603

‫رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬

‫«‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )603‬دو شةممة ‪2017/3/27‬‬

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫هەتا لەكوردستاندا بازاڕی (شەخسی‪-‬حزبی) هەبێت‪،‬‬ ‫هەتا كۆنتڕۆڵی ئابوریی گەندەڵكارانە هەبێت‪،‬‬ ‫ناكۆكییە حزبییەكان چارەسەر نابن‬ ‫ئەگەر حزبەكان لەگەندەڵەكانی خۆیان نەپرسنەوە‪ ،‬ناتوانن هەرگیز‬ ‫دژایەتی گەندەڵی یەكرتی بكەن‬ ‫مەســەلەی حەشــدی شــەعبی‌و ســەربەخۆیی‪ ،‬دەخاتــەروو‪.‬‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫مــەال بەختیار‪ ،‬لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبی لەبارەی راگەیاندنی سەربەخۆیی كوردستان‌و ریفراندۆمیشەوە‪،‬‬ ‫سیاســیی یەكێتی‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪ ،‬هەتاوەكو لە كوردســتاندا مەال بەختیار دەڵێت «ریفراندۆم‌و سەربەخۆیی كوردستان الی‬ ‫بازاڕی (حزبی‪ -‬شەخسی)‌و کۆنتڕۆڵکردنی ئابوریی گەندەڵكارانە یەكێتی ســتراتیژەو حزبەكانی دیكەش لەگەڵیدان‪ ،‬بەاڵم ئێمە‬ ‫هەبێت‪ ،‬ناكۆكییە حزبییەكانیش چارەســەرناكرێن‪ .‬دەشــڵێت پێمان باشــە‪ ،‬بەر لەمە مادەی ‪ 140‬جێبەجێ بكرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫«ئەگەر حزبەكان لە گەندەڵەكانی خۆیان نەپرسنەوە‪ ،‬هەرگیز لەكاتــی راگەیاندنی ســەربەخۆییدا‪ ،‬ناوچە جــێ ناكۆكەكان‪،‬‬ ‫كێشەی گەورەمان بۆ دروست دەكەن»‪.‬‬ ‫ناتوانن دژایەتیی گەندەڵیی یەكتری بكەن»‪.‬‬ ‫هەروەك لەبارەی هەڵوێستی حكومەتی عێراقی بۆ مەسەلەی‬ ‫ئــەم وتانەی مــەال بەختیار‪ ،‬لە میانی ئــەو چاوپێكەوتنەدا‬ ‫هات‪ ،‬كە ناوبراو لەگەڵ هەردوو كەناڵی تەلەڤزیۆنی هەنگاریی ریفرانــدۆم‌و ســەربەخۆیی‪ ،‬مــەال بەختیــار‪ ،‬رایدەگەیەنێــت‪:‬‬ ‫(‪ )ATV chanal‬و (‪ )HIR chanal‬و رۆژنامــەی بەدرێژایــی دامەزراندنــی دەوڵەتــی عیراق‪ ،‬لــە ‪ 1921‬ەوە تا‬ ‫(‪)Magyar idok‬ی هەنــگاری رۆژی (‪ )2017/3/22‬ئێســتا كــە دەكاتە ‪ 96‬ســاڵ‪ ،‬بەغداد ئەوەندە نــەرم نەبووە‬ ‫لە ســەر مەسەلەی ســەربەخۆیی‪ ،‬بەاڵم هێشــتا سەربەخۆیی‬ ‫ئەنجامی دا‪.‬‬ ‫مــەال بەختیار‪ ،‬لــەو چاوپێكەوتنــەدا هەڵوێســتی یەكێتی نەسەلماندووە‪.‬‬ ‫لەبارەی كورد لەدوای داعش‌و كێشەكانی ئەم دواییەی شنگال‌و‬ ‫دەقی چاوپێكەوتنەكە لەالپەڕە (‪)3-2‬دا دەخوێننەوە‬

‫رەنگە بێ كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت‬ ‫وتەبێژی پارتی لە سلێامنی‪ :‬دەكرێت خەڵك لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەسەاڵتەكان بگۆڕێت‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬پێش هەڵبژاردن باشرتە دۆخەكە ئاسایی بكرێتەوە‬ ‫رێكخەری ژووری هەڵبژاردنی گۆڕان‪ :‬تا پارلەمان كارانەكرێتەوە‪ ،‬هەڵبژاردن ئەنجام نادرێت‬

‫«‬

‫پارلەمانتارێكی یەكگرتو‪ :‬بێ كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬ئەنجامدانی هەڵبژاردن كارەساتە‬

‫‪4‬‬

‫لەكاتێكدا بــاوكــیــان ئــەوروپــا بــە واڵتــانــی كوفر‬ ‫لەقەڵەم دەدەن‬

‫كوڕانی دوو رابەری سەلەفی‪،‬‬ ‫كۆچ بۆ ئەوروپا دەكەن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫ناوەڕاســتی مانگــی نــۆی ســاڵی پێشــو‪ ،‬عەبدولڕەحمان‬ ‫عەبدوللەتیف ســەلەفی‪ ،‬كوڕی عەبدوللەتیف سەلەفی رابەری‬ ‫ســەلەفییەكانی كوردســتانی عێــراق‌و وتاربێــژی گەورەترین‬ ‫مزگەوتــی ســەلەفییەكان «مزگەوتی بەهەشــت» لە شــاری‬ ‫ســلێمانی‪ ،‬لەگەڵ دادوەر عەبدولغەفــور عەبدواڵ‪ ،‬كوڕی مەال‬ ‫عەبدولغەفور عەبدواڵی وتاربێژی مزگەوتی حاجی عوســمانی‬ ‫عەالف لە ســلێمانی‌و كەســایەتی دیاری سەلەفییەكان‪ ،‬بڕیار‬ ‫دەدەن مــاڵ‌و هەرێمی كوردســتا ‌ن بــەرەو ئەوروپا جێبهێڵن‪،‬‬ ‫ئەمەش لەكاتێكدایە‪ ،‬بەردەوام ئەم كەســێتییە ســەلەفیانە‪،‬‬ ‫هۆشــداری ئەوەیــان داوە كە ئەوروپا واڵتــی كافرانە‌و‪.‬نابێت‬ ‫خەڵكی مسوڵمان بۆی بچن‪ ،‬یان لێیان نیشتەجێبن‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫کێ بەرپرسیارە‬ ‫لە دیاردەی مەال عەلیی کەڵەک؟‬ ‫به‌كولتووركردنی‬

‫شانۆ‬

‫دكتور نیاز له‌تیف‬

‫كۆمۆنه‌ى پاريس‬

‫ئەمڕۆ‬

‫وەک هەموو‬ ‫ڕۆژێکی تر نییە‬

‫ئیزابێل هۆپێر پەیامی‬ ‫ڕۆژی جیهانیی شانۆ‬ ‫دەنووسێت‬

‫«‬

‫ذمارة (‪ )603‬دوشةممة ‪2017/3/27‬‬

‫تایبەت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫دەقی چاوپێكەوتنی مەال بەختیار لەگەڵ چەند دەزگایەكی میدیایی هەنگاریا‪:‬‬

‫هەتا لەكوردستاندا بازاڕی (شەخسی‪-‬حزبی) هەبێت‪،‬‬ ‫هەتا كۆنتڕۆڵی ئابوریی گەندەڵكارانە هەبێت‪،‬‬ ‫ناكۆكییە حزبییەكان چارەسەر نابن‬ ‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫مەال بەختیار‪ ،‬لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی‬ ‫مەكتەبی سیاسیی یەكێتی‪ ،‬رایدەگەیەنێت‪،‬‬ ‫هەتاوەكو لە كوردســتاندا بــازاڕی (حزبی‪-‬‬ ‫شەخســی)‌و ئابوریی گەندەڵكارانە هەبێت‪،‬‬ ‫ناكۆكییــە حزبییەكانیش چارەســەرناكرێن‪.‬‬ ‫دەشڵێت «ئەگەر حزبەكان لە گەندەڵەكانی‬ ‫خۆیــان نەپرســنەوە‪ ،‬هەرگیــز ناتوانــن‬ ‫دژایەتیی گەندەڵیی یەكتری بكەن»‪.‬‬ ‫ئــەم وتانــەی مەال بەختیار‪ ،‬لــە میانی ئەو‬ ‫چاوپێكەوتنــەدا هــات‪ ،‬كە ناوبــراو لەگەڵ‬ ‫هــەردوو كەناڵــی تەلەڤزیۆنــی هەنگاریــی‬ ‫(‪ )ATV chanal‬و (‪HIR‬‬ ‫‪ )chanal‬و رۆژنامــەی (‪Magyar‬‬ ‫‪)idok‬ی هەنــگاری رۆژی (‪)2017/3/22‬‬ ‫ئەنجامی دا‪.‬‬ ‫مــەال بەختیــار‪ ،‬لــەو چاوپێكەوتنــەدا‬ ‫هەڵوێســتی یەكێتی لەبــارەی كورد لەدوای‬ ‫داعش‌و كێشــەكانی ئەم دواییەی شــنگال‌و‬ ‫مەسەلەی حەشــدی شەعبی‌و سەربەخۆیی‪،‬‬ ‫دەخاتەروو‪ .‬لەبارەی راگەیاندنی سەربەخۆیی‬ ‫كوردســتان‌و ریفراندۆمیشەوە‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫دەڵێت «ریفراندۆم‌و سەربەخۆیی كوردستان‬ ‫الی یەكێتی ســتراتیژەو حزبەكانی دیكەش‬ ‫لەگەڵیــدان‪ ،‬بــەاڵم ئێمە پێمان باشــە‪ ،‬بەر‬ ‫لەمە مــادەی ‪ 140‬جێبەجێ بكرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لەكاتــی راگەیاندنی ســەربەخۆییدا‪ ،‬ناوچە‬ ‫جــێ ناكۆكــەكان‪ ،‬كێشــەی گەورەمــان بۆ‬ ‫دروست دەكەن»‪.‬‬ ‫هــەروەك لەبــارەی هەڵوێســتی حكومەتی‬ ‫عێراقــی بــۆ مەســەلەی ریفرانــدۆم‌و‬ ‫ســەربەخۆیی‪ ،‬مەال بەختیار‪ ،‬رادەگەیەنێت‪:‬‬ ‫بەدرێژایــی دامەزراندنــی دەوڵەتــی عیراق‪،‬‬ ‫لــە ‪ 1921‬ەوە تــا ئێســتا كــە دەكاتە ‪96‬‬ ‫ســاڵ‪ ،‬بەغــداد ئەوەنــدە نەرم نەبــووە لە‬ ‫سەر مەسەلەی ســەربەخۆیی‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫سەربەخۆیی نەسەلماندووە‪.‬‬ ‫«چاودێــر» دەقــی ئــەو چاوپێكەوتنــە‬ ‫باڵودەكاتەوە‪:‬‬

‫شــێوەیەكی رێكخســتنەكانێتی‪ ،‬شــێوەكەی‬ ‫تریــش مەســەلە رۆحییــە دواكەوتەكانــی‬ ‫خەڵكە‪ ،‬كــە دەتوانێت هەمــوو كاتێك بچێتە‬ ‫ پــاش داعش‪ ،‬كورد خۆی بۆ چ ئەگەرێك ناخی خەڵكی دواكەوتووی فێندەمێنتالیســت‌و‬‫بەشــێكیان رێكبخاتــەوەو بیانكاتەوە بەهێزی‬ ‫ئامادەكردووە؟‬ ‫مــەال بەختیــار‪ :‬ســوپاس بــۆ ئــەم چەكداری دژە دیموكراسی‪.‬‬ ‫چاوپێكەوتنە‪ ،‬ســەرەتا رێگەم بدەن لەرێگەی‬ ‫كەناڵەكانتانــەوە‪ ،‬پیرۆزبایی نەورۆز لە هەموو‬ ‫ رۆڵــی عیراق لە بەغــدادەوە تا ئەنكەرەو‬‫ئەو كوردانە بكەم‪ ،‬كە لە زانكۆكانی هەنگاریا تــاران چییــە؟ لــە عیــراق بەگشــتی و لــە‬ ‫دەخوێنــن و لەهەنگاریــا دەژیــن‌و لەكۆنــەوە كوردستان بەتایبەتی؟‬ ‫تــا ئێســتا لــەم واڵتــەن‪ .‬ئومێــدەوارم دوور‬ ‫مــەال بەختیار‪ :‬بۆچونم وایە شــەڕ نەكرێت‬ ‫لەكوردســتان جەژنێكی خۆشیان بردبێتەسەر بەپێوەر لەم واڵتانەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاســت‪.‬‬ ‫و رۆحیــان ئاســودەتربێت بــۆ چارەنووســی ئەمانــە كە هاتە ســەر شــەڕ‪ ،‬بۆ پاراســتنی‬ ‫نەتەوەكەیان‪.‬‬ ‫بەرژەوەندییەكانیــان‪ ،‬دەســەاڵتەكانیان لــە‬ ‫پــار ئەم قســەیەم كــرد‪ .‬داعش ســاڵێكی شــەڕدا‪ ،‬هەموو شتێك بەكاردەهێنن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫تر نابات شــارە گەورەكان لەدەســت دەدات‌و عەقڵدا كەم شــت بەكاردەهێنن‪ ،‬لەچۆنێنێتی‬ ‫شــەڕی جەبهەیــی دەدۆڕێنێــت‪ ،‬بێگومــان فیكــری ئایدۆلۆجییــەت‌و فێندەمێنتالیســدا‪،‬‬ ‫لەگــەڵ بــەرەی نوســڕەش‪ .‬بــەاڵم داعــش كڵــۆڵ‌و خۆپارێــزن‪ ،‬بەجۆرێــك لەجــۆرەكان‬ ‫دەمێنێت‪ .‬بەتەقینەوە‪ ،‬خۆكوژی‪ ،‬وێرانكاری‪ ،‬فەلســەفەی سیاســی ئــەم دەوڵەتانــەی‬ ‫گواســتنەوەی تاوانەكانیان بۆ ئەوروپا‪ ،‬رەنگە رۆژهەاڵتی ناوەراســت‪ ،‬بەشــێوەیەكی گشتی‬ ‫بەجۆرێك لەجــۆرەكان بەجیهاندا باڵوببنەوە‪ ،‬دەچێتە خزمەتی فێندەمێنتالیست‪ ،‬لەبەرئەوە‬ ‫بۆیە من مەترسی داعش بۆ ئاسایشی جیهان‌و من نایبینم ئەم دەوڵەتانە دوای شەڕی داعش‪،‬‬ ‫بــۆ ئازادییەكانــی جیهان لەدوای تێكشــكانی وەكــو دەوڵەتەكانــی دیكــە‪ ،‬وەك بزووتنەوە‬ ‫داعــش زیاتر دەبینم‪ ،‬الی خۆشــمان بێگومان رۆشــنگەری‌و دیموكراســییەكانی ئەوروپــای‬ ‫لەهەرشــوێنێكدا بۆیــان بگونجێــت‪ ،‬ماوەیەك پــاش شــەڕی كاســۆلیك‌و پرۆتســتانت‪ ،‬كە‬ ‫دەستی باش دەوەشــێنن‌و كارەساتی مرۆیی‌و بەڕوی سیســتمی راســتەقینەی دیموكراسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی و ئابوری ئەخوڵقێنن‪.‬‬ ‫مۆدێرنێتــە رۆیشــتن‪ ،‬بــەرەو رۆشــنگەری‬ ‫رۆیشــتن‪ .‬الی ئێمە وا نییــە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫ واتا كورد بەگشتی ئەگەری ئەوەی داناوە الی ئێمــە ئــەم حكومەتانــە‪ ،‬پــاش ئــەوەی‬‫كە كێشــەیەكی دیكــە دوای داعش دروســت خۆیان دەگرن‪ ،‬دەچن بەگژ هێزە دیموكراســی‬ ‫و مەدەنییەكانــدا‪ ،‬بۆیە پێموایە ئەگەر رۆژئاوا‬ ‫ببێت بۆ ئەوروپا؟‬ ‫مــەال بەختیار‪ :‬من پار لــە هەنگاریا بووم‪ ،‬دەیەوێــت لــە دوور مەودادا‪ ،‬ئەم مەترســییە‬ ‫لەگــەڵ هێــزی دژە تێــرۆری هەنگاریــا‪ ،‬لــە لەســەر ئاسایشی ئەوروپا نەمێنێت‪ ،‬پێویستە‬ ‫ســەرۆكەكەیانەوە تــا دوایین بەرپرســیاران‌و لەدوای شــەڕی داعش خاونەبێتەوە‪ ،‬لەســەر‬ ‫دەســتە بااڵكەیــان دانیشــتم‪ ،‬وتیــان داعش ریشەكێشــكردنی فیكــری ســەلەفییەت لــە‬ ‫هێزی ئــەوەی تێدا ماوە كــە چاالكییەكانیان ناوچەكــەدا‪ ،‬لەجیاتــی ئــەوەش كــە بیەوێت‬ ‫بباتــە دەرەوەی واڵت؟ وتــم لەمــەودوا زۆرتر لەرێگەی حكومەتەكانەوە ئەمە جێبەجێبكات‪،‬‬ ‫بترســن‪ .‬پاش ئەوە روداوەكانی پاریس رویدا‪ .‬دەبێت یەك ستراتیژی دیموكراسی نوێ هەیە‪،‬‬ ‫روداوەكانــی ئەمەریــكاو دەوڵەتانــی دیكــە لەالیەن هێزە دیموكرات‌و سۆســیالدیموكرات‌و‬ ‫رویاندا‪ .‬داعش هێزێكە ئەوەندەی لەژێرزەمین چەپەكانــی ئەوروپــا‪ ،‬بــۆ ئەوەی پاڵپشــتی‬ ‫ئیــش دەكات‪ ،‬ئەوەندەی لەســەر زەمین ئیش بزووتنەوەو هێزە دیموكراســی‌و مەدەنییەكان‬ ‫نــاكات‪ ،‬ژێرزەمینەكــەش بــە دوو شــێوەیە‪‌ ،‬و ئێن جی ئۆ ئازادیخوازەكان بكات بۆ ئەوەی‬

‫مەترســی ســەرهەڵدانەوەو داعــش لەپــاش‬ ‫لەناوبردنی داعش‪ ،‬یان هێزی تری هاوچەشنی‬ ‫داعش كەم بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ بــە واتایەكــی دیكــە‪ ،‬توركیــاو ئێــران‬‫هیچ دەســتێوەردانێكی ئەوتۆیــان لە عیراق‌و‬ ‫كوردستاندا هەبووە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬بۆ چ شتێك؟‬ ‫ بۆ تێكدانی بارودۆخەكە یان باشتركردنی؟‬‫مەال بەختیار‪ :‬بێگومان ئەم دوو حكومەتە‪،‬‬ ‫دوو حكومەتــن خــاوەن ســتراتیژی خۆیانن‪،‬‬ ‫ستراتیژی ئەوان مەعلومە كە مافی نەتەوەیی‬ ‫كورد‌و بەدیهێنانی دیموكراسییەتی راستەقینە‬ ‫نە لەناوچەكە و نە لەكوردســتاندا نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم دوو حكومەتە ســنورو بەرژەوەندیشــیان‬ ‫هەیــە لەگەڵ ئێمەدا‪ ،‬كــە مامەڵەیەكی واقعی‬ ‫لەگەڵ حكومەتی هەرێم‌و هێزە بنەڕەتییەكانی‬ ‫حكومەتــی هەرێمــی كوردســتاندا بكــەن كە‬ ‫یەكێتــی‌و پارتییــە‪ .‬حكومەتــی هەرێمــی‬ ‫كوردســتان‌و یەكێتی‌و پارتیــش مامەڵەیەكی‬ ‫واقعــی بەپێــی بەرژەوەندیــی‌و ئاسایشــی‬ ‫هاوبەش‌و رێگرتن لە دەستێوەردانی ناسروشتی‬ ‫لە ناوچەكــەدا كردووە‪ .‬قۆناغیــش كەوتووە‪،‬‬ ‫قۆناغــی وا هەبــووە ئێمە زۆر ناكــۆك بووین‬ ‫لەگەڵ توركیا‪ ،‬یان ناكۆك بووین لەگەڵ ئێران‬ ‫و شەڕی سەربازیش رویداوە لەسەر سنورەكان‬ ‫لەگــەڵ ئێمە‪ .‬بەاڵم قۆناغــی وا هەبووە ئەمە‬ ‫گۆڕاوە‪.‬‬ ‫ كاك مەال بەختیار دەربارەی سەربەخۆیی‬‫كوردستان‪ ،‬لە هەموو پارتە سیاسییەكان‌و لە‬ ‫هەر كوردێك بپرســیت پشتیوانی سەربەخۆی‬ ‫كوردســتان دەكات‪ ،‬دەپرســم وەك پارتــە‬ ‫سیاسییەكان یەك هەڵوێستی سیاسییان هەیە‬ ‫ســەبارەت بەم مەســەلەیە یــان جیاوازییەك‬ ‫هەیــە؟ ئەگــەر بەیەكەوەبن جۆرێكــەو ئەگەر‬ ‫بەتەنیابن جۆرێكی ترە؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬ئەوەی من لەكۆبوونەوەكاندا‬ ‫بەشــداریم كــردووە و ئــاگاداری سیاســەتی‬ ‫هەمــوو حزبەكانــم‪ ،‬بێ جیــاوازی‪ ،‬هەموویان‬ ‫ســەربەخۆیی كوردســتان دەســەلمێنن‪.‬‬ ‫بــەاڵم لەڕوی دیقــەت بەكارهێنــان‌و رێكەوتی‬

‫ذمارة (‪ )603‬دوشةممة ‪2017/3/27‬‬

‫تایبەت‬ ‫داعش‌و رزگاركردنی موســڵ‌و رەققەو ئەو ناوچانە‪،‬‬ ‫بێگومــان ئارامی لە عیراق‌و ســوریا بەشــێوەیەكی‬ ‫گشتی دروست دەبێت‪ ،‬بەشێكی زۆری ئەم ئاوارانە‬ ‫دەگەڕێنــەوە‪ ،‬خەڵك هەر كــۆچ دەكات‪ ،‬بەاڵم زۆر‬ ‫كەمتر لە سااڵنی رابردوو‪.‬‬

‫راگەیاندنــی ســەربەخۆیی‌و چۆنێتــی ریفرانــدۆم‬ ‫ئەنجامــدان جیــاوازی هەیە‪ ،‬بۆ نمونــە ئێمە وەك‬ ‫یەكێتــی نیشــتمانی كوردســتان ریفرانــدۆم بــۆ‬ ‫ســەربەخۆیی كوردســتان ســتراتیژمانە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫پێمانوایە ناوچە كێشە لەسەرەكان‌و جێبەجێكردنی‬ ‫مــادەی ‪ 140‬پێــش بكەوێــت باشــترە‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫ناوچانــە نەخەینەوە ســەر كوردســتان‪ ،‬كێشــەی‬ ‫ دەربــارەی روداوەكانــی ئەم دواییەی شــنگال‬‫گەورەمان بۆ دروســت دەبێت لەكاتــی ریفراندۆم‌و هەڵوێســتی ئێــوە وەكــو یەكێتــی نیشــتمانی‬ ‫راگەیاندنــی ســەربەخۆییدا‪ ،‬شــادەماری ئابوریــی كوردستان چییە لەســەر ئەو روداوانە؟ بۆ نموونە‬ ‫كوردستان كەركوكە‪ ،‬لەبەر ئەوە تا ئێستا ناتوانیین پارتی دیموكراتی كوردســتان دەڵێــت پەكەكە بە‬ ‫ئەم حەقیقەتە نادیدە بگرین‪ ،‬دیارە ئەگەر بۆچوونە دیاریكراوی ئەم كێشەیەی دروست كردووە‪ ،‬چونكە‬ ‫حزبییــەكان لە بۆچوونی حزبــی تایبەتی بتوانیین مەلەفی ســەربەخۆیی زیاتر بەهێــز بووە؟ یەكێتی‬ ‫گەشــەی پێبدەیــن‌و بیگۆڕین بەرەو ســتراتیژێكی دەربارەی ئەمە دەڵێت چی؟‬ ‫هاوبەشــی بڕیــار لێدراوی هەموو حزبــەكان‪ ،‬ئەمە‬ ‫مــەال بەختیــار‪ :‬بەداخــەوە‪ ،‬ئێمــە وەك هێــزە‬ ‫باشترە‪.‬‬ ‫كوردســتانییەكان‌و رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت كــە‬ ‫دەكەوینــە ناكۆكییــەوە‪ ،‬پێــوەری بابەتیمــان‬ ‫بیردەچێتــەوەو زۆر دەچینــەوە ناوحزبەكانمان‪ ،‬لە‬ ‫بۆچونی بەغداد چییە لەسەر سەربەخۆیی؟‬‫مەال بەختیــار‪ :‬بەدرێژایی دامەزراندنی دەوڵەتی لۆجیكی حزبیی تەسكەوە بڕیار دەدەین‪ ،‬بەداخەوە‬ ‫عیــراق لــە ‪ 1921‬ەوە تــا ئێســتا كــە دەكاتە ‪ 96‬كە تا ئێستا‪ ،‬كولتوری سیاسیی كوردیی وایە‪.‬‬ ‫بــەش بەحاڵــی خــۆم واینابینــم پەكەكــە دژ‬ ‫ســاڵ‪ ،‬بەغــداد ئەوەنــدە نــەرم نەبــووە لە ســەر‬ ‫مەســەلەی سەربەخۆیی‪ ،‬بەاڵم هێشتا سەربەخۆیی بــە ســەربەخۆیی كوردســتان بێت‪ ،‬تا ئێســتاش‬ ‫نەســەلماندووە‪ ،‬حكومەتەكانی پێشــوو ئۆتۆنۆمی خوێندنەوەم وایــە‪ .‬كە واش دەڵێم لە پێرارەوە بە‬ ‫بڤــە بــوو لەالیــان‪ ،‬كیمیابارانیان كردیین لەســەر پەكەكە دەڵێین ئێوە حەقە دوای داعش شــەنگال‬ ‫ئۆتۆنۆمــی‪ ،‬حكومەتــی مەلەكــی ‪ 37‬ســاڵ مافی بەجێبهێڵن‪.‬‬ ‫المەركەزیشــی نەداینــێ‪ ،‬حكومەتــی عەبدولكەریم‬ ‫قاسم ‪ 5‬ساڵ تاكڕەوی سەپان بەسەرماندا‪ ،‬حكومەتی‬ ‫ واتا بۆچوونی رەسمی یەكێتییە ئەوەیە؟‬‫قەومییەكان لە ‪ 1963‬ەوە تا ‪ ، 1968‬هیچ مافێكی‬ ‫مــەال بەختیــار‪ :‬بەڵــێ بۆچوونی ئێمــە وایە كە‬ ‫كوردیــان نەســەلماند‪ ،‬لــە ‪ 1968‬ەوە تا ‪ 2003‬كە پەكەكە بە رێكەوتنێكی سیاســی شەرافەتمەندانە‪،‬‬ ‫‪ 35‬ســاڵ بەعس حوكمی كردووە‪ ،‬حوكمێكی زاتی لەگەڵ حكومەت هەرێمی كوردستان‪ ،‬لەگەڵ پارتی‌و‬ ‫كارتۆنــی دا‪ .‬بەاڵم فاشــییەتی بەكارهێنا‪ ،‬ئەنفال‌و یەكێتــی‌و لەگەڵ حزبەكانی تریش دابنیشــین‌و ئەم‬ ‫كیمیابارانــی بەكارهێنــا‪ ،‬نزیكەی ‪ 5000‬دێی تەخت كێشــەیە بە سیاسی‌و بە ئیداری چارەسەر بكەین‪،‬‬ ‫كرد‪ .‬ئێمە لەم حكومەتە شەریكیین‌و بە بەردەوامی نــەك بــە پێداگریكــردن لەســەر ئــەوەی كانتۆن‬ ‫دوای ئــەوەی فیدراڵیزمیشــمان راگەیانــدووەو دروســت بكــەن لە شــەنگال‪ ،‬لە راســتیدا كانتۆن‬ ‫لەدەســتوردا جێمان كردۆتەوە‪ ،‬باسی سەربەخۆیی دروســتكردن لە شــەنگال هیچ الیەنێــك بۆی نییە‬ ‫دەكەیــن‌و گوێگرتن‌و گفتوگۆ هەیــە لەنێوان ئێمەو ئــەوە بــكات‪ ،‬ئێمەش وەك یەكێتــی بۆمان نییە‪،‬‬ ‫حزبــەكان‪ ،‬كــە ئەمــە مایــەی دڵخۆشــییە‪ .‬هیــچ لەكاتێكــدا ئێمە هەزاران هەزار پێشــمەرگەمان لەو‬ ‫وەفدێكی كوردســتان لە ‪ 1961‬ەوە تا ســەردەمی ناوچانە هەیە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشــدا نایەین بڵێین دێین‬ ‫روخانــی رژێمی بەعس‌و پێشــتریش لە ‪1958‬ەوە‪ ،‬قەزایەك دروست دەكەین سەر بە یەكێتی نیشتمانی‬ ‫نەیتوانییوە بچێت بۆ بەغداد و باســی سەربەخۆیی كوردســتان بێــت‪ .‬پارتیــش ناتوانێت ئــەوە بكات‬ ‫كوردستان بكات‪ ،‬من بۆ خۆم لە دانوستانی ساڵی ئەگەرچــی پارتی بەپێی ئەنجامــی هەڵبژاردنەكان‬ ‫‪ 1984‬دا بەشــدار بووم و ســەدام‌و عیزەت دوری‌و حزبی بااڵدەست بووە لەوێ‪.‬‬ ‫هەموو ســەركردەكانی حزبی بەعســم دیوە‪ .‬جگە‬ ‫ئێســتەش جەخــت دەكەینەوە‪ ،‬لــەوەی یەكەم‪:‬‬ ‫لــە ئۆتۆنۆمی باســی هیچی دیكە نەكــراوە لەگەڵ ئێمــە دژی شــەڕین‪ .‬دووەم‪ :‬ئەگەر شــەڕ ڕووبدات‬ ‫حكومەتی بەعس‪ 1966 .‬یش وابووە‪ ،‬ساڵی ‪ 1970‬وەك یەكێتــی لەگــەڵ هیــچ الیەنێــك نابیــن دژی‬ ‫و لە بەیانی ئازاریشــدا هەر وابووە‪( .‬بەیانی ‪11‬ی الیەنێكی تر‪ ،‬ســێهەم‪ :‬پێدادەگرین لەســەر ئەوەی‬ ‫ئــازارە) نەك رێكەوتنــی ‪11‬ی ئــازار‪ ،‬رێككەوتنی بــە گفتوگــۆی سیاســی‌و چارەســەری سیاســی‌و‬ ‫ساڵی ‪1984‬یش هەر وایە‪ ،‬پاش ئەوەش مفاوەزاتی دروســتكردنی باشــترین جۆری ئیدارە بۆ خەڵكی‬ ‫‪ 1991‬كــە دواتر كۆچ و راپەڕینیشــی بەدواداهات‪ .‬ئێــزدی و ناوچــەی شــەنگال ئەنجامبدرێــت‌و لــە‬ ‫وەفدی بەرەی كوردســتانی كە چووە بەغداد‪ ،‬جگە سەرەتاوە الیەنگری ئەوەین ئیدارەیەك بۆ ناوچەكە‬ ‫لە ئۆتۆنۆمی باسی شــتی دیكەی نەكردووە‪ ،‬ئێمە دروســت بكرێــت‌و دواتــر بكرێتــە پارێزگایــەك‪،‬‬ ‫تاك الیەنانە لە كوردســتان فیدڕاڵیزمان راگەیاند‪ .‬پارێــزگای شــەنگال‪ .‬مافــی خۆشــیانە‪ ،‬زۆر مافی‬ ‫یەكەمینجــارە گوێگرتــن هەیــە بــۆ مەســەلەی خۆشــیانە‪ ،‬بزانــە كاتــی خۆی كە ســاڵی ‪،1969‬‬ ‫ســەربەخۆیی‪ ،‬ئەم گوێگرتنە بووە مایەی گفتوگۆ‪ ،‬دهۆك كراوە بە پارێزگا نفوزی ناوچەكەی زۆر زۆر‬ ‫دواییــن وەفدی بااڵی كوردســتان بەســەرۆكایەتی كەمتر بووە لە نفوزی ئێســتای ناوچەی شــەنگال‪،‬‬ ‫جەنابــی بارزانی‪ ،‬كە مــن ئەندامی وەفدەكە بووم‪ ،‬كراویشە بە پارێزگا‪.‬‬ ‫یەكگرتووی ئیســامی‌و سۆسیالیســت‌و بەرێز كاك‬ ‫كۆســرەت جێگــری ســكرتێری گشــتی یەكێتــی‪،‬‬ ‫ دەربــارەی حەشــدی شــەعبی ئێــوە چۆنــی‬‫لەگەڵ الیەنەكان‪ ،‬بە سەرۆكی وەزیران‌و پارلەمان‌و دەیبینن؟ لــە ناوچە دابڕاوەكان یان لەو ناوچانەی‬ ‫هەمــوو ســەرۆكی حزبەكانەوە‪ ،‬بەئاشــكرا باســی لــە كــوردەوە نزیكن؟ بــەوەی دەوترێت هەمیشــە‬ ‫ســەربەخۆیی‌و ریفراندۆممــان كــردووە لەگەڵیان‪ ،‬هەڕەشەیەك هەیە بۆ سەر كورد؟ لە داهاتوودا چۆن‬ ‫وەفدی هاوپەیمانی نیشــتمانی كە دوو مانگ پێش بتوانرێــن رێكەوتنێك لەگەڵ ئــەو هێزەدا بكرێت؟‬ ‫ئێســتا بە سەرۆكایەتی سەماحەتی عەممار حەكیم لەكاتێكــدا هەریەكــە لــە میحوەرەكانــی موســڵ‌و‬ ‫هاتە كوردستان‌و قسەمان لەگەڵدا كردن‪ ،‬بەهەمان كەركوك هەریەكەو لێدوانێك دەدات سەبارەت بەم‬ ‫شــێوە هــەم پارتی هەم ئێمــەو هــەم الیەنەكانی هێزە؟ دەكرێت بزانم بۆچوونی یەكێتی نیشــتمانی‬ ‫تــر‪ ،‬بەئاشــكرا باســی پرســی ســەربەخۆیی‌و كوردستان چییە سەبارەت بەو پرسە؟‬ ‫مەســەلەی ریفراندۆممــان لەگەڵــدا باســكردوون‪.‬‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬كاتی خۆی كە بەغدادو پارێزگاكانی‬ ‫ئەم پرســە دیالۆگێكی باشی لەســەرە‪ ،‬ئەگەرچی دیكە لە مەترسیدا بوو‪ ،‬جەنابی سیستانی فەتوای‬ ‫نەگەیشــتوینەتە ئەنجام لەگەڵیان‪ ،‬ئێمە لەرێگەی دا بــۆ دروســتكردنی حەشــدی شــەعبی‪ ،‬ئێمــە‬ ‫كەناڵەكانــی ئێــوەوە جەخت دەكەینــەوە جارێكی پشــتگیریمان كــرد بۆ ئــەوەی بەغــداد نەكەوێ‌و‬ ‫تــر‪ ،‬ئەم دیالۆگە لەگەڵ بەغدادو حزبەكانی بەغداد داعــش كۆنتڕۆڵــی پایتەخت‌و چەنــد پارێزگایەكی‬ ‫بەردەوام دەبێت‪ ،‬تاكە دەوڵەت‌و یەكەمین دەوڵەت‪ ،‬دیكــەی گرنگ بكات‌و زیاتر ســەركەوتن بەدەســت‬ ‫كە دەبێــت بگەینە لێكگەیشــتن لەگەڵیدا‪ ،‬بەغداد بهێنێت‪ ،‬چونكە لەراســتیدا شــەڕ بگەیشــتاتە ناو‬ ‫پێش دەوڵەتە ئیقلیمییەكانی دیكەیە!‬ ‫بەغــدادو هەندێك پارێزگای دیكــە بكەوتایەتە ژێر‬ ‫دەستی داعش‪ ،‬دەبووە ئەمرێكی واقعی حوكمڕانی‬ ‫ هەســت بەوە دەكەن رۆژێك لە رۆژان ئاوارەو ‪ 10‬ســاڵە‪ 20 ،‬ساڵە لەســەرمان‪ ،‬كە ئەمە زۆر زۆر‬‫تێرۆر لە ئەوروپا زیاتر بێت؟ هەست بەو مەترسییە مەترســیدار بوو‪ ،‬ئەگەر بگەیشتنایەتە بەغداد‪ ،‬كە‬ ‫ئێســتا پێموایە ‪ %45‬ســوننەیەو ‪%55‬ی شــیعەیە‪،‬‬ ‫دەكەن؟‬ ‫مــەال بەختیار‪ :‬بە نســبەت ئاوارەوە هەســت بە ئەبــووە شــەڕێكی تاییفی بێ ئامــان‪ ،‬من پێم وایە‬ ‫هەڵــەی دەوڵەتــە ئیقلیمییەكان دەكــەم‪ ،‬كە ئەم ئەگەر داعش ســەربكەوتایە‪ ،‬بەشــێكی سوننەكان‬ ‫فشــارە دەخەنە ســەر رۆژئــاوا‪ .‬توركیا هەڕەشــە لەگەڵیــدا دەبــوون و شــەڕی ئەهلــی دەخوڵقا لە‬ ‫دەكات و دەڵێــت‪ :‬ئەگــەر لــە ئەوروپــا فشــارم بەغــداد‪ ،‬كە بەخەماڵندن‪ ،‬الیەنــی كەم نیو ملیۆن‬ ‫بخەنەســەر‪ ،‬منیش سنوور دەكەمەوە تا كۆچبەران مــرۆڤ تیادەچــوو لەو شــەڕەدا‪ .‬بەاڵم ئــەوە بەو‬ ‫بگەنــە ئەوروپا‪ ،‬ئەمە واتــای چییە؟ واتای ئەوەی مانایــە نییە ســوپای عیــراق بەشــێوەیەكی كاتی‬ ‫خەڵكینــە وەرن مــن ســنورتان بــۆ دەكەمەوە بۆ لەشــوێنێك كــە روخــا نەتوانــێ بەشــێوەیەكی‬ ‫ئــەوەی بگــەن بە ئەوروپــا‪ ،‬هەڵەكــە‪ ،‬لەدەوڵەتە چاكتــرو باشــتر مۆدێرنتر ســوپا دروســت بكات‪،‬‬ ‫ئیقلیمییەكاندایە‪ .‬لە عیراق‌و ســوریا شــەڕ هەیە‪ ،‬ئەگــەر عیــراق بیەوێــت دەســتوور جێبەجێبكات‌و‬ ‫تەنهــا رێگــەی ئەوەی كــە خەڵك بگاتــە ئەوروپا پیادەی دیموكراســی بكات‪ ،‬بێگومان دەبێت پشت‬ ‫توركیایــە‪ ،‬توركیــا خــۆی دەڵێــت مــن ســنوور بەســوپای نیشــتمانی ببەســتێت‪ ،‬نەك حەشــدی‬ ‫دەكەمەوە‪ ،‬ئەمە یەكەم‪ .‬دووەم دوای تێكشــاندنی شــەعبی بكات بە ئەڵتەرناتیڤی ســوپا‪ .‬حەشــدی‬

‫شــەعبی یــەك ســوننەی تێدانییە تائێســتا‪ ،‬یەك‬ ‫كــوردی تێدا نییە بەبــژاردەی كوردایەتی‪( .‬دەڵێم‬ ‫بە بــژاردەی كوردایەتی) ئــەوەی لەگەڵ ئەواندان‪،‬‬ ‫ئــەو كوردانەن كە بۆ پارەو بیروباوەڕی مەزهەبی‌و‬ ‫تاییفی رۆشتوون‪ .‬ئێمە بەهیچ شێوەیەك تا ئێستا‬ ‫هانی یەك كوردمان نەداوە بچێت لەگەڵ حەشــدی‬ ‫شــەعبی بێــت‪ .‬بگرە پێشــمان ناخۆشــە لەناوچە‬ ‫كێشە لەسەرەكان حەشدی شەعبی هەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫پێویســت ناكات‪ ،‬پێشمەرگە زۆرباشتر لە حەشدی‬ ‫شــەعبی رۆڵی بینیوە بۆ پاراســتنی ئەو ناوچانە‪.‬‬ ‫نزیك بە شــەش ســاڵ دەبێت كەركوك كەوتە بەر‬ ‫مەترســی كە پێشــمەرگە پاراســتوێتی‪ ،‬جارێ نە‬ ‫داعش ناوی لەناواندا هەبوو نە حەشدی شەعبی‪.‬‬ ‫ ئەی حەیدەر شەشــۆ چــۆن پەیوەندی دەكات‬‫بە حەشدەوە؟‬ ‫مــەال بەختیــار‪ :‬ئێســتا چوونەتــە نێــو هێــزی‬ ‫پێشمەرگەی كوردستانەوە‪ ،‬ئەوەی كە لەناو هێزی‬ ‫پێشــمەرگەی كوردســتان بێت‪ ،‬ســەرەڕای هەموو‬ ‫گفتوگــۆكان كــە چــۆن قبوڵكــراون‌و چــۆن لێرەو‬ ‫لــەوێ هێــز دروســت بكرێــت‪ .‬زۆرمان پێباشــترە‬ ‫لەوەی هەندێك بەبــێ ئیرادەی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان پەیوەندی بە ئیدارەی بەغدادەوە بكات‪.‬‬ ‫ لــەو باوەڕەشــدایت حزبە كوردســتانییەكان‪،‬‬‫لەپشــتیانەوە هەبێــت كە هانیان بــدات بۆ گیانی‬ ‫یەكتری؟‬ ‫مــەال بەختیار‪ :‬بــەش بە حاڵی خۆم مەترســیم‬ ‫هەیــە‪ .‬پێش ئەوەی دەوڵەتێكــی مۆدێرن‌و خاوەن‬ ‫دامەزراوەیی بەهێز هەبێت و یاســا ســەروەر بێت‌و‬ ‫پێشــمەرگەی پرۆفیشــناڵی نیشــتمانی هەبێــت‪،‬‬ ‫تەعەسوبی حزبی زۆر مەترسیدارە‪ ،‬كە تەعەسوبی‬ ‫حزبیش هەبوو‪ ،‬هەوڵدەدرێت بۆ هەموو ناكۆكییەك‬ ‫ســوود وەربگیرێــت بــۆ دوژمنایەتــی‪ ،‬ئێســتاش‬ ‫بەداخەوە حزبایەتی لەهەرێمی كوردســتاندا‪ ،‬تەنها‬ ‫ئایدۆلۆژییــەت‌و فەلســەفەی كوردایەتی نییە‪ .‬هەم‬ ‫لەناو یەكێتی و هەم لەناو پارتیش‌و حزبەكانی تریش‬ ‫بەرژەوەنــدی رۆڵدەبینێــت‪ ،‬كۆمپانیــاو گەندەڵی‌و‬ ‫كاری نابەجــێ رۆڵدەبینێــت‪ ،‬ناتوانیــن نكوڵیمان‬ ‫لەمــە هەبێت‪ ،‬لــەم كاتەدا كە ئەمــان رۆڵدەبینن‪،‬‬ ‫كە كێشەكان قوڵدەبن‪ ،‬دز بازاڕی شێواوی دەوێت‪،‬‬ ‫بێگومــان ئەوكاتــەش هەوڵدەدرێــت ســوود لــەو‬ ‫ناكۆكیانــە وەربگیرێت كە هەیە‪ ،‬ئەمە كێشــەیەكی‬ ‫گەورەیــە‪ ،‬بــۆ تائێســتا بازاڕێكــی یەكگرتــووی‬ ‫كوردســتان‌و ســەروەری یاســا لەكوردســتان‌و‬ ‫مەركەزییەتی دەسەاڵت لە كوردستان الوازە؟ لەبەر‬ ‫ئــەوەی زۆرهەن بەرژەوەندییان لەگەڵ ئەوەدا نییە‬ ‫بازاڕەكە بەپێی یاسا یەك بخرێت‪ ،‬سەروەری یاسا‬ ‫جێبەجێبكرێت‌و هەمووی ملكەچی بن‪ ،‬حكومەتێكی‬ ‫مەركەزی لەكوردستاندا هەبێت‌و هەمووی ملكەچی‬ ‫بــن‪ ،‬هەیە بەرژەوەندی لەوەدایە كە بازاڕی لۆكاڵی‬ ‫زۆر بێــت‪ ،‬هەروەك ســەردەمی دەرەبەگایەتی‪ ،‬كە‬ ‫سەرمایەداری هات‪ ،‬ویستی سیستمی دیموكراسی‌و‬ ‫بازاڕی ئازادو یەكگرتوو بهێنێت‪ ،‬زمان‌و سیســتمی‬ ‫یەكگرتــوو بهێنێــت‪ ..‬میرنشــین‌و دەرەبەگەكانــی‬ ‫ئەوروپــا هەمووی دژی بــوون‪ ،‬بۆیە بەش بەحاڵی‬ ‫خۆم وایدەبینیم‪ ،‬حزبایەتی‌و تەعەسوبی حزبایەتی‬ ‫لەشــاخ كە هەبوو‪ ،‬ئێســتا مەترسییەكەی لەشاردا‬ ‫گەورەترە‪ ،‬لەبەر ئەوەی هەڵپەی دەســتكەوت زۆر‬ ‫زۆرتر بووە‪ ،‬لەشــاخ رۆڵ ئەوەبوو كاممان زۆرترین‬ ‫شاخ‌و زۆرترین ناوچەو ئەشكەوت بەدەستبهێنیین‪،‬‬ ‫ئێستا ئازایەتی‌و رۆڵ ئەوەیە زۆرترین شارو زۆرترین‬ ‫بەرژەوەندی چۆن دابین دەكرێت؟‬ ‫ دوایین پرســیارم‪ ..‬پێشــنیارت چییە بۆ حزبە‬‫كوردستانییەكان؟‬ ‫مەال بەختیار‪ :‬من ئەگەڕێمەوە بۆســەر وتەیەكی‬ ‫گرنك‪ ،‬رۆشــنگەری‌و چاكســازی ئاینی لە ئەوروپا‬ ‫لەســەر دوو ئاراستە كاری كرد‪ ،‬ئاراستەی یەكەم‪:‬‬ ‫ئاراســتەیەكی فكرو فەلســەفەو كرانــەوەی عەقڵ‬ ‫بــوو‪ .‬ئاراســتەیەكی دیكەش‪ ،‬دژایەتــی گەندەڵی‌و‬ ‫دەسەاڵتی رەهای كەنیسە بوو‪ ،‬ئەگەر هەردوكیشی‬ ‫بەیەكــەوە نەبوایــە‪ ،‬خەڵكــی ئەوكاتــە‪ ،‬جوتیاری‬ ‫ئەوكاتــە‪ ،‬بۆرجوازیی تازەدەركەوتــووی ئەوكاتە‪،‬‬ ‫لەدوای ڕێنیسانسەوە‪ ،‬تەنها دوای چاكسازی ئاینی‬ ‫نەكەوتــن‪ ،‬بۆ ئــەوە دوای كەوتن كــە گەندەڵی لە‬ ‫كەنیســە نەهێڵرێت‪ ،‬دەسەاڵتی ئابووری لەكەنیسە‬ ‫بســەنێتەوە بیداتەوە بەبازاڕ‪ ،‬بەچینە تازەكان‪ ،‬بە‬ ‫رەوتە تازەكانی دیموكراسی‪.‬‬ ‫مــن دەڵێــم لــەم كوردســتان هەتــا بــازاڕی‬ ‫(شەخسی‪-‬حزبی) هەبێت‪ ،‬هەتا كۆنتڕۆڵی ئابووری‬ ‫گەندەڵكارانە هەبێت‪ ،‬دڵنیام ناكۆكییە حزبییەكان‬ ‫چارەســەر نابێــت‪ ،‬لەبەرئــەوە پێویســتیمان بــە‬ ‫حكومەتێكــی مەركەزی بەهێز هەیە‪ ،‬كە ســنورێك‬ ‫بــۆ ئــەم دیــاردە بۆگەنــە دابنێــت‪ ،‬ســەرئەنجام‬ ‫حكومەتێك بێــت چاودێری‌و بەدواداچوون بۆ ئەوە‬ ‫بــكات‪ .‬حزبەكانیش ئەگەر خۆیــان لەگەندەڵەكانی‬ ‫خۆیــان نەپرســنەوە‪ ،‬ناتوانــن هەرگیــز دژایەتــی‬ ‫گەندەڵی یەكتری بكەن‪.‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫ئــــــــەگــــــــەر حــــــزبــــــەكــــــان‬ ‫ل ــەگ ــەن ــدەڵ ــەك ــان ــی خــۆیــان‬ ‫نەپرسنەوە‪ ،‬ناتوانن هەرگیز‬ ‫دژایــەتــی گەندەڵی یەكرتی‬ ‫بكەن‬ ‫ب ــەدرێ ــژای ــی دام ــەزران ــدن ــی‬ ‫دەوڵەتی عیراق كە دەكاتە ‪96‬‬ ‫ساڵ‪ ،‬بەغداد ئەوەندە نەرم‬ ‫نەبووە لە ســەر مەسەلەی‬ ‫سەربەخۆیی‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫سەربەخۆیی نەسەملاندووە‬ ‫پــێــان نــاخــۆشــە لــەنــاوچــە‬ ‫كێشە لەسەرەكان حەشدی‬ ‫شــەعــبــی هــەبــێــت‪ ،‬چونكە‬ ‫پێویست ناكات‪ ،‬پێشمەرگە‬ ‫زۆربـــــاشـــــر ل ـــە ح ــەش ــدی‬ ‫شــەعــبــی رۆڵــــی بــیــنــیــوە بۆ‬ ‫پاراستنی ئەو ناوچانە‬ ‫لـــــــەدوای تــێــكــشــكــانــدنــی‪،‬‬ ‫مــــەتــــرســــی داعـــــــــش بــۆ‬ ‫ئ ــاس ــای ــش ــی جـــیـــهـــان‌و بــۆ‬ ‫ئازادییەكانی جیهان‪ ،‬زیاتر‬ ‫دەبێت‬ ‫ح ــزب ــەك ــان ــی ك ــوردس ــت ــان‪،‬‬ ‫بــێ جـــیـــاوازی‪ ،‬هــەمــوویــان‬ ‫ســەربــەخــۆیــی كــوردســتــان‬ ‫دەسەملێنن‪ ،‬بــەاڵم لەڕوی‬ ‫دیــــقــــەت ب ــەك ــاره ــێ ــن ــان‌و‬ ‫رێــــكــــەوتــــی راگـــەیـــانـــدنـــی‬ ‫ســـەربـــەخـــۆیـــی‌و چــۆنــێــتــی‬ ‫ئــەنــجــامــدانــی ریــفــرانــدۆم‪،‬‬ ‫جیاوازی هەیە‬ ‫ئەگەر ناوچە دابڕێرناوەكان‬ ‫نەخەینەوە سەر كوردستان‪،‬‬ ‫لـ ــەكـ ــاتـ ــی ریـــــفـــــرانـــــدۆم‌و‬ ‫راگــەیــانــدنــی سەربەخۆییدا‬ ‫ك ــێ ــش ــەی گـــــەورەمـــــان بــۆ‬ ‫دروست دەبێت‬

