615

‫سعودیەو قەتەر‬

‫«‬

‫نهێنییەكانی یەكرت لە پاڵپشتیكردنی‬ ‫تێرۆردا ئاشكرادەكەن‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )615‬دو شةممة ‪2017/7/3‬‬

‫گۆڕان‌و پارتی هەر لەچوارگۆشەی یەكەمدان‬

‫چەند كۆبونەوەیەكی گرنگ لەبارەی ریفراندۆم‌و‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان ئەنجامدەدرێن‬ ‫گۆڕان‪ :‬پێش كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬دەبێت كێشەی سەرۆكایەتیی هەرێم چارەسەربكرێت‬

‫زانیاریی زیاتر لەالپەڕە ‪3‬دا دەخوێننەوە‬

‫پارلەمانتارێكی عێراق‪ :‬تا داعش لە‬ ‫حەویجە بێت‪ ،‬كەركوك مەترسی‬ ‫لەسەر دەبێت‬

‫دانیشتوانی كەركوك داوای ئۆپەراسیۆنی‬ ‫كۆنترۆڵكردنەوەی حەویجە دەكەن‬

‫گـــابۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ‬ ‫ناو دڵی پاریس‬

‫‪3‬‬

‫بۆنی شەڕێكی نەگریس‬

‫«‬

‫دوای رەتكردنەوەی پێشــنیازەكان لەالیەن‬ ‫بزوتنــەوەی گۆڕانــەوە ســەبارەت بەپرســی‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمانی كوردســتان‪ ،‬دۆخە‬ ‫چەقبەستوەكەی هەرێم وەك خۆی ماوەتەوەو‬ ‫بەپێی زانیارییەكانــی (چاودێر)یش‪ ،‬بڕیارە‬ ‫لەچەنــد رۆژی داهاتــودا‪ ،‬هــەردو مەكتەبی‬ ‫سیاســی «یەكێتی‌و پارتی»و سەركردایەتی‬ ‫هاوبەشــی «یەكێتی‌و گۆڕان» بۆ پرسەكانی‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان‌و ریفڕاندۆم كۆببنەوە‪.‬‬ ‫بەرپرســێكی گۆڕانیــش‪ ،‬دەڵێــت «بــۆ‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬ســەرەتا پێویســتە‬ ‫كێشەی سەرۆكایەتی هەرێم چارەسەربكرێت‌و‬ ‫مەرجەكانیشــمان بــۆ ریفڕانــدۆم یاســایین‌و‬ ‫بەدیلیــان نییــە»‪ .‬هــاوكات پارلەمانتارێكی‬ ‫یەكێتیــش جەخــت لەرونی هەڵوێســتەكانی‬ ‫حزبەكەی دەكاتەوەو داوای دەستپێكردنەوەی‬ ‫دانیشــتنەكانی نێوان الیەنەسیاســییەكان بۆ‬ ‫چارەسەركردنی كێشەكان دەكات‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی چەندین هەوڵ‌و نێوەندگیری‬ ‫بۆ ئاســاییكردنەوەی دۆخی سیاسی هەرێمی‬ ‫كوردســتان‌و بەتایبــەت ئاســاییكردنەوەی‬ ‫پەیوەندییەكانــی پارتــی‌و گــۆڕان دراون‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئــەم هەواڵنــە ئاكامیــان نەبــوەو تــا‬ ‫ئێســتا ئەو دوو حزبە پەیوەندییەكانیان هەر‬ ‫لەچوارگۆشــەی یەكەمدایە‪ .‬بەرای چاودێرانی‬ ‫سیاســیش‪ ،‬هەردوالیەنــی كێشــەكە‪ ،‬واتــە‬

‫شێخ جەعفەر‪ :‬داعش مەترسی‬ ‫بۆ سەر كەركوك نەماوەو تەنها‬ ‫پڕوپاگەندە دەكەن‬

‫«‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬

‫پارتــی‌و گــۆڕان پەیوەندییەكانیــان ئاســایی‬ ‫نەكەنەوە‪ ،‬رەوشەكە هەر بەم بەچەقبەستوییە‬ ‫دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لەبــارەی دواییــن هەڵوێســتی گــۆڕان‪،‬‬ ‫لەســەر پرســی كاراكردنــەوەی پارلەمــان و‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی یاسایی‬ ‫لەپارلەمانــی كوردســتان كــە لەفراكســیۆنی‬ ‫گۆڕانــە‪ ،‬بە (چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬بۆ پرســی‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬ســەرەتا پێویســتە‬ ‫كێشەی سەرۆكایەتی هەرێم چارەسەربكرێت‪،‬‬ ‫چونكە ئەگەر پارلەمان كارا نەبێت‌و هەتا ئەو‬ ‫كێشەیە چارەسەرنەكرێت‪ ،‬سەرۆكی پارلەمان‬ ‫ئەگەر دەوامیش بكات‪ ،‬ئەوا یاساو بڕیارەكان‬ ‫بۆ كێ بنێرێت بۆ ئیمزا لەسەركردنی‪ ،‬تاوەكو‬ ‫پەسەند بكرێت؟‬ ‫بەهــار مەحمود‪ ،‬وتیشــی «ســەبارەت بە‬ ‫ریفڕانــدۆم كــەس نییە لەگەڵیــدا نەبێت‪ ،‬كە‬ ‫بۆ ســەربەخۆیی بێت‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر لەرێگەی‬ ‫پارلەمانــی كوردســتانەوە بكرێــت‌و ناوچــە‬ ‫جێناكۆكەكان بگرێتەوەو مەبەستەكە دەوڵەتی‬ ‫ســەربەخۆ بێت‌و هیــچ مەبەســتێكی دیكەی‬ ‫لەپشتەوە نەبێت‪ ،‬وەك گۆڕان ئەو مەرجانەی‬ ‫هەمانــە‪ ،‬هەمویان یاســایین‌و بەدیلیان نییەو‬ ‫یاســای نێودەوڵەتی‌و ناوخۆیــی لەگەڵیدان‪،‬‬ ‫بۆیــە ئەگــەر هــەر بەدیلێكــی دیكەیــان بۆ‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ ،‬نایاسایین»‪.‬‬

‫لەتیف فاتیح فەرەج‬

‫‪4‬‬

‫ماڵوێرانییەكانی‬ ‫سەرمایەداریی نوێ!‬

‫«‬ ‫ناسیۆنالیزمی ئێرانی و‬ ‫سیاسەتی ئاسیمیالسیۆن‬

‫هەستی مەحمود‬ ‫نعێم نەجەفی‬

‫«‬

‫دەقە توندوتیژەكانی‬ ‫ئیسالم‬ ‫لە قەیرانی خوێندنەوەدا‬

‫ئەڵوەند تەڵعەت‬

‫‪4‬‬

‫‪6‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )615‬دوشةممة ‪2017/7/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫پێرێ شەو كەناڵی جەزیرە راپۆرتێكی لەسەر دروستبوونی قاعیدە بەپاڵپشتیی سعودیە باڵوكردەوە‬

‫سعودییەو قەتەر‬ ‫نهێنییەكانی یەكتر لە پاڵپشتیكردنی تێرۆردا ئاشكرادەكەن‬ ‫كەناڵی ئەلجەزیرە‪ :‬ئەو سعودییەی باوەش‌و بانك‌و خەزێنەی پارەكانی بۆ جیهاد خستبووە سەر پشت‪ ،‬زۆری پێنەچوو خۆی كردە‬ ‫سەرەڕمی بەگژاچوونەوەو پاڵەوانی (جەنگی دژ بە تێرۆر)‬ ‫باڵیۆزی ئیامرات لە روسیا‪ :‬بەڵگەی ئێجگار ترسناكامن لەبەردەستدایە كە قەتەر‌و چەند واڵتێكی دیكەی هاوسۆزی قەتەری‬ ‫پێ تۆمەتبار بكرێت لە پشتیوانی كردنی تێرۆردا‬ ‫وەرگێڕان‌و ئامادەكردنی‪ :‬بابان حەمە‬ ‫ملمالنێكانــی ســعودییەو قەتــەر‪ ،‬كــە‬ ‫لەمانگــی رابــردووە دەســتی پێكــردو كار‬ ‫گەیشــتە هەڕەشــەی بەكارهێنانــی هێــزو‬ ‫پێكــدادان‌و هێنانــە ســەرخەتی واڵتانــی‬ ‫ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتی‪ ،‬ئێســتا گەیشــتۆتە‬ ‫ئاســتێك كــە هــەر یەكەیــان خەریكــە‬ ‫هەڵدانەوەی مەلەفە نهێنییەكانی یەكترن لە‬ ‫پاڵپشتی تێرۆردا‪..‬‬ ‫بەشێوەیەكیش لە میدیاكانی یەكدییەوە‬ ‫تاوتوێــی ئەو مەلەفانە دەكەن‪ ،‬كە بەڵگەی‬ ‫ئاشــكراو روون دەخەنــە بەردەســت بــۆ‬ ‫پشــتیوانی‌و پاڵپشــتیكردنی تێــرۆر لــە‬ ‫واڵتانی ئەفغانســتان‌و عیراق‌و ســوریاو ئەو‬ ‫واڵتانــەی كــە گروپە جیهــادی‌و تەكفیرییە‬ ‫ئیسالمییەكان تێیاندا دەستێكی خوێناویان‬ ‫هەبووە لە كوشت‌و بڕ‪.‬‬

‫سپۆنسەرە یەكەمییەكانی تێرۆر‬

‫لەدوا پەرچەكرداردا‪ ،‬كەناڵی ئەلجەزیرەی‬ ‫قەتــەری‪ ،‬پێــرێ راپۆرتێكــی باڵوكــردەوە‬ ‫لەسەر سەرەتاكانی تێوەگالنی سعودییە بۆ‬ ‫پاڵپشتی تێرۆر‪ ،‬كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ ســەرەتای هەشتاكانی ســەدەی رابردوو‬

‫كە لە ئەفغانســتان‌و ملمالنێكانی ئەمەریكاو‬ ‫رووســیا وەك دوو قوتبــی ســەرمایەداری‌و‬ ‫سۆســیالیزمی لە جیهان‪ ،‬پاشان پشتیوانی‬ ‫كردنی ســعودییە وەك داردەســتێكی هەرە‬ ‫بەهێزی ئەمەریكا (سەردەمی سەرۆكایەتی‬ ‫رۆناڵــد ریگان) بۆ پشــتیوانی تێرۆر‌و دژی‬ ‫ملمالنێكارە سەرسەختەكەی كە روسیایە‪.‬‬ ‫لــە راپۆرتەكــەی كەناڵــی ئەلجەزیــرەدا‬ ‫هاتووە‪ :‬كاتێگ ریگان‌و مارگرێت تاتشەر‪-‬ی‬ ‫ســەرۆكوەزیرانی بریتانیا بڕیاری ئابڵوقەی‬ ‫ئابووری‌و راگەیاندنی جەنگی ساردیان دژی‬ ‫ئــەو واڵتە كرد‪ ،‬ئیدی ســعودییە بووە دارە‬ ‫لەئاوكــراوە نوێیەكەی دەســتی ئەمەریكاو‬ ‫روســیا‪ ،‬جگــە لــەوەش بووە سپۆنســەری‬ ‫ســەرەكی ئــەو گــروپ‌و تاقمــە جیهادییــە‬ ‫ئیســامییە تەكفیرییــەی لــە ئەفغانســتان‬ ‫دروست بوو‪.‬‬

‫چۆن سعودییە دەستی پێكرد؟‬

‫كەناڵــە قەتەرییەكە دەڵێــت‪( :‬جیهاد)‪،‬‬ ‫ئەو ووشــەیەی كە دەیان سەدە لە لەنێوان‬ ‫دووكەوانــەی مێژوویی خۆیــدا بەند كرابوو‪،‬‬ ‫لەســەر دەســتی ســعودییەو لە شاخەكانی‬ ‫ئەفغانستاندا كەوانەكانی كرانەوە‪.‬‬ ‫هــەر بــۆ ئــەو مەبەســتەو دوابــەدوای‬ ‫دەركەوتنــی سیاســەتی نوێــی بریتانیــاو‬

‫ئەمەریــكا بەرامبەر روســیا‪ ،‬ســعودییە بەر‬ ‫یەكەمین چركەســاتی مێژوویی دەكەوێت لە‬ ‫پشتیوانیكردنی تێرۆر لە ئەفغانستان‪ ،‬كاتێك‬ ‫لیژنەیەكی بااڵ پێكدەهێنێت بۆ كۆكۆدنەوەی‬ ‫دارایی‌و زێڕ و پارەو پێداویستی‪ ،‬لەژێر ناوی‬ ‫(جیهاد لە ئەفغانستان)‪ ،‬كە چەند مانگێك‬ ‫بەشــێوەیەكی چڕو پڕ میدیاو مزگەوتەكانی‬ ‫بۆ بەدەمەوە هاتنی ئەو پشــتیوانییە بەكار‬ ‫هێنا‪..‬‬ ‫ئەمەش دەكرێت لەیەكەمین جیهادیســتە‬ ‫ســعودییەكان لە ئەفغانســتاندا‪ ،‬لە (شیخ‬ ‫عبداللــە عــزام) دا ببینرێــت‪ ،‬كە دەســتی‬ ‫گەنجانــی ســعودییە بگرێت‌و رایانكێشــێتە‬ ‫نێو دووكەوانەی جیهاد لە ئەفغانســتان‪ ،‬كە‬ ‫چەندین كۆمەكی دارایی‌و چەك‌و كارئاسانی‬ ‫رۆشتنی ســعودییەكانی بەرەو ئەفغانستان‬ ‫خرایە بەردەست‪( ،‬ایات الرحمن فی جهاد‬ ‫االفغان) دەكرێت بە مەترسیدارترین‌و مێشك‬ ‫دابنرێت‬ ‫شۆرەوەترینی ئەو كتێبانەی عەزام‬ ‫لە جیهادی پیرۆزەوە بۆ تێرۆری بێزراو!‬ ‫‌و‬ ‫پ‬ ‫چا‬ ‫خۆی‬ ‫لەو سەروەختەدا‪ ،‬كە سعودییە‬ ‫لــە راپۆرتەكــەی كەناڵــی ئەلجەزیــرەدا‬ ‫باڵوكردنەوەكەی گرتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫هاتــووە‪ :‬پــاش ئەوەی روســیا پاشەكشــە‬ ‫لــەو جەنگە دەكات‌و ئەفغــان جێدەهێڵێت‌و‬ ‫لــەو گەلە كۆمەكێ ئیقلیمــی نێودەوڵەتییە‬ ‫وەك سەربازانی خوا ناویان برا!‬ ‫كەناڵــی ئەلجەزیــرە‪ ،‬لەبەشــێك دەكشــێتەوە‪ ،‬ئوســامە بن الدن‪ ،‬ملیۆنێری‬ ‫لەراپۆرتەكەیــدا ئامــاژە بەمانشــێتێكی گــەورەی ســعودی دەبێتــە دەموچاوێكــی‬ ‫رۆژنامەی (ئەهرام)ی میســری دەكات‪ ،‬ئەو دیكــەی نــاو گۆڕەپانــی جیهــاد كــردن لە‬

