪‌ ،‬و تــەواوی‬ ‫الیەنەكانیــش بــە گرنگییــەوە‬ ‫لــەم زنجیــرە ســەردانە دەڕوانــن‌و‬ ‫ئامادەیــی خۆیــان بــۆ كۆبونــەوە‬ ‫دەربڕیــوە‪ .‬بەپێــی زانیارییەكانــی‬ ‫«چاودێر»یــش‪ ،‬یەكێتی ئامادەیی‬ ‫خــۆی دەربڕیــوە بەیــەك وەفــد‬ ‫پێشــوازی لــە وەفــدی پارتــی‬ ‫بــكات‪ .‬هاوكات بزوتنــەوەی گۆڕان‬ ‫رایدەگەیەنێت‪ ،‬ئامادەی كۆبونەوەن‬ ‫لەگــەڵ پارتی بــەاڵم تاكو ئێســتا‬ ‫پارتی بە رەسمی داوای كۆبونەوەی‬ ‫نەكــردوە‪ .‬بەرپرســێكی پارتیــش‬ ‫دەڵێــت «لــەدوای پەیامەكــەی‬ ‫بارزانی‪-‬یــەوە‪ ،‬ئارامبونــەوە لــە‬ ‫پەیوەندیی حزبەكاندا دروستبوە»‪.‬‬

‫قسە‌و بۆچونی یەكێتی جیاواز دەبێ‬

‫ســەرچــاوەیــەك لــە مەكتەبی سیاسیی‬ ‫یــەكــێــتــیــی نــیــشــتــمــانــیــی كــوردســتــان‪،‬‬ ‫دەســتــپــێــكــردنــەوەی كــۆبــونــەوەی نێوان‬ ‫حزبەكان‌و هێوركردنەوەی دۆخــەكــەی بە‬ ‫«هەنگاوێكی پێویست‌و ئەرێنی» وەسفكرد‪،‬‬ ‫‌و ئامادەیی حزبەكەشی بۆ پێشوازیكردن لەو‬ ‫هەواڵنە دوپاتكردەوە‪.‬‬ ‫ئـــەو ســـەرچـــاوەیـــە‪ ،‬ب ــۆ (چـــاودێـــر)‬ ‫ئاشكراشیكرد‪ ،‬یەكێتی ئەگەر لە ئاستی‬ ‫نێوخۆشیدا تێڕوانین‌و ئاراستەی جیاوازی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بــەاڵم بــە یــەك وەفــد بــەشــداری‬ ‫كۆبونەوەكان دەكات‌و تەنها وەكو یەكێتی‌و‬ ‫بە یەك پەیام‌و گوتار وەفــدەكــەی پارتی‬ ‫دەبینێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەكەی یەكێتی‪ ،‬وتیشی «قسە‌و‬ ‫بۆچونی یەكێتی لەگەڵ وەفدی پارتی‪ ،‬بە پێی‬ ‫بەرپرسیاریەتەكەی‪ ،‬جیاواز دەبێ لە بۆچونی‬ ‫الیەنەكانی تر‪ ،‬چونكە پەیوەندیی دوقۆڵیی‬ ‫یەكێتی‌و پارتی پێویستی بە داڕشتنەوەیە‌و‬ ‫هەم تێكڕا كێشەكانی كوردستان‪ ،‬چارەسەری‬ ‫راستەقینەی هەمەالیەنەی دەوێ»‪.‬‬

‫گۆڕان‪ :‬تاكو ئێستا پارتی بەفەرمی‬ ‫داوای كۆبونەوەی لێنەكردوین‬

‫ئەندامێكی جڤاتی نیشتیمانیی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان‪-‬یش‪ ،‬بە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیاند‪ ،‬دوای ئەوەی سەرۆكی‬ ‫پــارتــی پەیامێكی بـــاوكـــردەوە‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لە راگەیەندراوێكدا‬ ‫وەاڵمــیــدایــەوە‪ ،‬بــەاڵم تاكو ئێستا‬ ‫پارتی بە رەسمی داوای لە بزوتنەوەی‬ ‫گـــۆڕان نــەكــردوە‪ ،‬كــە سەردانیان‬ ‫دەكــەن‪ ،‬بــەاڵم ئــامــادەن پێشوازی‬ ‫لە وەفدی پارتی بكەن‌و گفتوگۆیان‬ ‫لەگەڵ بكەن‪.‬‬ ‫ســامــاڵ عــەبــدوڵــا‪ ،‬ئــامــاژەی‬ ‫بەوەشدا‪ ،‬تاكو وەفدی پارتی نەیەتە‬ ‫سلێمانی‌و لەگەڵیان كۆنەبنەوە‌و‬ ‫نەزانن بەرنامەی وەفدەكە چییە‌و ئەو‬ ‫میكانیزمانە چین‪ ،‬كە دەبێتەهۆی‬ ‫كــاراكــردنــەوەی پارلەمان‪ ،‬ناتوانن‬ ‫بڕیاربدەن ئایا ئــەم سەردانانەی‬ ‫پــارتــی دەبــێــتــەهــۆی تــوانــەوەی‬ ‫بەستەڵەكەكەی كوردستان یاخود نا‪.‬‬

‫پارتی‪ :‬دوای پەیامەكەی بارزانی‬ ‫حزبەكان ئارامبونەوە‬

‫ئەندامێكی ئەنجومەنی سەركردایەتیی‬ ‫پــارتــی لــە سلێمانی‪ ،‬بــە (چــاودێــر)‬ ‫ی راگــەیــانــد‪ ،‬لــــەدوای پەیامەكەی‬ ‫بارزانی‪-‬یەوە جۆرێك لە ئارامبونەوەی‬ ‫سایكۆلۆژی لەناو حزبەكان دروستبوە‌و‬ ‫خەڵكیش ئومێدێكیان بۆ چارەسەری‬ ‫كێشەسیاسییەكان ال دروســتــبــوە‪،‬‬ ‫هاوكات هەمو سەردانێك‌و پەیوەندییەك‬ ‫لە پچڕانی پەیوەندی باشترە‪ ،‬هەروا‬ ‫ئەگەر بتوانرێت ئەو سەردانانە لەسەر‬ ‫بنەمای وتارەكەی مەسعود بارزانی‪،‬‬ ‫خاڵە جیاوازەكان پەراوێزبخەن‌و خاڵە‬ ‫هاوبەشەكان گەشەپێبدەن‪ ،‬دەتوانرێت‬ ‫ئەنجامێكی باشی هەبێت‪.‬‬ ‫فارس نەوڕۆڵی‪ ،‬هێمای بۆ ئەوەشكرد‪،‬‬ ‫ئەگەر الیەنەكان دور لە سایكۆلۆژیای‬ ‫كێشەكان‪ ،‬بە سایكۆلۆژیای رێككەوتن‬ ‫دانیشن‌و گفتوگۆبكەن‪ ،‬خاڵێكی هاوبەش‬ ‫بدۆزنەوە بۆ ئەم دۆخ ـە‌و تێیپەڕێنن‪،‬‬ ‫ئەنجامێكی دەبێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر الیەنێك‬

‫بڕیاری دابێت رێكنەكەون‪ ،‬ئەوە شتێكی‬ ‫ترە‪.‬‬ ‫ناوبراو پێشیوایە‪ ،‬یەكێتی بۆچونی‬ ‫خراپی لەسەر ئەم سەردانانە نابێت‪،‬‬ ‫چونكە بەرپرسیارێتیی ئــەم دۆخــە‬ ‫پارتی‌و یەكێتی هەڵیدەگرن‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئـــەوەی ئـــەوان هێز‌و جوگرافیایان‬ ‫بەدەستەوەیەو رێككەوتنی ستراتیژییان‬ ‫هەیە‌و تاكو ئێستا هەڵنەوەشاوەتەوە‪.‬‬ ‫باسی لــەوەشــكــرد‪ ،‬پــارتــی دەڵێت‬ ‫مەرجمان بۆ كەس نییەو مەرجیشمان‬ ‫لە كەس ناوێت‪ ،‬دوای ئەم پەیامەش‬ ‫الپەڕەیەكی نوێ هاتۆتەئاراوە‪ ،‬پارتی‬ ‫دەیەوێت بە جددی رێككەوتن لە هەرێمی‬ ‫كوردستان بكرێت‪.‬‬

‫ئاشتەوایی نیشتیمانی‌و ئــەم خولەی‬ ‫گفتوگۆكان پێویستە لــەگــەڵ الیەنە‬ ‫مەعنیەكان بــێــت‪ ،‬هـــەروا بــەالمــانــەوە‬ ‫گرنگە بە روحێكی كراوە‌و نوێ‌و دەست‌و‬ ‫پەنجەنەرمكردن لەگەڵ یەكتری بكەوینە‬ ‫گفتوگۆ‌و دۆڕاو و بــراوە‪ ،‬لەئارادا نەبێ‌و‬ ‫مەرج فەرزنەكرێت‪ ،‬ئەركی سەرەكی بۆ‬ ‫سەرخستنی پرۆسەكە دەكەوێتە سەر‬ ‫پارتی‌و ئینجا سەرجەم حزبەكانی تر»‪.‬‬

‫كۆمەڵ‪ :‬پارتی پڕۆژەی نەبو‬

‫عەلی باپیر‪ ،‬ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمی‪،‬‬ ‫لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاند‪،‬‬ ‫پارتی كە سەردانیكردون‪ ،‬پڕۆژەیان نەبوە‪،‬‬ ‫چونكە پارتی وتی «ئەگەر پڕۆژەیەكمان‬ ‫هێنابایە‪ ،‬دەتانوت پڕۆژەیەكتان هێناوە‬ ‫یەكگرتو‪ :‬ئەركی سەرەكی دەكەوێتەسەر بــۆ ئـــەوەی شوێنتان بــكــەویــن»‪ ،‬ئەم‬ ‫بۆچونەشیان جوان بو‪ ،‬بەاڵم ئەمە بەس‬ ‫پارتی‬ ‫سەاڵحەدین بەهادین ئەمینداری گشتیی نییەو بە رونی پێموتون «ئەگەر دەتانەوێت‬ ‫یەكگرتو‪ ،‬لەپەیامێكیدا وتی «دەرفەتێكی دۆخی كوردستان ئاسایی ببێتەوە‪ ،‬چۆن‬ ‫باش هاتۆتەئاراوە بۆ گەیشتن بەكۆدەنگی‌و پارلەمانتان پەكخست‪ ،‬ئــاواش كــارای‬ ‫بكەنەوە»‪.‬‬

‫«نەوت بەرامبەر موچە»‬

‫فەرمانبەرانی هەرێم لە چاوەڕوانیی رێككەوتنی هەولێرو بەغدادا‬ ‫بڕیاردەری لیژنەی دارایی لە پارلەمانی عیراق‪ :‬حكومەتی هەرێم بە دو هۆكار ناتوانێت پابەندی بودجەی گشتیی عیراق بێت‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫چارەســەركردنی‬ ‫پرســی‬ ‫كێشــەی موچــەی فەرمانبەرانی‬ ‫هەرێمی كوردســتان‪ ،‬لە رێگەی‬ ‫چەســپاندنی بڕگەیەك لە یاسای‬ ‫بودجــەی عیراق بــۆ زامنكردنی‬ ‫موچــەی فەرمانبەرانی هەرێم لە‬ ‫رێی فراكســیۆنەكانی (یەكێتی‪،‬‬ ‫گــۆڕان‪ ،‬كۆمــەڵ) كاردانــەوەی‬ ‫بڕیــاردەری‬ ‫لێكەوتــەوە‪.‬‬ ‫لیژنــەی دارایــی لــە پارلەمانی‬ ‫عیراقیــش‪ ،‬ئاشــكرایدەكات‪ ،‬بە‬ ‫هــۆی ئەوەی پێشــتر حكومەتی‬ ‫هەرێــم ســەرەتایەكی هەڵــە‌و‬ ‫ئەنجامــی هەڵەی هەبــوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێناچێت هەرێــم ئەمجارەش بە‬ ‫ئاســانی بڕگەكانی ناو بودجەی‬ ‫گشــتیی عیــراق جێبەجێبكات‪.‬‬ ‫الیخۆشــیەوە پارلەمانتارێكــی‬ ‫یەكێتــی رەخنــەی تونــد لــە‬ ‫حكومەتــی هەرێــم دەگرێــت‌و‬ ‫دەڵێــت «لــە رونكردنەوەكــەدا‬ ‫دەركــەوت‪ ،‬نایەوێــت پابەنــدی‬ ‫بودجەكە بێت‪ ،‬چەند ساڵێكیش‬ ‫حكومەتــی هەرێــم بودجــەی‬ ‫نەبوە‌و ئەوەش مایەی هەڵوێستە‬ ‫لەسەركردنە»‪.‬‬

‫كوردستان بخرێتە ژێرباری پابەندبونێكی‬ ‫یاسایییەوە»‪.‬‬

‫نەوت بەرامبەر موچە‬

‫لەوبارەیەوە‪ ،‬بڕیاردەری لیژنەی دارایی‬ ‫لە پارلەمانی عیراق‪ ،‬بە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ ،‬چارەسەركردنی هەمو كێشەیەك‬ ‫پەیوەندی بەالیەنێك زیاترەوە هەیە‪،‬‬ ‫پرسی بودجە‌و موچەی هەرێمیش چەند‬ ‫پەیوەندی بەبەغدادەوە هەیە‪ ،‬ئەوەندەش‬ ‫پــەیــوەنــدی بەهەرێمی كوردستانەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم بابەتە‌وایلێهاتوە بۆتە نەوت‬ ‫بەرامبەر بەموچە یان بەبودجە‪ ،‬بۆیە‬ ‫تا چەند ئەندازەیەك بەغداد ئامادەبێت‬ ‫چارەسەری بكات‪ ،‬پێویستە ئەوەندەش‬ ‫هەرێم ئامادەیی تێدا بێت‪.‬‬ ‫ئەحمەدی حاجی رەشــیــد‪‌ ،‬وتیشی‬ ‫«حكومەتی هەرێم نایەوێت‌وەك پێویست‬ ‫نــەوتــەكــەی رادەســتــی نــاوەنــدبــكــات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی یەكەم حكومەتی هەرێم‬ ‫ســەرەتــاو ئەنجامێكی هەڵەی هەبوە‪،‬‬ ‫كاتی خــۆی لــەبــەرئــەوەی قەرزدارێكی‬ ‫زۆری كۆمپانیا نەوتییەكان‌و فەرمانبەران‌و‬ ‫بەڵێندەران بــوەو پــاشــان گرێبەستە‬ ‫نەوتییەكانی هەرێمیش گرێبەستێكن‪،‬‬ ‫خەرجی زیاتریان خستۆتە سەرشانی‬ ‫حكومەتی هەرێم‪ ،‬خواستێكیش لەهەرێمدا‬ ‫دەیەوێت هەمو شتەكان لەژێر دەستی‬ ‫خۆیدا ب ـن‌و بەشێوەیەك لەشێوەكان‬ ‫حكومەتی هەرێم نیگەرانە‬ ‫نایەوێت مامەڵەكان رون‌و ئاشكرابن‪،‬‬ ‫لــە رونــكــردنــەوەیــەكــدا حكومەتی ئەمەش ‌وایكردوە هەرێم ئامادەنەبێت‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬رایگەیاند‪ ،‬هەر چارەسەری بەرامبەری قبوڵبێت‌و هەمیشە‬ ‫هــەوڵ‌و پڕۆژەیەك لەمڕوەوە پێویستی چارەسەری خۆی پێشدەخات»‪.‬‬ ‫بــەلــێــكــۆڵــیــنــەوە‌و دیـــراســـەی ‌وردی‬ ‫شــارەزایــان هەیە لەسەر بنەمای داتا‌و كار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‬ ‫ژمارە‌و سود‌وەرگرتن لەئەزمونی پێشوی‬ ‫دەكرێت‬ ‫دانوستان‌و گفتوگۆ‌و رێكەوتنامەكانی‬ ‫هــاوكــات بـــڕیـــاردەری فراكسیۆنی‬ ‫نێوان هەولێر‌و بەغداد‪ ،‬بەراوردكردنێكی‬ ‫زاستییانە بە ژمارە لەنێوان بژاردەكان‪ ،‬یەكێتیش لــەپــارلــەمــانــی عــیــراق‪ ،‬بۆ‬ ‫بــۆ ئــــەوەی بــەشــێــوەیــەكــی كـــرداری «چــاودێــر» ‌وتــی «حكومەتی هەرێم‬ ‫جێبەجێ بكرێت‪ ،‬چونكە ناكرێت هەرێمی لەرونكردنەوەكەیدا ‌وتی ملیۆنێك‌و ‪400‬‬

‫هەزار موچەخۆرمان هەیە‪ ،‬بۆیە دەمەوێت‬ ‫هەمو الیەك لەوە ئاگاداربكەینەوە‪ ،‬كە‬ ‫موچەخۆر جیایە لەگەڵ كارمەندان‪،‬‬ ‫ئەوەی تۆمار كراوە لە عیراقدا كارمەندە‪،‬‬ ‫موچەخۆری تر چۆنە‌و چەندە پڕۆژەكەی‬ ‫كە پێشكەشكراوە كێشەی كارمەندانی‬ ‫هەرێم چارەسەردەكات»‪.‬‬ ‫سەبارەت بــەوەی تاچەند حكومەتی‬ ‫هــەرێــم پــابــەنــدی بــودجــەی گشتیی‬ ‫عیراق دەبێت‪ ،‬دوای پەسەندكردنی‪،‬‬ ‫شوان داودی‪ ،‬رونیكردەوە‪ ،‬حكومەتی‬ ‫هــەرێــم لــەرونــكــردنــەوەكــەیــدا ‌وتویەتی‬ ‫«پابەندنابم»‪ ،‬لەكاتێكدا لە ماوەی چەند‬ ‫مانگی رابــردودا‪ ،‬هیچ قسەیەكی لەسەر‬ ‫بودجە نــەكــردوە‌و ‌وەزارەتـــی دارایــی‌و‬ ‫بریكارەكەشی كە بە دەست كوردەوەن‌و‬ ‫لەیەك الیەنی سیاسیین‪ ،‬بودجە الی‬ ‫ئــەوانــەوە رۆیشتۆتە حكومەت‌و دواتــر‬ ‫لەحكومەتەوە هاتۆتە پارلەمان‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشی «لەماوەی رابــردودا‬ ‫پڕۆژەیاساكە دراوەتە حكومەتی هەرێم‌و‬ ‫قسەیەكی لەسەر نەكردوە‪ ،‬پەیامێكی بۆ‬ ‫پارلەمانتارانی كورد نەبوە‪ ،‬بەاڵم‌وا دیارە‬ ‫حكومەتی هەرێم دەیویست ‌وەك ساڵی‬ ‫پار‌و پێرار‪ ،‬چۆن هاتبو بودجەكە ئاوا‬ ‫بۆی بڕوات‪ ،‬ئێستاش رازی نین‪ ،‬ئەوە بەو‬ ‫شێوەیە بڕوات»‪.‬‬ ‫پارلەمانتارەكەی یەكێتی‪‌ ،‬وتیشی‬ ‫«حــكــومــەتــی هــەرێــم چــەنــد ساڵێكە‬ ‫مــوچــەی نییە‌و بــودجــەی دانــەنــاوە‪،‬‬ ‫ئەوانە جێی پرسیارن‪ ،‬بۆیە ناكرێت‬ ‫ئەو بێباكیەی لەپرسی موچە‌و بودجەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬بەوشێوەیە بمێنێـتەوە‌و هەر ئەو‬ ‫بێباكیەشە ئەو‌واڵتەی ئاوا لێكردوە»‪.‬‬

‫وردەكاریی پڕۆژەكە‬

‫ئــەنــدامــێــكــی لــیــژنــەی دارایـــــی لە‬ ‫پارلەمانی عیراق‪ ،‬لە ئەكاونتی تایبەتی‬ ‫خـــۆی لــەفــەیــســبــوك‪ ،‬بــاویــكــردەوە‪،‬‬ ‫بەپێی پێشنیازێكی نوێیان‌و بەپێی‬ ‫بەیاناتی‌وەزارەتی دارایی عیراق موچەی‬

‫فەرمانبەرانی تەرخانكراو بۆ فەرمانبەرانی‬ ‫هەرێم نزیكەی سێ ملیار‌و ‪ 800‬ملیۆن‬ ‫دینارە لە ساڵێكدا‪‌ ،‬واتا مانگانە (‪)٣١٦‬‬ ‫ملیۆن دیــنــار‪ .‬داهــاتــی (‪ )٣٠٠‬هــەزار‬ ‫بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا بە نرخی ‪٤٠‬‬ ‫دۆالر بۆ یەك بەرمیل دەكاتە (‪)٣٦٠‬‬ ‫ملیۆن دۆالر لە مانگێكدا‪ .‬حكومەتی‬ ‫عیراق ‪ %٣٥‬داهات بۆ نەفەقاتی سیادی‬ ‫تەرخاندەكات‪ ،‬كە دەكاتە‌ (‪ )١٢٦‬ملیۆن‬ ‫دۆالر‪‌ ،‬واتە لە پــارەی نەوتی كەركوك‬ ‫(‪ )٢٣٤‬ملیۆن دۆالر دەمێنێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەكاتە (‪ )٢٧٧‬ملیار دینار لە مانگێكدا‪.‬‬ ‫لەبەرانبەر ئەم پارە حكومەتی ئیتحادی‬ ‫(‪ )٣١٦‬ملیار دینار مانگانە بۆ موچەی‬ ‫فەرمانبەرانی هەرێم رەوانەدەكات‌و رێژەی‬ ‫‪ %٤٧‬ئــەم پــارە بۆ سنوری سلێمانی‬ ‫دەبێت‌و ‪ %٥٣‬بۆ سنوری هەولێر‌و دهۆك‬ ‫دەبێت‪‌ ،‬واتە سنوری سلێمانی (‪)١٤٩‬‬ ‫ملیار دینار‌و سنوری هەولێر (‪)١٦٧‬‬ ‫ملیار دینار‌وەردەگرن‪ ،‬گەر هەرێم ‪٣٠٠‬‬ ‫هەزار بەرمیل نەوتی كەركوك لە رێگای‬ ‫سۆمۆوە بفرۆشێت‪.‬‬ ‫مــەســعــود حــــەیــــدەر‪ ،‬ئـــامـــاژەی‬ ‫بەوەشكردوە‪ ،‬ئەم پارەیە دەكاتە ‪%٤٤‬‬ ‫موچەی تــەواوی فە‌رمانبەرانی سنوری‬ ‫سلێمانی‌و ‪%٣١‬ی مــوچــەی تـــەواوی‬ ‫فەرمانبەرانی سنوری هەولێرو دهۆك‌و‬ ‫لەئەنجامدا موچەخۆرانی هەرێم لە بەشێك‬ ‫لە قەیرانی دارایــی رزگــاریــان دەبێت‌و‬ ‫بازارەكانی هەرێم تاڕادەیەك بوژانەوە بە‬ ‫خۆیانە‌وە دەبینن‪.‬‬ ‫هــەر لــەوبــارەیــەوە‪ ،‬ئــااڵ تاڵەبانی‪،‬‬ ‫ســەرۆكــی فراكسیۆنی یەكێـتی‪ ،‬لە‬ ‫بەیاننامەیەكدا رونــیــكــردەوە‪ ،‬دیــداری‬ ‫لەگەڵ عەبادی كــردوە لەبارەی پرسی‬ ‫بودجە‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‪،‬‬ ‫تیایدا ناوبراو بەڵێنیداوە بە دابینكردنی‬ ‫بودجە‌و موچەی هەرێم لەحاڵی ئەوەی‬ ‫هەرێم نەوتی كەركوك رادەستی ناوەند‬ ‫بكات‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )589‬دو شةممة ‪2016/12/5‬‬

‫وتار‬

‫کامو‬

‫سەروتارەکانی‬ ‫ئەلبێر‬

‫ئەم‬

‫‪4‬‬ ‫ترسی گەورەی بكوژان‬ ‫(‪)1‬‬

‫لەسەر دیوارەكان‪ ،‬لەو شوێنانەی‬ ‫ێ دەكەن لە پاریس‪ ،‬دارناند‬ ‫میزی ل ‌‬ ‫(‪ )2‬وشەكانی خۆی هەڵدەواسێ‌‪.‬‬ ‫وشەكانی بۆ پیاوەكانی خۆیەتی‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫داوای سەردانەواندنی رەهایان ل ‌‬ ‫دەكا‪ ،‬بە پێچەوانەوە سزادانێكی‬ ‫بێوێنە چاوەڕێی هەڵگەڕاوەكان‬ ‫دەكــا‪ .‬كەواتە هەڵگەڕاوە لە ناو‬ ‫ێ‬ ‫میلیچی دارناند‪-‬یش هەیە ! جا ك ‌‬ ‫ێ سەیرە ؟‬ ‫ئەمەی پ ‌‬

‫سەروتارانە‬

‫ئەو وتارانەن كە لە الیەن ئەلبێر كامو نووسراون كە لە‬

‫سەردەمی جەنگی دووەمی جیهانی سەرنووسەری رۆژنامەی كۆمبا ‪ Combat‬بوو‪.‬‬ ‫بە یەكەوە لەگەڵ پاسكال پیا‪-‬ی هاوڕێی دەریان دەكرد بۆ پشتگیری‬ ‫پارتیزانەكان و بەشداری كردن لەو خەباتە مەزنەی دژی فاشیزم و داگیركاری لە‬ ‫فرانسا و رۆژئاوا لەو سااڵنە لە ئارادابوو‪.‬‬

‫لە سەردەمی جەنگی‬ ‫دوەمی جیهانیدا‬

‫ێ‬ ‫كـــە ئــەڵــمــانــەكــان هــەنــد ‌‬ ‫ێ‬ ‫گوندیان سووتاندبوو و هەند ‌‬ ‫نیشتمانپەروەرانیشیان گرتبوو‪،‬‬ ‫میلیچییەكان بــە درەنــگــەوە‬ ‫دەگەیشتنە شوێنی رووداو و‬ ‫خۆیان وەك زیندانی دەناساند‪.‬‬ ‫ئــــەوان ســەیــری ئـــەو گــیــراوە‬ ‫بێدەنگانەیان دەكــرد و خۆیان‬ ‫تووڕە دەكرد‪ .‬هیچ شتێك بۆ مرۆ‬ ‫لەوە تووڕەیی هێنەرتر نیە وەك‬ ‫لە دیمەنی ئەوانەی هەست دەكەن‬ ‫راستەوخۆ چیتر مرۆ نین‪ .‬ئیتر‬ ‫لێرەوە كاری ئەوان سەرەتاكەی‬ ‫دەردەكەوێ‌‪ .‬مەسەلەكە بۆ ئەوان‬ ‫ئەوەیە بیسەلمێنن كە كەرامەتی‬ ‫ئینسان چ نیە جگە لە درۆیەك‪،‬‬ ‫مرۆی هوشیار‪ ،‬یەكێك سەرداری‬ ‫خــۆی بێ‌‪ ،‬خــاوەن چارەنووسی‬ ‫خــۆی بـێ‌‪ ،‬لە الی ئــەوان چ نیە‬ ‫جگە لە ئەفسانەیەكی دیمۆكراسی‪.‬‬ ‫بــۆ ئــــەوەی ئــیــنــێــرژی خــۆیــان‬ ‫قوربانییەكانیان‬ ‫بەرزبكەنەوە‪،‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫تەواوی وتارەكان بەم دواییە لە الیەن وەشانی گالیمار بۆ جارێكی تر وێڕای‬ ‫لێكۆڵینەوە و ساغكردنەوە باڵوكراوەتەوە‪ .‬هەر جارەی وتارێكی لێ‌ دەكەینە‬ ‫كوردی و بە زنجیرە باڵوی دەكەینەوە‪.‬‬

‫نــەفــرەت بـــاران و جوێن بــاران‬ ‫دەكرد‪ ،‬بۆ ئەوەی سەرەتا بە وشە‬ ‫لە نرخی مرۆییان كەم بكەنەوە‪،‬‬ ‫دوایـــی بــۆ شكاندنیان‪ .‬پاشان‬ ‫نینۆكیان دەردێــنــان‪ ،‬سنگیان‬ ‫ئازار دەدان‪ ،‬دەبوایە لە قوربانییە‬ ‫هەناسەسوارەكان گوێیان لە ناڵە‬ ‫و قیژەی ئازار بێ‌‪ ،‬دانپیانانێك‪،‬‬ ‫نووچدانێك ببیستن‪ .‬جا ئەگەر‬ ‫بگەیشتبانە ئــەم ئاستە لە بە‬ ‫دەستهێنانی ئەوەی دەیانویست‪،‬‬ ‫ێ باشتر هەناسەیان دەدا و‬ ‫كەم ‌‬ ‫دەیانگوت ‪ :‬ئێمە هەموومان وەكو‬ ‫یەكین‪ ،‬ئەمانەی ئەوال ناترسن‪...‬‬ ‫بەختەوەرن كە توانیویانە حاكمە‬ ‫اڵڵەكان بكەنە هاوكاری بێنرخی و‬ ‫ێ مالرۆ لە‬ ‫كەمیی خۆیان‪ .‬ئەندر ‌‬ ‫ێ مەحاڵە لوولەی‬ ‫شوێنێك دەڵـ ‌‬ ‫ئاگر بەرانبەر بە روخساری یەكێك‬ ‫رابــگــری كە سەیرت دەكـــا(‪.)3‬‬ ‫كــەواتــە بــا بیهێنینە بــەرچــاوی‬ ‫خۆمان میلیچێك چیە كە هەوڵدەدا‬ ‫یەكێك ئەشكەنجەدا لە كاتێكدا‬

‫بــە پــیــاو‪ ،‬تفەنگ بــەرانــبــەر بە‬ ‫تفەنگ بجەنگن‪ .‬بــەاڵم ئەمەش‬ ‫زۆر بە قووڵی عەدالەتی تێدا نیە‪.‬‬ ‫ێ ئەو جەلالدانە ئازایەتی‬ ‫دەتانەو ‌‬ ‫ێ بێنن ؟ دەبێ‌ زۆر بە وردی‬ ‫لە كو ‌‬ ‫ێ كە‬ ‫ئەمانە ئەو خەسڵەتەیان هەب ‌‬ ‫داوایان لێكردن ماڵی خۆیان و ماڵی‬ ‫ئەوانی تر كاول بكەن‪ ،‬باوەڕبوون‬ ‫بە مرۆ باوەڕبوون بە خۆ‪ .‬دارناند‬ ‫ئەمە باش دەزانێ‌‪ .‬فەرموو هەر‬ ‫لەبەر ئەمەیە هەڕەشە دەكا‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێستا زۆر درەنگە‪ .‬هەڕەشە لەوە‬ ‫زیاتر تۆقینەرتر نیە لە یەكێكی‬ ‫ملیچەوە بێ‌‪.‬‬

‫چاوەكانی كــراونــەتــەوە‪ .‬چونكە‬ ‫لەبەر ئەوەیە چاوەكان كارێكی‬ ‫دیــاریــكــراویــان هــەیــە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫سڕینەوەی هەموو ئەو شتانەیە كە‬ ‫بێنرخ نین‪ ،‬هەموو ئەو شتانیە كە‬ ‫سەروكاریان لەگەڵ ترسنۆكی نیە‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئەمە بە هۆی بێوێنەیی‬ ‫خۆیان و بە هی تریشەوە‪ ،‬دڵنیایی‬ ‫لەسەر ئــەوە دەكــەنــەوە كە مرۆ‬ ‫بــۆ ئــەوە دروســـت بــووە لــە ناو‬ ‫زنجیر و تۆقیندا بژی‪ .‬سەرەنجام‬ ‫ئەگەر بگەیشتبانە ئەمە‪ ،‬هیچ‬ ‫شایەتمانێكیان نەدەبوو‪ ،‬بێنرخی‬ ‫و كەمییەكەشیان دەبووە هاوتای‬ ‫هەموو كەموكوڕی و رەزالەتێكی‬ ‫سروشتی مرۆیی‪.‬‬ ‫رۆژنامەی «كۆمبا» ی نهێنی‪ ،‬ژمارە‬ ‫ێ‬ ‫بــەاڵم ئەمڕۆ ئێمە دەمــانــەو ‌‬ ‫‪ ،58‬خەرمانانی ‪.1944‬‬ ‫لەو رۆڵەی خۆیان دەریانبهێنین‪.‬‬ ‫ئەڵمانەكان لــە الیــەكــی تــرەوە‬ ‫پەراوێز ‪:‬‬ ‫خەریكن و لێرە نین بەرگرییان‬ ‫‪ -1‬ئەلبێر كامو ئەم ناونیشانە‬ ‫ێ بكەن‪ ،‬سوپایەكی بەرگری‬ ‫ل‌‬ ‫پارتیزانەكان لە ناو خاك دەرهات‪« : .‬ترسی گەورەی بكوژان»ی لە‬ ‫ێ دەكەین پیاو بەرامبەر ناونیشانی كتێبێكی هەجوئامێزی‬ ‫داوایان ل ‌‬

‫جۆرج بێرنانۆس –ەوە وەرگرتووە‬ ‫كە بە ناوی «ترسی گەورەی باش‬ ‫بیركەرەوەكان» كە لە ساڵی ‪1930‬‬ ‫باڵوبۆتەوە و ئەلبێر كامو ئەم‬ ‫كتێبەی زۆر خۆشویستووە‪.‬‬ ‫‪ -2‬دارناند ‪ :‬سەركردەی هێزی‬ ‫میلیچی فرانسی‪ ،‬كــە هێزێكی‬ ‫بەكرێگیراو بوو و لەگەڵ ئەڵمانەكان‬ ‫كاریان دەكرد‪.‬‬ ‫‪ -3‬لە رۆمانی «هیوا» باس‬ ‫لەمە دەكا‪.‬‬

‫وەرگێڕانی لە فرانسییەوە‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫پەكخستنی پرۆسەی خوێندن‌و كۆڵەواریی كەلتوریی‬ ‫هەستی مەحمود‬ ‫لەكۆمەڵەو كەلتوری دواكەوتودا‪،‬‬ ‫خوێندن پتر پڕۆسەیەكە بۆ گەیشتن‬ ‫بەبڕوانامەیەكی دیاریكراو‪ ،‬لەپێناو‬ ‫دەستخستنی وەزیفەیەكدا بۆ بژێویی‬ ‫ژیــان‌و پــڕكــردنــەوەی پێداویستییە‬ ‫مــادیــیــە ســەرەكــیــەكــان‪ ،‬لــەپــاڵ‬ ‫دەستخستنی پێگەی كۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬ ‫ســـەبـــارەت بــەالیــەنــە زانــســتــیـی‌و‬ ‫ژیــاریــیــەكــەش‪ ،‬ئامانجەكە تەنیا‬ ‫لەفێربونی نوسین‌و خوێندنەوەدا‬ ‫كورتدەبێتەوە‪ ،‬واتە لەپڕۆسەیەكدا‬ ‫خۆی نمایش دەكات كە ئەركەكەی‬ ‫لەگواستنەوەی نــەخــوێــنــدەوار بۆ‬ ‫خــوێــنــدەوار بـــەوالوە شتێكی دیكە‬ ‫نییە! گەرچی هەمیشە ئەوە دوبارە‬ ‫دەكرێتەوە كە خوێندن دەبێتە هۆی‬ ‫پێشكەوتنی مــرۆڤ‌و رزگاركردنی‬ ‫لــەدەســت قەیرانە گــەورەكــانــی ناو‬ ‫كۆمەڵگە دواكەوتوەكان‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫هەڵوێستەش زیــاتــر وەك دروشــم‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬وەك قەناعەتێك كە دورە‬ ‫لەتێگەیشتن لەجەوهەرو حەقیقەتی‬ ‫دروشــمــەكــەوە‪ ،‬لــەو سۆنگەیەوە‬ ‫كــە ه ــاوڕێ‌ نییە بەهۆشیارییەكی‬ ‫راستەقینەی فیكریی‌و پەروەردەیەكی‬ ‫سەركەوتوی مەدەنیانە‪.‬‬ ‫گـــەر ســـەبـــارەت بــەهــۆشــیــاریــی‬ ‫كــۆمــەڵــگــە بــەگــشــتــی دۆخــەكــە‬ ‫بەمشێوەیە بــێــت‪ ،‬ئـــەوا كارێكی‬ ‫سروشتییە ئەم هەلومەرجە نێگەتیڤە‬ ‫الی دەسەاڵتیش رەنگبداتەوە‪ .‬واتە‬ ‫سەیر نییە كە ئەندامانی كۆمەڵگە‬ ‫خوێندنیان تەنیا بۆ تەعینات بوێت‪،‬‬ ‫دەسەاڵتیش ئەم پڕۆسەیە (خوێندن)‬

‫تەنیا وەك پڕۆسەیەكی سادەو ئاسایی‬ ‫سەیر بكات‪ ،‬یاخود وەك بابەتێك‬ ‫بــۆی بڕوانێت كە پەكخستنی هیچ‬ ‫كێشەیەكی لێناكەوێتەوە مادامەكی‬ ‫بەرژەوەندییە سیاسییە بااڵكانی خۆی‬ ‫پارێزراو و مسۆگەر بن‪.‬‬ ‫مــەبــەســت ئـــەوەیـــە مــادامــەكــی‬ ‫كۆمەڵگە وەك هۆكارێك بۆ گرەنتیی‬ ‫بژێویی ژیــان بۆ پرۆسەی خوێندن‬ ‫بڕوانێت‪ ،‬دەرەنجامێكی سروشتییە‬ ‫گەر دەسەاڵتیش تەنیا لەڕوانگەی‬ ‫بەرژەوەندییە تایبەتیەكانی خۆیەوە‬ ‫ســەیــری ئـــەم پــڕۆســەیــە بــكــات‪.‬‬ ‫بەگوزارشتێكی دیــكــە‪ ،‬ئامانجی‬ ‫هــەریــەك لەكۆمەڵگەو دەســـەاڵت‪،‬‬ ‫یان كەلتوری كۆمەاڵیەتی‌و كەلتوری‬ ‫ســیــاســیــی‪ ،‬لــەبــنــەڕەتــدا هــەمــان‬ ‫ئامانجە‪ ،‬ئەویش بریتیە لەپاراستنی‬ ‫بــەرژەوەنــدی‪ .‬بەوپێیەی هەریەك‬ ‫لەو دوو بەرژەوەندییە‪ ،‬بەرژەوەندی‬ ‫بژێویی ژیان‌و‪ ،‬بەرژەوەندی دەسەاڵتی‬ ‫ناتەندروستی سیاسیی‪ ،‬دو جۆر‬ ‫بەرژەوەندین لەدەرەوەی بەرژەوەندییە‬ ‫راستەقینەكانی پڕۆسەی خوێندنەوە‪،‬‬ ‫كە وەك لەسەرەتاوە ئاماژەم پێدا‪،‬‬ ‫بەرژەوەندیی راستەقینەی پڕۆسەكە‬ ‫زانــســت ـی‌و فــیــكــریـی‌و مەعریفیە‪،‬‬ ‫ئــامــانــجــەكــەش پــــەروەردەكــــردن‌و‬ ‫پێگەیاندنی مرۆڤە لــەڕوی ئەقڵیی‌و‬ ‫رۆحــیــیــەوە‪ .‬ئــازادكــردنــی مرۆڤە‬ ‫لەدواكەوتویی فەرهەنگیی‌و كەلتوریی‪،‬‬ ‫گەیاندنی مرۆڤە بەو ئاستە بااڵیانەی‬ ‫مــرۆڤــبــون كــە بەها بــااڵ ئەقڵیی‌و‬ ‫رۆحــی ـی‌و ئێستاتیكیەكانی خۆی‬ ‫دەستەبەر دەكــات و دەگاتە دۆخی‬ ‫بەمرۆڤبونی راستەقینە‪ ،‬بێگومان‬ ‫ێ‬ ‫مەبەست ئەوە نییە مامۆستا بەب ‌‬ ‫موچە بژی‪ ،‬بەڵكو مەبەست ئەوەیە‬