‫ذمارة (‪ )603‬دوشةممة ‪2017/3/27‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫چیرۆكی رۆشتنی كوڕێكی عەبدوللەتیف سەلەفی‌و رابەرێكی دیكەی سەلەفییەكان‬

‫لەكاتێكدا باوكیان ئەوروپا بە واڵتانی كوفر لەقەڵەم دەدەن‬

‫كوڕانی دوو رابەری سەلەفی‪ ،‬كۆچ بۆ ئەوروپا دەكەن‬ ‫رابەری سەلەفییەكان‪ ،‬منداڵەكانیان لە‬ ‫دین بێزار دەكەن‬

‫چاودێر‪ -‬بڕوا بەرزنجی‪:‬‬ ‫ناوەڕاســتی مانگــی نــۆی‬ ‫ســاڵی پێشــو‪ ،‬عەبدولڕەحمــان‬ ‫عەبدوللەتیــف ســەلەفی‪ ،‬كوڕی‬ ‫عەبدوللەتیــف ســەلەفی رابەری‬ ‫ســەلەفییەكانی كوردســتانی‬ ‫عێــراق‌و وتاربێــژی گەورەتریــن‬ ‫ســەلەفییەكان‬ ‫مزگەوتــی‬ ‫«مزگەوتــی بەهەشــت» لــە‬ ‫شاری ســلێمانی‪ ،‬لەگەڵ دادوەر‬ ‫عەبدولغەفــور عەبــدواڵ‪ ،‬كــوڕی‬ ‫مــەال عەبدولغەفــور عەبــدواڵی‬ ‫وتاربێــژی مزگەوتــی حاجــی‬ ‫عوســمانی عەالف لە ســلێمانی‌و‬ ‫كەسایەتی دیاری سەلەفییەكان‪،‬‬ ‫بڕیار دەدەن هەڵبێن لە ماڵ‌و لە‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‌و عێراقیش‬ ‫بــەرەو ئەوروپــا‪ ،‬ئەمــەش‬ ‫لەكاتێكدایــە‪ ،‬بــەردەوام ئــەم‬ ‫كەسێتییە سەلەفیانە‪ ،‬هۆشداری‬ ‫ئەوەیــا داوە كــە ئەوروپــا‬ ‫واڵتــی كافرانە‌و‪.‬نابێــت خەڵكی‬ ‫مســوڵمان بۆی بچن‪ ،‬یان لێیان‬ ‫نیشتەجێبن‪.‬‬

‫عەبدوللەتیف سەلەفی‬

‫عەبدولڕەحمان عەبدوللەتیف‬ ‫عەبدولڕەحمان لەسەر سنوری توركیاین‌و‬ ‫دەڕۆیــن»‪ ،‬لەوێوە بە قاچــاخ دەكەونە‬ ‫رێ بــەرەو شــاری وانــی كوردســتانی‬ ‫توركیا بــەاڵم لەڕێگەدا لە گوندێك هەزار‬ ‫دۆالریان لێدەسەنن‌و وەك خۆیان وتویانە‬ ‫«قاچاخچی ئەزێتی زۆری داون»‪.‬‬

‫عەبدولڕەحمان تەمەنی ‪ ١٦‬ســاڵەو كوڕی‬ ‫ژنی یەكەمــی باوكێتی‌و باوكی چوار ژنی‬ ‫هەیەو خوێندكارن‪ ،‬سەرەتای مانگی ‪٩‬ی‬ ‫‪ ،٢٠١٦‬بڕیاردەدەن بەرەو واڵتانی ئەوروپا‬ ‫هەڵبێــن‪ ،‬لەوكاتــەدا‪ ،‬عەبدوللەتیــف‬ ‫ســەلەفی لــە حــەج دەبێــت لــە واڵتــی‬ ‫سعودییە‪ ،‬عەبدولڕەحمان بڕە پارەیەكی‬ ‫زۆر لەگــەڵ خۆیــدا دەبــات‪ .‬دادوەریش‬ ‫عەبدولڕەحامن بڕیاردەدات‬ ‫لەڕێگــەی خزمەكانییەوە قاچاخچی پەیدا‬ ‫بگەڕێتەوە‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە ئــەوان لەشــاری وانــەوە‬ ‫رۆژی ‪ ٩/١٥‬ئــەوان هەڵدێــن‌و‬ ‫مۆبایلەكانیــان دادەخــەن‌و الی خزمێكی ویســتویانە بڕۆنــە ئەســتەنبوڵ‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫دادوەر پارەكە دادەنێن‌و بە ئۆتۆمبێلێكی تكتیــان بۆ ئــەوێ دەســت ناكەوێت‌و بە‬ ‫پارە پەیداكردن‌و هەڵهاتن‬ ‫دادوەر‪ ،‬كــە تەمەنــی ‪ ١٧‬ســاڵەو پاترۆڵ بەرەو ســنوری توركیا دەڕۆن‌و لە ناچــاری دو تكتــی ئەنقــەرە دەبــڕن‪ ،‬تا‬ ‫كــوڕی ژنــی یەكەمــی باوكێتــی (مــەال ســنور‪ ،‬دادوەر مۆبایلەكــەی هەڵدەكات‌و لەوێــوە بڕۆنــە ئەســتەنبوڵ‪ ،‬بەاڵم پێش‬ ‫عەبدولغەفــور)‪ ،‬باوكــی دو ژنــی هەیــە‪ ،‬بــە یــەك دێڕ بــە باوكی دەڵێــت «من‌و رۆیشتنیان‪ ،‬عەبدولڕەحمان داوادەكات بە‬ ‫مۆبایلەكــەی دادوەر قســە لەگەڵ دایكی‬

‫دادوەر عەبدولغەفور‬

‫عەبدولغەفور سەلەفی‬

‫بكات‪ ،‬پاش ئەو قسەكردنەو گریانی زۆری‬ ‫دایكــی‪ ،‬پەشــیمانی دایدەگرێــت‌و ئینجا‬ ‫تێــل بۆ زاوایەكیان دەكات‌و پێی دەڵێت‪،‬‬ ‫ئەگــەر باوكــی نامەیەكی بــۆ بنێرێت بۆ‬ ‫مۆبایلی هاوڕێكەی‌و بەڵێنی پێبدات وەك‬ ‫جاران نابێت لەگەڵی ئــەوا دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫پــاش كاتژمێرێــك لــە ســعودیەوە‬ ‫عەبدوللەتیف ســەلەفی نامەیەكی دەنگی‬ ‫كە دەقەیەك‌و ‪ ١٢‬چركەیە بۆ فەیسبوكی‬ ‫هاوڕێــی كوڕەكــەی دەنێرێــت‌و وەك لەو‬ ‫تۆمــارە دەنگییــەی دەســتم كەوتــوەو‬ ‫بەشــێكی تێدایــە‪ ،‬دەڵێت‪»:‬كوڕی خۆم‬ ‫عەبدولڕەحمــان‪ ،‬ئەلســەالم‌و عەلیكــوم‪،‬‬ ‫هەمو ئینســانێك غەڵەت دەكات‪ ،‬تۆیش‬ ‫غەڵەتــت كــردوەو دەبێــت بگەڕێیتەوە‪،‬‬ ‫ئێمــە بێبەریت دەكەین لە كوڕی خۆمان‪،‬‬

‫ئێســتا من لــە حەجــم‌و هــەر دوعایەك‬ ‫بكــەم قبوڵەو بیربكــەرەوە لــە قیامەت‬ ‫چیدەكەیت»‪.‬‬ ‫ئیتــر لەوێــدا عەبدولڕەحمــان بــەرەو‬ ‫هەرێمــی كوردســتان دەگەڕێتــەوەو‬ ‫دادوەریــش بــەرەو ئەنقــەرەو لەوێوە بۆ‬ ‫ئەستەنبوڵ‪.‬‬ ‫ئێســتا عەبدولڕەحمــان‪ ،‬لــە گەڕەكی‬ ‫ئیبراهیــم ئەحمــەدی شــاری ســلێمانی‬ ‫لەگەڵ دایكــی دەژی‌و بەپێی ئەو تۆمارە‬ ‫دەنگی‌و بەڵگانەی دەستمكەوتوە‪ ،‬ناوبراو‬ ‫پەشــیمانە لــە گەڕانەوەیــی‌و خانەوادەو‬ ‫جەوی واڵتیش بێزاریان كردوەو داوای لە‬ ‫هاوڕێكەی كردوە كە ئێستا لە رۆمانیایەو‬ ‫داوای مافــی پەنابەرێتــی كــردوە‪ ،‬كــە‬ ‫نەگەڕێتەوە بۆ كوردستان‪.‬‬

‫وەك لــەو تۆمارەدەنگــی‌و بەڵگانــەدا‬ ‫دەردەكەوێــت‪ ،‬هۆكارەكانــی رۆشــتنی‬ ‫دادوەرو عەبدولڕەحمــان‪ ،‬نزیكن لەیەك‪.‬‬ ‫هەردوكیــان بێــزارن لەو یاســاو كلتورە‬ ‫ســەلەفییەی باوكیــان بەســەریاندا‬ ‫دەســەپێنێت‪ ،‬كــە وەك خۆیــان دەڵێن‪،‬‬ ‫نەیانتوانیــوە بەدڵــی خۆیــان قژیــان‬ ‫چــاك بكــەن‌و جل لەبــەر بكــەن‪ ،‬دەبو‬ ‫قژیــان كــورت بكەنەوەو ڕیش نەتاشــن‪،‬‬ ‫یــان شــەڕواڵ‌و كــراس لەبەر بكــەن یان‬ ‫پانتۆڵێــك كە لە خــوارەوە كورت بێت‌و‬ ‫لەبەریاندا فش بێت‪.‬‬ ‫هــەروەك بۆیــان نەبــوە هاوڕێیەتــی‬ ‫ئەو كەســانە بكــەن كە خۆیــان بەهۆی‬ ‫خوێندنەوە یەكیان ناسیوەو نەیانتوانیوە‬ ‫بچنە كافتریاكان‌و ئەنتەرنێت بەكاربێنن‪،‬‬ ‫ئەمانەیان كە كردبێت وەك خۆیان دەڵێن‬ ‫بە»دزییەوە» كردویانە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو نامانەی بۆیەكیان نوسیوە‪،‬‬ ‫ئەم دو كــوڕەی رابەری ســەلەفییەكان‌و‬ ‫منداڵــی تریشــیان‪ ،‬لــە دینــداری‬ ‫بێزاربــون‌و بەڕادەیــەك لــە نوێژكردنیش‬ ‫دوركەوتونەتەوەو زۆرجار لە بێزاریدا پەنا‬ ‫بۆ جگەرەو نێرگەلەیش دەبەن‪.‬‬ ‫لــە نامەیەكیانــدا‪ ،‬بــۆ هاوڕێیەكیــان‪،‬‬ ‫دەنوســن‪ »:‬ئێمــە بیســتومانە خەڵــك‬ ‫بەهــۆی هاوڕێی خراپەوە توشــی هەڵەو‬ ‫جگەرەكێشــان و زۆرشــت دەبێت‪ ،‬بەس‬ ‫ئێمە بەهۆی باوكمانەوە»‪.‬‬

‫رەنگە بەبێ كاراكردنەوەی پارلەمان هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫ســەرباری بەردەوامــی قەیرانــی‬ ‫سیاســی و ئابــوری لەهەرێمــی‬ ‫كوردســتان‌و مانەوەی كێشەكان‬ ‫وەك خۆیــان‌و بێئەنجامــی ئــەو‬ ‫هەواڵنــەی بــۆ تواندنــەوەی‬ ‫بەســتەڵەكی نێــوان الیەنــە‬ ‫سیاســییەكان هەیە‪ ،‬لەئێســتادا‬ ‫بــاس لەئەنجامدانــی هەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان دەكرێت‬ ‫لەمانگــی ‪11‬ی ئەمســاڵدا‪،‬‬ ‫بەرپرســێكی پارتیــش دەڵێــت‬ ‫«گرنگــە هەڵبژاردنەكــە لەكاتی‬ ‫خۆیــدا ئەنجامبدرێــت‌و لــەدوای‬ ‫نەورۆزیشــەوە‪،‬‬ ‫پشــوەكانی‬ ‫بەئاڕاســتەی‬ ‫ئامــاژەكان‬ ‫دەســتپێكردنەوەی كۆبونەوەكان‬ ‫دەڕوات بــۆ كاراكردنــەوەی‬ ‫پارلەمــان»‪ .‬پارلەمانتارێكــی‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪،‬‬ ‫یەكێتیــش‬ ‫پێویســتە بــەر لەهەڵبــژاردن‬ ‫دۆخەكە ئاساییبكرێتەوەو متمانە‬ ‫بۆ الیەنە سیاسییەكان بگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫هەرچەنــدە هەوڵــی زۆر درا بــۆ‬ ‫ئاساییكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وا پێدەچێــت هێشــتا یاســا لەم‬ ‫واڵتــەدا بونی ئەوتــۆی نەبێت»‪.‬‬ ‫بەوپێیــەی ماوەیەكــی زۆرە‬ ‫كێشــەی كاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫بــە هەڵواســراوی ماوەتــەوە‪،‬‬ ‫بۆیە دورنیە‪ ،‬كێشــەكە وەكخۆی‬ ‫بمێنێتەوەو تاكو پێش مانگی ‪11‬‬ ‫چارەسەرنەكرێن‪ ،‬ئەو كات رەنگە‬ ‫هەڵبــژاردن بەبــێ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان ئەنجامبدرێت‪.‬‬

‫وتەبێژی پارتی لە سلێامنی‪ :‬دەكرێت خەڵك‬ ‫لــەڕێــگــەی هــەڵــبــژاردنــەوە دەســەاڵتــەكــان‬ ‫بگۆڕێت‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬پێش هەڵبژاردن‬ ‫باشرتە دۆخەكە ئاساییبكرێتەوە‬ ‫رێكخەری ژووری هەڵبژاردنی گــۆڕان‪ :‬تا‬ ‫پارلەمان كارانەكرێتەوە‪ ،‬هەڵبژاردن ئەنجام‬ ‫نادرێت‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكگرتو‪ :‬بێ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان‪ ،‬ئەنجامدانی هەڵبژاردن كارەساتە‬ ‫هەڵبژاردن‌و یەكالكردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتی بەڕێوەبردن‬

‫لەوبارەیــەوە‪ ،‬وتەبێــژی ئەنجومەنی‬ ‫ســەركردایەتی پارتی لە (ســلێمانی –‬ ‫هەڵەبجــە)‪ ،‬بە(چاودێــر)ی راگەیانــد‪،‬‬ ‫وەك پارتــی هــەر لەیەكــەم رۆژی‬ ‫گواســتنەوەی خەباتی شۆڕشگێڕیی بۆ‬ ‫خەباتــی مەدەنی‌و پارلەمانــی‪ ،‬تەئكید‬ ‫لەوەكراوەتــەوە‪ ،‬بــۆ ســەقامگیریی‬

‫دامــەزراوەكان‌و دەســەاڵتی بەڕێوەبردن‬ ‫لەهەرێمــی كوردســتاندا‪ ،‬هەڵبــژاردن‬ ‫یەكالیان بكاتەوە‪.‬‬ ‫عەتــا شــێخ حەســەن‪ ،‬وتیشــی‬ ‫«جارێكی تر‪ ،‬لەئێستادا تەئكید لەسەر‬ ‫ئــەوە دەكەینــەوە‪ ،‬كــە ئەنجامدانــی‬ ‫هەڵبــژاردن لــەكات‌و ســاتی خۆیــدا‬ ‫ئەنجامبدرێــت‪ ،‬بــۆ یەكالكردنــەوەی‬ ‫دەســەاڵتی بەڕێوەبــردن لەهەرێمــی‬

‫كوردســتاندا‪ ،‬بــۆ ئەوەش ئامــاژەكان‬ ‫بەئاڕاســتەی كاراكرادنــەوەی پارلەمانی‬ ‫كوردســتان دەڕوات لەدوای كۆتایهاتنی‬ ‫پشــوی نــەورۆز‪ ،‬واتــە هەوڵــەكان‬ ‫بەئاڕاستەی دەستپێكردنەوەی گفتوگۆن‬ ‫لەنێــوان الیەنە سیاســییەكاندا‪ ،‬چونكە‬ ‫قۆناغەكــەش پێویســتی كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمان‌و داڕشــتنەوەی كۆی پرۆسەی‬ ‫سیاسی دەخوازێت»‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەوەی كــە ئایــا چــۆن‬ ‫دەكرێت خەڵــك متمانەی بەهەڵبژاردنی‬ ‫پارلەمان هەبێــت‪ ،‬لەكاتێكدا ماوەیەكی‬ ‫زۆرە پارلەمانی كوردستان لەكارخراوەو‬ ‫ســەرۆكایەتی هەرێمیش كێشەی هەیە‪،‬‬ ‫ناوبراو ئاماژەی بەوەكرد‪ ،‬بەپێچەوانەوە‬ ‫ئەگەر كێشــەكان ســەرۆكایەتی هەرێم‌و‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان بێــت‪ ،‬ببێتــە‬ ‫هۆكارێك بۆ ئەوەی خەڵك گەرموگوڕی‬ ‫لەهەڵبژارنــدا نەبێــت‪ ،‬دەكرێــت‬ ‫پێچەوانەكەی راســتبێت‪ ،‬ئەگەر خەڵك‬ ‫دەیەوێــت ئەم دەســەاڵتانە كێشــەكان‬ ‫یەكالبكاتــەوە‪ ،‬ئەوا باشــترە بەدەنگ‌و‬ ‫بەشــداری ئیــرادەی خــۆی كار بــۆ‬ ‫داڕشــتنەوەی پڕۆســەی سیاسی بكات‪،‬‬ ‫چونكــە هەڵبــژاردن بەشــداری كــۆی‬ ‫تاكەكانــی كۆمەڵگایــە لەدیاریكردنــی‬ ‫ئاینــدەی پڕۆســەی سیاســی واڵت‪،‬‬ ‫پێموایە بەشداری دەبێت‌و لەئێستاشەوە‬ ‫هەندێك میدیا باسلەوەدەكەن كە خەڵك‬ ‫بەشــداری ناكات‪ ،‬دەنا خەڵك بەشداری‬ ‫دەكات‌و بڕیاری خۆشی دەدات‪.‬‬

‫«باشرتە پێش هەڵبژاردن دۆخەكە‬ ‫ئاساییبكرێتەوە»‬

‫ئەندامێكــی فراكســیۆنی ســەوز لــە‬

‫لیژنەی یاســایی پارلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بــۆ (چاودێر) وتی «پێــش ئەنجامدانی‬ ‫هەر هەڵبژاردنێك وا باشــترە ئەم دۆخە‬ ‫بڕەوێتەوەو ئەو تەشــەنوجە سیاسییەی‬ ‫لەنێوان الیەنە سیاسییەكاندایە نەمێنێت‌و‬ ‫بارودۆخەكــە ئاســاییبكرێتەوە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫هەڵبژاردنێكــی بــاش‌و دیموكراســیانەو‬ ‫بەدەنگــی راســتەقینەی خەڵــك‬ ‫نوێنەرەكان بچیتە ناو پارلەمان»‪.‬‬ ‫گەشــە دارا‪ ،‬دوپاتیكــردەوە كــە ئەو‬ ‫ماوەیەی بۆ پارلەمان ماوەتەوە‪ ،‬دەكرێت‬ ‫فریای بەشــێك لەكارەكانــی لەم خولە‬ ‫بكەوێت‪ ،‬بۆیە پێوســتی بە دروستبونی‬ ‫متمانــەی الیەنــە سیاســییەكانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەكاتێكدا لــەروی سیاســییەوە هەوڵی‬ ‫زۆر درا بــۆ كاراكردنەوەكەی پێدەچێت‬ ‫كە هێشــتا لــەم واڵتەدا یاســا بونێكی‬ ‫ئەوتۆی نەبێت‪ ،‬چونكە كاتێك پارلەمان‬ ‫بەبڕیــاری حزبێك لەكاردەخرێت‪ ،‬یاســا‬ ‫الوازە‪ ،‬دەبــێ مامەڵە لەگەڵ واقیعەكەدا‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬وتیشــی «هەڵبــژاردن مافی‬ ‫خەڵكەو پایەیەكی گرنگی دیموكراسییەو‬ ‫بەشــداری خەڵكیــش زۆر پێویســت‌و‬ ‫گرنگــە‪ ،‬تا دەنگی ئازادانــە بدرێتە ئەو‬ ‫الیەنەی كە دەیەوێت سەربكەوێت»‪.‬‬

‫«تاپارلەمان كارانەكرێتەوە‪،‬‬ ‫ناتوانرێت هەڵبژاردن بكرێت»‬

‫الیخۆشــیەوە‪ ،‬رێكخــەری ژوری‬ ‫هەڵبژاردنــی گــۆڕان‪ ،‬لەلێدوانێكــی‬ ‫رۆژنامەوانیــدا‪ ،‬رایگەیانــد‪ ،‬پارتــی‬ ‫ئەندازیــاری قەیرانەكانــە‪ ،‬بۆیــە‬ ‫بەپێــی پێشــبینی ئێمە دەنگــی پارتی‬

‫لەهەڵبژاردنەكانــی داهاتــو كەم دەبێ‌‌و‬ ‫دەنگی گۆڕانیش زیاد دەبێ‪.‬‬ ‫ئامــاژەی‬ ‫جــەالل‪،‬‬ ‫زمناكــۆ‬ ‫بەوەشــكردوە‪ ،‬هــەر كاتێــك پارلەمان‬ ‫كاراكرایــەوە‪ ،‬ئێمــە پــڕۆژەی خۆمــان‬ ‫بەهەمواركردنــەوەی‬ ‫ســەبارەت‬ ‫یاســای هەڵبــژاردن دەخەینــەڕو‪ ،‬دژی‬ ‫بەكارهێنانی كورسی كۆتای نەتەوەكانی‬ ‫هەرێمــی كوردستانیشــین‪ ،‬لەالیــەن‬ ‫هێزە دەســەاڵتدارەكانەوە‪ ،‬بۆیە لەگەڵ‬ ‫ڕێكخســتنەوەی كورســی كۆتاكانیــن‬ ‫بەجۆرێك نوێنەرایەتی راستەقینەی ئەو‬ ‫نەتەوەو پێكهاتانە بكات‪.‬‬ ‫ناوبــراو رونیشــیكردۆتەوە كــە وەك‬ ‫گۆڕان لەگــەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردندان‬ ‫لەوادەی خۆیداو لەهەمانكاتیشدا لەگەڵ‬ ‫لیســتی داخــراودا نیــن‪ ،‬تاپارلەمــان‬ ‫كارانەكرێتــەوە‪ ،‬ناتوانرێــت هەڵبژاردن‬ ‫بكرێــت‪ ،‬چونكــە یاســای هەڵبــژاردن‬ ‫پێویســتی بەهەمواركردنــەوە هەیــەو‬ ‫گۆڕانیش تێبینیان لەسەر یاساكە هەیە‪،‬‬ ‫لەكاتی هەمواركردنەوەكەدا دەیخەینەڕو‪.‬‬ ‫هەر لەوبارەیەوە‪ ،‬شــێركۆ جەودەت‪،‬‬ ‫ئەندامــی ســەركردایەتی یەكگرتــو‪ ،‬بۆ‬ ‫(چاودێــر) وتــی» یەكگرتــو لەگــەڵ‬ ‫ئەنجامدانــی هەڵبژاردنە لەكاتی خۆیدا‪،‬‬ ‫بــەاڵم دەپرســین بەبــێ كاراكردنەوەی‬ ‫پارلەمانی كوردستان واتە هەڵبژاردن بۆ‬ ‫چی پارلەمانێك دەكرێت»‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬کە پارلەمانتاری یەکگرتوشە‪،‬‬ ‫جەختــی لەوەشــكردەوە‪ ،‬بەبــێ‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمانی كوردســتان‪،‬‬ ‫ئەنجامدانــی هەڵبــژاردن كارەســاتەو‬ ‫هیچ چارەســەرێكی تریــش نییە‪ ،‬جگە‬ ‫لەچارەسەرە مەدەنییەكان نەبێت‪.‬‬

‫تایبەت‬

‫ذمارة (‪ )603‬دوشةممة ‪2017/3/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫ناوجەرگەی داعش‬

‫‪ 10‬رۆژ لە (دەوڵەتی ئیسالمی)‬ ‫یۆرگین تۆدنهۆفەر‬

‫‪ 10‬رۆژ‬ ‫لە دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫ئەمــڕۆش وەكو دوێنێ‌ تەنیــا ئەبو لوط‬ ‫قاوەڵتیمان لە گەڵ دەخوات‪ .‬نانی عەرەبی‬ ‫و پەنیر‪.‬‬ ‫خۆشحاڵین بەوەی خۆر دەدرەوشێتەوە‪.‬‬ ‫ئەبو قەتــادە دێتە ژورەوە‪ ،‬ڕوخســاری بە‬ ‫جۆرێكــە كە ناتوانــی هیچــی لێتێبگەیت‪.‬‬ ‫«ڕەنگە ئەمڕۆ كێشەمان هەبێت‪ .‬فڕۆكە بێ‬ ‫فڕۆكەوانەكان هاتوون‪ ،‬پێویستە زیاتر وریا‬ ‫بیــن‪ .‬دەبێت چاوەڕێ بكەین تاوەكو بزانین‬ ‫ئایا ئەتوانین بەرنامەكانمان جێبەجێبكەین‬ ‫یــان نــا‪ .‬دڵنیا نیم‪‌».‬و بەبــێ ئەوەی یەك‬ ‫تۆسقاڵ هەستی تێدا ببینیت‪ ،‬دەڵێت «‪10‬‬ ‫دەقیقە كاتتان هەیە»و دواتر دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لە شۆفێرە محەلییەكانمان كوڕە‬ ‫نۆ ســاڵەكەی لەگەڵ خۆیدا هێناوە‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئەبێت رەوشەكە هێندە مەترسیدار نەبێت‪.‬‬ ‫یەكــەم شــوێنی مەبەســتمان‪ ،‬دادگایــە‪.‬‬ ‫دەمانەوێــت جێبەجێكردنــی دادپــەروەری‬ ‫بەكــرداری ببینیــن‪ .‬لەنــاو شــەقامەكە لە‬ ‫بــەردەم تاوەرێكــی شوشــەیی شــین پێچ‬ ‫دەكەینــەوە‪ .‬بــە دو خاڵــی پشــكنیندا‬ ‫تێپــەڕ دەبیــن تاكــو دەگەینــە گەراجــی‬ ‫ئۆتۆمبێلەكان‪ .‬خەڵكێكی زۆر لە ناو بینای‬ ‫دادگادا هــەن‪ .‬ناو هۆڵی پێشــوازی هێندە‬ ‫قەڵەباڵخە دەرزی هەڵبەی ناكەوێتە زەوی‪.‬‬ ‫ئااڵیەكی گەورەی داعش لە ســەروی بەشی‬ ‫پێشوازی هەڵواســراوە‪ .‬پەنجا كەس زیاتر‬ ‫لەمبــەر و ئەوبەر دانیشــون یان بە پێوەن‬ ‫چاوەڕێ دەكەن نۆرەیان بێت‪.‬‬ ‫بــە قادرمەیەكــی پێچــاو پێــچ كــە‬ ‫محاجەرەكانی رەنگ ئاڵتونیە بەرەو نهۆمی‬ ‫یەكــەم دەچیــن‪ ،‬لەوێ لەگــەڵ دادوەرێكدا‬ ‫چاوپێكەوتن دەكەین‪ ،‬كە بەرپرسی تەواوی‬ ‫كاروبارەكانــی تاوانیشــە‪ .‬ئــەو ســەرتاپا‬ ‫جلوبەرگــی ڕەشــی پۆشــیوەو ریشــێكی‬ ‫ڕەشــی درێژی هەیە‪ .‬گفتوگۆكەمان لەگەڵ‬ ‫دادوەرەكە‪ ،‬دواتر لەالیەن «شۆفێر»ەكەوە‬ ‫لە كامێرەكەی فێردریكدا دیلێت كرا‪ .‬لێرەدا‬ ‫هەندێك بەشی ئەو گفتوگۆیە باڵودەكەمەوە‬ ‫كــە لــەو یاداشــتانەوە وەرگیــراون مالكۆم‬ ‫نوسیبوونی‪:‬‬

‫كتێبــی (ناوجەرگەی داعــش‪ 10 -‬رۆژ‬ ‫لە «دەوڵەتی ئیســامی») سەفەرێكە‬ ‫بــۆ پێگەی تیرۆر‪ ،‬بــۆ ناوچەكانی ژێر‬ ‫دەســتی داعش‪ ،‬نوسەری ئەم كتێبە‪،‬‬ ‫یەكەمین پەیامنێری رۆژئاواییە كە بە‬ ‫شێوەیەكی رەسمی مۆڵەتی پێدەدرێت‬ ‫كە ســەردانی موسڵ و رەقە بكات‌و‪،‬‬ ‫لەگەڵ خەڵك و هەندێ لە ئەندامانی‬ ‫ئــەو گروپە تاوانــكارە چاوپێكەوتن‬ ‫ئەنجامــدەدات‌و بــە زیندوییــش‬ ‫دەگەڕێتــەوە‪ .‬ئــەو یاداشــتەكانی‬ ‫خۆی لەو ســەفەرە مەترسیدارەدا‬ ‫ســەفەرنامەیەكی‬ ‫لەشــێوەی‬ ‫ســەرنجڕاكێش‌و چیرۆكئامێــزدا‬ ‫دەخاتــەڕوو‪ .‬لــەم الپەڕەیــەی‬ ‫رۆژنامــەی چاودێر هەوڵ دەدەین‬ ‫چەنــد بەشــێكی ئــەو كتێبــە‬ ‫باڵوبكەینــەوەو دواتــر تــەواوی‬ ‫كتێبەكەش بە چاپ دەگەیەنین‪.‬‬

‫گفتوگۆی تۆدنهۆفەر لەگەڵ پێشمەرگەیەكی دیل‬

‫رۆژی شەشەم‬ ‫پێنج شەممە‪11 ،‬ی دیسەمبەری ‪2014‬‬

‫یۆرگــن تۆدنهۆفــەر‪ :‬بەرپرســی چ‬ ‫سكااڵیەكی یاساییت؟‬ ‫دادوەر‪ :‬یاســای تــاوان‪ ،‬خێــزان‪ ،‬قەرزو‬ ‫وەرەسە‪.‬‬ ‫كارتان زۆرە؟‬‫بەڵــێ‪ .‬حاڵــی حــازر لــە ســەر ‪ 30‬تــا‬ ‫‪ 40‬كەیــس كار دەكــەم‪ .‬هەروەهــا چەنــد‬ ‫دۆسیەیەكی گەڕاوەش بەپێی پێویست‪.‬‬ ‫ لە كوێ یاسات خوێندوە؟‬‫لە مزگەوتەكان‪.‬‬ ‫لە مزگەوت؟‬‫بەڵــێ‪ .‬پێش ئەوەی داعش بێت بۆ ئێرە‬ ‫وتارخوێنی مزگەوتێك بوم‪.‬‬ ‫ئایا لە ئێســتادا ئەو دادوەرانە لەســەر‬‫كار مــاون‪ ،‬كــە پێــش دەســەاڵتی داعش‬ ‫دادوەر بوون؟‬ ‫نــا‪ ،‬هەمویان كوژران‪ .‬ئەوان یاســاكانی‬ ‫مرۆڤیــان بەبەرزتــر لــە یاســاكانی خــودا‬ ‫دەزانــی‪ ،‬هاوكات زۆربەیــان گەندەڵ بوون‪.‬‬ ‫ئێســتا خەڵكی لە یاســا تازەكان و ئێمەی‬ ‫دادوەر ڕازیــن‪ .‬ئێمــە تەنیــا یاســاكانی‬ ‫شــەرع جێبەجێدەكەیــن‪ .‬تەفســیریان بــۆ‬ ‫ناكەیــن بەڵكو تەنیــا حوكم بەوە دەكەین‬ ‫كــە لە شــەرعدا هاتووە‪ .‬هەر بۆیە ســكااڵ‬ ‫یاساییەكان بەزوویی یەكالدەبنەوە‪.‬‬ ‫ئایا لــە ڕۆژانی ئایندەدا بڕیارە حوكمی‬‫لە ســێدارەدان ‪ ،‬شــەالق‪ ،‬یا بڕینی دەست‬ ‫دەربكەی؟‬ ‫نا‪.‬‬ ‫ بەڕاســت كام دەســت دەبڕدرێت؟ ئایا‬‫یاسایەك بۆ ئەمە بونی هەیە؟‬ ‫بەڵــێ‪ .‬ئــەو دەســتە دەبڕدرێــت كــە‬ ‫دزییەكەی پێكراوە‪.‬‬ ‫لەم جۆرە بابەتانە زۆر دێنە الت؟‬‫من خۆم تا ئێستا دوجار حوكمی دەست‬ ‫بڕینــم دەركــردوە‪ .‬بــەاڵم لە چــوار مانگی‬ ‫ڕابردودا لە تەواوی پارێزگاكە دۆســیەیەكی‬ ‫وامان نەبوە‪ .‬تەنیا كەیســێكی زینا هەبوو‪.‬‬ ‫ژنــی تۆمەتبار بەردباران كــرا‪ .‬باوەڕ بكەن‬ ‫ئەم كارانە بە باشــی خەڵك دەترســێنێت‪.‬‬ ‫جگــە لەوەش چونكە ئیتر ناتوانن رەشــوە‬ ‫بە دادوەرەكان بدەن‪ ،‬خەڵكی زۆر ئاگادارن‬ ‫كە تاوانێك ئەنجام نەدەن‪ .‬پێشتر سزاكان‬ ‫دەكڕدرانەوە ئێستا ئیتر ئەو شتە مەحاڵە‪.‬‬ ‫هەموان لە بەرامبەر یاسادا یەكسانن‪.‬‬ ‫ئەبو قەتادە لێمان دەپرســێت كە ئەگەر‬ ‫بمانەوێــت شــایەتحاڵی جێبەجێكردنــی‬ ‫حوكمی لەســێدارەدان بین‪ ،‬ئــەوا دەتوانێ‬ ‫رێكی بخــات‪ .‬وەكو پێویســت حوكمدراوی‬ ‫لە ســێدارەدانمان هەیە‪« .‬تەنیا پێویســتە‬ ‫پێمــان بڵێیــت كە كێشــەیەكمان لەگەڵ‬ ‫ئــەوەدا نیــە‪ .‬مــن خــۆم دەتوانــم ئەم‬ ‫كارەتان بــۆ ڕێكبخەم‪ .‬حەزتان لە چیە؟‬ ‫كــورد بێــت یــان شــیعە» لــەو كاتەی‬ ‫پێشنیازی بینینی جێبەجێكردنی حوكمی‬ ‫لە ســێدارەدان و بڕینی دەســت بۆ ئێمە‬ ‫دەكات خۆی پێدەكەنێت‪ .‬لە جێی خۆیدا‬ ‫پێشــنیازەكەی ڕەتدەكەمــەوە‪ .‬فێردریك‬ ‫بــە چاكی تاســاوە‪ .‬چ بێ شــەرمییەكە‪.‬‬ ‫دەچینە دەرەوە‪.‬‬ ‫دەچین بۆ ڕێستۆرانتێك‪ .‬لەكاتێكدا كە‬ ‫سەرقاڵی خواردنی برنج و كەبابین‪ ،‬ئەبو‬ ‫ل��وط دەڵێت بــە بۆچونی ئــەو ناتوانرێ‬ ‫شكســت بــە داعــش بهێنرێــت‪ .‬خــودی‬ ‫خــۆی هەرچی هەیبوەو نەیبوە دەســتی‬ ‫لێهەڵگرتووە‪ ،‬خێزانەكەی بەجێهێشــتوە‬ ‫بۆئــەوەی لە دەوڵەتی ئیســامی بمرێت‪.‬‬ ‫دەڵێــت پاڵنەری ئــەوان زۆر بــە هێزە‪.‬‬ ‫هەریەك لە ئێمە ئامادەیە هەمو شــتێكی‬ ‫خــۆی فیــدا بكات‪».‬ئێمە بە پشــتێنەی‬ ‫بۆمبڕێژكــراوەوە بــەرەو شــەڕ دەڕۆیــن‬ ‫و دەمانەوێــت تــا دوا ســات بجەنگیــن‪.‬‬ ‫ئێــوەو مانــان بەو جــۆرە نیــن‪ ».‬هیوا‬ ‫دەخوازێت هەرچی زوترە لەگەڵ دوژمنی‬ ‫ســەرەكی واتــە ئەمریكیــەكان ڕوبــەڕوو‬ ‫بێتــەوە‪« .‬دەردو ئــازاری زۆرمــان بــە‬ ‫دەستیان چەشتوە‪ .‬لە زیندانەكانی ئەبو‬ ‫غرێــب‪ ،‬لە گوانتانامۆ‪ ،‬لە ئەفغانســتان و‬

‫لە فارسییەوە‪ :‬رزگار فایەق‬

‫بــارودۆخــی ئــەم پێشمەرگەیەو منایشكردنی لەناو خەڵكدا‪ ،‬زۆر‬ ‫نیگەرانم دەكات‪ .‬دەمەوێت كۆتایی بە چاوپێكەوتنەكەمان بهێنم‪.‬‬ ‫دەستی پێشمەرگە دیلەكە بە قایمی دەگوشم‪ .‬دواتر دەیبەن‪ .‬لە‬ ‫كاتی بردنیدا تورەكەیەك دەكەن بە سەریدا‬ ‫ئەبو قەتادە لێامن دەپرسێت كە ئەگەر مبانەوێت شایەتحاڵی‬ ‫جێبەجێكردنی حوكمی لەسێدارەدان بین‪ ،‬ئەوا دەتوانێ رێكی بخات‪.‬‬ ‫دەڵێت وەكو پێویست حوكمدراوی لەسێدارەدامنان هەیە‪ .‬حەزتان‬ ‫لە چیە؟ كورد بێت یان شیعە؟‬ ‫لێــرەش»‪ .‬دەڵێت ئۆباما كڵۆڵ و نائومێدە‬ ‫تەنیــا دەیەوێت خەڵكەكەی ئارام بكاتەوە‪.‬‬ ‫هۆكاری دواكەوتنی هێرشە ئاسمانیەكانیش‬ ‫هەر ئەمەیە‪ .‬لە موســڵیش تەنیا كەســانی‬ ‫مەدەنــی دەكوژێــت‪ .‬هەمو هێرشــەكانیان‬ ‫كوشــتنی ترسنۆكانەی خەڵكی بێ گوناهە‪،‬‬ ‫بەاڵم هــەر بۆمبارانێك دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫خەڵكانێكــی تــازە بێنــە نــاو داعشــەوە‪.‬‬ ‫ئەوەش بــەو پاڵنەرە نوێیــەی كە هەرچی‬ ‫زوترە لەگەڵ ئەمریكیەكان بجەنگن‪.‬‬ ‫دوبارە لەبارەی جۆن كانتڵی‪ ،‬پەیامنێری‬ ‫بەریتانــی‪ ،‬پرســیار لە ئەبو ل��وط دەكەم‪.‬‬ ‫وەاڵم دەداتــەوە كــە بیســتویەتی ئێســتا‬ ‫بۆتــە نوێژكــەرو بە پێی شــەرع پێنج جار‬ ‫لە ڕۆژێكدا‪ .‬ئەگەر قســەی ئەبو لوت ڕاست‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوا كانتڵی ئێســتا بەڕاستی كۆیلەیە‬ ‫نەك دیل‪ .‬چۆن دەتوانم یارمەتی ئەم پیاوە‬ ‫بدەم؟‬ ‫كاتــی نوێــژە‪ .‬خاوەنــی ڕێســتۆرانتەكە‬ ‫پــەردەكان دادەداتەوەو دەرگای دوكانەكەی‬ ‫دادەخــات ‪ .‬ئــەم كارە الی داعــش لە كاتی‬ ‫نوێژدا بە زۆرەملێیە‪.‬‬ ‫دوای نوێژ بەتەنیشــت شــەقامێكدا تێپەڕ‬ ‫دەبیــن كــە لە كاتــی داگیركردنی موســڵدا‬ ‫دوو چەكداری داعش بە ئۆتۆمبێلەكانیانەوە‬ ‫چەنــد خاڵێكــی پشــكنینیان تێپەڕاندووەو‬ ‫دواتر خۆیان لە بەردەم ئوتێلێكدا تەقاندەوە‬ ‫كــە تێیــدا ژەنڕاڵــە عێراقیەكان ســەرقاڵی‬ ‫كۆبونەوە بوون بۆ دانانی ستراتیژی بەرگری‬ ‫بەرامبەر بە داعش‪ .‬لە هێرشــەكەدا شــەش‬ ‫ژەنــڕاڵ كــوژران‪ ،‬ئەوانی تریــش ڕایان كرد‬ ‫بەدوای خۆشیاندا سوپاكەیان‪.‬‬ ‫بەبــێ ئــەوەی هۆكارەكــەی بزانیــن‪،‬‬ ‫لــە بــەردەم فولكەیەكــدا دەوەســتین‪.‬‬ ‫ســەروكەلەی ‪ 10‬پیاوی چەكدار‪ ،‬رەشــپۆش‬ ‫و دەمامكــدار پەیــدا دەبێــت‪ .‬پیاوێكی زل‌و‬

‫كەتــە‪ ،‬زیندانیەك بەرەو الی ئێمە دەهێنێت‬ ‫كــە تەنیا پەنجەیەكــی زیندانیەكەی گرتوە‪.‬‬ ‫زیندانیەكە سەری تاشراوەو ڕیشێكی درێژی‬ ‫خەنەیــی هەیــە‌و‪ ،‬جلوبەرگێكــی زەردی‬ ‫تایبەت بەزیندانیانی لەبەردایە‪ .‬زیندانیەكە‬ ‫داماو و بێتاقەت دیارە‪ .‬لە شەقامەكە دەنگی‬ ‫پێكدادانی ئۆتۆمبێل دەبیســتین‪ ،‬پاداشــتی‬ ‫خۆهەڵقورتاندنە‪ .‬بە شك و گومانەوە بەرەو‬ ‫ناوەڕاســتی مەیدانەكــە دەڕۆیــن ‪« .‬ئەمــە‬ ‫پێشــمەرگەیەكی زیندانیە‪ .‬ئێســتا دەتوانن‬ ‫هەندێــك پرســیاری لێبكــەن»‪ .‬لەكاتــی‬ ‫گفتوگۆكەمانــدا یەكە تایبەتــەكان بەدەوری‬ ‫ئێمــەدا كۆدەبنــەوە‪ .‬پیاوەكانــی دیكەش‪،‬‬ ‫پارێــزگاری لــە مەیدانەكــە دەكــەن‪ .‬هەمو‬ ‫ئۆتۆمبێلــەكان دەوەســتن‪ .‬هیچیــان جوڵە‬ ‫ناكەن‪.‬‬ ‫زیندانیەكە كە دەنگی بە كزی دەبیسترێت‪،‬‬ ‫دەڵێت «سوپاس دەرفەتت بۆ رەخساندنم»‬ ‫لە چاوەكانیدا نائومێدی دەبینرێت‪.‬‬ ‫یۆرگن تۆدنهۆفەر‪ :‬كەی بە دیل گیرایت؟‬ ‫زیندانــی‪ :‬ئــەم هاوینە‪ 13 .‬كــەس بوین‪.‬‬ ‫گروپێكمــان لــە نزیكــی بەنــداو(‪ )1‬گروپــی‬ ‫دوەم لەنزیــك هێڵی تەمــاس جێگیر بوون‪.‬‬ ‫گروپی ســێیەممان رێگەی ون كردبوو‪ .‬ئێمە‬ ‫چوینە ناو ســیتەمرخو(‪ )2‬لە هەمان شــوێندا‬ ‫دەستگیركراین‪.‬‬ ‫بە دیاریكراوی لە كەیەوە زیندانیت؟‬‫لــە ‪ ،2014/7/15‬واتــا شــەش مانــگ‬ ‫لەمەوبەر‪.‬‬ ‫داعش چۆن رەفتاری لەگەڵ كردون؟‬‫رەفتاری ئەوان بەالی ئێمەوە مەسەلەیەك‬ ‫نییــە‪ .‬ئێمــە زیاتــر نیگەرانــی خــزم‌و‬ ‫كەســوكارمانین‪ .‬لە سەرەتادا شەو و رۆژمان‬ ‫دیــار نەبوو‪ .‬نەماندەزانی چارەنوســمان چی‬ ‫بەســەردێت نەماندەزانی ئــازاد دەكرێین یان‬ ‫نا‪ .‬تەنیا دەمانزانی كە زیندوین‪.‬‬