‫كاتەی ئەنوەر ســادات سەرۆكی ئەو كاتەی‬ ‫میسر بوو‪ ،‬بۆ جیهادییەكانی ئەفغان دەڵێت‬ ‫(لەگەڵتاندایــن بەهەمــوو ئەو هێــزەی كە‬ ‫ئیســام هەیەتی)‪ ..‬رۆژنامەكانی رۆژئاواش‬ ‫بەگەورەیی وێنەی ئوسامە بن الدن دادەنێن‬ ‫و وەك پاڵەوانــی دژە ســۆڤێت وێنــای‬ ‫دەكەن‪..‬‬ ‫رۆناڵــد ریــگان‪-‬ی ســەرۆكی ئــەو كاتە‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬كۆشكی سەرۆكایەتی بۆ عەمامە‬ ‫بەسەرەكانی سعودییە دەخستە سەرپشت‌و‬ ‫لە بەڵگەیەكــی ڤیدیۆییدا بە (ســەربازانی‬ ‫خوا) وەسفیان دەكات‪..‬‬ ‫لــە ڤیدیۆیەكــی دیكــەدا‪ ،‬راوێــژكاری‬ ‫ئاسایشــی ئەمنــی قەومــی ئەمەریــكای‬ ‫ســەروەختی كارتەر‪ ،‬ساڵی ‪ 1981‬سەردانی‬ ‫ئەفغانســتان دەكات‌و پەنجە بەرزدەكاتەوەو‬ ‫پێیان دەڵێت (خودا لەپشت ئێوەوەیە)‪..‬‬

‫ئەفغانســتان‪( ،‬ئەوانــەی ناودەبرێــن بــە‬ ‫عەرەب ئەفغانەكان) و رێكخراوی ئەلقاعیدە‬ ‫دروست دەكات‪.‬‬ ‫پاش ئەمەش لە زیهنییەت‌و سیاســەتی‬ ‫دەرەوەی ئەمەریكاو رۆژاوادا‪ ،‬چیدی شتێك‬ ‫نامێنێتــەوە ناوی جیهادو پاڵەوانانی جیهاد‬ ‫و شــەڕكردنی جیهادیســتەكان بێــت دژ بە‬ ‫یەكێتــی ســۆڤییەتی جاران بە پشــتیوانی‬ ‫دارایــی ســعودییەو پشــتیوانی لۆجیســتی‬ ‫ئەمەریــكاو بریتانیــاو هەندێك لــە واڵتانی‬ ‫رۆژئــاوا‪ ..‬بەڵكــو لە جیهــادەوە ناودەنرێت‬ ‫(تێرۆر)‪.‬‬ ‫ئەو سعودییەی باوەش‌و بانك‌و خەزێنەی‬ ‫پارەكانی بۆ جیهاد خســتبووە سەر پشت‪،‬‬ ‫زۆری پێنەچــوو خــۆی كــردە ســەرەڕمی‬ ‫بەگژاچوونــەوەو پاڵەوانــی (جەنگی دژ بە‬ ‫تێرۆر)‪.‬‬ ‫شــێخ یوســف ئەلقــەڕزاوی‪ ،‬كە ســاڵی‬ ‫‪ 1981‬خەاڵتــی رێزلێنانــی تایبەتی مەلیك‬ ‫فەیســەڵ بــۆ توێژینــەوە ئیســامییەكانی‬ ‫پێدەبەخشرێت‪ ،‬ئەمساڵ دەچێتە ریزبەندی‬ ‫یەكەمەكانی سعودییەوە بۆ تێرۆر‪..‬‬

‫تێرۆرو قەیرانی كەنداو‬

‫ملمالنێكان كۆتایــی نەهاتووەو رۆژگاری‬ ‫ئــەم ملمالنێیــەش بەدەمییــەوە مــاوە بۆ‬

‫هەڵماڵینــی ژێر بەڕەكانــی یەكترو دوێنێش‬ ‫‪ ،2017/7/2‬كۆتا رۆژی ئەو وادە ‪ 10‬رۆژییە‬ ‫بــوو كە ســعودییەو ئیمارات بــۆ قەتەریان‬ ‫دانابــوو لــە ‪ 13‬خاڵــدا كە دەبێــت قەتەر‬ ‫جێبەجێــی بــكات‪ ..‬هەر دوێنیــش وەزیری‬ ‫دەرەوە قەتــەر (محمد عبدالرحمن الثانی)‪،‬‬ ‫رەتــی كــردەوە كــە واڵتەكــەی پابەنــدی‬ ‫جێبەجێكردنــی ناچــاری ئەو خــاڵ‌و بەندو‬ ‫مەرجانە بن كە سعودییەو ئیمارات یان هەر‬ ‫واڵتێكی دیكە بەسەر واڵتەكەیدا بسەپێنن‪.‬‬ ‫بەم پێیــەش بێــت‪ ،‬قەیرانەكانی كەنداو‬ ‫بەرەو ئاڵۆزی زیاتر دەچێت‌و پێدەچێت زۆر‬ ‫نهێنی دیكە لەبارەی پاڵپشــتیكردنی تێرۆر‬ ‫لەالیەن والتانی كەنداو ئاشكرا بكرێن‪.‬‬ ‫لەدواییــن پێشهاتیشــدا‪ ،‬دوێنێ باڵیۆزی‬ ‫ئیمــارات لــە روســیا‪ ،‬لــە كۆنگرەیەكــی‬ ‫رۆژنامەنوســیدا ئــەوەی ئاشــكراكرد كــە‬ ‫بەڵگەی ئێجگار ترسناكمان لەبەردەستدایە‬ ‫كە قەتەر‌و چەند واڵتێكی دیكەی هاوسۆزی‬ ‫قەتەری پێ تۆمەتبار بكرێت لە پشــتیوانی‬ ‫كردنی تێرۆردا‪.‬‬ ‫هــاوكات هــەر دوابــەدوای ئــەو لێدوانە‪،‬‬ ‫وەزیــری دەرەوە قەتــەر رایگەیانــد كــە‬ ‫واڵتەكەی هەڕەشــەو گوڕەشە نایترسێنێت‌و‬ ‫لەمادەباشیدایە بۆ هەر روبەڕووبوونەوەیكی‬ ‫نەخوازراو كە ســەروەری واڵتەكەی پێشێل‬ ‫بكات‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )615‬دوشةممة ‪2017/7/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫گۆڕان‌و پارتی هەر لەچوارگۆشەی یەكەمدان‬

‫چەند كۆبونەوەیەكی گرنگ لەبارەی ریفراندۆم‌و‬ ‫كاراكردنەوەی پارلەمان ئەنجامدەدرێن‬ ‫پارلەمانتارێكی گۆڕان‪ :‬دەبێت پێش كاراكردنەوەی پارلەمان كێشەی سەرۆكایەتی هەرێم چارەسەربكرێت‬ ‫پارلەمانتارێكی یەكێتی‪ :‬دەبێت پارتی‌و گۆڕان بۆچوونەكانیان نزیكبكەنەوە‬ ‫سەركردەیەكی پارتی‪ :‬پێشنیازەكەی یەكێتی لەالیەن گۆڕانەوە قبوڵنەكرا‬ ‫سیاســی هەرێمــی كوردســتان‌و بەتایبــەت‬ ‫پەیوەندییەكانــی‬ ‫ئاســاییكردنەوەی‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‬ ‫پارتــی‌و گــۆڕان دراون‪ ،‬بەاڵم ئــەم هەواڵنە‬ ‫دوای رەتكردنەوەی پێشنیازەكان لەالیەن ئاكامیان نەبوەو تا ئێســتا ئــەو دوو حزبە‬ ‫بزوتنــەوەی گۆڕانەوە ســەبارەت بەپرســی پەیوەندییەكانیــان هــەر لەچوارگۆشــەی‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمانــی كوردســتان‪ ،‬یەكەمدان‪.‬‬ ‫بەرای چاودێرانیش هەردوالیەنی كێشەكە‪،‬‬ ‫دۆخــە چەقبەســتوەكەی هەرێم وەك خۆی‬ ‫ماوەتەوەو بەپێــی زانیارییەكانی (چاودێر) واتــە پارتــی‌و گــۆڕان پەیوەندییەكانیــان‬ ‫یش‪ ،‬بڕیارە لەچەند رۆژی داهاتودا‪ ،‬هەردو ئاســایینەكەنەوە‪ ،‬رەوشــەكە هــەر‬ ‫مەكتەبــی سیاســی «یەكێتــی‌و پارتــی»و بەچەقبەستویی دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫سەركردایەتی هاوبەشی «یەكێتی‌و گۆڕان»‬ ‫بــۆ پرســەكانی كاراكردنــەوەی پارلەمان‌و‬ ‫كۆبونەوەكان دەستپێدەكەنەوە‬ ‫ریفڕاندۆم كۆببنەوە‪ ،‬بەرپرسێكی گۆڕانیش‪،‬‬ ‫بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست (چاودێر)‬ ‫دەڵێــت «بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمــان‪ ،‬كەوتــون‪ ،‬بڕیــارە لەچەنــد رۆژی داهاتودا‪ ،‬گۆڕان‪ :‬مەرجەكامنان بەدیلیان نییە‬ ‫ســەرەتا پێویســتە كێشەی ســەرۆكایەتی هەردو مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی‬ ‫لەوبارەیــەوە‪ ،‬جێگری ســەرۆكی لیژنەی‬ ‫هەرێم چارەســەربكرێت‌و مەرجەكانیشــمان كوردســتان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬یاســایی لەپارلەمانــی كوردســتان كــە‬ ‫بــۆ ریفڕاندۆم یاســایین‌و بەدیلیــان نییە»‪ .‬بــۆ گفوتگۆكــردن لەســەر پرســەكانی لەفراكســیۆنی گۆڕانــە‪ ،‬بــە (چاودێــر)ی‬ ‫هــاوكات پارلەمانتارێكــی یەكێتیش جەخت كاراكردنــەوەی پارلەمــان‌و ریفڕانــدۆم راگەیاند‪ ،‬بۆ پرسی كاراكردنەوەی پارلەمان‪،‬‬ ‫لەرونی هەڵوێستەكانی حزبەكەی دەكاتەوەو كۆببنەوەو دواین هەڵوێســت‌و هەوڵەكانیان ســەرەتا پێویســتە كێشەی ســەرۆكایەتی‬ ‫داوای دەســتپێكردنەوەی دانیشــتنەكانی لەو چوارچێوەیەدا بخەنەڕو‪.‬‬ ‫هەرێــم چارەســەربكرێت‪ ،‬چونكــە ئەگــەر‬ ‫نێوان الیەنەسیاسییەكان بۆ چارەسەركردنی‬ ‫هــەر بەپێــی زانیارییــەكان‪ ،‬بڕیاریشــە پارلەمــان كارا نەبێــت‌و هەتا ئەو كێشــەیە‬ ‫كێشەكان دەكات‪.‬‬ ‫ســەركردایەتی هاوبەشــی یەكێتــی‌و گۆڕان چارەسەرنەكرێت‪ ،‬سەرۆكی پارلەمان ئەگەر‬ ‫‌و‬ ‫ڵ‬ ‫هــەو‬ ‫چەندیــن‬ ‫ئــەوەی‬ ‫ســەرەڕای‬ ‫كۆببونەوەو سەرنجەكانی بزوتنەوەی گۆڕان دەوامیــش بكات‪ ،‬ئەوا یاســاو بڕیارەكان بۆ‬ ‫نێوەندگیــری بــۆ ئاســاییكردنەوەی دۆخی لەســەر پرسەچەقبەســتوەكان بزانرێــت‌و‪ ،‬كێ بنێرێت بۆ ئیمزا لەســەركردنی‪ ،‬تاوەكو‬

‫پێدەچێــت یەكێتی لەكۆبونەوەكــەدا داوای‬ ‫هەڵوێستی رونی گۆڕان بكات‪ ،‬بەتایبەتیش‬ ‫لــەدوای ئــەوەی لەماوەی رابــردودا‪ ،‬گۆڕان‬ ‫پێشنیازەكانی یەكێتی ســەبارەت بەپرسی‬ ‫كاراكردنــەوەی پارلەمانــی كوردســتان‬ ‫رەتكردەوە‪.‬‬ ‫زانیارییەكانــی (چاودێــر) ئــەوەش‬ ‫ئاشــكرادەكەن‪ ،‬تائێســتا تەنیا ئەوە هەیە‪،‬‬ ‫كە پارتی رازیبوە بەكاراكردنەوەی پارلەمان‬ ‫بەمەرجێك دەســت بۆ یاسای سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم نەبات‪ ،‬بەاڵم ئەمەش تەنها قســەیەو‬ ‫هیچ شتێكی فەرمی لەبارەیەوە نییە‪.‬‬

‫پەسەند بكرێت‪.‬‬ ‫بەهــار مەحمــود‪ ،‬وتیشــی «ســەبارەت‬ ‫بــە ریفڕاندۆم كەس نییــە لەگەڵیدا نەبێت‪،‬‬ ‫كــە بــۆ ســەربەخۆیی بێــت‪ ،‬بــەاڵم ئەگەر‬ ‫لەرێگەی پارلەمانی كوردســتانەوە بكرێت‌و‬ ‫ناوچە جێناكۆكەكان بگرێتەوەو مەبەستەكە‬ ‫دەوڵەتی ســەربەخۆ بێت‌و هیچ مەبەستێكی‬ ‫دیكەی لەپشــتەوە نەبێت‪ ،‬وەك گۆڕان ئەو‬ ‫مەرجانــەی هەمانــە‪ ،‬هەمویــان یاســایین‌و‬ ‫بەدیلیان نییەو یاسای نێودەوڵەتی‌و ناوخۆیی‬ ‫لەگەڵیــدان‪ ،‬بۆیــە ئەگــەر هــەر بەدیلێكی‬ ‫دیكەیان بۆ بدۆزرێتەوە‪ ،‬نایاسایین»‪.‬‬

‫یەكێتی‪ :‬دەبێت بەمەرجەكانی یەكێتی‬ ‫رازی بن‬

‫هــاوكات پارلەمانتارێكــی یەكێتــی‪ ،‬بــۆ‬ ‫(چاودێر) پێیوایە‪ ،‬لەپێناوی سەرخســتنی‬ ‫ریفڕاندۆم‪ ،‬پێویســتە پارلەمانی كوردستان‬ ‫الیەنەسیاســییەكانیش‬ ‫كارابكرێتــەوە‪،‬‬ ‫بگەڕێنــەوە ســەر مێزی گفتۆگــۆ‪ ،‬هەروەها‬ ‫كار بــەو پێشــنیازانە بكرێت‪ ،‬كــە لەالیەن‬ ‫یەكێتیــەوە خراونەتــەڕو‪ ،‬چونكــە یەكێتی‬ ‫هەوڵەكانــی بــە ئاڕاســتەی ئەوەیــە‪ ،‬كــە‬ ‫ریفڕانــدۆم بەپێــی یاســا لەپارلەمــان‬

‫بێــت‪ ،‬لەدوایــن كۆبونــەوەی ئەنجومەنــی‬ ‫سەركردایەتیشــدا جەخت لەوانەكراوەتەوە‪،‬‬ ‫چونكــە بــێ كاراكردنــەوەی پارلەمــان‬ ‫ریفڕاندۆم‪ ،‬هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆی نابێت‌و‬ ‫تەنیا لەچوارچێوەیەكی موزایەدەی سیاسی‬ ‫دەمێنێتەوەو كاردانەوەی خراپیشی دەبێت‪.‬‬ ‫تــەالر لەتیــف‪ ،‬ئامــاژەی بەوەشــكرد‪،‬‬ ‫پێویســتە پارتی‌و گۆڕان دەســت بەگفتوگۆ‬ ‫بكەنــەوەو بۆچونەكانیــان نزیكبكەنــەوە‪،‬‬ ‫تــا لەداهاتــو هەرێمــی كوردســتان بەرەو‬ ‫ســەقامگیری زیاتــر بــڕوات‪ ،‬لەبەرئــەوەی‬ ‫لەئێســتادا دۆخــی هەرێــم مەترســیدارە‪،‬‬ ‫بەهۆی بەردەوامی قەیرانی دارایی‌و سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬هەروەها دەوروبەری هەرێمیش‬ ‫مەترسیدارە‪.‬‬ ‫سەبارەت بەو لێدوانانەی لەالیەن بەشێك‬ ‫لەبەرپرســانی پارتــی دەدرێــن كــە گوایە‬ ‫بــۆ چارەســەركردنی كێشــەكان‪ ،‬تۆپەكــە‬ ‫لەگۆڕەپانی یەكێتیدایە‪ ،‬ناوبراو وتی»وەك‬ ‫یەكێتــی هەڵوێســتەكانمان زۆر رونــەو‬ ‫لەبەرژەوەندی خەڵك‌و ســەروەری یاســایە‪،‬‬ ‫هەروەها لەنەخشەرێگاكەشماندا بەرونی ئەو‬ ‫پرسانەمان باسكردوە‪ ،‬بەاڵم بەوپێیەی پارتی‬ ‫هۆكاری داخســتنی پارلەمانەو رێگریكردوە‬