‫راستییەکەی گەر هۆشیاریی راستەقینەی‬ ‫فیكریی ئامادەگیی هەبوایە‪ ،‬رەخساندنی زەمینە بۆ‬ ‫پڕۆسەیەكی كارەساتبارو مێژویی لەمشێوەیە‪ ،‬واتە پەكخستنی‬ ‫خوێندن‪ ،‬هەرگیز لەبارو گونجاو نەدەبو‬

‫ئەوە هەر بێدەسەاڵتیی كەلتورییە كە دەسەاڵت‬ ‫خاڵیدەكاتەوە لەئامانجە راستەقینەكانی‪ ،‬دەیگەیەنێتە دۆخێكی‬ ‫هێند ترسناك كە دەسەاڵت تەنیا لەپێناو دەسەاڵت خۆیدا پیادە‬ ‫بكات‬

‫لەگەڵ هاتنەدی ئــەو ئامانجانەی‬ ‫باسكران‪ ،‬موچەو خزمەتكردن بەكۆی‬ ‫مافەكانی مامۆستاش مسۆگەرن‪.‬‬ ‫لێرەوە هەتا كەلتوری كۆمەڵگە‬ ‫لــەخــێــڵــەكــیــبــون‌و دواكـــەوتـــویـــی‬ ‫شارستانیی‌و توندڕەویی رزگاری نەبێت‪،‬‬ ‫كەلتوری سیاسیش لەتوندوتیژیی‌و‬ ‫تاكڕەویی دورناكەوێتەوە‪ ،‬ئامانجە‬ ‫بــااڵو راستەقینەكانی خوێندنیش‬

‫لەالیەن ئەو جۆرە مرۆڤانە پارێزراو‬ ‫نابن كە هێشتا بەدەست دواكەوتویی‬ ‫كەلتوریی‌و سیاسییەوە دەناڵێنن‌و‪،‬‬ ‫كۆیلەی كەلتورێكن بەالیەوە ئاساییە‬ ‫هەمو شتێك بكاتە قوربانی مرۆڤ‌و‬ ‫بەها بااڵكانی!‬ ‫راســتــیــیــەکــەی گــەر هۆشیاریی‬ ‫راستەقینەی فیكریی ئامادەگیی‬ ‫هەبوایە‪ ،‬رەخساندنی زەمینە بۆ‬

‫پڕۆسەیەكی كارەساتبارو مێژویی‬ ‫لەمشێوەیە‪ ،‬واتە پەكخستنی خوێندن‪،‬‬ ‫هەرگیز لەبارو گونجاو نەدەبو‪ ،‬بونی‬ ‫هۆشیارییەكی لەم چەشنە‪ ،‬دەبوە‬ ‫ئاستەنگی دەنگدان بۆ دەسەاڵتێك‌و‬ ‫پشتگیریكردنی‪ ،‬دەســەاڵتــێــك كە‬ ‫هەڵەیەكی ئاوا ئەنجام دەدات‪ ،‬دەبوە‬ ‫رێگر لەبەردەم رودانی قەیرانێك كە‬ ‫هیچ پاساوێكی واقیعیی‌و بابەتیی‬ ‫لەپشتەوە نییە‪.‬‬ ‫ئەوە هەر بێدەسەاڵتیی كەلتورییە‬ ‫كــە دەســـــەاڵت خــاڵــیــدەكــاتــەوە‬ ‫لــەئــامــانــجــە راســتــەقــیــنــەكــانــی‪،‬‬ ‫دەیگەیەنێتە دۆخێكی هێند ترسناك‬ ‫كە دەسەاڵت تەنیا لەپێناو دەسەاڵت‬ ‫خــۆیــدا پــیــادە بــكــات‪ ،‬بەئاماجی‬ ‫خزمەتكردنی نوخبەی دەســەاڵت‬ ‫بژی نەك ئاوڕدانەوە لەكێشەكانی‬ ‫هاواڵتیان‌و پڕكردنەوەی كەموكوڕییە‬ ‫سەرەكییەكانیان‪.‬‬ ‫ئەم دۆخە سەرسوڕهێنە مێژویی‌و‬ ‫نەگریسەی پەكخستنی پڕۆسەی‬ ‫خوێندن‪ ،‬بەر لەهەر شتێك ئاماژەیە‬ ‫بەوەی پڕۆسەی خوێندن لەدنیای‬ ‫ئێمەدا باوكساالرانەو دەسەاڵتگەرانە‬ ‫بوە‪ ،‬بەرنامەكانی خوێندن لەگەڵ‬ ‫ئەو هەمو كێشەو قەیرانانەی هەیانە‬ ‫هەوڵی سەپاندنی دەسەاڵتیان دراوەو‬ ‫لەڕەخنەگرتن (پــارێــزراون!)‪ ،‬ئەو‬ ‫مامۆستایانەش كە ئەو بەرنامانەیان‬ ‫پیادە كردوە دەسەاڵتێكی پیرۆزیان‬ ‫پــێــیــان بــەخــشــیــوە‪ ،‬لــەجــیــاتــی‬ ‫رەتــكــردنــەوەیــان‌و هەوڵی گۆڕین‌و‬ ‫دەستكاریكردنیان‪ ،‬كە بەداخەوە‬ ‫ئەمە نە لەخەمی مامۆستایاندا‬ ‫بوەو نە لەتواناشیاندا بوە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەپیرۆزراگرتنی هەر شتێك دەبێتە‬ ‫ئاستەنگێكی گەورەی بەردەم گۆڕینی‪،‬‬

‫وەكچۆن لەهەمان كاتدا نیشانەی‬ ‫كڵۆڵیی زانستیی‌و دەستەوەستانیی‬ ‫فیكریی‌و مەعریفییە‪ .‬لەبەرئەوە گەر‬ ‫دەسەاڵت بەرنامەی خوێندن دابنێ‌‪،‬‬ ‫یان بیسەپێنێت‪ ،‬ئەوا دەسەاڵتی(ناو‬ ‫پرۆسەی خوێندن)یش بەردەوامیی‬ ‫پــێــدەدات‌و‪ ،‬دەســەاڵتــەكــە تۆختر‬ ‫دەكاتەوەو دەسەاڵتدارتری دەكات‪.‬‬ ‫بەمانایەكی دیكە‪ ،‬دامودەزگاكانی‬ ‫خوێندن‌و خاوەنەكانیان بەهەمان‬ ‫ئاراستەی فیكرو ئامانجی دەسەاڵتی‬ ‫ناتەندروستی سیاسی كاریان كردوە‪،‬‬ ‫هیچ هەوڵێكی راستەقینەی گۆڕینی‬ ‫ئاڕاستەی پڕۆسەكەیان نــەداوە‪،‬‬ ‫هەربۆیە ئێستاش دەستەوەستانن‬ ‫لەچارەسەری كێشەی پەكخستنی‬ ‫خوێندندا‪ ،‬بەڵكو بون بەهۆی ئەوەی‬ ‫ئەم پڕۆسە ترسناكە پیادەكردنی‬ ‫كـــردەیـــی بــەخــۆیــەوە ببینێت‪.‬‬ ‫هیچ توێژێكی كۆمەڵگە هێندەی‬ ‫مامۆستایان دەســەاڵتــی گۆڕینی‬ ‫نەوەكانیان نییە‪ ،‬بێگومان گۆڕینی‬ ‫نەوەكانیش مانای گۆڕینی سیستمی‬ ‫دەســەاڵتــی سیاسیی‌و‪ ،‬ریفۆرمی‬ ‫كەلتوریی‌و سیاسییە‪ ،‬گــەر بێتو‬ ‫لەئاستی ئەو ئەركە مەزنەدا بن‪.‬‬ ‫هەتا رەخنەكانی ئێمە تەنیا رویان‬ ‫لەدەسەاڵتی سیاسیی بێت‌و لەم‬ ‫نوێوەندەدا خۆمان فەرامۆش بكەین‪،‬‬ ‫ئەوا بــەردەوام وەك درێژەپێدەری‬ ‫ئــەو دەســەاڵتــە دەمێنینەوە‪ ،‬لەو‬ ‫روەوە كــە دەســــەاڵت بەرهەمی‬ ‫رەخنە نییە هەتا بەڕەخنە هەوڵی‬ ‫گۆڕینی بدرێت‪ ،‬پەروەردەی لۆژیكی‬ ‫زانست‌و ئەقڵ نییە‪ ،‬ئیدی چۆن‬ ‫ئاوڕیان لێدەداتەوەو دەكەوێتە ژێر‬ ‫كاریگەرییانەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )589‬دو شةممة ‪2016/12/5‬‬

‫تەوەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫دیالۆگ لەبارەی‬

‫مانیفێستی فیمێنیستی رۆشنگەری‬

‫سازدانی‪:‬‬ ‫ژوان ئەحمەد – لەتیف حسێن‬ ‫لــە ماوەی رابــردودا‪ ،‬مانیفێســتی‬ ‫(فێمێنیستی رۆشنگەری)‪ ،‬لەالیەن‬ ‫(پالتفۆڕمی دابــڕان)‌و رابەرایەتیی‬ ‫رۆشــنگەری‪،‬‬ ‫فێمێنیســتی‬ ‫باڵوكرایــەوە بۆ ئــەوەی لە ماوەی‬ ‫دو مانگدا گفتوگۆی لەسەر بكرێت‌و‬ ‫پێشــنیازو ســەرنجی نوێــی بــۆ‬ ‫زیادبكرێــت‪ ،‬بۆ ئەم مەبەســتەش‬ ‫رۆژنامــەی (چاودێــر)‌و رادیــۆی‬ ‫(مەدەنییەت) زنجیرەیەك مێزگردو‬ ‫دیالۆگی لەسەر ئەم بابەتە سازدا‪‌،‬و‬ ‫بۆچون‌و سەرنجی چەند چاالكێكی‬ ‫بــواری مافەكانــی ژنانــی لەســەر‬ ‫مانیفێستی فێمێنیستی رۆشنگەری‬ ‫وەرگرتــوە‪ ،‬لەوانــە تــەالر لەتیف‪،‬‬ ‫ئەندامــی پارلەمانــی كوردســتان‪،‬‬ ‫خانم رەحیم‪ ،‬ســەرۆكی رێكخراوی‬ ‫ئاسودە‪‌،‬و شۆخان ئەحمەد‪ ،‬چاالكی‬ ‫ژنــان‪ ،‬كە تێیــدا گفتوگۆ لەســەر‬ ‫پێویستیی راگەیاندنی (فێمێنیزمی‬ ‫(مانیفێســتی‬ ‫رۆشــنگەری)‌و‬ ‫فێمێنیستی رۆشنگەری) دەكەن‪.‬‬

‫پرسیاری یەكەم‪:‬‬

‫(بزوتنــەوەی‬ ‫راگەیاندنــی‬ ‫فێمینیستی رۆشنگەری) لە هەرێمی‬ ‫كوردســتاندا‪ ،‬تا چەنــد لەگەڵ ئەو‬ ‫دۆخ‌و قۆناغەی هەرێمی كوردستاندا‬ ‫گونجاوە؟‬ ‫خانم رەحیم‪ :‬راگەیاندنی ئەو بزوتنەوەیە‬ ‫لە ئێستادا بە رای من كاتەكەی زۆر گونجاو‬ ‫نیە‪ ،‬چونكە ئێمە لە كۆمەڵێكدا دەژین پڕە‬ ‫لە كێشەی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و ئابوری‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا لە ماوەی ‪ 25‬ساڵی رابردودا‬ ‫لە هەرێمی كوردستان دیارە هەنگاو هەبوە‬ ‫بۆ بەرەوپێشبردنی مافەكانی ژنان‪ ،‬لە دوای‬ ‫راپەڕینەوە زۆربەی حزبە سیاسییەكان گروپ‌و‬ ‫رێكخراوی تایبەت بە ژنانیان هەبوە‌و كەم تا‬ ‫زۆر كاریان لەسەر كێشەكانی ژنان كردوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە لە كاتی شەڕو ناكۆكیەكاندا ئەو‬ ‫رێكخراو بزوتنەوانە وەستاون یان سست‬ ‫بون‪ ،‬بەاڵم لە دوای ساڵی ‪ 2000‬رێكخراوی‬ ‫‪ NGO‬بۆ مافەكانی ژنان دروستبون‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا لە جیهاندا باوە‪ ،‬ئەوەی كە ئێستا‬ ‫قسەی لەسەر دەكرێت باسی یەكسانی‬ ‫جێندەری دەكرێت‪ ،‬باسی یەكسانی دەكرێت‪،‬‬ ‫پێش ئــەوەی بوترێت ئەو كەسە ژنە یان‬ ‫پیاوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی ئێستا بەهاكان گۆڕاون‪،‬‬ ‫بەها بۆتە ئەوەی كە من‌و تۆ وەكو مرۆڤ‬ ‫حسابمان بۆ بكرێت‪ ،‬ئینجا بابەتی فێمینیزم‬

‫كاتێك دەتوانین‬ ‫باس لە فێمینیستی‬ ‫راستەقینە بكەین‪،‬‬ ‫كە پیاوەكان‬ ‫مامۆستامان‬ ‫نەبن‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫هاوكارمان بن‬

‫لەو ئەرك‌و ئامانجانەی‬ ‫كە باسكراون‪ ،‬باسی‬ ‫یاسا نەكراوە‪ ،‬كە دەكرا‬ ‫بەشێكی تایبەت بوایە‬ ‫بە یاساكان‪ ،‬كە زۆربەی‬ ‫ئەرك‌و ئامانجەكان‬ ‫دەبێت بە یاساكان‬ ‫رێكبخرێن‌و كاری بۆ‬ ‫بكرێت بۆ ئەوەی بێنەدی‬

‫پێم باشە ئەو‬ ‫بزوتنەوەیە بە‬ ‫شێوازێك كار بكات‪،‬‬ ‫كە سیاسەتی دوفاقیی‬ ‫هەندێك حزب‌و‬ ‫رێكخراو بەرامبەر بە‬ ‫ژنان دەربخات‬

‫خانم رەحیم‬

‫شۆخان ئەحمەد‬

‫تەالر لەتیف‬

‫چۆنە‌و چۆن كاری بۆ دەكرێت ئەوە شتێكی‬ ‫ترە‪ ،‬لە مانفێستەكەدا زۆر باسی یەكسانی‌و‬ ‫ئازادیی راستەقینە كراوە‪ ،‬من نازانم مەبەست‬ ‫لەوە چیە؟ چونكە من پێموایە یەكسانی‬ ‫یەكسانییە‌و ئازادیش ئازادییە‪ ،‬نە نۆڕماڵی‬ ‫هەیە نە راستەقینەی هەیە‪ ،‬هەرچەندە لە‬ ‫مێژوی سۆشیالیزمدا چەمكی یەكسانی لە‬ ‫تیۆری زانستە سیاسییەكاندا زۆر پەیوەست‬ ‫كراوە بە سۆشیالیزمەوە‪ ،‬لە سۆشیالیزمیشدا‬ ‫یەكسانی بەرقەرار نییە‪ ،‬چونكە دەڵێت‬ ‫بەپێی توانای كەسەكان بەها دەدرێت بەو‬ ‫كەسە‪ ،‬توانای كەسەكانیش جیاوازە من زۆر‬ ‫زیرەكترم لە تۆ‪ ،‬تۆ زۆر زیرەكتر‌و بەتواناتری‬ ‫لە كەسێكی تر‪ ،‬كەواتە یەكسانی بەرقەرار‬ ‫نییە‪ ،‬بەهەمانشێوە ئازادیش وایە‪ ،‬ئازادی‬ ‫دەبێت بە یاسا رێكبخرێت‪ ،‬بۆیە پێموایە‬ ‫ئێستا كاتەكەی لەبار نییە بۆ راگەیاندنی‬ ‫بزوتنەوەی فێمینیستی رۆشنگەری‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی كە لەپشت ئــەم بزوتنەوەیەوە‬ ‫كەسێتییەكی دیــاری یەكێتی هەیە‪ ،‬كە‬ ‫حزبێكی لیبڕاڵەو بۆ خۆی چەندین ساڵە‬ ‫رێكخراوی ژنانی هەیە‪ ،‬هەروا ئەو كەسانەشی‬ ‫لەناو پرۆژەكەدان تا رادەیەكی زۆر لیبڕاڵ‌و‬ ‫ئازادن‌و ناسراون‪ ،‬كاتێك دەتوانین باس لە‬ ‫فێمینیستی راستەقینە بكەین‪ ،‬كە پیاوەكان‬ ‫مامۆستامان نەبن‪ ،‬بەڵكو دەبێت هاوكارمان‬ ‫بن‪ ،‬چونكە ئێمە پێویستمان بەوەیە كە‬ ‫پیاوەكان لەگەڵمان بن‌و هاوكارمان بن بۆ‬ ‫ئەوەی هەمومان بەیەكەوە باسی یەكسانی‬ ‫بكەین‪ ،‬چونكە قسەكردن لەسەر یەكسانی‬ ‫لە كۆمەڵی ئێمەدا دەبێت ئەوە بێت كە‬ ‫ئێمە قسە لەسەر دادگا بكەین بۆ ئەوەی‬ ‫یەكسان بین لە ئەرك‌و مافدا‪ ،‬بەوەی كە‬ ‫دەستبەرین بۆ ئەو یاسایانەی كە پڕە لە‬ ‫كێشە‌و كوموكوڕی لە بەرامبەر ژنان‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەم مانفێستە قسەی زۆر جوانی تێدایە‪،‬‬ ‫بەاڵم چۆن دەتوانین جێبەجێیان بكەین‪،‬‬ ‫دەبێت ئێمە كار لەسەر دەستور بكەین‪،‬‬ ‫سیستم‌و ئایدیای هەرێمەكەمان لە دەستوردا‬ ‫رون بێت سیكۆالرین یــان لیبراڵین یان‬ ‫ئیسالمین‪ ،‬لەسەر بنەمای ئەوە دەست بۆ‬ ‫بابەتەكان بەرین‪.‬‬ ‫شۆخان ئەحمەد‪ :‬پێموایە لە ‪ 25‬ساڵی‬ ‫رابردوش هەمان ئەو كارانە كراون كە ئێستا‬ ‫لە مانفێستەكەدا باسكراون‪ ،‬ناكرێت بڵێین‬ ‫ئەو چەند ساڵەی رابردو ژنان‌و رێكخراوەكانی‬ ‫بواری ژنان هیچیان نەكردوە‪ ،‬كۆمەڵێك كاری‬ ‫باشیان كردوە‪ ،‬بەاڵم لەژێر ناوی جیاواز‌و‬ ‫لە ژێر گروپی جیاواز ئەو كارانە كراون‪،‬‬ ‫كەواتە ناكرێت بڵێین راگەیاندنی مانفێستی‬ ‫فێمینیزمی رۆشنگەری سەرەتایەكە‪ ،‬راستە‬ ‫لەوانەیە قوتابخانەیەك یان رێچكەیەكی‬ ‫زانستی‌و راستمان نەبوبێت بۆ بابەتی‬

‫فێمینیستی ئەگەرنا چاالكی‌و بیروڕای جیاواز‬ ‫هەبوە‪ ،‬ناشتوانین بڵێین لە دوای راپەڕین‬ ‫تا ئێستا هیچ گۆڕانكارییەك روینەداوە یان‬ ‫هیچ شتێك نەكراوە بۆ ژنان‪ ،‬من ئەوەی كە‬ ‫لە ناو ئەو مانفێستەدا دەیبینم هەموی باس‬ ‫لەوە دەكات‪ ،‬كە تا ئێستا ژنان لە كۆمەڵی‬ ‫كوردیدا زۆر لە دواوەن‌و هێشتا ژنانی كورد‬ ‫لە ئاستی واڵتە ئیسالمییە دواكەوتوەكاندان‪،‬‬ ‫هێشتا زۆر شت هەیە گۆڕانكاری بەسەردا‬ ‫نەهاتوە‪ ،‬كــاری رێكخراوەكانی ژنانیش‬ ‫هەر ئەوەبوە كە چۆن گۆڕانكاری دروست‬ ‫بكات‪ ،‬چۆن ژنان لە قۆناغێكەوە بچن بۆ‬ ‫قۆناغێكی تر؟ چۆن ژنــان رۆشنبیر بن‌و‬ ‫چۆن یەكسانی لە نێوان ژن‌و پیاودا دروست‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئــەوانــە هەموی پێشتر كــراون‪،‬‬ ‫بــەاڵم كــاری جددیتری دەوێــت كە ئێستا‬ ‫راگەیاندنی ئەو بزروتنەوەیە دەیانەوێت بە‬ ‫ناوێكی تازەترەوەو بە پرۆگرامێكی تازە‌و‬ ‫تۆكمەترەوە دەیانەوێت كاری لەسەر بكەن‪،‬‬ ‫منیش ئەوەم زۆر پێباشە‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫ئەوەی كە ژنان یان رێكخراوەكانی ژنان لە‬ ‫چەند ساڵی رابــردودا كردویانە بەرە بەرە‬ ‫بۆ دواوە هەنگاو دەنێت‪ ،‬چونكە حكومەت‌و‬ ‫الیەنە پەیوەندیدارەكان گرنگی بە كێشەكانی‬ ‫ژنان نادەن‪ ،‬بۆیە ئەوە لە ئێستادا كارێكی‬ ‫قورسە‪ ،‬هیواداریشم كە شتێكی لەو شێوەیە‬ ‫بكرێت كە قوتابخانەیەك یان بزوتنەوەیەكی‬ ‫تایبەت بە كێشەی ژنان هەبێت‌و گرنكی‬ ‫پێبدات‌و كاری لەسەر بكات‪ ،‬بەاڵم ئەوە تا‬ ‫چەند دەكرێت بابەتێكی ترە‪ ،‬ئەگەر نا نوسین‬ ‫یان راگەیاندنی پرۆژەیەك ئەوە لە پێشتردا‬ ‫زۆر كراوە زۆر پرۆژە‌و بەرنامەو كۆنفرانس‬ ‫هەبوە‪ ،‬بەاڵم دوایی ك ‌ێ بەدواداچونی بۆ‬ ‫كردوەو ك ‌ێ جێبەجێیكردوە؟‬ ‫تەالر لەتیف‪ :‬راستییەكەی‪ ،‬راگەیاندنی‬ ‫بزوتنەوەی فێمینیستی رۆشنگەری بە‬ ‫شتێكی گرنگ دەزانــم بۆ ئــەم قۆناغەی‬ ‫ئێستا‪ ،‬لەبەر ئــەوەی هەستدەكرێت لەو‬ ‫قۆناغەدا دۆخــی ژنــان‌و داكۆكیكردن لە‬ ‫مافەكانی ژنان دۆخێكی چەقبەستوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫سەیربكەین لەدوای راپەڕینەوە رێكخراوەكانی‬ ‫ژنان چ ئەوانەی سەر بە حزبەكان بوبن‪،‬‬ ‫یان ئەوانەی لە دەرەوەی حزبەكان بون‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەو ژنانەی كە وەكو كەسێتیش‬ ‫كاریانكردوە‪ ،‬بوێرانە دەستبراوە بۆ هەمو‬ ‫ئــەو یاسایانەی كــە بونەتە بەربەست‬ ‫لەبەردەم مافەكانی ژنان‪ ،‬بەاڵم لە دوای‬ ‫ساڵی ‪ 2009‬هەستدەكرێت كە داكۆكیكردن‬ ‫لە مافەكانی ژنان لە روی سیاسی‌و ئابوری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە بەرەو دواوە هەنگاوی ناوە‪،‬‬ ‫پێم باشە ئەو بزوتنەوەیە بە شێوازێك كار‬ ‫بكات كە سیاسەتی دوفاقی هەندێك حزب‌و‬ ‫رێكخراو بەرامبەر بە ژنان دەربخات‪ ،‬چونكە‬

‫ئەوە رەنگدانەوەی هەبوە لەسەر یاسادانان‌و‬ ‫دەسەاڵتی جێبەجبَكردن‌و دەسەاڵتی‬ ‫دادگاكانیش‪ ،‬ئێمە وەكو دەسەاڵتی یاسادانان‬ ‫گەورەترین گرفت لەبەردەمماندا ئەو سیاسەتە‬ ‫دوفاقیەیە‪ ،‬دەبینین كۆمەڵێك لە پارلەمانتار‬ ‫باكگراوەندە حزبیەكەیان بەكاردەهێنن‪ ،‬نەك‬ ‫داكۆكیكردن لە مافەكانی ژنان‪ ،‬لە راگەیاندنی‬ ‫ئەو بزوتنەوەیەدا پێویستە قۆناغ بە قۆناغ‬ ‫كار لەسەر كێشەكانی ژنان بكرێت بۆ ئەوەی‬ ‫رەگدانەوەیەك لە ناو كۆمەڵدا دروستنەكات‪،‬‬ ‫كە دژایەتی بكرێت‪ ،‬چونكە هەندێك خاڵی‬ ‫تێدایە كە لەوانەیە هەندێك الیەن هەندێك‬ ‫بیروڕای جیاواز دژایەتی جێبەجێكردنی‬ ‫مانیفێستەكە دەكــەن‪ ،‬چونكە بەداخەوە‬ ‫هەمیشە لە داكۆكیكردن لە مافەكانی ژنان‬ ‫تــەالر لەتیف‪ :‬دەبێت بزانرێت لە چ‬ ‫هەمیشە دژی زۆرترە لەوەی هاوكاری بكرێن‪ ،‬دەرگایەكەوە دەچێتە ناو خێزانەوە‪ ،‬لە‬ ‫بۆیە پێویستە راگەیاندنی ئەم بزوتنەوەیە چ دەرگایەكەوە دەچێتە ناو تاك‪‌ ،‬و لە چ‬ ‫ببێتە رایەڵەیەك بۆ كۆكردنەوەی هەمو دەرگایەكەوە دەچێتە ناو رێكخراوەكانەوە‪،‬‬ ‫ئەو كارانەی كە لە پێشتردا كراوە لەژێر بۆ ئەوەی رێكخراوەكانیش وا تێنەگەن كە‬ ‫یەك ئامانجدا ئەویش داكۆكیكردن بێت لە ئەو پرۆژەیە دەبێتە بەدیلی ئەوان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مافەكانی ژنان بە شێوەیەكی راستگۆیانە ببێتە هۆكارێك بۆ كۆكردنەوەی بیروڕا‬ ‫نەك بەشێوەیەك بێت تەنها بۆ راگەیاندن جیاوازەكان‪ ،‬لە مانیفێستەكەدا هەندێك‬ ‫بێت‌و بۆ جوانكردنی حزبەكان‌و رێكخراوەكان خاڵی زۆر باشی تێدایە‪ ،‬بەاڵم هەندێكیشی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫خــۆی بــە یاسا دەرچـــوەو پێویستی بە‬ ‫جیاكردنەوەیە‪ ،‬دەبێت دەستبخاتە سەر‬ ‫بواری پەروەردە‪ ،‬كە دەبێت لە پەروەردەدا‬ ‫پرسیاری دوەم‪:‬‬ ‫چی بكرێت چ گۆڕانكارییەك لە یاساكاندا‬ ‫خوێندنــەوەی تــۆ بەشــێوەیەكی‬ ‫بكرێت‪ ،‬هەروا هەستدەكرێت رۆڵی راگەیاندن‬ ‫گشتی بۆ مانیفێستەكە چیە؟‬ ‫لەو مانیفێستەدا زۆر دیار نییە‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫خــانــم رەحـــیـــم‪ :‬پــێــمــوایــە هــەنــدێــك راگەیاندن ئەرك‌و رۆڵی گرنگی هەیە‪ ،‬بە‬ ‫كەموكوكوڕی تێدایە‪ ،‬كە دەكرێت باشتر رای من پــەروەردە‌و راگەیاندن دو هۆكاری‬ ‫بكرێت‪ ،‬قسەی زۆری تێدایە‪ ،‬كە هەندێكیان زۆر گرنگن بۆ ئەوەی ئەرك‌و ئامانجەكانی‬ ‫رون نین‪ ،‬دەبێت ئــازادی‌و یەكسانییەكان ئەو مانیفێستە بچێتە ناو خەڵكەوە‪ ،‬وەكو‬ ‫رونبكرێتەوە‪ ،‬دەبێت زیاتر تەركیز بخاتە ئاماژەشم پێدا بەشێك لەو خااڵنەی لە‬ ‫سەر كۆكردنەوەی تواناكان لە گۆڕەپانی مانفێستەكەدا باسكراون بە یاسا دەرچون‪،‬‬ ‫بزوتنەوەی فێمێنیستی لە كوردستان‪ ،‬دواتر ئــەو مانفێستە پێویستە بــە شێوازێك‬ ‫كار لەسەر ئــەوە بكرێت كە چی كــراوە؟ كاری لەسەر بكات بیكات بە دو بەشەوە‪،‬‬ ‫كەموكوڕییەكان چین؟ ئامانجمان بۆ بیست بەشێكی تایبەت بێت بە هەمواركردنەوەی‬ ‫یاساكان بەشێكی تایبەت بێت بە شێوازی‬ ‫ساڵی ئایندە چیە؟‬ ‫جێبەجێكردنی یاساكان‪.‬‬ ‫شۆخان ئەحمەد‪ :‬لە مانفێستەكەدا‬ ‫هەندێك‬ ‫هەندێك شتی تێدایە نــاڕونــە‪،‬‬ ‫پرسیاری سێیەم‪:‬‬ ‫وشەی تێدایە ئێمە پێشتر بە شێوەیەكی‬ ‫ئــەرك‌و ئامانجەكانــی ئــەوەی لە‬ ‫ئاسانتر بەكارمان هێناوە لە جیاتی بڵێین‬ ‫مانیفێســتەكەدا دیاریكــراوە وەكو‬ ‫«رۆشنگەری» وتومانە «هۆشیاری»‪ ،‬بۆیە‬ ‫ســتراتیژی كاركردنــی بزوتنەوەی‬ ‫ئەو وشانە لە ناو كۆمەڵی ئێمە لەوانەیە‬ ‫فێمینیزمــی رۆشــنگەری‪ ،‬چــۆن‬ ‫تازە بێت‌و پێویستی بە رونكردنەوەی زیاتر‬ ‫دەتوانێــت هەنگاوەكانــی ئــەو‬ ‫هەبێت‪ ،‬پێویست بو بە زمانێكی سادەتر‬ ‫قۆناغانــە دیاریبكات بــۆ كاركردن‬ ‫بنوسرایە‪ ،‬بۆ ئــەوەی خەڵك لێیتێبگات‪،‬‬ ‫لەسەری؟‬ ‫پێویستە ئەو پرۆژەیە كاری جددی تری‬ ‫لــەســەر بكرێت‌و دەبــێــت كەسی جیاواز‬ ‫خانم رەحیم‪ :‬ئامانجەكانی مانفێستەكە زۆر‬ ‫بیروڕای جیاواز بێتە ناو پرۆژەكەوە‪ ،‬بۆ رۆشن نین‪ ،‬رۆشنگەریمان هەیە‪ ،‬سیاسیمان‬ ‫ئــەوەی ئەوانیش قسەی خۆیان بكەن‌و هەیە‪ ،‬لەگەڵ پەروەردەیی‪ ،‬ئەوەی سەبارەت‬ ‫رای خۆیان دەرببڕن‌و مانیفێستەكە باشتر بە رۆشنگەرییە‪ ،‬بۆ نمونە لە خاڵێكدا‬ ‫بكرێت‪ ،‬پێموایە مانفێستەكە شتێكی زۆر‬ ‫جیاوازی تێدا نییە لەو كارانەی كە ئێمە‬ ‫پێشتر كردومانە‪ ،‬باسی پەروەردە دەكات‪،‬‬ ‫ئێمە زۆر دەمێكە وتومانە كە دەبێت كار‬ ‫لەسەر پەروەردە بكرێت‪ ،‬دەبێت سیستمی‬ ‫پـــەروەردە بگۆڕێت‪ ،‬دەبێت بابەتەكانی‬ ‫ناو پــەروەردە باسی یەكسانی ژن‌و پیاوی‬ ‫تێدابێت‪ ،‬ئێمە زۆر دەمێكە باسی سیستمی‬ ‫كۆتا دەكەین‪‌،‬و داوادەكەین كە دەبێت ئەو‬ ‫رێژەیە بگۆڕێت‪ ،‬هەمو ئەو ئامانج‌و ئەو‬ ‫ئەركانەی كە لە مانیفێستەكە باسكراون‬ ‫زۆر باشن‪ ،‬بەاڵم زۆر تازە نین‌و پێشتریش‬ ‫باسكراون‪.‬‬

‫دەڵێت «فێمینیزمی رۆشنگەری ئامانجی لە‬ ‫پێشینەی باڵوكردنەوەی رۆشنگەرییە لەناو‬ ‫كۆمەڵ بە گشتی‌و ژنان بە تایبەتی هەتا‬ ‫كۆمەڵ‌و ژنان لە بیری سەدەكانی ناوەڕاست‬ ‫رزگار‌و ئازاد بكرێن»‪ ،‬ئەو خاڵە رون نییە‪،‬‬ ‫زۆر بە گشتی باسكراوە‪ ،‬ئامانج بەو شێوەیە‬ ‫دیاریناكرێت‪ ،‬ئامانج دەبێت زۆر رون‌و كورت‌و‬ ‫گەیەنەر بێت‪ ،‬من پێموایە ئەو كەسانەی ئەو‬ ‫مانفێستەیان نوسیوە لەوە دەچێت نوسەر‬ ‫بوبن‪ ،‬چونكە نوسەر جیایە‪ ،‬نوسەر بە‬ ‫جۆرێكی تر بیردەكاتەوە‪ ،‬ئەو بارودۆخەی‬ ‫كە ئێستا ژنی تێدایە‪ ،‬ئەنجامی سیاسەتی‬ ‫هەڵەی سیستمی واڵتەكەیە‪ ،‬سیستمی‬ ‫سیاسیەكەمان پڕە لە گەندەڵی‌و خێڵەكی‌و‬ ‫خزمخزمێنە‪ ،‬بۆیە ئەگەر سیستمی سیاسی‬ ‫باشكرا ئەوكاتە ئەو بابەتانە زۆر بە ئاسانی‬ ‫كاری لەسەر دەكرێت‌و ئەنجامی دەبێت‪.‬‬ ‫شــۆخــان ئــەحــمــەد‪ :‬كــۆمــەڵــێ ئــەرك‌و‬ ‫ئامانجی زۆر ریزكراون‪ ،‬وەكو پێشتریش‬ ‫باسمكرد ئێمە لە رابردودا لەسەر ئەو خااڵنە‬ ‫كارمانكردوە‪ ،‬چ لە بــواری سیاسی بێت‬ ‫یان بواری پەروەردە‌و هۆشیاری‪ ،‬بەاڵم لەو‬ ‫ئەرك‌و ئامانجانەی كە باسكراون‪ ،‬پێموایە‬ ‫باسی یاسا نەكراوە‪ ،‬كە دەكــرا بەشێكی‬ ‫تایبەت بوایە بە یاساكان‪ ،‬كە زۆربەی ئەرك‌و‬ ‫ئامانجەكان دەبێت بە یاساكان رێكبخرێن‌و‬ ‫كاری بۆ بكرێت بۆ ئەوەی بێنەدی‪.‬‬ ‫تــەالر لەتیف‪ :‬زۆر گرنگە لە ئێستادا‬ ‫بۆ ئــەوەی ئامانجەكانی جێگیربكرێن لە‬ ‫دەستوری هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬كە ئێمە‬ ‫ئێستا لە سەروبەندی نوسینەوەی پرۆژەی‬ ‫دەستوری هەرێمی كوردستانین‪ ،‬راستە‬ ‫بەهۆی پەكخستنی پــارلــەمــان‌و نەمانی‬ ‫وادەی لــیــژنــەی نــوســیــنــەوەی دەســتــور‬ ‫پەكیخراوە‪ ،‬بەاڵم ماوەیەكی كاتییەو لەگەڵ‬ ‫دەستپێكردنەوەی كارەكان پێویستە ئەوان‬ ‫داواكارییان هەبێت بۆ لیژنەی نوسینەوەی‬ ‫دەستور بۆ ئەوەی چەند خاڵێك لە دەستوردا‬ ‫جێگیربكرێن‪ ،‬یەكێك لەوانە دیاریكردنی‬ ‫سەرچاوەكانی یاسادانان‪ ،‬چونكە ئەوە‬ ‫یەكێكە لە خاڵە گرنگەكان‪ ،‬ئەگەر ئەوە‬ ‫جێگیربكرێت تۆ دەستكراوەدەبیت كە دەبێت‬ ‫چی بكەی‪ ،‬بەاڵم ئەگەر وابەستەبیت بە‬ ‫چەند سەرچاوەیەكی یاسادانان‪ ،‬بە راستی‬ ‫بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی لە مانیفێستەكەدا‬ ‫باسكراون‪ ،‬كارێكی گرانە‪ ،‬خاڵێكی تر كە زۆر‬ ‫گرنگە‌و كەمتر ئاماژەی بۆ كراوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫سەربەخۆیی ئابوریی ژنانە‪ ،‬كە پێویستە‬ ‫كاری لەسەر بكرێت‌و هەوڵ بۆ سیستمی‬ ‫سۆشیال بدرێت‪.‬‬

‫تەوەر‬

‫ذمارة (‪ )589‬دوشةممة ‪2016/12/5‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ترەمپ دا‬

‫جیهان لە سەردەمی‬

‫مەجید عەزیز‪ ،‬نوسەر و روناكبیر‪:‬‬

‫ئەمەریكا‪ ،‬لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیدا سەر به‌دونیای‬ ‫عەقاڵنیكردنی شتەكانە و لەژێر كاریگەریی سۆزەكانیدا نیە‬ ‫سازدانی بڕوا بەرزنجی‬ ‫ئێســتا كاتێتــی‪ ،‬پرســیار لە‬ ‫بارەی نیگەرانی و دودڵییەكانی‬ ‫ئەمەریكییــەكان و زۆرێــك لە‬ ‫واڵتانــی دنیا‪ ،‬لە بەرامبەر ئەم‬ ‫ســەرۆكە بكەین‪ ،‬كە لە ســێ‬ ‫مانگــی ئاینــدەدا بە رەســمی‬ ‫لە كۆشــكی سپییەوە بۆ چوار‬ ‫ساڵ ســەرۆكایەتیی زلهێزترین‬ ‫واڵتی دنیا دەكات‪.‬‬ ‫لەم تــەوەرەدا بە ناونیشــانی‬ ‫(جیهــان لــە ســەردەمی‬ ‫ترەمپــدا)‪ ،‬لەگــەڵ كۆمەڵێــك‬ ‫نوســەر و روناكبیر و توێژەری‬ ‫سیاسیدا وتووێژ دەكەین‪.‬‬ ‫مەجیــد عەزیــز‪ ،‬نوســەر و‬ ‫روناكبیر‪ ،‬بڕوایوایە‪ ،‬ئەمەریكا‪،‬‬ ‫لە سیاســەتی دەرەوەی خۆیدا‬ ‫سەر به ‌دونیای عەقاڵنیكردنی‬ ‫شــتەكانە و لەژێــر كاریگەریی‬ ‫ســۆزەكانیدا نیــە‪ .‬دەشــڵێت‬ ‫«زۆرینــەی قســەكردنەكانی‬ ‫ترەمــپ هەڵگــری ترســن و‪،‬‬ ‫هەوڵــی زۆری دەبێــت‌ بــۆ‬ ‫بردنــەوەی ئەمەریــكا بــۆ‬ ‫سەردەمی پێش‪ -‬ئۆبۆما»‪.‬‬