‫خەڵكی كوێیت؟‬‫قەزای خەبات‪ ،‬لە نزیك هەولێر‪.‬‬ ‫لەگەڵ داعشدا شەڕت دەكرد‪.‬‬‫ئێمە ‪ 13‬كەس بوین لەشەڕدا نەبوین‪.‬‬ ‫زمانی گیر بووە‪ .‬ســەیركەرێكی زۆرتر لە‬ ‫مەیدانەكــەدا كۆدەبنــەوە‪ .‬بارودۆخی ئەم‬ ‫پیــاوەو نمایشــكردنی لەناو خەڵكــدا‪ ،‬زۆر‬ ‫نیگەرانــم دەكات‪ .‬بێدەســەاڵتی دیلەكانــی‬ ‫جەنگ‪ ،‬هەمیشە بە قوڵی نیگەرانی كردوم‪.‬‬ ‫دەمەوێــت كۆتایی بــە چاوپێكەوتنەكەمان‬ ‫بهێنم‪ .‬لەنــاكاو فڕۆكەیەكی بــێ فڕۆكەوان‬ ‫لــە دورەوە دەردەكەوێت‪ .‬بــۆ یەكەمینجار‬ ‫بە بینینی هەڕەشەی ئەم بكوژە‪ ،‬خۆشحاڵ‬ ‫دەبم‪ .‬دەستی پێشمەرگە دیلەكە بە قایمی‬ ‫دەگوشــم‪ .‬دواتر دەیبــەن‪ .‬لە كاتی بردنیدا‬ ‫تورەكەیەك دەكەن بە سەریدا‪.‬‬ ‫دوامــان لێدەكەن كە بەخێرایی ســواری‬ ‫ئۆتۆمبێلەكانمان بین‪ .‬بە فەرمانی پۆلیس‪،‬‬ ‫ســەرلەنوێ هاتوچــۆ لــە شــەقامەكەدا‬ ‫دەســتپێدەكاتەوە‪ .‬ئێمــەش خۆمــان‬ ‫رێكدەخەیــن‌و لەناو قەڵەباڵخیەكەدا خۆمان‬ ‫ون دەكەیــن‪ .‬ئەبو لوط دەڵێت كە پێشــتر‬ ‫لەگــەڵ توركیادا ژمارەیەكــی زۆری دیلیان‬ ‫گۆڕیوەتەوە‪ 49 .‬كارمەندی كونســوڵگەری‬ ‫توركیا لە موســڵ لەالیەن داعشــەوە ئازاد‬ ‫كران‪ .‬نایەوێت وردەكاریی ئازادكردنەكەیان‬ ‫بــە ئێمە بڵێــت‪ .‬توركەكان پێیان خۆشــە‬ ‫بڵێن دیلــەكان لــە ئۆپەراســیۆنێكدا ئازاد‬ ‫كراون‪ .‬ئەبو لوط بزەیەك دەیگرێ‪.‬‬ ‫تائێســتا لەگەڵ كــورددا دیلیان ئاڵوگۆڕ‬ ‫نەكــردوە‪ ،‬بــەاڵم داعــش چاوەڕێی شــتی‬ ‫وا دەكات‪ .‬بڕیــارە ‪ 12‬پێشــمەرگەی دیــل‬ ‫ئاڵۆگۆڕیان پێبكرێت‪ .‬ئەبو قەتادە پێیوایە‬ ‫گۆڕینەوەكــە بە شــێوەی یەك پێشــمەرگە‬ ‫بەرامبــەر ‪ 100‬چەكــداری داعــش دەبێــت‪.‬‬ ‫وەكــو گۆڕینــەوەی زیندانیە فەلەســتینی‌و‬ ‫ئیسرائیلییەكان‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪ -1‬پێدەچێت مەبەســتی بەنداوی موسڵ‬ ‫بێت (و‪ .‬كوردی)‬ ‫‪ -2‬نوســەری كتێبەكــە نــاوی ئــەم‬ ‫ئەبــو لوط‪ :‬لەبارەی رەفتاری داعشــەوە‬‫ناوچەیەی بە هەڵە نوســیوە‪ ،‬ســیتمرخو‬ ‫پرسیار دەكات‪ .‬بۆی رونبكەرەوە!‬ ‫رەفتاریــان لەگەڵمانــدا بــاش بــوو‪ ،‬بــێ دەكەوێتــە باكــوری رۆژئــاوای ســوریاوە‪،‬‬ ‫پێموایە ئەم پێشــمەرگە دیلــە یەكێكە لەو‬ ‫خەوش بوو‪ .‬كێشەمان نەبوو‪.‬‬ ‫پێشــمەرگانەی كە لە مانگی حەوتی ‪2014‬‬ ‫پلەت چی بوو لەسوپادا؟‬‫لــە ناوچەی كۆجەلــی لە موســڵ رێگەیان‬ ‫سەرباز‪ ،‬سەربازی ئاسایی‪.‬‬ ‫لێتكێچــوو كەوتنــە نــاو ناوچەكانــی ژێــر‬ ‫موسوڵمانیت؟‬‫دەســتی چەكدارانی داعش‌و بە دیل گیران‪.‬‬ ‫بەڵێ‪.‬‬ ‫ئایــا پێیان وتون‪ ،‬كە بەنیازن چیتان لێ (و‪ .‬كوردی)‬‫بكەن؟‬ ‫وتویانــە ئێمــە لەچوارچێــوەی ئــەو‬ ‫دیالنەدایــن كــە بڕیــارە ئاڵوگۆڕمــان پــێ‬ ‫بكەن‪ .‬ئێمە داوامــان لە حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬لە سەرۆكی هەرێمی كوردستان‬ ‫كــرد كە لە گۆڕینــەوەی دیلەكانــدا هاوكار‬ ‫بن‪ ،‬بەاڵم هیچ كاردانەوەیەكیان نەبوو‪ .‬هیچ‬ ‫یۆرگیــن تۆدنهۆفــەر (‪jurgen‬‬ ‫پەیوەندییەك پیشان نادەن‪.‬‬ ‫‪ 1940 )todenhofer‬لەدایكبــوە‪،‬‬ ‫ئەبو لوت‪ :‬دەپرسێت كە رەفتاری داعش‬‫لــە ئەڵمانیــاو فرەنســا بڕوانامەی لە‬ ‫لەگەڵت چۆن بوە؟ ئایا ئاو و خواردنیان بە‬ ‫یاســادا بەدەســتهێناوە دواتــر پلەی‬ ‫باشی پێداویت؟‬ ‫دكتــۆرای بەدەســتهێناوەو بۆتــە‬ ‫رەفتاریــان بــاش بــوو‪ .‬زۆر بــاش بوو‪.‬‬ ‫حاكم‪ .‬ماوەی ‪ 18‬ســاڵ لەپارلەمانی‬ ‫كێشەیەك نەبوو‪.‬‬ ‫ئەڵمانیــا نوێنەری پارتی دیموكرات‬ ‫ژنت هێناوە؟ منداڵت هەیە؟‬‫مەســیحی بوە‪ .‬ماوەی ‪ 22‬ساڵیش‬ ‫نــا‪ ،‬هاوســەرگیریم نەكــردوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫ئەندامــی ئەنجومەنی جێبەجێكاری‬ ‫چەند خوشــك‌و برایەكی بچوكــم هەیە‪ .‬من‬ ‫كۆمپانیای میدیایی (هوبرت بوردا)‬ ‫بەخێوكەریان بووم‪.‬‬ ‫بووە‪ .‬ئەو چەندەها جار بۆ ناوچە‬ ‫ئایــا خێزانەكەتان دەزانن كە الی داعش‬‫جەنگییەكانی وەكو ئەفغانســتان‪،‬‬ ‫بەدیل گیراویت؟‬ ‫عێــراق‪ ،‬لیبیــا‪ ،‬ســوریاو‬ ‫بەڵــێ‪ ،‬شــەش مانگــە دەزانــن‪ .‬لــە‬ ‫فەلەســتین‪ ،‬ســەفەری كــردوە‪.‬‬ ‫تەلەفزیۆنەوە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كردین‪.‬‬ ‫ئەو لە كۆتایی ‪2014‬دا ســەفەرە‬ ‫دەســتەوداوێنی بارزانــی ‌و خێزانەكانمــان‬ ‫مەترســیدارەكەی بۆ ناوچەكانی‬ ‫بووین‪ ،‬بەاڵم وەاڵمێكمان نەدرایەوە‪ .‬ئێســتا‬ ‫ژێردەستی داعش دەستپێدەكات‬ ‫ئــەوان نازانن كە ئێمــە زیندوین یان مردو!‬ ‫مــاوەی ‪ 10‬رۆژ لــەو ناوچانــە‬ ‫هیچ شتێك لەبارەی ئێمەوە نازانن‪.‬‬ ‫بەتایبەت موسڵ‪ ،‬دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ناوت چیە؟‬‫حەسەن محەمەد هاشم‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ذمارة (‪ )603‬دوشةممة ‪2017/3/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫توركیا و یەكێتیی ئەوروپا‪،‬‬ ‫زیانەكانی یەكێتیی ئەوروپا لە ئەندامێتیی توركیا‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬

‫ئەڵمانیــا توركیایەكی دەوێت گەشــە بە‬ ‫دیموكراســی بدات و مەسەلەی مافەكانی‬ ‫مــرۆڤ و ئازادییــە تاكەكەســییەكان و‬ ‫ئــازادی رۆژنامەوانــی بباتەوە پێشــەوە‪،‬‬ ‫توركیایــەك دەســەاڵتەكانی لێــك‬ ‫جیاكرابێتــەوە و دەســەاڵتی دادوەری‬ ‫ســەربەخۆبێت‪ ،‬سیســتمی سیاســی‬ ‫سیستمێك بێت لەسەر مۆدێڵی ئەوروپای‬ ‫خۆرئاوایــی بنیاتنرابێــت‪ .‬ئەردۆغــان‬ ‫حــەز بەو پێــوەر و مۆدێڵــە خۆرئاواییە‬ ‫نــاكات‪ .‬ئەڵمانیــا رێگری لە بانگەشــەی‬ ‫توركەكانــی ئەڵمانیا دەكات بۆ راپرســی‬ ‫و گۆڕینی سیســتم‪ ،‬ئــەم رێگرییە مانای‬ ‫وایە ئەڵمانیا لەدوای گۆڕینی سیستمەوە‬ ‫ترســی هەیە لە توركیا و ئەردۆغان ترس‬ ‫لەوەی بەهۆی فراوانبوونی دەسەاڵتەكانی‬ ‫ســەرۆك كۆمــاری توركیــاوە دیوارێكــی‬ ‫گــەورە بخرێتە نێوان ئــەم دوو واڵتەوە‪،‬‬ ‫دیــواری كەلتوری‪ ،‬سیاســی‪ ،‬ئابووری و‬ ‫جیۆپۆلەتیكی‪.‬‬

‫روداوەكانــی هەفتــەی رابردووی نێوان‬ ‫ێ لەواڵتــی ئەوروپــی و توركیــا‪،‬‬ ‫هەنــد ‌‬ ‫قەیرانی دیبلۆماسی بەدوای خۆیدا هێنا‪،‬‬ ‫ئەمــەش لەدوای ئەوەهات كە رێگە نەدرا‬ ‫چەند وەزیرێكی حكومەتی ئاك پارتی لە‬ ‫ئەڵمانیا و هۆڵندا‪ ،‬بانگەشە بۆ گشتپرسی‬ ‫بكەن‪ ،‬یەكێتــی ئەوروپا دەڵێت «دەبێت‬ ‫توركیــا هێرشــەكانی بۆســەر هۆڵەنــدا‬ ‫رابگرێت»‪ .‬سەرۆك وەزیرانی هۆڵەنداش‬ ‫دەڵێــت «ئێمە داوای لێبوردن لە توركیا‬ ‫ناكەیــن‪ ،‬بەڵكــو توركیــا دەبێــت داوای‬ ‫دەروازە‪:‬‬ ‫لێبوردن لە ئێمە بكات‪ ،‬چونكە ئێمەی بە‬ ‫جیا لەوەی توركیا و یەكێتیی ئەوروپا‬ ‫فاشیزم و نازیزم تاوانباركردووە»‪.‬‬ ‫وەك دوو ئەكتــەر لــە كۆمەڵێك الیەن و‬ ‫بۆشــاییەكانی نێوان توركیا و یەكێتی بابەتەوە ســوود لە یەكتر وەردەگرن‪ ،‬لە‬ ‫ئەوروپــا هەروادێــت گەورەتــر دەبێــت‪ ،‬حاڵەتی یەكترقبووڵكــردن و ئەندامێتیی‬ ‫لەڕابردوودا ئەڵمانیا و هۆڵەندا دوو هێزی توركیــا لە یەكێتیــی ئەوروپا‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫گــەورەی نێــو دونیــای ئەوروپــی بوون زیانیشــیان بەردەكــەوێ‪ .‬لــە ناوخــۆی‬ ‫كــە رێگرییــان دەكرد لــە بەئەندامبوونی هــەر دوو ئەكتــەردا هەنــدێ بۆچوون و‬ ‫توركیــا‪ .‬ئەردۆغــان توركیــا بــەرەو جیهانبینــی هــەن كە پەیوەندیــی نێوان‬ ‫دواوەدەبــات و هەموو هیواكان دەكوژێت ئەم دوو واڵتــە بە زیان دەزانن و هەوڵی‬ ‫و هەموو هێز و وزە شــاراوەكانی توركیا دژایەتیكردنی دەدەن‪ .‬بە هۆی جیاوازیی‬ ‫سفر دەكاتەوە‪.‬‬ ‫هەڵكەوتــەی جوگرافی‪ ،‬جیۆســتراتیژی‪،‬‬ ‫جیۆپۆلیتیكــی و فرەییــی كۆمەاڵیەتــی‬ ‫ئەڵامنیا و توركیا‬ ‫و كۆمەڵێــك پرس و كێشــەی سیاســی‬ ‫بەیەكەوەیــان‬ ‫ئەڵمــان و تــورك چــی‬ ‫لــە نێــوان هــەر دوو الدا‪ ،‬وای كــردووە‬ ‫دەبەســتێتەوە! چــی لەیەكتــری كۆمەڵێك خاڵی نەرێنی لە نزیكبوونەوە و‬ ‫نزیكردوونەتەوە! بابگەڕێینەوە سەر خاڵە ئاوێتەبوونی ئەم دوو هێزەدا هەبێت‪ ،‬بەم‬ ‫هاوبەشــەكانی نێوان ئەم دوو نەتەوەیە‪ .‬بۆنەیەوەیــش كۆمەڵێــك الیەن و حزب و‬ ‫ئەڵمــان و تــورك هەردووكیان رۆژگارێك هێزی سیاســی و كۆمەاڵیەتیی ناوخۆییی‬ ‫ئیمپڕاتۆربــوون‪ ،‬ئیمپڕاتــۆر واتە خاوەن یەكێتیــی ئەوروپــا دژی قبووڵكــردن و‬ ‫ئــۆردەر و رێكخســتنێكی تایبــەت‪ ،‬واتە وەرگرتنــی توركیــان لــە یەكێتییەكــە‪.‬‬ ‫جوگرافیا و قەڵەمڕەوی خۆت و ئەوانیتر‪ .‬هــەر هێزەیــش لەڕوانگــە و جیهانبینــی‬ ‫دەكرێــت بڵێیــن خوێندنــەوەی ئەوان بۆ و سیســتەمی ئایدیۆلۆژیــی خۆیــەوە‬ ‫مەسەلەی ناســیۆنالیزم خوێندنەوەیەكی پاساوەكانی دەردەخات‪.‬‬ ‫رەق و تونــد و رادیــكاڵ بووە‪ ،‬رۆژگارێك‬ ‫ئەوان وا لە ناســیۆنالیزم و نەتەوەسازی‬ ‫ترس لە ئیسالم و فراوانبوونی لە‬ ‫گەیشــتوونە كــە پڕۆســەیەكە دەبێــت‬ ‫ئەوروپا‬ ‫ئەوانیتــر و دەرەوەی خۆتــی تێــدا‬ ‫بەشــێكی زۆر لــە ئەوروپییــەكان‪،‬‬ ‫بسڕییەوە‪ ،‬بیكەیتە دۆخی ئەسیمەلەیشن‬ ‫جیاوازیی كەلتوور و ناســنامەی ئایینیی‬ ‫و توانەوە‪.‬‬ ‫لــەدوای جەنگــی جیهانــی دووەمەوە توركیــا بە زیان و مەترســی بۆ یەكێتیی‬ ‫ئەڵمانیــا پیاو‪/‬نێــری كەمدەبێتــەوە‪ ،‬ئەوروپــا دەزانن‪ .‬ئەوان پێداگری لەســەر‬ ‫دەســتی كاری نامێنێــت‪ ،‬كۆمەڵگەیەكی ئــەوە دەكەن كــە یەكێتیــی ئەوروپا و‬ ‫دۆڕاو لەجەنــگ‪ ،‬وێــران و پڕكێشــەی توركیا لێك جیاوازن و وەرگرتنی توركیا‬ ‫ئابــووری و كۆمەاڵیەتــی‪ .‬ئەڵمانیــا بــێ دەبێتــە هۆی زیانگەیاندن بە ناســنامەی‬ ‫شوناس و بێ رۆڵ دەمێنێتەوە‪ .‬تورك بۆ كەلتووریــی و ئایینیی یەكێتیی ئەوروپا‪.‬‬ ‫كار و پــارە و داهات تێكەڵی كۆمەڵگەی الیەنگرانــی ئــەم بۆچوونــە‪ ،‬یەكێتیــی‬ ‫ئەڵمانی دەبێت‪ .‬ئابووری دونیای توركی ئەوروپا بە پڕۆژەیەكی شارستانیی خاوەن‬ ‫و ئەڵمانی لەیەكترنزیكدەكاتەوە‪ ،‬دەكرێت كەلتوور و ناسنامەی تایبەتی دادەنێن كە‬ ‫لێرە ســوود لەچەمكی بایۆ‪-‬پۆڵەتیكســی ئایینی مەسیحی و كریستیانیزم‪ ،‬یەكێك‬ ‫فۆكــۆ وەربگریــن‪ ،‬سیاســەت وەك لــە پایــە و رەگەزە ســەرەكییەكانی ئەو‬ ‫بەرهەمهێنانی ژیان‪ ،‬تورك ناچارە بۆ نان تایبەتمەندییە پێك دێنێت‪.‬‬ ‫ئەڵامنیا و توركیا‬ ‫بچێــت بۆ ئەڵمانیــا و ئەڵمانیش ژیان بۆ‬ ‫وەزیری دەرەوەی پێشووتری ئەڵمانیا‬ ‫دونیای توركی بەرهەمدێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئێســتا نزیكــەی پێنــج ملیــۆن تورك «كاڵوس كینــكڵ» دەڵێــت‪« :‬یەكێتیی‬ ‫لــە ئەڵمانیــا دەژین‪ .‬دوو نــەوەی تورك ئەوروپــا یانەی ئــەو دەوڵەمەندانەیە كە‬ ‫لــە ئەڵمانیــا و ناوچــە جیاوازەكانــی لــەڕووی كەلتوورییەوە لەگــەڵ یەكتریدا‬ ‫ئەڵمانیــا پەروەردەبــووە و ئامادەگــی هاوبەشــن و هــەر دوو ئایینی مەســیحی‬ ‫هەیــە‪ .‬لۆبی بۆ دونیــای توركی دەكەن‪ ،‬و یەهــوودی‪ ،‬بەشــێكن لــەو كەلتــوورە‬ ‫زۆرجــار پێكدادان و بەریەككەوتن لەگەڵ هاوبەشە‪ ».‬ناوبراو جەخت لە ناسنامەی‬ ‫كوردیشــدا دروســتدەكەن‪ .‬ئەڵمانیا دڵی ئایینیــی یەكێتیی ئەوروپــا دەكاتەوە كە‬ ‫ئەوروپایــە‪ ،‬دڵ بــەو راڤــە بایۆلۆژییەی هــەر دوو ئایینی مەســیحی و یەهوودی‪،‬‬ ‫كــە وەك یەكەیــەك هەموو بەشــەكانیتر لــە بنیاتنانیــدا بەشــدار و هاوبەشــن‪.‬‬ ‫و ئۆرگانەكانیتــر بخاتــە جوڵــە و راوێژكاری پێشووتری ئەڵمانیا «هیلمۆت‬ ‫شمیت» پێی وا بوو یەكێك لەو كێشانەی‬ ‫بیانوەستێنێت‪.‬‬ ‫لەئێســتادا پەیوەندییەكانــی نێــوان لــە وەرگرتنــی لــە یەكێتیــی ئەوروپادا‬ ‫ئەڵمانیا و توركیــا لەدۆخێكی خراپدایە‪ ،‬رووبــەڕووی توركیا دەبێتەوە‪ ،‬كێشــەی‬

‫ئەڵامنیا رێگری لە بانگەشەی توركەكانی ئەڵامنیا دەكات بۆ راپرسی و گۆڕینی سیستم‪ ،‬ئەم‬ ‫رێگرییە مانای وایە ئەڵامنیا لەدوای گۆڕینی سیستمەوە ترسی هەیە لە توركیا و ئەردۆغان ترس‬ ‫لەوەی بەهۆی فراوانبوونی دەسەاڵتەكانی سەرۆك كۆماری توركیاوە دیوارێكی گەورە بخرێتە‬ ‫نێوان ئەم دوو واڵتەوە‬ ‫بەهۆی جیاوازیی ناسنامەی ئایینی و ئیسالمبوونی توركیا و پرسی تیرۆر و توندڕەویی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بەشێك لەڕایگشتی و هێزە ڕاستڕەوەكانی ئەوروپا دژی توركیا دەوەســن و بە مەترسی و‬ ‫تێكشكاندنی بۆ سیستەمی كۆمەاڵیەتی و سیاسیی یەكێتیی ئەوروپا و بنەماكانی مەسیحییەت‬ ‫و كریستیانیزم دادەنێن‬ ‫جیاوازیی كەلتــووری و ئایینییە‪ .‬ناوبراو‬ ‫دەڵێت‪« :‬توركیا دەوڵەتێكی ئیسالمییە‪،‬‬ ‫لــەڕووی مێژوویییەوە جیهانی مەســیحی‬ ‫سۆزیان بۆ توركیا نییە‪ ».‬بە الی شمیت‪،‬‬ ‫یەكێتیی ئەوروپا پڕۆژەیەكی شارستانییە‬ ‫و بەرهەمــی مۆدێرنیتــەی رۆژاوایــە و‬ ‫جێگەی توركیای تێدا نابێتەوە‪ .‬شـــمیت‬ ‫پێــی وایــە ئەڵمانیــا پێویســتە وەكــوو‬ ‫النكەی مەســیحییەت پارێزگاری لە خۆی‬ ‫بكات و بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەڵمانــەكان بــە شــێوەیەكی تایبەت‬ ‫دژی فرەكەلتوریــن لــە یەكێتیــی‬ ‫ئەوروپــادا و‪ ،‬پێیــان وایــە یەكێتیــی‬ ‫ئەوروپــا پڕۆژەیەكــی شارســتانییە و‬ ‫كەلتــووری تایبــەت بــە خــۆی هەیە كە‬ ‫مەســیحییەت بەشــێكی ســەرەكییەتی‪.‬‬ ‫تەنانەت «ئەنجێاڵ مێــركڵ»‪ ،‬راوێژكاری‬ ‫ئەڵمانیــا دەڵێــت‪« :‬دیموكراســی بەبێ‬ ‫بوونی بەها مەســیحییەكان‪ ،‬ئەستەمە‪».‬‬ ‫چونكە مەســیحییەت ئایینــی زۆرینەی‬ ‫دانیشــتووانی هــەر بیســت و هەشــت‬ ‫دەوڵەتــی ئەندامی یەكێتیــی ئەوروپایە‪،‬‬ ‫بۆیــە ئەوروپییەكان لە وەرگرتنی توركیا‬ ‫دەترســن كــە ‪%٩٩‬ی دانیشــتوانەكەی‬ ‫موســڵمانن‪ .‬ســەرەڕای ئــەوەی تــورك‬ ‫وەك نەتەوەیەكی خۆپەرســت ناسراون‪،‬‬ ‫كە بەزەحمەت دەســتبەرداری بەشێك لە‬ ‫ســەروەریی خۆیان بــۆ یەكێتیی ئەوروپا‬ ‫و دەسەاڵتێكیتری بان‪-‬نەتەوەیی‪ ،‬دەبن‪.‬‬

‫بەلجیكا و توركیا‬

‫ســەرۆكوەزیرانی پێشــووتری بەلجیكا‬ ‫«ویلفریــد مارتینــز» لــە ســاڵی ‪١٩٩٩‬‬ ‫دەربــارەی پرســی ئەندامێتیــی توركیــا‬ ‫لــە یەكێتیــی ئەوروپــا‪ ،‬پێــی وا بوو كە‬

‫یەكێتیــی ئەوروپــا خەریكــی پڕۆســەی‬ ‫بنیاتنانی شارســتانییەتێكە كــە توركیا‬ ‫تێیــدا جێگەی نابێتــەوە‪ .‬ئــەم الیەنانە‬ ‫پێیان وایە توركیا لە پێكهاتە و پەیكەری‬ ‫كەلتوریی ئەوروپی هاوبەش نییە‪ ،‬وەكوو‬ ‫مێــژوو‪ ،‬كەلتــوور و ئایینــی هاوبــەش و‬ ‫توركیا بە هیچ شێوەیەك ناتوانێت ببێت‬ ‫بە بەشــێك لە سیســتەمی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫سیاسی و فەرهەنگیی ئەوروپی و شوێنی‬ ‫خۆی لەناو ئەو یەكێتییەدا بكاتەوە‪.‬‬ ‫بەهــۆی وەرگرتنــی توركیــا و گۆڕانی‬ ‫دیمۆگڕافیــای ئەوروپــاوە بەشــێكی‬ ‫زۆری ئەوروپییــەكان ترســی ئەوەیــان‬ ‫هەیە بــە وەرگرتنی توركیــا لە یەكێتیی‬ ‫ئەوروپــا ناســنامەی مەســیحیی ئەوروپا‬ ‫گۆڕانــی بەســەردا بێت و تێك بشــكێت‪.‬‬ ‫لەالیەكیترەوە ئەوروپییەكان ترســیان لە‬ ‫وەرگرتنی توركیا هەیە‪ ،‬بەتایبەت لەڕووی‬ ‫دیمۆگرافییەوە؛ پێشــبینییەكان هێما بۆ‬ ‫ئەوە دەكەن كە لە ئاییندەدا توركیا ئەگەر‬ ‫لە یەكێتیی ئەوروپــا وەربگیرێ‪ ،‬دەبێتە‬ ‫گەورەتریــن دەوڵەتــی ئەوروپــا لەڕووی‬ ‫ژمارەی دانیشتووانەوە‪ .‬یەكێتیی ئەوروپا‬ ‫لە پالنی ستراتیژیی خۆیدا‪ ،‬توركیا وەك‬ ‫هەڕەشەیەكی دیمۆگرافی دەبینێ‪ ،‬چونكە‬ ‫ژمارەی دانیشــتووانی یەكێتیی ئەوروپا‪،‬‬ ‫روو لە دابەزینە و ژمارەی دانیشــتووانی‬ ‫توركیایش لە زیادبوونێكی خێرادایە‪.‬‬ ‫دانیشــتووانی ‪ ٢٧‬واڵتــی ئەندامــی‬ ‫یەكێتیی ئەوروپا لە نێوان سااڵنی ‪١٩٩٧‬‬ ‫تا ‪ )٤٧٨٦٣٠( ٢٠٠٧‬ملیۆنە و‪ ،‬لە ‪٢٠٠٧‬‬ ‫بــەرز بۆتەوە بۆ (‪ )٤٩٥١٢٩‬ملیۆن؛ واتە‬ ‫رێــژەی گەشــە ‪ %٤.٣‬بووە‪ .‬لــە كاتێكدا‬ ‫توركیــا لە هەمان ماوە‪ ،‬رێژەی گەشــەی‬ ‫دانیشتووانی ‪ %١٥.٧‬بووە‪ .‬بەپێی دوایین‬

‫ئامارەكانیش ژمارەی دانیشتووانی توركیا‬ ‫لە ئێستادا زیاتر لە ‪ ٨٠‬ملیۆن كەسە‪.‬‬ ‫پرسی تیرۆر و داعش و پۆپۆڵیستەكانی‬ ‫ئەوروپا و دروستبوونی داعش و ئیسالمی‬ ‫توندڕەو و پەلهاوێشتنی بۆ واڵت و شارە‬ ‫جیاجیاكانــی ئەوروپــا‪ ،‬دیــواری نێــوان‬ ‫جیهانی ئیســامی و رۆژئــاوای گەورەتر‬ ‫كــرد و جیاوازییەكانــی نێــوان ئەم دوو‬ ‫شارســتانییەتەی قووڵتر كردەوە‪ .‬ئەمڕۆ‬ ‫تیرۆر و توندڕەویی ئیسالمی لە زۆرینەی‬ ‫شارە گەورەكانی ئەوروپا ئامادەیی هەیە‪،‬‬ ‫لە پاریســەوە بۆ بەرلین‪ ،‬لە بڕۆكســلەوە‬ ‫بۆ لەندەن‪ .‬سیستەمی ئاسایشی ئەوروپا‬ ‫بەهــۆی تیــرۆری ئیســامییەوە لەژێــر‬ ‫هەڕەشــە و مەترســییەكی گەورەدایــە و‬ ‫داعــش لــە هەمــوو الیەكــەوە دەیەوێت‬ ‫پەالماری شارستانییەتی ئەوروپا بدات‪.‬‬ ‫ئــەم دیاردەیــە‪ ،‬تێڕوانینێكیتــری‬ ‫ســەبارەت بــە جیهانــی ئیســامی بــۆ‬ ‫ئەوروپییەكان دروســت كردووە! تەنانەت‬ ‫بۆتــە هۆی گەشــەكردنێكی خێرای هێزە‬ ‫پۆپۆلیســتییەكانی ئەوروپــا‪ .‬لەمســاڵدا‬ ‫پێشــبینی دەكرێــت لــە هــەر یــەك لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانــی (فەڕەنســا‪ ،‬ئەڵمانیــا‪،‬‬ ‫هۆڵەندا و ئیتاڵیا) هێزە پۆپۆلیستییەكان‬ ‫ســەر بكــەون و بەتــەواوی ســنووری‬ ‫سیاســی‪ ،‬كەلتــووری و كۆمەاڵیەتیــی‬ ‫خۆیــان لەگەڵ ئیســام و ئیســامیزمدا‬ ‫جیا بكەنەوە و‪ ،‬بەمەیش توركیا بە هۆی‬ ‫ناســنامە ئیســامییەكەیەوە بەیەكجاری‬ ‫لە ئەوروپــا دوور دەخرێتەوە و دەرفەتی‬ ‫نزیكبوونــەوەی لــەو یەكێتییــە زۆر كەم‬ ‫دەبێتەوە‪.‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬

‫راســتە توركیــا لەمێــژە هەوڵــی‬

‫نزیكبوونەوە و بەئەندامبوون لە یەكێتیی‬ ‫ئەوروپــا دەدات‪ ،‬ئەوەیــش راســتە‬ ‫یەكێتیــی ئەوروپــا كۆمەڵێــك پێــوەر و‬ ‫بنەمای سیاســی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬كۆمەاڵیەتی‬ ‫و فەرهەنگیــی بــۆ توركیــا دانــاوە و‪،‬‬ ‫توركیا دەبێــت جێبەجێیان بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كۆمەڵێــك هێــز و دەوڵەتــی ئەندامــی‬ ‫یەكێتیــی ئەوروپــا بەتایبــەت (ئەڵمانیا‬ ‫و فەڕەنســا) و بەشــێكی رای گشــتیی‬ ‫ئەوروپــا دژی ئەم پڕۆســەیەن و بە زیان‬ ‫و تێكشكان بۆ یەكێتییەكەیانی دادەنێن‪،‬‬ ‫بەتایبەت گەشەكردنی هێزە پۆپۆلیست و‬ ‫راستڕەوەكانی ئەوروپا‪.‬‬ ‫بیانووی ســەرەكیی هێــز و دەوڵەتانی‬ ‫ئەنــدام لــە یەكێتیــی ئەوروپــا بــۆ‬ ‫ڕەتكردنــەوەی توركیــا‪ ،‬سیاســی‪،‬‬ ‫كەلتــووری و ئایینییە‪ .‬ئــەم هێزانە وای‬ ‫بۆ دەچن قبوڵكردنی توركیا لە یەكێتیی‬ ‫ئەوروپا تووشی كێشەی سیاسیی گەورە‬ ‫و ئاڵۆزیــان دەكات‪ ،‬چونكــە توركیــا‬ ‫كەوتۆتــە ناوچەیەكــی نائــارام و گــەرم‬ ‫كــە رۆژهەاڵتی ناوەڕاســتە و قوڕســایی‬ ‫و بارگرانــی و قەیرانــی زۆر ڕووبــەڕووی‬ ‫ئەوروپــا دەكاتەوە‪ ،‬بەو پێیــەی توركیا‬ ‫بەشــێك لــە دراوســێكانی بریتیــن لــە‪:‬‬ ‫عیراق‪ ،‬سوریا و ئێران‪.‬‬ ‫لەالیەكیتــرەوە بەهــۆی جیاوازیــی‬ ‫ناسنامەی ئایینی و ئیسالمبوونی توركیا‬ ‫و پرســی تیرۆر و توندڕەویی ئیســامی‪،‬‬ ‫بەشێك لەڕایگشتی و هێزە ڕاستڕەوەكانی‬ ‫ئەوروپــا دژی توركیــا دەوەســتن و بــە‬ ‫مەترســی و تێكشــكاندنی بۆ سیستەمی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و سیاسیی یەكێتیی ئەوروپا‬ ‫و بنەماكانی مەسیحییەت و كریستیانیزم‬ ‫دادەنێن‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )603‬دوشةممة ‪2017/3/27‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫مافی دەنگدەر بۆ چارەسەری كێشەكانی هەرێم !‬ ‫یاســاكانی هەڵبژاردن و چۆنیەتی پێكهێنانی‬ ‫كابینەی حكومەت و كورســی كەمینەكانە‪.‬‬ ‫راســتكردنەوەی كاری پەرلەمانە‪ ،‬بەشــیك‬ ‫لــەو یاســایانە هەمــوار بكرێتــەوە‪ ،‬كــە‬ ‫لەخولەكانــی پێشــویدا یاســاكان هۆكاربون‪،‬‬ ‫بــۆ قوڵكردنــەوەی كێشــەكان و كێشــە‬ ‫دروســتكردن‪ ،‬بۆیە گەر هەڵبژاردن دەكرێت‪،‬‬ ‫دەبێــت پەرلەمــان كارا بكرێتــەوە‪ ،‬گەر كارا‬ ‫نەكرێتەوە‪ ،‬بۆ چوار ســاڵی تریش ئەوكێشانە‬ ‫بەردوامیان دەبێت‪.‬‬ ‫سامان سنجاوی‬ ‫لەپێشــدا پێویســتە یاســاكان بەپێــی ئەم‬ ‫قۆناغــەو بارودۆخەكە راســتبكرێنەوە‪ ،‬كە لە‬ ‫بەشێكی زۆرلە كێشەكانی دوچاری هەرێمی‬ ‫خوارەوە بەچەند خاڵێك دیاری دەكەم‪.‬‬ ‫كوردســتان بــون‪ ،‬ســەرچاوەو هۆكارەكانــی‬ ‫‪-1‬هەرێمــی كوردســتان لــە یــەك بازنەی‬

‫هەڵبــژاردن‪ ،‬لەســەر ئاســتی پارێــزگاكان‪،‬‬ ‫بكرێتــە چــوار بازنــەی هەڵبــژاردن‪ ،‬هــەر‬ ‫بازنەیەك بەپێی رێژەی دانیشــتوانی كورسی‬ ‫لــە پارێزگاكەی بــۆ دیاری بكرێــت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە بنەما كــە دەنگی دەنگدەر كاریگەری‬ ‫بەسەر دەنگی پارێزگایەكی تر نەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫بەهــای كورســی بەپێی رێژەی بەشــداربونی‬ ‫هاوالتی لە بازنەكەی دیاری دەكرێت‪.‬‬ ‫بەنمونــە‪ ،‬ئەگــەر لە پارێزگایــەك ژمارەی‬ ‫بەشــداربوان ‪ %٦٠‬یــان ‪ %٨٠‬كورســی‬ ‫پەرلەمانیەكەی هەر وەك خۆی دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گەر یاك بازنەی هەڵبژاردن بێت‪ ،‬دەنگدەرانی‬ ‫پارێزگایەك مافی دەنگدەری پارێزگایەكی تر‬ ‫دەخۆن‪ ،‬بۆیە پێویســتە هەرێــم بكرێتە چوار‬

‫بازنەی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫‪ -2‬ناوچــە كوردســتانیەكانی دەرەوەی‬ ‫هەرێمیــش بخرێنە ناو هەڵبژاردنی پەرلەمانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەپێــی پێویســت بازنــەی‬ ‫هەڵبژاردنی ســەربەخۆیان بــۆ پێكبهێندرێت‪،‬‬ ‫و كورســییان بەپێــی ژمارەی دانیشــتوان بۆ‬ ‫دیاری بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬بەهــۆی بەشــداریپێكردنی توركمــان و‬ ‫عــەرەب لــە پارێــزگای كەركــوك‪ ،‬خانەقین‪،‬‬ ‫مەخمور‪ ،‬شەنگال‪ ،‬جەلەوال‪ ،‬دووزخورماتوو‪،..‬‬ ‫كورســی كەمەنەتــەوەكان‪ ،‬بەهــای ژمــارەی‬ ‫دەنگدەرانــی بــەرز دەبێتــەوە‪ ،‬كورســیەكان‬ ‫بەپێی ژمارەی دانیشتوانی كەمە نەتەوەكان‪،‬‬ ‫لــە هــەر بازنەیەك دیــاری بكرێــت‪ .‬دەكرێت‬

‫رق‌و كەڵچەری رق‬

‫رەهەندی سیاسی‪-‬كۆمەاڵیەتی؟ یان رەهەندی سایكۆلۆجی‬

‫د‪.‬كامەران عەبدوملەجید‬ ‫بارودۆخێك‌و گۆڕانكاریەكی وا لەئارادایە‪،‬‬ ‫كــە هەمــوو بوارەكانــی ژیانــی خەڵــك‌و‬ ‫جومگەكانی كۆمەڵ‌و سیاســی‌و سیستەمی‬ ‫واڵتی گرتۆتەوە‪ .‬بەشێوەیەك لە تێڕوانینی‬ ‫چینــەكان (طبقــات) بۆمــان دەرئەكەوێ‌‬ ‫كــە لــەم هەلومەرجــەدا‪ ،‬واڵتــە خــاوەن‬ ‫ئەزمونەكان هەوڵ دەدەن لەكەموكوڕیەكانی‬ ‫خۆیــان فێربن بۆ ئامادەكردنی هەڵوێســت‬ ‫بۆ بەرەنگاربونەوەی دوارۆژێكی ســەختر‪..‬‬ ‫بەداخــەوە لەكوردســتانی خۆمــان‪،‬‬ ‫لەئەنجامــی چەنــد گۆڕانكاریەكــی خێرای‬ ‫ئابــوری و تەكنۆلــۆژی‌و ئــەوەی پێــی‬ ‫دەوترێت گڵۆبالیزەیشــن ‪ ..‬وای لەخەڵكی‬ ‫خۆمان كرد بەهۆی شــەپۆلە خێراكانییەوە‬ ‫بۆ چەند ساڵێك بەڕواڵەت پشوویەك بدەن‬ ‫بەبــێ‌ ئەوەی ئاگاداری ئەوە بین كە لەپڕدا‬ ‫بەرئەدرێنــەوە ناو دۆڵێكی زۆر دژوارتر كە‬ ‫بەعەرەبییەكەی پێی دەوترێت (إنحطاط)‬ ‫واتە ســەر بەرەو خوار لێژبوونەوە (ئەگەر‬ ‫دەربڕینەكە دروست بێت)!‬ ‫لەســەرەتاو دەســتپێكی مێژووی كۆن‌و‬ ‫نوێــوە‪ ..‬بەداخــەوە چ ئەوانــەی لەســەر‬ ‫دەســەاڵت‌و حوكــم بــوون‌و چ ئەوانەشــی‬ ‫رەعییەت و ئەو چینە بوون پێیان دەوترێت‬ ‫چینــی روناكبیران‌و رۆشــنفكران‪ ..‬هەرگیز‬ ‫باكیــان نەبــوە بەدواكەوتەیــی‌و لەغەمــی‬ ‫ســازكردنی زەمینەیەكــی تەندروســت‌و‬ ‫ســاغڵەمی مەدەنــی‌و پێشــكەوتنخوازو‬ ‫شارســتانێتیدا نەبوون‪ .‬بەرژەوەندیەكانیان‬ ‫ســەروی هەموشــتەكان بــووە‪ .‬هەڵپــەی‬ ‫بەرژەوەنــدی‌و فرســەتهێنانیش هیــچ‬ ‫شــتێك نییــە بێجگە لــەوەی نــەت بووەو‬ ‫نیتــەو دەتــەوێ لەپڕ بەدەســتی بهێنیت‪.‬‬ ‫بەكوردییەكــەی رەهەندێكــی ئێجگار قوڵی‬ ‫دەروونــی هەیە‪ .‬كە بەداخــەوە كەمتر ئەم‬ ‫رەهەندە باس كراوە‪.‬‬ ‫هــەر بۆیــە یەكێــك لەهــۆكاری ئــەو‬ ‫ماڵوێرانــی‌و دواكەوتەیــی‌و برســێتی‌و‬ ‫رەشــوڕووتییەی خەڵكیــش‪ ،‬بەشــێكە لەو‬ ‫كەڵچەرەی پێشتر ئاماژەم پێدا‪ ..‬كەڵچەری‬ ‫بەرژەوەنــدی تایبــەت‌و گیرفانپڕكــردن‌و‬ ‫بێبــاك بــوون لەزەمینەســازی مەدەنــی‌و‬ ‫پێشــكەوتخوازانە لەسەر بنەمای عەدالەتی‬ ‫كۆمەاڵیەتــی‌و ســتراتیژێكی روون و‬ ‫دیار‪ ..‬كــە رەنگبێت ئــەم بابەتە هێندەی‬

‫لەرەهەنــدە سیاســی‌و كۆمەاڵیەتیەكــەوە‬ ‫لێمان روانیبێت‌و شیكار‌و راڤەمان كردبێت‪.‬‬ ‫هێنــدە لەرەهەنــدە ســایكۆلۆژییەكەیەوە‬ ‫لێمان نەڕوانیوە! بگرە كەمترین كاریشمان‬ ‫لەسەر كردووە‪.‬‬ ‫دەیگێڕمــەوە بــۆ ئــەو بێباكــی ‌و‬ ‫بەرژەوەندییــە تایبــەت‌و لەعنەتییــە‪ .‬كە‬ ‫تەنانــەت مرۆڤــی دڵسۆزیشــیان تووشــی‬ ‫شۆك كردوە! دەست‌و قاچ‌و فكری خەڵك‬ ‫‌و جەماوەریشــیان بەشــێوەیەك كــۆت‌و‬ ‫بەگیر هێناوە نەتوانرێ‌ باســی دەربەستی‌و‬ ‫بێدەربەستی دەســەاڵتداران بكرێ‌و بكەن‪.‬‬ ‫ئــەم جــۆرە لەتێكــەاڵوی‌و پۆپۆلیســتی‬ ‫سیاســیی‪ ،‬وایكــردووە كــە شــتەكان‬ ‫بەشــێوەیەك تێكــەڵ بووبێت چاك‌و خراپ‬ ‫بە ئاستەم بناسیتەوە‪ ..‬وەك شەترەنجێك‬ ‫لەنیــوەی یارییەكــەدا‪ ،‬داشــە رەش‌و‬ ‫ســپییەكان هەموویان بووبن بە ســپی یان‬ ‫رەش‪ ،‬نەزانیت كامە داش‌و جوڵەی تۆیە!‬ ‫بــەدەر لەوەی جێگای شــانازیمە چەند‬ ‫ســاڵێك لەبــواری پزیشــكیدا توانیومــە‬ ‫لەخزمەتــی هاواڵتیانــدا‪ ،‬چ لــەدەرەوەی‬ ‫واڵت‌و غوربــەت‌و چ لەكوردســتانیش‬ ‫شــێوازێكی چارەسەری تەندروستی بخەمە‬ ‫ئــاراوە‪ ،‬لەڕوانگەی چۆنیەتی چارەســەری‬ ‫نەخۆشــییە درێژخایەنەكان‪ ..‬كە بە وتەی‬ ‫ئەو كارو راپۆراتانەی لەسەرم ئەنجامدراوە‬ ‫(ئەنجامــی زۆر گــەورەی بەرچــاوی تیــا‬ ‫بەدەســت هــات)‪ ،‬ســەرەڕای ئــەوە هــەر‬ ‫لەمناڵییــەوە خولیــای هونەریــم هەبووە‪.‬‬ ‫تەمەنــم ‪ 14‬ســاڵ بوو‪ ،‬بوومــە بەخاوەنی‬ ‫مەدالیای یەكەم (لەنەوەی خۆمدا كۆتایی‬ ‫حەفتــاكان)‪ ..‬لەمیهرەجانــی یەكەمــی‬ ‫هونــەری كوردی كــە پێنــج رۆژی خایاند‬ ‫لەبەغــداد كــە تــا ئەمــڕۆش لــەو شــێوە‬ ‫میهرەجان‪-‬ە نەكراوە‪.‬‬ ‫ئەم بەســەرهاتە پەیوەند دەكەمەوە بە‬ ‫دێڕەكانــی ســەرەتاو چەند كۆتەیشــنێكی‬ ‫سەرەتاوە‪..‬‬ ‫لەســەرەتای هەشــتاكانداو لەبۆنەیەكی‬ ‫ئاهەنگێكــی كوردیــدا‪ ..‬چومــە دەرەوەی‬ ‫هۆڵەكــەو لەمەڕمەڕەكــە چوومــە ســەر‬ ‫پیانۆكەو پاش كەمێك لەپڕ دەنگێكی زۆر‬ ‫بەرزی گڕو نەشــاز بەسەرما شیڕانی‪( :‬بۆ‬ ‫مۆسیقا لـێ‌ دەدەی؟!) بەڕاستی راچڵەكیم‌و‬ ‫نەمئەزانــی چــۆن وەاڵمــی بدەمــەوە لەو‬ ‫قەرەباڵغییــەدا‪ ،‬ئەوەندەش نەبو هاتبوومە‬ ‫هەندەران‪ ..‬هێشتا غەریبی تۆزی خۆی لێ‬ ‫نەتەكاندبووم! سەرم سوڕما ئەم مرۆڤە بۆ‬ ‫ئــەم پەرچە كردارەی نواند‪ ..‬نازانم بۆچی‬ ‫ناوم نا پەرچە كردار كە من هیچ شتێكم بە‬ ‫كردار نەكردبوو! ســەرەڕای ئەوەش نزیك‬ ‫بە پێنج ساڵ لەخۆم گەورەترە‪ ..‬بێدەنگەم‬ ‫لێكرد!‬ ‫مــن ئــەو كەســەم لەڤییەنــا ناســی‪.‬‬ ‫پــاش ســـێ‌ رۆژ تەلەفونــی بــۆ كــردم‌و‬ ‫لەقاوەخانەیــەك بەرامبــەر مۆزەخانــەی‬ ‫مێژویــی داوای یەكتربینینی كرد‪ ،‬لەكاتی‬