‫لەكاراكردنەوەی پارلەمان‪ ،‬پێویستە نەرمی‬ ‫بنوێنێت بەئاڕاســتەی خزمەتكردنی خەڵك‪،‬‬ ‫كێشــەكانی خۆیان بەیەكێتی هەڵنەواســن‪،‬‬ ‫بەڵكــو یەكێتی لەخەمی خــۆی بۆ خەڵك‌و‬ ‫قەیرانــەكان‪ ،‬هەمیشــە هەڵوێســتی جــدی‬ ‫هەبــوە‪ ،‬پێویســتە جارێكی تــر یەكێتیش‬ ‫لەگەڵ الیەنە سیاســییەكان دانیشــتنەكانی‬ ‫دەستپێبكاتەوە»‪.‬‬

‫پارتی‪ :‬تۆپەكە لە گۆڕەپانی یەكێتیدایە‬

‫الیخۆشــیەوە ئــاراس حەســۆ میرخــان‪،‬‬ ‫ئەندامــی ســەركردایەتی پارتــی بۆ كەناڵی‬ ‫روداو رایگەیانــدوە‪ ،‬دوای ئــەوەی یەكێتــی‬ ‫بەئاگاداری یەكگرتوی ئیسالمی پێشنیازێكی‬ ‫بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمان هێنــا‪ ،‬پارتی‬ ‫بــۆ زەمینەخۆشــكردنی یەكخســتنی نێــو‬ ‫ماڵــی كورد‪ ،‬بە پێشــنیازەكە رازیبو‪ ،‬دوای‬ ‫رەزامەندی پارتی بە پێشــنیازەكە‪ ،‬یەكێتی‬ ‫چوە الی گۆڕان‌و پێشنیازەكە لەالیەن گۆڕان‬ ‫قبوڵنەكرا‪ ،‬ئێســتاش تۆپەكــە لەگۆڕەپانی‬ ‫یەكێتییە‪ ،‬بۆیــە چاوەڕوانی ئەوە دەكرێت‪،‬‬ ‫جارێكــی دیكە یەكێتی‌و گــۆڕان كۆببنەوە‪،‬‬ ‫دواتــر لەچەند رۆژی داهاتــو كۆبونەوەیەك‬ ‫لەنێوان پارتی و یەكێتی ئەنجامبدرێت‪.‬‬

‫دانیشتوانی كەركوك داوای ئۆپەراسیۆنی كۆنترۆڵكردنەوەی‬ ‫حەویجە دەكەن‬ ‫شێخ جەعفەر بۆ «چاودێر»‪ :‬داعش مەترسی بۆ سەر كەركوك نەماوەو تەنها پڕوپاگەندە دەكەن‬ ‫پارلەمانتارێك‪ :‬تا داعش لە حەویجە بێت‪ ،‬كەركوك مەترسی لەسەر دەبێت‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‬ ‫بەپێی زانیارییەكان لەدوای تێكشــانی‬ ‫داعش لەزۆرێك ناوچەكانی عیراق‌و سوریا‪،‬‬ ‫چەكــدارە تێكشــاوەكانیان گەڕاونەتــەوە‬ ‫بــۆ ســنورەكانی حەویجەو گەرمەســێر‪،‬‬ ‫تاوەكــو لــەوێ خۆیــان رێكبخەنــەوە‪،‬‬ ‫بەپێــی هەندێــك ســەرچاوەش داعــش‬ ‫نیەتــی هێرشــكردنی بۆ ســەر باشــوری‬ ‫كەركوك‌و گەرمەسێر هەیە‪ ،‬ئەمەش بۆتە‬ ‫مەترسییەك بۆ سەر كەركوك‌و ناوچەكە‪،‬‬ ‫هەربۆیە پێكهاتــە جیاوازەكانی كەركوك‬ ‫داوایــان لەمەســعود بارزانــی‌و حەیــدەر‬ ‫عەبــادی كرد‪ ،‬كە هەرچــی زووە حەویجە‬ ‫ئازادبكــەن‪ ،‬بەاڵم قەبارەی مەترســییەكە‬ ‫بۆچونی جیاوازی لەســەرە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫ئەندامێكی ئەنجومەنــی نوێنەرانی عیراق‬ ‫باســلەوەدەكات‪ ،‬هەتاوەكو حەویجە ئازاد‬ ‫نەكرێت‪ ،‬مەترسی لەسەر كەكوك دەبێت‪.‬‬ ‫لەبەرامبــەردا فەرماندەی هێزەكانی ‪70‬ی‬ ‫پێشــمەرگە دڵنیایــی دەدات لــەوەی كە‬ ‫مەترســی لەســەر كەركوك نییە‪ ،‬هاوكات‬ ‫فەرماندەی میحوەری باشــووری كەركوك‬ ‫ئاشــكرایدەكات‪ ،‬لەكاتی بەهێزی داعشدا‬

‫‪ 17‬هێرشــی كردە ســەر كەركوك‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیانتوانی داگیریبكەن‪ ،‬بۆیە لەئێســتادا‬ ‫كە داعش تێكشكاوە هەرگیز ناتوانێت‪.‬‬

‫داوادەكرێت حەویجە ئازادبكرێت‬

‫دوێنــێ یــەك شــەممە‪ ،‬پێكهاتــە‬ ‫جیاوازەكانــی كەركــوك كۆبونەوەیەكیان‬ ‫ئەنجامــداو تێیــدا داوایــان لەمەســعود‬ ‫بارزانی‌و حەیدەر عەبادی سەرۆكوەزیرانی‬ ‫عیــراق كــرد‪ ،‬كــە هەماهەنگــی بكەن بۆ‬ ‫هەرچــی زووتــر ئازادكردنــی حەویجــە‪،‬‬ ‫چونكە بۆتە مەترســی بۆ سەر كەركوك‌و‬ ‫عیراق‪.‬‬

‫فەرماندەكانی پێشمەرگە دڵنیایی‬ ‫دەدەن‬

‫بەپێــی ســەرچاوەكان داعــش لەدوای‬ ‫شكستەكانیان لە سوریا‌و عیراق رویان لە‬ ‫ناوچەكانی حەویجەو گەرمەســێر كردوەو‬ ‫خەریكی خۆڕێكخستنەوەن‪.‬‬ ‫هەندێــك ســەرچاوەی دیكــەش بــاس‬ ‫لەوەدەكەن‪ ،‬كە داعش نیازی هێرشكردنی‬ ‫هەیــە بــۆ ســەر ناوچەكانــی باشــوری‬ ‫كەركوك‌و گەرمەسێر‪ ،‬بەاڵم فەرماندەكانی‬

‫پێشــمەرگە دڵنیایی دەدەنــە هاواڵتیانی‬ ‫ســنورەكەو دەڵێــن «داعــش توانــای‬ ‫هێرشكردنی راستەوخۆی نەماوە»‪.‬‬ ‫وەستا رەســوڵ فەرماندەی میحوەری‬ ‫باشــوری كەركوكی هێزی پێشــمەرگە لە‬ ‫كۆنگرەیەكــی رۆژنامەنوســیدا رایگەیاند‪،‬‬ ‫ئەو كاتــەی داعش لەوپەڕی بەهێزیدابوو‪،‬‬ ‫‪ 17‬هێرشــی كردە ســەر كەركوك‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیانتوانــی داگیریبكــەن‪ ،‬كــە هــەر زو‬ ‫دەیانویست كەركوك داگیربكەن‌و چەكێكی‬ ‫زۆری ســوپای عیراقیــان پێبــو‪ ،‬بۆیــە‬ ‫لەئێستادا كە تێكشــكاوەو چەكدارەكانی‬ ‫پەرتەوازەبوون‪ ،‬هەرگیــز ناتوانێت ببێتە‬ ‫مەترسی بۆ سەر كەركوك‪.‬‬

‫هەتا حەویجە ئازادنەكرێت مەترسی‬ ‫لەسەر كەركوك دەبێت‬

‫پڕچەكبكرێت‌و هاوكاری بكرێن بۆ ئەوەی‬ ‫ئامادەكاری باشبكەن‪.‬‬ ‫شــوان داودی‪ ،‬وتیشــی «جموجۆڵــی‬ ‫داعــش لەحەویجــە‌و حــەوزی حەمریــن‬ ‫ئاســاییە‪ ،‬چونكە موســڵیان بەدەستەوە‬ ‫نەمــاوەو كشــاونەتەوە ئــەو ســنورە‪،‬‬ ‫كــە باشــترین ئامانجیــان كەركــوك‌و‬ ‫دوزخورماتووە»‪.‬‬ ‫لەبــارەی رۆڵــی پەرلەمانــی عیــراق‬ ‫لــە رزگاركردنــی حەویجــە‪ ،‬ناوبــراو‬ ‫ئامــاژەی بەوەدا‪ ،‬گرفتەكــە لەپەرلەمانی‬ ‫عیــراق نییــە‪ ،‬بەیاننامــەی دەركــردوەو‬ ‫داوایكــردوە‪ ،‬حەویجــە ئازادبكرێــت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەمــە لەدەســەاڵتی فەرمانــدەی‬ ‫هێــزە چەكدارەكانــی عیراقدایە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫دواخســتنی رزگاركردنی حەویجەش هەر‬ ‫دەبێت فەرماندەی گشتی وەاڵم بداتەوە‪.‬‬

‫ئەندامێكــی ئەنجومەنــی نوێنەرانــی‬ ‫مەترسی لەسەر كەركوك نییە‬ ‫عیــراق‪ ،‬بە(چاودێر)ی راگەیاند‪ ،‬مانەوەی‬ ‫فەرماندەی هێزەكانی ‪70‬ی پێشــمەرگە‪،‬‬ ‫حەویجــە بــەم شــێوەیەو بونــی داعــش‬ ‫لەســنووەكە‪ ،‬مەترسییە لەسەر كەركوك‪ ،‬بە(چاودێــر)ی راگەیاند‪ ،‬هیچ مەترســییەك‬ ‫بۆیە دەبێت كار بــۆ ئەوەبكرێت حەویجە لەسەر شــاری كەركوك‌و دواوەی هێڵەكانی‬ ‫لەدەستی داعش رزگاربكرێت‌و سنورەكانی بەرگریــی هێــزی پێشــمەرگە نییــە‪ ،‬كــە‬ ‫كەركوك بەهێزبكرێن‌و هێزی پێشــمەرگە داعــش بتوانێــت بێــت داگیریبــكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێزەكانی پێشــمەرگە بــەردەوام لەحاڵەتی‬

‫ئامادەباشــیدان‌و پۆلیــس‌و ئاسایشــی نــاو‬ ‫شــاریش هەماهەنگییان لەگەڵ پێشمەرگەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆیە هیچ مەترسییەك نییە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫باڵوكردنەوەی ئەم پڕوپاگەندانەش ئەوەیە‪،‬‬ ‫كــە داعــش لەكۆتاییدایــەو دوژمنانیش بۆ‬ ‫ترســاندن‌و تۆقاندنــی خەڵــك ئەم قســانە‬ ‫باڵودەكەنەوە‪ ،‬ئەگینا هەتا پێشــمەرگەیەك‬ ‫مابێت هەڕەشە لەسەر كەركوك‌و ناوچەكانی‬ ‫دیكە نییە‪.‬‬ ‫شــێخ جەعفــەر شــێخ مســتەفا باســی‬ ‫لەوەشــكرد‪ ،‬رزگاركردنــی حەویجــە كاری‬ ‫لەســەر دەكرێت‌و لەدوای موسڵ‌و تەلەعفەر‬ ‫بەرنامــەی حەویجــە دەكەوێتەبــواری‬ ‫جێبەجێكردنــەوە‪ ،‬دواخســتنی ئەمــەش‬ ‫پەیوەنــدی بەعێراقییەكانەوە هەیە‪ ،‬كە دوو‬ ‫الیەنــی هەیە‪ ،‬یەكەم مەبەســتیان ئەوەیە‪،‬‬ ‫موسڵ بگرن‪ ،‬چونكە سەركردایەتی داعشی‬ ‫لێیــەو بڕیــار لەســەر هێزەكانیــان لەوێوە‬ ‫دەدرێت‪ ،‬دووەم هۆكاری سیاسیی هەیە‪.‬‬

‫حەویجە‪ ،‬شوێنێكی پارێزراو بۆ داعش‬

‫الیخۆشیەوە ئەمینداری گشتی وەزارەتی‬ ‫پێشــمەرگە‪ ،‬لەلێدوانێكــی رۆژنامەوانیــدا‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪ ،‬حەویجــە بۆتــە مۆڵگــەی‬ ‫كۆبونەوەی چەكدارە پەرتەوازەكانی داعش‌و‬

‫لــەم ماوەیەشــدا چەندجارێــك هەوڵیانداوە‬ ‫ســنورەكانی پێشمەرگە لەناوچەكانی دوبز‌و‬ ‫كەركــوك‌و دوزخورماتــو و قەرەتەپــە‌و‬ ‫نەفتخانە ببەزێنن‪ ،‬بەاڵم سەركەوتونەبوون‪.‬‬ ‫جەبار یاوەر‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬پێشتر‬ ‫لەســەر رزگاركردنی حەویجە‪ ،‬رێككەوتنێك‬ ‫لەنێــوان هێزەكانی پێشــمەرگە‌و وەزارەتی‬ ‫بەرگــری عیــراق‌و هێزەكانــی هاوپەیمانــان‬ ‫هەبــوو‪ ،‬بــەاڵم لەالیــەن عیراقــەوە ئــەو‬ ‫ئۆپەراســیۆنە دواخرا‪ ،‬دوای دەستپێكردنی‬ ‫ئۆپراســیۆنی موســڵیش‪ ،‬بەتەواوی دواخرا‬ ‫بۆ دوای موســڵ‪ ،‬ئێستاش دەگوترێت دوای‬ ‫موســڵ هێزەكانی حكومەتی عیراق بەنیازن‬ ‫بچن ناوچەكانی تەلەعفەر‌و رومادی‌و قائیم‌و‬ ‫راوە رزگاربكەن‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬ئاشكراشــیكرد‪ ،‬وەزارەتــی‬ ‫پێشــمەرگە كۆبونــەوەی لەگــەڵ نوێنەرانی‬ ‫هێزەكانی هاوپەیمانان كــردوە‌و داكۆكییان‬ ‫لەوەكرد‪ ،‬كــە دەبێت هێزەكانی هاوپەیمانن‬ ‫رۆڵی گەورە ببینن لەپشــتیوانی پێشمەرگە‬ ‫لە روی هێزی ئاسمانی‌و ئەرزییەوە‪ ،‬هاوكات‬ ‫رۆڵیان هەبێت لە پێشخستنی ئۆپەراسیۆنی‬ ‫حەویجــە‪ ،‬چونكە بۆتە شــوێنێكی پارێزراو‬ ‫بــۆ داعش كــە بەئاســانی بــۆ ناوچەكانی‬ ‫نەفتخانەو حەمرین‌و جەلەوال بڕۆن‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )615‬دوشةممة ‪2017/7/3‬‬