‫چاودێر‪ :‬ئێستا ترەمپ سەرۆكە‪،‬‬ ‫باسی زۆر ترس دەكــرا‪ ،‬ئەگەر ئەو‬ ‫ببێتە سەرۆك‪ ،‬ئایا جیهان ئێستا لە‬ ‫سەردەمی «ترس»دا دەژی؟‬ ‫مەجید عەزیز‪ :‬باسكردن لە ترس‬ ‫لەم ئاستە سیاسیەوە‪ ،‬باسكردنە له‬ ‫‌دیدوبۆچون‪ ،‬هەڵسوكەوت و چۆنێتیی‬ ‫شێوازی كاركردنی دامودەزگای پۆلیس‬ ‫و ئاساییش‪ ،‬ئاستی كــراوەیــی و‬ ‫تەحەمولكردنی ئەوانی تر‪ ،‬هەروها ئەو‬ ‫پاشخان و گراوندەی سەپۆرتی تەواوی‬ ‫پرۆسەكە دەكــات‪ .‬به ‌مانایەكی تر‪،‬‬ ‫ئەوەچیە لێی دەترسین؟ سیاسەتی‬ ‫گــرژی‪ ،‬تەحاداكردنی سنورەكان لە‬ ‫بـــازاڕدا‪ ،‬تەماشانەكردنی خەڵكانی‬ ‫جیاواز له ‌ئاست كەلتوری و دینی و‬ ‫نەتەوەییەوە وەكو هاواڵتی‪ ،‬لێدانی‬ ‫مافی ئازادییان لەو كایه ‌جیاوازانەدا‪.‬‬ ‫ترس لە ئایدۆلۆجی ئەمەیە بە هەمو‬ ‫مانایەكی خــۆی‪ .‬ئــەو قەیرانانەی‬ ‫ســــەرەوە‪ ،‬تەنیا بەباسكردنیان‪،‬‬ ‫بۆخۆیان سەنگەری دۆست و دوژمنمان‬ ‫بــۆ دروســتــدەكــەن‪ .‬ئـــەوەی ترەمپ‬ ‫دەیڵێت و هەرای لەسەردەكات‪ ،‬پێموایە‬ ‫تێكەڵەكەیە لەو شتانەی ســەرەوە‪،‬‬ ‫ئــەوجــۆرە سیاسەتەش دەتوانێت‬ ‫بــه ‌ئاسانی ببێتە مەكەینەیەك و‬ ‫تــرس بەرهەبهێنێ‪ .‬مــن وایدەبیم‪،‬‬ ‫هەركاتێك جمهورییەكان دەسەاڵتیان‬ ‫بــەدەســتــەوەبــوبــێــت لــه ‌ئەمەریكا‪،‬‬ ‫تــرس له ‌ئــارادابــوەو هــەبــوە‌‪ .‬دیــارە‬ ‫ترس له ‌زۆر شت‪ ،‬وەكو دیاریكردنی‬ ‫ئازادیی ژنــان و كچان سەبارەت بە‬ ‫مــنــداڵ لــەبــاربــردن‪ ،‬رێگەپێنەدانی‬

‫ئازادیی جەستەی ژن وەكو موڵكی‬ ‫خۆیان‪ ،‬وەكو بەرزكردنەوەی عەقڵی‬ ‫دینی و تەنانەت تێكەڵكردنیشی‬ ‫لەناو سیاستەدا‪ ،‬بردنی دین بۆ ناو‬ ‫قوتابخانەكان و‪ ،‬یەكسانكردنی به‬ ‫‌زانست‪ ،‬وەكو كردنەوەو بێسنوركردنی‬ ‫بــازاری فرۆشتن و كڕین (ماركێت و‬ ‫مومارەسەی مونافەسەكردن بەبێ‬ ‫هیچ سنورێك)‪ ،‬واتــە البردنی هەمو‬ ‫ریگیولەیشنەكان لەبەردەم دونیای‬ ‫فرۆشتن و قازانجدا‪ .‬ئازادییەكی رەهای‬ ‫كاپیتاڵ‪ ،‬كــە لــە دیــن ترسناكتری‬ ‫لێدێت‪ .‬بــەڵــێ‪ ،‬پێموایه زۆریــنــەی‬ ‫قسەكردنەكانی ترەمپ هەڵگری ترسن‬ ‫و‪ ،‬هەوڵی زۆری دەبێت‌ بۆ بردنەوەی‬ ‫ئەمەریكا بۆ سەردەمی پێش‪ -‬ئۆبۆما‪.‬‬ ‫ســیــاســەتــی ئــەمــەریــكــا بــه‌فــەخــرو‬ ‫عەزەمەت و هیمۆجۆنی و تاقوتەنیایی‬ ‫خۆیەوە دیاربوە لەناو جیهانا‪ ،‬نەوەك‬ ‫به‌كراوەیی‪ ،‬دیموكراسی و‪ ،‬تێكەڵەیی‪.‬‬ ‫چـــاودێـــر‪ :‬پــێــچــەوانــەی زۆرێـــك‬ ‫لــە پێشبینیەكان‪ ،‬دۆنــاڵــد ترەمپ‬ ‫هــەڵــبــژێــردرا و بـــوە بــە ســەرۆكــی‬ ‫زلهێزترین واڵتــی دنیا (ئەمەریكا)‪،‬‬ ‫بۆچی پێشبینیی زۆرینەی سەنتەری‬ ‫لێكۆڵینەوەو راپرسی و چاودێرانی‬ ‫سیاسی و سیاسەتكارانی دنیا پێچەوانە‬ ‫بوەو هاواڵتییانی ئەمەریكا ترەمپ‪-‬‬ ‫یان كــردە ســەرۆك؟ واتــە بۆ ترسی‬ ‫سیاسییەكان و زۆرینەی خەڵكانی‬ ‫لیبڕاڵ پێچەوانەبو لە ترسی هاواڵتیان‬ ‫ئەمریكی؟‬ ‫مەجید عــەزیــز‪ :‬ئەمەریكا وەكــو‬ ‫هەر واڵت و شوێنێكی دیكەی سەر‬ ‫ئــەم زەویــیــە‪ ‌،‬خەڵكەكەی لەكاتی‬ ‫دەنگدانەكاندا فوتێدەكرێن و‪ ،‬وەكو‬ ‫كەڵەشێر هەڵدەئاوسێنرێن لەالیەن‬ ‫ئەجێندای حزبەكانەوە بۆ دەنگدان‪.‬‬ ‫دیــارە ئەمەش بە راستەوخۆ لەناو‬ ‫مــیــدیــاو تــەلــەڤــیــزیــۆن و ئــامــرازە‬ ‫ئــەلــیــكــتــرۆنــیــەكـا‌نــدا دەبــیــنــرێــت و‬ ‫ناتوانرێت خۆتی لێالبدەیت‪ .‬ئەجێندای‬ ‫حزبەكان بە هەموشێوەیەك پاڵنەری‬ ‫هاواڵتیانن بۆ دەنگدان وەكو حاڵەتێكی‬ ‫مەكینەیی‪ ،‬بەبێ بیركردنەوە‪ .‬دیارە‬ ‫لێرەدا كەلتورێكی هایپەرو بۆڵەبۆڵ‬ ‫لەكاردایە‪ ،‬بەاڵم دەبەنگ بۆ سیاسەتی‬ ‫دەنــگــدان و پفدانی خەڵكی بــەرەو‬ ‫گەمژەیی دەنگدان‪ ،‬بەبێ هیچ ئەركێك‬ ‫له ‌بیركردنەوە‪ .‬گەمژەیی ئامانجە بۆ‬ ‫ئەجێندای ئەم حزبانه‪ ،‬چونكە چونە‬ ‫ئەودیو هێڵەكانی سادەیی ناو دونیای‬ ‫تەلەڤیزیۆن و میدیاكانەوە‪ ،‬بیركردنەوە‬ ‫دەتوانێت وروژانی خۆی و گێژبونێكی‬ ‫بــەردەوام بەرهەمبێنێت‪ ،‬كە بە هیچ‬ ‫شێوەیەك له ‌بەرژەوەندیی ئەجێندای‬ ‫حزبەكاندانیە‌‪ .‬دەڵێم دەبەنگ‪ ،‬چونكە‬ ‫بیركردنەوەو حوكمدانی رۆشنبیری‬ ‫ئاستێكی بەرزی نیە لە ئەمەریكا‪ ،‬دیارە‬ ‫ئەمە بە گشتی دەڵێم وابو‪ ،‬پێشبینی‬ ‫بـــردنـــەوەی هــیــڵــەری كڵینتۆنیان‬ ‫دەكـــرد‪ ،‬تــەنــانــەت خـــودی میدیای‬ ‫جمهورییەكانیش وایــان پیشاندەدا‪،‬‬ ‫جگە لەوەی دژایەتی و ناحەزییەكی‬ ‫زۆریش هەبو بەرامبەر ترەمپ لەالیەن‬ ‫خـــودی جمهورییەكانیشەوە‪ .‬بە‬ ‫هەرحاڵ‪ ،‬پێشبینیكردن له‌نێوان چوار‬

‫زۆرینەی‬ ‫قسەكردنەكانی ترەمپ‬ ‫هەڵگری ترسن و‪،‬‬ ‫هەوڵی زۆری دەبێت‌ بۆ‬ ‫بردنەوەی ئەمەریكا بۆ‬ ‫سەردەمی پێش‪ -‬ئۆبۆما‬

‫مەجید عەزیز‬ ‫نوسەر و روناكبیر‬ ‫بەكالۆریۆس لە فەلسەفەو سۆسیال‬ ‫وۆرك ‪‌-‬زانكۆی ئیستێرن میشیگان‬ ‫نیشتەجێی‌ئەمەریكایە ‪-‬‬ ‫‌ویالیەتی ئەریزۆنا‬

‫ئەمەریكا وەكو هەر واڵت و شوێنێكی دیكەی سەر ئەم‬ ‫زەوییە‌‪ ،‬خەڵكەكەی لەكاتی دەنگدانەكاندا فوتێدەكرێن و‪ ،‬وەكو‬ ‫كەڵەشێر هەڵدەئاوسێرنێن لەالیەن ئەجێندای حزبەكانەوە بۆ‬ ‫دەنگدان‬ ‫دونیای ئێستا بۆنی دونیایەكی راسیست و گرژو داخراوی لێدێ‪.‬‬ ‫بەڵێ‪ ،‬خەڵكی ئەمەریكا‪ ،‬به‌گشتی‪ ،‬لە ئۆباماو دەستودایەرەكەی‬ ‫بێزارن و‪ ،‬زۆر ناوناتۆرەی وەكو سۆسیالیست و كۆمۆنیستی‬ ‫دەخەنەپاڵ‬ ‫یان پێنج كەس نیه لێرەدا‌‪ ،‬بەڵكو لە‬ ‫نێوان دو كەسدایە‌‪ .‬دیموكرات و لیبراڵ‬ ‫و كەسە هزركراوەكان تەنیا الیەنی‬ ‫ئیجابی بردنەوەی هیڵەریان دەبینی لە‬ ‫دەرەوەی دەبەنگی و گەمژەیی كەلتورری‬ ‫لە سیاقە سیاسیەكەیدا‪ .‬دەیانبینیم‬ ‫هیڵەری خانمێكی سیاسییە‪ ،‬زانكۆی‬ ‫تەواوكردەوەو‪ ،‬محامیە‪ ،‬ژنێكی چاالك‬ ‫بوە له ‌گەنجێتیداو زیرەكە‌‪ ،‬ئەزمونی‬ ‫سیاسی هەیەو لەناو ‌حكومەتەكەدایە‬

‫لەپلەیەكی زۆر بــەرزدا‪ ،‬ژنــەو تاكو‬ ‫ئێستاكەش هیچ ژنێك سەرۆك نەبوە‪‌،‬‬ ‫‌خێزانی كڵینتۆنیشە‪ .‬زۆر الیەنی تریش‬ ‫وای پیشاندەدا كە دەیباتەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫من وایدەبینم‪ ،‬له ‌ئەمەریكا‪ ،‬دەنگدان‬ ‫دەكرێت و ئەنجامەكەی بەبێ كوشتن‬ ‫و زۆری زۆرداری كۆتایی دێت (بەبێ‬ ‫كوشتارو كۆدەتاكردن) ‌به ‌بردنەوەی‬ ‫یەكێك لە الیەنەكان تەواودەبێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمە بۆ كەلتورو جەوی سیاسیی‬

‫ئەمەریكی دیارنیە به ‌تەواوی‪ .‬چەند‬ ‫پێشبینیەكانیش پیشانی بــدەن‬ ‫كــام الیــەن دەیــبــاتــەوەو كــام الیــەن‬ ‫دەیدۆڕێنێت‪ ،‬ئەمە شتێكی ماتماتیكی‬ ‫نیەو مەحكومكراونیە‌‪ .‬پێموایە‪،‬‬ ‫بــردنــەوەی ترەمپ رەنگدانەوەیەكی‬ ‫زۆری كــەلــتــورری تیادایه لــێــرەدا‪،‬‬ ‫لەئاست ئــەوەی چۆن جمهورییەكان‬ ‫هـــەرلـــەســـەرەتـــاوە رێــكــامــێــكــی‬ ‫بێشوماریان دژی ئۆباما كــردوەو‬

‫كردویانەتە جۆرە نۆرمێك‌‪ ،‬هیڵەریش‬ ‫لەگەڵ ئۆمابا كاردەكات و‪‌ ،‬زۆرینەی‬ ‫قــەول و پەیمان و پرۆگرامەكانی‬ ‫درێژكردنەوەی سیاسەتی ئۆبامان‪.‬‬ ‫گۆڕانێك دروستبوە لە ئاست ئۆباماو‬ ‫هیلەری و تەواوی دیموكراتەكان‪ ،‬گوایا‬ ‫‌ئەمەریكایان ناشرین و الوازو هەژارترو‬ ‫ناسەنگین كردوە‪‌ .‬بەتایبەتی ئەزمونی‬ ‫دو تێرمی دیموكراتەكان و سەرۆكێكی‬ ‫رەشپێستی وەكو ئۆباما‪ ،‬بە ناوهێنانی‬ ‫بە كۆمۆنیست و ئیسالم و رادیكال و‬ ‫ئەناركیستیش‪ .‬كەلتوری كراوەیی بونی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم لە پاڵ ئەمەشدا دونیایەكی‬ ‫دەبەنگ و كۆنسەرڤاتیڤ چاالكانە‬ ‫كــاردەكــات و ســەرفــدەكــات لەپێناو‬ ‫بــردنــەوەی كاندیدە جمهورییەكان‪.‬‬ ‫پێموایە‪ ،‬بڕێكی زۆر لەخەڵكی بە‬ ‫تەمەن و‪ ،‬گەنجه ‌توڕەكان و‪ ،‬هەروا‬ ‫خێزانەكانی كاڵسی ناوەندینیش له‬ ‫‌كاردانەوەی كۆمەڵێك شتدا دەنگیان‬ ‫به ‌ترەمپ داوە‪ .‬خاڵێكی سەرەكی‬ ‫لەوانە پرسی ئیمەیڵەكانی هیڵەرییەو‬ ‫كەیسەكە بو لەبەردەم ئێف بی ئایدا‪،‬‬ ‫به ‌كەسێتییەكی سیاسی الموباالت و‬ ‫هەروا به ‌درۆزن ناویدەبەن‪ .‬ئەمەش‬ ‫وای له ‌ترەمپ كردبو‪ ،‬هەمیشە له‬ ‫‌قسەكانیدا ئەو بابەتە دوبارەبكاتەوە‌‪.‬‬ ‫تەنانەت دەیوت‪« :‬ئەگەر وەكو سەرۆك‬ ‫هەڵببژێردرێم‪ ،‬ئەوا هیڵەری دەدەم به‬ ‫‌مەحكەمەو زیندانیشی دەكەم»‪.‬‬ ‫چاودێر‪ :‬دەوترێت سیستمی سیاسی‬ ‫لە دنیادا چەقبەستوەو لە «داڕزان»دا‬ ‫دەژی‪ ،‬لە ئەمەریكایش هاواڵتیان‬ ‫بێزاربون لەو لەیەكچونەی سەرۆكەكان‬ ‫و سیاسەتەكانیان‪ ،‬بۆیە حەزێك هەیە‬ ‫بۆ گۆڕانكاری‪ ،‬ئیتر دەرەنجامەكەی بە‬ ‫باش بكەوێتەوە یان خراپ‪ ،‬ترەمپیش‬ ‫ئـــەو ســەرۆكــەیــە كــە «قــەلــەقــی»‬ ‫دروستكردوە لــەوەی دنیای سیاسی‬ ‫بگۆڕێت؟‬ ‫مەجید عەزیز‪ :‬دونیای ئێستا بۆنی‬ ‫دونیایەكی راسیست و گرژو داخراوی‬ ‫لێدێ‪ .‬بەڵێ‪ ،‬خەڵكی ئەمەریكا‪ ،‬به‬ ‫‌گشتی‪ ،‬لە ئۆباماو دەستودایەرەكەی‬ ‫بــێــزارن و‪ ،‬زۆر نــاونــاتــۆرەی وەكــو‬ ‫ســۆســیــالــیــســت و كــۆمــۆنــیــســتــی‬ ‫دەخەنەپاڵ‪ ،‬دیارە مەبەستی سەرەكی‬ ‫لەكۆنسێرفتیڤ و لیبڕاڵەكانیشه‬ ‫‌(ئــەوانــەی خــۆیــان بــه ‌لیبێتێریان‬ ‫دەزانن)‌‪ .‬كێشەكە لەوەدایە‪ ،‬سەرۆك‬ ‫وەكو پێغەمبەرو رزگاركەر دەبینن‪،‬‬ ‫وەكو بڵێی سەرۆك وەكو پێغەمبەرێ‬ ‫دەتوانێ بەبێ هیچ فیزەیەك پەلكێشی‬ ‫بەهەشتیان بكات و رزگاریان بكات!‬ ‫ئەمەش وادەكات‪ ،‬خودی قەیرانەكان‬ ‫وەكو قەیران نەبینرێن و مامەڵەیان‬ ‫لەگەڵدا نەكرێت‪ .‬وادەزانن‪ ،‬ترەمپ بێت‪،‬‬ ‫هەمو قەیرانەكان چارەسەردەكات‪.‬‬ ‫(بیریشمان نەچێ‪ ،‬ئەمەریكا هەرگیز‬ ‫لە كاتوساتی دەبیلیو بوش ناچێت)‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬ترەمپ دەڵێ‪« :‬ئەمەریكا‬ ‫چاكتردەكەم و عەزەمەتەكەی ‘هەیەتی‌‬ ‫بۆی دەگەڕێنمەوە‪ ،‬ئابوری چاكدەكەم‬ ‫و هەمو كەسێك دەبێت ئیشی هەبێت‪،‬‬ ‫بازاڕ له ‌كۆتوبەندەكانی ئۆباما ئازاد‬ ‫دەكەم و ریگیولەیشنه»‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )589‬دو شةممة ‪2016/12/5‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫دەستگیركردنی سیاسەتكارانی كورد‬ ‫ێ دەبات؟‬ ‫توركیا بەرەو كو ‌‬ ‫كۆسار عوسامن سامقەیی‬ ‫دوای ئەوەی باری سیاسیی توركیا‬ ‫لە چەند الیەكەوە گۆڕانكاریی زۆری‬ ‫بــەخــۆیــەوە بینی و ئــاگــری دژایــەتــی‬ ‫و ركــابــەری زیاتر تەشەنەی سەند و‬ ‫هەوڵی كودەتاكەی ‪15‬ی تەمموزیشی‬ ‫بەسەرداهات‪ ،‬شتەكان بە شێوەیەك‬ ‫گۆڕان كە تەنانەت زۆربەی شارەزایانیش‬ ‫وتەیەك یان شڕۆڤەیەكی وەهایان بۆ‬ ‫نەمایەوە‪ .‬رووداوگەلێك لە دەرەوەی‬ ‫چوارچێوەی بۆچوونەكان بوونە جێی‬ ‫باس‪ .‬حكومەتی توركیا كە چەند ساڵێكە‬ ‫بانگەشەی بــۆ وەستاندنی خوێن و‬

‫پەرلەمانتارانی هەدەپە دەستگیركران‪،‬‬ ‫هەروەها حكومەتی توركیا بەردەوام بوو‬ ‫لەو هەڵمەتە و زیاتر لە ‪ 45‬هاوسەرۆكی‬ ‫هەدەپەی دەستگیر كرد كە تیایاندا‬ ‫گولتان كشاناكی هاوسەرۆكی شارەوانی‬ ‫دیاربەكر و ئەحمەد توركی هاوسەرۆكی‬ ‫شارەوانی ماردینیشیان لەگەڵدایە‪.‬‬

‫فرمێسك لە كوردستانی باكوور دەكرد و‬ ‫بەر لە هەڵبژاردنەكان قۆناغی چارەسەریی‬ ‫بە دەستكەوتێكی ناوازە وەسف دەكرد‪،‬‬ ‫لەناكاو ئۆپەراسیۆنی دەستپێكرد‪ .‬ئێستا‬ ‫هەمان ئەو سیناریۆیە دەبینرێت كە ئاك‬ ‫پارتی بەهەموو شێوەیەك رەخنەی لێ‬ ‫دەگــرت و دەسەاڵتەكانی پێشوی پێ‬ ‫تاوانبار دەكرد‪.‬‬ ‫دواییەدا‪،‬‬ ‫ئەم‬ ‫رووداوەكانی‬ ‫لە دواین‬ ‫حكومەت هەڵمەتی دەستگیركردنەكە‬ ‫حــكــومــەت ئــۆپــەراســیــۆنــێــكــی لــەژێــر‬ ‫بە یاسایی دادەنێت‬ ‫نــاوی «بــەرەنــگــاربــوونــەوەی تیرۆر»‬ ‫بێگومان ئەمەیش یەكێك بــوو لەو‬ ‫دەستپێكرد‪ .‬سەرەتا پارێزبەندی لەسەر‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە پەرلەمانتارانی توركیا رووداوە چاوەڕواننەكراوانە بوو كە بووە‬ ‫هەڵگیرا‪ .‬پاشان چەند پەرلەمانتارێك لە راستی و بــاری سیاسیی زیاتر شڵۆق‬ ‫پارتەكان بانگكرانە دادگا تا لێدوانیان لێ كرد و كاردانەوەی لە ناوەوە و دەرەوەی‬ ‫وەربگیرێت‪ ،‬بەاڵم پەرلەمانتارانی هەدەپە توركیا بەدوای خۆیدا هێنا‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫رەتیانكردەوە‪ ،‬تەنیا پاركەمانتارێكیان حكوومەتەكەی ئاكپارتی پێداگرە لەسەر‬ ‫نەبێت كە رۆیشتە دادگــا و لێدوانی ئــەوەی كە هیچ هەنگاوێكی نایاسایی‬ ‫لێوەرگیرا‪ .‬ئەوە بوو لە یەكەم قۆناغدا نەنراوە و تەواوی رێكارەكان بەگوێرەی‬ ‫حكومەتی توركیا هەردوو هاوسەرۆكی یاسا بوونە‪ .‬لەمبارەیەوە سەرۆكوەزیرانی‬ ‫هـــەدەپـــە‪ ،‬ســەاڵحــەدیــن دەمــیــرتــاش توركیا بیناڵی یڵدرم وتی «پارێزبەندی‬ ‫و فیگەن یوكسەكداغ لــەگــەڵ نــۆ لە تەنیا لەسەر هەدەپە النــەدراوە‪ ،‬بەڵكو‬

‫لەسەر زۆرێك لە پەرلەمانتارانی توركیا‬ ‫الدراوە و تەنانەت پۆستە بەرزەكانی‬ ‫ئــەو پــارتــە سیاسییانەیش چوونەتە‬ ‫دادگا و ئیفادەیان داوە‪ ،‬بەاڵم هەدەپە‬ ‫ئەوەی رەت كردۆتەوە و رێزی لە یاسا‬ ‫نەگرتووە‪ .‬تەنیا پەرلەمانتارێكیان نەبێت‬ ‫كە چۆتە دادگا و لێدوانی خۆی داوە»‪.‬‬ ‫سەركۆماری توركیا رەجــەب تەیب‬ ‫ئەردۆغان زۆر بەتوندی بەرپەرچی ئەو‬ ‫رەخنانەی دایەوە كە لەالیەن ئەوروپاوە‬ ‫لەوبارەیەوە ئاڕاستەی كرابون‪ .‬ئەردۆغان‬ ‫نیگەرانیی خۆی دەربڕی بەرامبەر ئەوەی‬ ‫كە ئــەوروپــا بۆتە مۆڵگەیەكی قایمی‬ ‫پەكەكە و لەوێوە پشگیرییەكی تەواو لە‬ ‫قەندیل دەكرێت‪.‬‬

‫ئەوروپا ناڕەزایە بەم كارەی حكومەتی‬ ‫توركیا‬

‫گــومــان لــەوەدانــیــیــە دوای ئــەو‬ ‫هەڵمەتانە زۆرێــك لە واڵتانی ئەوروپا‬ ‫بەتایبەتی دانیمارك و ئەڵمانیا و چەند‬

‫واڵتێكیتر چ لەڕێی بەرپرسانەوە چ‬ ‫لەڕێی میدیاكانیانەوە رەخنەیان گرت‬ ‫و تــا رادەیـــەك ئەمەیان بــە كارێكی‬ ‫دیكتاتۆرانە وەسف كرد‪ .‬ئەمە وایكرد‬ ‫الیــەنــی پــەیــوەنــدیــداری ئــاك پارتی‬ ‫بەرگری لەخۆیان بكەن و هەڵمەتەكە‬ ‫لە چوارچێوەیەكی یاساییدا نیشانی‬ ‫جیهان بــدەن‪ .‬ئــەوە لە كاتێكدایە كە‬ ‫شارەزایان بە تەواوی پێوەرەكانیانەوە‬ ‫تابلۆكە هەڵگێڕ و وەرگێر دەكەن‪ .‬دوای‬ ‫رەخنە و لێدوانەكانی ئەوروپا وەزیری‬ ‫دەرەوەی توركیا مەولود چاوشئۆغڵو‬ ‫بەرگریی لە حكومەتەكەی كرد و هەمان‬ ‫وتەكانی سەركۆماری واڵتەكەی دوبارە‬ ‫كــردەوە‪ .‬گلەیی و گازاندەی ئاڕاستەی‬ ‫ئەوروپا كرد لەوەی كە پەكەكە بەوپەڕی‬ ‫ئازادییەوە لە ئەوروپا لە ئاهەنگەكانیاندا‬ ‫كۆمەك و پارە بۆ قەندیل كۆدەكەنەوە‪.‬‬ ‫وتیشی « هەدەپە سیاسەت ناكات‪،‬‬ ‫بەڵكو پاڵپشتیی پەكەكە دەكــات و‬ ‫سەرۆكی شارەوانییەكانیش بەشدارن لە‬ ‫كۆمەككردنی قەندیل»‪ .‬ئەو هۆكاری‬

‫دەستگیركرانی پەرلەمانتارانیشی بۆ ئەوە‬ ‫گەڕاندەوە كە ئەوان گوێیان نەداوەتە‬ ‫بڕیاری دادگا‪.‬‬ ‫ئێستا ئەگەر نێوانگیرانە لە بابەتەكە‬ ‫بڕوانین لە نێوان دوو خاڵدا دەمێنینەوە‪.‬‬ ‫یەكەمیان بەرگریكردنی ئاك پارتییە‬ ‫لــە هــەنــگــاوی دەســتــگــیــركــردنــەكــە و‬ ‫بــە یاساییكردنیەتی‪ .‬دووەمینیان‬ ‫دەستگیركردنی ژمارەیەك لە نوێنەرانی‬ ‫خەڵكە كــە بــە دەنــگ و رای شەقام‬ ‫پۆستەكانیان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫لەبارەی هەڵوێستی پارتە سیاسییەكانی‬ ‫توركیاوە‪ ،‬تابلۆیەكی دوو بەرەیی هەیە‪،‬‬ ‫كە لە بەرەیەكیاندا پارتی بزوتنەوەی‬ ‫نەژادپەرست (مەهەپە) تاڕادەیەكی زۆر‬ ‫چۆتە ژێر باڵی ئاك پارتی و شەرعیەتی‬ ‫داوەتە هەڵمەتی دەستبەسەركرانی دژبە‬ ‫هەدەپە‪ .‬لە بەرەكەیتردا پارتی گەلی‬ ‫كۆمار (جەهەپە) بە هەموو شێوەیەك‬ ‫دژی ئەم هەڵمەتەیە و پێیوایە ئەم كارە‬ ‫توركیا بەرەو كەندەاڵن و هەڵدێر دەبات‪.‬‬

‫ئەو پرسیارانەی رۆژنامەنوسانی توركیا ناتوانن بیكەن‬

‫مایكڵ رۆبن‬ ‫و‪ :‬چاودێر‬ ‫نەبونی ئــازادیــی رادەربــڕیــن یەكێك‬ ‫بووە لە گەورەترین زیانەكانی دەسەاڵتی‬ ‫رەجــەب تەیب ئــەردۆغــان‪ .‬ئــەردۆغــان‬ ‫دەستی بەسەر رۆژنــامــەكــانــدا گرتوە‬ ‫و سكااڵ لــەســەر سەرنوسەرەكانیان‬ ‫تــۆمــاردەكــات و رۆژنامەنوسەكانیش‬ ‫دەخاتە زیندانەوە‪.‬‬ ‫پەیامنێرانی بــێ ســنــور‪ ،‬ئــازادیــی‬ ‫رۆژنامەوانیی توركیا لەڕیزبەندیی ‪150‬‬ ‫هەمین دادەنــێــت لــەكــۆی ‪ 180‬واڵت‪،‬‬ ‫لەخوار روسیای ڤالدیمێر پۆتین‪ ،‬بۆ‬ ‫ساڵی ئایندە بەهۆی بــاری نائاسایی‬ ‫واڵت و بەردەوامیی چاكسازی‪ ،‬ئەگەری‬ ‫دابەزینی زیاتریشی هەیە تەنانەت لە‬ ‫خوار دەوڵەتی ئیسالمی ئێران‪ .‬لەگەڵ‬ ‫چاپەمەنی و رادیـــۆ و تەلەڤیزیۆنی‬ ‫توركی لەو بارەیەوە ئەو بابەتانە چین‬ ‫كە رۆژنامەنوسان لەپشتی پەردەكانەوە‬ ‫تاوتوێی دەكــەن‪ ،‬بــەاڵم رێگەیان پێ‬ ‫نادرێت كە باسی بكەن؟‬

‫چیرۆكێكیرت هەیە لەپشتی هەوڵی‬ ‫كودەتاكەی توركیاوە‬

‫هەوڵی كودەتاكەی ‪15‬ی حەوت كە‬ ‫ئــەردۆغــان پێی دەڵێت (دیــاریــەك لە‬ ‫خوداوە) گەورەترین هەواڵی توركیایە لە‬ ‫ساڵەكەدا‪ .‬لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا‬ ‫ئــەردۆغــان شوێنكەوتوانی فەتحواڵ‬ ‫گویلەنی تۆمەتبار كرد‪ .‬كە بیرمەندێكی‬ ‫ئیسالمیە و ئەردۆغان تا ساڵی ‪2013‬‬ ‫هەمان بیری ئەوی هەبوو‪ ،‬لەڕێكخستنی‬ ‫كــودەتــاكــەدا چەند شوێنكەوتەیەكی‬ ‫گویلەنیش پشكیان هــەبــووە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەردۆغان هێشتا دەبێت بەڵگە بخاتەڕوو‬ ‫بۆ حكومەتی ئەمریكا لەبارەی هەبوونی‬

‫دەستی گویلەن لەو هەوڵەدا‪.‬‬ ‫چەندین پرسیار لەسەر هەبونی دەستی‬ ‫ی‬ ‫چەند بەرپرسێكی پێشكەوتوی سەرباز ‌‬ ‫دەكــرێــت كــە شوێنكەوتەی گویلەن‬ ‫نین‪ ،‬بەڵكو لەڕاستیدا زیاتر لەالیەنی‬ ‫دەسەاڵتەوە نزیكترن‪ .‬وە ئەردۆغانیش‬ ‫ئەوەی رانەگەیاندوە كە لە كاتژمێر ‪5‬ی‬ ‫ئێوارە تاكو ‪1:30‬ی شەو لەكوێ بووە‬ ‫لەڕۆژی كودەتاكە‪ .‬بێگومان‪ ،‬وا دیارە‬ ‫كە ئەردۆغان خۆی لەبارەی هەوڵەكەوە‬ ‫زانیویەتی وە تەنانەت هانیشی دابێت‬ ‫بۆ ئــەوەی بەهانەیەك بدۆزێنەوە بۆ‬ ‫دورخــســتــنــەوەی چــەنــدیــن ك ــەس لە‬ ‫دەسەاڵتەكانیان‪.‬‬ ‫لەواڵتی ئاسایدا ئەمە دەبێتە هۆی‬ ‫بەدواداچونی میدیا‪ ،‬بــەاڵم لە توركیا‬ ‫رۆژنامەنوسان تەنها وتەی ئەردۆغانیان‬ ‫وەرگــرت‪ .‬وە یەكێكیتر لەو بابەتانەی‬ ‫كە پەیوەندییان بە كودەتاكەوە هەیە و‬ ‫پۆلیس قەدەغەی كردووە‪ ،‬بەدواداچونی‬ ‫بۆ بكرێت ئەوەیە كە كێ بەرپرسیار بووە‬ ‫لە كوشتنی هاواڵتی مەدەنی لە ئێوارەی‬ ‫كودەتاكە‪ .‬بەڵگەی گوزارشتەیی هەیە كە‬ ‫ئەو مەدەنیانە لەالیەن هیزێكی تایبەتەوە‬ ‫كوژراون بە هەڕەمەكی كە ئەو هێزە لەژێر‬ ‫فەرمانی سوپادا نییە‪ .‬زۆر پرسیاریتریش‬ ‫دەمێنێتەوە لەبارەی ئەو هێزەوە كە زۆر‬ ‫تورك رایانگەیاندووە كە پێش هەوڵی‬ ‫كودەتاكە سوپایەكی نهێنی مەشقی پێ‬ ‫كراوە بۆ خزمەتكردنی ئەردۆغان بەتەنها‪.‬‬

‫ئاساییە لەبارەی پەكەكەوە بنورسێت‪،‬‬ ‫بەاڵم داعش نا؟‬

‫بۆچی دەزگای هەواڵگری توركی‬ ‫یارمەتی بەرەی نورسە و داعش‬ ‫دەدات؟‬

‫لەسەر هەمان باس‪ ،‬بەڵگەكان ئەوە‬ ‫دەخەنە روو كە بەرەی نوسرە و داعش‬ ‫و ئەل قاعیدەی سوریا‪ ،‬چەك و كەلوپەل‬ ‫و یارمەتیان لــە دەســەاڵتــی توركیا‬ ‫وەرگــرتــووە‪ .‬كاتێك ڕۆژنامەنووسان‬ ‫هەواڵەكەیان بــاوكــردەوە و بە وێنە‬ ‫بەڵگەیان خستەڕوو‪ ،‬ئەردۆغان هەستا‬ ‫ب ‌ە دەستگیركردنی سەرنوسەری ئەو‬ ‫رۆژنامەیەی كە بابەتەكەی باڵوكردەوە‪.‬‬ ‫وە كاتێك سەربازانی توركی رێگریان‬ ‫لە كەشتیەكی پڕ چەك كرد بۆ سوریا‪،‬‬ ‫ئەردۆغان فەرمانی بەدەستگیركردنی‬ ‫سەربازەكان كرد لە جێی دەستگیركردنی‬ ‫قاچاخچییەكان‪ .‬سانسۆر خستنەسەر‬ ‫هەواڵەكان راستیەكەی بە درۆ ناخاتەوە‪،‬‬ ‫تەنها پرسیاری زیاتر دروست دەكات‪.‬‬

‫كردەوە تێرۆرستییەكانی پاریس‬

‫لــەســاڵــی ‪ ،2013‬ك ــردەوەی ــەك ــی‬ ‫تیرۆریستی بــەســەر ســێ چاالكوانی‬ ‫كورددا جێبەجێ كرا لە ئۆفیسەكانیان‬ ‫لە پاریس‪ ،‬ئەو سێ چاالكوانە لەهەمان‬ ‫كــاتــدا ئــەنــدامــی پــارتــی كرێكارانی‬ ‫كوردستانیش بوون‪ .‬لەكاتێكدا ئەمریكا‬ ‫و توركیا پارتی كرێكارانی كوردستان بە‬ ‫گروپێكی تیرۆریستی دادەنێن‪ ،‬وە لەو‬ ‫كاتەدا توركیا بە گفتوگۆكردنی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتییەوە سەرقاڵبوو لەگەڵ پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان‪ ،‬دەسەاڵتدارانی‬ ‫فەڕەنسا (عومەر گونەی) ‪ 32‬ساڵیان‬ ‫دەسگیر كرد كە لە تەمەنی ‪ 9‬ساڵییەوە‬ ‫لە فەڕەنسا نیشتەجێیە‪ .‬بەپێی ئەو‬ ‫پەیوەندییە تەلەفۆنییانەی كە چاودێری‬ ‫كرابوون دوابەدوای رووداوی كوشتنەكان‬ ‫پەیوەندی بە كاربەدەستانی دەزگــای‬ ‫هەواڵگری توركی (میت)ەوە دەكات‪،‬‬ ‫كــە ئــەمــەش مــایــەی پــرســیــارە‪ ،‬ئایا‬ ‫توركیا لە هەڵدەستێت بە كوشتنی‬ ‫بەرهەڵستكارەكانی لە ناو پایتەختی‬ ‫واڵتێكی هاوڕێی لە هاوپەیمانی ناتۆ؟‬

‫كاتێك پەكەكە هێرشێك ئەنجام‬ ‫دەدات هەموو سەردێڕی رۆژنامەكان‬ ‫داگیر دەكات و لێكۆڵینەوە بۆ چەندین رۆژ‬ ‫بەردەوام دەبێت و دەسەاڵت چەندین كەس‬ ‫تۆمەتبار دەكات‪ ،‬بەاڵم كاتێك داعش هێرشیان‬ ‫كرد‪ ،‬حكومەتی توركی رێگەی بە‌راگەیاندنەكان‬ ‫نەدا كە لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەن‪ .‬ئایا هیچ‬ ‫هۆكارێك هەیە كەئەردۆغان هەوڵی شاردنەوەی‬ ‫داعش دەدات لە جیهان‪ ،‬بەاڵم رێگە بە‬ ‫راگەیاندنەكان دەدات لەبارەی پەكەكەوە‬ ‫بدوێن؟‬

‫ئایا سیستمی دەســەاڵتــی توركیاش‬ ‫دەبێت بە پشتاوپشت وبنەماڵەیی وەك‬ ‫سوریا وە یان وەك سەرۆكی پێشوی‬ ‫میسر حوسنی موبارەك؟ كە گەلەكانیان‬ ‫دەیاننااڵند بەدەستیانەوە‪.‬‬

‫ئەگەری دانانی هیچ بنكەیەكی سەربازی‬ ‫بەنمونە لە مێرسین كرد؟ لەكاتێكدا ڕێی‬ ‫تێناچێت‪ ،‬ئایا هەرگیز پۆتین باسی‬ ‫لە دانانی هیچ جۆرە چەكێكی ناوەكی‬ ‫تاكتیكی كــردووە لە توركیا؟ یان لە‬ ‫الیەنی تاكە كەسییەوە‪ ،‬ئایا ئەردۆغان‬ ‫هیچ پــارەیــەكــی هەیە لــە بانكەكانی‬ ‫روسیا؟ ئایا ئەو سەرمایانە تایبەتین یان‬ ‫موڵكی حكومەتن؟ ئایا روسیا هەرگیز‬ ‫چوەتە ناو پشكی خۆی لەڕێكەوتنەكەیان‬ ‫لەگەڵ توركیا؟‬