‫دیاریكراودا من ئامادەبوم‌و ئەویش راست‌و‬ ‫رەوان لەدەســپێكی قســەكانیدا پێــی وتم‬ ‫«كامــەران ببــورە بــۆ ئەوەی ئــەو رۆژە‬ ‫روویــدا‪ ..‬ئــەو رۆژە من كــەر بوم! منیش‬ ‫بەدڵی فراوانەوە لـێ‌ بوردنەكەم لێوەرگرت‌و‬ ‫روداوەكەم ئاسایی كردەوە‪.‬‬ ‫رۆژ هــات رۆژ رۆیشــت لەگــەڵ ئــەم‬ ‫كەسە یەكترمان بەدەگمەن ئەبینی‌و تەنها‬ ‫لەبۆنەكانــدا نەبــێ‌ كە من بەشــداریم تیا‬ ‫ئەكرد‪.‬‬ ‫بەڕێكــەوت دوایــی چەنــد ســاڵێكە‬ ‫لەچێشــتخانەیەك كــە خێزانە كــوردەكان‬ ‫بــۆ كات بردنە ســەرو نانخــواردن روویان‬ ‫تێدەكردو منیش لەوێ‌ بوم‪ ..‬هەمان كەس‬ ‫رای گرتــم‌و پێی وتم كامەران من رقم لێتە‬ ‫(خۆ منیش بەئاســایی وەرمگرت‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەگەر الی هەموو دنیا خۆشەویســت بیت‬ ‫مەعنای وایە بارت نییە!)‪.‬‬ ‫بــەاڵم پرســیارم لێكرد فــان كەس بۆ‬ ‫رقت لێمەو لەپــای چی‌و چیم بەرامبەر تۆ‬ ‫كــردووەو هەیــە؟ لەواڵمدا وتــی نازانم!‪..‬‬ ‫پرســیاری تــرم لێكــرد فاڵن كــەس ئەی‬ ‫چاوەڕوانی چیت كە پێم دەڵێی رقم لێتە؟!‬ ‫چی بكەم من؟! لەو وەاڵمدا وتی نازانم چی‬ ‫بكەیــت‌و چی نەكەیت‪ ..‬رقم لێتەو تەواو!!‬ ‫من رۆشــتم و وەاڵمم نەدایەوەو قســەكانم‬ ‫بچڕاند!‬ ‫رۆژ هاتــوو رۆژ رۆیــی بەكاروبــاری‬ ‫هونەری‌و پزیشــكی بۆنــە كوردییەكان‌و‪..‬‬ ‫بەژیانی خۆمەوە خەریك بوم‪ ،‬دوای چەند‬ ‫ســاڵێكی تر هەمان كــەس تەلەفونی كرد‬ ‫كــە بمبینێ‌ لەهەمان چێشــتخانەی جاری‬ ‫پێشــوو‪ ،‬سەرەتا ویستم فەرامۆشی بكەم‌و‬ ‫نەچم! پاشــتر وتم ئەمە سروشــت‌و ناخی‬ ‫رقــاوی من نییە! رۆیشــتم‌و وتــم فەرموو‬ ‫بۆچــی داوای بینینــی مــن دەكەیتــەوە؟‬ ‫پێی وتــم كامەران دەمەوێت راشــكاوبم و‬ ‫راســتگۆیانە پێت بڵێم‪ ،‬الی هەموو خێزانە‬ ‫كــوردەكان قســەت پــێ‌ دەڵێــم‌و زەم‌و‬ ‫لۆمــەت دەكەم! منیش پرســیارم كرد لەچ‬ ‫جۆرە قســەیەك؟ ئەویــش لەوەاڵمدا وتی‬ ‫هەمو جۆرە قسەو هەڵبەستنێك بەراست‌و‬ ‫چــەپ! بــەردەوام بــوو و وتــی‪ :‬خەریكە‬ ‫ســەرم دەتەقێ‌ بــەوەی خێزانە كوردەكان‬ ‫بەو چەشــنە رێزو خۆشەویستی‌و گەورەیی‬ ‫تۆیان الیە!‬ ‫من بووم بە پەیكــەر لەبەردەمیا! ئاخر‬ ‫ئــەوە یەكەمین كەســێكە لەژیانــدا بینیبم‬ ‫بەوشــێوەیە رووبــەرو باســی رق‌و ئیرەیی‬ ‫خــۆی بــكات بەرامبــەر كەســێك بێ هیچ‬ ‫پەردەو لەمپەرێك! دوای تۆزێ‌ حەپەسان‌و‬ ‫سەرســوڕمان‪ ..‬دەمم تەتەڵەی! پرسیارم‬ ‫كرد باشــە فــان كەس ئەو قســانەی كە‬ ‫پێــم دەڵێــی الی خەڵك جێــی خۆیەتی‌و‬ ‫راســتن؟! وتــی نەخێــر‪ ..‬پرســیارم كرد‬ ‫شــایەنی ئــەوەم ئەو قســانەم پــێ‌ بڵێی‬ ‫الی خێزانــە كــوردەكان؟ وتــی نەخێــر‪،‬‬ ‫وتم باشــە ئەی بۆ وا دەكەی وتی خۆشــم‬

‫نازانــم‪ ..‬پێــش ئەوەی ئــەوەی بێمەوە بۆ‬ ‫كوردســتان لــە ‪ 2009‬ئەمجارەیــان مــن‬ ‫تەلەفۆنــم بــۆ كــرد كــە لــە كافتریایەك‬ ‫الی زانكــۆ یەكتــر ببینینــن‪ ،‬بــەاڵم ئــەو‬ ‫نەهــات‪ ..‬زانیم لەكوێیەو چووم دۆزیمەوەو‬ ‫هەرچۆنێك بێت رازیمكرد پێكەوە قاوەیەك‬ ‫بخۆینەوە‪ ..‬دەســتپێك پاش خواردنەوەی‬ ‫قاوەیــەك پێم وت‪ :‬تۆ لەمادەو پارەو پوال‬ ‫دەوڵەمەنــدی‪ ..‬الی چەند دەســەاڵتدارێك‬ ‫زەمینــەت بەهێــزەو و ئیعتیباراتی خۆتت‬ ‫هەیــە‪ ..‬منیش لەخۆشەویســتی‌و بەهێزی‬ ‫پێگــەی كۆمەاڵیەتی خۆدا دەوڵەمەنم (بە‬ ‫پێكەنینــەوە پێم وت‪ ،‬بەڵكــو ملیارنێرم!)‬ ‫بۆیە نە تۆ منت پ ‌ێ دەڕوخێنرێ‌‪ ،‬نەمنیش‬ ‫بەپێویستی دەزانم مێشكم بەتۆوە مەشغوڵ‬ ‫بكەم‪ ،‬بۆیە تكات لــێ دەكەم وازملێبێنە‌و‬ ‫چارەســەرێكی ئــەو ناخــە ناســاغڵەمەی‬ ‫خۆت بكە‪ ..‬زۆر بەنەرمی‌و خۆشەویســتی‌و‬ ‫میهرەبانییەوە ماڵئاواییم لێكرد‪..‬‬ ‫ئێســتا كاتــی ئەوەیــە بەتەواوەتی ئەم‬ ‫باســە پەیوەســت بكەمەوە بــە كەڵچەری‬ ‫رق‌و رەهەنــدە دەروونییەكانییــەوە‪ ..‬ئەم‬ ‫دۆخــە دەروونییە پەیوەنــدی نییە بەوەوە‬ ‫كە وەك ماددە هەتە یان نیتە!‬ ‫بەبۆچونی من ئەمجۆرە كەســانە بۆیان‬ ‫هەیــە بكەونــە ژێر هەژموونی ئەو (ســەر‬ ‫بــەرەو لێژببوونەوەیە)ی پێشــتر ئاماژەم‬ ‫پێكــرد‪ ..‬لــە رەهەنــدی دەروونییــەوە‬ ‫دوور نییــە لەتەمەنــی مناڵــی یــان‬ ‫گەنجییــەوە‪ ..‬بەردەوام لەئەشــكەنجەدان‬ ‫ئەو یادەوەریانەی بتلێتەوە كە لەدەســتی‬ ‫چــووە‪ ،‬ئاخــر دەردەكانی ســایكۆ لەوەوە‬ ‫دەســتپێدەكات یادەوری بەهێــزت لەگەڵ‬ ‫ئەو شتانەدا هەبێت كە لە دەستت چوون‌و‬ ‫بۆت ناگەڕێنــەوەو یادەكانی دەتكووژێت‪..‬‬ ‫وێڵی دۆزینەوەی ئارامییەكە كە میكانیزم‌و‬ ‫شــێوازەكەی لـــێ‌ ونبووە‪ ..‬جــا بیهێنەرە‬ ‫پێشــچاوی خــۆت ئــەم كینــەو رقــە لــە‬ ‫بوارەكــەی خۆمەوە ســەرەتا دەپرســم‪..‬‬ ‫ببێتە هەوێنی سایكۆلۆژیای پزیشكێك؟!!‬ ‫یــان ببێــت بــە هەوێنــی ســایكۆلۆژیای‬ ‫سیاســییەك یان حوكمڕانێــك یان خاوەن‬ ‫دەســەاڵتێك؟!! دەبێــت چــی بقەومــێ‌‌و‬ ‫چــی رووبدات؟! بــەدووری نازانــم ئەوەی‬ ‫ئێســتا هەیەو دەگوزەرێــت جۆرێكبن لەم‬ ‫كینــەو رقــە؟! جۆرێكــن لــەو پێڕشــتن‌و‬ ‫دەردە دەروونییەی لەدەست چووەو بۆیان‬ ‫ناگەڕێتەوەو گەڕی بارەترێی پێ‌ دەگێڕن!!‬ ‫حەســادەت ‌و ئیرەیــی‌و كینــەو رق‬ ‫(بــە هەمــوو جــۆرو رەهەنــدە دەروونی‌و‬ ‫ئەگەرچــی‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانییــەوە)‬ ‫نەخۆشــییەكی ســایكۆلۆجی‌و زۆرجــار‬ ‫سایكۆســۆماتی بــەدن! بــەاڵم دەكــرێ‬ ‫زۆرجار پێویســتی بەو راشــكاوییەش بێت‬ ‫كــە رووبەڕو پێت بڵێت من نەخۆشــم! من‬ ‫دەردمە! من وام!‬

‫مەسیحیەكان كە پێكدێن لە (ئاشوری ‪ ،‬كلد‪،‬‬ ‫ئەرمەن‪ )..‬كورســی جیایان بەپێی ناسنامەی‬ ‫دەنگدەر بۆ دیاری بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئەگــەر ناوچەكانــی دەرەوەی هەرێــم‬ ‫لــە هەڵبژاردنــی ئایندە‪ ،‬نەكرانــە ناو بازنەی‬ ‫هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردســتان‪ ،‬پێویستە‬ ‫ئــەو ‪ ١١‬كورســیەی كەمــە نەتــەوەكان‪،‬‬ ‫لــە پێكهێنــای حكومــەت لەنــاو دەنگدانــی‬ ‫پەرلەمانــەوە‪ ،‬هێزی دەنگدانیــان‪ ،‬بۆ ‪١+ ٥٠‬‬ ‫لێبســەندرێتەوە‪ ،‬چونكــە بەهــای كورســیان‬ ‫هێــزی دەنگــدەری كەمــە‪ ،‬بەڵكــو هێــزی‬ ‫كورســییان بۆ ئــەو وەزارەتانەی كە بۆ كەمە‬ ‫نەتەوەكان دیاری كراوە‪.‬‬

‫ئـیسالمی سیاسی‪..‬‬ ‫دەزگایەك بۆ نارشینكردن و‬ ‫تۆقان و سڕینەوە!؟‬

‫ئـارام حسێن‬ ‫بەتایبەتی زۆرێك لە ئـــیسالمییەكانی كوردســتان‪ ،‬لەالوازی فكری و‬ ‫سیاســییاندا بە ئـــاستەم دەتوانن رەخنەی جددی بەرهەمبێنن‪ ،‬كاتێك‬ ‫دەكەونەژێــر قورســایی رەخنــەی جددیشــەوە‪ ،‬بەرامبەرەكانیــان بەوە‬ ‫تۆمەتبار دەكەن‪ ،‬كە زمانی عەرەبی بەباشی نازانن یان هەر نایزانن كە‬ ‫نەشــیانزانی ناتوانن خوێندنەوە بۆ دەق بكەن!‬ ‫لــەم گۆشــەیەوە بەنیــازن بەرامبەرەكانیان لەڕەخنــەی جددی بەتاڵ‬ ‫بكەنەوەو بەهەمیشەیی بەدەوری ئـەو بیرۆكەیەدا دێن و دەچن كە بەهەر‬ ‫شێوازێك بێت بەرامبەرەكانیان بسڕنەوە‪ ،‬بەمانایەكی تر پێوەدانی ئـــەو‬ ‫دەروازەیەیە كە ناوی رەخنەی جددییە!‬ ‫ئـــەم ئـــیشكردنە كالسیكییە لەالی بەشێكی زۆری ئـــیسالمییەكان‪،‬‬ ‫تا بەئـــێستا دەگات درێژبۆتەوەو بە یەكێك لەو میكانیزمانەشی دەزانن‬ ‫كە دەیانگەیەنێتە سڕینەوەی بەرامبەرەكانیان‪ ،‬ئـــەوەشمان لەبیرنەچێت‬ ‫كەرەســەی ئـــەمجۆرە بیركردنەوەیــە لــە كەلەپووری ئـــیسالمییەكاندا‬ ‫ریشەیەكی مێژوویی هەیەو بەتایبەتی ئـەو نەتەوانەی لەژێر چەوسانەوەو‬ ‫خوێنڕێــژی عارەباندا كپ و بێدەنگ كراون‪ ،‬زیاتر لەهەر نەتەوەیەكی تر‬ ‫رووبەڕووی ئـــەو تانەو تەشــەرە بوونەتەوەو بەالقرتێــوە پێیاندەوترێ‪:‬‬ ‫عەرەبــی نەزانــەو زمانــی عەرەبــی نازانــێ‪ ،‬كەچــی دەســتدەبات بــۆ‬ ‫تەفسیركردنی دەق!‬ ‫لێرەوە بەدوا وێستگەی خۆیان دەگەن بۆ یەكالكردنەوەی ملمالنێكانیان‪،‬‬ ‫كاتێك زانیان بەرامبەرەكانیان لـــە ئـاراستەی رەخنەی جددی النادەن‪،‬‬ ‫دەســتدەبەن بــۆ كۆتا میكانیزم كە ســڕینەوەی بەرامبــەرە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫مێــژووی دوای ســاڵی (‪ )١٩٩١‬زەمینە راســتەقینەكەی ئـــەوان بوو بۆ‬ ‫ئـەوەی باشتر بناسرێن‪ ،‬دژایەتییە باو راستەقینەكەشیان خۆناساندنیان‬ ‫بــوو بەڕەوتێكی نوێ كە دەیانوویســت هەموو ئـــاراستەیەكی سیاســی‬ ‫و فكــری بپشــكنن‪ ،‬بینیمــان چۆن دیــوە راســتەقینەكەی خۆیانیان بۆ‬ ‫نەشاردرایەوەو بەرامبەر بەو رەوتە نوێیە چۆن وەستانەوەو دواجار ئـەو‬ ‫جــۆرە خۆگرژكردن و شــێتێتییەیان دەگاتە لووتكــەو تێیانگەیاندین كە‬ ‫هەر چركەیەك بۆیان لەباربێ و دەستیان بڕواو دەسەاڵتیان بەدەستەوە‬ ‫بێــت‪ ،‬لەڕێچكــەی تانەوتەشــەر الدەدەن و كارەكتەرەكانــی نــاو هــەر‬ ‫رەوتێكی نوێ بیانەوێ دەســتببەن بۆ دەق و لەناو دەقیشــدا رەخنەی‬ ‫جددی بەرهەمبێنن‪ ،‬ســەریان لەالشــەیان جیادەكەنەوەو هەروەك پێش‬ ‫و پاشــی ســەدەكانی ناوەڕاســت‪ ،‬ســەریان بە دەروازەی ماڵەكانیانەوە‬ ‫هەڵدەواســن تا كەسیتر نەوێرێت دەست بۆ دەقەكەیان ببات!‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (603)27-3-2017‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫سەناریا عوسامن‪،‬‬ ‫شانۆ و شێوەكاری‬ ‫پێكەوە دەبەستێتەوە‬ ‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫(ســەناریا عوســمان)‪ ،‬هونەرمەندێكی شێوەكارە و‬ ‫بەشداری لە چەندین پێشانگەدا كردوە و دو پێشانگەی‬ ‫تایبەتیشی كردۆتەوە‪ ،‬لە هەمانكاتدا حەزو خولیایەكی‬ ‫لــە رادەبەدەری بۆ هونەری شــانۆ هەیە و لە چەندین‬ ‫شانۆدا بەشداریكردوە و رۆڵی بینیوە‪.‬‬ ‫دەربــارەی حــەزو خولیا و كاری شــێوەكاری خۆی‬ ‫و ئەمڕۆی هەرێمی كوردســتان‌و گرفتەكان‪ ،‬ســەناریا‬ ‫عوســمان بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬حەز و خولیایەكی‬ ‫لە رادەبەدەرم بۆ هونەری شــێوەكاری هەیە‪ ،‬زۆربەی‬ ‫كارەكانم (تەعبیری)ن‪ ،‬هەندێكیشــیان باس لە ژیانی‬ ‫مرۆڤــی كوردو سروشــت دەكەن‪ ،‬لە هەمان كاتیشــدا‬ ‫گرنگــی بــە كاری دەســتی دەدەم‪ ،‬چونكــە ئەمیــش‬

‫نەورۆزی ئامەد و‬ ‫بەرەی «نەخێر»‬

‫تایبەتمەندێتــی خــۆی هەیە و بۆ جوانــكاری ماڵەكان‬ ‫بەكاردێن‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە كاری شــانۆییش وتی‪ :‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫خــۆم دەرچوی كۆلێژی پەروەردەیی بنەڕەتی بەشــی‬ ‫هونــەری شــێوەكاریم‪ ،‬لــە هەمانكاتــدا حەزێكــی لە‬ ‫رادەبەدەرم بۆ هونەری شــانۆ هەیە و لە زۆر شــانۆدا‬ ‫رۆڵم بینوە و سەركەوتو بوم تیایاندا‪.‬‬ ‫دەربارەی بــاری دارایی و قەیرانی ئەمڕۆی هەرێمی‬ ‫كوردســتان‌و كاریگەرییەكانیشــی وتــی‪ :‬بە ڕاســتی‬ ‫بارودۆخی ئەمڕۆی هەرێمی كوردستان‌و نەبونی دارایی‬ ‫كاریگەرییەكی تەواوی هەیە لەســەر هەمو بەشەكانی‬ ‫هونەر‪ ،‬قەیرانەكە هەمو شــتێكی گرتۆتەوە‪ ،‬وایكردوە‬ ‫زۆر بــە زەحمــەت كارەكان بێــن بە دەســتەوە‪ ،‬واتە‬ ‫هیالكیەكەی زیاترە و ماوەیەكی زۆریشت لێدەكوژێ‌‪.‬‬

‫هێژا دڵشاد‬

‫نیگار مەحمود‪ :‬گەر پاڵپشتی دارایی‬ ‫هەبێت‪ ،‬كاری گەورەتر ئەنجامدەدەین‬ ‫چاودێر – تریفە‪:‬‬ ‫هونەرمەندی شێوەكار (نیگار مەحمود)‪ ،‬دەرچوی‬ ‫پەیمانگــەی هونــەرە جوانەكانــە بەشــی گرافیــك‌و‬ ‫ماوەی چەند ساڵێكە سەرقاڵی كاری هونەرییەو حەزو‬ ‫خولیایەكی تایبەتی‌و زۆری بۆ ئەم هونەرە هەیە‪.‬‬ ‫دەربارەی كاری شێوەكاری‌و گرفت‌و مەهامەكانی‬ ‫بە (چاودێر) ی راگەیاند‪:‬‬ ‫هونەرمەندی زۆر لە بواری شێوەكاریدا كاردەكەن‪،‬‬ ‫بــەاڵم گرنگیــی زۆری پێنــەدراوە‪ ،‬گرنگــی زیاتــر‬ ‫بەمۆســیقاو شــانۆ دەدرێ‌‪ ،‬هونەری شێوەكاری كورد‬ ‫ئاســتێكی بــەرزی هەیەو لەئاســتەكانی تــری هونەر‬ ‫كەمتر نییە‪.‬‬

‫عەدالەت عەبدوڵاڵ‪ ،‬ماستەر‬ ‫لەسەر دو كەناڵی كوردی لەلوبنان‬ ‫بەدەستدەهێنێت‬

‫تابلــۆ و شــێوەكاری هــەر كولتــور نییــە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫تێگەیشــتن ‌و قســە لەســەركردنی ‌و ســەیركردنی‬ ‫لەكۆمەڵی كوردەواریدا زۆر الوازە‪.‬‬ ‫دەربــارەی بــاری دارایــی‌و پاڵپشــت بــۆ ئــەم‬ ‫هونەرەش وتی‪ :‬لە هەمو كات‌و قۆناغێكدا‪ ،‬پاڵپشتی‬ ‫دارایی رۆڵ‌و كاریگەری خۆی هەیە‪ ،‬دەتوانین بەهۆی‬ ‫پاڵپشــتی داراییــەوە كاری فراوانتــر بكەیــن‌و كاری‬ ‫گەورەتــر ئەنجامبدەین‪ ،‬ئەمە بەو مانایە نا كە بەهرە‬ ‫و تواناكانت بۆ پارە بفرۆشی‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە كاری ئایندەیشــی وتی‪ :‬بــۆ كاری‬ ‫ئایندەشــم‪ ،‬بــە نیــازی كردنــەوەی پێشــانگەیەكی‬ ‫شــێوەكاریم لەســەر ژن ‌و منــداڵ‪ ،‬ئومێــدەوارم‬ ‫پێشانگەكەم سەركەوتن بەدەست بهێنێ‌‪.‬‬

‫مینۆ شەریفی پور‪ :‬دەبێ‌ ژن‬ ‫رۆڵی تەواوی خۆی لە فیلمەكاندا‬ ‫بەرجەستە بكات‬ ‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬

‫چاودێر – تایبەت‪:‬‬ ‫بەئامادەبونی راگری كۆلێژی راگەیاندنی‬ ‫زانكۆو ژمارەیەك خوێندكاری خوێندنی‬ ‫بــااڵ لەكــورد و عەرەبــی عیراقــی و‬ ‫لوبنانــی و د‪ .‬عەبدوڵاڵ زەنگنە‪ ،‬رۆژی‬ ‫‪ 2017/3/18‬لــە هۆڵــی (الدراســات‬ ‫العلیا) ی زانكۆی (الجنان) لە لوبنان‪،‬‬ ‫نامەی ماستەری هاوكارمان (عەدالەت‬ ‫عەبدوڵــا) لــە بــواری ماســمیدیا‪/‬‬ ‫تەلەفزیــون‪ ،‬پلەی نایابی پێبەخشــرا‪،‬‬ ‫ناونیشــانی نامەكەیــش بریتــی بو لە‬ ‫(التقریــر اآلخبــاری فــی الفضائیات‬ ‫الكردیــە اآلخباریــە‪ ،‬دراســة تحلیلیة‬ ‫لتقاریر نشــرات اآلخبار فی فضائیتی‬

‫شعب كردستان ‪ G.K‬و كردسات نیوز‬ ‫ نموذجا)‪.‬‬‫لیژنەی گفتوگۆش بریتی بون لە‪:‬‬ ‫‪-1‬د‪ .‬ئوســامە كەبــارە – ســەرۆكی‬ ‫لیژنــەو موناقــش – راگــری پێشــوی‬ ‫كۆلێژی راگەیاندنی زانكۆ‪.‬‬ ‫‪-2‬د‪ .‬رامی نەجم – موناقش – راگری‬ ‫كۆلێژی راگەیاندن – زانكۆی لوبنان‪.‬‬ ‫‪-3‬د‪ .‬خالیــد مەمــدوح ئەلعــزی –‬ ‫سەرپەرشتیاری نامە‪.‬‬ ‫بەناوی ســتافی رۆژنامــەی (چاودێر)‬ ‫ەوە پیرۆزبایــی لەهاوكارمــان‬ ‫(عەدالەت عەبدوڵاڵ) دەكەین بەهیوای‬ ‫سەركەوتنی زیاتر‪.‬‬

‫(مینۆ شــەریفی پور)‪ ،‬هونەرمەندێكی كوردە و بەشــی‬ ‫هونــەری ســینەمای لــە زانكــۆی تــاران تــەواو كــردوە‪،‬‬ ‫وەك ئەكتەرێكــی ســەركەوتو لە چەندین فیلــم‌و درامادا‬ ‫بەشــداریكردوە و رۆڵــی تێــدا گێــڕاون ‌و فیلمەكانیــش‬ ‫نێردراون بۆ فیستیڤاڵە نێودەوڵەتیەكان‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەرۆڵــی ســینەما و توانای ژن لــەم بوارەدا‬ ‫بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ :‬ســینەما لە ئاســتێكی باشدایە‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫بۆئەوەی بچێتە ئاستێكی باشتر و سەركەوتو ترەوە دەب ‌‬ ‫ژن رۆڵــی تــەواوی خۆی لە فیلمەكاندا بەرجەســتە بكات‬ ‫ێ تــەواو توانای خــۆی بخاتەگەڕ تا‬ ‫‌و بەشــدار بێــت‪ ،‬دەب ‌‬ ‫تەواو سەركەوتن مسۆگەر بكات‪ ،‬بە لێهاتویی‌و سەلیقەیی‬ ‫خــۆی دەستپێشــخەری بــكات‌و لــە ســینەمادا داهێنان‬ ‫بەدەســتبهێنێ‌‪ ،‬ســینەما دنیایەكی فراوانە‪ ،‬دەتوانرێت لە‬ ‫زۆرترین رێگاوە بێیتە ناو ئەم بوارەوە‪.‬‬ ‫وەك كاری بەشــداریكردنیش وتــی‪ :‬لەمــاوەی رابردودا‬ ‫لەدو فیلمی ســینەماییدا وەك ئەكتەر بەشدار بوم‌و رۆڵم‬ ‫تێــدا بینیوە‪ ،‬هەردو فیلمەكەیش نێردراون بۆ فێســتیڤاڵە‬ ‫نێودەوڵەتیەكان‪.‬‬ ‫لەئێستاشــدا وەك ئەكتەر بەشــدارم لەفیلمێكدا بەناوی‬ ‫(شــەوبۆ)‪ ،‬كــە لــە دەرهێنانــی هونەرمەنــد (ســەلیم‬ ‫سەالڤەتی)یە‪ ،‬فیلمەكە باس لە ژنێك دەكات كە تەنیا ‪24‬‬ ‫كاتژمێری لەبەردەستدایە بۆئەوەی دو گیان بێت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ئەمە دواین هەل بێت تاكو ببێت بە دایك‪.‬‬ ‫دەربــارەی پــرۆژەی ئایندەیشــی وتــی‪ :‬بــە نیــازی‬ ‫بەشــداریكردنم لەدرامایەكــدا كــە ئێســتا تــەواو نەبوەو‬ ‫بەردەوامن لەوێنەگرتن‪.‬‬

‫جەژنــی نــەورۆز‪ ،‬وەك تاكــە جەژنێكــی نەتەوەیی كورد‬ ‫بەگشتیی و بۆ باكوری كوردستان مانا و بەهایەكی زێدەتری‬ ‫هەیە‪ ،‬هەمیشــە لە باكوری كوردستان یادكردنەوەی نەورۆز‪،‬‬ ‫بۆتــە مۆتیڤی نەتەوایەتی بۆ گشــت كوردانی باكور‪ ،‬بەوەی‬ ‫هەمو بیروباوەڕ و ئایدۆلۆژیا جیاكان لەم جەژنە نەتەوەییەدا‬ ‫كۆبكاتــەوە‪ ،‬یادكردنــەوەی نــەورۆز بۆ هــەر تاكێكی كورد‬ ‫لەباكوری كوردســتان‪ ،‬ئەو مانایە دەبەخشێت كەبڵێن بەڵ ‌ێ‬ ‫ئێمــەش نەتەوەیەكــی زیندوین‪ ،‬خاوەنی كولتــور و زمان و‬ ‫جەژنی نەتەوایەتی رەســەنمانین‪ ،‬هیچ شتێك نابێتە رێگریی‬ ‫لەبەردەم هەوڵ‌و كۆشــش و یادكردنــەوەی ئەم جەژنەمان‪.‬‬ ‫باكورییەكان دەیانەوێت بەیادكردنەوەی نەورۆز بڵێن ئێســتا‬ ‫شوناسی نەتەوەییمان لەهەموكات زیندوترە‪.‬‬ ‫نــەورۆز بەمانــای ســاڵی نوێــی كــوردی دێت‪ ،‬هــاوكات‬ ‫لەباكــور‪ ،‬بەمانای هیوایەكی نوێ‌ بۆ ژیان بۆ ئاشــتی دێت‪،‬‬ ‫بەمانای هەڵدانەوەی الپەڕەیەكی نو ‌ێ بۆ خەباتی سیاســی‪،‬‬ ‫بۆ چارەسەری دۆزی كورد دێت‪ .‬هەمیشە كورد وەك نییەت‬ ‫پاكییــەك ئەم یــادە بەزمانی خۆی و بەئــااڵی رەنگاوڕەنگ‬ ‫و گۆرانــی بۆ ئاشــتی دەكەنەوە‪ ،‬جەژنی نــەورۆز بۆ كوردی‬ ‫باكــور‪ ،‬وەك تاكــە رەمــز و هێمــای شوناســی نەتەوەیەك‬ ‫دەبینرێت‪.‬‬ ‫ســااڵنێكی زۆرە دەوڵەتی توركیا رێگریــی و زەبروزەنگی‬ ‫بەكارهێنــاوە بــۆ ئــەوەی ئــەم یــادە نەكرێتــەوە‪ ،‬گرتن و‬ ‫راوەدونــان‪ ،‬كوشــتن و بڕیــن‪ ،‬چۆكــی بە كــورد دانەنراوە‪،‬‬ ‫بەبیرمان دێت كاتێ‌ خاتو زەكییە ئەركان ئاگری لەجەستەی‬ ‫خــۆی بــەردا‪ ،‬لەبری ســیمبولی ئاگری نەورۆز شــەهید بو‪،‬‬ ‫زەكییــەكان لەمێــژە تین و گــڕی نەتەوایەتییــان بۆ ئازادی‬ ‫لەخۆبــەرداوە‪ ،‬كــورد لەباكور بەهەر شــێوەیەك بێت‪ ،‬یادی‬ ‫ئــەم جەژنــە دەكەنەوە و بەمــەش ئامادەگــی خۆیان وەك‬ ‫نەتەوەیەكــی زیندو نیشــاندەدەن‪ .‬كەڵە سیاســەتكارەكانی‬ ‫باكــور وەك لەیــا زانــاكان‪ ،‬ئەحمەد توركــەكان و ئەوانیتر‬ ‫سیمبول و رابەری یادكردنەوەی ئەم جەژنە بون‪.‬‬ ‫نەورۆزی ئەمساڵ سەرەڕای هەمو ئەو رێگرییانەی لەئارادا‬ ‫هەبــون‪ ،‬بەپێــی ئــەو زانیارییانەی لەبەرپرســانی سیاســی‬ ‫باكــور وەرمگرتوە‪ ،‬پتر لە ‪ 700‬هەزار كورد لەمەیدانی ئامەد‬ ‫بەشــدارییان لەمەراســیمی جەژنی نەورۆز كردوە‪ ،‬نوێنەرانی‬ ‫كــورد جارێكیتر پەیامی ئاشــتی و خەباتی دیموكراتییان بۆ‬ ‫دەسەاڵتدارانی توركیا دوپاتكردوە‪ .‬كورد جارێكیتر لەڕێگەی‬ ‫بەهێزترین شوناسی خۆیەوە‪ ،‬لەمەیدانەكان ئامادەگی خۆی بۆ‬ ‫ئاشتی و ئاشتەوایی نیشانداوە‪ .‬هاوكات پەیامەكەی ئەحمەد‬ ‫تورك‪ ،‬بۆ بەرپرســانی توركیا ســەبارەت بەگشتپرســییەكی‬ ‫توركیــا زۆر رون بــو بەوەی وتی « ئەنجامدانی گشتپرســی‬ ‫لەكاتێكدایــە كــە سیاســەتكاران و ئەندامانــی كــورد بەند‬ ‫دەكرێن‪ ،‬هەربۆیە ئێمەی گەلی كورد دەنگمان بە «نەخێر»‬ ‫دەبێت»‪.‬‬ ‫لەئێستادا ‪ 12‬پارلەمانتاری هەدەپە دەستگیركراون و ‪84‬‬ ‫سەرۆك شارەوانیش لەپۆستەكانیان دورخراونەتەوە‪ .‬یەك لە‬ ‫هۆكارە سەرەكییەكانی ئەم پاكتاوی سیاسییە دژبە سیاسی‬ ‫كورد‪ ،‬كە هاوكاتە لەگەڵ ئەنجامدانی گشتپرســی لەتوركیا‪،‬‬ ‫ئەوەیــە كە هەدەپە كەمترین چاالكی و میتینگی جەماوەری‬ ‫بۆ كەمپینی «نەخێر» هەبێت‪.‬‬ ‫ئەحمەد تورك‪ ،‬وەك كەڵە سیاســەتكارێكی باكور و وەك‬ ‫ســەرۆك شارەوانی ماردین و لەبری هاوسەرۆكەكانی هەدەپە‬ ‫پەیامی بەگەلی كورد لە باكور پێشكەشكرد‪ .‬خاڵێكی گرنگ‬ ‫كــە دوپاتیكردەوە‪ ،‬ئەوە بو كە ســەرەڕای دەســتگیركردنی‬ ‫سیاســەتكارانی كورد‪ ،‬هێشــتا ئەوان وەك رەوتی سیاســی‬ ‫كورد لەباكور‪ ،‬لەخەباتی سیاسی و دیموكراتی بەردەوامدەبن‪،‬‬ ‫تەنانــەت بانگەوازەكــەی ئۆجەالنــی لە نــەورۆزی ‪ 2013‬بە‬ ‫دەسپێكێكی باش وەسفكردەوە‪.‬‬ ‫نەورۆزی ئامەد پەیامێكی گرنگبو بۆ كاربەدەستانی توركیا‬ ‫كە گەلی كورد لەگەڵ سیســتەمی سەرۆكایەتیدا نین‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫درێژەپێدانــی شــەڕ نین‪ ،‬لــەوەش گرنگتــر دوپاتكردنەوەی‬ ‫پەیامی ئاشتی و درێژەپێدانی خەباتی سیاسی بو‪.‬‬

‫کەریم دەشتی‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫دەقی شیعریی نوێ‪:‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )544‬دووشەممە ‪ 2017/3/27‬پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ئەمڕۆ‬ ‫وەک هەموو‬

‫ڕۆژێکی تر نییە‬

‫ئیزابێل هۆپێر پەیامی ڕۆژی جیهانیی شانۆ دەنووسێت‬

‫ڕەخنەی چاودێر‪:‬‬ ‫پەیامی ڕۆژی جیهانیی شانۆ سااڵنە لە‬ ‫الیــەن یەکێک لە نووسەرانی بــواری شانۆ‬ ‫یان هونەرمەندانەوە دەنووسرێت‪ ،‬ئەمساڵ‬ ‫ئەم پەیامە لە الیــەن ئەکتەری سینەما و‬ ‫شانۆکاری فەڕەنسی ئیزابێل هۆپێرەوە‬ ‫نووسراوە و ئەمڕۆ لە پاریس دەخوێنرێتەوە‪.‬‬ ‫لــە دەقــی پەیامەکەدا کــە پێشتر باڵو‬ ‫کـــراوەتـــەوە‪ ،‬هــاتــووە‪« :‬جــارێــکــی تــر لە‬ ‫دەوری یــەک کۆ بووینەتەوە‪ .‬لە دەوری‬ ‫یەک کۆ بووینەتەوە تا لە ڕۆژێکی بەهاریدا‬ ‫پەنجاوپێنجەمین جەژنی سااڵنەی ڕۆژی‬ ‫جیهانیی شانۆ لە سەرتاسەری جیهاندا بەرپا‬ ‫بکەین‪ .‬تەنیا یەک شەوانەڕۆژ‪ ،‬بیستوچوار‬ ‫کاتژمێر بۆ جەژنی شانۆ تەرخان کراوە و‬ ‫ئێمە لێرە لە پاریس وەکوو هونەرمەندانی‬ ‫شانۆ لە سەرتاسەری شارە گەورەکانی جیهان‬ ‫بۆ ستایش و بەرزنرخاندنی شانۆ پێکەوە ئەم‬ ‫ڕۆژە دەکەین بە جــەژن‪ .‬پاریس شارێکی‬ ‫جیهانییە‪ ،‬شارێکی گونجاو بۆ جێکردنەوەی‬ ‫کڵەپەکانی شانۆی سوننەتی لە ڕۆژی جەژندا؛‬ ‫لێرەوە لە پایتەختی فەڕەنساوە ئێمە دەتوانین‬ ‫خۆمان لە ڕێگەی ئەزموونی شانۆی نووح و‬ ‫بونراکۆوە بنێرین بۆ ژاپۆن‪ ،‬هێڵێک لێرەوە‬ ‫تا ئەوێ بە ئەزموونگەلێک بە هاوچەشنیی‬

‫ئۆپێرای پکینگ و کاتاکالی؛ شانۆ ئەو‬ ‫دەرفەتەمان پێ دەدات لە نێوان یۆنان و‬ ‫ئیسکەندەناڤیا چاوەڕێ بمێنینەوە و هەروەک‬ ‫چۆن کە دەتوانین خۆمان لە ئایسخۆلۆس‬ ‫و ئیبسن‪ ،‬سۆفلۆس و ئیستێریندبێرگ جێ‬ ‫بکەینەوە؛ ئەو دەرفەتەمان پێ دەدات لە‬ ‫نێوان بەریتانیا و ئیتاڵیا جێگۆڕکێ بکەین‪،‬‬ ‫هــەروەک بە پێچەوانەوە‪ ،‬لە نێوان ساراهـ‬ ‫کان و پیرنادێلۆ‪ .‬لەم بیستوچوار کاتژمێرەدا‪،‬‬ ‫دەگونجێ لە فەڕەنساوە بچین بۆ ڕووسیا‪ ،‬لە‬ ‫ڕاچین و مولیرییەوە بۆ چیخۆف؛ هەروەها‬ ‫دەتوانین بە درێژاییی ئەتالنتیک وەک پێچێکی‬ ‫ئیلهامبەخش بۆ خزمەتکردن لە زانکۆی‬ ‫کاپۆسی کالیفۆڕنیا بجووڵێین‪ ،‬خوێندکارێکی‬ ‫گەنج بۆ خۆناونووسکردنی دووبارە لە شانۆدا‬ ‫فریو بدەین‪».‬‬ ‫ئــیــزابــێــل هــۆپــێــرە لــە بەشێکی تــری‬ ‫پەیامەکەیدا دەڵێت‪ :‬لە ڕاستیدا‪ ،‬شانۆ ژیانێکی‬ ‫پڕڕەونەقی هەیە‪ ،‬کە پەیڕەویی لە شوێنکات‬ ‫ناکات؛ کاریگەرترین پارچە شانۆیییەکان‬ ‫لەسەر دەستکەوتەکانی سەدەکانی پێشوو‬ ‫دەژین و تەنانەت کالسیکترین کارەکانیش‬ ‫بە نمایشکردنەوەی دووبارە مۆدێرن و تازە‬ ‫دەبــنــەوە‪ .‬شانۆ بـــەردەوام لە خۆڵەمێشی‬ ‫خۆیدا لە دایک دەبێتەوە‪ ،‬بەم جۆرەیە کە‬ ‫شانۆ بە زیندوویی دەمێنێتەوە‪ .‬ڕوونە کە‬ ‫ڕۆژی جیهانیی شانۆ‪ ،‬رۆژێکی ئاسایی نییە‬ ‫وەک هەموو ڕۆژەکانی تر‪.‬‬ ‫هۆبێر هەروەها دەڵێت‪ :‬هەر کاتێک بیر‬ ‫لەم پەیامە‪ -‬کە شانازیی بــەوەوە دەکەم‬ ‫بــۆ نووسینی ڕاســپــێــردراوم‪ -‬دەکــەمــەوە‪،‬‬ ‫تـــەواوی خەونەکانی ئــەم شانۆیە بە بیر‬ ‫دەهێنمەوە‪ .‬هەڵبەت دادپەروەرانە نییە کە‬ ‫بڵێم بە تەنیایی هاتووم بۆ هۆڵی یوونیسکۆ‪،‬‬ ‫هەموو ئەو کەسایەتییانەی تاوەکوو ئێستا‬ ‫نواندوومن‪ ،‬لێرە لەگەڵمدان‪ .‬هەروەها‪ ،‬ئەمڕۆ‬ ‫کە لە بەردەم ئێوەدا وەستاوم‪ ،‬تەواوی ئەو‬ ‫کەسایەتییانەی کە خۆشم دەوێن و وەکوو‬ ‫بینەرێک‪ ،‬ستایشیان دەکەم‪ ،‬لەگەڵ مندان‪.‬‬

‫کەواتە بەم جۆرەیە کە من جیهانیم‪ ،‬من‬ ‫یۆنانیم‪ ،‬ئەفریقی‪ ،‬سوری‪ ،‬ڤێتنامی‪ ،‬ڕووسی‪،‬‬ ‫بەڕازیلی‪ ،‬ئێرانی‪ ،‬ڕومی‪ ،‬ژاپۆنی‪ ،‬نیۆیۆرکی‪،‬‬ ‫مارسێیی‪ ،‬فیلیپینی‪ ،‬ئەرجەنتینی‪ ،‬نەرویجی‪،‬‬ ‫کــۆری‪ ،‬ئەڵمانی‪ ،‬نەمساوی و بەریتانیم‪،‬‬ ‫هاوواڵتییەکی جیهانیی ڕاستەقینە‪ ،‬بە‬ ‫فەزیڵەتێکی مرۆیییەوە کە لە بوونی مندایە‪،‬‬ ‫چونکە لێرەدایە‪ ،‬لەسەر ستەیج و لە شانۆدا‪،‬‬ ‫کە ئێمە لــەوێ جیهانیبوونی ڕاستەقینە‬ ‫دەدۆزینەوە‪.‬‬ ‫ئیزابێل هۆپێر تاوەکوو ئێستا سێ خەاڵتی‬ ‫باشترین ئەکتەری ژنــی لــە خەاڵتەکانی‬ ‫لۆمیری فەڕەنسا بردووەتەوە و زۆرجاریش لە‬ ‫مەراسیمی سیزار و فێستیڤاڵەکانی وەک کان‬ ‫و بەرلین و ڤێنیزیادا خەاڵتی بردووەتەوە‪.‬‬ ‫هۆپێر لە ساڵی ‪٢٠٠٨‬دا مەدالیای «لژیۆن‬ ‫دونور»ـی پێ بەخشراوە‪.‬‬ ‫ئیزابێل هۆپێر ئەمڕۆ‪٢٧ ،‬ـی ‪٣‬ـی ‪٢٠١٧‬‬ ‫لە تــەالری ناوەندیی یوونیسکۆ لە پاریس‬ ‫پەیامەکەی دەخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫شایەنی باسە لــە ساڵی ‪١٩٦١‬ــــوە بە‬ ‫پێشنیاری ئینستیتیۆی نێونەوەتەوەیی‬ ‫شانۆ‪ ،‬سااڵنە ڕۆژی جیهانی شانۆ لە ‪٢٧‬ـی‬ ‫مارسدا دەکرێتە جەژن و هەر ساڵێک کەسێک‬ ‫دەستنیشان دەکر‌ێت بۆ ئــەوەی پەیامی‬ ‫ساڵەکە بنووسێت‪ ،‬داریۆ فۆ و ئارسەر میلەر‬ ‫و پابلۆ نێرۆدا لەو کەسانەن کە ئەو پەیامەیان‬ ‫نووسیوە‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )544‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/3/27‬‬