‫بۆنی شەڕێكی‬ ‫نەگریس‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫ێ قەتەر؟‬ ‫هەر بەتەن ‌‬ ‫ماجد حەسەن‬

‫لەتیف فاتیح فەرەج‬ ‫لە شــەنگال بۆنی شــەڕ دێت‪ ،‬شــەڕێك‬ ‫كــە توركیا لــە پشــتیەوەیەتی و كاری بۆ‬ ‫دەكات‪ ،‬شــەڕێك كــە رەنگــە بیانویەكــی‬ ‫بــاش بێت بۆ واز هێنان لــەو ریفراندۆمەی‬ ‫لــە بنەڕەتــا بۆ ئــەوە خرایە بــەر باس تا‬ ‫دزی و گەندەڵــی و نــادادی و تااڵنــی و‬ ‫خیانەتەكان بشــاردرێنەوە‪ ،‬بۆنی شــەڕێك‬ ‫دێــت‪ ،‬تێیــدا كــچ و كــوڕی كــورد دەبنە‬ ‫قوربانی و دەسكەوتەكەیشــی بۆ دەوڵەتی‬ ‫فاشیســتی توركــە‪ ،‬توركیــاو بــە تایبەت‬ ‫ئاكەپــەو ئەردۆغان دەیانــەوێ‌ هەرچۆنێكە‬ ‫ئەو پرۆســەی خۆسەریەی شەنگال شكست‬ ‫پێبێنن‪ ،‬لە كاتێكا پرۆســەی خۆســەری و‬ ‫خۆبەڕێوەبــەری كاتێ‌ لە شــەنگال ســەری‬ ‫هەڵــدا كە بــە هــەزاران چەكداری ســمێڵ‬ ‫بابــڕی كــورد شــەنگالیان بــۆ داعــش بە‬ ‫جێهێشت‪.‬‬ ‫شــەنگالیەكان هەرگیز ئــەو رۆژەیان بیر‬ ‫ناچێتــەوە كە كەس نەبــوو رزگاریان كات‪،‬‬ ‫ئێســتا لــەوێ‌ دیســان بۆنــی شــەڕ دێت‪،‬‬ ‫شــەڕێك دەشــێ‌ هاوزەمــان بێــت لە تەك‬ ‫پەالماری داعشــدا بۆ ناوچە دابڕێنراوەكانی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬تێكەڵكردنی ئەم دوو شــەڕە‬ ‫گەرچــی داعــش هیچــی ئــەو تۆشــی بــۆ‬ ‫نەكرێــت‪ ،‬بــە هــۆی بەرگــری ئازایانــەی‬ ‫پێشــمەرگەو خەڵكی ئــەو ناوچانەوە وەك‬ ‫لــە رابردودا بینیمان‪ ،‬بــەاڵم گرێدارەوە بە‬ ‫پرســگەلی دیكــەوە‪ ،‬كە دیســان رەنگە بۆ‬ ‫ئەوە بێت گەلی كوردو دانیشتوانی باشوری‬ ‫كوردســتان ئەو هەموو ســتەم و نادادی و‬ ‫گەندەڵیەیان بیر بچێتەوە ‪.‬‬ ‫جموجۆڵــە چەكداریەكانــی ســنوری‬ ‫شــەنگال‪ ،‬پەالمــارە شكســتخواردوەكانی‬ ‫ماوەی رابردوی داعش لە سنوری خورماتوو‪،‬‬ ‫جارناجــار پەیام و وتە شــەڕەنگێزیەكانی‬ ‫كاربەدەســتانی تورك لە یەپەگەو یەپەژەو‬ ‫شــەڕوانانی كــورد‪ ،‬هەروەها هێشــتنەوەی‬ ‫تەلەعفــەرو حەویجــەو رزگار نەكردنیــان‪،‬‬ ‫دەركەوتنــەوەی چەكدارانــی داعــش لــە‬ ‫ســنوری دیالــە‪ ،‬هەمــوو ئەمانە بــە ئێمە‬ ‫دەڵێــن‪ ،‬شــەڕێكی دیكــە لــە دەرگایــەو‬ ‫لــەوە دەچێت ســەرانی كوردیش ئەگەر بە‬ ‫ژمارەیەكــی زۆر كەمیش بێــت ئاگایان لەو‬ ‫كەیــن و بەینە بێت‪ ،‬بەاڵم هیچ ناڵێن ‪.‬‬ ‫هێشــتنەوەی تەلەعفەر كە زیاتر ئێســتا‬ ‫لــە ســەربازگەیەكی داعــش دەچێــت و بە‬ ‫قســەی هادی عامری خەڵكــی مەدەنی تیا‬ ‫نەمــاوە‪ ،‬هەروەها حەویجە كە ئەویش هەر‬ ‫لە ســەرەتاوە روگەیەكی گەورەی داعشــە‪،‬‬ ‫بێ‌ هــۆ نیە تەنانەت هــادی عامری گلەیی‬ ‫ئــەوە لــە عەبــادی دەكات « كە نایەڵـــێ‌‌‬ ‫حەشــدی شــەعبی تەلەعفەر ئــازاد بكات‪،‬‬ ‫لــە كاتێكا رێــی دا بەعاج ئــازاد بكەن «‬ ‫هێشــتنەوەی حەویجــەش پەیوەســتە بــە‬ ‫هەمان ســیناریۆی تەلەعفەرەوە‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫تەلەعفــەر بــە هــۆی توركمانــی بونیــەوە‬ ‫توركیــا رێگری بكات لە چونی حەشــد بۆ‬ ‫ناوی‪ ،‬ئــەوا حەویجە ناوچەیەكی ســونیەو‬ ‫ئەشــێ‌ كاری تــر لە پشــت مانــەوەی بێت‬ ‫بەم جۆرە‪ ،‬بەاڵم ســیناریۆكە بۆ هەردووال‬ ‫هاوشێوەن ‪.‬‬ ‫شــەڕێك لــە دەرگایــە كــە پێدەچێــت‬ ‫ســەرلەبەری ئەم هاوینە تەواو نەبێت‪ ،‬یان‬ ‫راســتتر وایــە بڵێین جارێ‌ دیــار نیە كەی‬ ‫دەســت پێــدەكات‪ ،‬ئاخۆ لــە دۆزەخی ئەو‬ ‫شەڕەدا چارەنوســی باشوری كوردستان و‬ ‫ناوچەكە چــی دەبێت‪ ،‬ئەوەیان جارێ‌ رون‬ ‫نیە ‪.‬‬

‫لــە كاتێكدا كە جیهان بە گشــتی‌و رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت بە تایبەتی‪ ،‬لە بەردەم هەڕەشەیەكی‬ ‫گەورەو لە مێژودا نەبوی تیرۆر دەبێتەوە‪ ،‬لە نێو‬ ‫مەیدانی روبەڕووبونەوەی ئەو هەڕەشە گەورەیەداو‬ ‫لە نێو كانگای بەرهەمهێنانی ئەو هەڕەشــەیەدان‬ ‫واڵتێكــی بە روبــەر بچوك‌و دانیشــتوان كەم بۆ‬ ‫یەكەم جارو بە شــێوەیەكی راســتەوخۆ دەكرێتە‬ ‫پاڵپشــت و بەرهەمهێنــەری تیــرۆر‪ .‬دۆســیەی‬ ‫پاڵپشــتیكردنی قەتــەر لــە تیــرۆر هێزگەلێــك‬ ‫كردویانەتــەوە كــە لە روی سیســتەمی سیاســی‬ ‫‌و ئابــوری‌و كلتوریــەوە جیاوازیەكــی ئەوتۆیــان‬ ‫نییــە‪ ،‬لە هەمانكاتــدا هاوشــێوەی قەتەر هەمان‬ ‫میراتــی ئاینی‌و سیاســی‌و كلتوری لــە نێویاندا‬ ‫زاڵ‌و حوكمڕانە‪ ،‬كە یەك تێگەشــتنی بۆ خودی‬ ‫تیــرۆرو دژە تیرۆریزمیــش هەیــە‪ .‬هەاڵوێركردنی‬ ‫قەتــەر وەك داینەمــۆی شــاراوەی تیــرۆر لــە‬ ‫ناوچەكــەدا لــە دوای ســەردانیكردنی ترامپــەوە‬ ‫دێت بۆ ســعودیە هەر پاش گەڕانەوەی ترامپ بۆ‬ ‫ئەمریكا واڵتانی دراوســێ‌‌و هاو نەتەوەو هاوزمان‬ ‫‌و هاوئاینــی قەتەریــان وەك ســامانی ئابــوری‌و‬ ‫باوەشــی شــاراوەی هێزە پەڕگیرو توندڕەوەكانی‬ ‫ناوچەكــە ناســاند‪ .‬ئــەو پرســیارگەلەی لێــرەدا‬ ‫دێتــە پێــش ئەوەیە ئایــا هەر بە راســتی قەتەر‬ ‫لــە بەرهەمهێنانی تیرۆردا تەنیایــەو هەر بەتەنێ‌‬ ‫قەتــەر پاڵپشــتیكەرو هێــزی بەردەوامی تیرۆرە‪.‬‬ ‫ئایــا ئەو هێزگەلــەی قەتەریان وەك شــوناس‌و‬ ‫باوكی رۆحی توندوتیژی ناساندوە چ خەمێكیان لە‬ ‫كۆڵكردوە؟ ئایا پرســی قەتەر پرسی چارەسەری‬ ‫تیــرۆرە یــان قوڵبونەوەیەتی؟ پرســیاری یەكەم‬ ‫وەاڵمێكــی حــازر بەدەســتی هەیــە‪ ،‬چونكە گەر ‌و هیومانیزم بێت لە ناوچەكەدا‪ ،‬خەمی ئاســایش لــەم پرســەدا تازەیــە پێشــتر گەر لە ئاســتە‬ ‫لــە ئاســتە سیاســیەكەیدا واڵتانــی دژە قەتــەر ‌و ئارامــی‌و گیان‌و ژیانی مرۆڤی بێت‪ ،‬كە تیرۆر سیاســیەكەدا بــە رونی نەگوترابێــت‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫پاڵپشــت‌و هێزی بەرهەمهێنەری تیرۆر نەبن‪ ،‬كە خنكاندویەتی‪ ،‬بەڵكو ئەوەی لە زەین‌و سیاسەتی ئاســتە كۆمەاڵیەتی‌و كلتوریەكەدا گوتراوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمــەش هەڵگری جۆرەها گومانــی نەبڕاوەیە لە حوكمڕانانــی بــەرەی دژە قەتەردایە ئەوەیە‪ ،‬كە كۆی كێشــەو نالەبــاری دۆخ‌و ژیان بەگشــتی‬ ‫ئاســتە كلتوری‌و فەزا كۆمەاڵیەتی‌و ئاینیەكەیدا ئەمــڕۆ قەتــەر چیتــر قەتــەرە الوازو بچوكەكەی ‌و تیــرۆر بەتایبەتــی لــە واڵتانــی ئیســامی‌و‬ ‫زیاتر لــە قەتەر داخراوتــرو لەبارترن بۆ ژینگەی جاران نییەو ســەرەڕای پێشــكەوتنە ئابوریەكەی عەرەبی خۆرئاوا لێی بەرپرسیارەو هەر ئەویش‬ ‫گەشەســەندن‌و بەرهەمهێنان‌و ئاینیەكەیدا زیاتر هەوڵــدەدات بێتە میرانگری راســتەقینەی بەرەی پاڵپشــتی‌و هێزی مانەوەیەتــی لە ناوچەكەدا‪،‬‬ ‫لــە قەتــەر لەگــەڵ تیــرۆر و تۆقاندنــدا دێتەوەو ســونی‌و خــۆی وەك تاكــە نوێنــەری میراتــی واتــە پێشــتر تیــرۆر لــە ناوچەكــەدا یــاری‌و‬ ‫هەردو بەرە كۆی ژیانی سیاســی‌و كۆمەاڵیەتیان هەزار ســاڵەی عەرەبی بناسێنێت‪ ،‬ئەمە جگە لە گەمــەی هێزە دەرەكــی‌و خۆرئاواییــەكان بو‪،‬‬ ‫لەســەر دژایەتیكردنی هیومانیزمی ســیكوالری‌و پەیڕەوكردنی سیاســەتێكی دژ یەك‌و بەیەكداچو بەاڵم ئێســتا ئەو هێزانەی هەڵگــری ئەم بیانو‬ ‫فەلســەفەی رۆشنگەری‌و مۆدێرنە درێژە دەدەن‪ ،‬لەگەڵ دۆست ‌و دوژمنانی‪.‬‬ ‫خۆدزینــەوە مێژویــەن یەكتــر لەنێــو خۆیانــدا‬ ‫پرســیاری كۆتایی پرســیاری راســتەقینەو بەتیرۆریســت ‌و پاڵپشــتی تیــرۆر تۆمەتبــار‬ ‫كەوایە هەردو بەرە بەرهەمهێنان‌و پاڵپشتیكردنی‬ ‫تیــرۆر كۆیان دەكاتــەوە نەك لێكیــان داببڕێت‪ .‬جــدی بابەتەكەیــە بــەوەی تۆمەتباركردنــی دەكــەن! كە ئەمــەش دیســانەوە خۆدزینەوەو‬ ‫پرسیاری دوەم وەاڵمێكی ئاسان‌و سادەی هەیە‪ ،‬هــەردو بــەرە لەالیــەن یەكترەوە‪ ،‬چارەســەرو راكردنێكی دیكەی ئەم هێزانەیە لە چارەسەری‬ ‫بــەوەی بەرەی دژە قەتەر هەڵگری خەمێكی قوڵ كۆتایــی پرســی تیــرۆرە یاخــود قوڵبونــەوەو پرسی تیرۆرو تۆقاندن لە ناوچەكەداو ئەمجۆرە‬ ‫نیە كە زادەی تۆلێرانس‌و پێكەوە ژیان‌و ئاشتی درێژەپێدانیەتــی بــۆ داهاتویەكی دور؟ ئەوەی لە تێگەشــتن بۆ پرســەكە بە هیــچ ئەنجامێكی‬

‫واڵتانی دژە قەتەر زیاتر لە قەتەر داخراوترو لەبارترن بۆ گەشەسەندن‌و بەرهەمهێنانی‬ ‫تیرۆر‪ .‬هەردو بەرە كۆی ژیانی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیان لەسەر دژایەتیكردنی هیومانیزمی‬ ‫سیكوالری‌و فەلسەفەی رۆشنگەری‌و مۆدێرنە درێژە دەدەن‪ ،‬كەوایە هەردو بەرە‬ ‫بەرهەمهێنان‌و پاڵپشتیكردنی تیرۆر كۆیان دەكاتەوە نەك لێكیان داببڕێت‬ ‫چارەســەری شــادیان ناكات‪ .‬چارەســەركردنی‬ ‫پرســی تیرۆرو تۆقاندن لــە جوگرافیای هەردو‬ ‫بەرەدا‪ ،‬پێویســتی بە دەسكاریكردنی كۆی ئەو‬ ‫فــەزا سیاســی‌و كلتــوری‌و كۆمەاڵیەتیە هەیە‬ ‫كە بۆتە مۆڵگەی سەرهەڵدان‌و گەشەسەندنی‪،‬‬ ‫پێویســتی بە الوازكردن‌و پەراوێزخســتنی ئەو‬ ‫وزە مێژوییــە هەیــە‪ ،‬كــە بزاوتە ئســوڵییەكان‬ ‫ژیانــی سیاســی ‌و كۆمەاڵیەتی هــەردو بەرەی‬ ‫تێدا ئاڕاســتە دەكــەن‪ ،‬پێویســتی بەوەیە ئەم‬ ‫هێزانە كۆتایی بە تێكەڵكردنی ئاین‌و دەسەاڵت‬ ‫‌و خێــڵ ‌و حوكمڕانــی بهێنــن ‌و كۆتایــی بــە‬ ‫هەژمونــی ئەو میراتە خنكێنەرە بهێنن كە دژی‬ ‫دیموكراســی‌و رۆشــنگەریەو پایەكانی لەســەر‬ ‫پەڕگیــری‌و فێندەمێنتاڵیــزم جێگیر بوە جگە‬ ‫لەمەش رێگەیەكــی دیكەیان بۆ رزگار بون لەم‬ ‫تەنگەژەیە نیە‪.‬‬