‫رەتكردنەوەی داخستنی ئاك پارتی‬ ‫لەساڵی ‪2008‬‬

‫لە ساڵی ‪ 2008‬دادگای دەستوری توركیا‬ ‫بڕیاری سزادانی حزبە دەسەاڵتدارەكەی‬ ‫ئــەردۆغــان و ئــاك پارتی دەركـــرد كە‬ ‫سزاكە دەبــوە هۆی هەڵوەشاندنەوەی‬ ‫حزبەكە‪ ،‬بەاڵم لە كۆتاییدا و لە خولەكی‬ ‫دوایندا دادگــا بڕیاری دا بە مانەوەی‬ ‫ئاك پارتی زۆرێــك لە توركەكان باس‬ ‫لەوە دەكــەن چۆن بزنزمانێك لەالیەن‬ ‫ئەردۆغانەوە راكێشراوە‪ ،‬بە پێدانی پارە‬ ‫بۆ حسابی ئەو‌ دادوەر وەك پێشەكییەك‬ ‫بۆ دەنگدانەكە‪ .‬ئەو رۆژە بەڕاستی چی‬ ‫رویــدا؟ ئایا پارە دەستە‌كان دەگۆڕێت‬ ‫لەكاتی دەنگدان؟‌ئەگەر وایە بۆچی؟ ئایا‬ ‫دوابەدوای ئەوە ئەردۆغان دەسەاڵتدارانی‬ ‫ناچار بە وەستان لە پرسیار كردن كرد‬ ‫لەڕابردوی ئەو بزنزمانە؟‬ ‫پـــرســـیـــاركـــردن هـــەرگـــیـــز وەك‬ ‫وەاڵمدانەوەیان نییە‪ ،‬بەاڵم دیموكراسی‬ ‫تەندروست میدیای تەندروستی پێویستە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمە رەنگدانەوەیەكی شەرمئامێزی‬ ‫هەیە لەسەر ئــازادیــی رۆژنامەگەریی‬ ‫توركیا‪ ،‬كە ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە‬ ‫لەكاتی دەستبردن بۆ فایلی گەندەڵی و‬ ‫ئاسایش و ئابوری كە لە سنور دەرچوون‪.‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە‪ ،‬ئەگەر هیچ شتێك نییە‬ ‫بــۆئــەوەی بشاردرێتەوە‪ ،‬بۆچی رێگە‬ ‫نادرێت رۆژنامەنوسان لێكۆڵینەوە لەم‬ ‫پرسیارانەو چەندانیتر بكەن؟‬

‫ئایا ئەو باشترین كاندید وهەڵبژاردە بوو؟‬ ‫توركیا روبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە‬ ‫یاخود فاكتەریتر هەبون لە بابەتەكەدا؟‬ ‫لەالیەن چەپڕەوەكانەوە وەك پەكەكە‬ ‫ش حەزێكی زیاتری دا بە‬ ‫ئەم هەڵبژاردنە ‌‬ ‫وە لــەالیــەن داعــشــیــشــەوە‪ ،‬هـــەردووال‬ ‫ئەردۆغان بۆ گفتوگۆكردنی گرێبەستی‬ ‫چەندین هێرشیان ئەنجام داوە لە‬ ‫ووزە لە گەر سەركردە گەلێكی وەك‬ ‫‌ناوخۆی توركیادا‌‪ ،‬بەاڵم كاتێك پەكەكە‬ ‫(ڤالدمێر پۆتین) بەبێ ئامادە بوونی هیچ‬ ‫هێرشێك ئەنجام دەدات هەموو سەردێڕی‬ ‫رۆژنامەكان داگیر دەكات و لێكۆڵینەوە بۆ‬ ‫كاربەدەستێكی پسپۆڕ لەكاتی گفتوگۆكە‪ .‬چی وای لەتۆ كرد لەپۆتین بدەیت؟‬ ‫بۆ‬ ‫بوو‬ ‫رێگایەك‬ ‫(ئاڵبایراك)‬ ‫دانانی‬ ‫ئایا‬ ‫چەندین رۆژ بەردەوام دەبێت و دەسەاڵت‬ ‫ساڵێك لەمەوبەر‪ ،‬پەیوەندییەكانی‬ ‫بۆ‬ ‫وە‬ ‫‌كانیان‬ ‫ە‬ ‫نایاسایی‬ ‫كارە‬ ‫رێكخستنی‬ ‫چەندین كەس تۆمەتبار دەكــات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫توركیاو روسیا لە خراپترین دۆخیدا‬ ‫كاتێك داعش هێرشیان كرد‪ ،‬حكومەتی‬ ‫ئەوەی تەنها لەچوارچێوەی بنەماڵەكەی بوو لە دوای جەنگی ســاردەوە بەاڵم‪،‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫توركی رێگەی بە ‌راگەیاندنەكان نەدا‬ ‫خۆیان بمێنێتەوە؟ یاخود چۆن ئەردۆغان دوای دیــدارەكــەی مانگی هەشت‪ ،‬دوو‬ ‫هاوپەیمانە‬ ‫بەپاكتاوكردنی‬ ‫هەستاوە‬ ‫‪http://hizmetnews.‬‬ ‫كە لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەن‪ .‬ئایا‬ ‫سەركردەكە بڕیاری ئاشتییان دا‪ ،‬كە‬ ‫بۆچی زاواكەی ئەردۆغان‬ ‫بە‬ ‫خــۆی‬ ‫ـەی‬ ‫ـ‬ ‫ـەك‬ ‫ـ‬ ‫ـزب‬ ‫ـ‬ ‫ح‬ ‫ـە‬ ‫ـ‬ ‫ل‬ ‫پێشوەكانی‬ ‫بەدوای خۆیدا ڕێككەوتننامەیەكی دانانی ‪c o m / 2 0 3 5 1 / t w e l v e -‬‬ ‫هیچ هۆكارێك هەیە كەئەردۆغان هەوڵی‬ ‫دەستنیشانكرا بۆ وەزیری نەوت؟‬ ‫زەبری هێزو خۆبەگەورە زانینەوە‪ ،‬ئایا بۆری گازی سروشتی هێنایە كایەوە‪ ،‬وە ‪questions-turkeys-jour-‬‬ ‫شاردنەوەی داعش دەدات لە جیهان‪،‬‬ ‫لە ‪24‬ی نۆڤەمبەری‪( ،2015‬بێرات ئەو ئەندامەكانی بنەماڵەكەی خۆی لە باسیان لە كڕینی سیستەمی موشەكی ‪nalists-cant-ask/#.WB-‬‬ ‫بــەاڵم رێگە بە راگەیاندنەكان دەدات‬ ‫ئاڵبایراك) زاوا ‪ 37‬سااڵنەكەی ئەردۆغان شوێنەكانیان دادەنێتەوە؟ ئایا دەگونجێت روسیا كرد لەالیەن توركیاوە‪ .‬ئایا هیچ ‪G5LS2LSUk‬‬ ‫لەبارەی پەكەكەوە بدوێن؟‬ ‫توركیا‪.‬‬ ‫وەزەی‬ ‫وەزیری‬ ‫بە‬ ‫دەستنیشانكرا‬ ‫‌؟‬ ‫ت‬ ‫داهاتووبێ‬ ‫وەزیرانی‬ ‫سەرۆك‬ ‫ئاڵبایراك‬ ‫شتێكیتر ماوە؟ ئایا ئەردۆغان باسی لە‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (589) 5-12-2016‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫هەڵبژاردن‬

‫“گەر ژن بەشداری سینەما نەكات‬ ‫هەرگیز سینەما سەرناكەوێت”‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬ ‫(هــۆزان جانــی)‪ ،‬یەكێكــە لەو‬ ‫هونەرمەنــدە بەتوانایانــەی كــە‬ ‫ماوەیەكــە لەبــواری رۆڵبینیــن‌و‬ ‫كاری دەرهێنانــدا كاردەكات‌و‬ ‫بەشــداریی چەندیــن چاالكیــی‬ ‫هونــەری‌و فیلــم‌و ســینەمایی‬ ‫كــردوە‪ ،‬لەنــاوەوەو دەرەوەی‬ ‫هەرێمی كوردستان وەك ئەكتەر‬ ‫رۆڵی لەسینەمادا بینیوە‪.‬‬

‫سەبارەت بەو فیلمانەی كە لەرابردودا‬ ‫كاری بۆ كردون‪ ،‬هۆزان بە «چاودێر»ی‬ ‫راگــەیــانــد‪ ،‬مــن لەئەڵمانیام‌و ئێستا‬ ‫بۆ ســەردان هاتومەتەوە كوردستان‪،‬‬ ‫لەزۆر فیلمدا رۆڵم هەبوە‪ ،‬یەكەم كاری‬ ‫دەرهێنانیشم فیلمێكە لەسەر ژنانی ئێزدی‬ ‫لەساڵی ‪2014‬دا‪ ،‬ئەم كارەم بەالوە گرنگ‬ ‫بوە‪ ،‬چۆنێتی گێڕانەوەی ژیانی واقیعی‬ ‫ئەو ژن‌و مندااڵنەی كە توشی تێرۆر بون‪،‬‬ ‫من چوم‌و بەچاوی خۆم مەینەتی‌و ژان‌و‬ ‫ئەو ئازارانەم بینیوە كە بەسەریان هاتوە‪،‬‬ ‫بۆیە بەقەڵەم ئەو ژیانەم نوسییەوەو‬

‫گواستمەوە بۆ سیناریۆو كاری دەرهێنانم‬ ‫بۆ بەئەنجامگەیاند‪ ،‬هەمو كارەكان‬ ‫بــەزەحــمــەت هاتونەتە ئــــاراوە‪ ،‬هەر‬ ‫لەنوسین‌و سیناریۆو دەرهێنانەوە‪ ،‬هەتا‬ ‫ئەكتەرو كاری وێنەگرتن‪ ،‬خۆشبەختانە‬ ‫تــەواوم كــردوەو لەئێستاشدا ئامادەیە‬ ‫بینێرم بۆ فێستیڤاڵە نێودەوڵەتیەكان‪.‬‬ ‫سەرباری ئەم كارەیش سەرقاڵی فیلمێكی‬ ‫ترم كە ئامادەكاریم بۆ كــردوە لەسەر‬ ‫خەباتی ژنان بۆ بەرگری لەكوردستان‪.‬‬ ‫دەربارەی ئاستی فیلمە كوردییەكانیش‪،‬‬ ‫جانی وتی "كوردیش تاڕادەیەك گەیشتوە‬

‫بەقۆناغێك لەقۆناغەكان لەگەڵ ئەوروپادا‪،‬‬ ‫جیاوازییەك لەنێوان فێستیڤاڵی كان‌و‬ ‫فێستیڤاڵە جیهانییەكان‌و فێستیڤاڵی‬ ‫كــوردیــدا نابینم‪ ،‬سینەمای كــوردی‬ ‫لەوپەڕی لوتكەدایەو توانیویەتی فیلمی‬ ‫سینەمایی كوردی خۆی بەكەلتورو دنیای‬ ‫ێ ئەوەش بڵێم‪،‬‬ ‫دەرەوە بناسێنێت‪ ،‬دەب ‌‬ ‫كە تا ژن بــەشــداری سینەما نەكات‪،‬‬ ‫ئەوا هەرگیز سینەما سەرناكەوێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ێ هەوڵ بدرێ‌‪ ،‬ژن رۆڵی تەواویان‬ ‫دەب ‌‬ ‫لەسینەمادا هەبێ‌‪.‬‬

‫(ئیسنانێك بەپێوە) لەكتێبخانەكانە‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫فێستیڤاڵی ئەندێشە‬ ‫لە سلێامنی‌و هەولێر بەڕێوەدەچێت‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫رۆژانی ‪ 2016/12/3-1‬لە شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬چوارەمین فێستیڤاڵی‬ ‫رۆشنبیریی ئەندێشە بەڕێوەچو‪.‬‬ ‫لەو فێستڤاڵەدا‪ ،‬چەند چاالكییەكی‬ ‫ئەدەبیی‌و روناكبیریی ئەنجامدران‪،‬‬ ‫لەوانە‪ ،‬واژۆكردنی چەند كتێبێك لەالیەن‬ ‫نوسەر‌و وەرگێڕەكانیانەوە‪ ،‬نمایشی‬ ‫موزیك‪ ،‬دابەشكردنی چەند خەاڵتێك لە‬ ‫بوارەكانی (چیرۆك‪ ،‬وەرگێڕان‪ ،‬رۆمان)‪،‬‬ ‫كە بەخشرانە هەریەك لە (ئارام كاكەی‬ ‫فەلالح‪ ،‬ئازاد بەرزنجی‪ ،‬بەیان سەلمان)‪.‬‬ ‫هەمان فێستیڤاڵ‪ ،‬دوێنێ لە شاری‬ ‫هەولێریش دەستی پێكرد‌و وابڕیارە دو‬ ‫رۆژ بخایەنێت‪ ،‬و هەریەك لە خەاڵتەكانی‬ ‫بـــواری (شیعر‪ ،‬لێكۆڵینەوە‪ ،‬هــزر)‬ ‫ئاشكرابكرێن‪.‬‬ ‫ســەبــارەت بەچوارەمین فێستیڤاڵی‬ ‫رۆشنبیریی ئەندێشە‪ ،‬بــەڕێــوەبــەری‬ ‫نــاوەنــدەكــە رایــگــەیــانــد‪ ،‬فێستیڤاڵی‬ ‫ئەمساڵمان لــەچــاو ســااڵنــی رابـــردودا‬

‫جیاوازترە‪ ،‬بەوپێیەی لەتەنگژەی دارایی‬ ‫قوڵداین‪ ،‬بەاڵم هەرچۆنێك بێت چۆكمان‬ ‫بەو تەنگژە داداو توانیمان فێستیڤاڵەكە‬ ‫رێكبخەین‪ ،‬گەرچی مانگێك دواكەوت‌و‬ ‫هۆكارەكەیشی زۆری ئەو كتێبانە بون كە‬ ‫بڕیار بو لەم ساڵدا چاپ‌و باڵوبكرێنەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم خۆشبەختانە هەرچۆنێك بو‬ ‫فێستیڤاڵمان بەڕێكرد‪.‬‬ ‫دەربارەی كەمكردنەوەی خەاڵتەكانیش‬ ‫لە ‪ 11‬خەاڵتەوە بۆ ‪ 6‬خــەاڵت‪ ،‬هەژار‬ ‫مەجید‪ ،‬وتی «دوای گفتوگۆكردنمان‬ ‫وامــان بەباشزانی كە كەمبكرێنەوە بۆ‬ ‫شەش خــەاڵت‪ ،‬ئەویش لەچوارچێوەی‬ ‫كتێبدا بێت‪ ،‬واتە خەاڵتەكانی ژنی چاالك‪،‬‬ ‫میوزیك‪ ،‬شانۆ‪ ،‬شێوەكار‪ ،‬میدیاكاری‬ ‫سەربەخۆمان البرد‪ ،‬تەنیا خەاڵتەكانمان‬ ‫بۆ (شیعر‪ ،‬چیرۆك‪ ،‬رۆمان‪ ،‬لێكۆڵینەوە‪،‬‬ ‫وەرگێڕان‪ ،‬هزر) هێشتەوە»‪.‬‬ ‫ئەندێشە‪ ،‬ناوەندێكی رۆشنبیری‌و‬ ‫باڵوكردنەوەیە‌و ئۆفیسی سەرەكی لە‬ ‫شاری سلێمانییە‪‌،‬و سااڵنە فێستیڤاڵێكی‬ ‫رۆشــنــبــیــری‪ ،‬بــە چــەنــدیــن چاالكیی‬ ‫جۆراوجۆرەوە رێكدەخات‪.‬‬

‫لــەدو توێــی (‪ )312‬الپــەڕەی‬ ‫لەنوێتریــن‬ ‫مامناوەنــدداو‬ ‫ناوەنــدی‬ ‫باڵوكراوەیــدا‬ ‫(غەزەلنــوس) بــۆ چــاپ‌و‬ ‫باڵوكردنەوە‪ ،‬كتێبی (ئیسنانێك‬ ‫بەپێــوە)ی چاپ‌و باڵوكــردەوە‪،‬‬ ‫ئەم كتێبە لەنوســینی نوسەری‬ ‫فڕەنســی (د‪ .‬فرێدێریك تیسۆ)‬ ‫یەو د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬ ‫لەفڕەنسیەوە وەریگێڕاوەتە سەر‬ ‫زمانی كوردی‪.‬‬ ‫د‪ .‬فرێدێریك تیسۆ‪ ،‬نەك هەر تەنیا‬ ‫یــەكــەم كونسوڵی گشتیی فڕەنسی‬ ‫بوە لەكوردستان‪ ،‬بەڵكو هاوڕێیەكی‬ ‫نزیكی نەتەوەی كوردو پێشمەرگەیەك‬ ‫(پێشمەرگەی شەرەف) بوە بۆ كورد‪.‬‬ ‫ئەم تێكەاڵوبونەی د‪ .‬تیسۆ لەگەڵ‬ ‫گەلی كورددا‪ ،‬وایلێدەكات كە ئەم كتێبە‬

‫بێتە بەرهەم‌و ببێتە كتێبێكی شایستەو‬ ‫ناوازە بۆ ناو كتێبخانەی كوردی‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫كتێبەكەیشی پێشكەشكردوە بەدكتۆر‬ ‫عەبدولڕەحمان قاسملو و دكتۆر سەعید‬ ‫شەرەفكەندی‪.‬‬

‫(رۆژی درۆ) لەسلێامنی‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە حەسەن‪:‬‬ ‫دوێنــێ‌‪ ،‬یەكشــەممە ‪4‬ی ئــەم‬ ‫بەڕێوەبەرایەتیــی‬ ‫مانگــە‪،‬‬ ‫گشــتیی رۆشــنبیری‌و هونــەری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬بەشی هونەری شانۆ‪،‬‬ ‫شــانۆیی (رۆژی درۆ)ی لەهۆڵی‬ ‫رۆشنبیری ســلێمانی نمایشكردو‬ ‫بڕیــارە تــا رۆژی ‪2016/12/9‬‬ ‫بەردەوامبێت‪.‬‬ ‫ئــەم شانۆگەرییە لــەدەقــی شانۆیی‬ ‫(سەمای كاغەزە دڕاوەكان) ئامادەكراوە‬ ‫كە لەنوسینی (محەمەد یەعقوبی) یەو‬ ‫مەریوان هەڵەبجەیی وەریگێڕاوەتە سەر‬ ‫زمانی كـــوردی‌و هونەرمەند (مۆفەق‬ ‫عـــارف لــهــۆنــی) كـــاری دەرهــێــنــانــی‬ ‫بــۆ بــەئــەنــجــامــگــەیــانــدوە‪ ،‬هــەریــەك‬ ‫لەهونەرمەندان‪ :‬ســاالر ماهیر‪ ،‬هێژا‬ ‫ســەالم‪ ،‬محەمەد عەتا‪ ،‬هاوناز رەوف‪،‬‬

‫رێناس رەوف‪ ،‬رۆڵی تێدا دەبینن‪.‬‬ ‫دەربـــــارەی ئـــەم بــەرهــەمــە نوێیە‬ ‫هونەرمەند مــۆفــەق عــارف لهۆنی بە‬ ‫(چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬لەم نمایشەدا‪،‬‬ ‫دو دیمەنی ڤیدیۆیی لەگەڵ روداوە‬ ‫درامییەكانی شانۆییەكەدا ئاوێتەدەبن‪،‬‬ ‫شانۆییەكە باس لەنەریتی باوو خراپی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و هەژاریی‌و نەبونی‌و كێشە‬ ‫ئەزەلیی‌و هەمیشەییەكانی نێوان ژن‌و‬ ‫پــیــاوو نەبونی متمانەو فێڵ‌و درۆو‬ ‫چەندین دەردی تری خێزانی دەكات‌و‬ ‫دەبــنــە هەوێنی نمایشەكە‪ ،‬هەریەك‬ ‫لەژن‌و پیاو لەبەرئەوەی بەپەیوەندییەكی‬ ‫دروست‌و تۆكمەو متمانەو خۆشەویستی‬ ‫هــاوســەرگــیــریــیــان نـــەكـــردوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەریەكەیان بۆ بچوكترین دەرفەت‌و بیانو‬ ‫ێ تا دیوی ناوەوەی خۆی‌و رق‌و‬ ‫دەگەڕ ‌‬ ‫كینەو داخــی خــۆی بەرامبەر ئەویدی‬ ‫دەرببڕێ‌‌و پردی الوازیی هاوسەرگیریی‬ ‫بەرەو داڕمان بەرێت‪.‬‬

‫ئەی هــاوار چیم بەخۆم كــرد‪ ..‬چاك حەیای خۆمم برد‪..‬‬ ‫هــەزار فڕت و فێڵم بەكار هێنا‪ ،‬ئەم هەموو گزی و فزییەم‬ ‫كرد‪ ،‬ئەو هەموو پاڕانەوەیە‪ ،‬ئەو هەموو درۆیە‪ ،‬تا توانیم ئەم‬ ‫هەتیوەم لە ‪ 17‬ساڵییەوە بكەم بە ‪ 18‬ساڵی‪ ..‬بۆ ئەوەی ئیتر‬ ‫ئاسوودەبم و ئاهێكم بەبەردا بێتەوەو بڵێم ئۆخەیش شوكور‬ ‫كوڕەكەم گەورە بووەو ئیتر مافی ئەوەی هەیە دەنگ بداو بووە سەالم مستەفا‬ ‫بە پیاو!‪.‬‬ ‫_ كوڕم ئیتر گەورە بوویت و بووی بە پیاو‪ ،‬بەئارەزووی خۆت‬ ‫دەنگ بدە بەو كەسەی كە بە دڵی خۆتە‪.‬‬ ‫* ئەی خۆ تۆ ژنت بۆ نەهێناوم كوا پیاوم‪ ..‬وەڵاڵهی بە دڵی خۆم دەنگ نادەم!‬ ‫_ باشە بەسەر چاو ژنیشت بۆ دەهێنم‪ .‬دەی پێم بڵێ دەنگ ئەدەی بە چ رەنگێ؟‬ ‫* بە ئاویی!‬ ‫_ یانی چی بە ئاویی‪ ..‬ئادەی چۆن؟‬ ‫* ئادەی چۆنی بۆ چییە‪ .‬هەموویان ئاو دەخۆنەوەو لە پەنجەرەوە دەڕواننە دەرەوەو‬ ‫سیكۆتینیش وەك لەزگە بۆ مشك بەكار دەهێنن!‬ ‫_ ئەی باشە دەنگ ئەدەی بە كێ؟‬ ‫* وەڵاڵهی ئەیدەم بە (‪ ).......‬ئەو پیاوێكی جوانە!‬ ‫_ هەتیو تۆ زۆر كــەری‪ ..‬ئەو رەسمە كۆنە!‪ ..‬هی هەڵبژاردنە كۆنەكەیە لێیان‬ ‫نەكردۆتەوەو ئێستاش بەو دیوارەوە ماوەتەوە!!‬ ‫* ئینجا چییە با كۆنیش بێ‪ ..‬ئەی باشە تۆ بۆ پێم ئەڵێی كەر‪ ..‬وەڵاڵهی منیش‬ ‫ئەبێ خۆم هەڵبژێرم!‪ ..‬ئەبێ هەزار رەسمی خۆشم هەڵواسم‪ ..‬بۆ وا ئەزانی هەڵواسین‬ ‫ئەوەنە موهیمە؟!‪.‬‬ ‫_ خۆت هەڵبژێری؟ هەتیو فیڕنەگولە تۆ چیت‪ ..‬چی ئەزانی‪ ..‬ئێستاش بە پارلەمان‬ ‫ئەڵێی (پاروەنان)!‪ ..‬ئادەی تەنیا دوو درو‌شمم پێ بڵێ؟‬ ‫* جا دروشم چییە‪ ..‬من سیاسەتی تازە بەكار ئەهێنم!‬ ‫_ سیاسەتی تازە‪ ..‬ئادەی چۆن؟‬ ‫* هەفتەی یەكەم‪ ،‬بە نەرمی و كزی و خەم و خەفەت‌و گریانەوە بانگەشە ئەكەم و‌‬ ‫ئەڵێم‪ :‬بەقوربانتان بم‪ ..‬لە خێزانێكی تەواو هەژار لەدایكبووم‪ ..‬هەموو جۆرەكانی راوو‬ ‫شوانی ئەزانم‪ ..‬لە شەڕی پارتیزانیدا ‪ 25‬جار بریندار كراوم‪ ..‬منداڵەكانم هەموویان‬ ‫ناتەواون‪ ،‬یەكیان فتقی هەیەو یەكیان خێلەو یەكیان گۆجەو ئەوی تریان لە جنێوداندا‬ ‫ئەیەوێ بچێتە بەرنامەی من جیاوازمەوەو پێنجەمیشم شوكور بۆ خوا لەوانیتر باشترە‬ ‫هیچ نییە رۆژی تەنها ‪ 15‬شەڕم بۆ ئەنێتەوە!‪ ..‬بە قوربانی ‪ 30‬تایەفەی لەمەو بەرتان بم‬ ‫دەنگم پێبدەن‪ ..‬توخوا لەو نانەی (پورلەمان) بێبەشم مەكەن‪.‬‬ ‫لە هەفتەی دووەمیشدا‪ ،‬كەمێك خۆم نێر ئەكەمەوەو ئەڵێم‪ :‬بەرمیلە نەوتەكەتان بە‬ ‫پڕی ئەدەمێ بێئەوەی دەبەیەكی لێ بدزم‪ ،‬جلی كوردیتان بەبێ پینە لە چینەوە بۆ‬ ‫ئەهێنم‪ ،‬بەڵێن بێ لە تەنیا شەش مانگدا خۆم فێری نووسینی زیاتر لە ‪ 15‬زمانی جیهانی‬ ‫بكەم بە كوردیشەوە! مریشكتان بەبێ پێست بۆ ئەهێنم بۆ ئەوەی نرخی كێشانەكەی‬ ‫بگەڕێتەوە‌‪ ،‬نەهێڵم سەرخۆشی عەرەب میز لەسەر شۆستە بكەن‪ ،‬لەسەر بامێ و محەلەبی‬ ‫و مۆزو جەرجیرو شیرەمەنیەكان ئەنووسم‪ :‬ئەمانە بۆ كاری خێری شەو باشن! لە عەرزی‬ ‫بابی كۆتری مێینە ئەبەم و لە ناویان ئەبەم بۆ ئەوەی تۆوی كۆتر لە كوردستاندا نەمێنێ‬ ‫و هیچ منداڵێك كۆتربازی نەكا‪ ،‬نەهێڵم هیچ سمتێ لە شەقامەكانی شاردا بە ناهەق‬ ‫بلەرێتەوە‪ ،‬جێ بە شاورمەو منقەلی و رۆست و گەس و مقەبیالت لێژ كەم و نیسكێنەو‬ ‫ماشێنەو پەڵپینەی خۆماڵی بگەڕێنمەوە!‬ ‫بەاڵم لە هەفتەی سێیەما‪ ،‬ئەبێ ئاگرم لێ ببارێ‪ ..‬بە نەڕینەوە ئەبێ بڵێم‪ :‬منم‬ ‫سەركردەتان‪ ..‬منم جێگرەوەی سەدان سوپا‪ ..‬منم هەرهەموو نەوەكانی ئایندە ناودەنێم‌‬ ‫جەنگیزخان و هۆالكۆو تەیموری لەنگ‪ ..‬منم دەبمە گەورەترین داهێنەر بۆ دروستكردنی‬ ‫گەورەترین زەڕەبین تا لە دووریشەوە مووچەكانتان ببینم!‪ ..‬دەنگم پێ بدەن تا گشت‬ ‫نەخۆشخانەكانی كوردستان نەهێڵم و فێری دەرزیئاژنین و كەڵەشاخ و ناوككەوتن و‬ ‫بەبۆنكەوتن‌و پشتشێالنتان بكەم!! هەموو پزیشكەكان هانئەدەم كە لەمەودوا هیچ ریخۆڵەو‬ ‫دەمارێكی ماسی و گامێش و بەرازو كەڵەشێرو مشكێك فڕێ نەدەن و لە نەشتەرگەریی‬ ‫دەمارو ریخۆڵەی مرۆڤدا بەكاری بهێنن‪ ..‬دەنگم پێ بدەن‪ ،‬منم ئاغاو بەگ و كوێخاتان‪،‬‬ ‫بەڵێن دەدەم كارێك دەكەم كە تەڕەپیاز لە چنار بەرزتر دەكەمەوە‪ ..‬دوپشك و مارو‬ ‫مارمێلكەو زەردەواڵەو مێشولەو سن و كیسەڵە ئاودیوی سنوورەكان بكەم‪ ..‬ترەمپ‌و پاپاو‬ ‫گواردیۆالو میسی ئا لەم بەرزنجەیەی خۆمان پەڵپینە بكڕن!!!‪ ..‬سەرتاپای كوردستان‬ ‫پڕ دەكەم لە قاز‪ ،‬بۆئەوەی دوای هەر دادگاییكردنێك قازێ پێشكەش بە قازی بكرێ‪.‬‬ ‫_ ئەرێ هەتیو تاكەی واز لەم كەرێتییەت ناهێنی‪ ،‬نەخوێنەوار چۆن ئەبێ بە‬ ‫پارلەمانتار؟‬ ‫* چۆن نابێ‪ ..‬دەگوێ لەم دروشمانەش بگرە؟‬ ‫دەنگم بەنێ بە جوانــــی‪ ،‬منــــی بـــــــەرزی هەوایــــــی‬ ‫ســـــەوزو زەردو نیللیتان‪ ،‬بۆ ئـــــــەكەم بەحــــەڵوایــی‬ ‫بمكە بە نـــــوێنەری خۆت‪ ،‬یــــەك كورسیی ناو پارلەمان‬ ‫لە چـــــین بۆتان ئـــــەهێنم‪ ،‬جلو بەرگی ســــــۆپەرمان‬ ‫نرخی گۆشت هەرزان ئەكەم‪ ،‬سوێند بە خاكو دایكو باب‬ ‫بێ ئـــــەوەی بیبرژێنی‪ ،‬یـــــەكسەر ئەبێ بـــە كـــەباب‬ ‫بــــالوكەو زیبكەو كڕێش‪ ،‬ناهێڵم لەســــەر لەشتـــــــان‬ ‫لەڕەگ شاخ هەڵئەكێشـــــم‪ ،‬ئــەیخەمە بەردەم دەشتان‬ ‫فیكەو چــــــەپڵە ناهێڵم‪ ،‬هـــــەر بە چـــاوهەڵتەكاندن‬ ‫دروشــــــمێ دێنمە گۆڕێ‪ ،‬پـــــڕاوپڕ لە تۆقانـــــــــدن‬ ‫نایەڵم یــــــەك حیزبی تــــــر‪ ،‬بێت و بڵێ منیش هەم‬ ‫فەوجــــــێ دێنمە بـــــەرهەم‪ ،‬تـەنیا بۆكز بۆ ناودەم‪.‬‬ ‫_ ئەی رۆڵە خوا لەناو دەمتدا بۆ خاتری پێغەمبەر‪ ..‬توخوا تۆ بەشەری؟‬ ‫* نەوەڵاڵ من پارلەمانتارم!!‬

‫گفتوگۆی ڕەخنەی چاودێر لەگەڵ نووسەری فارس بیتا مەلەکوتی‬

‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژم‬ ‫ارەكانی‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫و‬

‫نەختێک سانسۆر‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫فرووغ‬ ‫هێشتا نامە‬ ‫دەنووسێت‬ ‫بە یادی قەیتانی‬ ‫پێاڵوەکانی تۆ‬ ‫ئامادەکردن و وەرگێڕانی‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫فرووغ فەرۆخزاد نامەی زۆر دەنووسی‪ ،‬تا ئەمڕۆ‬ ‫زیاد لە هەشتا نامەی باڵو بوونەتەوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫نامەی تری هەیە کە بە هەر هۆکارێک بێت باڵو‬ ‫نەکراونەتەوە‪« .‬فرووغ فەرۆخزاد؛ ژیانی ئەدەبی‬ ‫و نامە چاپنەکراوەکانی» ناونیشانی کتێبێکی‬ ‫تازەی فەرزانە میالنییە‪ -‬نووسەر و توێژەر‬ ‫و مامۆستای ئەدەبیاتی فارسی لە زانکۆی‬ ‫ڤێرجینیا‪.‬‬ ‫میالنی بۆ ئامادەکردن و نووسینی‬ ‫ئەم کتێبە لەگەڵ حەفتا کەس‬ ‫لــە خــزمــان و هــاوڕێــیــان و‬ ‫هاوکاران و هاوسێکانی‬ ‫فــــــــرووغــــــــدا‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )530‬دووشەممە ‪2016/12/5‬‬

‫چاوپێکەوتنی ئەنجام داوە‪ .‬هاوکات کتێبەکە ‪ ٣٠‬نامە‬ ‫باڵونەکراوەی فرووغی تێدایە‪ .‬نــاوەڕۆکــی ئەو نامانە و‬ ‫باڵوکردنەوەی‪ ،‬مشتومڕی زۆری بە دوای خۆیدا هێنا و بە‬ ‫«دەستخستنە ناو ژیانی تایبەتی»ـی نووسەر هەژمار کرا‪-‬‬ ‫بە تایبەت نامەکانی فرووغ بۆ خۆشەویستەکەی‪ ،‬شاهی؛‬ ‫یان هەمان «ئیبراهیم گوڵستان»ـی نووسەر و سینەماکاری‬ ‫ئێرانی‪.‬‬ ‫کتێبی «یەکەمین ترپە عاشقانەکانی دڵــم» کتێبی‬ ‫نامەکانی فرووغە‪ ،‬کە ڕەووف بێگەرد و چەند وەرگێڕێکی‬ ‫تریش وەریان گێڕاوە‪.‬‬

‫من کە تۆم خۆش دەوێت‬ ‫بەشێک لە نامەکەی فرووغ بۆ ئیرباهیم گوڵستان‬

‫ئازیزم‪ ،‬ئازیزم‪ ،‬ئازیزم‪ ،‬قوربانت بم‪ .‬خۆشم دەوێیت‪ .‬خۆشم‬ ‫دەوێیت‪ .‬بۆ ساتێ لە پێش چاوم دوور ناکەویتەوە‪ .‬هەناسەم بە‬ ‫یادت دەگیرێت و خوێنم لە دڵمدا هرووژم دێنێت‪ .‬شاهی‪ ،‬خۆشم‬ ‫دەوێیت‪ .‬دوو ڕۆژە کە نەمتوانیوە نامەت بۆ بنووسم و ویژدانم‬ ‫هەروا عەزابم دەدات‪ .‬دوێنێ کە شەممە بوو لەگەڵ «گلۆر»‬ ‫و «هانس» و کچە بچووکەکەیان و «سیرووس» ڕۆیشتم بۆ‬ ‫الورێنسبوورگ‪ ،‬تا کۆتایی هەفتە الی «ئەمیر» بم‪ ...‬نازانم‬ ‫بۆ بەرگەی کۆمەڵ ناگرم‪ .‬بۆ بەرگەی ژیانی خێزانی ناگرم‪.‬‬ ‫من ئەوەندە بە تەنیایی ڕاهاتووم کە لە هەر حاڵەتێکی تردا‬ ‫دەستبەجێ خۆم لەژێر فشاردا و مەزڵووم هەست پێ دەکەم‪ .‬تا‬ ‫دوورم حەز دەکەم نزیک بم و کە نزیک دەبمەوە دەبینم ئەسڵەن‬ ‫لێهاتوویی ئەوەم نییە‪ .‬بۆ ئەوەی خۆم سەرقاڵم بکەم بەردەوام‬ ‫چوومە موبەقەکە و قاپم شووشت و قاپم شکاند و هەر هاتمە‬ ‫ژوورەکە و لەگەڵ منداڵەکان شەڕم کرد یان تەماشای تەلەفزیۆنم‬ ‫کرد‪ .‬من کە ئەسڵەن نەخۆشم نەدەکەوتم‪ ،‬لەو کاتەوەی کە لە‬ ‫ئێرانەوە هاتووم تەقریبەن نیوەی کاتەکە هەر نەخۆشم‪.‬‬ ‫قوربانت بم‪ .‬خەریکم قسەی قۆڕ دەکەم‪ .‬خەریکم قسەی‬ ‫بێهوودە دەنووسم‪ .‬ئیتر تەواو بوو‪ .‬بەیانی کە دووشەممەیە‬ ‫دەچم بلیتی فڕۆکە دەبڕم‪ ...‬نازانم ئەگەر تەلەگرافت بۆ بنێرم‬ ‫دێی بۆ فڕۆکەخانە یان نا‪ .‬ئەگەر دەنووسم «نازانم» لەبەر ئەوە‬ ‫نییە کە پێم وا بێ ئەهلی هاتن نیت‪ ،‬بەڵکوو لەبەر ئەوەیە کە‬ ‫دەڵێم لەوانەیە دەرفەت و ئەگەری هاتن بۆ تۆ ڕێی تێ نەچێت‪.‬‬ ‫شاهی‪ ،‬قوربانت بم‪ ،‬بەاڵم بەڕاستی بەڕاستی من پێویستم‬ ‫بەوەیە لە هەمان ساتی یەکەمدا بتبینم‪ .‬ئەگەر چارەنووسم ئەوە‬ ‫بێت کە جارێکی تر تۆ ببینمەوە‪ ،‬دەبێ هەمان ساتی یەکەم‬ ‫بتبینم‪ .‬ئەم دوو ڕۆژەش هیچ هەواڵێکم لە تۆوە نەبوو‪.‬‬ ‫لەو کاتەوە کە بیر لە گەڕانەوە دەکەمەوە و دەزانم کە ئیتر‬ ‫خەریکە زۆر زۆر نزیک دەبێتەوە ناتوانم بنووسم‪ ...‬ئیتر دەمەوێت‬ ‫لە کونجێکی ژوورەکە دابنیشم و چاوەکانم بخەمە سەر یەک و‬ ‫ئەوەی دێتە پێشەوە لە زەینمدا وێنای بکەم و تەماشا‬ ‫بــکــەم‪ .‬کــاتــێ لە‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫الورێنسبوورگ‬ ‫دەگـــــــەڕامـــــــەوە‬ ‫هـــەمـــوو ڕێ ــگ ــاک ــەم بە‬ ‫دووبارەکردنەوەی ئەم خەونە‬ ‫تێپەڕاند‪ .‬هەر بینیمی کە هاتی و‬ ‫هاتی و هاتی تا پێم گەیشتی و تەماشات‬ ‫کردم و منت گرت و ماچت کردم و ماچت‬ ‫کردم و ماچت کرد و ماچت کرد و من سست‬ ‫بووم و بێحاڵ بووم و لەناو دەستەکانت لە هۆش‬ ‫خۆم چووم و دیسان لە سەرەتاوە بینیمی کە هاتی‬ ‫و هاتی و هاتی‪ ...‬قوربانت بم‪ .‬قوربانت بم نازانی‬ ‫حاڵم چەند خراپە و هەروا خراپتریش دەبێت‪ .‬وەک‬ ‫سەرخۆشەکانم و ئەسڵەن نازانم خەریکم چی دەنووسم‪.‬‬ ‫‪ ...‬ئاخ‪ ،‬قوربانت بم‪.‬‬ ‫دڵم لەگەڵ تۆ لە‪-‬ژوورەکەی‪-‬خۆمدا‪-‬بوونی دەوێت‪ .‬ئەو‬ ‫دوانیوەڕۆ گەرمە بێهۆشکەرانەیە و ئەو خەوە هاوینەیییانە‬ ‫و ئەو سەراتاپا ڕووتییەی تۆ نووساو بە سەرتاپای ڕووتیی‬ ‫خۆمەوە‪ .‬یانی دەکرێت کە دیسان بتبینمەوە و ماچت بکەم‪،‬‬ ‫دەکرێت؟ شاهی گیان‪ ،‬دوعام بۆ بکە‪ .‬قوربانی لێوە ئازیزەکانت‬ ‫بم‪ .‬قوربانی چاوە ئازیزەکانت بم‪ .‬قوربانی قەیتانی پێاڵوەکانت‬ ‫بم‪ .‬چەند خۆشم دەوێیت‪ ،‬چەند خۆشم دەوێیت‪ ،‬چەند خۆشم‬ ‫دەوێیت‪.‬‬ ‫شاهی گیان‪ ،‬ئەم دنیایە بۆ پڕە لە شتی خۆفناک؟ پڕە‬ ‫لە مەحکوومییەتی خۆفناک؟ پڕ لە نیازە خۆفناکەکان؟ پڕە‬ ‫لە نەخۆشی و شێتی؟ دوێنێ لێرە لە میونیخ پیاوێک خۆی‬ ‫کوشت و هۆکارەکەشی ئەمە بووە لە کاتی پەخشی یاریی‬ ‫فتبۆڵی ئەڵمانیا و سویسڕا تەلەفزیۆنەکەی تێک دەچێت و‬ ‫چونکە ناتوانێت یارییەکە تەماشا بکات لە تاو تووڕەیی‬ ‫سەرەتا تەلەفزیۆنەکە دەشکێنێت پاشان خۆی دەکوژێت‪.‬‬ ‫ئەم هەواڵە بۆ من زۆر سەیر بوو‪ .‬ژیان بەستراوە بەم‬ ‫مەیلە بچووکانەوە و ئەم مەیالنە بەم بچووکییەوە‬ ‫ژیانەکیین و ســەرەڕای ئەمەش بە دەست نایەن‪.‬‬ ‫قوربانت بم‪ ،‬من کە تۆم خۆش دەوێت‪ ،‬من کە‬ ‫تۆم خۆش دەوێت‪ ،‬من کە تۆم خۆش دەوێت‪.‬‬ ‫ئیتر نانووسم چونکە بەڕاستی حاڵم‬ ‫خۆفناک خراپە‪.‬‬ ‫تا سبەی‬ ‫ماچت دەکەم‬ ‫فرووغ‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )530‬دووشه‌ممه‌ ‪2016/12/5‬‬