‫به‌كولتووركردنی شانۆ‬

‫دكتور نیاز له‌تیف‬ ‫ه ـه‌مــوو ســاڵــێــك ل ـه‌ ‪27‬ــــی مــارســدا‬ ‫شانۆكارانی جیهان له ‌سه‌رانسه‌ری جیهاندا‬ ‫یادی ڕۆژی جیهانیی شانۆ ده‌كه‌نه‌وه‌ به‌‬ ‫نووسینی به‌یاننامه ‌و سازدانی كه‌رنه‌ڤاڵ‬ ‫و فێستیڤاڵی شانۆیی‪ .‬له‌ هه‌مان كاتدا‬ ‫مه‌ڵبه‌ندی شانۆی جیهانی شانۆكارێك‬ ‫ده‌ســتــنــیــشــان ده‌كــــات بــۆ نــووســیــن و‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی بابه‌تێك ل ـه‌و ڕۆژه‌دا‪ .‬له‬ ‫‌كوردستانیش هه‌موو ساڵێك كه‌متازۆر به‌و‬ ‫بۆنه‌یه‌وه‌ شانۆكاران ئه‌و یاده‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ و‬ ‫چه‌ندین چاالكی ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫لێره‌دا به‌ پێویستی ده‌زانم پیرۆزبایی‬ ‫له‌ سه‌رجه‌م شانۆكارانی كوردستان بكه‌م‪،‬‬ ‫ده‌ستی ئه‌وانه‌ش ده‌گوشم كه‌ بێوچان كار‬ ‫ده‌كه‌ن بۆ ڕه‌وتی شانۆی كوردی‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫مه‌به‌ستمه‌ لێره‌دا بیخه‌مه‌ ڕوو چۆنێتیی‬ ‫به‌كولتووركردنی شانۆ و شانۆیی كوردییه‌‬ ‫الی وه‌رگـــری كــورد‪ .‬ئه‌گه‌رچی شانۆی‬ ‫كــوردی ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت به‌ دوای‬ ‫ناسنامه‌و شووناسی خۆیدا ده‌گـه‌ڕێــت‪،‬‬ ‫هــــیــــوادارم شـــانـــۆكـــاران و الیــه‌نــه‌‬ ‫پ ـه‌یــوه‌نــدیــداره‌كــان بــێ خــۆدزیــن ـه‌وه‌ و‬ ‫خۆده‌ربازكردن كێشه‌ و ئاستەنگه‌كان و‬ ‫كه‌لێنه‌كان و كه‌موكوڕییه‌كانی بزاڤی شانۆی‬ ‫كوردی ده‌ستنیشان بكه‌ین‪ .‬بێگومان گه‌ڕان‬ ‫به‌دوای شووناس و ناسنامه‌ی بوون یان به‌‬ ‫كولتووركردنی شانۆی كــوردی ناچێته‌‬ ‫خــانـه‌ی بــیــركــردنـه‌وه‌ی ڕاسیزمییانه‌ و‬ ‫ناسیۆنالیستی به‌ڵكو گـه‌النــی جیهان‬ ‫هـه‌ریـه‌كـه‌یــان خــاوه‌نــی مــۆركــی شانۆی‬ ‫خۆیانن‪ ،‬بۆ ئـه‌م مه‌به‌سته‌ش له‌ ڕووی‬ ‫تیۆری و پراكتیكییه‌وه‌ كاریان بۆ كردووه‌‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌ (شانۆی ئه‌مەریكی و ئینگلیزی‬

‫و ڕووسی و فه‌ڕه‌نسی و عه‌ره‌بی و‪ ...‬هتد)‪.‬‬ ‫بۆیه‌ ده‌كــرێــت لـه‌ كوردستاندا كــار بۆ‬ ‫شــوونــاســی شــانــۆی كـــوردی بكرێت له‌‬ ‫هه‌رچوارپارچه ‌و جیهاندا‪ .‬بێگومان ئه‌مه‌‬ ‫ڕه‌تكردنه‌وه‌ی چه‌مكی شانۆی جیهانی نییه‪،‬‬ ‫بــه‌ڵــكــو كــــاركــــردن‌ و گــرنــگــیــدان و‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی شانۆیه‌ به‌ كولتووری‬ ‫كوردی‪ .‬بێگومان كاتێك باس دێته‌ سه‌ر‬ ‫كولتوور و شووناس ئه‌وه‌ ڕاسته‌وخۆ ده‌ق‬ ‫ده‌بێته‌ خه‌سڵه‌تی ناسینه‌وه‌ی شانۆی ئه‌و‬ ‫گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌‪ .‬پێم وایه‌ یه‌كه‌م تێكستی‬ ‫شانۆی كوردی ده‌بێته‌ یه‌كه‌م ڕۆژ و ناسنامه‬ ‫‌و شــوونــاســی ئــه‌و شــانــۆی ـه‌‪ ،‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫((شــانــۆیــی مه‌می ئــاالن لـه‌ نووسینی‬ ‫عەبدولڕەحیم ڕەحیمی هـه‌كــاری كه‌ له‬ ‫‌به‌رواری ‪ 30‬مارسی ‪ 1919‬له ‌ژماره‌ ‪15‬ی‬ ‫ڕۆژنامه‌ی ژین له‌ ئه‌سته‌نبووڵ باڵو كرایه‌وه‌))‬ ‫ده‌بێته‌ ده‌ستپێكێك بۆ ئه‌و شووناسه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی پێ ده‌چێت ئه‌و ده‌قه‌ به ‌چه‌ند‬ ‫مانگێك یان چه‌ند ڕۆژێك نووسرابێت به‌اڵم‬ ‫پێم وایــه‌ ڕۆژی بــاوبــوون ـه‌وه‌ی ده‌بێته‌‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌كی زیندوو بۆ شانۆی كــوردی‪.‬‬ ‫ده‌توانین ئه‌و ڕۆژه‌ بكه‌ینه‌ نه‌ریتێك و ئیتر‬ ‫له‌ مقۆمقۆی شه‌رمنانه‌ی بوون و نه‌بوونی‬ ‫شانۆی كوردی دوور بكه‌وینه‌وه‌‪ .‬ده‌بێت كار‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ بكه‌ین كه‌بۆچی شانۆی كوردی له‬ ‫‌سه‌د ساڵی نزیك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫بـــه‌رده‌وام نمایشی جــۆراوجــۆر و ده‌قی‬ ‫شانۆیی هاتووەته‌ كــایـه‌وه‪ ‌،‬ب ـه‌اڵم هه‌تا‬ ‫ئێستاش نه‌توانراوه‌ شووناسێك بكرێت به‌‬ ‫به‌ری ئه‌م شانۆیه‌دا‪ .‬به‌ڵكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌‬ ‫هه‌میشه‌ له ‌الی ـه‌ن خــودی شانۆكاران و‬ ‫نووسه‌ران و ڕۆشنبیرانی كورده‌وه‌ به‌ چاوی‬ ‫گومانه‌وه‌ له ‌به‌رده‌م ئه‌گه‌ره‌كانی بوون و‬ ‫نه‌بووندا تێڕوانینیان بۆ بزاڤی شانۆی‬ ‫كـــوردی كــــردووه‌‪ ،‬ل ـه‌گ ـه‌ڵ ئـــه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫بــزووتــن ـه‌وه‌ شانۆییه‌ چه‌ندین قۆناغی‬ ‫جۆراوجۆری بڕیوه‌ به‌اڵم نه‌توانراوه‌ وه‌كو‬ ‫پێویست كاری لێكۆڵینه‌وه ‌و توێژینه‌وه‌ی‬ ‫زانستی بۆ كێشه‌ و گرفته‌كانی بكرێت‪.‬‬ ‫كاتێك كه‌ باسی شانۆی كــوردی ده‌كه‌م‬ ‫بێگومان مه‌به‌ستم له‌ بزاڤی شانۆییه‌ له‬ ‫‌سه‌رجه‌م پارچه‌كانی كوردستانی گه‌وره‌دا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی پێش سه‌رهه‌ڵدانی ڕاپه‌رین‬ ‫شانۆكارانی كورد دابڕابوون له‌ یه‌كتر به‬ ‫‌بۆنه‌ی ســنــووره‌ ده‌ستكرده‌كانی نێوان‬ ‫پارچه‌كان به‌اڵم دوای ڕاپه‌رین و ئازادی و‬ ‫ســــه‌رده‌مــــی جــیــهــانــگــیــری ده‌رگـــــای‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان وااڵ بوو‪ ،‬ئاڵوگۆڕی به‌رهه‌می‬ ‫هونه‌ری و هزری و ستاتیكی بووه‌ ئه‌مری‬ ‫واقع و شانۆكارانی كوردستان به‌ ئازادی و‬

‫خۆیان زیــاد بكه‌ن بۆ س ـه‌ر دامــوده‌زگــا‬ ‫بێ سانسۆر له‌ دیدار و فێستیڤاڵه‌كاندا باس‬ ‫په‌یوه‌ندیداره‌كان و كۆمپانیا و بازرگانه‌كانی‬ ‫لــه‌ سستی و گــرفــت ـه‌كــان و ئــه‌گــه‌ر و‬ ‫كوردستان بۆ سپۆنسه‌ركردن و ده‌ستگیرۆیی‬ ‫هۆكاره‌كانی پاشه‌كشه‌ و پێشكه‌وتنی شانۆ‬ ‫شانۆی كوردی به ‌پێی پالنێك كه‌ دواتر‬ ‫بكه‌ین و زیاتر بیروڕا بگۆڕینه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ده‌كرێت ببێته‌ یاسایه‌ك و شانۆكاران به‌‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كانی دووركه‌وتنه‌وه‌ی وه‌رگری كورد‬ ‫پێی ئه‌و یاسایه‌ له‌ ڕێی باج و ده‌رامه‌تی‬ ‫له‌شانۆ و چه‌په‌ككردنی شانۆ له‌هونه‌رێكی‬ ‫حكوومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌ بودجه‌ی تایبه‌ت بۆ‬ ‫گشتگیری جه‌ماوه‌رییه‌وه‌ بۆ هونه‌رێكی‬ ‫شانۆی كوردی دابین بكرێت‪ .‬به‌داخه‌وه‌ به‌‬ ‫بژارده‌ و هونه‌ر بۆ هونه‌ر‪ .‬چونكه‌ بمانه‌وێت‬ ‫درێــژایــی ته‌مه‌نی (‪ )100‬ساڵی شانۆی‬ ‫و نه‌مانه‌وێت پێشكه‌وتنی ته‌كنه‌لۆژیا نه‌ك‬ ‫كـــوردی تــا ئێستا تێگه‌یشتنێك یان‬ ‫ته‌نها كاریگه‌ری هه‌بوو به‌سه‌ر شانۆی‬ ‫وشیارییه‌ك الی ده‌وڵه‌مه‌ند و بازرگان و‬ ‫كوردییه‌وه‌ به‌ڵكو ئه‌و شانۆیه‌ نه‌یتوانی‬ ‫الیه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان بۆ به‌كولتووركردنی‬ ‫پێگه‌ و به‌های خۆی بپارێزێت و پاشه‌كشه‌ی‬ ‫هونه‌ر و شانۆ دروست نه‌بووه‌‪ .‬واته‌ هه‌رگیز‬ ‫كرد و الیه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانیش وه‌ك‬ ‫وه‌ك كایه‌یه‌كی مەعریفی و ستاتیكی و‬ ‫پێویست كاریان بۆ پێشكه‌وتنی شانۆی‬ ‫چێژبه‌خش كاریگه‌ریی به‌سه‌ر ئه‌و الیه‌نانه‌وه‌‬ ‫كوردی نه‌كردووه‌‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نها له ‌ڕۆژی‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌پێچه‌وانه‌وه‌ بازرگانه‌كان و‬ ‫جیهانیی شانۆدا خه‌مساردانه‌ ده‌كه‌ونه‌ خۆ‬ ‫كۆمپانیا زه‌به‌الحه‌كان هــه‌زاران دۆالری‬ ‫و ئــاشــی مــیــدیــای حــكــوومــی و حزبی‬ ‫خۆیان ده‌خه‌نه‌ نــاو زنجیره‌ درامایه‌كی‬ ‫ده‌خه‌نه‌گه‌ڕ بۆ هه‌ڵدان به‌شانوباڵی شكاوی‬ ‫دۆبالژكراوی توركی و فارسی و عه‌ره‌بی و‬ ‫شانۆ به‌گشتی و شانۆی كوردی به‌تایبه‌تی‪،‬‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی تر به‌ مه‌به‌ستی ڕیكالمكردن بۆ‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی پالنی ستراتیژییان هه‌بێت بۆ‬ ‫ساغكردنه‌وه‌ی كااڵكانیان‪ ،‬به‌ مه‌ش خزمه‌تی‬ ‫چاككردنی باری ناهه‌مواری شانۆكاران و‬ ‫كولتووری ئه‌و واڵتانه‌ ده‌كه‌ن به‌بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫شانۆی ك ــوردی‪ .‬هه‌ڵبه‌ته‌ هه‌ندێك له‌و‬ ‫ده‌ستگیرۆیی شانۆكار و شانۆی كوردی‬ ‫كه‌موكوڕییانه‌ ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر ئه‌ستۆی‬ ‫بكه‌ن‪ .‬كه‌واته‌ ده‌بێت میكانیزمێك بدۆزێته‌وه‌‬ ‫خودی شانۆكاران له‌ ڕووی بیركردنه‌وه ‌و‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی به‌ پێی یاسایه‌ك له ‌سه‌رجه‌م‬ ‫داهێنان و كاركردن له‌ پڕۆسه‌ی نواندن و‬ ‫شاروشارۆچكه‌كانی كوردستان ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫ده‌رهێنان و سینۆگرافیا كه‌ زۆرجار له‌به‌ر‬ ‫پارێزگا و شاره‌وانییه‌كانی شار ئه‌ركی‬ ‫فه‌نتازیا و خه‌ووخه‌یاڵ و ئه‌ندێشه ‌و له‌ژێر‬ ‫دابینكردنی بودجه‌ی تایبه‌ت به‌شانۆ بخه‌نه‌‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی الساییكردنه‌وه‌ی شانۆی‬ ‫ئه‌ستۆی خۆیان‪ .‬له‌ هه‌مان كاتدا ده‌بێت‬ ‫جیهانی كار ده‌كـه‌ن به‌بێ ئـه‌وه‌ی بیر له‌‬ ‫شانۆكاری كورد خوێندنه‌وه‌و ڕوانینی نوێی‬ ‫باری كۆمه‌اڵیه‌تی و سایكۆلۆژی و ڕامیاریی‬ ‫هه‌بێت بۆ زۆر ده‌سته‌واژه‌ی شانۆیی كه‌‬ ‫تاك و كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێشتر كه‌متازۆر كاریگه‌ریی خۆی هه‌بووه‌‬ ‫هه‌ندێك ده‌رهــێــن ـه‌ر بــه ‌زۆر خ ـه‌یــاڵ و‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی ده‌یان وت‪ :‬شانۆ قوتابخانه‌ی‬ ‫ئ ـه‌نــدێــش ـه‌ی خـــۆی بــه‌ســه‌ر ده‌قــێــكــدا‬ ‫گه‌له‪ ،‬یان شانۆ ئاوێنه‌ی ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ژیانه‌‬ ‫ده‌سه‌پێنێت كه‌ زۆرجــار ئه‌و فه‌نتازیا و‬ ‫یان نانێك و شانۆیه‌كم بــده‌رێ گه‌لێكی‬ ‫خه‌یاڵه‌ نامۆیه‌ به‌و ده‌قه‪ ‌،‬ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌‬ ‫به‌ختیار و هوشیارت ده‌ده‌مێ‪ ،‬ئه‌گه‌رچی له‌‬ ‫هۆی تێكدان و شێواندنی الیه‌نی چێژ و‬ ‫ڕابــوردوو و له‌ ئێستادا ئه‌م ده‌سته‌واژانه‌‬ ‫هه‌ست و الیه‌نی زانستی و ستاتیكی و‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی به‌هێزی له‌سه‌ر تاكی كورد و‬ ‫مەعریفیی وه‌رگری كورد‪ .‬بێگومان هه‌ندێك‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان به‌جێ نه‌هێشتووه‌‬ ‫له ‌گرفته‌كانی شانۆی كوردی وه‌ك الیه‌نی‬ ‫به‌تایبه‌تی له‌ ئێستادا نه‌ وه‌رگر ئه‌و قوتابییه‌‬ ‫ته‌كنیك و ته‌كنۆلۆژیا و كارگێڕی و ئابووری‬ ‫ته‌مه‌ڵه‌یه ‌و نه‌ شانۆش ڕه‌نــگــدانـه‌وه‌ی‬ ‫و زانستی و ئه‌كادیمیی ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر‬ ‫ئاوێنه‌ی ژیانه‌ و نه‌بووه‌تە فاكته‌رێك بۆ‬ ‫الیه‌ن ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌كانی وه‌ك (وه‌زاره‌تی‬ ‫په‌روه‌رده‌) كه‌هه‌تا ئێستا نه‌یتوانیوه‌ شانۆ نه‌بای دیبێ نه‌ بۆران به‌ ته‌واوی شانۆی هوشیاركردنه‌وه‌ی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ چونكه‌‬ ‫بخاته‌ ناو قوتابخانه ‌و خوێندنگاكان و ئه‌و فه‌رامۆش كردووه‌ و كۆلێژه‌كانی هونه‌ری ئه‌گه‌ر وا بوایه‌ ئه‌وا دیده‌نیی بینه‌ر بۆ شانۆ‬ ‫په‌یمانگا زۆر و بۆرانه‌ی كه‌ سه‌ر به‌ هه‌مان ئیفلیج كردووه‌‪ ،‬له‌ هه‌مان كاتدا (وه‌زاره‌تی له‌ كوردستاندا ده‌بووه‌ كولتوور و دیارده‌ی‬ ‫وه‌زاره‌ت ــن به‌پێی پێویست سوودیان لێ ڕۆشنبیری) له‌میانه‌ی ئه‌و چه‌ندین ساڵه‌دا ڕۆژان ـه‌‪ .‬بێگومان هۆكاره‌كان زۆرن به‌اڵم‬ ‫وه‌رنه‌گیراوه ‌و گۆڕانكارییان تێدا نه‌كراوه‪ ‌،‬نه‌یتوانیوه‌ ته‌كنیك و ته‌كنه‌لۆژیای ئـــه‌وه‌ی پـه‌یــوه‌ســتـه‌ بــه‌م ن ــووس ــراوه‌وه‌‬ ‫ئه‌مه‌ش فه‌رامۆشكردنی به‌كولتووركردنی سه‌رده‌مییانه ‌و سینۆگرافیای پێشكه‌وتوو فه‌رامۆشكردنی كولتوور و كه‌له‌پوور و‬ ‫ئه‌و كای ‌ه هونه‌رییه‌ی لێ كه‌وته‌وه‌ له‌ناو بۆ هۆڵه‌كانی شانۆ ده‌سته‌به‌ر بكات كه ‌له‌ چیرۆك و ڕۆمان و كه‌میی ده‌قی شانۆی‬ ‫نــاوه‌نــده‌كــانــی خــوێــنــدنــدا‪ ،‬خــۆ هه‌رچی ئێستادا ته‌نها به‌ناو پێی ده‌وترێت هۆڵی كوردییه‌ كه‌زیاتر بووەته‌ هۆكارێك وه‌رگری‬ ‫(وه‌زاره‌تی خوێندنی بااڵ) هه‌ی ‌ه وه‌ك ئه‌وه‌ی شانۆ‪ .‬بۆیه‌ ئه‌ركی شانۆكارانه‌ فشاری شانۆی كوردی له‌شانۆكه‌ دوور بكه‌وێته‌وه‌‪،‬‬

‫هیچ نه‌ته‌وه‌و‬ ‫گه‌لێك به‌ڕاده‌ی‬ ‫گه‌لی كورد‬ ‫خه‌مسارد نییه‌‬ ‫به‌رامبه‌ر هونه‌ر و‬ ‫كو‌لتوور‬

‫یه‌كه‌م تێكستی‬ ‫شانۆیی كوردی‬ ‫واتە شانۆیی‬ ‫"مه‌می ئاالن"‬ ‫له‌ نووسینی‬ ‫عەبدولڕەحیم‬ ‫ڕەحیمی هه‌كاری‬ ‫كه‌ له‌به‌رواری ‪30‬‬ ‫مارسی ‪1919‬ـدا‬ ‫باڵو کراوەتەوە‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ یه‌كه‌م‬ ‫ڕۆژ و ناسنامه‌و‬ ‫شووناسی شانۆی‬ ‫کوردی‬

‫ڕاســتـه‌ زۆر فاكته‌ر و كه‌ناڵی دیكه‌ی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا و جیهانگیری و به‌جیهانیكردنی‬ ‫ئه‌له‌كترۆنكردنی ژیان مرۆڤه‌كانی سه‌رقاڵ‬ ‫كــردووه‌ بـه‌اڵم هیچ نه‌ته‌وه ‌و گه‌لێك به‬ ‫‌ڕاده‌ی گه‌لی كورد خه‌مسارد نییه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫هونه‌ر و كو‌لتوور به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی‪.‬‬ ‫ئ ـه‌م ـه‌ش ئـــه‌وه‌ ده‌گ ـه‌ی ـه‌نــێــت شــانــۆ له‌‬ ‫كوردستاندا نه‌بووه‌ته‌ فاكته‌رێكی كاریگه‌ر و‬ ‫به‌هێز بۆ ورووژاندنی كێشه‌ و ڕووداوه‌كانی‬ ‫ژیانی ڕۆژانه‌ و دیارده‌ قێزه‌ونه‌كانی وه‌ك‬ ‫توندوتیژی له ‌نێوان ڕه‌گه‌زه‌كان و كێشه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و كێشه‌ ده‌روونـــی و‬ ‫ئابووری و ڕامیارییه‌كان وه‌ك خۆی كاری بۆ‬ ‫نه‌كراوه‌‪ .‬كه‌واته‌ لێره‌وه‌ ده‌بێت چ وه‌ك ده‌ق‬ ‫و چ وه‌ك نمایش و نواندن و سینۆگرافیا كار‬ ‫بكه‌ین بــۆ دۆزیــنــه‌وه‌ی خه‌سڵه‌ته‌كانی‬ ‫شانۆیه‌ك كه‌ گوزارشت بكات له‌ تاك و‬ ‫كۆمه‌ڵگه ‌و ژینگه‌ی كوردستان‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫زیندووكردنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و چیرۆك و‬ ‫فۆلكلۆر و یاریی میللی و كه‌له‌پوری كوردی‪،‬‬ ‫چونكه‌ زۆربه‌ی تیۆرناسان و بیرمه‌ندانی‬ ‫شــانــۆی جیهان كــاریــان گـــه‌ڕان بــوو بۆ‬ ‫دۆزیـــنـــه‌وه‌ی خـه‌ســڵـه‌تـه‌كــانــی شــانــۆی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی تر‪ .‬بۆیه‌ ده‌بێت شانۆكاری‬ ‫كــورد ئه‌مه‌ به‌هه‌ند وه‌ربــگــرێــت ئه‌گه‌ر‬ ‫بمانه‌وێت شووناسێك بۆ دواڕۆژی ئه‌م‬ ‫شانۆیه‌ فه‌راهه‌م بكه‌ین‪ ،‬من پێم وایه‌ ده‌بێت‬ ‫به‌دوای ئه‌گه‌ر و گومان و وه‌اڵمه‌كانی ئه‌و‬ ‫پرسیاره‌دا بگه‌ڕێین كه‌ ئایا هونه‌ر به‌گشتی‬ ‫و شــانــۆ بــه ‌تــایــبـه‌تــی ل ـه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كوردستاندا بووه‌ته‌ كولتوور و دیــارده؟‬ ‫وه‌اڵم بۆ ئه‌م پرسیاره‌ كراوه‌ ده‌بێت به‌ پێی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ و گه‌ڕان به‌ دوای‬ ‫ئه‌و ئه‌گه‌ر و به‌ربه‌ستانه‌ی كه‌ ده‌بنه‌ هۆی‬ ‫بــوون و نه‌بوونی شانۆی كــوردی وه‌ك‬ ‫كــولــتــوورێــك و دیـــارده‌یـــه‌ك الی تاكی‬ ‫كوردستانی‪ .‬هه‌ڵبه‌ته‌ من له ‌سۆنگه‌یه‌كی‬ ‫ڕاسیزمانه‌و شۆڤێنیدا داوای ئه‌م شووناسه‌‬ ‫ناكه‌م به‌ڵكو بڕوای ته‌واوم به‌وه‌ هه‌یه‌ كه‬ ‫‌شانۆ كایه‌یه‌كی مه‌عریفی و ستاتیكیی‬ ‫جیهانی و مرۆڤدۆستی و ژیاندۆستییه‌ به‌اڵم‬ ‫وه‌ك له‌ سه‌ره‌تادا ئاماژه‌م بۆ كرد زۆربه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی جیهان خاوه‌نی شانۆی تایبه‌تی‬ ‫خۆیانن‪ .‬بۆیه‌ ده‌كرێت هه‌موومان بیر و‬ ‫بۆچوونه‌ جیاوازه‌كانمان له‌سه‌ر بوون و‬ ‫نه‌بوونی شانۆی كوردی بخه‌ینه‌ سه‌ر مێزی‬ ‫گفتوگۆ و كار بۆ داهاتوو بكه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫هونه‌ر به ‌گشتی و شانۆ به‌ تایبه‌تی ببێته‌‬ ‫كولتوور و دیـــارده‌ی ڕۆژانـــه‌ بۆ تــاك و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستان‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )544‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/3/27‬‬

‫تاڕادەیەك بایەخێكی ڕاستەقینەی هەبوو‪،‬‬ ‫لەمندا خۆی دووبــارە دەكــردەوە‪ .‬تەنانەت‬ ‫لەنێو ئەو هەستە خێزانیەی مندا وێنایەكی‬ ‫ئەو دۆخە ساردەی خۆمانم كرد كە ناچار‬ ‫بووم بەئاگرێك گەرمی بكەمەوە كە دەبوو‬ ‫لەسەرەتاوە بەدوایدا بگەڕامایە‪.‬‬

‫رسوشت سەرچاوەی ئیلهامی منە‬

‫یاداشتەکانی کافکا‬

‫فرانتس کافکا‬ ‫و‪ .‬لە فارسییەوە‪ :‬ڕەووف بێگەرد‬ ‫‪٢-١‬‬ ‫‪ ١٤‬ژانــیــوەری‪ :‬ڕۆمــانــی «ژن ‌و مێرد‬ ‫(‪ »)١‬لە نووسینی بـــرادت(‪ ،)٢‬پــڕە لە‬ ‫جوولەكەی خراپ‪ .‬دەركەوتنێكی كتوپڕن‬ ‫بێزاركەر‪ ،‬خۆلـێ‌نەبانكردنی نووكی نووسەر‪.‬‬ ‫بۆ نموونە‪ :‬هەموویان دڵخۆش بوون‪ ،‬تەنیا‬ ‫یەكێكیان نەبێت‪ .‬یان‪ :‬لێرەدا یەكێك بەناوی‬ ‫شترن (كە ئێمە تاسەر ئێسقان لەرۆمانەكەدا‬ ‫دەیناسین) دێتە ژوورەوە‪ .‬لەهامسونیشدا‬ ‫شتێكی لەو بابەتە هەیە‪ ،‬بەاڵم لەوێدا وەك‬ ‫گرێی درەختەكانی ناو دارستان سروشتیە‪.‬‬ ‫لەكاتێكدا كە لــێــرەدا‪ ،‬وەك زیادكردنی‬ ‫دەرمانی باوی ڕۆژانە بەسەر شەكردا‪ ،‬دڵۆپ‬ ‫دڵۆپ دەچكێتە ناو جەستەكەوە‪ .‬دەربڕینە‬ ‫سەیرەكان بــەردەوام دووبارە دەبنەوە‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬ئەو پیاوە خەیاڵی الی قژی ژنەكە‬ ‫بوو‪ .‬خەیاڵی دابوویەو دەست بەردار نەدەبوو‪.‬‬ ‫كەسایەتیەكانیش‪ ،‬بەب ‌ێ ئەوەی بدرێنە بەر‬ ‫ڕووناكیەكی تازە‪ ،‬چاك پــەروەردە كراون‪،‬‬ ‫هێند چــاك تەنانەت هەڵەكانی هەندێك‬

‫جاریان بایەخی نیە‪ .‬كەسە الوەكیەكان‬ ‫لەهەموو خراپتر‪.‬‬ ‫‪ 17‬ژانــیــوەری‪ :‬ماكس بەشی یەكەمی‬ ‫«ماڵئاوا لە گەنجی» بۆ خوێندمەوە‪.‬‬ ‫چۆن دەتوانم بەم حاڵەی ئەمڕۆمەوە‬ ‫دەرەقەتی ئەم كارە بێم؟ دەبێت ساڵێك‬ ‫چاوەڕوان بم تا هەستی ڕاستەقینە لەخۆمدا‬ ‫ببینمەوە‪.‬‬ ‫لەبەرانبەر كارێكی وا گەورەدا‪ ،‬هەق وایە‬ ‫تا نیوە شەوێكی درەنگ لەقاوەخانەیەكدا‬ ‫لەسەر كورسیەك دابنیشم‪ ،‬قیروسیا لەو‬ ‫غازانەی كە بەهۆی گرفتی هەرس نەكردنەوە‬ ‫تووشم هاتوە‪.‬‬ ‫‪ 19‬ژانیوەری‪ :‬لەبەرئەوەی پ ‌ێ دەچێت‬ ‫بەتەواویی كۆتاییم هاتبێت‪ ،‬لەماوەی ساڵی‬ ‫پاردا زیاد لەپێنج دەقیقە بەئاگا نەبووم‪.‬‬ ‫هــەمــوو ڕۆژێـــك یــان دەبــێــت حــەز بكەم‬ ‫بەسەر زەویــەوە نەمێنم‪ ،‬یان بەب ‌ێ ئەوەی‬ ‫هیچ ئومێدێكم هەبێت‪ ،‬بەناچاری وەك‬ ‫منداڵێك لەنووكەوە دەست بەهەموو شتەكان‬ ‫بكەمەوە‪ .‬چونكە لەو ڕۆژگـــارەدا‪ ،‬هێشتا‬ ‫بەب ‌ێ كەمترین بەدحاڵی بوون‪ ،‬وام دەزانی‬ ‫دەبێت هەر وشەیەك پەیوەندیی بەژیانی‬ ‫منەوە هەبێت‪ ،‬كە هەموو ڕاستیەكانی خۆمم‬

‫لەسەیرانگاكەدا الوە پاك‌و كەشخەكانی‬ ‫دەوروبــەرم گەراندبومیانەوە بۆ سەردەمی‬ ‫گەنجیم‪ ،‬بۆیە كاریگەریەكی ناخۆشی لەسەر‬ ‫دانەنابووم‪.‬‬ ‫نامەكانی سەردەمیی الویەتی كالیست(‪،)٨‬‬ ‫كە لەبیست‌و دوو ساڵەی تەمەنیدا ڕاژەی‬ ‫سەربازیی تــەواو دەكــات‪ ،‬لەماڵەوە لێی‬ ‫دەپرسن‪ :‬باشە‪ ،‬دەتەوێت چۆن كاروباری‬ ‫ژیانت بەڕ ‌ێ بخەیت‌و پووڵ بەدەست بینیت؟‬ ‫ئەم پرسیارە بەالی ئەوانەوە ئاسایی بوو‪.‬‬ ‫دەتوانیت یاسا بخوێنیت یان ئابوری سیاسی‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا پەیوەندیت بەدەربارەوە هەیە؟‬ ‫«لەسەرەتادا بەكەمێك شەرمەوە نكووڵیم‬ ‫لـ ‌ێ كرد‪ ،‬بەاڵم پاشان بەشانازیەكی زۆرەوە‬ ‫وتم ئەگەر ئەو پەیوەندیەیشم هەبووبێت‪،‬‬ ‫لەڕوانگەی بیروباوەڕی ئێستامەوە‪ ..‬شەرمم‬ ‫پ ‌ێ دێت لەسەر ئەوان حسابم بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫ئەوان پێكەنین‪ ،‬هەستم كرد زیاد لەپێویست‌و‬ ‫بەپەلە وەاڵمم دابێتەوە‪ .‬دەبێت لەكاتی وتنی‬ ‫هەقیقەتدا زۆر بەپارێزەوە قسە بكەیت‪.‬‬

‫‪ 19‬فێبروەریی‪ :‬ئەمڕۆ بەیانیی كەویستم‬ ‫لەناو جێگا خەوەكەم بێمە دەرەوە توانام‬ ‫تیا نەمابوو‪ .‬هۆكارەكەی گەلێك ڕوونــە‪،‬‬ ‫زۆرم كاركردبوو‪ .‬نەك كاری فەرمانگە بەڵكو‬ ‫كاری خۆم‪ .‬فەرمانگە لێرەدا ب ‌ێ تاوانە‪.‬‬ ‫چونكە ئەگەر بەناچاریی نەچم بۆ ئەوێ‌‪،‬‬ ‫دەتوانم بەئاسوودەیی بۆ كاری خۆم بژیم‌و‬ ‫ناچار نابم لەرۆژێكدا شەش سەعات بەهەدەر‬ ‫بــدەم‌و ئــازار بچێژم‪ .‬بەتایبەتیی ڕۆژانــی‬ ‫هەینی‌و شەممە‪ .‬چونكە لەو دوو ڕۆژەدا‬ ‫لەهەوای خۆمدام‌و بیر لەشتی تر ناكەمەوە‪.‬‬ ‫لەدواییشدا ئەوە دەزانم كە ئەمە هەر قسەیەو‬ ‫كەمتەرخەمیەكە لەخۆمەوەیە‪ .‬فەرمانگە‬ ‫مافی خۆیەتی ئەرك‌و پێویستیەكانی خۆیم‬ ‫‪ 21‬فێبروەری‪ :‬ژیانی ئێرەم بەجۆرێكە‬ ‫لـ ‌ێ داوا بكات‪ ،‬بەاڵم دەربارەی خۆم‪ ،‬ئەمە‬ ‫ژیانێكی ترسناك‌و دووفاقانەیە ڕەنگە بەشێت وەك ئەوەی ژیانی دوەمیش هەبێت‪ .‬تەواو‬ ‫بوون نەبێت لەدەستی ڕزگارم نەبێت‪ .‬ئەمە لەمە دڵنیام‪ ،‬بۆ نموونە بەسەر داخی سەفەرە‬ ‫لەبەر ڕووناكیەكی خۆشی بەیانیدا دەنووسم‪ ،‬سەرنەكەوتوەكەی پاریسمدا سەركەوتم‌و‬ ‫بێگومان ئەگەر ئەمە ڕاست نەبوایەو تۆیشم دەمەوێت بەم زوانە جارێكی تر بگەڕێمەوە‬ ‫وەك كوڕێك ئاشقانە خۆشنەویستایە‪ .‬ئەمەم بۆ ئەوێ‌‪ .‬بەمەیش‪ ،‬دیمەنی تاریك‌و ڕونێكی‬ ‫نەدەنووسی‪.‬‬ ‫بەرجەستە بەسەر پیادە ڕێكانی شەقامەوە‪.‬‬ ‫بێگومان بەیانیی دیسان دێــمــەوە بۆ‬ ‫بۆ چركەساتێك هەستم كرد بەرگێكی‬ ‫فەرمانگە‪ .‬لەكاتێكدا یەكەمین شت كە پۆاڵینم لەبەردایە‪ .‬چەند ‪-‬وەك نموونە‪-‬‬ ‫دەیبیستم ئەوەیە تۆ داوا بكەیت لەبەشەكەت ماسولكەكانی خۆمم لـ ‌ێ دوورە‪.‬‬ ‫بڕۆمە دەرەوە‪.‬‬ ‫ســروشــتــە تــایــبــەتــەكــە ســـەرچـــاوەی‬ ‫مارس هنری‪ -‬دلڤارد ‪Marc henry-‬‬ ‫ئیلهامی منە‪ ،‬منێك كە خۆشبەخت ترین‌و ‪ delvard‬هەستێكی كارەسات بارانەی‬ ‫چــارەرەشــتــریــن كــەســم‪ .‬وای لێكردووم لەهۆڵە چۆڵەكەو لەنێو بینەراندا دروست‬ ‫لــەســەعــات دووی دوانــیــوەشــەوەوە‪ ،‬كە كرد‪ .‬ئەمەیش لەژێر كاریگەریی زیادكردنی‬ ‫ئیتر بخەوم (رەنگە‪ ،‬تەنیا ئەگەر بتوانم گۆرانیە جیدیەكان‌و كەم كردنەوەی گۆرانیە‬ ‫تیایدا بیربكەمەوەو بــەردەوام بم‪ .‬چونكە خۆشەكاندا‪ .‬هنری پێشەكیەكە نمایش‬ ‫شكومەندترە لەپێشوو) سروشتێكە دەتوانم دەكات‪ ،‬لەكاتێكدا كە خاتوو دلڤارد لەپشت‬ ‫هــەر كارێكی تیا بــكــەم‪ ،‬بەب ‌ێ ئــەوەی پەردەیەكەوە كە نازانێت نیمچە شەفافە‪،‬‬ ‫نووسینێكی دیاریكراو بێت‪ .‬كاتێك بەدڵی قژی دادەهێنێت‪ .‬بەرهەم هێنەرییش‪ ،‬لەم‬ ‫خۆم ڕستەیەك دەنووسم‪ ،‬بۆ نموونە‪« :‬ئەو جــۆرە بەرهەمانەدا كە بینەریان كەمە‪،‬‬ ‫لەپەنجەرەكەوە تەماشای دەرەوە دەكات» بەڕیشە ڕەشە ئاشووریەكەیەوە كە سپیی تێ‌‬ ‫ئەم ڕستەیە تەواو پڕ بەپێستی خۆیەتی‪.‬‬ ‫كەوتوە‪ ،‬كەسێكە بەم جۆرە خوڵق‌و خوەوە‬ ‫لێم پرسی‪« :‬زۆر لێرە دەمێنیتەوە؟ تووڕەكردنی باشە‪ ،‬بیست‌و چوار سەعات‬ ‫«لەكاتی قسەكردنەكەدا‪ ،‬لەپڕێكدا هەندێك بەردەوامە‪ .‬نا‪ ،‬بیست‌و چوار سەعات زۆرە‪.‬‬ ‫لیك لەدەمم دەردەپــەڕێــت كە نیشانەی زیاتر نمایشی جلوبەرگە‪ .‬بەرگە بریتونیەكان‪،‬‬ ‫بەدبەختیە‪.‬‬ ‫جلی ژێــرەوە لەوانی دی درێــژتــرە‪ .‬بۆیە‬ ‫«بێزارت دەكەن؟ ئەگەر بێزارت دەكەن مرۆ دەتوانێت لــەدورەوە سەروەت‌و سامان‬ ‫یــان ناهێڵن بچیتە ســـەرەوە‪ ،‬مــن خێرا بەدی بكات‪ .‬بۆ بەدەستهێنانی هاوڕێیەك‪،‬‬ ‫دووردەكەمەوە‪ .‬لـ ‌ێ ئەگەر وانەبوو هێشتا دلڤارد ئەركی هاوڕێیەكی باش دەبینێت‪.‬‬ ‫حەزم بەمانەوەیە‪ ،‬چونكە شەكەتم»‪.‬‬ ‫بەجلێكی ســـەوزی زۆر فــش‌و فــۆڵــەوە‬ ‫دواجار ئەویش هەقی خۆی بوو بەختەوەر كە لەسەرماندا دەلــەرزێــت‪ ،‬هــەراو زەنای‬ ‫بێت‪ .‬چەند زیاتر بمناسیایە زیاتر بەوە قایل شەقامەكانی پارییس‪ ،‬نەمانی منداڵە‬ ‫دەبوو‪ .‬چونكە تا دەهات چاكتر دەیناسیم‪ .‬ڕۆژنامە فرۆشەكان‪ .‬كەسێك لەگەڵ مندا‬ ‫هیچ گومان لەوەدا نیە دەیتوانی بەهەموو ئەو دەبێژێت –پێش ئەوەی هەناسەیەك بدەم‬ ‫زانیاریانەوە كە هەمە‪ ،‬بمخاتە گیرفانیەوە‪ ،‬ماڵئاواییم كردوە‪ -‬دلڤارد گاڵتەجاڕە‪ ،‬وەك‬ ‫جگە لەمە‪ ،‬چۆن دەتوانم ئەوە ڕوون بكەمەوە كچێكی قەیرە پی دەكەنێت‪ ،‬كچێكی قەیرەی‬ ‫كە من هێشتا لەسەر شەقامەكان مابوومەوە‪ ،‬كاباریەكی ئەڵمانی‪ .‬بەشاڵێكی سوورەوە‬ ‫وەك ئەوەی نەك ماڵ بەڵكوو ئاگرم بەرانبەر كە لەپشت پــەردەوە دەیهێنێت شۆرشێك‬ ‫بێت‪ .‬كە یەكێك داوەتــی كۆبونەوەیەك بەرپا دەكــات‪ .‬شیعرەكانی داوتــنــدی(‪)٩‬‬ ‫دەكــرێــت‪ ،‬بەئاسانی دەڕواتــــە ماڵەكە‪ ،‬بەو دەنگە ناقۆاڵیەوە كە بەردەوامە‪ .‬بەاڵم‬ ‫بەپلیكانەكاندا سەردەكەوێت‪ ،‬بەدەگمەن لەكاتی دەست پێكردندا سەرنج ڕاكێش بوو‪.‬‬ ‫سەرنجی خەڵك دەدات‪ ،‬مرۆڤ تا ئەم ڕادەیە ئەوكاتەی پڕپڕ لەژنیەتی لەپشت پیانۆكەوە‬ ‫دێڕێك وەسف كرابوو‪.‬‬ ‫بەتایبەتیی بێدەنگیی‌و ساردیی جێگاكە‪ .‬سەرقاڵەو بیری مەژووڵە‪ .‬تەنیا بەم جۆرە دانیشت‪ .‬بەگۆرانیی «لەباتیگنوڵ»(‪)١٠‬‬ ‫لــەبــارەی ئــەو بــرایــەشــەوە كــە مــابــوەوە‪ ،‬دەتوانێت ڕاستگۆیانە ڕەفتار لەگەڵ خۆی‌و لەگەروومدا هەستم بەپاریس كرد‪ .‬بڕیارە‬ ‫ڕستەیەكی سۆزدارانە نووسرابوو‪ ،‬چونكە خەڵكانی تردا بكات(‪.)٤‬‬ ‫باتیگنول بەمووچەی خانەنشینی ژیان‬ ‫بەسەر بەرێت‪ .‬تەنانەت بروانت(‪ )١١‬وشەی‬ ‫بــرایــەكــی چــاكــبــوو‪ .‬ڕەنــگــە هەستێكی‬ ‫‪ 20‬فێبریوەری‪ :‬میالمارس(‪ )٥‬لەكاباریەی گۆرانیی بۆ هەر گەڕەكێكی شار نووسیوە‪.‬‬ ‫ڕاگــوزەرم دەربــارەی وەسفەكەم بووبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لەچركەساتێكی دوانیوەڕۆدا گوێم بەو لوسرنا(‪ )٦‬ژنە ئەكتەرێكی تراژیدیی گەپ‬ ‫هەستە نــەدا‪ .‬چونكە لەنێوان خزمانێكدا بازە كە لەسەر تەختەی شانۆ دەردەكەوێت‪ ،‬پەراوێزەکان‬ ‫بووم كە لەگەڵیاندا ڕاهاتبووم (شەرمەكەم وەك دەڵێن شتە نادروستەكان ئاشكرا‬ ‫(‪Eheleute )١‬‬ ‫هێندە زۆر بوو كە تەنانەت ڕانەهاتنیش دەكات‪ .‬وەك ئەكتەرە تراژیدیەكان لەپشت‬ ‫(‪Beradt )٢‬‬ ‫نیوە خۆشحاڵی نەدەكردم) لەپشت مێزێكی پــەردەوە خۆی نمایش دەكــات‪ .‬كە دێتە‬ ‫(‪ )٣‬مەبەستی كافكا ڕۆمانی «ونبوە»‬ ‫ئاسایی ژوورەكەوە دانیشتم‪ ،‬نەمتوانی ئەوە سەر شانۆ دەم‌وچاوێكی ماندوو‪ ،‬لەڕاستیدا كە ساڵی ‪ 1912‬نووسیویەتی‪ ،‬پاشان بەناوی‬ ‫لەبیر خۆم بەرمەوە كە الو بــووم‌و ڕۆحم تەنانەت ب ‌ێ تواناو خاڵی‌و پیری هەیە‪ ،‬كە بۆ «ئەمریكا»وە باڵوبوەوە‪.‬‬ ‫وابەستەی شتگەلێكی گەورەی لەدەرەوەی هەموو ئەكتەرە ناودارەكان ئەمە سروشتیە‪.‬‬ ‫(‪ )٤‬ئــەم پــەرەگــرافــە لــەالیــەن خودی‬ ‫ئەو هێوریەوە بوو‪ .‬تا لەدواییدا خاڵێكم كە زۆر توند قسە دەكــات‌و جووڵەیشی هەر كافكاوە خەتی بەسەردا هاتوە‪.,‬‬ ‫حەزی لەسەر نانە سەری كەسانی تربوو‪ ،‬توندە‪ .‬بەكەڵە موستی چەماوە بۆ دواوە‬ ‫(‪Mella mars )3( )٥‬‬ ‫ئەو الپەڕەیەی كە هەر ئاوا بەدەستمەوە دەســت پێدەكات‪ .‬وەك ئ ــەوەی لەباتی‬ ‫(‪Lucerna )3( )٦‬‬ ‫گرتبوو‪ ،‬لێی سەندم‪ .‬تەماشایەكی سەرپێی ئێسقان لەڕیشاڵی سفت دروســت كرابێت‬ ‫(‪ )٧‬یاداشتەكانی دەربــارەی گەشتێكی‬ ‫كرد‪ ،‬ب ‌ێ ئەوەی تەنانەت پی بكەنێت دایەوە وایە‪ .‬بەاڵم توانایەكی سەیری لەجوواڵندنی پاریس لەساڵی ‪.1910‬‬ ‫دەستم‪ .‬بەوانەی وت كە تەماشایان دەكرد‪ :‬لوتیدا هەیە‪ .‬لەكاتی ئەمالو ئەوالكردن‌و‬ ‫(‪ )٨‬مەبەستی كافكا شاعیرو شانۆكاریی‬ ‫«وڕێنەیەكی ئاسایی» و هیچی بەمن نەوت‪ .‬جووڵەی ماسولكەیدا لەگەڵ جووڵە بروسكە ئەڵمانی هاینریش فون كالیستە (‪-1777‬‬ ‫بەڕاستیی هــەر لەشوێنەكەی خۆمدا ئاساو بەردەوامەكانیدا‪ ،‬زۆر بەهرەمەندانە ‪ )1811‬چاپی یەكەمی نامەكانی ساڵی ‪1848‬‬ ‫مامەوە‪ ،‬وەك پێشتر بەسەر الپەڕەكەدا كە ڕۆڵەكەی خۆی دەبینێت‪.‬‬ ‫بوە‪.‬‬ ‫ئیدی پێویستیی نەدەكرد‪ ،‬چەما بوومەوە‪.‬‬ ‫(‪Dauthendey )1( )٩‬‬ ‫بۆ‬ ‫بچووكیان‬ ‫شوێنی‬ ‫بچووكەكانیش‬ ‫شارە‬ ‫بەاڵم بەو هەڵوێستە‪ ،‬من ئیتر لەو كۆمەڵە‬ ‫(‪Batignolles )2( )١٠‬‬ ‫دابڕابووم‪ .‬ڕای خاڵیشم تا ئەو شوێنەی كە گەڕان تیایە(‪)٧‬‬ ‫(‪Bruant )3( )١١‬‬

‫دەبێت لە كاتی‬ ‫وتنی هەقیقەتدا‬ ‫زۆر بە پارێزەوە‬ ‫قسە بكەیت‬

‫لەبە رئەوەی‬ ‫پێ‌ دەچێت بە‬ ‫تەواویی كۆتاییم‬ ‫هاتبێت‪ ،‬لە‬ ‫ماوەی ساڵی‬ ‫پاردا زیاد لە پێنج‬ ‫دەقیقە بە ئاگا‬ ‫نەبووم‪ .‬هەموو‬ ‫ڕۆژێك یان دەبێت‬ ‫حەز بكەم بەسەر‬ ‫زەویەوە نەمێنم‪،‬‬ ‫یان بەبێ‌ ئەوەی‬ ‫هیچ ئومێدێكم‬ ‫هەبێت‪ ،‬بە‬ ‫ناچاری وەك‬ ‫منداڵێك لە‬ ‫نووكەوە دەست‬ ‫بە هەموو‬ ‫شتەكان بكەمەوە‬