‫ماڵوێرانییەكانی سەرمایەداریی نوێ!‬

‫ئەڵوەند تەڵعەت‬ ‫لە گــەڵ زیادبوون و گەشەســەندنی قەیرانە‬ ‫جیهانییەكانی وەك تیرۆر و لێشــاوی پەنابەر و‬ ‫ئــاوارە و گەرمبوونــی زەوی و گۆڕانی كەش و‬ ‫هــەواو و زا‌ڵبوونی چەك و ملمالنێی چەكداری‬ ‫بــۆ یەكالییكردنــەوەی كێشــەكان زیاتــر لــەو‬ ‫پێشــگۆییەی (كارڵ ماركــس) نزیكدەبینــەوە‬ ‫ســەبارەت بــە هەرەســهێنان و داڕووخانــی‬ ‫سیستەمی سەرمایەداری‪ .‬لە دیدی (ماركس)دا‬ ‫سەرمایەداری بریتییە لە پەیوەندی نێوان ئابوری‬ ‫و كۆمەڵگــە‪ ،‬بە مانایەكی تــر پەیوەندی نێوان‬ ‫سیســتەمی ئابوری و سیســتەمی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫جیهانێك كە تیایــدا گروپێكی بچوك كۆنترۆڵی‬ ‫ســەرچاوەكانی داهــات و بەرهەمهێنان دەكەن‬

‫و لــە كێبڕكێــی بازاڕكردنیشــدا ملمالنێكانــی‬ ‫خۆیــان یەكالیــی دەكەنــەوە‪ ‌.‬دەســتی كاریش‬ ‫زیاتر ســیفەتی كااڵیــەك هەڵدەگرێت و دەبێت‬ ‫بە بەشــێك لە ملمالنێی بازاڕكردن زیاتر لەوەی‬ ‫كــە مرۆڤێــك بێــت! نائومێدی و گۆشــەگیری‬ ‫مرۆڤەكانیــش دەبێتە دەرەنجامێك بۆ ملمالنێی‬ ‫سەرمایەداری لە بازاڕی كاردا‪.‬‬ ‫مەترســی هــەرە گــەورەی ســەرمایەداری‬ ‫لــەم ســەردەمەماندا ئەوەیــە كە كێشــەگەلێك‬ ‫دەخولقێنێــت كــە بەتێپەڕبوونــی كات زیاتر لە‬ ‫قەبــارەی خۆیــان گەورەترو گەورەتــر دەبن تا‬ ‫ئەوكاتــەی لــە كۆنترۆڵ دەردەچــن و دەبن بە‬ ‫كێشــەی گەورە بۆ خودی سەرمایەداری خۆی‪.‬‬ ‫قەیرانــی تیرۆری جیهانــی و پەنابەران دەكرێت‬ ‫یەكێك بێت لەم كێشــانەی كە هەڕەشەی جدین‬ ‫بۆســەر واڵتانی زلهێزو ئاسایشــی سیستەمەكە‬ ‫كــە لەئێســتادا واڵتانــی زلهێــز ملیــاران دۆالر‬ ‫خەرجدەكــەن بــۆ روبەڕووبوونەوەیــان‪ .‬ئەگەر‬ ‫هزری توندوتیژی ئیسالمی و تیرۆر شتێك بێت تا‬ ‫ئەم سااڵنەی دواییش لەالیەن واڵتانی زلهێزەوە‬ ‫پاڵپشــتی دارایــی و چەكی بــۆ دابینكرابێت بە‬ ‫مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان‪،‬‬ ‫یان هەڵپــەی داگیــركاری و فراوانخوازی‪ ،‬ئەوا‬ ‫لــە داهاتــوودا ئــەم رەوتە دەتوانێــت ببێت بە‬

‫قەوارەیەك كە خۆبەخۆو بەبێ پاڵپشتی دارایی‬ ‫و چەكی واڵتانی زلهێــز بەردەوامی بەخۆیبدات‬ ‫و لە بەرگی جۆراوجۆرداو بە ناو و ناونیشــانی‬ ‫جۆراوجــۆر خــۆی نــوێ بكاتەوە‪ ،‬لە ئێســتادا‬ ‫كێشــەی تیرۆر بووە بە میكانزمێك بۆ بەرگری‬ ‫و تێكەڵ بــە ملمالنێیەكی شوناســی بووە‪ ،‬كە‬ ‫رێــی تێدەچێت لە داهاتوویەكــی نزیكدا ئاماژە‬ ‫مەترســیدارەكانی دەربكــەون‪ ،‬ئەویــش دوای‬ ‫ئــەوەی ژمارەیەكــی ئێجــگار زۆری پەنابــەر‬ ‫روو لــە واڵتانــی رۆژئــاوا دەكــەن و تێكەڵ بە‬ ‫دونیایەك دەبن تەواو جیاوازە لەو جیهانەی كە‬ ‫‌لێــوەی هاتوون‪ ،‬ئــەوان بەچاوی خۆیان هەموو‬ ‫شــتێك دەبینن و هەســتی پێدەكەن‪ ،‬دەكەونە‬ ‫دوخــی ملمالنێــی كولتــوری و هەســت بــەوە‬ ‫دەكەن كــە جیهان چەنــدە ناعەدالەتە‪ ،‬لێرەدا‬ ‫بەگژداچوونەوە و رەتكردنەوە دەبێتە میكانیزمی‬ ‫بەرگری لە ملمالنێیەكی كولتوری و شوناســیدا‬ ‫كە رەنگە زۆر بەئاســانی پەرەبسێنێت بۆ بیری‬ ‫توندوتیــژی ئایینــی و تیرۆر‪ ،‬لە بەرانبەریشــدا‬ ‫كۆمەڵگــەی رۆژئاوایــی ســەیرناكات و بێدەنگ‬ ‫بێــت‪ ،‬بەڵكــو خۆبەخۆ بیری رەگەزپەرســتی و‬ ‫دژایەتیكردنی رەوتی پەنابەران گەشــەدەكات و‬ ‫چەنــد كردەوەیەكی تیرۆرســتی دژ بە مزگەوت‬ ‫و نوێژخوێنــان لە ناو جەرگــەی واڵتێكی وەكو‬

‫بریتانیا دەكرێت نیشــانەیەكی ئاشــكرا بێت بۆ‬ ‫ئەم دۆخە مەترسیدارە‪.‬‬ ‫لــە بەرانبــەر ئــەم دۆخەشــدا واڵتانــی‬ ‫ســەرمایەداری بااڵدەســت و زلهێــز دەكەونــە‬ ‫بەردەم دووڕیانێك كە پێویستە بریار بدەن یان‬ ‫ئەوەی دەرگا بەســەر رووی پەنابەران بەتەوای‬ ‫دابخــەن و بیانخەنە ژێر فشــارەوە‪ ،‬بەمەش لە‬ ‫هەمــوو ئەو چەمك و زاراوانــەی كە ئەدەبیاتی‬ ‫ئــەم ناوچەیــە بەرهەمــی هێنــاوە ســەبارەت‬ ‫بــە مــرۆڤ و مافە سروشــتییەكانی پەشــیمان‬ ‫ببێتــەوە‪ ،‬یانیش ئەوەی ئەم یارییە خوێناویەی‬ ‫كە لەجیهان دەستیپێكردوە بوەستێنێت‪ .‬كە بە‬ ‫بــاوەڕی من هەڵبژاردنــی یەكەم زیاتر نزیكە لە‬ ‫هەڵوێستی واڵتە زلهێزەكان‪.‬‬ ‫لێــرەدا ئــەوەی گرنگــە وەســتاندنی ئــەم‬ ‫دۆخەیە‪ ،‬كە رەنگە لە ئێســتادا تەنیا چارەسەر‬ ‫بریتــی بێــت لە گەڕانــەوە بۆ ماركیســزم وەك‬ ‫ئامرازێــك بۆ بەرگرتــن لــەم وێرانكارییەی كە‬ ‫ســەرمایەداری دەستی داوەتێ‪ ،‬بەاڵم ئایا ئەمە‬ ‫بــە شۆڕشــی پرۆلیتاریــا دەكرێــت؟ بێگومــان‬ ‫ئێســتا دۆخێكی ترە كە بە باوەڕی من شۆڕش‬ ‫بــە مانــا دیالێكتییەكەی ناتوانێت هیچ شــتێك‬ ‫بگۆڕێت!‬

‫ذمارة (‪ )615‬دوشةممة ‪2017/7/3‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫رۆڵی توركیا لە قەیرانی كەنداو‬ ‫جیهانە كە توانای دابینكردنی ‪ 10‬ســاڵ‬ ‫پێویســتیی گازی جیهانــی بەتەنیــا‬ ‫هەیــە‪ .‬ئــەم كێڵگە گازییــە‪ ،‬یەكێك لە‬ ‫كێڵگــە هاوبەشــەكانی ئێران و قەتەرە‪.‬‬ ‫یەدەگەكــەی نزیكــەی ‪ 51‬تریلیــۆن‬ ‫پــێ‌ ســێجایە‪ ،‬رووبەرەكــەی ‪9.700‬‬ ‫كیلۆمەتــر چــوار گۆشــەیە‪6.000 ،‬‬ ‫هــەزار مەتری دەكەوێتە نێــو ئاوەكانی‬ ‫قەتــەر و‪ 3.700 ،‬مەتری دەكەوێتە نێو‬ ‫ئاوەكانی ئێران‪ .‬بۆیە ئەو هەماهەنگییە‬ ‫توندوتۆڵــەی لــە نێوان ئێــران و قەتەر‬ ‫هەیــە‪ ،‬بەشــێكی زۆری پەیوەندیی بەو‬ ‫كێڵگــە گازییەوە هەیە‪ .‬ئەم هەماهەنگی‬ ‫و نزیكبوونەوەیەیش مەترســی و گوشار‬ ‫بۆ سەر توركیا دروست دەكات‪.‬‬

‫‪ -٢‬سیاسەتی دەرەوەی قەتەڕ‬ ‫(مامەڵەكــردن لەگەڵ یار و نەیار)‬

‫پەیڕەو ئەنوەر‬ ‫پێشەكی‪:‬‬ ‫قەتەر واڵتێكــی عەرەبییە و دەكەوێتە‬ ‫رۆژهەاڵتــی نیمچە دوورگــەی عەرەبی و‬ ‫باشــووری رۆژاوای كیشــوەری ئاســیا‪.‬‬ ‫بەسەر كەنداوی فارس دەڕوانێت و یەكێكە‬ ‫لەواڵتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬سنووری‬ ‫وشــكانیی لەگەڵ ســعوودیە و ســنووری‬ ‫ئاوییشــی لەگەڵ هەر یەك لە میرنشــینە‬ ‫یەكگرتووەكانــی عــەرەب‪ ،‬بەحرێــن و‬ ‫ئێــران هەیە‪ .‬پایتەختەكــەی دەوحەیە و‬ ‫ژمــارەی دانیشــتووانی ‪ ٢‬ملیــۆن و ‪٧٠٠‬‬ ‫هــەزار كەســە و رووبەرەكەی ‪ ١١٤٣٧‬كم‬ ‫دووجایە‪ .‬زمانی عەرەبی‪ ،‬زمانی فەرمییە‬ ‫و‪ ،‬ئیســام ئایینــی فەرمیــی واڵتەكەیە‪.‬‬ ‫شــێخ تەمیــم بن حەمــەد ئەلســانی‪ ،‬لە‬ ‫‪٢٠١٣‬ەوە دەسەاڵتی لە باوكی وەرگرتووە‬ ‫و بەشــێوەیەكی ئاشتییانە بووەتە میری‬ ‫قەتەر‪ .‬لە ‪١٩٣٩‬دا نەوتی لێ دۆزراوەتەوە‬ ‫و لە ئێســتادا ســەرچاوەیەكی سەرەكیی‬ ‫داهاتی قەتەرە‪.‬‬ ‫رۆژی دوو شــەممە ‪،٢٠١٧/٦/٥‬‬ ‫هەر یــەك لەواڵتانی ســعودیە‪ ،‬ئیمارات‪،‬‬ ‫بەحرێن‪ ،‬میســر‪ ،‬یەمەن‪ ،‬لیبیا و ماڵدیڤ‬ ‫پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەكانیان‬ ‫لەگــەڵ قەتــەر پچڕانــد بەبیانــووی‬ ‫دەســتوەردانی دەوحــە لــە كاروبــاری‬ ‫ناوخۆی ئــەو واڵتانە و پشــتگیریكردنی‬ ‫گــرووپ و تاقمــە توندڕەوەكانــی وەك‬ ‫داعــش‪ ،‬قاعیــدە و ئیخوان موســڵمین و‬ ‫نزیكبوونــەوە و پاڵپشــتیكردنی ئێــران‪.‬‬ ‫لە ســەرەتای قەیرانەكەوە توركیا بڕیاری‬ ‫ناردنــی هێــزی دا بۆ قەتەڕ‪ ،‬ســەرەڕای‬ ‫بەردەوامبوونی گەشــتە ئاســمانییەكانی‬ ‫نێوانیان و ناردنی سەدان تەن لە خۆراك‬ ‫و خواردەمەنــی و جلوبــەرگ و هەوڵدانی‬ ‫توركیــا بۆ چارەســەركردنی كێشــەكە و‬ ‫ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان‪.‬‬

‫چوارچێوەی تیۆری‬

‫قەتەڕ خاوەن یەدەگێكی زۆری گازی رسوشتییە و توركیایش پێویستی‬ ‫رۆژانەی بە گازی رسوشتییە و ترسی ئەوەی هەیە ئێران‪ ،‬قەتەڕ بكات بە‬ ‫بەشێك لە پڕۆژەی هیاللی شیعی و بیخاتە نێو جوگرافیا و جیۆپۆلیتیكی‬ ‫ئەم پڕۆژەیە و بەمەش زیانی ئابووریی گەورە بۆ توركیا دروست بكات و‬ ‫رۆڵە سیاسی و سەربازی و دیپلۆماسییەكەی لێ بسێنێتەوە‬

‫گرووپەكانی وەك (نەتــەوە‪ ،‬دامەزراوە‪،‬‬ ‫چیــن و ئایدۆلــۆژی)؛ تیۆریســیەنەكانی‬ ‫نێــو ئــەم قوتابخانەیــە (سویســەداید‪،‬‬ ‫مەكیاڤێللی و كاڵوزویتز) تیشــك دەخەنە‬ ‫ســەر چەمكــی هێز‪-‬پــاوەر وەك بابەتی‬ ‫سەرەكیی نێوان گرووپەكان‪ .‬بەكارهێنانی‬ ‫هێز‪-‬پاوەر لەبەرامبەر یەكتردا ســەنتەری‬ ‫ئەم تیۆرییەیە و جا ئەو هێزە سیاســی‪،‬‬ ‫ئابووری‪ ،‬سەربازی یان كەلتووری بێت‪.‬‬ ‫تیۆریــی رەفتارگەرایی لەسەرئاســتی‬ ‫میكڕۆ‪-‬بەشــەكی‪ ،‬ملمالنێكان بۆ ئاســتی‬ ‫تاكــەكان دادەبەزێنێــت و‪ ،‬پێــی وایــە‬ ‫هــۆكاری ملمالنێ لە سروشــتی مرۆڤ و‬ ‫تاكەكاندایە و مرۆڤ بە سروشت لەڕووی‬ ‫بایەلۆژی و سایكۆلۆژییەوە ئارەزوویەكی‬ ‫بۆ روبەڕووبوونەوە و ملمالنێ و كردەوەی‬ ‫دەستدرێژیكەرانە هەیە‪.‬‬