‫لیشبۆنە؛ وەک چەقی دنیا‬

‫««‬

‫هەشتاویەکەمین ساڵیادی مەرگی فێرناندۆ پێسوا‬

‫نەجم والی‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بە كوردی‬ ‫بەرایی‪:‬‬ ‫هەتا لە ژیاندا مابوو‪ ،‬جگە لە‬ ‫تەنها دیوانێكی شیعریی بە‬ ‫زمانی پرتوگالی‪ ،‬هیچی دیكەی‬ ‫چاپ نەكرد‪ .‬بەاڵم ئەو شاعیرەی‬ ‫زۆر كات لە فۆتۆكانیدا سەرنج‬ ‫و ڕوانــیــنــەكــانــی خــەمــۆكــی و‬ ‫تاسەو پەرۆشیان بۆ شتێكی‬ ‫نادیار پێوەدیارە‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫دڵنیابوبێت لەوەی‪ ،‬دوای مردنی‬ ‫چ ناوبانگێكی دەبێت‪( :‬ڕۆژێك‬ ‫دێت دەزانن ئەوە من بووم نەك‬ ‫كەسێكی دیكە كە ئەو ئەركەی‬ ‫پێی سپێردرابوو جێبەجێی كرد‪،‬‬ ‫ئەویش گوزارشتكردن بوو لەو‬ ‫سەدەیەی تێیدا ژیاین)‪.‬‬ ‫ئــەم ڕستەیە فێرناندۆ سوارێسی‬ ‫ژمێریار‪ ،‬وەك تێبینیەك لە كتێبی‬ ‫(نــائــارامــی)دا نوسیویەتی‪ .‬سوارێس‬ ‫یەكێكە لە كارەكتەرە فانتازیەكانی‬ ‫فێرناندۆ پێسوای شاعیر كە لە مڕۆدا بە‬ ‫گرنگترین شاعیری نوێخوازی پورتوگالی‬ ‫ئەژمار دەكرێت‪ .‬سەروەختێك لە ساڵی‬ ‫‪ 1935‬كۆچی دوایی كرد‪ ،‬كەم تا زۆر‬ ‫كەس نەیدەناسی‪.‬‬ ‫دوای مردنی لە ژورەكەیدا سندوقێكی‬ ‫تەختەی گــەورەی پڕ لە دەستنووس‬ ‫دەدۆزنـــەوە‪ ،‬یەكێك لەو دەستنوسانە‬ ‫دەربــارەی شاری لیشبۆنەیە كە زێدی‬ ‫لــەدایــكــبــونــیــەتــی‪ .‬وەك ڕێبەرێكی‬ ‫گەشتوگوزاری شارەكە وایــەو بەدڵ و‬ ‫بەگیان و بەزمانی ئینگلیزی نوسیویەتی‪.‬‬ ‫ئەو زمانەی وەك زمانی پرتوگالی دەستی‬ ‫بەسەریدا دەشكا‪ ،‬لەبەرئەوەی بەشێكی‬ ‫زۆری تەمەنی الوێتی لە شاری (دۆربان)‬ ‫لە باشوری ئەفریقادا بردبووەسەر‪.‬‬ ‫باوەپیارەكەی لەو شارەدا قونسوڵی‬ ‫پــرتــوگــال بــوو‪ .‬چاپی یەكەمی ئەو‬ ‫دەستنوسە ساڵی ‪ 1992‬و لەژێر ناوی‬ ‫(گەشتیار پێویستە چی لە لیشبۆنەدا‬ ‫ببینێت) باڵوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫وەك سەرەتا پێسوا پێشنیار دەكات‪،‬‬ ‫سەرنج لەو گرد و تەپۆڵكە بەرزانە بدات‬ ‫كە دەوری شارەكەیان داوەو بە جوانترین‬ ‫شوێنی لیشبۆنەیان دەزانێت‪ .‬لەوێوە ئەو‬ ‫كەسە دیمەنێكی سەیر و سەرنجڕاكێش‬ ‫دەبینێ‌‪ ،‬چونكە دەتوانن هەموو ماڵەكان‬ ‫بە ڕەنگە زۆرەكانیانەوە ببینن كە لە‬ ‫لەلیشبۆنەدا هەن‪.‬‬ ‫خۆ گــەر بێتو كەسی گەشتیار لە‬ ‫دەریاوە ڕوبكاتە شارەكە‪ ،‬ئەوا دیمەنێكی‬ ‫ئەفسوناوی دەبینێ‌‪ .‬دیمەنێك بە شینایی‬ ‫ئاسمان ڕەنگڕێژ كراوەو تیشكی خۆریش‬ ‫ڕەونەقداری كردووە‪ .‬گومەز و پەیكەر‬ ‫و قەاڵی كۆن‪ ،‬بەسەر سەری ماڵەكانی‬ ‫شارەوە دیارە‪.‬‬ ‫لەئێستادا گەشتیاران بەفڕۆكە دەچن‬ ‫و بەدەگمەن لە ڕێی دەریــاوە دەڕۆن‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین چارەسەری‬ ‫ئەوەش بكەین و وەك پێسوا ڕێوشوێنی‬ ‫ئــەوە دابنێین كــە هــەر كەسێك بە‬ ‫شەمەندۆفێر لە باشوری پورتوگالەوە‬ ‫بێت لە (فارۆ)وە بۆ (لیشبۆنە)‪ ،‬دەبێت‬ ‫لە ‪ Barreiro‬دابەزێت و ئەو ماوەیە بە‬ ‫بەلەم ببڕێت‪ .‬بڕینی ڕووباری ‪TAJO‬‬ ‫هەستێكی خۆش دەبەخشێتە كەسی‬ ‫گەشتیار‪ ،‬وەك ئــەوەی لە سەفەرێكی‬ ‫دەریایی دوورودرێژدا بێت‪.‬‬

‫پایتەخت وەك ماڵی شاعیر‪:‬‬

‫هەرچەندە لیشبۆنەی كردبووە ماڵی‬ ‫خۆی و بۆ ئەو كەناراوی ڕزگاربون بوو‪،‬‬

‫بــەاڵم لەپاش خــۆی شتێكی ئەوتۆی‬ ‫ێ نەهێشتوین‪ .‬بۆیە‬ ‫لەو شــارەدا بۆ ج ‌‬ ‫ناچارین زۆر بە وردی كون و قوژبنی‬ ‫ئەو شارە ئەفسوناویە (لیشبۆنە) تەی‬ ‫بكەین‪ ،‬بۆ ئەوەی دەستمان بە هەندێ‌‬ ‫پاشماوەو سەرە پارچەی بایۆگرافیای‬ ‫ئەو شاعیرە ڕابگات‪.‬‬ ‫با سەفەرەكەمان لە ‪Elbario‬‬ ‫‪ alto‬وە دەست پێ بكەین‪ .‬شەقامەكانی‬ ‫ئەو ناوچەیە ئاسۆیەكی كراوەیان بەڕوی‬ ‫دەریادا هەیەو دیوارەكانیشی‪ ،‬تژین بە‬ ‫دەنــگ و ســەدای میوزیكی غەمگینی‬ ‫(فادو)‪.‬‬ ‫بـــۆئـــەوەی بــگــەیــنــە الی پێسوا‪،‬‬ ‫پێویستەبە مەسعەدی (سانتا خریستا)‬ ‫سەركەوین‪ ،‬ئەویش لە (الرگۆ دو كارمۆ)‬ ‫لەتەنیشت پاشماوەی داروخاوی كڵێسای‬ ‫(دیل كارمن) داماندەگرێت‪ .‬ئێمە ئێستا‬ ‫لەو گەڕەكەداین كە دڵخوازی ڕۆشنبیرانی‬ ‫پرتوگالە‪ ،‬ئــەوانــەی لە گۆڕەپانێكی‬ ‫قەشەنگدا بەناوی (پــازا دیل گیادۆ)‬ ‫كۆدەبنەوە‪ ،‬بۆئەوەی كوپێك قاوەی‬ ‫بەرازیلی ‪Uma bica‬فڕبكەن‪.‬‬ ‫گومانی تێدانییە ئــەوە چاكترین‬ ‫شوێنێكە‪ ،‬بــۆ چــونــە نــێــو جیهانە‬ ‫بوەیهیمیەكەی فێرناندۆ پێسواوە‪ .‬لەوێدا‬ ‫و لــەبــەردەم قاوەخانەكەدا‪ ،‬مێزێكی‬ ‫ئاسایی دانراوە كەشكڵ و شێوەی لەمێزی‬ ‫مااڵن دەچێت و پەیكەرە زیوینیەكەشی‬ ‫بەتەنیشتیەوەیەتی‪ .‬دادەنیشین و لێی‬ ‫دەپرسین‪ ،‬هۆكاری ژیانە بوەیهمی و‬ ‫وێڵگەردانەكەی چی بووە؟‬ ‫ئایا گەڕان یان هەڵهاتنی ڕۆحێك بووە‬ ‫كە لە ڕەگوڕیشەوە هەڵكەنراوە‪ ،‬ڕۆحێك‬ ‫لقەكانی لەنێوان لیشبۆنەی زێدی لەدایك‬ ‫بوونی و شارە دورەكانی ئەو دیو دەریا‬ ‫كەسااڵنێكی دور و درێژی تێدا بەسەربرد‪،‬‬ ‫دابەش بوو بوو؟ ئەبێت لیشبۆنە بەالی‬ ‫ئـــەوەوە چــی بووبێت‪ ،‬ئــەو شــارەی‬ ‫لەبارەیەوە دەڵێت (ئامادەیە خۆی بداتە‬ ‫ێ سەوڵەكانی)؟‬ ‫دەست بەلەمە ب ‌‬ ‫بێگومان پێمان دەڵێت دەتوانن وەاڵمی‬ ‫پرسیای یەكەمتان لە شیعرەكانمدا‬ ‫وەرگرن‪ ،‬بەاڵم وەاڵمی پرسیاری دووەم‬ ‫لــەو كتێبەدا دەیــدۆزیــنــەوە كە ئەمە‬ ‫ناونیشانەكەیەتی (پێویستە گەشتیار‬ ‫چی لە لیشبۆنە ببینێت؟)‪.‬‬ ‫پێسوا لیشبۆنەی خۆش دەویست‪.‬‬ ‫سەروەختێك لەتەمەنی حەڤدە ساڵیدا‬ ‫لە (دوربـــان) گــەڕایــەوە‪ ،‬هەرگیز ئەو‬ ‫شارەی جێنەهێشت‪ .‬قاوەخانەو شەقام‬ ‫و گۆڕەپانەكانی‪ ،‬شوێنگەلێك بوون‬ ‫بۆ ئیلهامی شیعرەكانی‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫گەڕەكی ‪ Baixa‬كە بۆخۆی شارێكە‬ ‫لەنێو شــارێــكــدا‪ ،‬لــەگــەڵ سەنتەری‬ ‫بازرگانی لیشبۆنەدا کە پێسوا لەوێدا‬ ‫بەکاری وەرگێڕان بژێوی ڕۆژانەی خۆی‬ ‫پەیداكردووە‪.‬‬ ‫یەكێك لە شەقامەكانی ‪Balxa‬‬ ‫بەناوی ‪Rue dos Douradores‬‬ ‫بێرناردۆ سوارێس لە كتێبی (نائارامی)‬ ‫دا‪ ،‬دەیكاتە گەردونە بچوكۆالنەكەی‬ ‫خۆی‪ .‬ئەوشوێنە بۆ ئەو نمونەی دنیابوو‪،‬‬ ‫وەك چۆن خەڵكەكەشی نمونەی تەواوی‬ ‫مرۆڤایەتی بوون‪.‬‬ ‫(گــەر دنیا بەدەستی من دەبــوو)‬ ‫بێرناردۆ ســوارێــس‪ -‬فێرناندۆ پێسوا‬ ‫ێ چەندوچون هەموویم‬ ‫وادەڵێت‪ ،‬ئەوا ب ‌‬ ‫دەگۆڕیەوە بەبلیتی گەشتێك بۆ شەقامی‬ ‫(ڕودوس دۆرادوریس)‪.‬ڕەنگە چارەنوسم‬ ‫ێ بۆمن‬ ‫وابێت كەببمە ژمیڕیار‪ ،‬وەل ـ ‌‬ ‫شیعر وەك ئەو پەپولەیە وایە كەبەسەر‬ ‫سەرمەوە دەنیشتێتەوەو تاجوانیەكەشی‬ ‫گەورەتربێت‪ ،‬وام لێدەكات زیاتر ببمە‬ ‫مایەی گاڵتەجاڕی‪.‬‬ ‫لــەو شــەقــامــەدا هەنوكە ئۆفیسی‬ ‫(سیلڤا تۆریس)ی پارێزەری لێیەو ئەو‬ ‫خانووەشی ژمــارە (‪)83‬ی لەسەرە‪،‬‬ ‫بۆتە ئۆفیسی كۆمپانیای (گۆمیز و‬ ‫هاوپشكەكانی) كەتایبەتە بە بازرگانی‬

‫قوماش و خاولی‪.‬‬ ‫هــاوكــات چەند دوكانێكی دیكەش‬ ‫لەوێدا هەن‪( :‬دوكانی جل و بەرگ دوور‪،‬‬ ‫دارتاش‪ ،‬چاپەمەنی)‪ ،‬لەگەڵ چەند ئوتێل‬ ‫و چێشتخانە و باڕ و بەتایبەتیش فاست‬ ‫فوود‪.‬لەوێدا ڕیستۆرانتێكی بچوكیشی‬ ‫لێیە بەناوی ‪ Barros‬و بەخاوەنەكەی‬ ‫دەڵــێــن (پــادشــای گوێچکە ماسی)‪،‬‬ ‫هەرچەندە لەگەڵ ئــەوەدا وردە ماسی‬ ‫برژاویش بەشێوەیەكی بەتام پێشكەش‬ ‫دەكــات‪ .‬لەوێدا میوانەكان وردەماسی‬ ‫بــرژاو بەشەرابی (سپی یان ســورە)وە‬ ‫دەخۆنەوەو شەرابەكانیش لە بەرمیلی‬ ‫دارینی گەورەدان‪.‬‬ ‫بەاڵم لەڕێستۆرانتی (پێسوا)دا‪ ،‬ئەوا‬ ‫بنەماڵە دەوڵــەمــەنــدو خواپێداوەكان‬ ‫نــان دەخــۆن‪ .‬لە ڕۆژانــی یەكشەمەدا‬ ‫ئێوارەخوانێك‪ ،‬ڕەنگە دوو سەعات یان‬ ‫زیاتر بخایەنێت‪ .‬گارسۆنەكان ئەم مێزاو‬ ‫مێز دەكەن و برنج و زەاڵتە دادەنێن و‬ ‫كوپی ئێسبرسۆن دێنن و قاپە براندی‬ ‫كێش دەكـــەن و لــەگــەڵ ئــەوانــەشــدا‬ ‫جــارجــارە‪ ،‬دەس ــت بــەســەر و پرچی‬ ‫منداڵەكاندا دێنن و یاخود یەكێك لە‬ ‫میوانەكان بەدەمیانەوە پێدەكەنێ‌‪.‬‬ ‫ئـــەو ڕیــســتــۆرانــتــی (پــێــســوا)یــە‬ ‫لەسەردەمی (پێسوا) خۆشیدا هەبووە‪،‬‬ ‫واتە بەناوی ئەوەوە ناونەنرابوو‪ .‬كاتی‬ ‫خۆی ناوبەناو (پێسوا) چۆتە ئەوێ‌‪.‬‬ ‫تەنها ئەوكاتانەش دەچــوو كەپارەی‬ ‫ێ بــوایــە‪ .‬ڕۆژی ‪ 1913/3/27‬لە‬ ‫پـ ‌‬ ‫یاداشتەكانیدا دەنوسێت‪( :‬بەپارەیەك‬ ‫كە قەرزم كردبوو لە ڕێستۆرانتی پێسوا‬ ‫نانێكم خوارد‪ ،‬دوای ئەوە لەقاوەخانەی‬ ‫بەرازیل الی ڕۆسیۆ‪ ،‬چــاوم بەگارسیا‬ ‫پۆلدیۆ كەوت)‪ .‬لەئێستادا ئەو قاوەخانەی‬ ‫بەرازیلە لە گۆڕەپانی ڕۆسۆ نەماوە‪ ،‬تەنها‬ ‫قاوەخانەی بەرازیل لە ‪ Chiado‬ماوە‪.‬‬ ‫یەك شەممان سەروەختێك قاوەخانە‬ ‫ســەرەكــیــەكــەی خــۆی ‪marinho‬‬ ‫‪ dearcada‬لە گۆڕەپانی كۆمیرسیۆ‬ ‫دادەخــــرا‪ ،‬پێسوا بــە بــەردەوامــی لە‬ ‫قاوەخانەی بەرازیل لە ‪ Chiado‬دا‬ ‫دەنیشت‪ .‬پێویستە چەند هەنگاوێك‬ ‫لەو قاوەخانەیە بەوالتر بڕۆین‪ ،‬تابگەینە‬ ‫شــەقــامــی ‪El larqo de sao‬‬ ‫‪ carlos‬و هەركاتێكیش گەیشتنە‬ ‫گۆڕەپانە بچوكەكەی ئــەوێ‌‪ ،‬ئەوكات‬ ‫دەردەكەوێت ئەمە ئەو شوێنەیە كە لە‬ ‫‪ ،1888/6/13‬فێرناندۆ پێسوای تێدا‬ ‫لەدایك بووە‪.‬‬

‫منداڵی‪:‬‬

‫ێ شوێنەواری كۆنی‬ ‫ماڵەكەیان هەند ‌‬ ‫وەك خــۆی مــاوە‪ .‬ئــەو ماڵەی پێسوا‬ ‫هەشت ساڵی سەرەتای تەمەنی تێدا‬ ‫ێ بــڕوای وایــە منداڵی‬ ‫بــەســەربــرد‪ .‬ك ‌‬

‫نیشتمانی مرۆڤە‪ ،‬دەتوانێت منداڵی‬ ‫پێسوا وەك نمونەیەك وەرگرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نابێت نەیاریكردنەكانی سەردەمی منداڵی‬ ‫لە گۆڕەپانەكانی (ئەلبدریۆ ئالتۆ)و نە‬ ‫ئــەو پــاپــۆڕانــەی دەكــرێــت لــەوێــوە لە‬ ‫كەناری ڕوبارەكەدا ببینرێن و نەسەربانی‬ ‫ئــەومــااڵنــەی بەتەنیشت یــەكــەوەن و‬ ‫تا گەڕەكی (بایشا)و دەمــی دەریاكە‬ ‫درێژدەبنەوە‪ ،‬فەرامۆش بكرێن‪.‬‬ ‫ئەو دنیای پێسوا وەسفی دەكات‪ ،‬دنیا‬ ‫بزربووەكەیەتی لەدوای مردنی باوكیەوە‪،‬‬ ‫دنیایەیەك كە هەرگیز لەیادی ناكات‪.‬‬ ‫(دۆنیا ماریا مادالینای) دایكی جارێكی‬ ‫دی شــودەكــاتــەوەو شــوی تازەشی‬ ‫بەكابرایەكی دیبلۆماتكار دەبێت‪.‬‬ ‫بەوجۆرە ئەو خێزانە ڕودەكەنە ئەفریقای‬ ‫باشور و لەوێدا‪ ،‬پێسوا زۆر بەخەستی‬ ‫بیری ئــەو ژیــان و ســەردەمــە دەكــات‬ ‫كەجێی هێشتووە بەڕادەیەك لشبۆنەی‬ ‫الدەبێتە خەمێكی قوڵی هەمیشەیی‪.‬‬ ‫سەروەختێكیش دەگەڕێتەوە‪ ،‬بەدوای‬ ‫شــاری بــیــرەوەریــەكــانــیــدا دەگــەڕێــت‪.‬‬ ‫نامورادانە لەشارێك دەگەڕێت كەنازانێت‪،‬‬ ‫داخـــۆ لــە ئەندێشەی خــۆیــدا هەیەو‬ ‫لەبیرەوەری خۆیدا دروستی كردووە‪ .‬هیچ‬ ‫شتێك شك نابات‪ ،‬جگە لە هیوابوون‬ ‫بــەوەی ڕۆژێــك لـــەڕۆژان بەختەوەریە‬ ‫بزربووەكەی بدۆزێتەوە‪ .‬ئەو هەستەش‬ ‫تامردن جێی ناهێڵێت و بەخەمێكی‬ ‫میتافیزیكی هەمیشەیەوە شەتەكی‬ ‫دەدات و وای لێدێت‪ ،‬هەرگیز هەست‬ ‫بە ئارامی نەكات‪( :‬من كوچەو كۆالنی‬ ‫شارێكم كە ئاسەواری نەماوەو شرۆڤەی‬ ‫قورسی كتێبێكم نەنوسراوە)‪.‬‬ ‫لەئێستا ئــەو گــەڕەكــە پــڕبــووە لە‬ ‫ڕێستۆرانت و دوكانی كۆن كە لەگەڵ‬ ‫دوكانە تازەكان و كۆگاكانی فاشیۆن‬ ‫و دیزاینی جل و بەرگدا (ڕەونەقێكی‬ ‫دیــكــەیــان بــە گــەڕەكــە كــۆنــەكــەداوە)‬ ‫و شەقامەكە دەكــەن بە دووبەشەوە‪.‬‬ ‫تــرامــوایــەكــان كــاتــێــك بـــەو نـــاوەدا‬ ‫تێدەپەڕن‪ ،‬حەنینێكی نۆستالۆ ژیمان‬ ‫تێدا زیندوودەکەنەوە‪ .‬سەردەكەومە ناو‬ ‫یەكێك لەوتراموایانەو بەوردی لەخەڵك‬ ‫و خوای ئەو ناوە دیقەت دەدەم‪ .‬هەرچی‬ ‫ژیانی كۆمەاڵیەتی هەیە دێتە بەرچاوم‪.‬‬ ‫ێ حەوسەڵە و وەك‬ ‫لەتراموایەكە ب ‌‬ ‫بەدەم خەوەوە بم دادەبەزم و هەستێك‬ ‫دامدەگرێت‪ ،‬چون ئەوەی پڕاوپڕ ژیابم‬ ‫لەو سەردەمانەدا پێسوا وەك ژمێریار‬ ‫و وەرگێڕێك لە كۆمپانیایەكی بازرگانیدا‬ ‫كاری كــردووەو ناوبەناویش لە گۆڤارە‬ ‫ێ ناوی‬ ‫ێ شتی بەس ‌‬ ‫ئەدەبیەكاندا‪ ،‬هەند ‌‬ ‫جیاجیاوە باڵوكردۆتەوە‪ .‬زۆربە خێرایی‬ ‫و بەشێوەیەكی بەردەوام ماڵ و شوێنی‬ ‫ێ بونی خۆی گۆڕیوە (تاوێك لە‬ ‫نیشتەج ‌‬ ‫ڕوا دی بیال بیستا و ڕوا باسۆس مانوێل‬

‫و دەمێك لە ڕوا باسكوال دی میلۆ و ڕوا‬ ‫ئانتیرۆ دی كونیتال و دەمێكی كەش لە‬ ‫الرجۆ دو كارنۆ و ڕوا دی سانتۆ ئانتۆنیۆ‬ ‫دوس كابوگۆس) بووە‪ .‬تەنانەت هەندێ‌‬ ‫جاریش‪ ،‬گواستویەتیەوە بۆ شەقامە‬ ‫نوێیەكە (ئابینیدا گۆمیز پێرێرا دیل‬ ‫باریۆدی بەنفیكا)‪.‬‬ ‫ێ بووە‬ ‫دوا شوێنی كەتێیدا نیشتەج ‌‬ ‫لەگەڕەكی (كامبۆ دی كۆریكە) بووە‪ ،‬لە‬ ‫شەقامی ‪Rue Coelho darocha‬‬ ‫‪ ،16‬لەوێدا لەماڵێكدا بووە كە بێگومان‬ ‫كــەس نــایــنــاســێــتــەوە‪ ،‬لــەبــەرئــەوەی‬ ‫سەر و خــواری نوێكراوەتەوەو ماوەی‬ ‫چارەكەسەدەیەكیش دەبێت‪ ،‬كراوەتە‬ ‫مــۆزەخــانــەو ماڵێكی كلتوری (ماڵی‬ ‫فێرناندۆ پێسوا)‪.‬لەوێدا كتێبخانەیەكی‬ ‫گەورەی تێدایە كە بەرهەمەكانی پێسوا‬ ‫خۆی و ئەو كتێبانەشی تێدایە‪ ،‬بەزمانە‬ ‫جیاجیاكان لــەبــارەیــەوە نــوســراون و‬ ‫ناوبەناویش لەوێدا پێشانگاو كــۆڕ و‬ ‫سیمینار سازدەكرێت‪.‬‬ ‫ئەو كۆچ و ماڵ گواستنەوە بەردەوامە‪،‬‬ ‫پێسوا دەكەنە كارەكتەرێكی گۆشەگیر‬ ‫كە لەنێوان هەرا و زەنای قاوەخانە و‬ ‫ڕێستۆرانتە میلیەكاندا‪ ،‬بەدوای پەناگە و‬ ‫ئارامیەكدا بگەڕێت‪.‬‬ ‫دەبێت چەند جار چوبێت بۆ (تیراریۆ‬ ‫دوبـــاو)‪ ،‬تا لــەئــاوی ڕوبـــاری (تاخۆ)‬ ‫ڕابمێنێت؟ چەندجار هەستی كردبێت‬ ‫گیانی خەریكە دەربــچــێــت‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ئەو كەشتیانەی لــەدوری دوورەوەو لە‬ ‫سنورەكانی ئەفریقاوە دەهاتن و بەژێر‬ ‫ڕوناكی فەنەرەكاندا ڕەت دەبوون‪.‬‬

‫كتێبی نائارامی‪:‬‬

‫بەرهەمەكانی پێسوا هەریەكەیان لە‬ ‫شوێنێكی لیشبۆنەدا نوسراون‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشی زۆریــان لە (البایشا) نوسراون‬ ‫(البایشا گەڕەكێكی شاری لیشبۆنە)‬ ‫یــەو وەك دەروازەیــــەك وایــە بــەڕوی‬ ‫دەریادا‪ .‬لەو ڕێبەرەدا كەبۆ گەشتیارانی‬ ‫نوسیووە‪ ،‬دەردەكــەوێــت چ شانازیەك‬ ‫بەو ناوچە بازرگانی و كەرنەڤالیەوە‬ ‫دەكات‪ .‬پێیوایە ئەو ناوچەیە نمونەیەكی‬ ‫ئایدیالی پرتوگالە‪ ،‬ئــەو پرتوگالەی‬ ‫پێسوا لەو بڕوایەدایە بەشێوەیەكی ناداد‬ ‫پەروەرانە‪ ،‬لەالیەن نەتەوەكانی دیكەوە‬ ‫فەرامۆشكراوە‪ .‬تــەالر و خانووەكانی‬ ‫ئــەو شوێنە‪ ،‬لەسەر مۆدێلی بــارۆك‬ ‫و نیوكالسیك دروستكراون و مرۆڤ‬ ‫ێ پێویستە بگەڕێت‪،‬‬ ‫كەدەچێتە ئــەو ‌‬ ‫بۆئەوەی هەست بەگەرم و گوڕی شار و‬ ‫بەندەرەكانی بكات كە هەڵگری ڕۆحێكی‬ ‫كۆسمۆ پۆلێتین‪.‬‬ ‫سەروەختێك زەمینلەرزە ترسناكەكەی‬ ‫ساڵی ‪ 1755‬لەپرتوگال ڕویدا‪( ،‬البایشا)‬ ‫زەرەرمەندترین ناوچەبوو‪ .‬ئەو ناوچەیەی‬

‫ئێمەی لێین و دڵــخــوازی پێسوای‬ ‫شاعیربووە‪ ،‬ئێستا بەشەقام و تەالری‬ ‫نوێ‌‪ ،‬خۆی تازەكردۆتەوە‪ .‬بۆ پشودان‬ ‫دەبێت ڕوبكەینە قاوەخانەی (مارتینۆدا‬ ‫ئاركادا)و لەوێدا سەردیوارەكانی دەبینین‪،‬‬ ‫چۆن بەمۆزایكێكی شین ڕەنگ كراوەو‬ ‫ێ و خوێندكارەكانی‬ ‫وێنەی پێسوا و هاوڕ ‌‬ ‫لەسەر نەخشێنراوە‪.‬‬ ‫لــەوێــوە دەتوانین بكەوینەڕێ‌‪ ،‬تا‬ ‫شەقامی (ڕوادی دۆرا دۆرس)‪ .‬لەوێدا‬ ‫ئــەو ئۆفیسە بــچــوكــەی لــێــبــووە كە‬ ‫فێرناردۆ سوارێس كاری تێداكردووە‪.‬‬ ‫فێرناردۆ سوارێس ئەو كارەكتەرەیە ناوی‬ ‫لەسەر كتێبی (نائارامی) هەیە‪ .‬لەوێدا‬ ‫چەند كتێبێكی كۆنم لە كتێبخانەكانی‬ ‫(فێرێریا) و (بیتراند) كڕی كە دوو‬ ‫كۆنترین كتێبخانەن لە لیشبۆنەدا‪ .‬هیچ‬ ‫شارێكی ئــەوروپــا‪ ،‬هێندەی لیشبۆنە‬ ‫كتێبخانەی تێدانییە‪.‬‬ ‫فێرناندۆ پێسوا لەتەمەنی ‪ 47‬ساڵیدا‬ ‫كۆچی دوایكرد‪ ،‬ئــەوەش لە شەوێكی‬ ‫ساردی مانگی تشرینی دووەمی ساڵی‬ ‫‪1935‬دابـــوو‪ ،‬بەهۆی دوچاربوونی بە‬ ‫نەخۆشی (بەشیتاڵبونی جگەر) و لە‬ ‫‪Elpanteon national delos‬‬ ‫‪ jeronimos‬بەخاك سپێردراوە‪.‬‬ ‫پێسوا لە ناوچەی (باریۆ ئاڵتۆ) لە‬ ‫نەخۆشخانەی (ساولویس فرانسیس)‪،‬‬ ‫لـــە كــۆتــایــی شــەقــامــی (ڕوالـــــوت‬ ‫ســۆرانــیــۆ)‪ ،‬چــاوی لێك نــا‪ .‬لەدااڵنی‬ ‫نەخۆشخانەكەدا و بەتەنیشت لیستی‬ ‫كاتی سەردانیكردنەكانی نەخۆشدا‪،‬‬ ‫پۆرترێتێكی هـــەڵـــواســـراوە‪ .‬چەند‬ ‫هەنگاوێك لـــەوالتـــرەوەو بەتایبەت‬ ‫الی گۆڕەپانی ‪Travessa dos‬‬ ‫‪ ،tnylesinhos‬هــەراوزەنــای ژیان‬ ‫دەست پێدەكات‪ .‬لە قاوەخانەی (لیتیریا‬ ‫ئەنگلیسینۆس) خوێندكارانی میوزیك و‬ ‫سەمای (پەیمانگای میوزیك) كەنزیك‬ ‫لەو ناوەیە‪ ،‬لەنێوان پشوی وانەكانیاندا‪،‬‬ ‫ێ و قــاوە دەخۆنەوە‪.‬تۆبڵێی‬ ‫دێنەئەو ‌‬ ‫پێسوا ئــەو سیما ئەفسوناویانەی‬ ‫بەخەیاڵدا هاتبێ‌‪( :‬سەماكارانی بالێ‬ ‫بەجل و بەرگی سپی فریشتە ئاساوە‬ ‫كە پرچێكی ڕەشی قەترانیان هەیە) و‬ ‫بەگەرمی خەریكی قسەو باسن و پڕن‬ ‫لەژیان‪.‬‬ ‫ئــەو گارسۆنەی نــاوی (ئەنتۆنیۆ)‬ ‫ێ و بــــەردەوام دەم‬ ‫یــە دێــت و دەچــ ‌‬ ‫بەخەندەیە و تەنانەت كەتوانجیشی‬ ‫تێدەگرن‪ ،‬هەر پێدەكەنێ‌‪( :‬ئەو بورەک‬ ‫و کولێرە بەقیمەیەی دروستی دەكەیت‪،‬‬ ‫هەموو ڕۆژێك گۆشتەكەی كەم دەكات‬ ‫و هەویرەكەی زیاد دەكات)‪ .‬پێدەچێت‬ ‫ێ بەو تیر و توانجانە توڕەی‬ ‫كەس نەتوان ‌‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫لــەوالتــرەو لە سوچێكی كافێكەدا‬ ‫پیرەمێردێك دانیشتووە‪ ،‬دان لەدەمیدا‬ ‫نەماوەو كاسكێتێكی ڕەشی لەسەرناوەو‬ ‫قاچ لەسەر قاچ‪ ،‬سەری لەنێو لەپی هەردوو‬ ‫دەستەكانی دانـــاوەو دەستەكانیشی‬ ‫لەسەر مێزەكەی بەردەمیەتی‪ .‬ئەو‬ ‫پیرەمێردە سەیری دیمەنەكە دەكات و‬ ‫پێدەكەنێت‪.‬‬ ‫لەدەرەوەی قاوەخانەكەو بەرامبەرمان‬ ‫كەناراوەكانی ڕوبـــاری تاخۆدەبینین‬ ‫كەچواردەوری بەردڕێژی سپی كراوەو‬ ‫دەبریسکێتەوە‪ .‬ئەو بەردە هەڵكۆڵراوانە‬ ‫وێنەی شارێكی سپیمان پێدەبەخشێت‬ ‫كە فێرناندۆپێسوا لەنێویدا دەژیا و خۆی‬ ‫دابووە دەست سێبەر و تارمایی قوڵی‬ ‫شەقامە دڵتەنگەكانی و هــەراوزەنــای‬ ‫قاوەخانەو ئەو كەشتیانەی لــەدوورەوە‬ ‫دەهــاتــن و لــەكــەنــاراوەكــانــی ئــەوێــدا‬ ‫لەنگەریان دەگرت‪.‬‬ ‫ئەو وێنانە هی سەردەمێكی زۆر دورون‪،‬‬ ‫سەردەمێك كەپێسوا لەگەڵ خۆی بردی‬ ‫و دەشێت بەشێوەیەكی واقیعیانە تەنها‬ ‫لێرەدا (لەلێشبۆنە)‪ .‬ئەزمون بكرێتەوە‪.‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )530‬دووشه‌ممه‌ ‪2016/12/5‬‬

‫‪3‬‬

‫دەربارەی سینەما و شوناس‬ ‫وێنەیەدا هەندێک جار لەبری سایدیزم‬ ‫جۆرێک لە ماسۆکیزمی دروست کردوە‪.‬‬ ‫زۆربـــەی کــارەکــتــەرە سەرەکییەکان‬ ‫بوونەوەری بێ زمانن‪ ،‬بێ پەرچەکردار‬ ‫تەسلیمی چارەنوسی خۆیان دەبن‪.‬‬

‫‪ .٤‬سینەما و سیاسەت‪:‬‬

‫شاهۆ سەعید‬ ‫پوختەی وتەی بەشداریمان لە‬ ‫پانێڵی «سینەما و شوناس»‪ ،‬کە‬ ‫‪ ٢٠١٦/١٠/٤‬لە زانکۆی ئەمریکی‬ ‫لە چوارچێوەی چاالکییەکانی‬ ‫فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی فیلم‬ ‫لە سلێمانی ئەنجام درا‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سینەماکاری ئەڵمانی ڕوث‬ ‫ئۆڵشان‪ ،‬سینەماکاری کورد‬ ‫شەوکەت ئەمین‪ ،‬سینەماکاری‬ ‫میسری عادل یەحیا و سەرۆکی‬ ‫لیژنەی ڕۆشنبیری پەرلەمان‬ ‫فــەرحــان جــەوهــەر‪ .‬پانێڵەکە‬ ‫لەالیەن د‪ .‬دڵشاد مستەفاوە‬ ‫بەڕێوەچوو‪.‬‬

‫تەوەرە سەرەکییەکان‪:‬‬ ‫‪ .١‬گرفتی شوناس لە سینەمادا‬

‫گرێدانی هونەری سینەما بە چەمکی‬ ‫شوناسەوە‪ ،‬بەتایبەتی شوناسی لۆکاڵ‪،‬‬ ‫کارێکی ئاسان نییە‪ ،‬چونکە هونەری‬ ‫سینەما بــە بــــەراورد لــەگــەڵ ژانـــر و‬ ‫هونەرەکانی تــردا زیاتر گــەردوونــی و‬ ‫یونیڤێرساڵە‪ .‬بەرهەمی سینەمایی کاتێک‬ ‫بایەخ پەیدا دەکات کە لە بەرهەمێکی‬ ‫لۆکاڵەوە دەبێتە بەرهەمێکی یونیڤێرساڵ‪.‬‬ ‫لێرەوە‪ ،‬کاتێک باس لە سینەمایەکی‬ ‫دیاریکراو دەکەین کە تایبەت بێت بە‬ ‫شوناسێکی دیاریکراو‪ ،‬وەک سینەمای‬ ‫کــوردی بۆ نمونە‪ ،‬بــاس لــەو دیــوەی‬ ‫ناکەین کە تایبەتە بە خۆمان وەک‬ ‫بینەری کورد؛ بەڵکو باس لەو دیوەی‬ ‫دەکەین کە زیاتر بووەتە یونیڤێرساڵ و‬ ‫لەسەر ئاستی جیهانی و لە فێستیڤاڵە‬ ‫نێودەڵەتیەکاندا سەرنجی بینەران و‬ ‫ڕەخنەگرانی بواری سینەما ڕادەکێشێت‪.‬‬ ‫بۆیە هەمیشە شوناس وەک چەمکێکی‬ ‫لۆکاڵ لە سینەمادا بەر مانا گلۆباڵەکەی‬ ‫سینەما دەکەوێت بەتایبەتی لە دنیای‬ ‫ئەمڕۆدا کە دنیایەکی فرە شوناسەو‬ ‫ڕەسەنایەتی شوناسە بچوکەکان تا‬ ‫ئەندازەیەکی زۆر کاڵ بووەتەوە‪.‬‬

‫‪ .٢‬وێنەی کورد وەک قوربانی‪:‬‬

‫سینەما تەنها دەرهێنان‬ ‫و نواندن نییە‪ ،‬تەنها شۆڕشێک نییە لە‬ ‫تەکنیکی تیشک و وێنەدا‪ ،‬بەڵکو شۆڕشێکیشە‬ ‫دژی سنوربەندیی نێوان ژانرە ئەدەبی و‬ ‫هونەریەکان‬

‫سینەمای کوردی نابێتە‬ ‫خاوەنی شوناسی خۆی ئەگەر‬ ‫بەشێک نەبێت لە سینەمای خۆرهەاڵتی‪،‬‬ ‫واتە گەر لە دیدگایەکی سیاسی بەرتەسکەوە‬ ‫بڕوانینە پەیامی سینەمای کوردی ڕەنگ بێت‬ ‫پێامن وابێت‪ ،‬پێویستە هاوشوناسییەک‬ ‫لەنێوان پرسی سیاسی کوردی و پرسی‬ ‫سینەمای کوردیدا بسازێنین‬