‫لەوێدا دەبینیەوە‪ ،‬بۆیە دەبوو لەزاتی خۆمم‬ ‫بكاتە دەرەوە‪ .‬ئەمەیشم بەچ بەدبەختیەك‬ ‫(بێگومان‪ ،‬نەك بەبەراورد لەگەڵ ئێستادا)‬ ‫دەســت پ ‌ێ كــرد! لــەوەی كە نووسیبووم‬ ‫تــووشــی چ دانــەچــۆقــەیــەك هــاتــبــووم! چ‬ ‫مەترسیەكی گەورەو چۆن بــەردەوام كاری‬ ‫تێدەكردم‪ .‬بەجۆرێك هەرگیز هەستم بەو‬ ‫دانەچۆقەیە نەدەكرد‪ .‬ئەو هەست نەكردنەیشم‬ ‫لەبەدبەختیەكەمی كەم نەدەكردەوە‪.‬‬ ‫جارێكیان دەستم بەنووسینی ڕۆمانێك‬ ‫كرد‪ .‬لەوێدا دوو برا لەملمالنێدان‪ ،‬یەكێكیان‬ ‫دەچـــوو بــۆ ئــەمــریــكــاو(‪ )٣‬ئەویتریان‬ ‫لەزیندانێكی ئــەوروپــادا دەمێنێتەوە‪ .‬من‬ ‫جار جار چەند دێڕێكم لـ ‌ێ دەنووسی‌و زوو‬ ‫شەكەت دەبووم‪ .‬بۆیە لەبارەی بەندیخانەكەی‬ ‫خۆمەوە‪ ،‬لەپاش نیوەڕۆیەكی یەكشەممەدا‬ ‫نووسیم‪ .‬ئەوكاتەی چووبووین بۆ دیدەنیی‬ ‫باپیرم ‌و نەنكم نانە بەكەرەیەكی ناسك‌و‬ ‫تایبەتیمان خــوارد كە لــەو ‌ێ بــاوی بوو‪.‬‬ ‫لەوانەیە لەب ‌ێ كاریدا ئەو كارەم كردبێت‪.‬‬ ‫بەفڕێدانی پەڕەكان بۆ سەر مێزەكەو لێدانی‬ ‫بەردەوامی‪ ،‬تەماشاكردنی ئەمالو ئەوال لەبەر‬ ‫ڕووناكیی چرادا‪ ،‬دەمویست دنەی یەكێك‬ ‫بدەم تا ئەوەی نووسیومە لێم وەربگرێت‪،‬‬ ‫تەماشایەكی بكات‌و دەستخۆشیم لـ ‌ێ بكات‪.‬‬ ‫زیاتر باسی دااڵنێكی زیندانی بوو كە بەچەند‬

‫««‬

‫چەند ناسكە كە ئێوارە ستێرەی تەنیا‬ ‫پێش شەو شەپۆلی بێدەنگی دێنێ‌ و‬ ‫بە ئەسپایی لە قوببەی ئاسامنەكان بەرز دەبێتەوە‬ ‫بەم جۆرە شەو و ڕۆژ شەڕیانە لەسەر زەوی‬ ‫چەند ناسكە بە دەم زوهد و بیركردنەوە‬ ‫بچیە ئەو دۆاڵنە‪ ،‬پەرستگای الدێ‌‬ ‫لە كۆنییان گیا لەسەر دەرگای شین بووە‬ ‫بەاڵم ئاسامن لەوێ‌ لەگەڵ دڵە عاشقەكان دەدوێ‌‪.‬‬ ‫ساڵو دارستانی پیرۆز! ساڵو دەشتی ماتەمین!‬ ‫كێڵی گۆڕستانی گوند چەندە بە سام و سادەن‬ ‫وێڕای تێپەڕین هەموو ئەدگارێكت پیرۆز دەكەم‬ ‫بەدبەخنت ئەو مردووانەی خۆڵ پیس دەكەن!‬ ‫بەاڵم من كڕنۆشم بەرانبەر بەردی سەربڵند برد و‬ ‫زایەڵەی هەنگاوەكانم لەناو پەرستگا بەرز بووەوە‬ ‫چ شەوێكە‪ ،‬چ بێدەنگیییەكە لە قوواڵیی ئەم عەرشە‪.‬‬ ‫لەگەڵ بەدیكردنی لەرینەوەی ڕووناكی‬ ‫لە نزیك چرای عەرشی پیرۆز‬ ‫تەنیا هەر ئەوە دەسووتێ‌ كە هێشتا جیهان خەوتووە‪،‬‬ ‫ڕەمزی دڵدەرەوەی بێداری میهرەبان و‬ ‫كۆكەرەوەی هەنسكی مردووان‬ ‫دەبا پێشكەوین‪ ،‬هیچ سەدایەك گوێمی نەگرتووە‪،‬‬ ‫زەمین لەژێر پێی بەدیقەتم مووچڕكی دێتێ‌‬

‫دواجار هەنگاوێكم لەناو پەرستگا بڕی‬ ‫دیواری پیرۆز‪ ،‬عەرشی خودا‪ ،‬من تەنیام‪ ،‬گیانم‬ ‫دەتوانێ‌ ئازار و بڵیسەی ناوەوەی خۆی بەرانبەرت بڕژێنێ‌َ‬ ‫ئەوەی دی كە نایزانێ‌ بە ئاسامنی بسپێرێ‌‪،‬‬ ‫كە تەنیا ئەو دەزانێ‌‪ ،‬كە تەنیا ئەو گوێ‌ دەگرێ‌‪.‬‬ ‫بەاڵم چی! دەتوانم بێ‌ ترس لەم عەرشانە نزیك ببمەوە!‬ ‫جورئەت دەكەم‪ ،‬ئەی خودای گەورە‪ ،‬بۆ ئەم شوێنە پیرۆزە‬ ‫دڵێكی بۆ بێنم هێشتا بە ئازار و خۆشەویستی دەسووتێ‌‪.‬‬ ‫ناترسێ‌ تا مەزنی و پیرۆزی ئێوە‬ ‫تۆڵەی ئەو كڕنۆشە نەكاتەوە كە بەرانبەرم‬ ‫ئەم دڵەی پڕ لە ئازار و خۆشەویستی هەیەتی‪.‬‬ ‫نەخێر من شەرمم پێ‌ نییە بەو ئاگرەی دەمخوا‪:‬‬ ‫خۆشەویستی بێگوناهە كە فەزیلەت سەر هەڵدەدا‪،‬‬ ‫وەك ئەو شتە پاكە كە سوێندم بۆی خوارد‪،‬‬ ‫ئەوەی دڵم دەسووتێنێ‌ ئاگرێكی پیرۆزە‬ ‫جێگیری بۆی شەرەفە و بەدبەختیش پاكی دەكاتەوە‬ ‫ئەمەم بە زەمین گوت‪ ،‬بە هەموو رسوشت‬ ‫لە پێش عەرشە پیرۆزەكانت گوتم بێ‌ ترس‬ ‫جورئەت دەكەم خوای گەورە‪ ،‬لە پێش تۆ ناوی بهێنم‪.‬‬ ‫بەڵێ‌‪ ،‬سەرەڕای تۆقینم لەم پەرستگایە‬ ‫دەمم بە ئەسپایی ناوی ئەلڤیری هێنا‪)1( ،‬‬ ‫ئینجا ناوهێنانی ئەو لەم گۆڕ بۆ ئەو گۆڕ‪،‬‬ ‫وەك دەنگی سكااڵی سێبەرێكی لە گیانەاڵ‬ ‫ماتەمینی پشووی تێك دا‪.‬‬ ‫ماڵئاوا‪ ،‬پەیكەری سارد! ماڵئاوا‪ ،‬شوێنی پیرۆز!‬ ‫دووجار زایەڵەی شەو وەختەكانی بەیان كرد‪،‬‬ ‫لەوەتەی لە پێش تۆ فرمێسكم ڕژاوە‬ ‫ئاسامن گریانی خۆی بینیوە‪ ،‬منیش دڵنەوا‪.‬‬ ‫لەوانەیە لە هەمان سات‪ ،‬لە لێوارێكی تر‬ ‫ئەلڤیر بەم جۆرە لەگەڵ وێنەی من بێداری بكا‪،‬‬ ‫لەناو پەرستگایەكی تاریك‪ ،‬چاو نغرۆی ناو فرمێسك‬ ‫لە پێش عەرشی چۆڵ باسی ئازارەكانی بكا‪.‬‬ ‫*****************************************‬ ‫‪ -1‬ئەلڤیر ‪ :‬خۆشەویستەكەی المارتین‪.‬‬

‫شیعری ‪ :‬المارتین‬ ‫وەرگێڕانی لە فرانسییەوە‬ ‫د‪ .‬موحسین ئەحمەد عومەر‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪335‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )335‬دوشەممە ‪2017/3/27‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫کێ بەرپرسیارە‬ ‫لە دیاردەی مەالعەلیی کەڵەک؟‬ ‫ئایــا وەزارەتــی ئەوقــاف لــە ڕوی ئیــداری و‬ ‫ئاینییــەوە بەرپــرس نییــە لــەوەی کەســێک‬ ‫بەنــاوی ئاینــەوە و بەنــاوی پێغەمبــەری‬ ‫ئاینەکــەوە چارەســەر بــۆ خەڵکــی بنوســێت‬ ‫و بانگەشــەی ئــەوە بکات کە خــودا وەاڵمی‬ ‫دەداتــەوە و ڕاســتەوخۆ نەخۆشــەکانی بــۆ‬ ‫چارەســەردەکات؟! لــەو بوارەشــدا باشــرین‬ ‫ڕێ بــۆ یەکالکردنــەوە و بڕیــاردان دەرکردنی‬ ‫یاســا و ڕێنامییــە‬ ‫عەلی مستەفا کەریم‬ ‫کۆتاییەدا بە چاکەت و پانتۆل و ڕیشێکی‬ ‫کورتتر و کلێتەیەکەوە دەردەکەوێت‪ .‬ئەوە‬ ‫مەالعەلیی کەڵەکو ئەوەی پێی ناسراوە چەند ساڵێکە لە ڕێی تیڤی و سایتەکانەوە‬ ‫و بانگەشەی بۆ دەکــات کە «پزیشکی بانگدەکرێت و ئاسانکاریی بۆ دەکرێت‪ ،‬تا‬ ‫پــێــغــەمــبــەری»یــە‪ ،‬ئێستا لــە هەرێمی کارەکانی خۆی پیشانبدات‪ ،‬زۆر چاوقایمانە‬ ‫کوردستاندا دیاردەیەکی (کۆمەاڵیەتی‪ -‬و بە تەحەداوە بەرامبەر هــەردو بەرەی‬ ‫ئاینی‪-‬پزیشکی)یە و لە تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان نوێنەری ئاینداران کە مەالکانن و وەزارەتی‬ ‫و سایت و تەنانەت میدیاکانیشدا بەردەوام تەندروستی و پزیشکان وەستاوەتەوە‪.‬‬ ‫ئامادەیی هەیە و ڕۆژانــە ڤیدیۆی نوێ و سەرەتا هێرشێکی زۆری دەکردە سەرهەردو‬ ‫لــێــدوان و بانگەشە و شــێــوازی نــوێ بۆ بــەرەکــە‪ .‬بــەو هــۆیــەوە ڕوبــەڕوبــوەتــەوە‬ ‫چارەسەرکردنی نەخۆشە جۆراوجۆرەکان لــەگــەڵ چــەنــد هــێــرش و هەڵمەتێکی‬ ‫بە ستایڵی خۆی باڵودەکاتەوە و خەریکە دادگایی و زارەکیدا‪ .‬بەاڵم لەم دواییانەدا‬ ‫بازنەی لۆکاڵی لە هەرێم تێدەپڕێنێت بۆ خۆی لە ڕوبــەڕوبــونــەوە دوردەخــاتــەوە و‬ ‫ناوچە عەرەبییەکانیش دەڕوات‪ .‬ئایا ئەم لەبەرامبەردا خەریکی زیاتر قایمکردنی‬ ‫دیاردەیە چۆن بخوێنرێتەوە و چۆن تێی پێگەی جەماوەری و میدیایی خۆیەتی‪،‬‬ ‫بگەین؟ ئایا شتێک هەیە بەناوی «پزیشکی ئەویش لە ڕێی باڵوکردنەوەی بەردەوامی‬ ‫ئاینی»‪ ،‬یان دەبێ ئاینداران باوەڕیان وابێ ئەو گرتە ڤیدۆیانەی کە «چارەسەری»ی‬ ‫ئەوەی کە الی پێغەمبەر شتانێک باسکراون؛ نەخۆشە هەمە چەشنەکانی پێدەکات‪.‬‬ ‫تەنها بۆ پاکوخاوێنی و خۆپارێزی بوە جگە لەوەی لە سایت و کەناڵی میدیاکاندا‬ ‫بۆ ئەو کات و ئەوانە نابنە ستانداردێکی بــەردەوام دەردەکــەوێــت و هەمیشە ئەوە‬ ‫گــەردونــی و زانستی و پزیشکی؟ ئایا مەبەستی سەرەکی دەرکەوتنەکانییەتی کە‬ ‫ڕازیبین بەوەی پێی دەگوترێت «پزیشکی چۆن بانگەشە بۆ خۆی بکات‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ئاینی» یان «موعجیزە» و «کەرامات»؟! بە بیسەر یان گوێگر بڵێت کە «پزیشکی‬ ‫لەالیەکیترەوە ئایا ئــەو ڤیدۆیانە چۆن پێغەمبەری» چییە و شەرعیەتی لە‬ ‫چێکبکرێن؟ چەندە ساختەکارییان تێدایە کوێوەیە و بنەماکان و میکانیزم و چۆنییەتی‬ ‫و چەندە مۆنتاژکراون؟ چەندەش ڕاستییان کارکردنی و کەرەستە و چارەسەرییەکانی‬ ‫تێدایە کە نەخۆشگەلێک بەجۆرێک لە چین؟ ئەوەی ئەمڕۆ باشترین کەرەستەیەک‬ ‫جۆرەکان شیفاوەردەگرن؟ ئــەوە ئەرکی کە ئەو توانیبێتی بەکاریبهێنێت سۆشیال‬ ‫سایکۆلۆجیست و کۆمەڵناس و هەمو بەشە میدیایە‪ ،‬بەتایبەت فەیسبوک و یوتوب و‬ ‫زانستییەکانی ترنییە لە کوردستان کە لەوێدا پێگە و ئەکاونتی تایبەت و بەناوی‬ ‫هەر شارە و چەند زانکۆ و بەشێکی تێدایە خۆیەوە هەیە‪ .‬ئێستا لە سۆشیال میدیادا‬ ‫لە دیاردەیەکی لۆکاڵی ئاوها بکۆڵنەوە و ڕۆژانە گرتەی ڤیدیۆیی باڵودەکاتەوە‪ ،‬کە‬ ‫وەاڵمی خەڵکی ئاسایی و تەنانەت بەرپرس تیایدا بانگەشەی چارەسەرکردنی جۆرەها‬ ‫و وەزارەت و پەرلەمانتارەکان بدەنەوە‪ ،‬کە نەخۆشی‪ ،‬لە دەرکــردنــی جنۆکەوە بۆ‬ ‫ئەوەی ڕودەدات چییە؟ لە ڕاستیدا وەاڵمی چاککردنەوەی کوێر و الڵ و شەلەل و‬ ‫ئەو پرسیارانە جێیان ئەم وتارە نییە و تەنانەت تاالسیما و قەڵەوی‪ ،‬لە ڕێی قورئان‬ ‫لێرەدا تەنها هەڵوەستە لەسەر ئەوە دەکەین بەسەردا خوێندن و هەنگوین و ڕەشکە و‬ ‫تاکو کار گەشتە جۆری میز و کلێنس و‬ ‫کە کێ بەرپرسیارە لەو دیاردەیە؟‬ ‫مــەال عەلی کــەڵــەک‪ ،‬کە ئێستا ناوی هتد‪ .‬جۆری خەڵکانیش کە سەردانی دەکەن‬ ‫خۆی گۆڕیوە بۆ مەال عەلی کــوردی یان لە خەڵکی ئاسایی و نەخوێندەوارەوە‬ ‫کوردستانی‪ ،‬لە لە پاش ساڵی دوهەزارەوە تێیدایە بۆ دکتۆر و پەرلەمانتار و بەرپرس‪،‬‬ ‫وەکــو مەالیەکی جیاواز لە مەالکانی تر لە نەتەوەی کورد و عەرەب‪ ،‬تەنانەت لە‬ ‫دەرکەوت و لەو کاتەوە کەوتۆتە بانگەشەی موسڵمان و ئێزیدی و هتد‪ .‬لەم دواییانەش‬ ‫چەمکێکی کــۆنــی نــوێــکــراوە بــەنــاوی کەسانی دیاری وێنەی هەڵکەوت زاهیری‬ ‫«پزیشکی پێغەمبەری‪ -‬طب النبوی»‪ .‬هونەرمەند و دکتۆر فەرهاد پیرباڵ لەگەڵی‬ ‫پێشتر بە ڕیشێکی درێــژ و دشداشە و دەرکەوتن‪ .‬دیارە پەیوەندی و کارەکانی لە‬ ‫عەگالێکی سپییەوە دەردەکـــەوت و لەم فراوانبون و جۆراوجۆربوندان و تەنانەت‬

‫جگــە لەوەی لە ســایت و کەناڵــی میدیاکاندا‬ ‫مــەال عەلــی بــەردەوام دەردەکەوێــت و‬ ‫هەمیشــە ئــەوەش مەبەســتی ســەرەکی‬ ‫دەرکەوتنەکانییەتــی کــە چــۆن بانگەشــە بــۆ‬ ‫خــۆی بــکات‪ ،‬بــۆ ئــەوەی بــە بیســەر یــان‬ ‫گوێگــر بڵێــت «پزیشــکی پێغەمبــەری» چییە‬ ‫و شــەرعیەتی لــە کوێوەیــە و بنەمــاکان و‬ ‫میکانیــزم و چۆنییەتــی کارکردنی و کەرەســتە‬ ‫و چارەســەرییەکانی چیــن؟‬

‫مــەال عەلیــی کەڵەک لەنێــو کێڵگــەی ئاینیدا‬ ‫خاوەنــی پێگەیەکــی زانســتی و ڕەمزی نییە‪،‬‬ ‫بــەاڵم بانگەشــەی ئــەوە دەکات کــە خــودا‬ ‫ڕاســتەوخۆ وەاڵمــی داواکانــی دەداتــەوە‬ ‫و نەخۆشــەکانی بــۆ چارەســەردەکات‪،‬‬ ‫زۆرجاریــش بــاس لــەوە دەکات زۆرێــک‬ ‫لــەو چارەســەری و «دەرمان»انــەی بــۆ‬ ‫نەخۆشــەکانی دیــاری دەکات‪ ،‬ئــەوە‬ ‫ئیجتیهادێکــە خــۆی دەیانــکات و خــودا‬ ‫لــەوەدا ڕێنوێنــی دەکات؟!‬ ‫لەگەڵ کار و ڕاوەجنۆکەکەی خۆیشیدا‬ ‫باس لە دامەزراندنی دەوڵەتی کــوردی و‬ ‫ڕاگەیاندنی دەکاتەوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی لە‬ ‫گوتارەکانیدا باسی جێبەجێکردنی شەرعی‬ ‫خودا دەکات و بانگەوازی خەڵکان دەکات‬ ‫کە بگەڕێنەوە بۆ ئاینداری‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫گوتارەکانی وەکو سەلەفییەک دەردەکەوێت‬ ‫و هەمیشەش دژایەتی خۆی ڕادەگەێنێ بۆ‬ ‫مارکسیزم و عەلمانییەت‪.‬‬ ‫مەال عەلیی کەڵەک لەنێو کێڵگەی ئاینیدا‬ ‫خاوەنی پێگەیەکی زانستی و ڕەمزی نییە‬ ‫‪ ،‬بەاڵم بانگەشەی ئەوە دەکات کە خودا‬ ‫ڕاستەوخۆ وەاڵمــی داواکانی دەداتــەوە و‬

‫نەخۆشەکانی بۆ چارەسەردەکات‪ ،‬زۆرجاریش‬ ‫باس لەوە دەکات زۆرێک لەو چارەسەری و‬ ‫«دەرمــان»انــەی بۆ نەخۆشەکانی دیاری‬ ‫دەکات‪ ،‬ئەوە ئیجتیهادێکە خۆی دەیانکات‬ ‫و خودا لەوەدا ڕێنوێنی دەکات؟! لەهەمان‬ ‫کاتیشدا لــەڕوی زانستییەوە ئەم پیاوە‬ ‫بڕوانامە و بەڵگەیەکی باوەڕپێکراوی‬ ‫پزیشکی و زانستی نییە‪ ،‬بەاڵم لە تابلۆی‬ ‫بەر ماڵەکەیدا نوسراوە «نەخۆشخانە» و‬ ‫زۆرجاریش لە چاوپێکەوتن و ڤیدیۆکانیدا‬ ‫ئاماژە بۆ زاراوەی پزیشکی و کەرەستە و‬ ‫تاقیگە پزیشکییەکان دەکــات و پشتیان‬ ‫پێدەبەستێت‪ .‬واتە وەکو ئەوەی لەناو و‬

‫بانگەشەکانی مەال عەلییەوە دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ئەم دیاردەیە تەحەدایەکە بۆ هەردو بەرە و‬ ‫مەرجەعی پزیشکی و ئاینی‪ .‬ئەگەر سااڵنی‬ ‫پێشتر ئــەو تــەحــەدا و ڕوبەڕوبونەوەیە‬ ‫لە بازنە و ئاستێکی بچوکدا بوبێت و‬ ‫پاساوی فەرامۆشکردن و یەکالنەکردنەوە‬ ‫و پشتگوێخستنی هەبوبێت‪ ،‬ئەوا ئەمڕۆ‬ ‫لــەبــەر ب ــەردەوام ــی و گەشەسەندنی و‬ ‫دەنگدانەوەی زۆر و بەتایبەت باڵوبونەوەی‬ ‫ئــەو ڤیدیۆ و بانگەشانەی ئــەو پیاوە‬ ‫دەیکات لە تۆڕەکۆمەاڵیەتییەکان و لە‬ ‫میدیاکانیشدا و ئەو ڕێژە زۆرەی خەڵک‬ ‫کە سەردانی «نەخۆشخانە»کەی دەکەن‪،‬‬ ‫چیتر کاتی ئەوەیە ئەو دو بەرەیە ئەوەمان‬ ‫بۆ یەکالبکەنەوە کە ئەوە چییە ڕودەدات؟‬ ‫ئایا ئەو دو الیەنە دەتوانن ئەوە بۆ خەڵکی‬ ‫ڕونبکەنەوە کە ئــەوەی ئەنجامدەدرێت‬ ‫پەیوەندی نە بە پزیشکایەتی و زانستەوە‬ ‫هەیە نە بە ئاینەوە؟ ئەگەر ئەم دو الیەنە‬ ‫نەتوانن ئــەم کــارە بکەن؛ ئــەوا متمانە‬ ‫پێیان و شەرعییەت و بونیان لەبەرچاوی‬ ‫خەڵکی لەقدەبێت‪ .‬بۆیە دەبێت ئەو دو‬ ‫بەرەیە لە ئایندەدا وەاڵمی ئەو تەحەدایانە‬ ‫بدەنەوە‪ .‬بەتایبەت بەرەی ئاینی و الیەنی‬ ‫ئاینی بەرپرسی یەکەم و ڕاستەوخۆیە‪.‬‬ ‫وات ــە مــەرجــەعــی ئاینیی تەقلیدی کە‬ ‫ئەمڕۆ لە یەکێتی زانایان و زانایانی حزبە‬ ‫ئیسالمییەکاندا خۆیان دەبیننەوە دەبێت‬ ‫زۆر بە ڕونی وەاڵمی ئەو بانگەشەیەی مەال‬ ‫عەلیی کەڵەک بدەنەوە کە ئایا قورئان‬ ‫و قورئانخوێندن لــەســەر نــەخــۆش هیچ‬ ‫چارەیەکی کردەیی بە ئەنجامدەگەێنێ؟‬ ‫ئەگەر یەکێتی زانایان وەکو چۆن چەندین‬ ‫ساڵە بێدەنگی و بێهەڵوێستییان هەڵبژاردوە‬ ‫لەبەردەم بانگەشەکانی مەالعەلیدا هەر‬ ‫بــەردەوامــبــن‪ ،‬ئــەوا نیشانەی بێدەنگی‬ ‫و بێهەڵوێستیان ئـــەوە دەگــەێــنــێ کە‬ ‫بانگەشەکانی ئەو پیاوە لە ڕوی ئاینییەوە‬ ‫پشتئەستورە بە شەرعییەتی ئاینی‪ .‬ئەگەر‬ ‫بەمجۆرەش کەوتەوە ئەوا گوتاری ئاینی‬ ‫دەکەوێتە بــەردەم هەڕەشەیەکی گەورەی‬ ‫لۆجیک و زانست و پێوەرەکانی سەردەم‬ ‫و واقیعەوە و بە لێشاو پرسیاری چۆن‬ ‫و بەچی و بەچ پێوەرێک ڕو لەو گوتارە‬ ‫دەکات کە زیاتر لە سەدەیەکە کار بۆ ئەوە‬ ‫دەکات بیسەلمێنێ ئاینی ئیسالم لە گەڵ‬ ‫زانست و واقیعدا تەبایە و نامۆنییە بە ژیانی‬

‫نوێ و سەلمێنرای تیۆرە زانستییەکانە‪.‬‬ ‫لە ڕوی کردەییشەوە الیەنی فەرمی لە‬ ‫وەزارەتەکانی ئەوقاف و تەندروستی دەبێت‬ ‫کار بۆ ئەوە بکەن دیاردەیەکی لەمجۆرە‬ ‫پێویستی بە یەکالکردنەوە و بڕیاردانە‪،‬‬ ‫کە ئایا دەکرێ کەسێک لە ماڵەکەی خۆیدا‬ ‫یان لە شوێنێکی گشتیدا شوێنێک بکاتەوە‬ ‫بەناوی «نەخۆشخانە» و نەخۆش ببینێت‬ ‫بەبێ ئەوەی بە فەرمیی موڵەتی وەرگرتبێت‬ ‫و بــڕوانــامــەیــکــی هــەبــێــت؟ وەکـــو چۆن‬ ‫تەنانەت ڕێنادرێ کەسێک دەرمانخانەیەک‬ ‫یــان نۆرینگە و عــەیــادەک دابنێ نەکو‬ ‫نەخۆشخانە‪ .‬ئایا وەزارەتــی ئەوقاف لە‬ ‫ڕوی ئیداری و ئاینییەوە بەرپرس نییە‬ ‫لەوەی کەسێک بەناوی ئاینەوە و بەناوی‬ ‫پێغەمبەری ئاینەکەوە چارەسەر بۆ خەڵکی‬ ‫بنوسێت و بانگەشەی ئەوە بکات کە خودا‬ ‫وەاڵمی دەداتەوە و ڕاستەوخۆ نەخۆشەکانی‬ ‫بۆ چارەسەردەکات؟! لەو بوارەشدا باشترین‬ ‫ڕێ بۆ یەکالکردنەوە و بڕیاردان دەرکردنی‬ ‫یاسا و ڕێنماییە‪.‬‬ ‫من بۆ خۆم لە ڕوی مەبدەئییەوە پێم وایە‬ ‫زانستەکان بە گشتی و زانستی پزیشکی‬ ‫کە زۆرینەی زانستە بنەڕەتییەکانی وەکو‬ ‫بایۆلۆجی و کیمیا و فیزیا و تەکنۆلۆجیای‬ ‫تێداکۆبوەتەوە بە بانگەشەکانی مەالیەکی‬ ‫خــۆ بــە پــزیــشــکــزان بــەراوردنــاکــرێــت و‬ ‫متمانە پێیان لەقناکرێت‪ .‬بــەاڵم ئەوە‬ ‫بەپرسیارەتییەکی سەرەتا پیشەیی و ئەوجا‬ ‫زانستی و ئەخالقی و کۆمەاڵیەتییە لەبەردەم‬ ‫هــەردو بــەرەی وەزارەتـــی تەندروستی و‬ ‫ئەوقاف و یەکێتی زانایان و تەنانەت حزبە‬ ‫ئاینییەکانیشدا کە بە زویی لەو دیاردە‬ ‫بکۆڵنەوە و بڕیاری یەکالکەرەوەی لەبارەوە‬ ‫بــدەن‪ .‬لە کۆتاییدا دەکــرێ کــار لەسەر‬ ‫ئەوە بکرێت هەندێ لە کەمینەی مرۆڤی‬ ‫نەخۆش و پەککەوتە و لێقەوماو و ئەوانەی‬ ‫دەیانجۆر کێشەی دەرونی و کۆمەاڵیەتییان‬ ‫لە کۆمەڵێکی وەکو خۆماندا لێکۆبوەتەوە‪،‬‬ ‫دەکــرێــت لــەژێــر هەژمونی ڕەمزییانە و‬ ‫موقەدەسانەی ئاین و قورئاندا جۆرێک لە‬ ‫شیفا و چارەسەر وەربگرن‪ ،‬بەتایبەت لە‬ ‫دۆخێکی هەژمونگەرانەی وەهادا کە گوایە‬ ‫کەسەکە بانگەشەی وەاڵمــی ئیالهییانە‬ ‫دەکات بۆ نەخۆشەکانی‪.‬‬

‫ژمارە (‪)335‬دوشەممە‪2017/3/27‬‬

‫‪2‬‬

‫جیهاد لە ئیسالمدا تەنها بەرگریە یان هێرشیشە؟‬

‫چەند الیەنێک لە «فیقهی جیهاد»‪ ،‬لەنێوان فیقهزانە هاوچەرخەکان و سەلەفی‪-‬جیهادیەکان‬ ‫سەروەر پێنجوێنی‬ ‫بەشی حەوتەم‬ ‫درێژەی‬ ‫بەڵگەسازیی فیقهی بۆ (حاکیمییەت)‬ ‫لە بیری جیهادیی نوێدا‬

‫لەم بەشەیشدا بەردەوام دەبین لەسەر‬ ‫خستنەڕوی بەڵگەسازی و بنچینەسازیی‬ ‫فیقهيی جیهادیەکان بۆ «حاکیمییەت»‪،‬‬ ‫بــەتــایــبــەتــی بـــۆ الیـــەنـــە کـــردەیـــی و‬ ‫فیقهیەکەی‪ .‬بۆ ئەمەش «مەسئەلە» جێی‬ ‫کۆدەنگیەکانی تر و هەندێک الیەنی تری‬ ‫بەڵگەسازیە فیقهیەکەیان بۆ «تەکفیر»ی‬ ‫دەسەاڵت و دەسەاڵتداری جێبەجێ‌نەکەری‬ ‫شەریعەت؛ ڕون دەکەینەوە‪.‬‬ ‫(أبو حييى اللييب)‪ ،‬لە «الجهاد ومعركة‬ ‫الشبهات»ـەکەیدا‪ ،‬کە ئەو «مەسئەلە»‬ ‫فیقهیانەی ڕیز کردوە کە جێی کۆدەنگی‬ ‫«ئیجماع» بون و دەبنە بەڵگە بۆ ئەو‬ ‫بنەمای «جیهاد»ەی کە تەوژمە جیهادیەکە‬ ‫خەریکە لە یاخی‌بونی چــەکــدارانــەدا لە‬ ‫دەسەاڵتەکانی کۆمەڵگای موسوڵماننشین‬ ‫کــورتــی دەکـــاتـــەوە ئــەگــەر یاساکانی‬ ‫شەریعەت جێ‌بەجێ نەکەن‪..‬؛ بەم شێوەیە‬ ‫«مەسئەلە»کانی تری هێناوەتەوە‪:‬‬

‫«مەسئەلە»ی دوەم‬

‫‪ .٢‬کۆدەنگی لەسەر ئەوەی دەسەاڵت‬ ‫و ســـەرداری «وِالي���ة» بۆ ناموسوڵمان‬ ‫«کافر» نیە بەسەر موسوڵمانەوە‪ ،‬و هەر‬ ‫کاتێک دەســەاڵتــداری ئیسالمی «إم��ام»‬ ‫ناموسوڵمانێتی «کفر»ێکی بەسەردا‬ ‫هــات‪ ،‬بــەوەی لە بابەتێکدا لە ئیسالم‬ ‫دەرچو؛ بەوە لە دەسەاڵت دەکەوێت و ئیتر‬ ‫گوێڕایەڵی‌کردنی پێویست نیە و یاخی‌بون‬ ‫لێی پێویست دەبێت‪ ،‬ئەگەر بکرێت و لە‬ ‫توانادا بێت(‪.)١‬‬ ‫ســەرەتــا (ابــن المنذر) (‪ 319-‬ك‪).‬‬ ‫لە «اإلشـــراف على مذاهب العلماء»دا‬ ‫«ئیجماع»ێک بەم واتایە دەگێڕێتەوە‪ ،‬لە‬ ‫ڕێگەی باسی سەرپەرشتیاری «وِالية»ی‬ ‫باوکی ناموسوڵمانەوە بەسەر کچەکەیدا‬ ‫بۆ بەمێرددان ئەگەر کچەکە موسوڵمان‬ ‫بێت‪ ،‬کە دەڵێت‪ :‬هەمو ئەوانەی کە وتە و‬ ‫«فەتوا» و «فیقهـ»یان گەیشتوە پێمان‬ ‫بە کۆی دەنگ وتویانە کە ناموسوڵمان‬ ‫«کافر» نابێتە سەرپەرشتیار «ولي»‬ ‫بــەســەر کچە مــوســوڵــمــانــەکــەیــەوە (و‬ ‫دەڵێت ئەمە ڕێبازی مالیك و شافیعی و‬ ‫ئەحمەد و ئەبو حەنیفە و هاوەڵەکانی و‬ ‫شوێنکەوتوانیانە)‪ ،‬چونکە خــوا هەمو‬ ‫دۆستایەتی و نزیکایەتی «وِالية»ـیەکی‬ ‫لەنێوان موسوڵمانان و ناموسوڵماناندا‬ ‫بڕیوە «أمجع عامة من حيفظ عنه من أهل‬ ‫العلم على أن الكافر ال يكون وليا البنته‬ ‫املسلمة‪ ،‬لقطع اهلل تبارك وتعاىل الوالية بني‬ ‫املسلمني والكافرين»‪ .‬ئینجا دەڵێت‪ :‬ئەوەی‬ ‫ناموسوڵمانی پەیماندار « ِذ ّم ّي»ـه؛ هیچ‬ ‫هەقێکی لەو حوکمانەدا نیە کە بەسەر‬ ‫موسوڵماناندا جێبەجێ دەبن‪ ،‬و مارەکردن‬ ‫«نکاح»ـیش لە حوکمە بااڵکانیانە «وليس‬ ‫للذمي حق يف أحكام املسلمني‪ ،‬والنكاح من‬ ‫أعالي أحكامهم»‪.)٢(..‬‬ ‫دوایــیــش (ابـــن الــقــیــم) لــە «أح��ك��ام‬ ‫أهل الذمة»دا لە (ئیبن ئەل‪-‬مونذیر)ی‬ ‫دەگێڕێتەوە کە دەڵێت‪َ « :‬ق َ‬ ‫ال َّ‬ ‫الش ْي ُخ ِف‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬ ‫اع‪،‬‬ ‫ال ْغ ِن‪َ :‬و َه َذا َأ ْو َل ِ َلا َذ َك ْر َنا ِمنَ ِ‬ ‫ال ْ َ‬ ‫ج ِ‬ ‫َ‬ ‫َي ْع ِن َق ْو َل ا ْبنِ ُْ‬ ‫ي َف ُظ َع ْن ُه‬ ‫ج َع ُك ُّل َم ْن ُ ْ‬ ‫ال ْن ِذرِ‪ :‬أ ْ َ‬ ‫ِم ْن َأهْلِ الْ ِع ْل ِم َأ َّن الْ َكا ِف َر َل و َِل َي َة َل ُه َع َلى ُم ْس ِل ٍم‬ ‫ال»(‪ .)٣‬یانی‪ :‬ئیبن قودامە ئاماژەی بە‬ ‫َِ‬ ‫بٍ‬ ‫«ئیجماع»ێک کردوە‪ ،‬کە مەبەستی ئەو‬ ‫کۆدەنگیەیە کە ئیبن ئەل‪-‬مونذیر لەسەر‬ ‫نەبونی «ویالیەت»ی ناموسوڵمان بەسەر‬ ‫موسوڵمانەوە گێڕاوێتیەوە‪.‬‬ ‫جگە لەمانەش ئیمام (نـــەوەوی) لە‬ ‫ڕاڤــەکــەیــدا بۆ «صهحیح»ی موسلیم‪،‬‬

‫دەقێکی ڕونتری ئیمام (قاضى عياض)‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬کە هەمان کۆدەنگی ڕون‬ ‫دەکــاتــەوە‪ ،‬کە دەڵێت (قاضى عياض)‬ ‫وتویەتی‪ :‬زانایانی ئیسالم کۆدەنگ بون‬ ‫لەسەر ئەوەی دەسەاڵتی دەوڵەتی ئیسالمی‬ ‫«ا ِإل َما َمة» بۆ ناموسوڵمانێک دانامەزرێت‪،‬‬ ‫و ئــەگــەر هــاتــو دوای موسوڵمانێتی‬ ‫ناموسوڵمانێتییەکی بــەســەردا هــات؛‬ ‫لەسەر کار نامێنێت َ‬ ‫ج� َ�ع الْ ُع َل َماء َع َلى‬ ‫«أ ْ َ‬ ‫ال َما َمة َل َت ْن َع ِقد لِ َكا ِف ٍر‪َ ،‬و َع َلى َأنَّ ُه ل ْوَ‬ ‫َأ َّن ْ ِ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َط َر َأ َعل ْي ِه الك ْفر اِْن َع َزل»‪ ،‬و وتویەتی‪ :‬بە‬ ‫هەمان شێوە ئەگەر وازی لە نوێژ‌کردن و‬ ‫بانگ‌کردنی خەڵک بۆ نوێژ هێنا « َو َك � َذا‬ ‫الد َعا َء ِإ َل ْي َها»‪،‬‬ ‫الص َل َوات َو ُّ‬ ‫َل ْو َت� َر َك ِإ َقا َم َة َّ‬ ‫پاشان دەڵێت (قاضى عياض) وتویەتی‪:‬‬ ‫جا ئەگەر ناموسوڵمانێتییەک و گۆڕینێکی‬ ‫«شەرع»ی بەسەردا هات؛ ئیتر لە حوکمی‬ ‫دەسەاڵت «الو َِل َية»ی ئیسالمی دەردەچێت‬ ‫و گوێڕایەڵی‌کردنی لەسەر موسوڵمانان‬ ‫نامێنێت‪ ،‬و ئیتر لەسەر موسوڵمانان‬ ‫پێویست دەبێت لێی ڕاپــەڕن و لەسەر‬ ‫کار الی بدەن و سەرکردەیەکی ئیسالمی‬ ‫« ِإ َمام»ێکی ڕاستڕەو «عــادل» لە جێی‬ ‫دابنێن‪ ،‬ئەگەر توانایان هەبو‪ ،‬جا ئەگەر‬ ‫ئەمە هەر بۆ کۆمەڵێک لە موسوڵمانان‬ ‫ڕەخسا؛ پێویستە لەسەریان دەسەاڵتدارە‬ ‫ناموسوڵمانەکە لەسەر کار البدەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەگەر «ئیمام»ـەکە تەنها بیدعەچی‬ ‫« ُم ْب َتدِع» بو؛ لەسەریان وەکو «واجب»‬ ‫پێویست نیە مەگەر ئەو کاتەی پێیان‬ ‫وایە دەتوانن لەسەر کار الی بدەن‪ ،‬ئیتر‬ ‫ئەگەر بۆیان دەرکەوت ناتوانن؛ ڕاپەڕین لێی‬ ‫«واجب» نیە‪ ،‬و ئەو کاتەش با موسوڵمان‬ ‫لە واڵتی ژێر دەستی ئەو دەسەاڵتدارە کۆچ‬ ‫بکات و دینی خۆی دەربەرێت « َف َل ْو َط َر َأ‬ ‫َع َل ْي ِه ُك ْفر َو َت ْغيِري لِ َّ‬ ‫لش ْر ِع َأ ْو ِب ْد َعة َخ َر َج َع ْن‬ ‫ُح ْكم الْو َِل َية‪َ ،‬و َس َق َط ْت َطا َعته‪َ ،‬و َو َج َب َع َلى‬ ‫ُْ‬ ‫ال ْس ِل ِم َ‬ ‫ني الْ ِق َيام َع َل ْي ِه َو َخ ْلعه َو َن ْصب ِإ َمام‬ ‫َعا ِدل إ ِْن َأ ْم َك َن ُه ْم َذلِ َك‪َ ،‬فإ ِْن َ ْل َي َقع َذلِ َك إِلَّ‬ ‫لِ َطا ِئ َف ٍة َو َج َب َع َل ْي ِه ْم الْ ِق َيام ِ َ‬ ‫ب ْل ِع الْ َكا ِفر‪َ ،‬و َل‬ ‫َيِب ِف ُْ‬ ‫ال ْب َتدِع إَِّل ِإ َذا َظ ُّنوا الْ ُق ْد َرة َع َل ْي ِه‪َ ،‬فإ ِْن‬ ‫َت ََّق ُقوا الْ َع ْجز َ ْل َيِب الْ ِق َيام‪َ ،‬ولْ ُي َهاجِ ْر ُْ‬ ‫ال ْسلمِ‬ ‫َع ْن َأ ْرضه إ َِل َغ ْيهَا ‪َ ،‬و َي ِف ّر ِبدِي ِن ِه»(‪.)٤‬‬ ‫بەدوای ئەمانیشدا فیقهزانی حەنەفیی‬ ‫ناودار (مەال عەلیی قاری) (‪ ١٠١٤-‬ك‪،).‬‬ ‫لە «مــرقــاة المفاتيح»دا بــەم شێوەیە‬ ‫کۆدەنگیەکە و قسەکانی (قاضى عياض)‬ ‫پوخت دەکاتەوە کە دەڵێت‪ :‬و زانایانی‬ ‫ئیسالم کــۆدەنــگ بــون لــەســەر ئــەوەی‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەتی ئیسالم «ئیمامەت»‬ ‫بۆ ناموسوڵمانێک دانامەزرێت‪ ،‬و ئەگەریش‬ ‫پێشتر موسوڵمان بو و ناموسوڵمانێتیی‬ ‫بەسەردا هات؛ لەسەر کار الدەچێت‪ ،‬و بە‬ ‫هەمان شێوە ئەگەر وازی لە کردنی نوێژ‬ ‫و بانگ‌کردن بۆی هێنا‪ ،‬بە هەمان شێوە‬ ‫لە حاڵەتی داهێنانی «بیدعە» لە دیندا‬ ‫ال َما َم َة َل َت ْن َع ِق ُد لِ َكا ِف ٍر‪،‬‬ ‫« َو ْاج َت َم ُعوا َع َلى َأ َّن ْ ِ‬ ‫َو َل ْو َط َر َأ َع َل ْي ِه الْ ُك ْف ُر؛ ا ْن َع َز َل‪َ ،‬و َك َذا َل ْو َت َر َك ِإ َقا َمةَ‬ ‫الد َعا ِء ِإ َل ْي َها‪َ ،‬و َك َذا الْ ِب ْد َع ُة»‪ ،‬ئینجا‬ ‫الص َل َو ِات َو ُّ‬ ‫َّ‬ ‫دەقــی بڕگەی دوایــی قسەکانی (قاضى‬ ‫عياض) دەگوازێتەوە(‪.)٥‬‬ ‫ئینجا ئەم کۆدەنگیەی زانایانی ئایینیی‬ ‫ئیسالم بەبێ بنچینە دروست نەبوە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫دەقــی «حــەدیــث»ی پێغەمبەریان پێ‬ ‫گەیشتوە کە دەڵێت دەبێت موسوڵمان‬ ‫بە هەمو شێوەیەک کە لە چوارچێوەی‬ ‫ئیسالمدا جێی ببێتەوە گوێڕایەڵی‬ ‫فەرمانڕەوای موسوڵمان بێت‪ ،‬و نابێت لێی‬ ‫یاخی ببێت‪ ،‬مەگەر «کفر»ێکی ئاشکرای‬ ‫لێ ببینن کە لە ئیسالمدا چەسپابێت کە‬ ‫ئەوە «کفرە»ە (هەرچەند لە لێکدانەوەی‬ ‫«کفر» لە دەقــەکــەدا هەندێک ناکۆکی‬ ‫ڕوی داوە)‪ .‬ئەوەش ئەو «حەدیث»ـەیە‬ ‫کە (بوخاری) و (موسلیم) بە سەنەدەوە‬ ‫تۆماریان کردوە‪ ،‬کە دەڵێت صهحابییەک‬ ‫بە ناوی (عوبادەی کوڕی ئەصصامیت)‬ ‫وتویەتی؛ پێغەمبەر بانگی کردین و ئێمەش‬ ‫«بەیعەت»ـمان پێ دا‪ ،‬و لەو شتانەی کە‬ ‫پەیمانی لێ وەرگرتین لەسەریان؛ ئەو بو‬ ‫کە بەیعەتمان پێ دا لەسەر گوێڕایەڵی‪،‬‬

‫لە خۆشی و ناخۆشیدا‪ ،‬و لە خــوازراو و‬ ‫نەخوازراودا‪ ،‬و ئەگەریش چینی دەسەاڵتدار‬ ‫خراپ بێت و دەسکەوت و شتی باشیش‬ ‫بۆ خۆی ببات‪ ،‬و ئیتر لەگەڵ دەسەاڵتداردا‬ ‫دەرگیر نەبین و ملمالنێی لەگەڵ نەکەین‬ ‫و لێی یاخی نەبین َ‬ ‫الس ْم ِع‬ ‫«أ ْن َبا َي َع َنا َع َلى َّ‬ ‫َو َّ‬ ‫الطا َع ِة ِف َم ْن َش ِط َنا َو َم ْك َر ِه َنا‪َ ،‬و ُع ْس ِر َنا َويُ ْس ِر َنا‪،‬‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َو َأ َث َر ٍة َعل ْي َنا‪َ ،‬وأ ْن ل نُ َنا ِزعَ ال ْم َر أ ْهلهُ»‪ ،‬ئینجا‬ ‫دەڵێت پێغەمبەر وتی‪ :‬مەگەر «کوفر»ێکی‬ ‫ئاشکرا لە دەسەاڵتدار ببینن کە بەڵگەی‬ ‫خواییتان البێت لەسەری «إَِّل َأ ْن َت َر ْوا ُك ْف ًرا‬ ‫َب َو ًاحا ِع ْن َد ُك ْم ِمنَ ا ِ‬ ‫هلل ِفي ِه بُ ْرهَانٌ»(‪.)٦‬‬ ‫بەپێی ئەم «حەدیث»ـە یاخی‌بون لە‬ ‫دەسەاڵتداری ئیسالمی کاتێک دەبێت کە‬ ‫شتێکی لێ دەربکەوێت کە بەپێی بنەما‬ ‫چەسپاوەکانی ئیسالم دەرچــون بێت لە‬ ‫ئیسالم و پێچەوانەی بنەمایەکی چەسپاوی‬ ‫ئیسالم بێت‪ ،‬ئەگەرنا گوێڕایەڵی‌کردنی‬ ‫ئــەرکــی موسوڵمانە هــەتــا ئــەگــەر ئەو‬ ‫دەســـەاڵتـــدارە گوناهکار «فــاســق» و‬ ‫ستەمکاریش بێت‪.‬‬ ‫بەم شێوەیە مەرجی سەرەکیی دەسەاڵتی‬ ‫دەســــەاڵتــــداری کــۆمــەڵــگــای ئیسالمی‬