‫ئاسایشی هەرێمی لەڕوانگەی‬ ‫تیۆریی قواڵیی سرتاتیژیی «ئەحمەد‬ ‫داودئۆغڵو»وە‬

‫هەوڵ دەدەین خوێندنەوەیەكی تیۆری‬ ‫ئەحمەد داودئۆغڵو ئەندازیاری داڕشتنی‬ ‫بۆ چەمكــی ملمالنێ لەڕێگــەی هەر دوو‬ ‫قوتابخانەی كالســیك و رەفتارگەراییەوە سیاســەتی دەرەوەی توركیــا و خــاوەن‬ ‫لەبــارەی ملمالنێ و ئەكتەر و بابەتی نێو تیۆریی قواڵیی ستراتیژی‪ ،‬لە كتێبەكەیدا‬ ‫(قواڵیــی ســتراتیژی و رۆڵــی توركیا لە‬ ‫ملمالنێكان بكەین‪:‬‬ ‫تیۆریــی كالســیكی لەســەر ئاســتی گۆڕەپانــی نێودەوڵەتیــدا) باس لە ســێ‬ ‫ماكڕۆ‪/‬هەمووەكی‪ ،‬تیشــك دەخاتە سەر چەمكی ســەرەكی دەكات (جیۆسیاسی‪،‬‬ ‫شــیكردنەوە لەڕێگــەی كارلێكــی نێوان جیۆئابوری و جیۆڕۆشنبیری) كە توركیا‬

‫دووبارە هێز و توانــا پەنگخواردووەكانی‬ ‫پــێ دادەڕێژێتــەوە و لــە هێزێكــی‬ ‫پەراوێزخراوەوە دەكات بەهێزێكی ناوەند‪.‬‬ ‫لەم روانگەوە ســێ پرس لــە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت و ئاسایشــی واڵتانی عەرەبی‬ ‫بــۆ توركیا گرنگــن‪ ،‬ئەوانیش بریتین لە‪:‬‬ ‫ئاســایش‪ ،‬وزە و بازاڕ‪ .‬ئاسایشی واڵتانی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬راســتەوخۆ كاریگەریی لەســەر‬ ‫ئارامــی و ئاسایشــی ناوخــۆی توركیــا‬ ‫دەبێــت و بەمەیــش توركیــا دەخوازێت‬ ‫كەمتریــن تەنگــژە و قەیــران و نائارامی‬ ‫لەواڵتانی كەنداودا هەبێت‪ ،‬جگە لەمەیش‬ ‫واڵتانــی كەنــداو‪ ،‬بەتایبــەت قەتــەڕ‪،‬‬ ‫خاوەن بڕێكی زۆری گازی سروشــتییە و‬ ‫ســەرچاوەیەكی گەورەیە بۆ پڕكردنەوەی‬ ‫پێداویســتییەكانی توركیا‪ .‬لــە بەرامبەر‬ ‫ئەمەیشــدا واڵتانــی عەرەبــی و كەنــداو‬ ‫بازاڕێكــی گــەورەن بــۆ ســاغكردنەوەی‬ ‫كااڵ و بەرهەمــە توركییــەكان؛ هــەر لــە‬ ‫بەرهەمــە خواردەمەنییــە توركییەكان تا‬ ‫دەگاتــە جلوبــەرگ و ئامێری كارەبایی و‬ ‫خزمەتگوزاریی پزیشكی و هتد‪ .‬تێكچوونی‬ ‫ئاسایشــی واڵتانی كەنداو كاریگەرییەكی‬ ‫خراپــی لەســەر قواڵیــی ســتراتیژی و‬ ‫مەبەستە سیاسی و ئابورییەكانی توركیا‬ ‫دەبێت‪.‬‬

‫بۆ ئەوەی قەتەڕ نەبێتە پاروی ئێران!‬

‫توركیــا لــە ســەرەتای قەیرانەكەوە‬ ‫بڕیــاری ناردنــی هێــزی ســەربازی دا‬

‫بــۆ قەتــەڕ‪ ،‬بــەاڵم روونــی كــردەوە‬ ‫كــە مەبەســت لــە ناردنــی هێزەكە بۆ‬ ‫ســەقامگیری و گەڕاندنەوەی ئاســایش‬ ‫و ئارامییــە بــۆ كەنــداو‪ .‬ســەرەڕای‬ ‫ئەوەیــش‪ ،‬توركیا هەوڵی نێوەندگیری و‬ ‫دانوســتان لــە نێوان قەتەڕ و ســعودیە‬ ‫دەدات‪ ،‬بــۆ ئــەوەی قەیرانەكــە زیاتــر‬ ‫پــەرە نەســێنێت و نەبێتــە قەیرانێكی‬ ‫نێودەوڵەتــی‪ .‬بەمەیــش رەجەب تەییب‬ ‫ئەردۆغــان‪ ،‬ســەرۆككۆماری توركیــا‪،‬‬ ‫وەزیــری دەرەوەی واڵتەكــەی نــارد بۆ‬ ‫قەتــەڕ بــە مەبەســتی ناوبژیوانیكــردن‬ ‫و چارەســەركردنی دۆخەكــە‪ ،‬چونكــە‬ ‫توركیــا پێی وایــە ناكۆكییەكانی نێوان‬ ‫قەتــەڕ و واڵتانــی عەرەبــی و كەنــداو‬ ‫و میســر زیــان بــە جیهانــی ئیســامی‬ ‫دەگەیەنێــت و دەبێــت هەموو هەوڵێكی‬ ‫خۆیان بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان‬ ‫بخەنەگــەڕ‪ ،‬توركیــا هــەوڵ دەدات‬ ‫ناكۆكییــەكان زیاتــر لــە ئەنجومەنــی‬ ‫هاریكاریــی كەنــداو چارەســەر بكرێن و‬ ‫قەتەڕ نەبێتە كارتێكی گوشار بەدەست‬ ‫ئێرانــەوە و زیاتــر لــە بلۆكی شــیعیزم‬ ‫نزیــك نەبێتــەوە‪ ،‬لەبەر ئــەم خااڵنەی‬ ‫خوارەوە‪:‬‬

‫‪ -١‬گازی رسوشتی‪:‬‬

‫مەســەلەی گازی سروشــتی‪ ،‬یەكێكە‬ ‫لــەو فاكتەرە ســەرەكییانەی كە بە الی‬ ‫توركیاوە گرنگییەكی زۆری هەیە‪ ،‬قەتەڕ‬

‫خــاوەن بڕێكــی یەكجار گــەورەی گازی‬ ‫سروشــتییە و توركیایش پێویستییەكی‬ ‫یەكجــار گەورەی بە گازی سروشــتییە‪.‬‬ ‫نزیكبوونەوەی قەتەڕ لە ئێران‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫وزەی توركیا دەخاتە مەترسییەوە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیــەی ئێــران دەرچــە و دەروازەیەكی‬ ‫ستراتیژییە بۆ قەتەڕ و دەتوانن مامەڵە‬ ‫ئابووری و بازرگانییەكانیان و مامەڵەی‬ ‫نێوانیان لەسەر گازی سروشتی و گەڕان‬ ‫و پشــكنین و دەرهێنان و هەناردەكردن‬ ‫و فرۆشــتنی لە بازاڕدا لەســەر حسابی‬ ‫توركیا فراوانتر بكەن‪.‬‬ ‫قەتــەر بــەردەوام دەڵێت سیاســەت‬ ‫و بەرنامــەی ئــەو بــۆ بەڕێوەبــردن و‬ ‫بەبازاڕكردنی گازی سروشــتی‪ ،‬جیاوازە‬ ‫لەوانی دیكە‪ .‬قەتەر لە سااڵنی رابردوودا‬ ‫لەڕێی بەكارهێنانی گازی سروشــتییەوە‬ ‫بە شــێوەیەكی ســەربەخۆ‪ ،‬توانیویەتی‬ ‫ژێرخانێكی ئابووریی پتەو دابمەزرێنێ‪.‬‬ ‫یەكــەم و دووەم و ســێیەم یەدەگــی‬ ‫جیهــان لــە گازی سرووشــتی بریتیــن‬ ‫لەڕووســیا و ئێــران و قەتەر‪ :‬رووســیا‬ ‫‪ ،%24‬ئێــران ‪ %18‬و قەتــەر ‪%14‬ی‬ ‫یەدەگــی گازی سروشــتیی جیهــان‬ ‫لەخۆدەگــرن‪ .‬جگە لەوەیــش‪ ،‬یەدەگی‬ ‫گازی سروشــتیی قەتــەر نزیكــەی ‪900‬‬ ‫تریلیۆن پێ سێجایە‪.‬‬ ‫كێڵگــەی گازی باكــوور‪ ،‬یەكێكــە لە‬ ‫كێڵگــە گازییــە گرنگەكانــی كەنــداوی‬ ‫عەرەبی و گەورەترین كێڵگە گازییەكانی‬

‫لــە دوای هاتنــی شــێخ تەمیــم بــن‬ ‫حەمــەد ئەلســانی بــۆ دەســەاڵت لــە‬ ‫‪٢٠١٣‬دا‪ ،‬یەكێــك لــە رەگەزەكانــی‬ ‫داڕشتنەوەی سیاسەتی دەرەوەی قەتەڕ‬ ‫بریتــی بــووە لــە مامەڵەكــردن لەگەڵ‬ ‫هەموو هێزەكاندا‪ :‬یار و نەیار‪ ،‬دۆست و‬ ‫دوژمــن‪ ،‬بۆ نموونە مامەڵەكردن لە یەك‬ ‫كاتــدا لەگەڵ ئێران و ئەمریكا‪ ،‬حەماس‬ ‫و ئیســڕائیل‪ ،‬یەمەنــی باڵــی حوكمڕان‬ ‫و حوســییەكان‪ ،‬تاڵیبــان و كابــوول‪.‬‬ ‫ئــەم جــۆرە سیاســەت و مامەڵــە و‬ ‫تێكەولێكەیەی قەتەڕ‪ ،‬ترسی بۆ توركیا‬ ‫دروست كردووە‪ ،‬بەوەی كە قەتەڕ یاری‬ ‫سیاســی بە بەشــێك لــەو هێزانە بكات‬ ‫لە بەرامبەر توركیــادا و‪ ،‬بیكاتە كارتی‬ ‫گوشار و‪ ،‬پێگەی توركیای لە نیشتمانی‬ ‫عەرەبی و كەنداودا‪ ،‬پێ الواز و بێ رۆڵ‬ ‫بكات‪.‬‬

‫دەرەنجام‪:‬‬

‫تێكچوونــی پەیوەندییەكانــی نێــوان‬ ‫قەتــەڕ و واڵتانــی ســعودیە‪ ،‬بەحرێــن‪،‬‬ ‫ئیمــارات و میســر بوومەلەرزەیەكــی‬ ‫سیاســی و دیپلۆماســی بوو لــە كەنداو‬ ‫و جیهانــی عەرەبــی و‪ ،‬كۆمەڵێــك‬ ‫هاوكێشــەی سیاسی و ئابووریی گۆڕی‪،‬‬ ‫توركیــا لە ســەرەتاوە بڕیــاری ناردنی‬ ‫هێــزی ســەربازیی دا بۆ كەنــداو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەبەســتی ناردنــی هێزەكــەی روون‬ ‫كــردەوە كــە بــۆ پاراســتنی ئاســایش‬ ‫و ســەقامگیریی كەنــداوە و هیــچ‬ ‫مەبەســتێكی تری نییــە‪ .‬توركیا هەوڵ‬ ‫دەدات كەنــداو ناوچــە و هەرێمێكــی‬ ‫ئارام و بێ كێشــە و بــێ ملمالنێ بێت‪.‬‬ ‫ئەگــەر ملمالنێــش هەبێــت لــە ڕێگەی‬ ‫«ئەنجومەنــی هاریكاریــی كەنــداو» و‬ ‫دیالــۆگ و گفتوگۆوە چارەســەر بكرێت‬ ‫و نەبێتــە هــۆی دروســتبوونی قەیرانی‬ ‫سیاســی و ئابــووری و ســەربازی و‬ ‫دیپلۆماســیی گەورە‪ .‬ئەمەیش زیاتر بۆ‬ ‫پاراســتنی بەرژەوەندییەكانــی خۆی لە‬ ‫كەنــداو و لە قەتــەڕ بەتایبەتی‪ ،‬چونكە‬ ‫ناوچــەی كەنــداو بازاڕێكــی گەورەیــە‬ ‫بــۆ ســاغكردنەوەی كااڵ توركییــەكان‬ ‫و مامەڵــەی بازرگانیــی توركیــا لەگەڵ‬ ‫واڵتانــی كەنــداودا قەبــارە و رێژەیەكی‬ ‫گــەورەی هەیە‪ .‬لە هەمــووی گرنگتر بە‬ ‫الی توركیاوە‪ ،‬قەبارەی گازی سروشتیی‬ ‫قەتــەڕ و نزیكبوونەوەیەتــی لــە ئێران‪.‬‬ ‫قەتەڕ خــاوەن یەدەگێكــی زۆری گازی‬ ‫سروشــتییە و توركیایــش پێویســتیی‬ ‫رۆژانەی بە گازی سروشــتییە و‪ ،‬ترسی‬ ‫ئــەوەی هەیە ئێــران‪ ،‬قەتەڕ بــكات بە‬ ‫بەشــێك لە پــڕۆژەی هیاللی شــیعی و‬ ‫بیخاتــە نێو جوگرافیــا و جیۆپۆلیتیكی‬ ‫ئــەم پڕۆژەیە و زیانــی ئابووریی گەورە‬ ‫بۆ توركیا دروست بكات و رۆڵە سیاسی‬ ‫و ســەربازی و دیپلۆماســییەكەی لــێ‬ ‫بستێنێتەوە‪.‬‬

‫وتار‬

‫ذمارة (‪ )615‬دوشةممة ‪2017/7/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫ناسیۆنالیزمی ئێرانی و‬ ‫سیاسەتی ئاسیمیالسیۆن‬ ‫دژ بــ ‌ه نەتــەوە «غەیــر فارس»ـــەکان‬ ‫بــووه‌‪ .‬لێــره‌‌دا هــه‌وڵ دراو‌ه چۆنیه‌تــی‬ ‫پراکتیزەکردنی سیاســه‌تی دژ بە نەتەوە‬ ‫«غەیر فارس»ـەکان لێکبدرێتەوە‪:‬‬