‫زۆبەی ئەو فیلمانەی کە کوردی بە‬ ‫جیهان ناساندووە‪ ،‬مرۆڤی کوردی وەک‬ ‫قوربانی وێناکردووە؛ بەاڵم بەقوربانی‪-‬‬ ‫نیشاندانی کورد هەڵگری ئیشکالیەتی‬ ‫خۆیەتی‪ .‬بۆیە پێویستە جیاکاری بکەین‬ ‫لەنێوان دوو جۆر وێنەی قوربانیدا؛‬ ‫یـــەکـــەم‪ :‬قــوربــانــی ســــادە‪ ،‬واتــە‬ ‫قوربانییەکی پەتی لەبەرامبەر جەالدێکی‬ ‫پــەتــیــدا‪ ،‬کــە ئــەمــە زادەی ئەقڵێکی‬ ‫ئایدیۆلۆجییە و دنیا بەسەر ڕەش و‬ ‫سپیدا دابەش دەکــات‪ ،‬دنیای قوربانی‬ ‫دنیایەکی سپییەوە دنیای جەالدیش‬ ‫دنیایەکی تەواو ڕەشە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬قــوربــانــی لــێــکــدراو‪ ،‬واتــە‬ ‫ئاوێتەکردنی وێنەوی قوربانی و جەالد جۆرە تەوزیفکردنەو هەم ئیستاتیکای‬ ‫لەیەک کارەکتەردا‪ ،‬کە ئەمە هەرچەندە فیلمبەتاڵ دەکاتەوە‪ ،‬هەم قوربانی وەک‬ ‫لە فیلمی «یۆڵ و مێگەل»و فیلمەکانی وێنەیەکی کارتۆنی داماڵدراو لە ڕەهەندە‬ ‫چــەنــد سینەماکارێکی تــری ک ــورددا مرۆییەکەی نمایش دەکات‪.‬‬ ‫بەشێوەیەکی جوان گوزارشتی لێدەکرێ؛‬ ‫بەاڵم لە هەندێک فیلمی تردا وێنەی کورد‬ ‫وەک قوربانی هێندە سادە دەکرێتەوە کە ‪ .٣‬ڕووبەری توندوتیژی لە سینەمای‬ ‫بینەر زۆر بە ئاسانی هەست بەو بارگەی‬ ‫کوردیدا‪:‬‬ ‫ئایدیۆلۆجی و ئەجێندا سیاسییە دەکات‬ ‫بە پێچەوانەی پیشەسازی سینەمای‬ ‫کە لە پشتی فیلمەکەوە ئامادەیە‪ .‬ئەم باوەوە کە لە نیشاندانی توندوتیژیدا پشت‬

‫ئەستورە بە لۆجیکی بازاڕ بۆ تێرکردنی‬ ‫سایدیزمی بینەر لەڕێگای نیشاندانی‬ ‫سایدیزمی پــاڵــەوانــی سینەماییەوە؛‬ ‫سینەمای کوردی تا ئەندازەیەکی زۆر‬ ‫خۆی پاراستووە لە دروستکردی پاڵەوان‬ ‫و بینەری سایدیست‪ .‬زۆربەی کارەکتەرە‬ ‫ســەرەکــیــیــەکــانــی سینەمای کــوردی‬ ‫کارەکتەری پاسیڤ و بێدەنگن و خاوەن‬ ‫پەرچەکردار نین لە ئاست توندوتیژیدا‪.‬‬ ‫بــەاڵم زیــادەڕۆیــی لە نیشاندانی ئەم‬

‫جیل دۆڵۆز لە کتێبی «وێنە‪/‬کات»دا‪،‬‬ ‫لە باسکردنی فیلمی «یــۆڵ»ی یەڵماز‬ ‫گۆنایدا دەڵێت‪ :‬لەو جۆرە فیلمانەیە کە‬ ‫دەچێتە خانەی سینەمای سیاسییەوە‪.‬‬ ‫لە سینەمای سیاسیدا ئەوەی ئامادەیە‬ ‫جەبریەتی سیستم و دەسەاڵتی گروپەکانە‬ ‫کە تاک تیایاندا بە تەواوی غائیبە‪ ،‬تاک‬ ‫هیچ نییە جگە لە سووتەمەنی ئاگری‬ ‫بەریەککەوتنی گــروپــەکــان‪ .‬لــێــرەوە‬ ‫دەتوانین بڵێین سینەمای کــوردی تا‬ ‫ئەندازەیەکی زۆر بارگاوییە بە سیاسەت‪.‬‬ ‫ئەڵبەتە ئاساییە پرسیاری سیاسی‬ ‫پرسیارێکی بەردەوام بێت لە سینەمای‬ ‫کوردیدا‪ ،‬چونکە بەریەککەوتنی رۆژانەو‬ ‫بەردەوام لەنێوان ئەو گروپانەدا هەیە کە‬ ‫سیاسەت درووست دەکەن و تاکەکەکانی‬ ‫پێوە سەرقاڵ دەکەن‪ .‬بەاڵم ئەم پرسە‬ ‫تا ئــەو شوێنە ئاساییە کە سیاسەت‬ ‫لە چاوی تاکە ماندووەکانی کۆمەڵگای‬ ‫کوردییەوە تەوزیف بکرێت‪ ،‬نەک لە چاوی‬ ‫گرووپە سیاسی و پارتە سیاسییەکانەوە‪.‬‬ ‫لـــێـــرەوە‪ ،‬یــەکــێــک لـــە مــەتــرســیــیــە‬ ‫راستەقینەکان لەسەر سینەمای کوردی‬ ‫ئەو کۆششەیە کە بەردەوام دەخرێتە گەڕ‬ ‫لەپێناو بە سیاسیکردنی حیزبییانە‪ ،‬یان‬ ‫ناوچەییانەی سینەمادا‪.‬‬ ‫هەربۆیە دەبینین نەخۆشییەکانی‬ ‫جەستەی سیاسی کوردی دەپەڕێتەوە بۆ‬ ‫کایەکانی هونەر و ئەدەب و سینەماش‪،‬‬ ‫سینەماکارانی کورد ناتوانن لە دیدێکی‬ ‫هونەریی پــەتــی‪ ،‬تەنانەت لــە دیــدی‬ ‫دۆکیۆمێنتاریی پەتیشەوە‪ ،‬مامەڵە لەگەل‬ ‫ئەو کۆنسێپتانەدا بکەن کە ڕەهەندی‬ ‫سیاسییان هەیە‪ ،‬بۆ نمونە (ئەنفال‪،‬‬ ‫هەڵەبجە‪ ،‬شۆڕش‪ ،‬حیزبایەتی‪ ،‬شەری‬ ‫ناوخۆ‪ ،‬شنگال‪ ،‬کۆبانی‪ ،‬سەربەخۆیی‪،‬ئااڵ‪،‬‬ ‫دامەزراوەکانی هەرێم‪ ،‬کۆچ‪ ،‬هەاڵتن لە‬ ‫نیشتمان‪ ،‬گرفتە ڕاستەقینەکانی گەنج‬ ‫و هاواڵتیان لەناوخۆی هەرێمدا‪ ...‬هتد)‬ ‫ئەمانە بابەت گەلێکن کە بەکۆمەڵێک‬ ‫تابۆ و حەرامی سیاسی و حیزبی گەمارۆ‬ ‫دراون‪ ،‬بەزاندنیان لە الیەن سینەماکارانی‬ ‫کوردەوە هەروا ئاسان نییە‪ .‬سینەماکار‬ ‫یان دەبێت دەستیان بۆ نەبات؛ یان‬ ‫دەبێت خۆی لە بەرەی یەکێک لە ڕوەتە‬ ‫سەرەکیەکانی کوردایەتیدا ببینێتەوە‪.‬‬

‫‪ .٥‬سینەماو کایەکانی تری‬ ‫بەرهەمهێنانی جوانی‪:‬‬

‫سینەما تەنها دەرهێنان و نواندن‬ ‫نییە‪ ،‬تەنها شۆڕشێک نییە لە تەکنیکی‬ ‫تیشک و وێنەدا‪ ،‬بەڵکو شۆڕشێکیشە‬ ‫دژی سنوربەندیی نێوان ژانرە ئەدەبی‬ ‫و هونەریەکان‪ ،‬لەپێناو ئاشتبوونەوەی‬ ‫نـــێـــوان هـــەمـــوو کــایــە هـــونـــەری و‬ ‫ئەدەبیەکانداکە جوانی بەرهەم دێنن بێ‬ ‫گوێدانە ئامرازە جیاوازەکانی جوانی وەک‬ ‫(وشە‪ ،‬موزیک‪ ،‬جوڵە‪ ،‬سەما‪ ،‬نواندن‪،‬‬ ‫وێنە‪ ،‬سیناریۆ‪ ،‬فیکر و ڕەخنەو‪ ...‬هتد)‪.‬‬ ‫تەنها سینەماکاران فیلم دروست ناکەن؛‬ ‫بەڵکو داهێنەرانی هەموو ژانرەکان و‬ ‫ڕەخنەگران و بیریاران و تەنانەت بینەرانی‬ ‫ئاسایی و مرۆڤە پەراوێزخراوەکانیش‬ ‫دەتوانن بە جۆرێک لە جۆرەکان ڕۆڵیان‬ ‫لە پیشەسازی سینەماییدا هەبێت‪.‬‬ ‫سینەماهونەرێکیکۆکارەلەنێوانهونەری‬ ‫موزیک‪،‬شانۆ‪،‬‬ ‫گێڕانەوە‪،‬شێوەکاری‪،‬‬ ‫ڕەخنەو فەلسەفەو‪ ..‬هتد‪ .‬الوازیــی لە‬ ‫هــەر کایەیەکی هونەری و کولتوریدا‬ ‫ڕەنگدانەوەی نێگەتیڤی لەسەر هونەری‬ ‫سینەماش دەبێت‪ .‬بەبۆچوونی من نابێت‬ ‫سینەما بە تەنها بۆ سینەماکاران بەجێ‬ ‫بهێڵدرێت؛ بەڵکو گرنگە کە زۆر زیاتر‬ ‫لە ژمــارەی فیلمە بەرهەمهاتووەکان‬

‫خوێندنەوە بــۆ فیلمەکان بکرێت و‬ ‫ڕایەڵەی جیاواز لەنێوان هەستیارییە‬ ‫ئیستاتیکییە جیاوازەکاندا دەربــارەی‬ ‫فیلمەکان دروست بکرێت‪.‬‬

‫‪ .٦‬سینەمای کوردی و سینەمای‬ ‫خۆرهەاڵتی‪:‬‬

‫««‬ ‫دەچێتەوە سەر نیوریالیزمی خۆرهەاڵتی‪،‬‬ ‫لەسەر ئاستی جیهانیش دەچێتەوە‬ ‫سەر نیوریالیزمی خۆرئاوایی‪ .‬ئەڵبەت‬ ‫لــە مــێــژووی نزیکیشدا بەشی زۆری‬ ‫ئەو فیلمانەی خۆرهەاڵت و باشووڕی‬ ‫کوردستان کە بەرهەم هاتوون شوێن‬ ‫پێی هەمان ڕێچکەیانهەڵگرتووە‪ .‬کە‬ ‫لەسەر سێ ئاستی سەرەکی کاردەکات‪:‬‬ ‫(تەکنیک) بەکارهێنانی دیمەنەکانی ژیانی‬ ‫واقعی لەبری دیمەنەکانی ناوستۆدیۆ؛‬ ‫(ئەکتەر) بەکارهێنانی مرۆڤی ئاسایی‬ ‫و تەنانەت کەسە پەراوێزخراوەکانی‬ ‫کۆمەڵگا لەبری ئەکتەری پرۆفێشناڵ؛‬ ‫(سیناریۆ) پێشوەخت ئامادە ناکرێت و‬ ‫لەگەڵ دیمەنەکاندا گۆڕانی بەسەردێت‪.‬‬

‫سینەمای کــوردی نابێتە خاوەنی‬ ‫شوناسی خۆی ئەگەر بەشێک نەبێت‬ ‫لە سینەمای خۆرهەاڵتی‪ ،‬واتە گەر لە‬ ‫دیدگایەکی سیاسی بەرتەسکەوە بڕوانینە‬ ‫پەیامی سینەمای کــوردی ڕەنــگ بێت‬ ‫پێمان وابێت‪ ،‬پێویستە هاوشوناسییەک‬ ‫لەنێوان پرسی سیاسی کوردی و پرسی‬ ‫سینەمای کوردیدا بسازێنین‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫خواستی سەربەخۆیی قەوارەی سیاسی‬ ‫‪ .8‬سینەماو زمانی ئاخاوتن‪:‬‬ ‫هەرێمی کوردستان لەگەڵ خواستی‬ ‫ئایا سینەمای کوردی واتە سینەمای‬ ‫سەربەخۆیی سینەمای کوردیدا تێکەڵ‬ ‫بکرێت‪ ،‬یان شورایەک بە دەوری سینەمای کــوردی زمــان؟ ئایا دەشێت بــاس لە‬ ‫کوردیدا هەڵچنین و لە سینەمای تورکی سینەمای کــوردی بکەین بەبێ زمانی‬ ‫و فارسی و عەرەبی جیای بکەینەوە‪ .‬کـــوردی؟ بـــەڕای مــن بەڵێ دەشێت؛‬ ‫ئەم دیدە دیدێکی هەڵەیە‪ ،‬چ لەڕووی چونکە زمــان تەنها ئامرازێکە لەناو‬ ‫ئابووری و پیشەسازیی سینەماوە‪ ،‬چ چەندین ئامرازێکی تردا کە گوزارشت‬ ‫لــەڕووی هونەری و سیمانتیکییەوە‪ ،‬لە شوناسی گروپێکی مرۆیی دیاریکراو‬ ‫چاڵێک لەنێوان سینەمای کــوردی و دەکات‪ .‬بۆنمونە لە سینەمای جیهانیدا‬ ‫بینەری عـــەرەب و فــارس و تورکدا بەشێکی زۆری ئەو فیلمانەی گوزارشت‬ ‫دروســـت دەکـــات کــە گــەورەتــریــن و لە هۆڵۆکۆست و تراجیدیای جوەکان‬ ‫گرنگترین سێ میللەتی ناوچەکەن‪ .‬دەکەن بە غەیری زمانی عیبری بەرهەم‬ ‫نابێت ئەوەش لەیاد بکەینکە زۆربەی هاتوون‪.‬‬ ‫پێویستە دەســتــەواژەی سینەمای‬ ‫هــەرە زۆری فیلمە کــوردیــەکــان‪ ،‬گەر‬ ‫نەڵێم هەموویان‪ ،‬لە دەرگای سینەمای کــــوردی یــەکــســان نــەکــرێــتــەوە بە‬ ‫تورکی و ئێرانی و عێراقییەوە چوونەتە دەستەواژەی سینەمای کوردی زمان‪،‬‬ ‫ناو سینەمای جیهانییەوە‪ .‬بــەڕای من دەشــێــت بیر لــە چــەنــدیــن ئــامــرازی‬ ‫یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکان بریتییە زمانەوانی و تەعبیریی تر بکرێتەوە بۆ‬ ‫لە ئاوێتەکردنی»شوناس و جیاوازیی»‪ ،‬گوزارشتکردن لە کوردبوون‪ ،‬لە بەر دوو‬ ‫نەک شوناس و لەیەکچوون‪ .‬زۆر گرنگە هۆی زۆر ئاسان؛‬ ‫یەکەم‪ :‬زمان تەنها ئامرازێکە لەناو‬ ‫شوناسی کـــوردی وەک شوناسێکی‬ ‫لێکدراو نیشان بدرێت نەک شوناسێکی چەندین ئامرازدا بۆ گوزارشتکردن لە‬ ‫سادە‪ ،‬بۆ نمونە زۆر ئاساییە سینەمای شوناس‪ ،‬لەپاڵ خاک‪ ،‬مێژوو‪ ،‬کولتۆر‪،‬‬ ‫کــوردی وەک سینەمای کەمیەنەکان ئەتنۆگرافی‪ ،‬ئاین‪ ،‬گرێی سایکۆلۆجی‬ ‫نیشان بــدرێ کــە لــە ســێ واڵتـــدا کە دەستەجەمعی و خەون و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬لەناو سینەماشدا زمان تەنها‬ ‫خــاوەنــی ســێ نــەتــەوەی زۆریــنــەن‪.‬‬ ‫لەناو سینەمای کەمینەشدا‪ ،‬کەمینەی ئامرازێکە بۆ گوزارشتکردن‪ ،‬لەپاڵ‬ ‫پەراوێزخراوتر هەیە کە خۆی لە چەندین کۆمەڵێک ئامرازی تــردا وەک‪ ،‬وێنە‪،‬‬ ‫گــروپــی مــرۆیــیــدا دەبینێتەوە‪ ،‬وەک ڕوونــاکــی‪ ،‬ڕەنــگ‪ ،‬جووڵە‪ ،‬سیناریۆ‪،‬‬ ‫گوندییەکان و چینە پەراوێزخراوەکان‪ ،‬زمانی جەستەو‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫لــەو شوێنەشدا کــە زمــان گرنگە‪،‬‬ ‫لەناو ئەوانیشدا توێژە پەراوێزخراوەکانی‬ ‫وەک ژنان و مندااڵن و گەنجان و هتد‪ ..‬باشترە باس لە زەرورەتی سینەمایەک‬ ‫کە زۆر گرنگە زووم و ڕووناکییان بخرێتە بکەین کــە وتــوێــژی قــووڵ و مــانــادار‬ ‫ســەر‪ .‬دەوڵەمەندیی کوردستانیش لە لەخۆدەگرێت و گوزارشت لە نیگەرانی‬ ‫ڕووی فرەیی ئەتنۆگرافییەوە خاڵێکی مرۆڤ دەکات ئیتر بەهەر زمانێک بێت‪.‬‬ ‫ترە کە گرنگە سینەماکاران لەسەری دەشێت فیلمێک بەرهەم بێت کوردی‬ ‫بووەستن‪ ،‬واتە شوناسی کوردی وەک زمان بێت بەاڵم هیچ وتوێژێکی ئەوتۆی‬ ‫شوناسێکی لێکدراو نیشان بدرێت تێدا نەبێت کە گرفتی مرۆڤ لەڕێگەی‬ ‫لــەنــێــوان ک ــورد بــە هــەمــوو نــاوچــە و زمــانــەوە بەرجەستە بکات‪ .‬هەربۆیە‬ ‫شــێــوەزارە جیاوازەکانییەوە‪ ،‬لەپاڵ دەبینین بەشێکی زۆری فیلمە کوردیەکان‬ ‫هەموو پێکهاتەکانی وەک کریستیان‪ ،‬زیاتر لە فیلمی دۆکیۆمێنتاری دەچن‪،‬‬ ‫کە سیخناخن بە وێنە و جووڵە‪ ،‬لەپاڵ‬ ‫تورکمان‪ ،‬ئێزدی و کاکەیی و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫کۆمەڵێک کارەکتەری بێدەنگدا‪.‬‬

‫‪ .٧‬سینەمای کوردی وەک بەشێک‬ ‫لە تەوژمی سینەمای ئۆپۆزیسیۆن و‬ ‫چەپی جیهانی‪:‬‬

‫گــەر لە نەخشە گــەورەکــە بڕوانین‬ ‫زۆربــەی فیلمە کوردییەکان دەکەونە‬ ‫بازنەی ئەو مۆدێلەی سینەما کە لە‬ ‫دوای جەنگی جهیانی دووەمــەوە لەژێر‬ ‫نــاوی سینەمای نیوریالیزمی ئیتالی‬ ‫سەریهەڵدا‪ .‬بۆ نموونە گەر قسە لەسەر‬ ‫فیلمی (یۆڵ)ی یەڵماز گۆنای بکەین‪،‬‬ ‫دەشــێــت ئــەو فیلمە وەک یەکەمین‬ ‫فیلم لە قەڵەم بدرێت کە گوزارشت لە‬ ‫شوناسی کورد دەکات لە تورکیا‪ .‬بەاڵم‬ ‫گەر لە بازنە گەردوونییەکەیدا تەماشای‬ ‫ئەو فیلمە بکەین‪ ،‬ئەو فیلمە دەچێتەوە‬ ‫سەر قوتابخانەی نیو ڕیالیزمی ئیتالی کە‬ ‫هەڵگری نەغمەیەکی نەیاریی بوو دژی‬ ‫سینەمای پاڵەوان سازی و پیشەسازی‬ ‫سینەمایی هۆڵیوود بەگشتی‪ .‬واتە‬ ‫هــەرچــەنــدە لــەســەر ئاستی لــۆکــاڵ و‬ ‫لەبازنە بچوکەکەدا باس لە واقعی کوردی‬ ‫دەکــات‪ ،‬بەاڵم لە بازنە ناوەنجیەکەدا‬

‫‪ .9‬سینەما لەپێناو بینەری لۆکاڵدا‪:‬‬

‫لە دنیای ئەدەبیاتدا دەڵێن دەبێت‬ ‫نــوســەر بــۆخــۆی بنوسێت و بیر لە‬ ‫ڕازیــکــردنــی خــوێــنــەر نــەکــاتــەوە‪ .‬بۆ‬ ‫سینەماش هەمان قسەدەکەم بەاڵم‬ ‫لەگەڵ گۆڕانکارییەکی بچووکدا‪ ،‬من‬ ‫دەڵێم دەبێت سینەماکارانی خۆرهەاڵت‬ ‫بەگشتی لەناویشیاندا سینەماکارانی‬ ‫کورد فیلم بۆ بۆ بینەری خۆرهەاڵتی و‬ ‫خۆماڵی بەرهەم بێنن و زۆر لە خەمی‬ ‫ئەوەدا نەبن کە ئایا فیلمەکانیان لەسەر‬ ‫ئاستی فێستیڤاڵە نێودەوڵەتیەکان‬ ‫دەنگدانەوەیان دەبێت یان نا‪ .‬چونکە‬ ‫هــەروەکــچــۆن ئــەو نــووســەرە دەبێتە‬ ‫خاوەن خوێنەری ڕاستەقینە کە بۆ خۆی‬ ‫بنوسێت نەک خوێنەر‪ ،‬بە هەمان شێوە‬ ‫ئەو سینەماکارەش سەرنجی دەرەوە‬ ‫ڕادەکێشت کە لە بنەڕەتدا مەبەستی‬ ‫بێت سەرنجی بینەری لۆکاڵ بەدەست‬ ‫بێنێت‪.‬‬

‫دەریا‬ ‫وەک بەربوونەوەی بەردێک بۆ نێو‬ ‫لەژێر سابیتەی وەڕسبووندا‬

‫‪١‬‬ ‫دڵم ماڵییە وەک مریشکێکی لێچووەوە‬ ‫پێبکەنە و‪ ...‬پێبکەنە‬ ‫واڵت قەیرەیە و‬ ‫ڕۆژگاریش مۆنە‬

‫‪٦‬‬ ‫قامکەکانم بڕیار دەدەن لەسەر شێوەی زمانم‬ ‫بەاڵم دڵم‬ ‫چاوەڕوانی وشە جێگیرەکان دەکات و‬ ‫ئەو شتانەش کە بەبێ بایەخەوە‬ ‫دەسڕدرێنەوە‬

‫ئاگادارییە پووکاوەبووەکان‬

‫‪١‬‬ ‫چی هەڵەشەیی و نەفامییەک لە زمانەوانیدا‬ ‫هەیە‬ ‫من بووم‬ ‫ڕۆژانێک کە دەنگی تۆم‬ ‫لە لێواری پێخەفێکدا دەڕست‬

‫‪٧‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫بڕێک جار یادگە پێویستی بە کەتیرە دەبێ‬ ‫‪٢‬‬ ‫و‬ ‫وێستگە‬ ‫بۆ‬ ‫دەگێڕمەوە‬ ‫وا شەنەمەندەفەرەکە‬ ‫لەبەر ئەوەی زۆرێک لە ڕووخسار و زۆرێک لە‬ ‫لە پێناوتدا‬ ‫پیادە لەسەر خەونەکانم‬ ‫ناوەکان‬ ‫لە سپێدە تا ئێوارە هاوڕێیەتیی گەوجەیی‬ ‫بەردەوام دەبم لە کاروانەکە‬ ‫تێیدا جێگیر نابن‬ ‫دەکەم‬ ‫‪٣‬‬ ‫بە هەموو گەوجییەکانیشمەوە خۆمت لێ نزیک‬ ‫‪٨‬‬ ‫دەکەمەوە‬ ‫بۆ یەک شەو مۆتەکەکانت لە ئێمە سەرفراز زۆرجار تووشی وەهمی جەنگ دەبین و‬ ‫بکە‬ ‫دواتریش بە قارەمانێتییەکی قەڵبەوە‬ ‫‪٣‬‬ ‫نیشتیمان‬ ‫ئەی‬ ‫دەجەنگین‬ ‫وەک بەربوونەوەی بەردێک بۆ نێو دەریا‬ ‫بەڵکو بتوانین چاوەکانت بە خەون پڕ بکەینەوە‬ ‫ئارەزوو دەکەم بتدۆڕێنم‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫ئــەی ئــەو کیسەڵەی لەژێر پێستمدا خۆت بەو شێوەیە‬ ‫زۆر ئەستەمە‬ ‫یەکجارەکی‬ ‫حەشار دەدەیت‬ ‫ڕان‬ ‫لە‬ ‫بەشێک بم‬ ‫پەلە مەکە‪ ...‬بەڵکو هێور بە‬ ‫بەبێ ئەوەی بباڕێنم‪ ،‬یاخود ببۆڕێنم‬ ‫هێشتا تەمەن زۆری لێ ماوە بۆ گەیشتن‬ ‫‪٥‬‬ ‫هەر دەبێت درۆیەکی سێیەم هەبێت‬ ‫لەنگەر ڕاگرێت لە نێوان دوو درۆدا‬ ‫ئافرەتێک کە نیشتەجێی ئازارەکانیەتی و‬ ‫پیاوێکیش کە دوودڵی دەیجوێتەوە‬ ‫درۆیەکی سێیەم لە جێگەیەکدا‪...‬‬

‫حامد ئەلڕاوی‬ ‫و‪ .‬لە عەرەبییەوە‪ :‬شارا ڕەشید‬ ‫سەرچاوە‪ :‬أرشیف الغوایات‪ /‬حامد الراوي‌‬ ‫حامد ئەلڕاوی شاعیر و نووسەری‬ ‫عێراقییە‪ .‬کتێبێکی بە ناوی «ئەرشیفی‬ ‫گومڕاییەکان» هەیە کە بریتییە لە‬ ‫شیعرەکانی و لە ماوەی داهاتوودا چاپ و‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪.‬‬

‫‪١٠‬‬ ‫سەختترین نائومێدی ئەوەیە‬ ‫نیشتیمانەکەت بە چەقۆیەک سەر ببڕدرێت‬ ‫کە پەنجەمۆری تۆی لەسەر بێ‌‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪321‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )321‬دوشەممە ‪2016/12/5‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫«ڕادیکاڵیزم و دەرچون لە ڕادیکاڵیزم»‬ ‫لە ڕوانگەی ئەنتەرنەشناڵەوە‬ ‫(لە پاریس کۆنفرانسێک لەسەر کەشتی)‬

‫ئا‪ :‬ڕوانگە و ڕەخنە‬ ‫کۆنفرانسێک لەسەر ڕوباری دانوب‬ ‫لە پاریس‪ ،‬لەسەر پشتی کەشتی‪،‬‬ ‫ڕۆژانــی لە ‪ ٢٩-٢٨‬ی نۆڤەمبەر‬ ‫‪ ٢٠١٦‬بە ئامادەبونی (‪ )٢٠‬توێژەر‬ ‫لە ئەمریکا و ئاسیا و ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست‪ ،‬لە نێویشیاندا چەند‬ ‫تــوێــژەرێــک لــە کــوردســتــانــەوە‬ ‫بەشداربون‪ ،‬بەسترا‪.‬‬ ‫بە سەرپەرشتی مێشێل ڤیڤۆریکا‪،‬‬ ‫فەرهاد خەسرەو خافار‪ ،‬هوشام داوود‪،‬‬ ‫عــادل باخەوان دەستەیەک لە ناوەندی‬ ‫ڕۆشنبیری و توێژینەوەی ئەنسرۆپۆلۆجی و‬ ‫سۆسۆلۆجی لە ئاستی جیهاندا بازنەیەکی‬ ‫لێکۆڵینەوەیان سازکرد‪ .‬لەو بازنە چڕەدا ‪٢٠‬‬ ‫لێکۆڵینەوە بە دورۆژ پێشکەشکرا‪ .‬پرسی‬ ‫سەرەکی توێژینەوەکان کارکردنبوو لەسەر‬ ‫«تیرۆریزم‪ ،‬جیهادیزم و جیهادیستەکان‪،‬‬ ‫ڕادیکالیزم لە ڕوانگەی ئەوانیترەوە»‪.‬‬ ‫سەرەتا ڤیڤۆریکا‪ ،‬سەرۆکی ‪FMSH‬‬ ‫باسی لە گرنگی ئاراستە و بابەتەکە کرد‪،‬‬ ‫پاشان ئاماژەی بەوە دا کە پرۆژەیەکی‬ ‫دوساڵە بە بەشداری و یارمەتی چەندین‬ ‫ڕێکخراو و دامەزراوە و تۆڕی لێکۆڵینەوەی‬ ‫جیهانی پێکهاتوە و دەستپێدەکات‪ .‬هەر‬ ‫لەوێدا ئاماژەی بە پالتفۆڕمی دابــڕان و‬ ‫توێژەرەکانی کــرد بــەشــدارن و ڕۆڵیان‬ ‫هەیە لە دەستپێکردن و سەرڕێخستن‬ ‫و بەشداریکردن لــەو پــرۆژەیــە‪ .‬شایانی‬ ‫باسە هــەردو تــویــژەر «ئومێد محەمەد‬ ‫قەرەداخی» و «عەلی مستەفا کەریم»‬ ‫‪ ،‬کە ئەندامی کانگای پالتفۆڕمی دابڕانن‪،‬‬ ‫بە دو توێژینەوە لە هەرێمی کوردستانەوە‬ ‫بەشداری ئەو بازنە چــڕەی لێکۆڵینەوە‬ ‫بــون‪ .‬هــەروەهــا د‪.‬عــادل باخەوانیش بە‬ ‫توێژینەوەیەک بەشداری کرد‪.‬‬

‫پرۆگرامی ئەو دو ڕۆژەی لێکۆڵینەوەکان‬ ‫بەوجۆرەبو‪:‬‬ ‫رۆژی یەکەم ‪١١/٢٨‬‬

‫فــەرهــاد خــوســرەو خــافــار و هوشام‬ ‫داود بە باسکردن لە گرنگی کردنەوەی‬ ‫دەرگای ڕوانگەی ئەوانیتر بۆ ڕادیکالیزم‪،‬‬ ‫دەسپێکی کۆنفرانسەکەیان کـــردەوە‪.‬‬ ‫پاشان پرۆگرامەکەی سەرلە بەیانی بەم‬ ‫توێژینەوانە دەستی پێکرد‪:‬‬

‫لێکۆڵینەوەکانی سەرلەبەیانی‬

‫ جیهاد‪ ،‬توندوتیژی و دەسەاڵتی ئاینی‬‫فــەرهــاد خــوســرەو خــافــار‪ ،‬ســەرۆک و‬ ‫ستافی ناوەندەکانی‪:‬‬ ‫‪(Radicalization Observatory‬‬ ‫‪)FMSH/CADIS, EHESS‬‬

‫ پاساوەکانی توندوتیژی لە ڕوانگەی‬‫سەلەفیزمەوە‪.‬‬ ‫محەمەد عەلی ئەلدەڕاوی‪ ،‬دامەزراوەی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەراست‪ ،‬زانکۆی نەتەوەیی لە‬ ‫سەنگافۆرە‪.‬‬

‫ جیهادیزم و دەزگــای ئاینی‪ ،‬دۆخی‬‫ڕۆژهەاڵتی نزیک وەکو نمونە‪.‬‬ ‫حارس حەسەن ئەلقەراوی‪ ،‬ناوەندی تاج‬ ‫بۆ توێژینەوەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫ جیهادیزم وەکو لوتکەی گوزارشتکردن‬‫لە ڕادیکالیزم لە دۆخی ئێراقدا‪.‬‬ ‫یەحیا ئەلکوبەیسی‪ ،‬سەنتەری ئێراقی بۆ‬ ‫لێکۆڵینەوە ستراتیجییەکان‪.‬‬ ‫سەلەفیزمی لوبنانی لە دەعوەی‬ ‫ ‬‫زانستییەوە بۆ بۆ ڕادیکالیزمی جیهادی‪.‬‬ ‫سەعود ئەلمەوال‪ ،‬زانکۆی لوبنانی لە‬ ‫بەیروت‪.‬‬ ‫پاش پشویەک لێکۆڵینەوەکان وتوێژیان‬ ‫لەسەر کرا‪.‬‬

‫لێکۆڵینەوەکانی پاشنیوەڕۆ‬

‫هــۆکــاری ئــابــوری لــەســەر ڕادیکالیزمی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬دۆخی کوردستانی ئێراق وەکو‬ ‫نمونە‬ ‫ئــومــێــد مــەحــمــود حــســێــن(ئــومــێــد‬ ‫قەرەدا‌غی)‪ ،‬زانکۆی سلێمانی‪-‬پالتفۆڕمی‬ ‫دابڕان‪.‬‬ ‫ جیهادیزم و دەرچون لە جیهادیزم‪ ،‬لە‬‫کوردستانی ئێراق‪.‬‬ ‫عادل باخەوان‪ ،‬لە زانکۆی ئێڤێری‪.‬‬ ‫پــــاش پــشــویــەک وتـــوێـــژ لــەســەر‬ ‫توێژینەوەکان کرا‪.‬‬ ‫ رادیکاڵیزەیشن لە نێوان ئێرە و ئەوێدا‬‫مەحمود عەلی ئــەلــدەڕاوی‪ ،‬ناوەندی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬زانکۆی نەتەوەیی‬ ‫سەنگاپور‪.‬‬ ‫ سوریا‪ ،‬جیهانی تۆقێنەر بۆ جیهادیستە‬‫ڕۆژئاواییەکان‬ ‫فــەرهــاد خــوســرەو خــافــار ســتــاف و‬ ‫بەرپرسی ناوەندەکانی‬

‫مێزگردێک ســازکــرا لەسەر تــەوەری‪:‬‬ ‫ڕادیکالیزم و دەرچــون لە ڕادیکالیزم لە‬ ‫ڕوانگەیەکی بەراوردکارانەوە‪ ،‬کە تیایدا ئەم‬ ‫‪FMSH / CADIS, EHESS‬‬ ‫توێژەرانە بەم بابەتانە بەشداربون‪:‬‬ ‫ هۆزەکان لە نیشتمانی جیهادییەکاندا‪،‬‬‫ گۆڕانکاری لە گروپی چەکدارییەوە بۆ‬‫سوریا و ئێراق‬ ‫گروپی بێچەک‪.‬‬ ‫هــوشــام داوود ســتــاف و بەرپرسی‬ ‫عومەر عــاشــور‪ ،‬نــاوەنــدی عــەرەبــی و‬ ‫ئیسالمی بــۆ لێکۆڵینەوە لــە زانــکــۆی ناوەندەکانی‬ ‫‪FMSH / IIAC-LAIOS,CNRS‬‬ ‫ئیکستەر‪.‬‬ ‫پــــاش پــشــویــەک وتـــوێـــژ لــەســەر‬ ‫ ئیسالم و دەرچون لە ڕادیکالیزم لە‬‫توێژینەوەکان کرا و کۆتایی بە چاالکی و‬ ‫سەحرای ئەفریکیدا‪.‬‬ ‫مارک ئەنتۆنی‪ ،‬ناوەندی لێکۆڵینەوە و توێژینەوەکان هێنرا‪.‬‬ ‫گرنگی ئەم بازنە چڕەی لێکۆڵینەوە و‬ ‫گەشەپێدان‪.‬‬ ‫ مێژوی گروپی ئیسالمیزمی جەنگاوەر توێژینەوانە لەوەدابو توێژەر لە چەندین‬‫تایبەتمەندیی و چەندین ناوەند و شوێنی‬ ‫لە لیبیا‪.‬‬ ‫حوسنی عابدی‪ ،‬ناوەندی گلۆباڵ بۆ جیهانەوە ئامادەبون و ڕوانگەی دەرەوەی‬ ‫فەرەنسایان لە ناوەندی پاریس وتوێژکرد‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوە لە جنێف‪.‬‬ ‫پاش پشویەک لێکۆڵینەوەکان وتووێژیان هەرێمی کوردستانیش بە توێژەرەکانی و‬ ‫لە ڕێی (دابڕان)ەوە توانییان بەتوێژینەوە‬ ‫لەسەر کرا‪.‬‬ ‫و وتــوێــژی چــڕ لــەســەر پرسەکانی ناو‬ ‫کۆنفڕانسەکە بەشداربن‪.‬‬

‫رۆژی دوەم ‪١١/٢٩‬‬ ‫سەر لەبەیانی‬

‫لــەژێــر ناونیشانی «هــونــەر و کلتور‬ ‫و مۆسیقا الی جــیــهــادیــیــەکــان» ئەم‬ ‫لێکۆڵینەوانە پێشکەشکرا‬ ‫ پرۆگرام و ئایدۆلۆجیای داعش لە زانکۆ‬‫عەرەبییەکاندا‪.‬‬ ‫ساری حەنەفی‪ ،‬زانکۆی ئەمریکی لە‬ ‫بەیروت‪.‬‬ ‫ کەلەپوری جەنگ‪ ،‬خاپورکردنی مێژوو‬‫لە سوریا و ئێراق‪.‬‬ ‫هێلێن مالکۆ‪ ،‬ئەکادیمیای ئیتاڵی بۆ‬ ‫لێکۆڵینەوەی‪.‬‬ ‫ مۆسیقا و سرودی جیهادییەکان‬‫لویس ڤیالسکۆ‪ ،‬ناوەندی لێکۆڵینەوە لە‬ ‫هونەر و زمان لە ئیسپانیا‪.‬‬ ‫ سرودی جیهادییەکان‪ ،‬کاریگەری و‬‫بەراورد‪.‬‬ ‫عەلی مستەفا‪ ،‬دەستەی کوردستانی‬ ‫بۆ لێکۆڵینەوەی ستراتیجی و توێژینەوەی‬ ‫زانستی‪ ،‬هەرێمی کوردستان‪ .‬پالتفۆڕمی‬ ‫دابڕان‬ ‫پــــاش پــشــویــەک وتـــوێـــژ لــەســەر‬ ‫لێکۆڵینەوەکان کرا‪.‬‬

‫پاش نیوەڕۆ‬

‫لەژێر ناونیشانی «جیهادیزمی کوردی»‬ ‫دو توێژینەوە پێشکەش کرا‬ ‫‪ -‬ناساندن و لێکدانەوەی کاریگەری‬

‫گرنگی ئەم بازنە چڕەی لێکۆڵینەوە و توێژینەوانە لەوەدابو‬ ‫توێژەر لە چەندین تایبەمتەندیی و چەندین ناوەند و شوێنی جیهانەوە‬ ‫ئامادەبون و ڕوانگەی دەرەوەی فەرەنسایان لە ناوەندی پاریس وتوێژکرد‪،‬‬ ‫هەرێمی کوردستانیش بە توێژەرەکانی و لە ڕێی (دابڕان)ەوە توانییان‬ ‫بەتوێژینەوە و وتوێژی چڕ لەسەر پرسەکانی ناو کۆنفڕانسەکە بەشداربن‬

‫ڤیڤۆریکا‪ ،‬سەرۆکی ‪ FMSH‬باسی لە گرنگی ئاراستە و‬ ‫بابەتەکە کرد‪ ،‬پاشان ئاماژەی بەوە دا پرۆژەیەکی دوساڵە بە بەشداری و‬ ‫یارمەتی چەندین ڕێکخراو و دامەزراوە و تۆڕی لێکۆڵینەوەی جیهانی پێکهاتوە‬ ‫و دەستپێدەکات‪ .‬هەر لەوێدا ئاماژەی بە پالتفۆڕمی دابڕان و توێژەرەکانی کرد‬ ‫بەشدارن و ڕۆڵیان هەیە لە دەستپێکردن و سەررێخسنت و بەشداریکردن‬ ‫لەو پرۆژەیە‬