‫موسوڵمانێتیە‪ ،‬کە ئەم موسوڵمانێتیە بە‬ ‫نکولی‌کردن لە یەک «حوکم»ی چەسپاوی‬ ‫ئیسالم هەڵ‌دەوەشێتەوە‪ ،‬ئیتر ئەو کاتە‬ ‫دەسەاڵتەکەی شەرعی نیە‪ ،‬و موسوڵمان‬ ‫ناچار نیە گوێڕایەڵی ببێت و دەتوانێت‬ ‫ـ و پێویستیشە ـ لێی ڕاپــەڕێــت‪ .‬وەکو‬ ‫ئیمام‌ول‌حەڕەمین (جووەینی) لە «غياث‬ ‫األمــم»ـــدا وتویەتی‪ :‬موسوڵمانێتی ئەو‬ ‫بنچینە و بەندەیە کە دەسەاڵتی «ئیمام»ی‬ ‫لەسەر دادەمەزرێت‪ ،‬ئەگەر هات‌‌و ئیمام لە‬ ‫دین دەرچو؛ ئیتر شارراوە نیە کە لەسەر کار‬ ‫الدەچێت‪ ،‬و ئەو پلەوپایەیەی هەڵ‌دەگیرێت‬ ‫و کۆتایی پێ دێت‪ ،‬ئیتر ئەگەر جارێکی‬ ‫تریش گەڕایەوە بۆ موسوڵمانێتی؛ نابێتەوە‬ ‫بە «ئیمام» مەگەر سەرلەنوێ وەکو‬ ‫ُو ْ َ‬ ‫ال ْص ُل‬ ‫«ئیمام» دیاری بکرێت ْ ِ‬ ‫«ال ْس َل ُم ه َ‬ ‫َوالْ ِع َصا ُم‪َ ،‬ف َل ْو ُفر َ‬ ‫ال َما ِم َعنِ الدِّينِ ‪،‬‬ ‫ِض ا ْن ِس َل ُل ْ ِ‬ ‫َ ْل َي َ‬ ‫ْف ْ ِ‬ ‫ان َل ُعهُ‪َ ،‬وا ْر ِت َفا ُع َم ْن ِص ِب ِه َوا ْن ِق َطا ُعهُ‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي َّد َد‬ ‫َف َل ْو َج َّد َد إ ِْسل ًما ل َي ُع ْد ِإ َما ًما إِل أ ْن ُ َ‬ ‫ْاخ ِت َيا ُر ُه»(‪.)٧‬‬ ‫ئەم کۆدەنگیە و ئەم بنەما ئیسالمیە‬ ‫هەمو بنچینەیەکی تر بۆ «شەرعیەت»ی‬ ‫دەســــەاڵت لــە کــۆمــەڵــگــای ئیسالمیدا‬

‫کۆدەنگــی لەســەر الچونــی دەســەاڵتداری‬ ‫موســوڵامن لەســەر دەســەاڵت بــە دەرکەوتنــی‬ ‫«کفر»ێــک لێــی؛ هەمــو بنچینەیەکــی تــر بــۆ‬ ‫«شــەرعیەت»ی دەســەاڵت لــە کۆمەڵــگای‬ ‫ئیســامیدا هەڵ‌دەوەشــێنێتەوە‪ ،‬ئیــر نــە‬ ‫هەڵ‌بــژاردن و نــە پارلەمــان و نــە ڕاپرســی‬ ‫و نــە هیــچ بنەمایەکــی تــر بــۆ شــەرعیەتی‬ ‫ئــەو دەســەاڵتە نیــە ئەگــەر دەســەاڵتدار‬ ‫تەنهــا لــە یــەک بنەمــای چەســپاوی ئیســامدا‬ ‫بــاوەڕی پــێ نەبێــت‪ .‬بەڵکــو ئــەو کاتــە لەســەر‬ ‫موســوڵامنانیش دەبێتــە ئەرکێکــی ئایینــی لێــی‬ ‫ڕابپــەڕن و دەســەاڵت الی بــدەن‬ ‫کاتێــک جیهادیــەکان‪ ،‬و هەمــو موســوڵامنێکی‬ ‫ڕەســەنخواز‪ ،‬دەبینــن یاســاکانی ئــەم واڵتــە‬ ‫موسوڵامننشــینانە‪ ،‬لــە چەنــدان بەنــد و‬ ‫یاســادا الیــان داوە لــە یاســا چەســپاوەکانی‬ ‫ئیســام‪ ،‬و کاتێــک دەبینــن دەســەاڵتدارەکان و‬ ‫ســەرۆکەکان بەڕونــی پێیانــەوە دیــارە باوەڕیــان‬ ‫بــە هەندێــک لــە بنەماکانــی ئیســام نیــە یــان‬ ‫ئەرکــە ســەرەکیەکانی موســوڵامن جێبەجــێ‬ ‫ناکــەن؛ ئیــر ســەرئەنجامێکی چاوەڕوانکــراوە‬ ‫کــە خۆیــان بــە ناچــار بزانــن یاخــی بــن لــە‬ ‫دەســەاڵت و دەســەاڵتداری واڵتەکانــی خۆیــان‪،‬‬ ‫و هــەر موســوڵامنێکی ڕەســەنخواز و ئــاگادار لە‬ ‫ئایینەکــەی هەمــان هەڵوێســتی دەبێــت ئەگــەر‬ ‫توانــای هەبێــت‬

‫هەڵ‌دەوەشێنێتەوە‪ ،‬ئیتر نە هەڵ‌بژاردن و نە‬ ‫پارلەمان و نە ڕاپرسی و نە هیچ بنەمایەکی‬ ‫تر بۆ شەرعیەتی ئەو دەسەاڵتە نیە ئەگەر‬ ‫دەسەاڵتدار تەنها لە یەک بنەمای چەسپاوی‬ ‫ئیسالمدا بـــاوەڕی پــێ نەبێت‪ .‬بەڵکو‬ ‫ئەو کاتە لەسەر موسوڵمانانیش دەبێتە‬ ‫ئەرکێکی ئایینی لێی ڕابپەڕن و دەسەاڵت‬ ‫الی بدەن‪ .‬دیسان لە ئیسالمدا کۆدەنگی‬ ‫لەسەر ئــەوەش هەیە کە موسوڵمانان‬ ‫دەبێت «ئیمام»ێک‪ ،‬واتە دەسەاڵتداری‬ ‫یەکەمی دەوڵەتی ئیسالم‪ ،‬هەبێت بۆیان‬ ‫کە یاساکانی شەریعەت جێبەجێ بکات و‬ ‫دەسەاڵتی ڕەهــای هەبێت بەسەریانەوە‪،‬‬ ‫بــۆیــە کاتێک دەســـەاڵتـــداری پێشو لە‬ ‫بابەتێکدا کە حوکمێکی چەسپاوی ئیسالمە‬ ‫لێی دەرکــەوت بــاوەڕی پێی نیە؛ دەبێت‬ ‫دوای ئەوەی الی دەبەن؛ دەسەاڵتدارێکی‬ ‫تر کە هەمو مەرجەکانی تێدا بێت لە جێی‬ ‫دابنێن‪.‬‬ ‫دەی کاتێک جیهادیەکان‪ ،‬و هەمو‬ ‫موسوڵمانێکی ڕەســەنــخــواز‪ ،‬دەبینن‬ ‫یاساکانی ئەم واڵتە موسوڵماننشینانە‪،‬‬ ‫لە چەندان بەند و یاسادا الیان داوە لە‬ ‫یاسا چەسپاوەکانی ئیسالم‪ ،‬و کاتێک‬ ‫دەبینن دەسەاڵتدارەکان و سەرۆکەکان‬ ‫بەڕونی پێیانەوە دیارە باوەڕیان بە هەندێک‬ ‫لە بنەماکانی ئیسالم نیە یــان ئەرکە‬ ‫سەرەکیەکانی موسوڵمان جێبەجێ ناکەن‪،‬‬ ‫ئەگەرچی بە سەرزاری خۆیان بە موسوڵمان‬ ‫دەزانن؛ ئیتر سەرئەنجامێکی چاوەڕوانکراوە‬ ‫کە خۆیان بە ناچار بزانن یاخی ببن لە‬ ‫دەسەاڵت و دەسەاڵتداری واڵتەکانی خۆیان‪،‬‬ ‫و هەر موسوڵمانێکی ڕەسەنخواز و ئاگادار‬ ‫لە ئایینەکەی هەمان هەڵوێستی دەبێت‬ ‫ئەگەر توانای هەبێت‪ .‬ئەو کاتە جیاوازییەک‬ ‫نامێنێت لەنێوان ئەوەی سەلەفی‪-‬جیهادیە‪،‬‬ ‫و ئەوەی تەنها سەلەفیە‪ ،‬و بەگشتی ئەوەی‬ ‫موسوڵمانێکی ڕەسەنخواز و ئاگادارە لە‬ ‫ئیسالم و بنەماکانی‪ .‬هەر بۆیە کاتی خۆی‬ ‫(أمحد حممد شاكر) (‪ ،)1958-1892‬لە‬ ‫پەراوێزەکانیدا بۆ «تەفسیر»ی طهبەری‬ ‫و کورتکردنەوەکەی خۆی بۆ «تەفسیر»ی‬ ‫ئیبن کەثیر بە ناوی «عمدة التفسير»‪،‬‬ ‫لە پــەراوێــزی گێڕانەوەیەکدا کە هاتوە‬ ‫کۆمەڵێک لە (ئیباضيهکان) هاتون بۆالی‬ ‫ئیمام (ئەبو میجلەز) و وتویانە‪ :‬خوا‬ ‫فەرمویەتی «وم��ن مل حيكم مبا أن��زل اهلل‬ ‫فأولئك هم الكافرون»‪ ،‬مەبەستیان ئەوە‬ ‫بوە لە ڕێگەی ئەم دەقــەوە هەندێک لە‬ ‫«ئەمیر»ە موسوڵمانەکانیان بۆ «تەکفیر»‬ ‫بکات‪ ،‬ئەویش وتویەتی ئەم ئەمیرانە دەزانن‬ ‫کە حوکمی خوا چیە و کاتێک سەرپێچی‬ ‫دەکەن دەزانن کە گوناهە و تاوانە (یانی‬ ‫بــە حــەاڵڵــی نــازانــن و «اســتــحــال»ی‬ ‫ناکەن)‪ ،‬و ئەو ئایەتەش باسی یەهودی و‬ ‫مەسیحیەکان دەکات نەک موسوڵمانان‪ .‬جا‬ ‫(ئەحمەد شاکیر) لە پەراوێزی ئەم باسەدا‬ ‫نوسیویەتی‪ :‬پرسیاری ئەوانە لە ئەبو‬ ‫میجلەز دەربارەی ئەوە نەبوە کە بیدعەچی‬ ‫(دین‌گۆڕ)ەکانی ڕۆژگـــاری ئێمە داوای‬ ‫دەکــەن کە حوکمدانە لە مافی خەڵک و‬ ‫باری کەسێتیدا بە یاسایەکی پێچەوانە‬ ‫و نەگونجاو لەگەڵ شەریعەتی ئیسالم و‬ ‫دەرکردنی یاسایەکە کە بیسەپێنن بەسەر‬ ‫موسوڵماناندا بە پەنابردن بۆ حوکم و‬ ‫یاسایەک کە ئەوە نەبێت خوا لە کتێبەکەی‬ ‫و لەسەر زمانی پێغەمبەرەکەی دایناوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەم کارە ڕووەرگێڕانە لە حوکمی خوا‪ ،‬و‬ ‫نامەیلیە لەگەڵ دینەکەی و پێشخستنی‬ ‫حوکمەکانی کافرانە بەسەر حوکمی خوادا‪،‬‬ ‫کە ئەمەش «کوفر» و ناموسوڵمانێتیەکە‬ ‫کەس لە موسوڵمانان گومانی نیە لەوەی‬ ‫هەر کەس بیڵێت و بانگەشەی بۆ بکات؛‬ ‫پێی «کافر» دەبێت «فلم يكن سؤاهلم عما‬ ‫احتج به مبتدعة زماننا من القضاء يف األموال‬ ‫واألع��راض والدماء بقانون خمالف لشريعة‬ ‫أهل اإلسالم‪ ،‬وال يف إصدار قانون ملزم ألهل‬ ‫اإلسالم‪ ،‬باالحتكام إىل حكم غري اهلل يف كتابه‬ ‫وعلى لسان نبيه صلى اهلل عليه وسلم؛ فهذا‬ ‫الفعل إعراض عن حكم اهلل‪ ،‬ورغبة عن دينه‬

‫وإيثار ألحكام أهل الكفر على حكم اهلل سبحانه‬ ‫وتعاىل‪ ،‬وهذا كفر ال يشك أحد من أهل القبلة‬ ‫على اختالفهم يف تكفري القائل به والداعي‬ ‫إليه»‪ .‬ئینجا دەڵێت‪ :‬ئەوەی ئێمە ئەمڕۆ تێی‬ ‫کەوتوین؛ وازهێنانە لە کۆی حوکمەکانی‬ ‫خوا‪ ،‬و پێشخستنی هەر حوکمێکە بەسەر‬ ‫حوکمی خوا لە قورئان و لە سوننەتدا‪،‬‬ ‫و پەکخستنی هەمو شەریعەتی خواییە‪،‬‬ ‫بەڵکو گەیشتوەتە ئــەوەی دەیانەوێت‬ ‫بیسەلمێنن کە یاسای دانراوی نوێ باشترە‬ ‫لە حوکمە دابەزێنراوەکانی خوا‪ ،‬و دەشڵێن‬ ‫حوکمەکانی شەریعەت بۆ سەردەمێکی‬ ‫جیاواز لە سەردەمی ئێمە دابــەزیــون و‬ ‫لە چوارچێوەیەک و بۆ بارودۆخگەلێک و‬ ‫داخوازیگەلێک هاتون کە بەسەر چون و‬ ‫بە بەسەرچونیان هەمو حوکمەکانیش‬ ‫بەسەرچون و هەڵ‌گیراون «والذي حنن فيه‬ ‫اليوم؛ هو هجر ألحكام اهلل عامة بال استثناء‪،‬‬ ‫وإيثار حكم غري حكمه يف كتابه وسنة نبيه‪،‬‬ ‫وتعطيل لكل ما يف شريعة اهلل‪ ،‬بل بلغ األمر‬ ‫مبلغ االحتجاج على تفضيل أحكام القانون‬ ‫املوضوع على أحكام اهلل املنزلة‪ ،‬وإدعاء‬ ‫احملتجني بذلك بأن أحكام الشريعة إمنا نزلت‬ ‫لزمان غري زماننا‪ ،‬ولعلل وأسباب انقضت‬ ‫فسقطت األحكام كلها بانقضائها)(‪.)٨‬‬ ‫ئەمە لە کاتێکدا (ئەحمەد شاکیر)‬ ‫لە سەلەفیە جیهادیەکانیش نیە و پێش‬ ‫گەشەکردنی ئەو تەوژمە ئەمانەی نوسیوە‪،‬‬ ‫و تەنها گوزارش لە تێڕوانینێکی ئیسالمیی‬ ‫ڕەسەن و نمونەیی دەکات‪.‬‬ ‫جا بۆیە دەڵــێــم‪ :‬ئەگەر بنەمایەکی‬ ‫جێی کۆدەنگیی لەم شێوەیە لە ئیسالمدا‬ ‫هەبێت؛ ئیتر جیهادیەکان بۆ یاخی‌بونیان لە‬ ‫دەسەاڵتی واڵتەکانیان و هەوڵی گۆڕینیان‬ ‫بۆ دەسەاڵتی جێبەجێکەری شەریعەت چ‬ ‫پێویستییەکیان بە شتێکی زیاتر هەیە‬ ‫وەکو تیۆریی «حاکیمییەت»؟!‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫(‪ )١‬بۆ ئەم «مەسئەلە»یەی دوەم؛‬ ‫بڕوانە‪ :‬أبو حييى اللييب‪ ،‬اجلهاد ومعركة‬ ‫الشبهات‪ .‬مركز الفجر لإلعالم‪ 1431 .‬هـ‪.‬‬ ‫ص‌ص‪.31-26 .‬‬ ‫(‪ )٢‬ابن املنذر‪ ،‬اإلش��راف على مذاهب‬ ‫العلماء‪ .‬حتقيق‪ :‬صغري أمحد األنصاري أبو‬ ‫محاد‪ .‬رأس اخليمة‪ :‬مكتبة مكة الثقافية‪.‬‬ ‫الطبعة األوىل‪ .2004 ،‬جـ‪ ،5 .‬ص‪ .23 .‬باب‬ ‫والية الكفار‪ ،‬املسألة (‪.)2581‬‬ ‫(‪ )٣‬ابن قيم اجلوزية‪ ،‬أحكام أهل الذمة‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬يوسف بن أمحد البكري‪ ،‬شاكر بن‬ ‫توفيق ال��ع��اروري‪ .‬الدمام‪ :‬رم��ادى للنشر‪.‬‬ ‫الطبعة األوىل‪ .1997 ،‬جـ‪ ،2 .‬ص‪.787 .‬‬ ‫(‪ )٤‬النووي‪ ،‬املنهاج شرح صحيح مسلم‬ ‫بن احلجاج‪ .‬بريوت‪ :‬دار إحياء الرتاث العربي‪.‬‬ ‫الطبعة الثانية‪ 1392 ،‬هـ‪ .‬جـ‪ ،12 .‬ص‪.229 .‬‬ ‫(‪ )٥‬القاري‪ ،‬املال علي‪ ،‬مرقاة املفاتيح‬ ‫شرح مشكاة املصابيح‪ .‬بريوت‪ :‬دار الفكر‪.‬‬ ‫الطبعة األوىل‪ .2002 ،‬جـ‪ ،٦ .‬ص‌ص‪،2393 .‬‬ ‫‪.2394‬‬ ‫(‪ )٦‬بڕوانە‪ :‬البخاري‪ ،‬صحيح البخاري‬ ‫(اجلامع املسند الصحيح املختصر من أمور‬ ‫رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم وسننه وأيامه)‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬حممد زهري بن ناصر الناصر‪ .‬بريوت‪:‬‬ ‫دار طوق النجاة‪ .‬الطبعة األوىل‪ 1422 ،‬هـ‪ .‬جـ‪.‬‬ ‫‪ ،9‬ص‪ .47 .‬احلديث (‪.)7056 ،7055‬‬ ‫مسلم‪ ،‬صحيح مسلم (املسند الصحيح‬ ‫املختصر بنقل العدل عن العدل إىل رسول اهلل‬ ‫صلى اهلل عليه وسلم)‪ .‬جـ‪ ،3 .‬ص‪.1465 .‬‬ ‫اب ُو ُجوبِ َطا َع ِة ُْ‬ ‫ال َم � َرا ِء ِف َغ ْ ِي َم ْع ِص َي ٍة‪،‬‬ ‫( َب ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َو َ ْ‬ ‫ت ِر ِمي َها ِف ال ْع ِص َي ِة)‪ ،‬جـ‪ ،3 .‬ص‪.1470 .‬‬ ‫احلديث (‪.)42‬‬ ‫(‪ )٧‬اجلويين‪ ،‬غياث األمم يف التياث الظلم‪.‬‬ ‫حتقيق‪ :‬عبد العظيم الديب‪ .‬مكتبة إمام‬ ‫احلرمني‪ .‬الطبعة الثانية‪ 1401 ،‬هـ‪ .‬ص‌ص‪.‬‬ ‫‪ .99 ،98‬املسألة (‪.)139‬‬ ‫(‪ )٨‬أمحد حممد شاكر‪ ،‬عمدة التفسري عن‬ ‫احلافظ ابن كثري‪ .‬القاهرة‪ :‬دار الوفاء‪ .‬الطبعة‬ ‫الثانية‪ .2005 ،‬جـ‪ ،1 .‬ص‪.685 .‬‬

‫‪3‬‬

‫ژمارە (‪)335‬دوشەممە‪2017/3/27‬‬

‫كۆمۆنه‌ى پاريس‬ ‫وه‌ليد عومه‌ر‪ ،‬زه‌رده‌شت نوره‌دين‬ ‫كۆمۆنه‌ بۆ؟‬

‫كــۆمــۆنــ ‌ه بـــۆ كــۆمــۆنــيــســت ـه‌كــان و‬ ‫سۆسياليسته‌كان جۆرێك ‌ه لـ ‌ه تــراومــا‪/‬‬ ‫شــانــازى‪ .‬جۆرێك ل ‌ه زه‌ربـــه‌ى ده‌روونــى‬ ‫له‌ناو مێژوودا‪ .‬چونك ‌ه يه‌كه‌مين حكومه‌تى‬ ‫كرێكارى بــوو ك ‌ه پــاش ماوه‌يه‌كى كه‌م‪،‬‬ ‫خه‌ڵتانى خوێن ده‌كرێت‪ .‬ئه‌م تراومايه‌‪،‬‬ ‫به‌هۆى سه‌ركه‌وتنى شۆڕشى ئۆكتۆبه‌ره‌وه‌‬ ‫به‌جۆرێك ل ‌ه جۆره‌كان ساڕێژده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئۆكتۆبه‌ريش ده‌بێته‌و‌ه ب ‌ه ياده‌وه‌رييه‌كى‬ ‫ناخۆش و ده‌سكه‌وتێكى له‌ده‌ستچوو‪ .‬له‌‬ ‫كتێبى “گريمانه‌ى كۆمۆنيستى”دا هاتووه‌‪:‬‬ ‫«له‌خۆڕا نيه‌‪ ،‬وه‌ك ده‌ڵێن‪ ،‬لينين ئه‌و ڕۆژه‌ى‬ ‫ك ‌ه ده‌سه‌اڵتى به‌لشه‌فيكى حه‌فتا و دوو ڕۆژ‬ ‫تێده‌په‌ڕێنێت به‌سه‌ر به‌فره‌و‌ه سه‌ماده‌كات؛‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و حه‌فتا و دوو ڕۆژه‌ى كۆمۆنه‌ى‬ ‫پاريسى تێپه‌ڕاندووه‌»‪ .‬مێژوو زنجيره‌يه‌كه‌‪،‬‬ ‫پچڕان و به‌رده‌وامييشى تيايه‌‪ .‬پاش نزيكه‌ى‬ ‫سه‌د‌ه و نيوێك‪ ،‬كۆمۆنه‌ى پاريس و شۆڕشى‬ ‫ئۆكتۆبه‌ر و شۆڕشى چين و هه‌موو شۆڕشه‌‬ ‫كۆمۆنيستييه‌كانى تر‪ ،‬يه‌ك مێژوو پێكدێنن‪.‬‬ ‫به‌م ماناي ‌ه و به‌پێى ڕوانگ ‌ه ده‌روونشيكارييه‌كه‌‬ ‫كۆمۆن ‌ه كۆتايينه‌هاتووه‌‪ ،‬به‌ڵكو به‌شێكه‌‬ ‫له‌و هيستريايه‌ى ك ‌ه مێژووى كۆمۆنيزم بۆ‬ ‫سه‌رمايه‌داريى درووستكردووه‌‪ :‬كۆمۆنيزم‬ ‫هه‌ربه‌ڕاست چيى ده‌وێت؟ بۆ نامرێت؟ ئه‌مه‌‬ ‫وێڕاى ئه‌وه‌ى بۆرژوازى هه‌وڵيداو‌ه وه‌اڵمگه‌لى‬ ‫وه‌ك (كۆتايى مێژوو) بۆ خۆى درووستبكات‬ ‫و له‌م پرسيار‌ه شووم ‌ه ده‌ربــازى ببێت و‬ ‫ترسه‌ك ‌ه بۆ ماوه‌يه‌كى كاتى دامركێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ديسان كۆمۆن ‌ه بۆ؟ بادیۆ زۆر بەدەقیقی‬ ‫ئــامــاژەی بە زەروورەتـــی وروژانــدنــی ئەم‬ ‫پرسیارە داوە کاتێک دەڵێت‪“ :‬پرسەکە‬ ‫پرسی یادەوەری و یادکردنەوە نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫پرسی حەقیقەتە‪ .‬ئەمڕۆ چۆن لە پرسی‬ ‫حەقیقەتی سیاسی کۆمۆنە دەڕوانــیــن؟‬ ‫کۆمۆنە بــەر لە هەموو شت ڕووداوێـــک‬ ‫بوو کە تێیدا ئاسۆ و ئیمکانی نوێی بۆ‬ ‫ڕێکخستنی ژیانی کۆمەاڵنی خەڵکی بەدەر‬ ‫لە فۆرماسیۆنە چینایەتییە‪-‬هیرارکییەکان‬ ‫هێنايه‌ئاراوە‪ ،‬و ئاسۆیەکی نوێی لەبەردەم‬ ‫مرۆڤایەتیدا کردەوە تاكو بانگەشەی ئەوە‬ ‫بکات کە بەڵێ دەکرێت لە شوێنێکدا بەر بە‬ ‫مێژووی چەوساندنەوە بگیرێت و بقرتێنرێت‪،‬‬ ‫ئەگەرچی قرتاندنێکی توندوتیژانە و‬ ‫کاتيیش بێت و نەشتوانێت خــۆی بە‬ ‫تــەواوی لە هەموو فۆرمە ڕۆژانەییەکانی‬ ‫ژیاندا ئەکچواڵ بکاته‌وه‌‪ .‬بــەاڵم ئاسۆی‬ ‫ڕزگاری وەک حەتمیەتێک دەخاتە کەوڵی‬ ‫مرۆڤایەتییەوە کە تا مرۆڤێک بمێنێت ئەوا‬ ‫ئەو ئاسۆیە هەرگیز ئاوا نابێت‪ .‬حەقیقەت‬ ‫بــەم ج ــۆرە کــاردەکــات بــۆیــە گــەڕانــەوە‬ ‫بــۆ کۆمۆنە گــەڕانــەوەیــە بــۆ حەقیقەتی‬ ‫سیاسی‪ .‬گرنگيی کۆمۆنە وەک ڕووداوێکی‬ ‫ڕزگاریخوازنە هەر لەسەروبەندی کۆمۆنەدا‬ ‫دەرکەوت‪ .‬هەر ئەمەش بوو وای لە مارکس‬ ‫کرد کە لەسەروبەندی کۆمۆنەدا بڵێت؛”‬ ‫ئەگەر کۆمۆنە تێکبشێت‪ ،‬تەنیا ملمالنێکە‬ ‫دوادەکــەوێــت و هیچیتر‪ .‬پره‌نسیپەکانی‬ ‫کۆمۆنە بە نەمری دەمێننەوە و نابەزن‪ ،‬تا‬ ‫پرۆلیتاریا ڕزگاری نەبێت بەردەوام پەنایان‬ ‫بۆ دەبرێت”‪ .‬ئەگەر ئێمەش بەشێوەیەکی‬ ‫پاشه‌وپاش و ڕیتڕۆئەکتیڤ تەماشای مێژووی‬ ‫پاش کۆمۆنە بکەین نەمريی کۆمۆنەمان بۆ‬

‫دەردەکەوێت و پەی بەوە دەبەین مێژووی‬ ‫بــەرەنــگــاريــی کۆمۆنە پــاش کۆمۆنەش‬ ‫بــەردەوام بــوو‪ ،‬و بــەردەوامــە و بــەردەوام‬ ‫دەبێت‪ .‬یەکەم دەرکەوتنەوەی وەفاداری بۆ‬ ‫ڕوداووی کۆمۆنە شۆڕشی ئۆکتۆبەر بوو‪ ،‬بە‬ ‫ڕێبەرایەتيی لینین و پاش لینینیش ستالین‬ ‫درێژەی بەو مێژوو‌ه‌دا‪ ...‬پاش ئەوانیش لە‬ ‫سەدەی بیستدا چەندين جاری تر پره‌نسیپە‬ ‫نەمرەکانی کۆمۆنە دەرکەوتنەوە و دواهەمین‬ ‫دەرکــەوتــەی لە ســەدەی بیستدا شۆڕشی‬ ‫کەلتوريی چین بوو‪.‬‬

‫هه‌لومه‌رجى درووستبووىن‪:‬‬

‫شه‌ڕێكى به‌ناوبانگ ل ‌ه ‪1870/7/19‬‬ ‫له‌نێوان فه‌ڕه‌نسا و ده‌وڵه‌تى پرۆس(ئه‌ڵمانياى‬ ‫فره‌پارچه‌ى ئه‌وكات)دا هه‌ڵگيرسا ك ‌ه به‌‬ ‫شه‌ڕى ئه‌ڵمانيا‪-‬فه‌ڕه‌نسا ناوى ده‌ركردووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ردووال ملمالنێيان بوو له‌سه‌ر هه‌يمه‌نه‌ى‬ ‫خۆيان ل ‌ه ئ ـه‌وروپــادا‪ .‬ئه‌وكات ناپليۆنى‬ ‫سێيه‌م ف ـه‌رمــانــڕه‌واى فه‌ڕه‌نسا بــوو‪ .‬له‌‬ ‫كاتى ناپليۆنى سێيه‌مه‌وه‌‪ ،‬سه‌رمايه‌دارى له‌‬ ‫فه‌ڕه‌نسادا زه‌ق ببووه‌وه‌‪ .‬خه‌ڵك تاده‌هات‬ ‫هه‌ژارتر ده‌بــوون‪ .‬بۆي ‌ه ناپليۆنى سێيه‌م‪،‬‬ ‫ل ‌ه ناوخۆدا ئيداره‌يه‌كى توند و پۆليس و‬ ‫سه‌ربازى زۆرى دامه‌زراندبوو‪ ،‬ل ‌ه ده‌ره‌وه‌شدا‬ ‫چاوچنۆك بوو و ده‌شيويست وا ل ‌ه خه‌ڵك‬ ‫بكات به‌هۆى داگيركاريي ‌ه ده‌ره‌كييه‌كانه‌وه‌‬ ‫خه‌ياڵيان له‌سه‌ر كێشه ‌ناوخۆييه‌كان و‬ ‫شــۆڕش نه‌مێنێت‪ .‬دوو هۆ هه‌بوون كه‌‬ ‫په‌المارى ئه‌ڵمانيا بدات‪:‬‬ ‫وياليه‌تى (ڕاين) ك ‌ه ده‌مێك بوو‬ ‫‪) 1‬‬ ‫جێى ئيعتيبار بوو بۆ فه‌ڕه‌نسا‪.‬‬ ‫به‌رگرتن به‌وه‌ى ئه‌ڵمانيا نه‌بێته‌‬ ‫‪) 2‬‬ ‫واڵتێكى يه‌كپارچ ‌ه و به‌م هۆيه‌شه‌و‌ه فه‌ڕه‌نسا‬ ‫هه‌ر بااڵده‌ست بێت ل ‌ه ئه‌وروپادا‪.‬‬ ‫دواجــــار ســوپــاى ف ـه‌ڕه‌نــســا تــووشــى‬ ‫كۆمه‌ڵێك شكستى يه‌كله‌دواى يه‌ك ده‌بێت‪.‬‬ ‫سوپاى پرۆس يان ئه‌ڵمانيا به‌قووڵى خۆيان‬ ‫ده‌كه‌ن ‌ه ناو خاكى فه‌ڕه‌نسادا‪ .‬ناپليۆنى‬ ‫سێيه‌م‪ ،‬ڕۆژى ‪ 1870/9/2‬ل ‌ه شه‌ڕى سيداندا‬ ‫به‌ته‌واوى به‌زى و ده‌سگيركرا‪.‬‬ ‫ئه‌وكات بارودۆخى پاريس خراپ بوو‪.‬‬ ‫بێكارى بــوو‪ ،‬خــۆراك ك ـه‌م بــوو‪ ،‬جه‌نگ‬ ‫ديارده‌ى خراپى ترى درووستكردبوو‪ .‬كاتێك‬ ‫هه‌واڵى ته‌سليمبوونى فه‌ڕه‌نسا گه‌يشته‌‬ ‫پاريس‪ ،‬خه‌ڵك ل ‌ه تووڕه‌ييدا ڕژان ـ ‌ه سه‌ر‬ ‫جاده‌‪ .‬ڕۆژى ‪ 9/4‬شۆڕش ل ‌ه پاريس ڕوويدا‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه هێشتا شۆرشى كۆمۆن ‌ه نيه‌‪ .‬له‌م كاته‌دا‬ ‫خه‌ڵك كۆشكيان داگيركرد‪ .‬ده‌سه‌اڵته‌كه‌ى‬ ‫ناپليۆنى سێيه‌م ك ـ ‌ه ئيمپراتۆريه‌تى‬ ‫دووه‌ميشى پێده‌وترێت ڕووخــا‪ .‬كۆمارى‬ ‫سێيه‌م درووستبوو‪ .‬كرێكاران ل ‌ه مانگى‬ ‫سێپته‌مبه‌ردا نه‌يانتوانى ل ‌ه ماهيه‌تى حيزبى‬ ‫بۆرژوازيى كۆماريخواز تێبگه‌ن و ده‌سه‌اڵت‬ ‫كه‌وت ‌ه ده‌ستى ئه‌وان‪ .‬بۆ فريودانى خه‌ڵك‌‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كه‌يان ناونا (ده‌وڵه‌تى به‌رگريى‬ ‫ميلى)‪ .‬ل ـه‌والش ـه‌و‌ه سوپاى پــرۆس هه‌ر‬ ‫پێشڕه‌وى ده‌كات و ته‌نانه‌ت ته‌ماعى ئه‌وه‌‬ ‫ده‌يگرێت ك ‌ه فه‌ڕه‌نسا ب ‌ه كۆمار‌ه تازه‌كه‌يه‌وه‌‬ ‫بكات ‌ه پاشكۆى خۆى‪.‬‬

‫پرۆسه‌كه‌‪:‬‬

‫كرێكارانى پاريس ل ‌ه ماوه‌يه‌كى كورتدا‪،‬‬ ‫گاردێكى ميلى درووستده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م گارد‌ه له‌‬ ‫‪ 194‬گرووپى جودا پێكهاتبوو ك ‌ه ژماره‌يان ‪30‬‬ ‫هه‌زار كه‌س بوو‪ .‬پاشان كۆميته‌ى مه‌ركه‌زيى‬ ‫گارده‌كه‌ى درووستكرد‪ .‬ئه‌م گارد‌ه به‌ته‌نيا‬

‫نه‌يده‌ويست به‌رگرى ل ‌ه كرێكاران بكات‪،‬‬ ‫به‌ڵكو بۆ كۆى خه‌ڵكى فه‌ڕه‌نساش بوو‪.‬‬ ‫خه‌ڵكى پاريس ل ‌ه ته‌سليمبوون و ته‌نازولى‬ ‫ده‌وڵه‌تى ميليى فه‌ڕه‌نسا زۆر تووڕ‌ه ببوون‪.‬‬ ‫پێشتر يه‌ك دوو هه‌وڵى ڕاپه‌ڕينيان دابوو له‌‬ ‫مانگى ‪ 10‬ى ‪ 1870‬و مانگى ‪2‬ى ‪،1871‬‬ ‫ك ‌ه سه‌رينه‌گرتبوو‪ .‬به‌اڵم ئه‌مان ‌ه چه‌كه‌كانى‬ ‫خۆيانيان دانه‌نابوو‪ .‬ده‌وڵه‌ت ‌ه ميلييه‌كه‌‪،‬‬ ‫خه‌مى لێ نيشتبوو‪ .‬گه‌ڕ ڕێى بداي ‌ه كرێكاران‬ ‫سوپاى ئه‌ڵمانه‌كان له‌ناوبده‌ن‪ ،‬هه‌ر كێشه‌‬ ‫بوو‪ ،‬چونك ‌ه دواجار خۆيانيشيان له‌ناوده‌برد‪.‬‬ ‫‪28‬ـى ‪ 2‬شه‌ڕ وه‌ستا‪ .‬خاوه‌ن زه‌وييه‌كانى‬ ‫فه‌ڕه‌نسا و بۆرژوازيى فه‌ڕه‌نسا و اليه‌نگرانى‬ ‫كۆماره‌ك ‌ه كۆنگره‌يه‌كى ميليان به‌ست و‬ ‫ده‌وڵه‌تێكى تازه‌تريان ب ‌ه سه‌رپه‌رشتيى‬ ‫“تــيـه‌رس” دامــه‌زرانــد‪ .‬تيه‌رس خائين و‬ ‫دژه‌شۆڕش بوو‪ .‬به‌شێك ل ‌ه خاكى فه‌ڕه‌نساى‬ ‫ب ‌ه پــار‌ه فرۆشت‪ ،‬هه‌موو هێزى خۆيشى‬ ‫كۆكرده‌و‌ه بۆ هێرشكردن ‌ه سه‌ر پاريس‪.‬‬ ‫‪18‬ى مارس‪ ،‬گارده‌ك ‌ه ڕاپه‌ڕيين‪ .‬به‌شێكى‬ ‫زۆرى شــار هاتنه‌پاڵى‪ .‬س ـه‌عــات ‪10‬ى‬ ‫به‌يانى ده‌وڵه‌تى كۆنه‌په‌رستانه‌ى تيه‌رس‪،‬‬ ‫واتـ ‌ه فه‌ڕه‌نسايان ڕاونــا و به‌سه‌ر گرد و‬ ‫ته‌پۆلكه‌ى مۆن‌مارته‌ردا زاڵبوون‪ .‬تيه‌رس‬ ‫پاريسى جێهێشت و خۆى و سوپا به‌ره‌و‬ ‫(ڤێرساى) هه‌ڵهاتن‪ .‬كۆتايى ڕۆژه‌ك ‌ه گاردى‬ ‫ميليى پاريس‪ ،‬شاره‌وانيى پاريسى داگيركرد‬ ‫و ئااڵى سورى هه‌ڵكرد‪ .‬هه‌فته‌يه‌ك دواتر‬ ‫هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدرا‪ .‬خه‌ڵك ئااڵيه‌كى‬ ‫سوريان به‌ده‌سته‌و‌ه بوو و ڕۆيشتن به‌ره‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ .‬ئه‌ندامانى كۆمۆن ‌ه ‪ 86‬كه‌س‬ ‫بــوو‪21 ،‬ي ــان بــــۆرژوازى بــوون و پاشان‬ ‫ده‌ستيان له‌كاركێشايه‌وه‌‪ .‬دوو ڕه‌وت زۆر زاڵ‬ ‫بوون‪ :‬بالنكييه‌كان و پرۆدۆنييه‌كان‪ .‬دوو ڕۆژ‬ ‫دواتر ئه‌نجامه‌كان ئاشكراكران و خه‌ڵك به‌‬ ‫شادى و ئااڵى سوره‌وه ڕژابوون ‌ه ناو پاريس‪.‬‬ ‫ت ـه‌واوى تۆپه‌كان ب ‌ه ئيفتيخارى كۆمۆنه‌‬ ‫كه‌وتن ‌ه ته‌قه‌ى خۆشى‪ .‬چه‌پڵه‌ى جه‌ماوه‌رى‬ ‫له‌اليه‌ك و درووشمى (بژى بژى كۆمۆنه)‌‬ ‫‌كه وه‌كو ئينتيما‬ ‫ده‌نگى ده‌دايه‌و‌ه‌‪ .‬حكومه‌ته ‌‌‬ ‫هه‌ريه‌ك ‌ه له‌مانه‌ى تيابوو‪ :‬سۆسياليست‪،‬‬ ‫ئه‌نارشيست‪ ،‬فيمينيست‪ ،‬ماركسيست‪،‬‬ ‫ديموكراتى ڕاديكاڵ و هتد‪ .‬هه‌ريه‌ك ‌ه له‌‬ ‫دانيشتوانى كۆمۆنه‌پێى ده‌وترا كۆمۆنار‪.‬‬

‫هه‌نگاوه‌كاىن كۆمۆنه‌‪:‬‬

‫يه‌كه‌م ياسا ك ‌ه كۆمۆن ‌ه ده‌ريكرد‪،‬‬ ‫‪) 1‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى سوپا بوو‪ .‬چونك ‌ه كۆمۆنه‌‬ ‫پێى‌وابوو سوپا دامه‌زراوه‌يه‌كى بۆرژوازيي ‌ه و‬ ‫بوجه‌ى زۆر و ناپێويستى ده‌وێت‪ .‬له‌جياتيى‬ ‫ئه‌و‌ه باشتر‌ه خه‌ڵك خۆى به‌رگرى ل ‌ه خۆى‬ ‫بكات و به‌رگريى ميلى درووست بێت‪ .‬له‌‬ ‫گرتنى پاريسدا خۆيان ئه‌مه‌يان سه‌لماندبوو‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پۆليسيشى هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‪.‬‬ ‫ســيــســت ـه‌مــى پــارلــه‌مــانــيــى‬ ‫‪) 2‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‪ .‬پێى وابــوو سيسته‌مێكى‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ و ڕياكاره‌‪ .‬له‌برى ئه‌م ‌ه ‪10‬‬ ‫شــوراى درووستكرد‪ .‬شورا فه‌رمانڕه‌وايى‬ ‫خه‌ڵك خۆيه‌تى و بوج ‌ه و پاره‌يه‌كى‬ ‫كه‌متريشى تێده‌چێت‪.‬‬ ‫موچه‌ى زۆر و بۆر هه‌ڵوه‌شايه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪) 3‬‬ ‫ئه‌وانه‌شى ل ‌ه ئيداره‌ى كۆمۆنه‌دا ئيشيانده‌كرد‬ ‫كرێكه‌يان ل ‌ه پــاره‌ى كرێكارێكى شــاره‌زا‬ ‫تێنه‌ده‌په‌ڕى‪.‬‬ ‫ده‌وڵــــــــــه‌ت و كــڵــێــســاى‬ ‫‪) 4‬‬ ‫لێكجياكرده‌وه‌‪ .‬ئه‌و بوجه‌يه‌ى بڕى ك ‌ه بۆ‬ ‫كڵێسا دانرابوو‪ .‬كه‌لوپه‌لى كڵێساى خسته‌وه‌‬

‫خزمه‌تى خه‌ڵك‪.‬‬ ‫ل ‌ه ڕووى ئابورييه‌و‌ه كۆمه‌ڵێك‬ ‫‪) 5‬‬ ‫هـه‌نــگــاوى نــا بــۆ بــه‌رژه‌وه‌نــديــى گشتى‬ ‫له‌وانه‌‪ :‬ئه‌و كارگانه‌ى ك ‌ه خاوه‌نه‌كانيان‬ ‫هه‌ڵهاتبوون و وه‌ستابوون‪ ،‬خست ‌ه چنگى‬ ‫سه‌نديكا هه‌روه‌زييه‌كانى كرێكاران‪ ،‬ئيشى‬ ‫شه‌وانه‌ى گه‌نج ‌ه نانه‌واكانى قه‌ده‌غه‌كرد‪،‬‬ ‫غه‌رامه‌ى سه‌ر كرێكار و داشكانى كرێى‬ ‫قه‌ده‌غه‌كرد‪ ،‬ئه‌و بارمت ‌ه داراييانه‌ى هه‌ژاران‬ ‫ك ‌ه بۆ دۆزينه‌و‌ه كار داياننابوو گه‌ڕاندييه‌وه‌‬ ‫بۆيان‪ ،‬بۆ دانى ئيجار‌ه و پێدانه‌وه‌ى قه‌رز‬ ‫ماوه‌يه‌كى ده‌ستنيشانكرد‪ .‬ئه‌و قه‌رزانه‌شى‬ ‫هه‌ڵوه‌شانده‌و‌ه ك ‌ه خرابوونه‌سه‌ر شانى‬ ‫خه‌ڵكه‌كه‌‪.‬‬ ‫دژ بــــ ‌ه ن ــاس ــي ــۆن ــال ــي ــزم‪،‬‬ ‫‪) 6‬‬ ‫ستونى ڤاندۆمى ڕووخــانــد ك ‌ه نيشانه‌ى‬ ‫نه‌ته‌وه‌په‌رستى بوو ل ‌ه سه‌نته‌رى پاريسدا‪ .‬به‌‬ ‫يادى سه‌ركه‌وتنه‌كانى ناپليۆن پۆناپارته‌وه‌‬ ‫درووســتــكــرابــوو(دواتــر تيه‌رسى حاكمى‬ ‫فه‌ڕه‌نسا درووستيكرده‌وه‌)‪.‬‬ ‫شتى پيشه‌يى فێرى ژنان كران‬ ‫‪) 7‬‬ ‫و جێ و ڕێش بۆ ئه‌و ژنان ‌ه دابينكرا كه‌‬ ‫زه‌واجيان نه‌كردبوو‪.‬‬ ‫ســــزاى مــــردن و س ــێ ــداره‌ى‬ ‫‪) 8‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شانده‌وه‪‌.‬‬ ‫خ ـه‌ڵــكــى غ ـه‌ريــب ـ ‌ه و بيانى‬ ‫‪) 9‬‬ ‫هه‌ڵبژێردران‪ .‬ده‌يانوت‪ ،‬ئااڵى كۆمۆنه‌‪ ،‬ئااڵى‬ ‫كۆمارێكى جيهانييه‌‪.‬‬ ‫‪ ) 10‬وه‌ك ك ـه‌شــى كــۆم ـه‌اڵي ـه‌تــى‪،‬‬ ‫مــاركــس خــۆى ده‌گێڕێته‌و‌ه ك ـه‌‪ :‬چيدى‬ ‫له‌شێك ل ‌ه مه‌يتخان ‌ه نه‌ده‌بينرا‪ .‬كه‌س‬ ‫نه‌يده‌بيست شه‌وێك ده‌رگــا و په‌نجه‌ره‌ى‬ ‫كه‌سێك شكابێت‪ .‬به‌كورتى دزێك له‌ئارادا‬ ‫نه‌بوو‪ .‬يه‌كێك ل ‌ه ئه‌ندامانى كۆمۆن ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ن ‌ه پياوكوشتن ماوه‌‪ ،‬ن ‌ه دزى‪ ،‬ن ‌ه په‌المار‪،‬‬ ‫وه‌ك بڵێى له‌و ڕۆژه‌وه‌ى پۆليسى بۆرژوازى‬ ‫ڕۆيشتووه‌‪ ،‬هه‌موو خراپه‌كانيشى له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆيدا بردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ل ـه‌الي ـه‌ك‪ ،‬لــه‌والش ڤێرساى كه‌‬ ‫شوێنى تيه‌رس و فه‌ڕه‌نسيي ‌ه بۆرژواكان بوو؛‬ ‫سياسى و خاوه‌ن زه‌وى و سه‌رمايه‌داره‌كان‬ ‫كۆببوونه‌وه‌‪ .‬له‌وێ هه‌موو سيمايه‌كى دزێو‬ ‫هه‌بوو‪ :‬پۆليس‪ ،‬جاسوس‪ ،‬دز‪ ،‬ته‌ڵه‌كه‌چى‪،‬‬ ‫قۆڵبڕ‪ ،‬وێڵ و له‌شفرۆش‪ .‬ماركس ل ‌ه كتێبى‬ ‫(شه‌ڕى ناوخۆى فه‌ڕه‌نسا)دا ده‌ڵێت‪ :‬پاريس‬ ‫سه‌رتاپاى حه‌قيقه‌ت ‌ه و‪ ،‬ڤێرساييش سه‌رتاپا‬ ‫درۆ!‬