‫نعێم نەجەفی‬ ‫‪2-2‬‬ ‫چۆنیه‌تی پێشربدنی سیاسەتی‬ ‫ئاسیمیالسیۆن لەسەردەمی پاشایەتی‬ ‫پەهلەوی ‌‬ ‫• پەهلەوی یەکەم‪:‬‬ ‫پاش لەناوچوونی دەسەاڵتی قاجاڕەکان‬ ‫بە هۆی کودەتای سەربازییەوە‪ ،‬لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٢٥‬دەوڵەتی پاشــایەتیی پەهلەوی بە‬ ‫پادشایەتی ڕەزاخان لە جۆگرافیایەک بە‬ ‫ناوی ئێران دامەزرا‪.‬‬ ‫دەســەاڵتداریی‬ ‫ئایدیۆلۆژیــای‬ ‫«پەهلــەوی‪ »١-‬لە ســەر بنەمــای چوار‬ ‫تایبەتمەنــدی وەک‪ :‬ناســیۆنالیزمی‬ ‫کۆڵۆنیالیســتی‪ ،‬نوێخوازی‪ ،‬ئارکائیسم و‬ ‫پاشایەتی خوازی دامەزرابوو‪.‬‬ ‫نەتەوەکانی کــورد‪ ،‬عه‌ره‌ب و به‌لووچ‪،‬‬ ‫لــ ‌ه به‌رامبــه‌ر ڕه‌زاخاندا ک ‌ه لــه‌و هه‌وڵی‬ ‫داگیرکردنــی نیشــتمانەکەیان بــوو‪،‬‬ ‫خۆڕاگرییان کرد‪ .‬ل ‌ه ســاڵه‌کانی ‪ 1932‬تا‬ ‫‪ 1938‬ره‌زاخــان ب ‌ه توندی ســه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫شه‌یخ خه‌زعه‌ل ل ‌ه عه‌رەبستانی بنده‌ستی‬ ‫ئێــران و شۆڕشــی ســمکۆ شــکاک و‬ ‫ی‬ ‫قەدەمخێر هەرکامە لە ورمی و لورستان ‌‬ ‫روژهه‌اڵتی کوردستان و هه‌روا بزووتنەوەی‬ ‫محەمەدخانی به‌لووچ و هتدی ســەرکوت‬ ‫کــردو لەئاکامدا بــ ‌ه پشــتیوانی ئینگلیز‬ ‫و واڵتانــی تــر‪ ،‬توانی بــ ‌ه تەواوەتی ئه‌و‬ ‫شوێنانە بخاتە ژێر رکیفی خۆی‪.‬‬ ‫چه‌ند نووســه‌رێکی جیهانی ســەبارەت‬ ‫بــ ‌ه سیاســه‌ت ‌ه توندوتێژه‌کانــی ڕه‌زاخان‬ ‫بەم شێوە دەدوێن‪:‬‬ ‫ی ئــار‪ .‬کێــدی (‪Nikki R.‬‬ ‫نیکــ ‌‬ ‫‪ ...« )Keddie‬هەوڵــی ڕه‌زاخــان بۆ‬ ‫یه‌کشــێوه‌کردنی ئێران ئه‌وه‌ند‌ه توندوتیژ‬ ‫بــوو کــ ‌ه ئــازاری کەمایەتییــە ئایینی و‬ ‫زمانییەکانی لێکەوتەوە»(‪.)1‬‬ ‫بــ ‌ه وتــه‌ی گاویــن هامبلــی‬ ‫«به‌ره‌نگاربوونــه‌وه‌ی ڕه‌زاخــان ل ‌ه دژی‬ ‫گه‌النی عه‌ره‌ب‪ ،‬به‌لــوچ‪ ،‬کورد‪ ،‬تورکما ‌ن‬ ‫ب ‌ه شــێوه‌یکی دژه‌مرۆڤان ‌ه بوو‪ ...‬هه‌موو‬ ‫ئه‌و گه‌الن ‌ه له ژێ‌ر گوشــار و زۆردارییەکی‬ ‫بێ‌ویژدانانــه‌ی ڕه‌زاخاندا بوون تا به‌ڵکوو‬ ‫(‪)2‬‬ ‫خۆیان به‌ ئێرانی بزانن»‬ ‫ب ‌ه وته‌ی یرواند ئابراهامیان(‪Ervand‬‬ ‫«ده‌ســه‌اڵتی‬ ‫‪)Abrahamian‬‬ ‫ڕه‌زاخــان‪ ،‬بــۆ ســڕینەوەی جیاوازیــی‬ ‫نه‌تــه‌وه‌کان‪ ،‬زۆرتــ‌ر توندوتیــژی ب ‌ه کار‬ ‫ده‌بــرد‪ ...‬توندوتیژییەکانــی ڕەزاخــان‬ ‫ئەوەندە بوو که‌ زۆرینه‌ی ئه‌ورووپاییه‌کان‬ ‫لــ ‌ه ناوچه‌کــ ‌ه وایان بیر ده‌کــردەوە ئه‌م ‌ه‬ ‫(‪)3‬‬ ‫ده‌بێت ‌ه هۆی سه‌رهه‌ڵدانێکی خوێنی»‬ ‫بنەمــا و ڕێکارەکانــی پێشــبردنی‬ ‫سیاسه‌تی ئاسیمیالســیۆن ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫پاشایه‌تی ڕه‌زاخان‬ ‫سیاسه‌ته‌کانی سەردەمی دسەاڵتداریی‬ ‫پەهلــەوی ‪ ،١-‬له‌ الیــه‌ن زۆرینه‌ی فارس‬ ‫و شــۆینکه‌وتووانی پان‌ئێرانیــزم وه‌کــوو‬ ‫خزمه‌تگــوزاری کۆمەاڵیەتــی و ئابــوری‬ ‫دێتــە ئەژمــار‪ ،‬بــه‌اڵم رەخنه‌گه‌رانــی‬ ‫ناســیۆنالیزمی ئێرانــی و پان‌ئێرانیــزم‪،‬‬ ‫‌تانه‪،‬‬ ‫لەســەر ئەم باوەڕه‌ن ک ‌ه ئه‌و سیاسه ‌‌‌‬

‫‪ -١‬بڕیاری له‌ناوبردنی عه‌شیرەتە‌کان‬ ‫پێکهاتــەی کۆمەاڵیەتیــی ئێرانــی‬ ‫سەردەمی پەهلەوی‪ ،‬هەمووی عەشیرەتی‌و‬ ‫خێڵەکی بوو و هەر عەشــیرەتێک‪ ،‬کە لە‬ ‫پێنــاو بەرژەوەندییەکانی خۆیدا خەریکی‬ ‫ژیــان بــوون‪ ،‬تــا ڕادەیــەک ســەربەخۆ‬ ‫بــوون‪ .‬ڕەزاخــان ئامانجــی ســەرەکی‬ ‫خــۆی وه‌کــوو دژایەتــی لــە گــەڵ ئــەم‬ ‫سیســتەم ‌ه وه‌ک سیستەمێکی دواکەووتو‬ ‫دەستنیشــانکردو هەوڵی ئەدا کە بتوانێ‬ ‫هەموو ئەو عەشیرەتانە لەپێناو گه‌یشتن‬ ‫ب ‌ه «مۆدێرنیزم» و ئامانجی شارنشــینی‬ ‫لەناوببات و بیری ناسیۆنالیزمی ئێرانییان‬ ‫بخاتــە ناو مێشــک‪ .‬ڕەزاخان بە باشــی‬ ‫توانــی لە رێگــەی مۆدێرنیــزم و باوەڕی‬ ‫نەتەوەخــوازی‪ ،‬گەلــی فــارس لــە هــەر‬ ‫جــۆر باوەڕمەندییەک بە عەشــیرەتەکان‬ ‫دووربخاتــەوەو هــەر ئێســتاش دەبینین‬ ‫کــە فارســەکان تارادەیەکــی بەرچــاو‪،‬‬ ‫لەسیســتەمێکی مۆدێرندا ژیان دەکەن و‬ ‫لــە ناویاندا هیچ باوەرێک بە عەشــیرە و‬ ‫عەشــیرەخوازی نییــە‪ .‬بــەاڵم کاریگەری‬ ‫ئــەو سیاســەتەی رەزاخــان لــە ســەر‬ ‫نەتــەوە نافارســەکان بەم شــێوە نەبوو؛‬ ‫بۆیە کە عــەرەب‪ ،‬کورد‪ ،‬ئازەری و هتد‪،‬‬ ‫تــا ئێســتاش لــە ژێــر کاریگەرییەکانی‬ ‫کۆمەڵگــەی عەشــیرەتیدا مــاون و هەتا‬ ‫ئیســتەیش ئاســەواری ئــەو سیســتەمە‬ ‫دواکەووتــوە لەســەر ئــەم نەتەوانــە بە‬ ‫تایبــەت عــەرەب و کــورد‪ ،‬بــە ڕوونــی‬ ‫دەبینــرێ‪ .‬لێــرە دەبــێ ئــەم پرســیارە‬ ‫بێتــەوە پێشــەوە کــە بۆچی ئاســەواری‬ ‫ئەرێنیی ئەم سیاســەتە لە ناو عەرەب و‬ ‫کــورد و ئازەریدا دیــار نییە؟ بۆچی ئەم‬ ‫گەالنە هەر لە سیستەمێکی عەشیرەیی‌دا‬ ‫ماون و هەتا ئێستەش کاریگەریی خراپی‬ ‫ئەو سیستمە دواکەووتووەیان ل ‌ه سه‌ده‌ی‬ ‫بیست و یه‌کمدا پاراستووە؟‬ ‫دەکــرێ وەاڵمــی ئــەو پرســیارە لــە‬ ‫ترســی پەهلەوییــەکان لە گەشــەکردنی‬ ‫بیرۆکــەی‬ ‫و‬ ‫ســەربەخۆییخوازی‬ ‫ناســیۆناڵیزم الی کەمــە نەتەوەکانــدا‬ ‫بدۆزینــەوە‪ .‬یەکێــک لــە رێگاکانــی‬ ‫بەرنگاربوونــەوە لەگــەڵ گەشەســەندنی‬ ‫ســەربەخۆییخوازی لە ناو کورد‪ ،‬عەرەب‬ ‫و ئازەرییــەکان ئەمــە بوو ک ‌ه ئەم گەالنە‬ ‫لە بافتی عەشــیرەیدا هەر وەک پێشــوو‬ ‫بمێننــەوە تا بەردەوام لە کەش و هەوای‬ ‫دژایەتیــی ناوخۆیــی‌دا بــن‪ .‬یەکگرتنــی‬ ‫نەتــەوە نافارســەکان‪ ،‬لــە بەرژەوەنــدی‬ ‫فــارس‌دا نەبــوو‪ ،‬هەرچەنــدە ڕەزاخــان‬ ‫کەســایەتێکی زۆر لەعەشــیرەتەکانی‬ ‫ســەر بەو نەتەوانەی دەستبەسەر کرد و‬ ‫هەژمارێکیشــی لەناو بــردن‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫بــە مانای هەوڵی رەزاخان بۆ لەناوبردنی‬ ‫سیســتمی عەشــیرەیی لــە کوردســتان‬ ‫و باقــی ناوچەکانــی باســکراو نەبــوو‪.‬‬ ‫لەمبارەوە نووسەرێک دەڵێ‪:‬‬ ‫«بەرەنگاربوونــەوەی ڕەزاخان لە دژی‬ ‫عەشیرەتەکانی عەرەب‪ ،‬کورد‪ ،‬ئازەری و‬ ‫هتد تێروانینێکی سیاسی و ئاسایشی‪ ،‬بۆ‬ ‫بەرژەوەندی دەسەاڵتی ناوەندی بوو نەک‬ ‫گەیشــتنی ئــەو گەالنە بە سیســتەمێکی‬ ‫(‪)4‬‬ ‫مودێرن و پێشکەوتو‪».‬‬ ‫ڕەزاخــان تەنیــا ئــەو ســەرۆک‬ ‫عەشــیرەتانەی کــە لە بەرامبــەری ئەودا‬ ‫ڕاوەســتان و یــان بــە جۆرێــک بوونــە‬ ‫ئامرازی دەســتی دەســەاڵتێکی دەرەکی‬ ‫لەناو دەبــرد‪ .‬تەنانەت بــە فەرمانی ئەو‬ ‫ســەرۆکی نوێ بۆ عەشــیرەتەکان دیاری‬ ‫دەکــرا‪ .‬ل ‌ه ڕاســتی‌دا ئەمە زیاتر هەوڵێک‬ ‫بــۆ زیندووراگرتنی شــەڕی ناوخۆیی نێو‬ ‫عەشــیرەیی‪ ،‬بە مەبەستی الوازترکردنیان‬ ‫بوو نەک گۆڕینی ئەو سیستەمە کۆنە‪.‬‬

‫‪ -٢‬فەرمیکردنــی زمانــی فارســی و‬ ‫پەرەپێدانی خوێندن‬ ‫ســاڵی ‪١٩٣٠‬ی زایینــی‪ ،‬بــه‌ فەرمانــی‬ ‫ڕەزاخــان‪ ،‬ته‌نیــا زمانــی فارســی‪ ،‬وه‌ک‬ ‫زمانی خوێندن و نووســین بۆ هه‌موو ئه‌و‬ ‫نەتەوانــە‌ که‌ له‌ ژێر ئیختیاری ده‌ســه‌اڵتی‬ ‫پاشــایەتیی پەهلەویدا بوون دەستنیشان‬ ‫کــرا‪ ‌.‬ته‌نانه‌ت هاوکات لــه‌ گه‌ڵ ئه‌مه‌ هه‌ر‬ ‫به‌ فەرمانی ڕەزاخان‪ ،‬خوێندن و نووســین‬ ‫به‌ زمانه‌کانی غه‌یر‌ فارس وه‌کوو عەرەبی‪،‬‬ ‫ئازه‌ری‪ ،‬کوردی و هتد قه‌ده‌خه‌ کرا‪.‬‬ ‫زۆرینه‌ی فارســه‌کان و شوێن‌که‌وتووانی‬ ‫پان‌ئێرانیزم فه‌رمی کردنی زمانی فارسی‪،‬‬ ‫بــه‌ خزمه‌تێــک بــۆ یه‌کگرتوویــی گه‌النی‬ ‫ئێرانــی بەنــاو ده‌کــه‌ن‪ ،‬بــه‌اڵم بــۆ چــی‬ ‫خوێندن و نووســین به‌ زمانه‌کانی غه‌یری‬ ‫فارســی وه‌کوو ئازه‌ری‪ ،‬عەرەبی و کوردی‬ ‫قه‌ده‌خه‌ کرا؟‬ ‫بــە درێژایی مێــژوو‪ ،‬له‌ناوبردنی زمانی‬ ‫هه‌ر نه‌ته‌وه‌ و‌ زاڵکردنی فه‌رهه‌نگ و زمانی‬ ‫داگیرکه‌ر‌‪ ،‬خاڵی سه‌ره‌کی بۆ داگیرکردنی‬ ‫نیشــتمانی ئاخێوەرانی زمانەکە بووه‌‪ .‬بۆ‬

‫یەك شــێوە جلوبەرگیان بێــت و بە یەك‬ ‫زمان( فارســی) قسە بكەن‪ .‬بە ڕای ئێمە‬ ‫(ناســیۆنالیزمی ئێرانــی) ئەگەر نەتوانین‬ ‫بــۆ هەمــوو ئەم گەالنە یــەك فەرهەنگ و‬ ‫زمان دابین بكەیــن و هەموویان بە مانای‬ ‫راســتەقینە یەكشــێوە نەبــن‪ ،.‬بێگۆمان‬ ‫داهاتوییەكــی رەش چاوەڕێمان دەكات‪...‬‬ ‫دەبێ‌ زمانی فارســی لە هەموو ناوچەكانی‬ ‫ئێران پەرەی پێبدرێت و پێش بەزمانەكانی‬ ‫دیكــە (عەرەبــی‪ ،‬توركی‪ ،‬كــوردی و ‪...‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫بگرێت»‬ ‫رۆژهەاڵتناســێكی ئەمریكییــش بــە‬ ‫نــاوی لویــس بێــك لەمبــارەوە دەڵێــت‪:‬‬ ‫«سەركردەكانی پەهلەوی‪ ،‬هاوكات لەگەڵ‬ ‫پەرەپێدانــی خوێندەواركردنــی گەالن لە‬ ‫هەوڵدابــوون كە گەالنــی غەیری فارس لە‬ ‫ناو واڵت و نەتەوەی نوێی ئێران و ئێرانی‬ ‫تێكــەڵ بكەن‪ ...‬هــەروا وەفاداری گەالنی‬ ‫غەیری فارس بە زمان و نیشتمانی خۆیان‬ ‫الواز بكــەن تــا وەفاداری بە دەســەاڵت و‬ ‫(‪)6‬‬ ‫نەتەوەی ئێران جێگیر بكەن»‬