‫ژمارە (‪ )321‬دوشەممە ‪201٦/12/5‬‬

‫‪2‬‬

‫هەوڵی بێ‌ئاکامی نوسەرە ئیسالمیەکان‬ ‫بۆ بەیاسایی‌کردنی تەمەنی عائیشە!‬ ‫هەڵە و تێکەڵ‌کردنەکانی وتاری «ئایا عائیشە بوکێکی شەش سااڵنە بو؟» ی (ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس)‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی دوازدەیەم‬ ‫بەشودانی کچی مناڵ‬ ‫لە ئیسالمدا‬ ‫مشت‌ومڕی بەڵگەی هەشتەم‬ ‫درێژەی مشت‌ومڕی بەڵگەسازیەکەی‬ ‫شانەڤاس‬ ‫بە واتای دەقی (النساء‪)6 ،5 :‬‬

‫بەردەوامین لە مشت‌ومڕی لێکدانەوە‬ ‫تایبەتیەکەی شانەڤاس بۆ ئەو دەقە‬ ‫قورئانیە‪ ،‬کە دەیکاتە بەڵگە بۆ مەرجی‬ ‫پێگەیشتن «بلوغ» بۆ هاوسەرگیری‬ ‫وەکو مەرجێکی قورئانی‪َ « :‬و َل ُت ْؤ ُتوا‬ ‫الس َف َها َء َأ ْم َوا َل ُك ُم الَّ ِت َج َع َل اهللُ َل ُك ْم ِق َيا ًما‬ ‫ُّ‬ ‫َوا ْر ُز ُقو ُه ْم ِفي َها َوا ْك ُسو ُه ْم َو ُقولُوا َُل ْم َق ْوًل‬ ‫َم ْع ُرو ًفا‪َ .‬وا ْب َتلُوا الْ َي َتا َمى َح َّتى ِإ َذا َب َل ُغوا‬ ‫ِّ‬ ‫اح َفإ ِْن آ َن ْس ُت ْم ِم ْن ُه ْم ُر ْشدًا َفا ْد َف ُعوا‬ ‫الن َك َ‬ ‫ِإ َل ْي ِه ْم َأ ْم َو َُ‬ ‫ال ْم‪( »..‬النساء‪.)6 ،5 :‬‬ ‫لــە بــەشــی پــێــشــودا مەبەستی‬ ‫دەقەکەمان لە مەرجی «ڕوشــد» بۆ‬ ‫ئــەوەی ســەربــاری مەرجی «بلوغ»‬ ‫سەرپەرشتیاری لەسەر هەتیو البچێت و‬ ‫ماڵ و سامانی بدرێتەوە دەست خۆی‪،‬‬ ‫ڕون‌کــردەوە‪ ،‬و گەیشتینە ئــەوەی کە‬ ‫بەپێی یاسا قورئانیەکە هەر کاتێک‬ ‫هەتیو لە ڕوی سێکسیەوە پێگەیشت‬ ‫و لــە هــەمــان کاتیشدا «ڕوشـــد»ی‬ ‫لێ بینرا؛ ئیتر مــاڵ و سامانەکەی‬ ‫دەدرێتەوە دەستی خۆی بەڕێوەی ببات‪،‬‬ ‫«ڕوشد»یش بریتیە لە پێگەیشتنی‬ ‫عەقڵی بە شێوەیەک کە بەرژەوەندیی‬ ‫خۆی بزانێت‪ .‬لەم بەشەشدا لە چەند‬ ‫الیەنێکی تری ئەم مشت‌ومڕە لەگەڵ‬ ‫لێکدانەوە و بەکارهێنانەکەی شانەڤاس‬ ‫بۆ ئەم دەقە دەدوێین‪.‬‬ ‫تەمەنی پێگەیشتن «بلوغ»‬ ‫پێناسە فیقهیەکانی‪ ،‬بەپێی تەمەن‪،‬‬ ‫لە ڕێبازە فیقهیە جۆراوجۆرەکاندا‬ ‫لە ئیسالمدا گەلێک لە یاساکان‬ ‫و گەلێک الیــەنــی بــەرپــرســیــاری و‬ ‫«تەکلیف» بەسراوەتەوە بە پێگەیشتن‬ ‫«بلوغ»ـەوە‪ ،‬وەکو بەرپرسیاری لە‬ ‫ئەرکە ئایینیەکان‪ ،‬و مەرج و شیاوی بۆ‬ ‫هەندێک لە ئەرک و مافە یاساییەکان‬ ‫(لەوانەش جێبەجێ‌کردنی هەندێک لە‬ ‫سزاکان‪ ،‬و هاتنە ژێر باری خزمەتی‬ ‫سەربازی یان تەمەنی جەنگاوەری‪ ،‬و ـ‬ ‫لێرەوە ـ پێویست‌بونی سەرانە «جزیة»‬ ‫لــەســەر ناموسوڵمان)‪ ،‬و هــەروەهــا‬ ‫دەرچـــون لــەژێــر ناونیشانی هەتیو‬ ‫« َيتيِم» (ئەمەش لە بنەڕەتدا یانی‬ ‫دەرچــون لەژێر ناونیشانی «مناڵ»)‬ ‫لەگەڵ ئــەو شوێنەوارە یاساییانەی‬ ‫بەسەر ئەمەدا دێن لە دەستکراوەیی کە‬ ‫ماڵ و ساماندا‪.‬‬ ‫لە دەقەکاندا نیشانەیەک بۆ پێگەیشتن‬ ‫دیــاری‌کــراوە‪ ،‬ئەویش بینینی خەونی‬ ‫سێکسی «احتالم»ـە‪ ،‬کە بە هۆیەوە‬ ‫کەسەکە شالوی سێکسی دەردەدات‪.‬‬ ‫لە قورئانیشدا بەم شێوەیە گوزارش لە‬ ‫پێگەیشتن کراوە‪ ،‬کە دەڵێت‪َ « :‬والَّذِينَ‬ ‫ل َي ْبلُ ُغوا ْ ُ‬ ‫َْ‬ ‫اللُ َم ِم ْن ُك ْم‪( »..‬النور‪،)58 :‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫« َو ِإذا َبل َغ الط َفال ِم ْنك ُم الل َم‪( »..‬النور‪:‬‬ ‫‪ .)59‬بۆیە لە فیقهی ئیسالمیدا ئەم‬ ‫نیشانەیە کۆدەنگیی لەسەرە‪ ،‬کە بەمە‬ ‫کەسەکە دەبێتە پێگەیشتو «بالغ» و‬ ‫ئیتر ـ بۆ نمونە ـ ئەو مناڵەی باوکی‬ ‫نــەمــاوە لەژێر پێناسەی «هەتیو»‬ ‫دەردەچێت‪ .‬هەروەها بۆ کچ لە فیقهی‬

‫ئیسالمیدا بــاس لە دەست‌پێ‌کردنی‬ ‫سوڕی مانگانەش دەکرێت‪ .‬بێ گومان‬ ‫سیفەتە سێکسیە الوەکیەکانیش (وەکو‬ ‫موهاتن) هەر نیشانەی پێگەیشتنن‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی لە هەمو مرۆڤێکدا‬ ‫بە یەک شێوە نیە؛ بۆیە لە ئیسالمدا‬ ‫بەگشتی نەکراون بە مەرج و نیشانە‪،‬‬ ‫مەگەر تەنها هاتنی موی بەر «إنبات»‬ ‫بەپێی هەندێک لە ڕێبازەکان‪ ،‬وەکو لە‬ ‫چیرۆکی بەنو قوڕەيظهدا هاتوە بەو‬ ‫شێوە مناڵ و پیاویان جیاکراونەتەوە‪،‬‬ ‫کە لە گێڕانەوە ئیسالمیەکاندا هاتوە‬ ‫(بەاڵم ئەم نیشانەیە ناکۆکیی تێدایە‪:‬‬ ‫ئــەبــو حەنیفە و گــێــڕانــەوەیــەک لە‬ ‫مالیکەوە‪ :‬نیشانەیەک نیە کە پشتی‬ ‫پــێ ببەسرێت‪ .‬ڕێــبــازی مالیکی و‬ ‫حەنبەلی‪ :‬بەڕەهایی نیشانەیە و پشتی‬ ‫پــێ دەبــەســرێــت‪ .‬ڕێــبــازی شافیعی‪:‬‬ ‫نیشانەیەکە کە بە‌‌ش‌بەحاڵی مناڵی‬ ‫نا‪-‬موسوڵمان پشتی پێ دەبەسرێت‪.‬‬ ‫ڕێــبــازی هەندێک لــە مالیکیەکان‪:‬‬ ‫نیشانەیەکە کە لە حاڵەتی مافی خەڵک‬ ‫و بەتایبەتی تاوانباریدا پشتی پێ‬ ‫دەبەسرێت)‪.‬‬ ‫بـــەاڵم لــە فیقهی ئیسالمیدا بە‬ ‫شێوەیەکی تر تەمەنی پێگەیشتن‬ ‫دیاری‌کراوە‪ ،‬ئەویش ئەو تەمەنەیە کە‬ ‫گومانی تێدا نامێنێت کە کوڕ و کچ‬ ‫تێیدا بە سروشتی خۆیان ـ و دەگمەن‬ ‫نەبێت ـ پێ‌گەیشتون‪ ،‬یانی کاتێک‬ ‫مرۆڤ دەگاتە تەمەنێک ئیتر دەزانرێت‬ ‫کە پێگەیشتوە و پێویستیی بە نیشانە‬ ‫و دەستنیشان‌کردن نیە‪ .‬و ئەمە لە‬ ‫دیاری‌کردنە یاسايى و ڕێکخراوەکەوە‬ ‫نزیکترە‪ ،‬بۆیە لە فیقهی ئیسالمیدا ـ کە‬ ‫هەوڵێکە بۆ داڕشتنی یاسا ئیسالمیەکان‬ ‫لە شێوەی تۆمارنامەیەکی یاساییدا کە‬ ‫ئامادەیە بۆ کارپێ‌کردن لە دادگادا ـ‬ ‫زیاتر پشت بەم جــۆرە دیاری‌کردنە‬ ‫بەسراوە کە دیاری‌کردنی پێگەیشتنە بە‬ ‫تەمەن نەک بە نیشانە‪ .‬بەاڵم ناکۆکیی‬ ‫تێدایە‪ ،‬بەم شێوەیە(‪:)١‬‬ ‫‪ .١‬زۆرینە‪ ،‬بەتایبەتی شافیعیەکان‪،‬‬ ‫و حەنبەلیەکان‪ ،‬و لەناو حەنەفیەکانیش‬ ‫ئەبو یوسف و موحەممەدی کوڕی ئەل‪-‬‬ ‫حەسەنی شەیبانی (و گێڕانەوەیەکیشە‬ ‫لە ئەبو حەنیفە خۆیەوە‪ ،‬و لە ڕێبازی‬ ‫حەنەفیدا فەتوا بەمە دەدرێـــت)‪ ،‬و‬ ‫هەروەها ئەوزاعی‪ ،‬و گەلێکی تر؛ دەڵێن‪:‬‬ ‫کوڕ و کچ بە تەواوکردنی پازدە ساڵ‬ ‫پێ‌دەگەن‪ .‬ئەمانە وتویانە بە شێوەیەکی‬ ‫عادەتی بینراوە کە پێگەیشتنی کوڕ و‬ ‫کچ لە پازدە ساڵ زیاتر دواناکەوێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەم تەمەنە دیاری‌دەکرێت چونکە‬ ‫گومان دەبڕێت‪ .‬لە گێڕانەوەکانیش‬ ‫بەڵگە بەوە دەهێننەوە کە پێغەمبەر‬ ‫عەبدوڵاڵی کوڕی عومەری لە چواردە‬ ‫ساڵیدا وەکو جەنگاوەر وەرنەگرتوە و‬ ‫کە بوەتە پازدە ساڵ ئینجا وەری‌گرتوە‬ ‫(هەرچەند بەڵگەهێنانەوە بەم باسە؛‬ ‫تێبینیی لەسەرە کە لێرەدا مەبەستمان‬ ‫نیە لێی بدوێین)‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ڕێــبــازی ئــەبــو حەنیفە‪ ،‬ئەو‬ ‫گێڕانەوەیەی کە بــاوە‪ ،‬کە دەڵێت‪:‬‬ ‫تەمەنی پێگەیشتنی کوڕ هەژدە ساڵیە‪،‬‬ ‫و بۆ کچ حەڤدە ساڵیە‪ .‬بۆ ئەمەش‬ ‫بەڵگە بەو دەقە قورئانیە هێنراوەتەوە‬ ‫کە دەڵێت‪َ « :‬و َال َت ْق َربُوا َمال الْ َي ِتي ِم ِإالَّ‬ ‫بِالَّ ِت ه َِي َأ ْح َس ُن َح َّتى َي ْبلُ َغ َأ ُشَّ��د ُه»‬ ‫(األنعام‪ ،152 :‬اإلســراء‪ ،)34 :‬ئینجا‬ ‫بەپێی ڕاڤـــەی ئیبن عەبباس ئەم‬ ‫َ‬ ‫«أ ُشدّ»ـە دەکاتە هەژدە ساڵی‪.‬‬ ‫‪ .٣‬ڕێبازی مالیکی‪ ،‬کە لە خۆیدا‬ ‫ناکۆکی و گێڕانەوەی جیاوازی تێدایە‪،‬‬ ‫و گێڕانەوە سەرەکیەکە دەڵێت‪ :‬تەمەنی‬ ‫پێگەیشتن تەواوکردنی هەژە ساڵە‪،‬‬ ‫یان ئەوەیە پێ بنێتە هەژدە ساڵی‪.‬‬

‫ت‪ .‬ۆ‪ .‬شانەڤاس‪ ،‬لەگەڵ بیرمەندی ئیسالمیی کوردی‪-‬ئەمەریکایی و ڕابەری بزاڤی قورئانیەکان و ڕیفۆرمی ئیسالمی لە‬ ‫ئەمەریکا (ئەدیب یوکسەل)‬ ‫گێڕانەوەکانی تری ئەم ڕێبازە باس لە‬ ‫حەڤدە ساڵی و شازدە ساڵی و نۆزدە‬ ‫ساڵییش دەکەن‪ ،‬و (ئیبن وەهب)ـیش‬ ‫ـ وەکو زۆرینە ـ وتویەتی پازدە ساڵی‪.‬‬ ‫مەبەستەکەم لەم باسە؛ ئەمە بو کە‪:‬‬ ‫ســـەربـــاری ئــــەوەی‪ ،‬و وەکـــو لە‬ ‫بەشەکانی پێشودا باسمان کــرد‪،‬‬ ‫«بــلــوغ» الی زۆریــنــەی هـــەرەزۆری‬ ‫فیقهزانەکانی ئیسالم مەرجی شیاوی‬ ‫نیە بۆ هاوسەرگیری لە حاڵەتێکدا‬ ‫باوک کچی مناڵی خۆی بە شو بدات‬ ‫یان ژن بۆ کوڕی مناڵی خۆی بهێنێت؛‬ ‫ئینجا کاتێک الی کەمینەیەکی کەم‬ ‫(ئیبن شــوبــڕومــە و هەندێکی تر)‬ ‫«بلوغ» بەڕەهایی مەرجە‪ ،‬و سەبارەت‬ ‫بە کچێک کە باوک (و باپیرە)ی بە‬ ‫شوی نەدات و ـ بۆ نمونە ـ برا و مامی‬ ‫بە شوی بــدات؛ دیسان مەرجە؛ ئایا‬ ‫لەم حاڵەتانەدا کە «بلوغ» مەرجە؛‬ ‫فەقیهەکان باسی تەمەنی پازدە ساڵی‬ ‫یان ‪ ١٨‬ساڵی دەکەن وەکو مەرج؟ بێ‬ ‫گومان وەکو مەرج باس نەکراوە‪ ،‬چونکە‬ ‫دیــاری‌کــردنــی پێگەیشتن بە تەمەن‬ ‫(وەکو پازدە ساڵی) تەنها ڕێگەیەکە‪،‬‬ ‫و ڕێگەی یەکەم هەر سەلماندنی بینینی‬ ‫خەونی سێکسیە (و بەگشتی دەرچونی‬ ‫دەردراوی سێکسی)‪ ،‬و ـ سەبارەت بە‬ ‫کچ ـ هاتنی سوڕی مانگانە‪ ،‬و بۆ کوڕ‬ ‫و بۆ کچیش ـ بەپێی هەندێک ڕێباز‬ ‫ـ هاتنی مــوی بــەر‪ .‬ئیتر کاتێک بە‬ ‫یەکێک لەم ڕێگانە (بەتایبەتی بینینی‬ ‫خەونی سێکسی) پێگەیشتن سەلما؛‬ ‫ئیتر ـ بــۆ نمونە ـ کچێک لەالیەن‬ ‫بــرا و مامیشیەوە دەکرێت بە مێرد‬ ‫بدرێت (دوای وەرگرتنی «ئیزن»ی‬ ‫خۆی)‪ .‬ئاشکرایشە کە بینینی خەونی‬ ‫سێکسی و هاتنی سوڕی مانگانە پێش‬ ‫پازدە ساڵییش دەبێت‪ .‬کەواتە باسی‬ ‫دیاری‌کردنی فیقهی بۆ پێگەیشتن بەپێی‬ ‫تەمەن کاریگەریی نیە بۆ دیاری‌کردنی‬ ‫شیاوی بۆ هاوسەرگیری و دروستیی‬ ‫بەمێرددانی کچ لەو حاڵەتانەدا ـ یان‬ ‫لە ڕێبازە کەمینەییانەدا ـ کە «بلوغ»‬ ‫تێیاندا مەرجە‪.‬‬ ‫بەاڵم دەکرێت شتێکی تر بڵێین‪ :‬لەو‬ ‫پێناسە فیقهیانەوە‪ ،‬و هاوڕێ لەگەڵ‬ ‫ڕێبازەکەی ئیبن شوبڕومە و ئەوانی تر‬ ‫کە دانانی مەرجی ڕەهای «بلوغ»ـە‬ ‫بۆ هاوسەرگیری؛ دەکــرێــت بۆ ئەم‬ ‫ســەردەمــەش وەکــو «ئیختیار»ێکی‬ ‫فیقهی‪ ،‬بەبێ شاردنەوە و پەردەپۆش‬ ‫و حاشاکردن لــەوەی وەکــو ڕێبازی‬ ‫زۆرینەی هــەرەزۆر لە ڕابــردودا هەبوە‬

‫و کــاری پێ کــراوە‪ ،‬شتێکی گونجاو‬ ‫هەڵ‌بژێررێت‪ :‬سەرەتا دەکرێت ڕێبازی‬ ‫ئەبو حەنیفە بۆ دیاری‌کردنی «بلوغ»‬ ‫بە تەمەنی ‪ ١٨‬ساڵی هەڵ‌بژێررێت‪ ،‬بەو‬ ‫پێیەی کە پێش ئەوە تەنها «مراهقة»ی‬ ‫پێگەیشتنە نەک پێگەیشتنی تەواو‪.‬‬ ‫ئینجا ڕێــبــازەکــەی ئین شوبڕومە و‬ ‫ئەوانی تر هەڵ‌بژێررێت کە مەرجی‬ ‫«بلوغ»ـە بۆ مێرددانی کچ و ژن‌هێنان‬ ‫بۆ کوڕە لە الیەن باوکیشیانەوە‪ .‬بەم‬ ‫پێیە کوڕ و کچ هەتا نەگەنە ‪ ١٨‬ساڵی‬ ‫باوکیشیان بۆی نەبێت هاوسەرگیرییان‬ ‫پێ بکات‪ .‬ئەم «ئیختیار»ە فیقهیە‪،‬‬ ‫کــە دەکـــرێـــت هــەنــدێــک بــەڵــگــە و‬ ‫بەڵگەسازییشی بۆ بهێنرێتەوە‪ ،‬وەکو‬ ‫ئــەوەی ئیبن شوبڕومە و ئەوانی تر‬ ‫هێناویانەتەوە‪ ،‬و وەکو ئــەوەی ئەبو‬ ‫حەنیفە و شوێنکەوتوانی بۆ پێناسە‬ ‫و دیاری‌کردنەکەی خۆیان بۆ تەمەنی‬ ‫«بلوغ» وەکو بەڵگە باسیان کردوە‪.‬‬ ‫دەکــرێــت ئــەم «ئیختیار»ە فیقهیە‬ ‫وەکــو چارەسەرێك و هەڵ‌بژاردنێکی‬ ‫گونجاو بۆ ئەم سەردەمە پشتی پێ‬ ‫ببەسرێت‪ ،‬بەو مەرجەی بزانرێت ئەمە‬ ‫ڕێبازێكی کۆنی کەمینەیەک بــوە و‬ ‫جیاوازە لەو یاسایەی کە کۆدەنگیی‬ ‫لەسەر دامەزراوە‪ ،‬و ئێستەش لە ڕوی‬ ‫ئایینیەوە موسوڵمانانی تر بۆیان هەیە‬ ‫لەسەر ڕێبازە باوەکە بن‪.‬‬ ‫ئــەگــەریــش بــمــانــەوێــت لــە قاڵبی‬ ‫«ئیختیار»ی فیقهیدا نەبێت و نەچینە‬ ‫ناو «جەدەل»ێکی فیقهیەوە‪ ،‬و ئامڕاز‬ ‫و ڕێگەی نوێ بخرێتە کار؛ و ڕێگەیەکی‬ ‫تر هەیە بۆ ڕێکخستنی ئەم بابەتە‪ ،‬کە‬ ‫جۆرە گونجاندنێکە لەنێوان شەریعەت‬ ‫و یاسا‪ ،‬کە پێم وایە ئێستە کار بەمە‬ ‫دەکرێت‪ .‬ئەویش ئەوەیە مارەکردن‬ ‫بەپێی شەریعەت پێش «بلوغ» یان‬ ‫بەالی کەمەوە پێش تەمەنی ‪ ١٦‬و ‪١٨‬؛‬ ‫دروست «حالل»ـە‪ ،‬بەاڵم کاربەدەست‬ ‫«ولي األمر»ی موسوڵمان بۆی هەیە‬ ‫ّ‬ ‫«حــەالل» ڕێک‌بخات یان سنورێکی‬ ‫بۆ دابنێت‪ ،‬لەبەر بەرژەوەندییەک یان‬ ‫بۆ پاراستن لە زیانێک‪ ،‬بۆیە دەکرێت‬ ‫بە یاسایەک تەمەنی هاوسەرگیری لە‬ ‫تەمەنی ‪ ١٦‬یان ‪ ،١٨‬یان ‪ ١٦‬بۆ کچ و‬ ‫‪ ١٨‬بۆ کوڕ‪ ،‬دیاری‌بکرێت‪ ..‬نەک وەکو‬ ‫ئایین و شەریعەت‪ ،‬بەڵکو وەکو یاسا و‬ ‫ڕێکخستنێکی یاسایی و دنیایی‪.‬‬ ‫ئایا مەرجی «رشد» مەرجی‬ ‫هاوسەرگیریە؟‬ ‫دەقەکە خۆی دەڵێت‪َ « :‬وا ْب َتلُوا الْ َي َتا َمى‬

‫لەم حاڵەتەدا مافێکی سەرەتاییە کە‬ ‫ناکرێت مرۆڤی پێگەیشتوی لێ بێبەش‬ ‫بکرێت بەو بیانوەی کە «ڕوشد»ی نیە‬ ‫بەو واتایەی بۆ خۆی ناتوانێت ماڵ و‬ ‫سامانی خۆی بەکەڵک‌بهێنێت‪.‬‬ ‫هەر بۆیە لە فیقهی ئیسالمیدا یاسا‬ ‫وایــە کە ئــەو کەسەی بە کەم‌عەقڵ‌‬ ‫«سفیه» دادەنرێت؛ بە ڕێگەپێدانی‬ ‫ســەرپــەرشــتــیــارەکــەی دەتــوانــێــت‬ ‫هاوسەرگیری بکات‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬ ‫ئــەوەی ئەم کەسە بۆ خۆی کارەکە‬ ‫جێبەجێ ناکات‪ ،‬یــان سەرەتا بۆی‬ ‫پەسەند دەکــرێــت ئینجا جێبەجێ‬ ‫دەکـــات‪ ،‬بۆیە مافی ئــەم کــارانــەی‬ ‫هــەیــە‪ ،‬بــە ڕێگەپێدانی «إذن»ی‬ ‫ســەرپــەرشــتــیــارەکــەی(‪ .)٢‬ئەمەش‬ ‫نیشانەی ئەوەیە کە مەرجی «ڕوشد»‬ ‫لە فیقهی ئیسالمیدا مەرجێک نیە‬ ‫هاوسەرگیری سنوردار بکات‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ئەمە ـ وەکــو لە دەقەکەشدا هاتوە‬ ‫ـ مەرجی هەندێک مافی تــرە وەکو‬ ‫بەڕێوەبردنی ماڵ و سامان‪.‬‬ ‫بۆیە پێوانەکاریەکەی شانەڤاس لە‬ ‫ڕوانگەی فیقهی ئیسالمیەوە ڕاست نیە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬گشتگیرکردنی دەقەکە‪:‬‬ ‫دەقەکە (النساء‪ )6 :‬ڕاستەوخۆ‬ ‫و بەڕونی باسی هەتیوان دەکــات و‬ ‫ڕێنماییە بۆ سەرپەرشتیارەکانیان‪.‬‬ ‫بــەاڵم شانەڤاس بۆ ئــەوەی دەقەکە‬ ‫بکاتە بەڵگەیەک بۆ مەبەستی خۆی؛‬ ‫هەر زو دەڵێت‪ :‬ئەو ڕێنماییەی قورئان‬ ‫دەربارەی سەرپەرشتیی هەتیو؛ حاڵەتی‬ ‫مناڵەکانی خۆیشمان دەگرێتەوە‬

‫َح َّتى ِإ َذا َب َل ُغوا ِّ‬ ‫اح َفإ ِْن آ َن ْس ُت ْم ِم ْن ُه ْم‬ ‫الن َك َ‬ ‫ُر ْشدًا َفا ْد َف ُعوا ِإ َل ْي ِه ْم َأ ْم َو َُ‬ ‫ال ْم‪( »..‬النساء‪:‬‬ ‫‪ ،)6‬ئەمەش واتە کاتێک هەتیو باڵغ‌‬ ‫بو و لەگەڵیشیدا هەڵس‌وکەوتی باش‬ ‫و بەرچاوڕۆشن و ژیرانە بو؛ ئیتر ماڵ‬ ‫و سامانی دەدرێتە دەستی خۆی و‬ ‫دەتوانێت خۆی بەڕێوەی ببات‪ .‬واتە‬ ‫دەقەکە پێگەیشتنی سێکسی «بلوغ»‬ ‫و پێگەیشتنی عەقڵی « ُر ْشد» دەکاتە‬ ‫مەرجی دەستکراوەیی هەتیو لە ماڵ و ‪The Quran’s guidance on‬‬ ‫‪the topic of raising orphans‬‬ ‫سامانی خۆیدا‪.‬‬ ‫بـــــەاڵم بــیــنــیــمــان شــانــەڤــاس ‪is also valid in the case of‬‬ ‫‪our own children.‬‬ ‫بەپێی دەقــەکــە دەیــەوێــت ئــەو دو‬ ‫ئەمەش یانی دەقەکە گشتیە و هەر‬ ‫جــۆرە پێگەیشتنە بکات مــەرج بۆ‬ ‫مناڵێک دەگــرێــتــەوە‪ :‬باوکی هەبێت‬ ‫هاوسەرگیرییش‪ ،‬چۆن؟ بە‪:‬‬ ‫‪ .١‬پێوانی هاوسەرگیری لەسەر یان نا‪ .‬ئەمەش بۆ ئــەوەی بتوانێت‬ ‫دەقەکە بەسەر حاڵەتی عائیشە و هەر‬ ‫پێوانەی کاروباری دارایی‪:‬‬ ‫شانەڤاس دەڵێت‪« :‬ئەگەر ئێمە کچێکی مناڵی تر کە باوکیشی هەیە؛‬ ‫متمانە بە کچێکی حەوت سااڵنە نەکەین بسەپێنێت‪.‬‬ ‫بەاڵم دیسان ئەمەش پێوانەکارییەکی‬ ‫لە بەڕێوەبردنی کاروباری دارییدا؛ ئەوا‬ ‫کەواتە کچێكی ئاوا و لەو تەمەنەدا هــەڵــەیــە‪ ،‬بەپێی فیقهی ئیسالمی‬ ‫ناتوانێت لە الیەنی ئاوەز و جەستەییەوە حاڵەتی کچێک کــە بــاوکــی هەیە و‬ ‫باوکی دەیەوێت بە مێردی بدات؛ تەواو‬ ‫بۆ هاوسەرگیرییش گونجاو بێت»‪.‬‬ ‫لە الیەنی واقیعیەوە ئێمەش لەگەڵ جیاوازە لە حاڵەتی کچێک کە باوکی‬ ‫ئەمەدا هــاوڕایــن کە ئەگەر کەسێک نــەمــاوە و کەسی تر سەرپەرشتیی‬ ‫لە الیەنی جەستەیی و عەقڵیەوە بە دەکــات کە ڕەنگە ستەمی لێ بکات‪.‬‬ ‫شێوەیەک پێ‌نەگەیشتبێت کە بتوانێت بەپێی یاسای ئیسالمی؛ ئەوە باوکە‬ ‫کاروباری دارایــی خۆی بەڕێوە ببات؛ (یان باپیرە کە جێی دەگرێتەوە) ئەو‬ ‫بێ گومان لە بەڕێوەبردنی خێزان و مافەی هەیە‪ .‬ئیتر چۆن ئەو دو حاڵەتە‬ ‫بەرپرسیاریی هاوسەرییشدا سەرکەوتو دەکرێن بە یەک؟‬ ‫بۆیە بەڵگەهێنانەوەی شانەڤاس بەم‬ ‫نابێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لە الیەنە فیقهیەکەوە ئەو جۆرە دەقــە‪ ،‬بۆ سەلماندنی بونی مەرجی‬ ‫بەڵگەهێنانەوەیە دروست نیە‪ ،‬چونکە «بلوغ» بۆ هاوسەرگیری‪ ،‬لە ئیسالمدا؛‬ ‫ناوبراو هاتوە مەرجێک‪ ،‬کە بریتیە کە سەرکەوتو نیە‪ .‬سەپاندنی بیرۆکە و‬ ‫«بلوغ» لەگەڵ «ڕوشــد» و مەرجی یاسای نامۆ بە ئیسالم هیچ کاتێک‬ ‫دەس ـت‌کــرانــەوەی هەتیوە لە مــاڵ و سەرکەوتو نابێت‪.‬‬ ‫لـــە بـــاشـــی داهــــاتــــودا لــەســەر‬ ‫سامانی خۆیدا‪ ،‬دەکاتە مەرجی مافێکی‬ ‫تر کە هاوسەرگیریە‪ ،‬کە ئەمەش دو هــەڵــســەنــگــانــدنــی بــەڵــگــەســازی و‬ ‫بواری تا ڕادەیەک جیاوازن‪ ،‬بەتایبەتی ئەنجامەکانی تــری هەڵوێستەی تر‬ ‫کە حاڵەتی یەکەم (بەڕێوەبردنی ماڵ و دەکەین‪.‬‬ ‫سامان) لێپرسراوێتی و سەربەخۆییەکی‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫تەواو دەگەیەنێت‪ ،‬بەاڵم هاوسەرگیری‬ ‫(‪ )١‬بۆ ئەم ڕێبازە جیاوازانە؛ بڕوانە‪:‬‬ ‫مــەرج نیە وا بێت‪ ،‬جــاری وا هەیە‬ ‫املوسوعة الفقهية الكويتية‪ .‬الكويت‪:‬‬ ‫کــوڕێــک ژنــی بــۆ دەهێنرێت و هەر‬ ‫وەکو ئەندامی خێزانیش دەمێنێتەوە وزارة األوقاف والشؤون اإلسالمية ـ دار‬ ‫و لەژێر سەرپەرشتیی باوک و دایکیدا السالسل‪ .‬جـ‪ ،2 .‬ص‌ص‪.17 ،16 .‬‬ ‫(‪ )٢‬بۆ نمونە؛ بڕوانە‪:‬‬ ‫دەمێنێتەوە (ئەم حاڵەتە لە کۆمەڵگای‬ ‫اجلزيري‪ ،‬الفقه على املذاهب األربعة‪.‬‬ ‫ئیسالمی و خۆرهەاڵتیدا زۆر باڵوە)‪ .‬واتە‬ ‫دەکرێت هاوسەرگیریەکەش ـ وەکو ماڵ بريوت‪ :‬دار الكتب العلمية‪ .‬الطبعة الثانية‪،‬‬ ‫و سامانەکە ـ لەژێر سەرپەرشتیاریدا ‪ .2003‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.332 .‬‬ ‫بێت‪ .‬و هاوسەرگیری (و ئەمەش لە‬ ‫کۆمەڵگای ئیسالمیدا واتە تاکە ڕێگەی‬ ‫تێکەاڵوی لەگەڵ ڕەگــەزی بەرامبەر)‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪ )321‬دوشەممە ‪201٦/12/5‬‬

‫دەربارەی‬

‫دین و‬ ‫کۆمۆنیزم‬ ‫زه‌رده‌شت نوره‌دين‬ ‫‪2-2‬‬ ‫‪ -٢‬پانتایی میژوو‬ ‫وەکچۆن کۆمۆنیزم لە «پانتایی‬ ‫ئایدیا»دا بەدرێژایی چاخەکان ئامادە بوو‬ ‫و کاریکردووە ئەوا بەهەمان شێوەش لە‬ ‫«پانتایی مێژوو»دا بەدرێژایی چاخەکان‬ ‫ناوبەناو دەرکەوتووە و کاریکردووە‪.‬‬ ‫بەم پێیەش کۆمۆنیزم لە «پانتایی‬ ‫مــێــژوودا» ئەکتێکی یونیڤیرساڵ و‬ ‫گەردوونی بووە‪ .‬گواستنەوەی کۆمۆنیزم‬ ‫لە «پانتایی ئایدیا»ـەوە بۆ «پانتایی‬ ‫مــێــژوو» هەوڵێکی ڕزگاریخوازانەی‬ ‫دەســتــەجــەمــعــیــی چــــەوســــاوە و‬ ‫ستەملێکراوان بــووە بــە ئاراستەی‬ ‫عەدالەت و یەکسانییدا‪ .‬لەم سۆنگەیه‌وە‬ ‫کــەمــتــازۆر هــەمــوو ئـــەو هــەواڵنــەی‬ ‫بەدرێژایی چاخەکان بە ئاراستەی‬ ‫بەدیهێنانی عەدالەت و یەکسانیخوازییدا‬ ‫مانیفێستبوونی‬ ‫ئــەنــجــامــدراون‪،‬‬ ‫کۆمۆنیزم بووە لە «پانتایی مێژوو»دا‪.‬‬ ‫بەدەربڕینێکی ‌تر دەتوانین بڵێین لە‬ ‫هەر بڕگەیەکەی مێژووییدا کە چەوساوە‬ ‫و ستەملێکراوان ڕاپەڕیبێتن و بەگژ‬ ‫ستەمکار و چەوسینەردا چوبێتنەوە ئەوا‬ ‫ئەو لەحزە‪ ،‬لەحزەیەکی کۆمۆنیستی‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫کۆمۆنیزم لە «پانتایی مێژوو»دا‬ ‫تایبەت نیه بە ناوچەیەکی دیاریکراو و‬ ‫سەردەمێکی دیاریکراو‪ ،‬بەڵکو ئەکتێکی‬ ‫یونیڤیرسال و گەردوونییە و هەروەها‬ ‫ئەکتواڵ‌بوونی ڕۆحی زۆرینەی خەڵک‬ ‫بووە لە فۆرمی هەستانەوە و ڕاپەرینە‬ ‫جەماوەرییە ڕزگاریخوازەکاندا‪ .‬مێژوو پڕە‬ ‫لە گواستنەوەی کۆمۆنیزم لە «پانتایی‬ ‫ئایدیا»ـەوە بۆ «پانتایی مێژوو»‪،‬‬ ‫وەک ڕاپەڕینی سپارتاکۆسی کۆیلە لە‬ ‫دژی خاوەنکویلەکان‪ .‬کۆمۆنیزم بریتییە‬ ‫لە ڕۆحــی دەستەجەمعی بەرەنگار و‬ ‫جەنگاوەر کە لە هیچ پانتاییەکدا مل‬ ‫بە هیچ چەوسانەوە و ستەمێک نادات و‬ ‫ملکەچی هیچ دەسەاڵتێکی کۆنەخواز و‬ ‫چەوسێنەر نابێت‪.‬‬ ‫کۆمۆنیزم لە «پانتایی مێژوو»دا‬ ‫ئەگەرچی بــەدرێــژایــی چاخەکان لە‬ ‫فۆرمە جۆراوجۆرەکانی هەستانەوە‬ ‫و ڕاپــەریــنــدا دەرکـــەوتـــووە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫سەرکەوتوو نەبووە لەوەی کە بەتەواوی‬ ‫کۆمەڵگای کۆمۆنیستی بنیات‌بنێت و‬ ‫چەوساندنەوەی چینایەتی بەیەکجارەکی‬ ‫لەناوببات(لە «پانتایی ئەڵتەرناتیڤی‬ ‫بـــەردەســـت»دا ئــەم هــۆکــارە زیاتر‬