‫په‌المارداىن كۆمۆنه‪‌:‬‬

‫كۆمۆن ‌ه نزيكه‌ى ‪ 72‬ڕۆژ عومرى كرد‪.‬‬ ‫ديار‌ه چينى بااڵده‌ست هه‌روا لێت ناگه‌ڕێت‪.‬‬ ‫تيه‌رس و داروده‌سته‌كه‌ى ك ‌ه خزابوون ‌ه‬ ‫ڤێرساى‪ ،‬ه ـه‌رده‌م ل ‌ه فڕوفێڵدا بــوون بۆ‬ ‫په‌الماردانه‌وه‌ى پاريس‪ .‬تيه‌رس به‌درۆوه‌‬ ‫ده‌يوت‪ :‬هه‌رچى بێت من په‌المارى پاريس‬ ‫ن ــاده‌م‪ .‬ب ـه‌اڵم مــادام بيسماركى پاشاى‬ ‫پــرۆس به‌ڵێنى هاوكاريى پێدابوو‪ ،‬ئيتر‬ ‫تۆنى خۆى گۆڕى‪ .‬بيسمارك‪ 100 ،‬هه‌زار‬ ‫زيندانيى بــۆ نـــاردن كـ ‌ه لـ ‌ه سوپاكه‌ى‬ ‫ناپليۆنه‌و‌ه گرتبوونى‪ .‬بۆي ‌ه تيه‌رس‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫لوتبه‌رزييه‌و‌ه وتــى‪ :‬من ياسابه‌ده‌ستان ‌ه‬ ‫ده‌چمه‌و‌ه ناو پاريس‪ .‬پێشتر كۆمه‌ڵێك‬ ‫جاسوس نێردرابوونه‌ناو پاريسه‌وه‌‪ .‬به‌‬ ‫كۆمه‌كى ئه‌وان ‌ه و سوپا ئاماده‌كراوه‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه ‪ 5/21‬په‌المار بۆ سه‌ر پاريس ده‌ستى‬ ‫پێكرد‪ .‬به‌ره‌نگاريى پاريسييه‌كان‪ ،‬يه‌ك‬ ‫هه‌فته‌ى خاياند‪ :‬هه‌فته‌يه‌كى خوێناوى‪ .‬ژن‬

‫و مناڵ و گه‌نج و پير كه‌وتن ‌ه به‌رگريكردن‬ ‫ل ‌ه كۆمۆنه‌‪ .‬هه‌ر سوچ و كۆاڵنێك كرابوو‌ه‬ ‫سه‌نگه‌ر((تاڕاده‌يه‌ك هاوشێوه‌ى كۆبانێ))‪.‬‬ ‫چه‌ند نمونه‌يه‌كى قاره‌مانى‪:‬‬ ‫دوژمنى كۆمۆنه‌‪ ،‬كه‌شتييه‌كى تۆپدار‬ ‫ده‌گرێت و نوقمى ده‌كــات‪ .‬شۆڕشگێڕانى‬ ‫كۆمۆن ‌ه به‌سه‌ر سه‌حنه‌كه‌ى كه‌شتييه‌كه‌و‌ه‬ ‫ده‌بن و له‌و ساته‌دا ك ‌ه ورده‌ورد‌ه به‌ره‌و‬ ‫مردن ده‌ڕۆن‪ ،‬هاوارده‌كه‌ن‪ :‬بژى كۆمۆنه‌‪ .‬و‬ ‫پاشان غه‌رقده‌بن‪.‬‬ ‫ئۆگه‌ست ڕۆالند ك ‌ه پێشتر يه‌كێك بوو‬ ‫ل ‌ه خه‌باتكارانى گاردى ميلى‪ ،‬سێ كوڕى‬ ‫هێنابوو‌ه شــه‌ڕ‪ ،‬نامه‌يه‌ك بۆ نوێنه‌رى‬ ‫كاروبارى جه‌نگ ده‌نوسێت و داواده‌كــات‬ ‫كوڕى چواره‌ميشى بێنێت ك ‌ه ‪ 15‬ساڵه‌يه‌‪.‬‬ ‫دوو برا و باوكێكى تر ل ‌ه سه‌نگه‌ردا ده‌بن‪.‬‬ ‫ئێرنيستى ‪14‬ساڵ ‌ه و فلێكسى ‪ 17‬ساڵه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ماوه‌ى سه‌عاتێكدا هه‌ردووكيان كورژران‪.‬‬ ‫يه‌كيان ده‌ڕوات ئااڵك ‌ه له‌سه‌ر سه‌نگه‌ره‌ك ‌ه‬ ‫داكوتێت ده‌مرێت و‪ ،‬براكه‌ى تريش بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ى ئااڵك ‌ه دانێته‌وه ‌ئه‌ويش هه‌ر له‌وێدا‬ ‫ده‌كوژرێت‪ .‬باوكيشيان خۆى بێتاقه‌ت ناكات‬ ‫و به‌رده‌وام ده‌بێت ل ‌ه ته‌ق ‌ه و شه‌ڕكردن‪.‬‬ ‫گرووپێكى تر الى ديــوارى قه‌برستانى‬ ‫(پــێــرالشــێــز)ه‌و‌ه ده‌ج ـه‌نــگــان چــه‌ك و‬ ‫ته‌قه‌مه‌نييان لێبڕا‪ .‬ب ‌ه سه‌ر‌ه ڕم كه‌وتن ‌ه‬ ‫شه‌ڕ‪ ،‬به‌اڵم سوپاكه‌ى به‌رامبه‌ريان چه‌ند‬ ‫هێنده‌ى ئـــه‌وان به‌هێز ب ــوو‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫يه‌كێكيشيان خۆيان نـه‌دا به‌ده‌سته‌و‌ه و‬ ‫ته‌سليم نه‌بوون‪ .‬ساڵه‌ها دواتر پرۆليتارى‬ ‫پاريس‪ ،‬ئـه‌م ديــواره‌يــان ناونا (ديــوارى‬ ‫خه‌باتگێڕان)‪ .‬ديــواره‌ك ـ ‌ه ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتى‬ ‫پاريسه‌وه‌يه‌‪28 .‬ى ‪ 5‬پاريس به‌ته‌واوى‬ ‫كه‌وته‌و‌ه ده‌ستى كۆنه‌په‌رستان و كورتترين‬ ‫حكومه‌تى كرێكارى ل ‌ه مێژوودا كۆتاييهات‪.‬‬ ‫نزيكه‌ى سه‌د هه‌زاركه‌س ل ‌ه پاريس كوژران‬ ‫و زينده‌به‌چاڵكران و دوورخرانه‌وه‌‪.‬‬ ‫فه‌ڕێ ك ‌ه ئه‌ندامى كۆمۆن ‌ه بوو ل ‌ه دادگاى‬ ‫دواتــردا وتــى‪ :‬من ك ‌ه ئه‌ندامى كۆمۆنه‌م‬ ‫كه‌وتوومه‌ت ‌ه ده‌ستى سه‌رداره‌كانم‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫سه‌رى منيان ده‌وێت‪ ،‬با بێن و بيبه‌ن!‪...‬‬ ‫ئازاد ژياوم و ده‌شمه‌وێت ئازادان ‌ه بمرم!‬ ‫لۆبێز ميشێل‪ ،‬ژنێكى كۆمۆنه‌ي ‌ه و ل ‌ه‬ ‫دادگــادا ده‌ڵێت‪ :‬من به‌ته‌واوى وجودمه‌وه‌‬ ‫په‌يوه‌ستم به‌و شۆڕش ‌ه كۆمه‌اڵيه‌تييه‌و‌ه‬ ‫و ڕايده‌گه‌يه‌نم ك ‌ه به‌رپرسيارێتيى ته‌واوى‬ ‫كاره‌كانم ده‌خه‌م ‌ه ئه‌ستۆى خۆم‪...‬چونك ‌ه‬ ‫واديار‌ه هه‌ر دڵێك ك ‌ه له‌پێناوى ئازادييدا‬ ‫لێده‌دات ته‌نيا له‌تێك قورقوشم و گولله‌ى‬ ‫هه‌ي ‌ه و هيچى تر‪ .‬من داواى ئه‌و پشكه‌ى‬ ‫خۆم ده‌كه‌م‪...‬‬ ‫ماركس ل ‌ه دوايين په‌ره‌گرافى كتێبى‬ ‫شــــه‌ڕى نـــاوخـــۆى فـــه‌ڕه‌نـــســـادا دواى‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنى ئـه‌زمــوونــى كۆمۆن ‌ه ب ‌ه‬ ‫حه‌سره‌ته‌و‌ه ده‌ڵێت(وه‌رگێڕانێكى تۆزێك‬ ‫ئــازاده‌)‪ :‬كرێكارانى پاريس ب ‌ه خۆيان و‬ ‫كۆمۆنه‌كه‌يانه‌و‌ه تا ئه‌به‌د وه‌ك په‌يامهێنێكى‬ ‫پڕشانازيى كۆمه‌ڵگايه‌كى نوێ به‌حورمه‌ته‌و‌ه‬ ‫يادده‌كرێنه‌وه‌‪ .‬ياده‌وه‌ريى شه‌هيده‌كانى‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دڵى چينى كرێكاردا ب ‌ه ڕێز و قودسيه‌ته‌و‌ه‬ ‫ده‌پارێزرێت و هه‌ڵده‌گيرێت‪ .‬ئه‌وانه‌شى‬ ‫ك ‌ه له‌ناويانبرد ب ‌ه چوارمێخه‌ى عـه‌زاب و‬ ‫له‌عنه‌تى مێژووه‌و‌ه به‌ستراونه‌ته‌وه‪ .‬گه‌ر‬ ‫هه‌موو قه‌شه‌كانيشيان شه‌و و ڕۆژ دۆعاى‬ ‫لێخۆشبوونيان بۆ بكه‌ن‪ ،‬ل ‌ه گوناهه‌كانيان‬ ‫پاكنابنه‌و‌ه‌‪.‬‬

‫هۆكاره‌كاىن شكستى كۆمۆنه‌‪:‬‬ ‫ماركس و ئه‌نگڵس له‌كاتى كۆمۆنه‌دا‪،‬‬ ‫ل ‌ه له‌نده‌ن بوون؛ به‌اڵم به‌وردى چاودێرى‬ ‫ئه‌زموونه‌كه‌يان ده‌كرد‪ .‬ماركس ل ‌ه پاييزى‬ ‫‪1870‬دا‪ ،‬وات ‌ه چه‌ند مانگێك به‌ر ل ‌ه كۆمۆنه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه كرێكارانى كۆمۆنه‌ى ڕاگه‌ياندبوو كه‬ ‫په‌له‌نه‌كه‌ن ل ‌ه ڕاپه‌ڕيندا‪ .‬سه‌ره‌تا به‌قه‌له‌قه‌وه‌‬ ‫سه‌يرى شتێكى واى ده‌كـــرد‪ ،‬بــه‌اڵم كه‌‬ ‫خه‌ڵكه‌ك ‌ه ده‌ستيانداي ‌ه ڕاپه‌ڕينى كۆمۆنه‌‪،‬‬ ‫ماركس پشتيوانييان ده‌كات و زۆر به‌ساده‌يى‬ ‫ده‌ڵێت‪( :‬چ زيره‌كييه‌كه‌‪ ،‬چ تازه‌گه‌رييه‌كى‬ ‫مێژووييه‌‪ ،‬و چ توانايه‌كى خۆبه‌ختكردنيان‬ ‫هه‌ي ‌ه ئه‌م پاريسييانه‌!)‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫مێژوو يه‌ك نمونه‌ى ترى وا مه‌زن شكنابات‪‌.‬‬ ‫ديار‌ه كۆمۆن ‌ه سه‌رمايه‌داريى جيهانيى‬ ‫ترساندبوو‪ .‬ئه‌و بانگه‌شه‌يه‌يان باڵوده‌كرده‌وه‌‬ ‫ك ‌ه كۆمۆن ‌ه حكومه‌تى تيرۆر و تۆقان ‌ه و‬ ‫هيچى تر‪ .‬ماركس و ئه‌نگڵسيش ل ‌ه ده‌ره‌وه‌وه‌‬ ‫وه‌اڵمــى هه‌ندێك له‌م درۆ و تۆمه‌تانه‌يان‬ ‫ده‌دايــه‌وه‌‪ .‬ماركس خۆى خه‌ڵكى ده‌نــارد‬ ‫بۆ كۆمۆن ‌ه تاكو ڕێنماييان بكات و هاوكات‬ ‫هه‌واڵى درووستيشيان بۆ بێنێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫‌يانده كۆمۆنه‌ى ك ‌ه شێوازى‬ ‫ڕێنماييانه‌ى ده‌گه ‌‌‬ ‫به‌رگرى فێرببن و شۆڕش ته‌نيا ل ‌ه پاريسدا‬ ‫قه‌تيسنه‌كه‌ن به‌ڵكو به‌ره‌و الدێكان و واڵتانى‬ ‫تريش هه‌وڵى خۆيان بده‌ن‪ .‬ده‌شيوت ئه‌و‬ ‫يارمه‌تييان ‌ه ل ‌ه بانكى ميليى فه‌ڕه‌نساو‌ه بۆ‬ ‫ڤێرساى وشكبكه‌ن‪ .‬ماركس ده‌يــوت گه‌ر‬ ‫كۆمۆن ‌ه شكست بێنێت‪ ،‬ته‌نيا له‌به‌ر ئه‌وه‌يه‌‬ ‫ك ‌ه زۆر ميهره‌بانن‪ .‬ديكتاتۆريه‌تى پرۆليتاريا‬ ‫پێويستى ب ‌ه هێز و به‌رگريكردن ‌ه ل ‌ه خۆ‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ى بپه‌ڕيته‌و‌ه بۆ قۆناغى داهاتووى‬ ‫كۆمۆنيزم‪.‬‬ ‫ده‌بــوو زوو په‌المارى ڤێرساى‬ ‫‪) 1‬‬ ‫بده‌ن‪ .‬تاكو بــۆرژوازى زوو هه‌ڵنه‌سێته‌وه‌‪.‬‬ ‫يان النيكه‌م په‌المارى الى باكورى ته‌پۆڵكه‌ى‬ ‫مۆن‌مۆته‌ر بده‌ن‪ ،‬و ب ‌ه درۆكانى حكومه‌تى‬ ‫پرۆس نه‌خه‌ڵةتێن ك ‌ه گوايا له‌نێوان پاريس‬ ‫و ڤێرسايدا بێاليه‌نه‪‌.‬‬ ‫دژه‌شــۆڕش ل ‌ه پاريسدا مابۆوه‌‬ ‫‪) 2‬‬ ‫و ئيجرائاتيان له‌گه‌ڵ ن ـه‌ده‌كــرد‪ ،‬گوايا‬ ‫ديكتاتۆريه‌تى پرۆليتاريا شتێكى باش نيه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مانيش ژێربه‌ژێر له‌په‌يوه‌ندييدا بوون‬ ‫له‌گه‌ڵ ڤێرساى ك ‌ه بۆرژوازيى فه‌ڕه‌نساى‬ ‫لێبوو‪.‬‬ ‫بالنكييه‌كان و پــرۆدۆن ـه‌كــان‬ ‫‪) 3‬‬ ‫زۆرينه‌ى كۆمۆن ‌ه بوون‪ ،‬ئه‌وان زۆر كه‌يفيان‬ ‫ب ‌ه حكومڕانى يان ديكتاتۆريه‌تى پرۆليتاريا‬ ‫نه‌ده‌هات و بڕوايان ب ‌ه حيزبێكى پێشه‌نگيش‬ ‫نه‌بوو له‌و قۆناغه‌دا تاكو پارێزگارى له‌‬ ‫كۆمۆن ‌ه بكات‪ .‬ترۆتسكى پێى‌واي ‌ه گه‌ر‬ ‫حيزبێك سه‌ركردايه‌تيى كۆمۆنه‌ى كردبا‪،‬‬ ‫ئـه‌وا ڕه‌نگ ‌ه مێژووى فه‌ڕه‌نسا و مێژووى‬ ‫مرۆڤايه‌تييش گۆڕانى به‌سه‌ردا بهاتايه‌‪.‬‬ ‫بانكى ميليى فه‌ڕه‌نسايان له‌‬ ‫‪) 4‬‬ ‫پــاريــس نـه‌كــردبــوو‌ه موڵكى خــۆيــان‪ .‬له‌‬ ‫ڤێرساييه‌و‌ه گه‌ر داواى پار‌ه بكراي ‌ه ڕه‌وانه‌‬ ‫ده‌كرا‪.‬‬ ‫ليساگارێ ك ـ ‌ه كتێبێكى ده‌ربــــاره‌ى‬ ‫مێژووى كۆمۆن ‌ه نوسيوه‌‪ ،‬ڕێبه‌رانى كۆمۆنه‌‬ ‫تۆمه‌تبارده‌كات و به‌پوختى ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌وان‬ ‫قه‌ت له‌وه‌تێنه‌گه‌يشتن ك ‌ه كۆمۆن ‌ه سه‌نگه‌ره‌‌‬ ‫نه‌ك ئيداره‌‪.‬‬

‫ژمارە (‪ )335‬دوشەممە‪2017/3/27‬‬

‫نەورۆز لە چەند خاڵێكدا‬ ‫محەمەد هەریری‬ ‫نەورۆزگا وچەند زانیاریەك لەبارەی‬ ‫نەورۆزەوە‪:‬‬

‫‏‪ -١‬ئەنجوومەنی گشتیی نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکان‪ ،‬بەپێی بڕیاری (‪٦٤/٢٥٣‬‬ ‫) لــە ســاڵــی( ‪ )٢٠١٠‬ڕۆژی (‪٢١‬ی)‬ ‫ئـــاداری وەك جەژنێکی نێونەتەویی‬ ‫گەورە ناساند‪ ،‬ئەوەش لەسەر بنچینەی‬ ‫پێشنیازێک ‏بــوو کــە چەند واڵتێك‬ ‫پێشکەشیان کرد‪[ :‬ئەفغانستان و ئێران‬ ‫و تورکیا و مەکدۆنیا و و هیندستان و‬ ‫‏تاجیکستان و قیرغیزستان و کازاخستان‬ ‫و ئازەربایجان و تورکمانستان!‏‬ ‫یــانــی تورکیا و تورکمانستان و‬ ‫مەکدۆنیا و ئەلبانیا و ئازەربایجانیش‬ ‫ناویان لەگەڵ ئەو داوایەی بە ‏ڕەسمی‬ ‫ناساندنی نــەورۆز تۆمارکراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کورد کە خاوەنی سەرەکیی ئەو جەژنەیە‬ ‫ناوی لەناو ‏ناوان نەهاتووە! لە شەڕی‬ ‫داعشیش هەروایە‪ ،‬تەنها کورد قوربانیی‬ ‫هەقیقی دەدات‪ ،‬ناوی هەموو‏دنیا دێت‪،‬‬ ‫لە کــۆڕەکــان باسی کــورد ناکرێت‪...‬‬ ‫بەشێکی ئەو مەغدوریە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫سیاسییە ‏فاشیلەکانمان‪ ،‬بەشێکیشی‬ ‫بۆ بێ دەوڵەتی! ئاخر مردین هێندەی‬ ‫گوێمان لە هەڕەشە بێت‪،‬‏جاڕی دەوڵەتی‬ ‫کوردی دەدەم‪ ،‬دەجاڕیدە و بڕایەوە‪،‬‬

‫بەڵکو لە دۆکیومێنتە نێودەوڵەتییەکان‬ ‫بچینە ڕێــزی ‏سۆماڵ وئەفغانستان و‬ ‫قیرغیستان وهتد‪...‬‏‬ ‫‏‪-٢‬داعش پارساڵ بڕیاری دا ‪ ٢٠‬جەڵدە‬ ‫لەو کەسانە بدرێت کە ئاهەنگ دەگێڕن‬ ‫بەبۆنەی نــەورۆزەوە‪ ،‬‏دەبێت ئەو ساڵە‬ ‫ژمــارەکــەی زیــاد بووبێت‪ ،‬چونکە تا‬ ‫وەزع خراپ بێت لە واڵتە تیۆکراتی و‬ ‫دینییەکان ‏جەڵدەکان زیاتر دەبن‪ ،‬بۆ‬ ‫لەبیربردنەوەی وەزعەکە‪ ،‬و مەمنون بیت‬ ‫کە سەرەڕای نەبوونی پارە وکار و‏هیوا‬ ‫و ژیان‪ ،‬جەڵدەشت پێنەکەویت!‏‬ ‫‏‪-٣‬تــاجــیــکــیــیــەکــان وەك هــەر‬ ‫نەتەوەیەکی تری فارسیزمان‪ ،‬بەبۆنەی‬ ‫نەورۆزەوە ئاهەنگدەگێڕن‪ ،‬دوو شت لە‬ ‫ئاهەنگگێڕانی ئەوان سەرنجی‏ڕاکێشام‪:‬‏‬ ‫یەکەم‪ :‬لە ڕۆژی یەکەمی نــەورۆز‬ ‫خەڵکی هەر شارێك و شارۆچکەیەک‬ ‫لە شوێنێک بە گشتی ئاهەنگدەگێڕن‪،‬‬ ‫ناوی ئەو شوێنە‪:‬‏‏[نەورۆزگاه]یە‪ ،‬وشەی‬ ‫نەورۆزگا زۆر جوانە بەڕاستی‪ ،‬خۆزگە لە‬ ‫کوردستانیش هەر ناوچەیەك بەو ناوە‬ ‫ناونرابایە‪.‬‏‬ ‫بۆ نموونە نەورۆزگای هەولێر‪ ،‬یان‬ ‫نەورۆزگای هەر شارێك‪.‬‏‬ ‫دووەم‪ :‬ئەو مندااڵنەی لە ڕۆژی ‪ ٢٠‬ی‬ ‫ئاداروە لە دایكدەبن تا کۆتایی مانگی‬ ‫ئادار کچەکان ناودەنرێن (نەورۆز گوڵ و‬ ‫نەورۆز‪،‬‏کوڕەکانیش بە نەورۆزشا)‪.‬‏‬

‫خۆزگە کوردیش منداڵەکانی بەناوی‬ ‫نــەورۆز و نــەورۆزشــا و نــەورۆزگــوڵ و‬ ‫نەورۆزمیر و ناوی لەو جۆرە ناو دەنا‪،‬‬ ‫تا کەمێك فشار‏لەسەر ناوی محەمەد و‬ ‫عائیشە و فاتیمە کەم دەبوەوە!‏‬ ‫لە توێژینەوەكانم بۆ جەژنی نەورۆز‬ ‫گەیشتووم بەو دەرەنجامانە‪:‬‬ ‫‪ -١‬نەورۆزکردنی کورد الساییکردنەوەی‬ ‫کەس نییە‪ ،‬ئەوە خەڵکی ترە السایی‬ ‫کــورد دەکــەنــەوە‪ ،‬کــورد ئەگەر تاقە‬ ‫دامــەزرێــنــەری نـــەورۆز نەبێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫بێگومان لە دامەزرێنەرانی یەکەمییەتی‪.‬‬ ‫‪ -٢‬داستانی کــاوە وزوحــاک ڕاست‬ ‫بێت یان ئەفسانە بێت‪ ،‬بەپێی نوسخە‬ ‫کوردییەکەی دەخوێندرێتەوە کە کورد‬ ‫پشتاوپشت بۆ یەکیان گوێزاوەتەوە‪،‬‬ ‫نــەك بە پێی شاهنامەی فردەوسی‬ ‫کە لــەالی زۆر کــەس وەك حەدیسی‬ ‫پێغەمبەری الی بوخاری وموسلیمی‬ ‫لێهاتوە وسەرلەبەری باوەڕ دەکەن‪ ،‬و‬ ‫یــادەوەری کــوردی پێدەتوقێنن وپاش‬ ‫هەزاران ساڵ تازە کاوەی ئاسنگەر وەک‬ ‫ڕەمزێکی مێژویی ناپاکی دەکەن‪ ،‬مێژوو‬ ‫بواری زۆرە بۆ سەلماندنی بەڵگەکانی‬ ‫خــۆمــان‪ ،‬بـــەاڵم ئــێــوە وەك جوتە‬ ‫کاڵشەکەی حونەین بە ناحەزانە تێی‬ ‫دەڕوانن وخواخوامانە لە کۆڵمان بێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە ناتوانن بەرگری لێبکەن‪.‬‬ ‫‪ -٣‬نــەورۆز جەژنێکی نیشتیمانییە‬

‫‪4‬‬

‫و هەتا دارو درەختیش لە دونیای‬ ‫ئەمڕۆدا جەژنی هەیە‪ ،‬و جەژنەکەش‬ ‫دوورە لە ڕەهەندی ئاینییەوە‪ ،‬مەگەر‬ ‫ئێوە بەو تەرکیزکردنەتان کاردانەوەی‬ ‫خراپ لەالی خەڵکی کورد دروستبکەن‪،‬‬ ‫بۆ پێدانی ڕەهەندی ئاینی بە نەورۆز‪.‬‬ ‫ئێمەی کورد خاوەنی مێژوی کوردین لە‬ ‫پێش و پاش ئیسالمدا‪ ،‬ئەوە زانایانی‬ ‫ئیسالم لە عەرەبەکان بوون ئەو هەموو‬ ‫کلتور وئــەدەب وشیعر وموعەلەقات‬ ‫وئەفسانە ومێژووی عەرەبیان لە فەوتان‬ ‫ڕزگارکرد‪ ،‬خۆزگە ئێوەش وەک حەزرەتی‬ ‫شەرەفخانی بەدلیسی وئەحمەدی خانی‬ ‫وحاجی قادر دەبوون‪ ،‬نەك لە مەلیك‬ ‫مەلیکتر بن و لە عەرەب ئیسالمتر بن!‬ ‫لەو نەورۆزە هەستم کرد بەرەنگاریی‬ ‫فیکریی بەرهەمی دەبێت‪ .‬پێش چەند‬ ‫ساڵێک ناچار بووین خەریکی چەندین‬ ‫وەاڵم و وەاڵمــــدانــــەوەی ئـــەو مــەال‬ ‫توندڕەوانە بدەینەوە کە نــەورۆزیــان‬ ‫بە کوفر دەزانـــی‪ .‬ئەمڕۆ مــەال فاتیح‬ ‫شارستێنی لە گەورەترین مزگەوتی‬ ‫هەولێر یادی نەورۆز دەکاتەوە‪ ،‬و دەڵێت‬ ‫نەورۆز جەژنێکی شەرعییە‪.‬‬ ‫ئەوە هەڵوێستێکی باشە هیوادارم‬ ‫پێداچوونەوە بۆ بیروڕاکانی تریش بکات‪،‬‬ ‫وەک تێڕوانینی بۆ ئافرەت و حیجاب و‬ ‫سفوور‪.‬‬

‫خۆرئاوا بەدەستی خۆی‪،‬‬ ‫گۆڕ بۆ خۆی هەڵدەكەنێت!!‬ ‫حەمید زناز‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬ ‫ئێمە دەتوانین لە نــاوەوەڕا دژایەتی‬ ‫دیموكراسی بكەین‪ ،‬بەاڵم دیموكراسی‬ ‫ناتوانێت دژایەتی ئیسالم بكات‪ ،‬یان‬ ‫النی كەم توانای ئەوەی نییە بەئاشكرا‬ ‫ئەوە بڵێت‪ .‬جارێكیان یەكێك لە دەنگە‬ ‫دیارەكانی فێندەمێنتالیزمی ئیسالمی‬ ‫ئەمەی وتبوو‪.‬‬ ‫ڕەنــگــە بــەو قــســەیــەشــی‪ ،‬دەستی‬ ‫خستبێتە ســەر قورسترین گرفتێك‬ ‫كە ڕوبــەڕوی دیموكراسیەتی خۆرئاوا‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬چونكە واڵتانی ئەوروپی‬ ‫لــەمــڕۆدا كەوتونەتە تەڵەزگەیەكەوە‬ ‫و ئەوەش بەرهەمی ئەو كێشانەیە كە‬ ‫ئیسالمیستەكان‪ ،‬لە ناوماڵی خۆیاندا‬ ‫بۆیان دروستكردون‪.‬‬ ‫تۆ بڵێی ئیسالمی ڕادیكال‪ ،‬ئازادی و‬ ‫پاسپۆرتی ئەوروپی و كۆمەك و بیمەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی و دیموكراسی و مافی مرۆڤ‬ ‫كە لە خۆرئاوادا فەراهەمن‪ ،‬بقۆزێتەوە‬ ‫بۆ ئەوەی كۆدێتا لەدژی خێر و بێر و‬ ‫دەسكەوتەكانی مۆدێرنە بگێڕێت‪.‬؟‬ ‫هەتاكەی ئەو ڕەوەنــدە ئیسالمییەی‬ ‫لە خۆرئاوادا هەیە‪ ،‬دەبنە ئەسپەكەی‬ ‫تــەروادە و توندڕەوەكانیش لە هێرش‬ ‫و پەالمارەكانیاندا بۆ ســەر ئــازادی‪،‬‬ ‫سواركۆڵیان دەبــن؟ ئایا فەرەنسا و‬ ‫تــەواوی خــۆرئــاواش لەگەڵیدا‪ ،‬بــەرەو‬ ‫ئەوە دەچن بە ئیسالمی بكرێن؟ یاخود‬ ‫مەسەلەكە ترسێكی نابەجێیە لە ئیسالم‬ ‫و ئــەو ترسەش لــەمــڕۆداو لەپای ئەو‬ ‫خراپەكاریانەی ئیسالمیستەكان ئەنجامی‬ ‫دەدەن‪ ،‬ئەوروپا و ئەمریكای گرتۆتەوە؟‬ ‫ئــایــا ئــەوانــەی بــەئــەســڵ و فەسڵ‬ ‫عەرەب و ئیسالمن‪ ،‬تێكەڵ بە كۆمەڵگا‬ ‫خۆرئاواییە دیموكراسی و سیكوالرەكان‬ ‫دەبن و لەگەڵیاندا ئاوێتەدەبن؟ یاخود‬ ‫لــەژێــر فــشــاری فێندەمێنتالیست و‬ ‫ڕێنوماییەكانی ئەنجومەنی ئەوروپی بۆ‬ ‫فتوادان‪ ،‬كاردەكەن و خۆیان دەدەنە‬ ‫دەستی زۆرێك لەوانەی بونەتە دەمڕاستی‬

‫ئیسالم‪ ،‬تا خۆرئاواییەكان ناچاربكەن‬ ‫دان بە تایبەتمەندی كلتورییاندا بنێن‬ ‫و بەسەرگرتنی ئەوەش‪ ،‬دەبێت هەندێ‌‬ ‫داواكــاریــیــان بۆ جێبەجێبكەن‪ .‬وەك‬ ‫دانانی یاساگەلێكی تایبەت بەخۆیان‬ ‫كــە لــە شــەریــعــەتــی ئیسالمییەوە‬ ‫سەرچاوەبگرێت؟‬ ‫ئــاخــۆ بـــەو ئـــازادیـــی بــیــروڕایــەوە‬ ‫دادەكــــەون كــە عەلمانییەت پێیانی‬ ‫دەدات‪ ،‬یاخود داوای زیاتردەكەن‪،‬‬ ‫تــاڕادەی هاوپەیمانێتی بەستن لەگەڵ‬ ‫(لەفێندەمێنتالیستە‬ ‫نەیارەكانیدا‬ ‫مەسیحیەكان و جولەكە و ڕاستڕەوە و‬ ‫چەپڕەوە توندڕەوەكان)؟ بەمەبەستی‬ ‫هەڵتەكاندنی سستمی عەلمانیەت و‬ ‫تــارومــاركــردنــی بــەیــەكــجــاری‪ .‬پاشان‬ ‫سەپاندنی شەریعەتی ئیسالمی (النی‬ ‫كەم لە قۆناغی سەرەتادا)‪ ،‬لەو ناوچانەی‬ ‫زۆرینەن تێیاندا؟‬ ‫لەبەرامبەر هەوڵی بێوچانی گروپە‬ ‫ئەتنیكی و ئایینییەكاندا كە دەیانەوێت لــەواڵتــانــی خــۆیــانــەوە هێنابوویان و‬ ‫هــەمــوو ئــەو كۆچبەرانەی لەواڵتانی دواتــریــش كۆمەڵی ئیخوان موسلمین‬ ‫ئیسالمییەوە دێــن بــۆ خــۆرئــاوا‪ ،‬لە و گروپی (تەبلیغ) كاتێك لەسەرەتای‬ ‫چــوارچــێــوەی گروپێكی ئیسالمیدا حەفتاكاندا‪ ،‬ئەركی بانگەوازكردنیان‬ ‫تەوقبدەن و لــەڕوی كلتورییەوە لەو لەنێو كۆچبەراندا گرتەئەستۆ‪ ،‬كردیانە‬ ‫كۆمەڵگەیەی داببڕن كە میواندارییان بنەماو لەسەر ئەوە كاریان دەكرد‪.‬‬ ‫دەكــات‪ ،‬دەبێت ئامێر و ئامرازەكانی‬ ‫بـــەاڵم لــەپــای هــەلــومــەرجــی تــازە‬ ‫مۆدێرنە چۆن هەڵسوكەوت بكەن‪ .‬ئەو و كــاریــگــەری گەلێكی دەرەكــــی و‬ ‫مۆدێرنەیەی هەوڵدەدات بۆ ئاوێتەكردنی پیسكۆلۆژیدا‪ ،‬نــەوەی دووەم بوونە‬ ‫ئەو كەسانە بە كۆمەڵگە‪ ،‬تابیانكاتە نێچیری بــزاوتــە سەلەفییەکان کە‬ ‫مرۆڤێكی ئازاد و ئۆتۆنۆم؟‬ ‫سەرەتا بەهۆی تۆکمەیی بزاوتی ئیخوان‬ ‫سەدەی‬ ‫هەشتاكانی‬ ‫لەگەڵ سەرەتای‬ ‫موسلمینەوە (چ لــەڕوی ڕێكخستن و‬ ‫بەسەر‬ ‫ێ‬ ‫‌‬ ‫نو‬ ‫ئاینداری‬ ‫لە‬ ‫ڕابردودا‪ ،‬جۆرێك‬ ‫ئایدیۆلۆژیەوە‪ ،‬چ لە ڕووی داراییەوە)‪،‬‬ ‫كە‬ ‫دەردەكەوێت‬ ‫گەنجانەوە‬ ‫و سیمای ئەو‬ ‫پەراوێزكەوتبوون‪.‬‬ ‫بەڕەچەڵەك مەغریبی و هندۆ‪ -‬پاكستانی‬ ‫سەرەتا سەلەفییەكان وەك بزاوتێكی‬ ‫بــوون و لە ئەوروپا لە دایكبووبوون‪ .‬خواپەرستی دەستیان پێكرد‪ ،‬وەلێ‌‬ ‫دیندارییەك تەواو جیاوازبوو لەوەی الی زۆری نەبرد باڵێكی سەلەفی سیاسیشی‬ ‫باوكانیان باوبوو‪ .‬واتە خواپەرستی و لــێــكــەوتــەوە و ئــەمــەش لــە كۆتایی‬ ‫پەیوەندیان بە ئیسالمەوە (بەشێوەیەكی حەفتاكاندا‪ ،‬سەلەفیەتێكی جیهادی فرە‬ ‫گشتی)‪ ،‬تەنها درێژكراوەی ئەو دیدگا جەمسەر و ناكۆك بەیەكی بەرهەمهێنا‬ ‫تەقلیدیە نابێت كە نــەوەی یەكەمی كە لەهەر واڵتێكی ئەوروپیدا بەجۆرێك‬ ‫تاراوگەنشینەكان هەڵگری بوون‪.‬‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئەو دیدگا تەقلیدیە كۆچبەرانی نەوەی‬ ‫ئیدی ئەم بزاوتە سەلەفییە جیهادییە‪،‬‬ ‫یەكەم بەشێوەیەکی زارەکــی‪ ،‬هەر لە بوو بە شەریكێكی سەرەكی لەپرۆسەی‬ ‫چارەكی یەكەمی ســەدەی ڕابــردووەوە‬

‫مێژوو ئەوەمان پێدەڵێت كە هەرچی جارێك موسڵامنان‬ ‫خۆیان لەبەردەم قەیرانێكی مەزهەبیدا بینیبێتەوە‪ ،‬یان‬ ‫دوچاری هەر بەاڵ و ئاژاوەیەك هاتنب‪ ،‬یاخود گوزەرانیان‬ ‫تێكچووبێت‪ ،‬فوقەهاكانیان داوادەكەن موسڵامن‬ ‫بگەڕێنەوە الی (السلف الصالح) و ئیسالمی سەرەتا‪.‬‬ ‫ئەم ئایدیایە لەو كاتەوە تا ئەمڕۆ‪ ،‬بۆتە تاكە فەلسەفە و‬ ‫بگرە بۆتە دەرمانی هەموو دەردێك‬ ‫بە ئیسالمكردنی ئەوروپادا و وایلێهات بە‬ ‫ئاشكرا بەپارە و پولی نەوت دەسگیرۆیی‬ ‫دەكران‪ ،‬هاوكات لە تەواوی مزگەوتەكانی‬ ‫ئــەوروپــادا پارەیان بۆ كۆدەكرایەوە‪.‬‬ ‫تاگەیشت بەوەی لە ‪ -11‬سێپتەمبەری‪-‬‬ ‫‪2001‬و لە واڵتی (مامە سام)‪ ،‬دەستی‬ ‫خۆیان وەشاند و ئەو دەست وەشانەشیان‬ ‫ناونا (غــەزوەی نیویۆرك)‪ .‬غەزوەیەك‬ ‫كە موسڵمانان لەم پەڕ بۆ ئەو پەڕی‬ ‫دنیا‪ ،‬شاباشیان كرد و بەكردەوەیەكی‬ ‫پیرۆزیان دایەقەڵەم‪.‬‬ ‫ئەو پەیوەندیەی سەلەفییەت لەگەڵ‬ ‫كۆمەڵگاكانی (دار و لحەرب)دا دروستی‬ ‫دەكات و تیایاندا چاالكە‪ ،‬هەمەچەشنەش‬ ‫و جۆراوجۆرە‪ .‬بۆ نمونە خۆی لەگەڵ‬ ‫یاسای هەموو واڵتێكدا دەگونجێنێت‬ ‫و لەمیاندا هەلێك دەقــۆزێــتــەوە و‬ ‫لــەویــانــدا كەلێنێك دەكــاتــە دیــواری‬ ‫سیكوالریزم‪ .‬یان یەك لە ئەندامەكانی‬ ‫خۆی دەتەقێنێتەوە تا دوژمنانی خودا‬ ‫بكوژێت‪ .‬چ لە فڕۆكەخانەكان بێت‪ ،‬یان‬ ‫لە میترۆ و شەمەندۆفێرەكان و لەهەر‬ ‫جێیەك كافری لێبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم تێكڕای ئەو كارانە‪ ،‬بە مەبەست‬

‫دەكــرێــن و بەنهێنی كارئاسانیان بۆ‬ ‫دەكرێت‌ و بەدنیایەك شێوازی پێچوپەنا‬ ‫بــاربــوودەكــرێــن‪ .‬ئــەویــش بــۆ تەنها‬ ‫مەبەستێك كەسەرخستنی ئایینی خودایە‬ ‫و ڕێخۆشكردنە بۆ ئەوەی‪ ،‬شەرعی خودا‬ ‫لەنێو موسڵمانانی ئــەوروپــادا كاری‬ ‫پێبكرێت و لەداهاتوشدا‪ ،‬ئەوە بەسەر‬ ‫تەواوی ئەوروپاییەكاندا بگشتێنرێت‪.‬‬ ‫لە ئیبن حەنبەلەوە (‪)855-780‬‬ ‫كــە مــاجــەرای پڕگێرمە و كێشەی‬ ‫سەردەمەكەی و شەڕ و شۆڕی نێوان‬ ‫موسڵمانانی بینی‪ ،‬بۆ ئیبن تەیمیە‬ ‫(‪ )1328 -1263‬كە هێرش و پەالماری‬ ‫مەغۆلەكانی بۆ سەر واڵتی موسڵمانان‬ ‫بینی‪ ،‬تا دەگــات بە محەمەدی كوڕی‬ ‫عەبدولوەهاب (‪ )1792-1720‬كە لە‬ ‫ژێر كاریگەری بیركردنەوەی ئەو دوانەی‬ ‫پێشوتردایە و لــە هــۆكــاری الوازیــی‬ ‫موسڵمانان و بااڵدەستی ئەوروپاییەكانی‬ ‫دەپــرســی‪ ،‬مێژوو ئــەوەمــان پێدەڵێت‬ ‫كە هەرچی جارێك موسڵمانان خۆیان‬ ‫لـــەبـــەردەم قــەیــرانــێــكــی مــەزهــەبــیــدا‬ ‫بینیبێتەوە‪ ،‬یان دوچــاری هەر بەاڵ و‬ ‫ئاژاوەیەك هاتبن‪ ،‬یاخود گوزەرانیان‬ ‫تێكچووبێت‪ ،‬فوقەهاكانیان داوادەكــەن‬ ‫موسڵمان بگەڕێنەوە الی (السلف الصاحل)‬ ‫و ئیسالمی سەرەتا‪ .‬ئەم ئایدیایە لەو‬ ‫كاتەوە تا ئەمڕۆ‪ ،‬بۆتە تاكە فەلسەفە‬ ‫و بگرە بۆتە دەرمانی هەموو دەردێك‪.‬‬ ‫ڕەنگە بەدەنگەوەچونی داواكاریەكی‬ ‫لەو جۆرە لەالیەن ئەوانەی لەواڵتانی‬ ‫ئیسالمیدا دەژیـــن‪ ،‬شتێكی ئەوەندە‬ ‫سەیرنەبێت‪ .‬بەاڵم سەیر ئەوەیە ئەوانە‬ ‫بكەونە ژێركاریگەری داواكارییەكی‬ ‫لەوجۆرە كە لەخۆرئاوادا لەدایكبوون‬ ‫و بــڕوا بــەوە بهێنن گــەڕانــەوە بۆ الی‬ ‫سەلەفی ساڵح‪ ،‬لەباریدا دەبێت كێشە و‬ ‫گرفتەكانی ئەمڕۆیان بۆ چارەسەربكات!‬ ‫ئاخر چــۆن دەبــێــت گەنجانێك كە‬ ‫لەناوجەرگەی مۆدێرنەی ئەوروپیدا‬ ‫دەژیــن‪ ،‬شوێن ئــەو فتوایانە بكەون‪،‬‬ ‫پیاوانێكی ئایینی دەریـــدەكـــەن و‬ ‫دەیاننێرن كە لە واڵتانێكی عەرەبی‬ ‫زۆر دواكەوتودا دەژین‪ .‬بەقسە و باسی‬ ‫فوقەها و نوسەرانێك بڕوادەكەن‪ ،‬بە‬

‫وتە و نوسینەكانیاندا دیارە كە هێشتا‪،‬‬ ‫قۆناغێكی تیۆلۆژییان تێنەپەڕاندووە؟‬ ‫زۆرێــك لەو سەرژمێریانەی كــراون‪،‬‬ ‫كۆكن لەسەر ئەوەی ڕێژەی دانیشتوان‬ ‫لە ئەوروپا لەوانەی بەڕەگەز (ئیسالم)‬ ‫ن‪ ،‬لەسەرەتای سەدەی بیست و یەكدا‬ ‫گەیشتۆتە ‪%5‬و هەندێك لێكۆڵینەوەی‬ ‫دیموگرافی كەتایبەتە بــەداهــاتــوو‪،‬‬ ‫پێشبینی دەكەن ئەو ڕێژەیە لەدەوروبەری‬ ‫ساڵی ‪ 2025‬بگاتە ‪.%15‬‬ ‫لەمڕۆدا هەندێ‌ گەڕەك بەتەواوەتی‬ ‫(ســـەرومـــڕ) بــۆتــە ئیسالمی و ئەو‬ ‫فەرەنسیانەی لەوێدا دەژین‪ ،‬هەستدەكەن‬ ‫غەریبەن لەواڵتی خۆیاندا و تەنانەت‬ ‫هەست دەكەن‪ ،‬خەڵكەكە لێیان وەڕسن‬ ‫و حەز بەچارەیان ناكەن!‬ ‫پەچە و نیقاب و بۆركینی و بازرگانی‬ ‫و كارو كاسبی حەاڵڵ‪ ،‬لەهەموو جێیەكە‬ ‫و گۆشتی بەراز و هەموو جۆرە گۆشتێك‬ ‫بــەشــێــوازی ئیسالمی سەرنەبڕابێت‪،‬‬ ‫وەالوە نراوە و بیرە و شەرابی بەتامی‬ ‫بۆردۆ لەكافێ‌ و ڕێستۆرانتی موسڵمانان‬ ‫نشینەكاندا‪ ،‬گ ــۆڕاوە بە چــای نەعنا‬ ‫و حەمود بۆ عەالم و كۆالی مەكکە و‬ ‫جۆرەها شمەكی دیكە كە لەژێر چاودێری‬ ‫دامــو دەزگاكانی دەوڵــەتــدا نەماون و‬ ‫دەوڵــەتــیــش چــاوپــۆشــیــان لێدەكات‪،‬‬ ‫بۆ خاتری ئاشتیەكی لەق و فشەڵی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫ئایا وەك ئەوەی زۆرێك لەبیریاران‬ ‫پێشبینی دەكــەن‪ ،‬لەسەدەی بیست و‬ ‫یەكدا ئەو ڕەوەنــدەی هەڵگری كلتوری‬ ‫ئیسالمیە‪ ،‬دەبێتە كێشەی یەكەمی‬ ‫خۆرئاوا؟ ئایا شەریعەتی ئیسالمی لە‬ ‫ئەوروپادا بااڵدەستدەبێت‪ ،‬وەك ئەوەی‬ ‫زۆرێــكــی زۆر لە موسڵمانان خەونی‬ ‫پێوەدەبینین؟‬ ‫ئــاخــۆ فێندەمێنتالیستەكان بۆ‬ ‫بەدیهێنانی ئـــەوە‪ ،‬چــۆن كــاردەكــەن‬ ‫و دەبــێــت وەاڵمـــی چــاوەڕوانــكــراوی‬ ‫ئەوروپاییەكانیش بەرامبەر بەو شااڵوە‬ ‫ئیسالمیە چۆن بێت؟‬ ‫سەرچاوە‪ :‬پێگەی ئەلکترۆنی (االوان)‪.‬‬