‫ڕووندەکەینەوە)‪ .‬بــەاڵم لە تەنیشت‬ ‫ئەمانەدا دەشێت ئاماژە بەوە بدەین‬ ‫کە چۆن هیچ کۆمەڵگایەک بەتەواوی‬ ‫کۆمۆنیستی نــەبــووە ئــەوا بەهەمان‬ ‫شێوەش هیچ کۆمەڵگایەک نەبووە کە‬ ‫خاڵی بێت لە کۆمۆنیزم‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫کۆمۆنیزم لەبنەڕەتدا جەوهەری مرۆڤە‪.‬‬ ‫واتــە جــەوهــەری مـــرۆڤ‪ ،‬جــەوهــەری‬ ‫کۆیەتی و دەستەجەمعییە‪ .‬کەواتە‬ ‫بەسرووشتی مرۆڤ کۆمۆنیستە بەاڵم‬ ‫ئیدی ئــەوە کۆمەڵگای چینایەتی و‬ ‫خاوەندارێتیی تایبەتە‪ ،‬کە سرووشتە‬ ‫کۆمۆنیستییەکەی مرۆڤ سەرکوتدەکات‬ ‫و ناهێڵێت سرووشتی کۆمۆنیستی‬ ‫لــە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکاندا‬ ‫خــۆی دەربــخــات و ببێتە ڕێکخەری‬ ‫پەیوەندییەکانی کۆمەڵگا‪ .‬سەرباری‬ ‫ئەم سەرکوتەی کۆمەڵگای چینایەتی‬ ‫و خاوەندارێتیی تایبەت‪ ،‬جەوهەرە‬ ‫کۆمۆنیستییەکەی مــرۆڤ بەدرێژایی‬ ‫ش نــەکــراوە و‬ ‫چــاخــەکــان ڕیشەکێ ‌‬ ‫لەناونەچووە‪.‬‬ ‫کۆمەڵگای چینایەتی کە لەسەر‬ ‫بــنــەمــای خــاوەنــدارێــتــیــی تایبەت‬ ‫هاتۆتەپێکهاتن‪ ،‬ئـــەوا کۆمەڵێک‬ ‫کۆپەیوەندیی بەرهەمهێنانی تایبەت بە‬ ‫بڕگە جیاوازەکانی خۆی بەرهەمهێناوە‬ ‫کە بەدرێژایی چاخەکان کۆمەڵگای‬ ‫چینایەتی لەڕێگەی ئەو کۆپەیوەندییانەوە‬ ‫خۆی بەرهەمهێناوەتەوە‪ .‬کۆمەڵگای‬ ‫چینایەتی وەک چوارچێوه‌یه‌ك سەرجەم‬ ‫بوارەکانی کۆمەاڵیەتی و سیاسی و‬ ‫سایکۆلۆژیای ناکۆمۆنیستی دێتەپێکهاتن‬ ‫ئایدۆلۆژی و ئابوری بەرهەمهدێنێت‬ ‫کە پێچه‌وانه‌ی ‌ه لەگه‌ڵ جەوهەری مرۆڤدا‬ ‫دواجــار هەموو ئەو بوارانە هەڵگری‬ ‫کە جەوهەریکی کۆمۆنیستییە‪.‬‬ ‫بــونــیــاد و ســتــراکــتــوری چینایەتی‬ ‫دەبن‪ .‬هەموو ئەمانە پێکەوە مێژووی‬ ‫چینایەتی دەهێننەپێکهاتن و مرۆڤ ‪ -٣‬پانتایی ئەڵتەرناتیڤی بەردەست‬ ‫س و ئەنگڵس‪ ،‬پانتایی‬ ‫پێش مارک ‌‬ ‫لەم مێژووە چینایەتییەدا لەدایکدەبێت‬ ‫و گــەشــەدەکــات و بــەردەوامــدەبــێــت‪ .‬ئەلتەرناتیڤی بــەردەســت بەدرێژایی‬ ‫دەرنــجــامــی ئــەمــەش دروســتــبــوونــی چاخەکان مومکین نەبوو و بینەری‬ ‫سایکۆلۆژیای گشتیی چینایەتییە کۆمەڵگای سۆسیالیستی نەبووین‪.‬‬ ‫و ئەمەش دەبێتە میکانیزمیک بۆ هەموو ئەو هەواڵنەی پێش مارکس ‌و‬ ‫سەرکوتکردنی جەوهەری کۆمۆنیستیی ئەنگڵس لەئارادا بوون بۆ بنیاتنانی‬ ‫مــرۆڤ و بەرگرتن بە دروستکردنی کۆمەڵگای سۆسیالیستی وەک لە‬ ‫کۆمەڵ و جڤاتی کۆمۆنیستی‪ .‬کەواتە کالسیکدا «کــۆمــار»ـــی ئەفالتون‪،‬‬ ‫جەوهەری کۆمۆنیستی و جەوهەری لــەســەدەکــانــی نـــاوەڕاســـت «شــاری‬ ‫چینایەتی لە سایکۆلۆژیای مرۆڤدا خۆر»ـی کامپانێال و «یۆتۆپیا»ـی‬ ‫بەشێوەیەکی ئەنتاگۆنیستی بەریەک تۆماس مۆر نەیانتوانی سۆسیالیزم لە‬ ‫دەکــــەون و جــارێــکــی تــر ملمالنێ «پانتایی مێژوو»ەوە بگوازنەوە بۆ‬ ‫ئەنتاگۆنیستییەکە لە کۆمەڵگادا لەسەر «پانتایی ئەڵتەرناتیڤی بەردەست» و‬ ‫ئاستی پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان کۆمەڵگای سۆسیالیستی بنیات‌بنێین‪.‬‬ ‫ڕەنگدەداتەوە‪ .‬هەموو ئەمانەش بەهۆی لەپاڵ ئەمانەشدا سۆسیالیستە یۆتۆپی‬ ‫س و‬ ‫خاوەندارێتیی تایبه‌تەوە دروستدەبێت‪ .‬و خەیاڵییەکانی پێش مــارک ـ ‌‬ ‫واتە خاوەندارێتیی تایبەت لە پرۆسەی ئەنگڵس و هاوسەردەمیان نەیانتوانی‬ ‫بەرهەمهێناندا کۆمەڵگای چینایەتی تێز و بــیــروبــۆچــونــی خــۆیــان وەک‬ ‫درووستدەکات و کۆمەڵگای چینایەتی ئەلتەرناتیڤێکی واقیعی و عەمەلی‬ ‫ئایدۆلۆژیای چینایەتی بەرهەمدێنێت و لە و بەردەست ئامادەبکەن و لەڕێگەی‬ ‫چوارچێوەی ئایدۆلۆژیای چینایەتییشدا ئەوەوە ئەو ئیمکان و ئەگەرە بە واقیعی‬

‫ئەو لێکچوون و بەراوردکارییە‬ ‫ئۆنتۆلۆژییەی کە لە نێوان کۆمۆنیزم و‬ ‫دیندا دەکرێت و دەرەنجامگیریی جۆراجۆر‬ ‫بە شوێن خۆیدا دێنێت کە هەموویان‬ ‫سەفسەتە و هەڵەکاریین‪ ،‬لەبەرئەوەی بەهۆی‬ ‫بەراوردکاریی ئۆنتۆلۆژییه‌وه‌ ناکرێت و لۆژیکی‬ ‫نییە بڕیار و حوکم لەسەر ماهیەت و‬ ‫ناوەڕۆکی ئەو دووانە بدرێت‬

‫لەبەردەم خەڵکدا بکەنەوە کە بتوانن‬ ‫کۆمەڵگای سۆسیالیستی بنیات‌بنێن‬ ‫و نمونەی ئــەو یۆتۆپیایانە وەک؛‬ ‫فۆرییە‪ ،‬کابە و ویتلینگ و ‪ ....‬هتد‪.‬‬ ‫بەم پێیەش لە مارکس‌و ئەنگڵس‌ـەوە‬ ‫بەشێوەیەکی واقیعی کۆمۆنیزم وەک‬ ‫ئەڵتەرناتیڤیکی بــەردەســت ئامادە‬ ‫دەبێت و بەگەڕدەکەوێت‪.‬‬ ‫س و ئەنگڵس ئاسۆیەکی‬ ‫مــارک ـ ‌‬ ‫پراکتیکیی نوێ بۆ کۆمۆنیزم دەکەنەوە‬ ‫و کۆمۆنیزم لە «پانتایی مێژوو»ەوە‬ ‫دەگوازنەوە بۆ «پانتایی ئەلتەرناتیڤی‬ ‫بــەردەســت» و لــە مــێــژووی ڕووت‪،‬‬ ‫دەردەچــێــت و دەبــێــت بــە فاکتێکی‬ ‫مێژوویی‪ .‬ئەو توانست و ئیمکانە لە‬ ‫ڕووی پراکتیکییەوە لەبەردەم خەڵکدا‬ ‫دەکرێتەوە کە بتوانن بە ئاراستەی‬ ‫بنیاتنانی کۆمەڵگای کۆمۆنیستییدا‬ ‫هەنگاوبنێن و بتوانن له واقیعدا پیادەی‬ ‫بکەن‪ .‬بەدەربڕینێکی تر کۆمۆنیزم لە‬ ‫«پانتایی ئەڵتەرناتیڤی بەردەست»دا‬ ‫وەک بەدیل و ئەڵتەرناتیڤێکی گشتگیر‬ ‫و هەمەالیەنەی نوێ بۆ جیهانی کۆن‬ ‫کە جیهانێکی چینایەتییە ئامادەدەکات‪،‬‬ ‫ئه‌ویش بە جۆریک کە بشێت پیادە و‬ ‫پراکتیزە بکرێت‪.‬‬

‫مارکس‌و ئەنگڵس لەڕێگەی بەرهەم و‬ ‫چاالکییەکانیانەوە ئەڵتەرناتیڤێکی تەواو‬ ‫واقیعییان بۆ جیهانی کۆن ئامادەکرد و‬ ‫خۆشیان خەباتی پراکتیکیان کرد بە‬ ‫ئاراستەی پیادەکردنی ئەڵتەرناتیڤی‬ ‫بەردەست کە لە هەموو بوارەکانی‬ ‫کۆمەڵگادا کــاردەکــات و شێوەیەکی‬ ‫تــەواو جیاواز لــەوەی کە هەبووە بۆ‬ ‫کارگێڕی کۆمەڵگا بە هەموو جومگە‬ ‫ده‌خـــاتـــەڕوو‪.‬‬ ‫جیاوازییەکانییەوە‬ ‫س و ئەنگڵس‬ ‫لەسەر دەستی مارک ‌‬ ‫«پانتایی ئەلتەرناتیڤی بەردەست» لە‬ ‫بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی مرۆڤایەتیدا‬ ‫بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگای کۆمۆنیستی‬ ‫دێتەبوون‪ .‬بەدەربڕینێکی تر ئەوەی کە‬ ‫لە «پانتایی مێژوو»دا هەستانەوە و‬ ‫ڕاپەڕینە ڕزگاریخوازییەکان نەیانتوانی‬ ‫کۆمەڵگای کۆمۆنیستی و سۆسیالیستی‬ ‫بنیات‌بنێن بــەهــۆی ئــــەوەوە بــووە‬ ‫کــە کۆمەڵگای کۆمۆنیستی وەک‬ ‫ئەلتەرناتیڤێکی واقیعی و بەردەست‬ ‫ڕێکنەخراوە و ئامادەنەکراوە‪ .‬پاش‬ ‫سو‬ ‫ئــامــادەکــردنــی لــەالیــەن مــارک ـ ‌‬ ‫ئەنگڵس‌ـەوە دەبینین کۆمەڵگای‬ ‫سۆسیالیستی لە ڕوسیا لە ئەنجامی‬ ‫شۆرشی ئۆکتۆبەر لە ساڵی ‪١٩١٧‬ـەوە‬ ‫بۆ ساڵی ‪ ١٩٥٦‬بنیاتدەنرێت و پاشان‬ ‫لە چین لە ساڵی ‪١٩٤٩‬ـەوە تا ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٦‬کۆمەڵگای سۆسیالیستی‬ ‫دێتەپێکهاتن‪.‬‬

‫بەراوردی نێوان دین و کۆمۆنیزم‬

‫بەراوردکردن بەرلەوەی پەیوەندیی بە‬ ‫ماهیەت و چییەتی شت و ئۆبێکتەکەوە‬ ‫بێت‪ ،‬پرسێکی ئۆنتۆلۆژییە‪ .‬وەک هیگڵ‬ ‫لە کتێبی لۆژیکدا ئاماژەی پێدەدات‬ ‫لــەســەرەتــادا بــوونــی پــەتــی(‪pure‬‬ ‫‪)being‬ــــیـــە و هــەمــوو شــت و‬ ‫ئۆبێکتەکان لە «بوونی پەتی(‪pure‬‬ ‫‪»)being‬دا هاوبەشن‪ .‬واتە هەموو‬ ‫ئۆبێکت و شتە جیاواز و دژیەکەکان لە‬ ‫بوونی پەتیدا هاوبەش و بونیان هەیە‪.‬‬ ‫کەواتە دەکرێت لەنێوان هەموو شتێکدا‬ ‫بەراورد بکرێت و خاڵی هاوبەش بژمێرین‬ ‫لەبەر ئەوەی بونیادی ئۆنتۆلۆژیی شت‬ ‫و ئۆبێکتەکان بەو شێوەن‪ .‬هەموو‬ ‫ئۆبیکت و شتەکان خاڵی جیاوازیان‬ ‫هەیە بەو مانایه‌ی کە ئۆبێکت و شت‬ ‫تەنیا لــەگــەڵ خــۆی هاوشوناسە و‬ ‫لەوانی‌تر جیاوازە‪ .‬لەسەر ئەم بونیادە‬ ‫ئۆنتۆلۆژییە دەشێت هەموو ئۆبێکت و‬ ‫شتەکان پێک بچوێنین و جیاوازییان‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌كتردا ده‌ربخەین لەبەرئەوەی‬ ‫بونیادی ئۆنتۆلۆژیی شت و ئۆبیکتەکان‬ ‫ئەو بەراوردکارییە هەڵدەگرێت‪ .‬تا‬ ‫ئێرە ڕوونــە و هیچ کێشە و پرسێک‬ ‫درووستنابێت‪.‬‬

‫کێشە و پــرســی بـــەراوردکـــاری‬ ‫کــاتــێــک درووســتــدەبــێــت کــە ئــەم‬ ‫بەرواردکارییە ئۆنتۆلۆژییە بکرێت بە‬ ‫گــوزارەی موقەدیمەی(‪)Premise‬‬ ‫ئەرگومێنتێک و لەسەر ئەو موقەدیمە‬ ‫دەرەنجامگیریی لۆژیکیی لێ بکرێت‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە ئەرگومێنتکارییە سەفسەتە‬ ‫و هــەڵــەکــاریــیــە(‪ .)fallacy‬ئەو‬ ‫لێکچوون و بەراوردکارییە ئۆنتۆلۆژییەی‬ ‫کە لە نێوان کۆمۆنیزم و دیندا دەکرێت‬ ‫و دەرەنجامگیریی جۆراجۆر بە شوێن‬ ‫خۆیدا دێنێت کە هەموویان سەفسەتە‬ ‫و هەڵەکاریین‪ ،‬لەبەرئەوەی بەهۆی‬ ‫بەراوردکاریی ئۆنتۆلۆژییه‌و‌ه ناکرێت‬ ‫و لۆژیکی نییە بڕیار و حوکم لەسەر‬ ‫ماهیەت و ناوەڕۆکی ئەو دووانە بدرێت‪،‬‬ ‫و لە سۆنگەی ئۆنتۆلۆژییەوە مومکین‬ ‫نییە قسە لەسەر ستراکتور و ناوەڕۆک‬ ‫و ڕوئــیــا و کــارکــرد و حەقانییەت‬ ‫و ڕاســتــی و درووســتــیــان بکرێت و‬ ‫هەڵبسەنگێنرێن‪ .‬بەراوردکردنی دین‬ ‫و کۆمۆنیزم لەسەر ئاستی ئۆنتۆلۆژی‬ ‫وەک بـــەراوردی نێوان چاو و تۆپی‬ ‫بلیارد وایە کە دوو شتی تەواو جیاوازن‪،‬‬ ‫ئیدی لە هەموو ڕووەکانی پێناسە و‬ ‫ڕۆڵ‌وکاركرد و چییەتی و چۆنییەتی‬ ‫‪ ...‬وهتدـەوە‪ ،‬بەاڵم هەردووکیان خڕ‬ ‫و شێوە گۆیین و لەسەر بنەمای ئەو‬ ‫شێوە گۆییبوونە بڕیار و حوکم لەسەر‬ ‫چییەتی و چۆنییەتی و ‪...‬هتدیان‬ ‫بدەیت‪ .‬ئەمە جگە لە گاڵتەجاڕییەکی‬ ‫نەزانانە هیچی‌تر نییە‪.‬‬ ‫کــەواتــە کــۆمــۆنــیــزم لــە هــەرســێ‬ ‫پــانــتــایــیــەکــەدا پــارادایــمــێــکــی نوێ‬ ‫درووســـتـــدەکـــات‪ .‬واتـــە پــارادایــمــی‬ ‫کــۆمــۆنــیــزم‪ .‬زانــســت لــە جــەوهــەردا‬ ‫زانستێکی بێ ئاراستە و بێ‌الیەنە بەاڵم‬ ‫لە ئێستادا سەرمایەداری ئاراستەی‬ ‫دەکـــات و الیەنگری ســەرمــایــەداری‬ ‫دەکات‪ .‬لە ئەنجامدا پارادایمی زانست‬ ‫بەهۆی ئاراستەکاری سەرمایەدارییەوە‬ ‫تووشی چەندین قەیرانی قووڵ بووە‪.‬‬ ‫کۆمۆنیزم وەک پارادایمێک ڕزگارکەر و‬ ‫تەواوکەری پارادایمەکانی پێشووترە‪.‬‬ ‫کەواتە کۆمۆنیزم وەک پارادایمێک‬ ‫ناکەوێتە بەرامبەر هیچ پارادایمێکەوە‬ ‫بەاڵم هەموو ئەوانە لەخۆدەگرێت و بە‬ ‫فۆرمی خۆی دایاندەڕێژێتەوە و دەبێتە‬ ‫سەنتێزی پارادایمەکانی پێشووتر‪.‬‬ ‫بــەم پێیەش پــارادایــمــی کۆمۆنیزم‬ ‫پرۆژەیەکە بۆ بنیاتنانی جیهانێکی‬ ‫بێ‌چین و بێ‌چەوسانەوە بۆ هەمووان‪.‬‬ ‫لەم سۆنگەوە دەشێت لەسەر کۆمۆنیزم‬ ‫قسە بکەین و کۆمۆنیزم وەک کۆمۆنیزم‬ ‫ڕەخنەبکەین‪ .‬نەک کۆمۆنیزم بە شتێکی‬ ‫تر بچوێنین و لەوێوە ڕەخنەی بکەین‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )321‬دوشەممە ‪201٦/12/5‬‬

‫ڕوانینیی میسالیانە بۆ ژیان و دەرەنجامە نێگەتیڤە‬ ‫واقیعییەكانی‬ ‫(سەلەفیەتی ئیسالمیی وەك منونە)‬

‫مــرۆڤ بــەســروشــت حــەزی لە‬ ‫دەرچ ــون ــە لــەواقــیــعــی ژی ــان‪،‬‬ ‫شەیدای گەڕانە بەدوای ئەودیوی‬ ‫واقیع و سەرزەمینی دیكە‪ ،‬گەڕان‬ ‫بەدوای ئەودیوی واقیعیشدا لە‬ ‫چەند جۆرێكی جیاوازدا خۆی‬ ‫نمایشدەكات‪ .‬هەندێك لەو‬ ‫گەڕانانە بە ئامانجی ئیجابیی‬ ‫دەگــەن و‪ ،‬لەدەوڵەمەندكردنی‬ ‫واقیعدا ڕۆڵــی خۆیان دەبێت‪،‬‬ ‫یــان لە بینین و كەشفكردنی‬ ‫نهێنییە قووڵەكانی واقیعدا‪.‬‬

‫سەلەفیزم‬ ‫دەیەوێت‬ ‫بابەتە ماتەریاڵە‬ ‫ئیسالمییەكانیش‬ ‫بخاتە خانەی‬ ‫ئایدیاڵەوە‪ ،‬بەشە‬ ‫ماتەریالیستەكەی دەق‬ ‫بەئاراستەی بابەتی‬ ‫ئایدیالیستیدا‬ ‫دەبات‬

‫گــەڕان بــەدوای ئەودیوی واقیعدا لە‬ ‫ئــەدەب و هونەردا‪ ،‬بۆ نمونە‪ ،‬توانای‬ ‫بەدەستهێنانی شوێنەوارو بەرهەمی‬ ‫پۆزەتیڤی هــەیــە‪ ،‬لــە فەلسەفەشدا‬ ‫هەندێكجار‪ .‬ســەبــارەت بــە ڕوانینە‬ ‫نێگەتیڤەكانی ئەو چەشنە گەڕانە‪ ،‬لە‬ ‫تێگەیشتنی سەلەفیانەدا بۆ ئەودیوی‬ ‫واقیع بەدیدەكەین‪ ،‬بە مانایەكی دیكە لە‬ ‫بینینی ناواقیعیانەی واقیعدا‪.‬‬ ‫گەڕانی مرۆڤ لە دەرەوەی واقیعدا‬ ‫بۆ دنیای ئایدیاڵ‪ ،‬تەنانەت گەر ئەو‬ ‫ئایدیاڵەش تەواو وەهمیی بێت‪ ،‬هێندەی‬ ‫گەڕانی مرۆڤ بۆ ئەو ئایدیاڵە لەناو خودی‬ ‫واقیع خۆیدا كارەساتاوی و مەرگهێن‬ ‫نییە‪ ،‬هێندە شوێنەواری ترسناك لەسەر‬ ‫واقیع بەجێناهێڵێت‪ ،‬چونكە دەبێت‬ ‫لێرەدا جیاوازی بكەین لەنێوان ئەو دیوی‬ ‫واقیع و دنیای ئایدیاڵدا‪ ،‬لەو ڕوانگەیەوە‬ ‫كە ئەو دیوی واقیع بریتییە لە قواڵیی‬ ‫واقیع خۆی‪ ،‬لەكاتێكدا كە گەڕان بەدوای‬ ‫ئایدیاڵدا لەناو واقیعدا‪ ،‬بریتییە لە بردنی‬ ‫واقیع بەئاراستەی وەهمیدا‪.‬‬ ‫بۆ نمونە‪ ،‬سەلەفییەكان دەخــوازن‬ ‫هــەمــوو بــابــەت و دیــاردەیــەكــی ژیــان‬ ‫میسالیانە بنوێنێت‪ ،‬كــۆی كایەو‬ ‫چاالكییە جوداكانی مــرۆڤ ئایدیااڵنە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت‪ ..‬مەبەستێكی‬ ‫دیكەی چەمكی ئایدیاڵ (میسال) لەم‬ ‫وتارەدا‪ ،‬گەڕانە بەدوای نموونەی بااڵ لە‬ ‫هەموو شتێكدا‪ ،‬لەمرۆڤ و دیاردەكاندا‪،‬‬ ‫لەئاینداریی و سەرجەم چاالكییە جۆر‬ ‫بەجۆرەكانی ژیاندا‪.‬‬ ‫تاكی سەلەفیی دەخــوازێــت دنیاو‬ ‫دیاردەو بابەت و ڕوداوەكانی هەمویان‬ ‫بــەو چەشنەبن كە ئــەو دەیخوازێت‪،‬‬ ‫ئەمەش لە خــودی خۆیدا ڕوانینێكی‬ ‫ناواقعیی و میسالیانەیە‪ ،‬داواكارییەكە‬ ‫لە واقیع و پێكهاتەكانی هاتنە دییان‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬بەو پێیەی میسال لەواقیع‬ ‫نــاخــوازرێــت‪ ،‬وەكــچــۆن لەبەرامبەردا‬ ‫واقیعیش لە میسال ناخوازرێت‪ ،‬دەكرێت‬ ‫ئێمە وەك نموونەی دەگمەن‪ ،‬بتوانین‬ ‫میسالیانە مامەڵە لەگەڵ واقیعدا بكەین‪،‬‬ ‫یان میسالیانە ژیان لەناو واقیعدا ببەینە‬ ‫سەر‪ ،‬بەاڵم داواكردنی میسالیبون لە‬ ‫واقیع و مرۆڤ و بابەت و ڕوداوەكانی‬ ‫ناوی‪ ،‬داوایەكی میسالیانەیە‪ ،‬خواستێكی‬ ‫وەهمیی و نابابەتییە‪.‬‬ ‫بادوای ئەم پێشەكییە بپرسین‪ :‬هۆی‬ ‫چییە سەلەفییەكان لەگەڵ واقیعدا‬ ‫میسالیانە مامەڵەدەكەن؟ دەرەنجامی‬ ‫ئــەمــجــۆرە مــامــەڵــەیــە چییە و چۆن‬ ‫دەكەوێتەوە؟ چارەسەری ئەم ڕوانینە‬

‫وەهمییە بە چی و چۆن دێتەدی؟‬ ‫بـــەوەدا سەلەفییەكان تەنیا دەق‬ ‫دەبینن و دەناسن‪ ،‬لە ئەقڵ و لەواقیعیش‬ ‫دور دەكەونەوەو بەهەردوكیان نامۆدەبن‪،‬‬ ‫چونكە بەشێكی زۆری دەق خۆی‬ ‫میسالییە‪ ،‬تەنیا ئــەو كاتە لەگەڵ‬ ‫واقــیــعــدا دەگونجێت بــۆ دابــەزانــدنــی‬ ‫پەنا بۆ ئەقڵ ببرێت‪ .‬بەبێ‌ پەنابردن‬ ‫بۆ ئەقڵ و ئیجتیهاد‪ ،‬نەك تەنیا ئەو‬ ‫بابەتانەی ناو دەق (قورئان و فەرمودە)‬ ‫میسالیانە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت‬ ‫كە سەر بە جیهانی ئەفسانەو غەیبن‪،‬‬ ‫خودی ئەو بابەتانەش هەر میسالیانە‬ ‫مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت لە بنەڕەتدا‬ ‫واقیعیی و مــاددیــیــن‪ .‬لێرەشەوەیە‬ ‫سەلەفیزم دەیەوێت بابەتە ماتەریاڵە‬ ‫ئیسالمییەكانیش بــخــاتــە خــانــەی‬ ‫ئایدیاڵەوە‪ ،‬بەشە ماتەریالیستەكەی دەق‬ ‫بەئاراستەی بابەتی ئایدیالیستیدا دەبات‪.‬‬ ‫سەبارەت بــەدەق‪ ،‬لەناو فەرمودەكانی‬ ‫پەیامبەردا بەتایبەت‪ ،‬ئەوەندە ڕوبەڕوی‬ ‫بابەتی میسالیی دەبینەوە واقیعمان‬ ‫لەبیردەبەنەوە‪ ،‬بەڕادەیەك سەلەفییەكان‬ ‫دەتــوانــن واقیعی ڕاستەقینەی تێدا‬ ‫ونبكەن‪ .‬فەرمودە لێوانلێوە لەباس و‬ ‫خواسی دنیای غەیب و وردەكارییەكانی‪،‬‬ ‫دەیان و سەدان سیفەت و تایبەتمەندیی‬ ‫جــنــۆكــەو شــەیــتــان! وەســفــی سەیرو‬ ‫سەمەرەی بەهەشت و دۆزەخ و چێژو سزاو‬ ‫پێكهاتەكانیان‪ ،‬بەو پەڕی وردەكاریی و‬ ‫لق و پۆپ و ڕەهەندە جیاوازەكانیانەوە!‬ ‫بەخشینی سیفاتی نامرۆیی ناواقیعی بە‬ ‫كارەكتەری پێغەمبەری ئیسالم و كردنی‬ ‫بەبونەوەرێك لەبان مرۆڤەوەو لێوانلێوە‬ ‫لە موعجیزەی لە ژمارەنەهاتوو!! ئەمە‬ ‫جگە لە باسكردنی سیفاتی ئایدیاڵیانەی‬ ‫هــاوەاڵن و‪ ،‬هەژماركردنیان لە ڕیزی‬ ‫فریشتەدا!‬ ‫گــەر كاكی سەلەفیی لــەم بابەتە‬ ‫پــڕكــرابــێــت‪ ،‬دڵ و مێشكی پێیان‬ ‫ئاخنرابێت‪ ،‬لەواقیع واقیعیانەتر بۆ ئەم‬ ‫بابەتە بڕوانێت و‪ ،‬دوور بێت لە هەر‬ ‫مەعریفەو زانستێكی بابەتیی و واقیعیی‪،‬‬ ‫چــۆن بتوانێت بــەرگــەی ئــەم واقیعە‬ ‫بگرێت؟ ئەو چیداوە لەم واقیعەی تێیدا‬ ‫هەموو شێكی لەخۆی حەرامكردووە؟! لە‬ ‫بەرامبەریشدا بەهەشتێك بوونی هەبێت‬ ‫لەو دەقانەدا گەلێك میسالیی باسكراوە‪،‬‬ ‫ئەوە ڕاستە بەهەشت بۆ خۆی میسالییە‪،‬‬

‫خەرسەو مەحمود‬

‫بەاڵم خستنەپاڵی ئەو هەموو وردەكاریی‬ ‫و تایبەتمەندیی و باسوخواسە‪ ،‬هێندەی‬ ‫دیكە میسالیانە دەیخاتە بەرچاو‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئەو جۆرە مرۆڤە موسڵمانە‬ ‫دەكەوێتە نێوان دوو دنیای تەواو ناكۆك‬ ‫و لێكنەچو‪ ،‬واقیعێك بەهەموو پێدراو‬ ‫و بابەت و وردەكاریەكانییەوە حەرام‬ ‫و تابۆ‪ ،‬لەبەرامبەریشدا‪ ،‬بەهەشتێك‬ ‫لێوانلێو لە هۆكارەكانی شادمانیی‬ ‫و بــەخــتــەوەری‪ .‬ئــەمــە جگە لــەوەی‬ ‫ئــەم هەڵوێستەی ئــەو و ئــەو چەشنە‬ ‫تێگەیشتنە دەقگەراو دوور لە واقیعەی‪،‬‬ ‫وای لێدەكات هەموو كەسێك بەنامۆ و‬ ‫(ناواقیعی) ببینێت (چونكە وەك خۆی‬ ‫دەقگەرانەو ئایدیاڵیانە بیرناكەنەوەو‬ ‫هــەڵــســوكــەوت نــاكــەن و هەڵوێست‬ ‫وەرناگرن)‪ ،‬لێرەوە ئەوانی دیكە دەبنە‬ ‫نەیارو دوژمن و‪ ،‬الدەرو سەرلێشێواو و‬ ‫بێئاگا‪ ،‬كۆمەڵگە وەك بەربەستی بوونی‬ ‫ئەو و جیهانە ئایدیاڵەكەی ئەو خۆی‬ ‫دەنوێنێت‪ ،‬ئیدی لێرەوە سەلەفییەكان‪،‬‬ ‫لەو تایپەیاندا جیهادین و شەڕو كوشتار‬ ‫بــەدروســت دەزانـــن‪ ،‬خۆتەقاندنەوەو‬ ‫خــۆشــەهــیــدكــردن؟!) وەك ئامانجی‬ ‫بااڵ هەڵدەبژێرن‪ .‬لەپێناو گەیشتن بە‬ ‫شەهیدبوونی خۆیان ئــامــادەی ئەوە‬ ‫دەبن ژیانی هەموان بخەنە مەترسییەوە‪،‬‬ ‫مەرگی كەسانی بێتاوان بكەنە پردی‬ ‫پەڕینەوە بۆ بەهەشت! بە لە ناوبردنی‬ ‫شــارو چۆڵكردنی ئاوەدانیەكاندا بۆ‬ ‫ئــاســودەیــی و ئــاوەدانــیــی بەهەشت‬ ‫ئاراستە وەربگرن!‬ ‫چـــارەســـەری قــەیــرانــە فیكرییی‬ ‫و ئاینییەكانی سەلەفییەت بــەوە‬ ‫نابێت هەوڵی گەڕانی زیاتر بــەدوای‬ ‫فەرمودەی سەحیحدا بدەن و حەدیسە‬ ‫الوازو هەڵبەستراوەكان زیاتر یەكالیی‬ ‫بكەنەوە‪ .‬نە بــەوەش دێتەدی پتر بە‬ ‫ژیــانــی میسالیانەی نــاو مێژوییەكی‬ ‫ناواقیعیانەو نامێژووییانەی هاوەاڵن و‬ ‫زانایاندا ڕۆبچن‪ .‬هەموو كرانەوەیەكی‬ ‫فیكریی و تۆلێرانسێكی ئاینیی لەژیانی‬ ‫هاوەاڵن و زانایاندا فەرامۆشبكەن‪ ،‬بنەما‬ ‫مرۆیی و بنیادنەرە ڕاستەقینەكانی‬ ‫ئیجتیهادەكانیان بخەنە الوەو هەوڵی‬ ‫شاردنەوەیان بدەن!‬ ‫چۆن كەسانێك دەگەنە چارەسەری‬ ‫قەیرانە ئاینیی و فیكرییەكان‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا بۆ وەاڵمی بچوكترین بابەت و‬

‫تازەترین كێشەی ئەم سەردەمە‪ ،‬تەنیا‬ ‫هەوڵی گەڕانەوە بۆ فەرمودەو بڕیاری‬ ‫زانایانی كۆنی (سەلەفیی) بــەرن؟!‬ ‫لەكاتێكدا كە هەتا ژیان پتر پێشبكەوێت‬ ‫كێشەی نوێترو قەیرانی گەورەتر دێتە‬ ‫پــێــشــەوەو‪ ،‬ســـەردەم و هــەلــومــەرج و‬ ‫دنیای ئەو زانایانەش لەروی زەمەنەوە‬ ‫دورتر دەكەوێتەوەو‪ ،‬لەڕوی واقیعیی و‬ ‫بابەتیشەوە نامۆتر دەنوێنن؟‬ ‫ئاخۆ ئەمە پارادۆكسێكی ئاشكرا‬ ‫نیە هەتا بچینە سەردەمی نوێترەوە‪،‬‬ ‫سەلەفیەت گــەڕانــەوە بــۆ ڕابـــردو بە‬ ‫پێویستتر بزانێت؟! لەكاتێكدا هەموو‬ ‫سەردەمێكی نوێ خاوەنی ئایدیاگەلی‬ ‫نوێ‌ و لێكدانەوەو شرۆڤەی نوێترە بۆ‬ ‫ئاین و سەرجەم بابەتە سەرەكییەكانی‬ ‫ژیــان و پێداویستییە بنەڕەتییەكانی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬ئەمەش لەخودی خۆیدا‬ ‫بابەتی نوێتری فیكریی دێنێتە ئاراوەو‪،‬‬ ‫ئــەم پرۆسەیەش بــەرەو پێشەوەو بۆ‬ ‫هەتا هەتایە هەر بــەردەوامــە‪ ،‬كەچی‬ ‫سەلەفیگەرەكانی ئێمە هەرچاویان لە‬ ‫بەشە سەلەفییە داخراوە دەقگەراكەی‬ ‫ڕابردوبێت!!‬ ‫مــرۆڤــێــك ژیـــان و بــیــركــردنــەوەو‬ ‫بۆچونەكانی نوقمی ئایدیالیزم بن‪،‬‬ ‫چــۆن بتوانێت واقیعیانە هەڵوێست‬ ‫وەربگرێت؟! فیكری میسالیی و مامەڵەی‬ ‫واقیعیانە‪ ،‬هــەردەبــێ‌ بــــەردەوام لە‬ ‫پێكدادان و ناتەباییدا بن‪ ،‬چۆن دەكرێت‬ ‫تۆ خەڵك تەكفیر بكەیت و لەهەمان‬ ‫كاتیشدا خۆشتبوێن؟ چۆن ئەوانی دی‬ ‫بە جاهیل بزانێت و بتوانێت گوێیان‬ ‫بۆ ڕادێرێت؟ چۆن پێت وابێت خەڵكی‬ ‫لەئاژەڵ ئاژەڵترن (كاألنعام بل هم‬ ‫أضل)‪ ،‬بشتوانیت مامەڵەی مرۆڤانەیان‬ ‫لەگەڵدا بكەیت؟!‬ ‫ئــەو كەسەی پێی وایــە ژیانكردنی‬ ‫موسڵمانانە لـــەدەرەوەی سەلەفیەتدا‬ ‫مەحاڵە‪ ،‬وەك ئــەوە وایــە ڕاشكاوانە‬ ‫بڵێت هەڵكردنی واقیعانە لەگەڵ واقیعدا‬ ‫نامومكینە! ئەوەی پێی وابێت بۆ ئەوەی‬ ‫مرۆڤانە بژین دەبێت لەگەڵ سەلەفیەتدا‬ ‫تەبابین‪ ،‬كتومت لــەوە دەچێت بڵێت‬ ‫بۆ ئــەوەی مرۆڤانە بژین دەبێت دژی‬ ‫زۆرینەی هەرە زۆری مرۆڤەكان بجەنگین‬ ‫و‪ ،‬هەموان بە نــەزان و كافرو ڕسوا‬ ‫بزانین!‬ ‫ئەو كەسانە نازانن نەفیكردنی ئەقڵ‬

‫و واقیع یەكسانە بە نەفیكردنی مرۆڤ‬ ‫و ژیانی‪ ،‬دەستبەرداربوونی ئیجتیهادیش‬ ‫نكوڵیكردنە لەتوانای بیركردنەوەو‬ ‫داهێنان و هێزی گۆڕانكاریی لەمرۆڤدا‪،‬‬ ‫ڕەتــكــردنــەوەی بــەهــرەو بلیمەتی و‬ ‫لێهاتوویی كەسانی هــەڵــكــەوتــووە‪.‬‬ ‫پێشكەوتن و گــۆڕانــكــاریــی و ڕاڤــەو‬ ‫پیادەكردنی سەركەوتوانەی ئاینیش هەر‬ ‫الی ئەمجۆرە كەسە ناوازانەیە‪.‬‬ ‫دیدی سەلەفیانە بۆ ژیان‪ ،‬دەخوازێت‬ ‫شوێنگۆڕكـێ‌ بــەدوو چەمكە دژەكــەی‬ ‫(ریاڵ و ئایدیاڵ) یان (واقیع و مثال)‬ ‫بــكــات! دەیــەوێــت ڕیـــاڵ ئایدیااڵنەو‬ ‫ئایدیاڵ ڕیااڵنە ببینێت! وەهم بهێنێتە‬ ‫ئاستی بینراوی بابەتییەوەو‪ ،‬بینراوە‬ ‫واقیعیەكانیشمان لەبەرچاو بخات!‬ ‫مــەگــەر زیندوراگرتنی دوێــنـێ‌ (و‬ ‫بەسەلەفیكردنی) بەشێوەیەكی گشتیگرو‪،‬‬ ‫پشتبەستوو بە كەلتوورێكی ڕابردووی‬ ‫وەهمیی‪ ،‬لەسەر حسابی لەناوبردنی‬ ‫ژیانی ئەمڕۆی ئینسانەكان تەواو نابێت!؟‬ ‫لەكاتێكدا ئەوەی ئەوان بە كەلتورێكی‬ ‫پیرۆزی پیاوانێكی موقەدەسی دەزانن‪،‬‬ ‫لەراستیدا تەنانەت لەبەرهەم و گوتەو‬ ‫هەڵوێستی ئــەو پیاوانەی سەلەفیش‬ ‫پێكنایەت‪ ،‬بەڵكو زۆربـــەی بەناوی‬ ‫ئــەوانــەوە هــەڵــبــەســتــراوە‪ ،‬بەرهەمی‬ ‫بەمیسالیكردنی ژیانی پەیامبەرو هاوەاڵن‬ ‫و پیاو چاكانی پێشینە!‬ ‫لــێــرەوە دەپــرســیــن‪ :‬گــەر كەلتوری‬ ‫مێژوویی و ڕاستەقینەی ڕابردو بۆ ئەمڕۆی‬ ‫ئێمە میسالیی (و ناواقیعیی) بنوێنێت‪،‬‬ ‫گوایا دەبێت ئاستی ئەو ناواقیعیبوونە‬ ‫چەند بێت گەر زۆربــەی ئەو ڕابــردووە‬ ‫هەڵبەستراوو وەهمیی بێت!؟ ئاخۆ‬ ‫دەبێت مرۆڤگەلێك توانای تەوزیفكردنی‬ ‫پێكهاتە واقیعیی و بابەتیەكانی ناو‬ ‫واقیعی نەبێت‪ ،‬سود لە پێدراوە هەبوو‬ ‫ڕاستەقینەكانی ژیانی وەرنەگرێت‪ ،‬چۆن‬ ‫بتوانێت مامەڵەیەكی واقیعیانە لەگەڵ‬ ‫كەلتورێكی هەڵبەستراوی ناو ڕابردویەكی‬ ‫دێــریــن بــكــات؟ لەكاتێكدا گرنگترین‬ ‫مەرجی سەركەوتنی تەوزیفكردنی هەر‬ ‫كەلتورێك‪ ،‬بریتییە لــەوەی واقیعیانە‬ ‫مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت‪ ،‬ئەمەش بەبێ‌‬ ‫ڕەچــاوكــردنــی خــودی واقــیــع خــۆی و‬ ‫تێگەیشتنی بابتیانە و زانستیانە لێی‪،‬‬ ‫كارێكی تەواو مەحاڵە‪.‬‬

‫چۆن‬ ‫كەسانێك‬ ‫دەگەنە‬ ‫چارەسەری‬ ‫قەیرانە ئاینیی‬ ‫و فیكرییەكان‪ ،‬لە‬ ‫کاتێکدا بۆ وەاڵمی‬ ‫بچوكرتین بابەت و‬ ‫تازەترین كێشەی ئەم‬ ‫سەردەمە‪ ،‬تەنیا هەوڵی‬ ‫گەڕانەوە بۆ فەرمودەو‬ ‫بڕیاری زانایانی‬ ‫كۆنی (سەلەفیی)‬ ‫بەرن؟! لەكاتێكدا‬ ‫كە هەتا ژیان پرت‬ ‫پێشبكەوێت‬ ‫كێشەی نوێرتو‬ ‫قەیرانی‬ ‫گەورەتر دێتە‬ ‫پێشەوە‬