‫ڕەزاخان لە پێناو سیاسەتی بەهێزکردنی‬ ‫دەسەاڵتی ناوەندی و لە ناوبردنی‬ ‫دەسەاڵتی ئیالەتی‪-‬ویالیەتی‪ ،‬لە‬ ‫دەیەکانی ‪ ٣٠‬تا‪٤٠‬ی زایینیدا ئێرانی بۆ‬ ‫‪ ١١‬پارێزگا و ‪ ٤٩‬قەزا دابەشکرد‪.‬‬ ‫لە ئاکامدا ئیالەت‪-‬ویالیەتەکانی‬ ‫ئازەربایجان و کوردستان بوون بە‬ ‫چەند (پارێزگا) کە تەنانەت بەشێک‬ ‫لە کوردستان (باکووری رۆژهەاڵتی‬ ‫کوردستان) بە تێکەاڵوکردنی کورد لەگەڵ‬ ‫ئازەرییەکان‪ ،‬بە پارێزگای ئازەربایجان‬ ‫ناسێرنا‪ ،‬کە دوایی بوو بە ئازەربایجانی‬ ‫‌ڕۆژئاوا‬ ‫نمونه‌ لــه ڕابردووی مێــژووی جه‌زایر‌‪ ‌،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی که فه‌رەنســا‌‌ بتوانێ جه‌زایر داگیر‬ ‫بــکات‪ ،‬یه‌کەم جــار مێــژوو و زمانی ئه‌و‬ ‫گه‌لەی‌ گــۆڕی‪ .‬پاشــایەتیی پەهلەوی به‬ ‫رێکخســتنی خۆێندنــگا‪ ،‬بــۆ خوێندن بە‬ ‫زمان و ئەدەبی فارســی لهو ههوڵدابوو که‬ ‫زمان و ئهدهبی فارســی بههێز بێت و بەم‬ ‫شــێوە بەســەر کولتوور و زمانــی نەتەوە‬ ‫نافارســەکاندا زاڵ بێت و ئاسیمیالســیۆن‬ ‫ئاسانتر بەرەو پێش ببات‪.‬‬ ‫گۆڤــاری ئایەنــدە كــە لەو ســەردەمە‬ ‫تایبەت بۆ ناسیۆنالیزمە ئێرانیەكان لە چاپ‬ ‫دراوە لە وتارێك بــە ناوی «یەكگرتوویی‬ ‫نەتەوەیــی»دا ئاوا شــرۆڤەی ئــەم مژارە‬ ‫دەكات‪» :‬یەكێك لە مەبەستەكانی ئێمە لە‬ ‫یەكگرتوویی نەتەوەیی‪ ،‬ئەمەیە كە زمانی‬ ‫فارســی لە سەرانسەری ئەم واڵتە پەرەی‬ ‫پێبدرێت‪ .‬جیاوازییە فەرەنگییەكان‪ ،‬وەكو‬ ‫جلوبــەرگ‪ ،‬زمان‪ ،‬ئەخالق‪ ،‬ســەربەخۆیی‬ ‫گــەالن و ەتد لە ناو بچێــت‪ .‬دەبێ كورد‪،‬‬ ‫لــور‪ ،‬عەرەب‪ ،‬توركەمەن و هتد هەموویان‬

‫‪ -3‬بنیادنانی ڕێگاوبان له‌ئێران‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتداری پاشایه‌تیی‬ ‫ڕه‌زاخانــدا‪ ،‬بنیادنانــی ڕێگاوبــان بــۆ‬ ‫په‌یوه‌نــدی ناوه‌نــدی ئێــران و هه‌مــوو‬ ‫ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئه‌و واڵته‌‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌ستوری‬ ‫ئه‌و ده‌ســه‌اڵتداری ‌ه بوو‪ .‬ئه‌م شته وه‌کوو‬ ‫خزمه‌تێــک ده‌بیندرێــت و ئەگەرچــی ل ‌ه‬ ‫الیــەک ده‌توانێــت خزمــه‌ت بێــت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێک هەڵوێســتی پشت ئەو پڕۆژەش‪،‬‬ ‫گۆمــان الی مــرۆڤ دروســت دەکات‪ .‬بۆ‬ ‫وێنە ســەرنج بدەن ‌ە نووسینێکی گۆڤاری‬ ‫ئایه‌نده‌‪ ،‬کە لە‌و سه‌رده‌مەد‌ا سەبارەت بە‬ ‫رێگەوبان نووسیەتی‪‌:‬‬ ‫« ‪ ...‬ده‌بێ به بنیادنانی ڕێگاوبان‪ ،‬بۆ‬ ‫پەیوه‌ندی ل ‌ه نێــوان ناوچه‌کانی باکوور‪،‬‬ ‫باشــور‪ ،‬ڕۆژئــاوا و رۆژهه‌اڵتــی ئێــران‪،‬‬ ‫هاتوچــۆی خێرا دابین بکەیــن تا به‌ڵکو‬ ‫به‌م جۆر‌ه بتوانین ب ‌ه ئاسووده‌یی‪ ،‬پڕتۆک‬ ‫و گۆڤار ب ‌ه زمانی فارســی به ناوچه‌کانی‬ ‫ئازه‌ربایجان‪ ،‬خوزســتان‪ ،‬کوردســتان و‬ ‫هتــد بەریــن و باڵوبکەینــەوە‪ ،‬هه‌روەهــا‬

‫لــه‌م ڕیگــه‌و‌ه بتوانین لــ ‌ه زووترین کاتدا‬ ‫عه‌شــیره‌کانی نەتــەوە غه‌یر فارســەکان‬ ‫بگوازینــەوە و لەگــەڵ یەکتــر یــا لەگەڵ‬ ‫(‪)7‬‬ ‫فارس زمانەکانا تێکەڵیان بکەین»‬ ‫‪ -۴‬بنیاد‌نانی سوپای نوێ‬ ‫ســوپای ئێران‪ ،‬ساڵی ‪١٩٢٥‬ی زایینی‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیــه‌ن ڕەزاخانەوە بنیاتنرا و یاســای‬ ‫سه‌ربازگیری زۆره‌کی بەفەرمی راگەیاندرا‌‪.‬‬ ‫به‌شداری ل ‌ه رێزی سوپای نوێ بۆ هەموو‬ ‫تاکێــک لە نــاو جۆگرافیای ئێــران وەک‬ ‫ئەرکی نەته‌وەیی‌ دەستنیشان کرا‪.‬‬ ‫ئامانجــی ســەرەکی لــە بنیاد‌نانــی‬ ‫سوپای نوێ‪ ،‬بەهێزکردنی دەسەاڵتداریی‬ ‫پەهلەوی لە بەرامبەر هەر جۆرە مه‌ترسی‬ ‫و ڕاخوڕینی واڵتانی ده‌ره‌کی ‌و سەرکوتی‬ ‫هەر جــۆر ســەرهەڵدانێکی ڕزگاریخوازی‬ ‫گەالنی غه‌یری فارس بوو‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئامانجــی دیکــە لــە بنیادنانی‬ ‫ئــه‌م ســوپای ‌ە جگــە لــە دابینکردنــی‬ ‫ئاسایشــی ئــەو واڵتە و ســەرکوتکردنی‬ ‫ســەرهەڵدانە ڕزگاریخوازەکان‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫ئاسیمیالسیۆنیشــی پێوە دیارە؛ چونکە‬ ‫بــەو شــێوە‪ ،‬ئەو کەســان ‌ه کە بــ ‌ه پێی‬ ‫یاســای فەرمی‪ ،‬بوون بە ســەرباز‪ ،‬جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه فێربوونی کاروباری سەربازی‪ ،‬بەهۆی‬ ‫فەرمــی بوونــی زمانــی فارســی‪ ،‬ناچار‬ ‫بــوون فارســی فێر بــن و بــەو زمانەش‬ ‫بدوێن و ئەمەش بە جۆرێک ده‌بێتە هۆی‬ ‫زاڵبوونــی فەرهەنــگ و پێناســی فارس‬ ‫لــە ســەر ئــەو گەالنە کە غەیــری فارس‬ ‫بــوون‪ .‬لەم باریــەوە نووســەرێک دەلێ‪:‬‬ ‫«لە الیەکــی دیکــەوە بنیادنانی ئەرتش‬ ‫لــە الی ڕەزاخــان‪ ،‬هەنگاوێک بووە بۆ لە‬ ‫ناوبردنــی جیاوازی فەرهەنگــی و زمانی‬ ‫نەتەوە نافارســەکان‪ ،‬که‌ لــ ‌ه ژێر رکێفی‬ ‫(‪)8‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتداری په‌هله‌ویدا بوون»‬ ‫‪ -۵‬راگوازتنــی کــورد و تــورک لــە‬ ‫جوگرافیای خۆیان‬ ‫سیاســەتی راگوازتنــی گــەالن بــە‬ ‫فەرمــی‪ ،‬لــە ســاڵی ‪١٩٣٢‬ی زایینییەوە‬ ‫دەســتیپێکرد‪ .‬نووســەرێک لــەم بارەوە‬ ‫دەڵێ‪« :‬لە دەیەکانی ‪ ٣٠‬و ‪٤٠‬ی زایینی‪،‬‬ ‫دەیان هەزار کورد بۆ مازندەران(باکووری‬ ‫ئێــران)‪ ،‬خۆراســان(ڕۆژهەاڵتی ئێــران)‪،‬‬ ‫ئیســفەهان و یەزد(ناوەنــدی ئێــران)‬ ‫بــە زۆرەملــێ راگــوازران و بەشــێک لە‬ ‫ئازەریەکانیش لە کوردســتان نێشــتەجێ‬ ‫(‪)9‬‬ ‫کران…»‬ ‫ئەم سیاســەتە بــە مەبەســتەگەلێکی‬ ‫وەک شارنشــینکردنی خەڵــک پێناســە‬ ‫کرابــوو بــەاڵم ڕاســتییەکەی ئەوەیــە‬ ‫کــە بەڕێوەبردنــی ئــەم سیاســەتە لــە‬ ‫پێنــاو گۆڕینــی جۆگرافیــای ئێتنیکــی‬ ‫و فەرهەنگیــی نافارســەکان بــووەو و‬ ‫هەروەهــا تێکەڵکردنیــان لەگــەڵ فارس‬ ‫و گەالنــی دیکە‪ ،‬تا بەڵکوو لە پێناســی‬ ‫نیشــتمانی خۆیــان‌دا الواز بــن و وردە‬ ‫وردە لە ناســنامەی زمانــی و فەرهەنگی‬ ‫خۆیا ‌ن دوور بکەونەوە و لە بیریان بچێت؛‬ ‫چونکە ناســیۆنالیزمی ئێران وای دەزانی‬ ‫کە بە هۆی فەرمی بوونی زمانی فارســی‬ ‫و زاڵبوونی‪ ،‬دەتوانن ئەو نەتەوانە ناچار‬ ‫بکەن کە بۆ ئاخافتن لە گەڵ دەوروبەری‬ ‫خۆیان زمانی فارســی فێــر بن و بە ئەو‬ ‫چاوە تەماشــای زمانی فارســی بکەن کە‬ ‫کارئاسانی دەکات بۆ پەیوەندی نێوانێان؛‬ ‫کە بەم شــێوە‪ ،‬جگە لەوەی جۆگرافیای‬ ‫نەتەوەیــی ئەوانیــان دەشــێواند‪ ،‬بەڵکو‬ ‫زمانی فارســییش وەکو پێویســتیەک بە‬ ‫سەریاندا فەرز دەکرد‪.‬‬

‫ناوبردنــی دەســەاڵتی ئیالەتی‪-‬ویالیەتی‪،‬‬ ‫لــە دەیەکانــی ‪ ٣٠‬تــا‪٤٠‬ی زایینیدا بە ‪١١‬‬ ‫پارێزگا و ‪ ٤٩‬قەزا به‌‌ پێناســی هاوبەشی‬ ‫واڵتــی ئێــران دابەشــکران‪ .‬لــە ئــاکام‌دا‬ ‫ئیالەت‪-‬ویالیەتەکانــی ئازەربایجــان و‬ ‫کوردســتان بوون بە چەنــد (پارێزگا) کە‬ ‫تەنانەت بەشێک لە کوردستان (باکووری‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردســتان) بە تێکەاڵوکردنی‬ ‫کورد لەگــەڵ ئازەرییەکان‪ ،‬بــە پارێزگای‬ ‫ئازەربایجــان ناســێنرا‪ ،‬کــە دوایی بوو بە‬ ‫ئازەربایجانی‌ڕۆژئاوا‪.‬‬ ‫ئامانجــی ڕەزاخــان (پەهلــەوی‪)١-‬‬ ‫لــە دابەش‌کاری‌واڵتــی زۆرتــر مەبەســت‬ ‫تێکه‌اڵوکردنی نەتەوەکان لە یەک جۆگرافیا‬ ‫بــە نــاوی پارێــزگا بوو تــا لــەم رێگەوە‬ ‫بتوانــن پێش بــە یەکگرتــن و یەکدەنگی‬ ‫ئــەو نەتەوانــە بگــرن و بە دابەشــکردنی‬ ‫هەریــەک لەو نەتەوانە‪ ،‬لــە چەند یەکەی‬ ‫جۆگرافیایــی بچووکتردا‪ ،‬بتوانن باشــتر‪،‬‬ ‫لــە رووی ئەمنــی و بەڕێوەبردنــی هــەر‬ ‫جــۆر سیاســه‌تێکی ئاســیمیلەکردن و‬ ‫ئاژاوەخستن‪ ،‬سەرکەوتووتر بن‪.‬‬ ‫ئــەم دابەشــکاریە کە هەتا ئێســتەش‬ ‫مــاوە‪ ،‬ئامانجــی ســەرەکی بەهێزکردنــی‬ ‫دەسەاڵتی ناوەندی و پێشبردنی سیاسەتی‬ ‫«ئاژاوەخســتن و ئاسیمیالسیۆن» بووە‪.‬‬ ‫تەنانەت بە دابەشکردنی هەر نەتەوە بەسەر‬ ‫چەند یەکــەی جوگرافیایی بچووکتردا‪ ،‬یا‬ ‫بــە تێکەاڵوکردنی چەند نەتــەوە لە یەک‬ ‫جوگرافیــادا هەوڵی لەناوبردنی شوناســی‬ ‫نەتەوەیی ئه‌و گه‌النەیان داوە‪.‬‬ ‫‪« )7‬سازمانی په‌روه‌رده‌ی بیروباوه‌ڕ»‬ ‫پان‌ئێرانیــزم بــۆ ئــه‌وه‌ی کــه‌ بتوانــێ‬ ‫بیروبــاوه‌ری ناســیۆنالیزمی ئێرانــی لــه‌‬ ‫نــاو گه‌النــی غه‌یــری فــارس په‌ره‌پێبــدا‬ ‫و جێــگای ئــه‌م هــزره‌ چڕو پــڕ بێت‪ ،‬له‌‬ ‫ســاڵی ‪1938‬ی ز‪ ،‬فەرمانی بۆ بنیادنانی‬ ‫ســازمانێکی ده‌وڵه‌تی به‌ ناوی «سازمانی‬ ‫په‌روه‌رده‌ی بیروباوه‌ڕ»(ســازمان پرورش‬ ‫افــکار) دەرکرد‪ .‬شــێوه‌ی ئیــش و کاری‬ ‫ئه‌م ســازمانه‪ ‌،‬که‌ به‌ زۆری له‌ سیستەمی‬ ‫په‌روه‌رده‌یــی ئاڵمانــی نــازی و ئیتالیای‬ ‫فاشیســتی ســه‌رده‌م که‌ڵکێ وه‌رده‌گرت‪،‬‬ ‫باڵوکردنــی ڕۆژنامه‌‪ ،‬گۆڤــار‪ ،‬پەڕتووک و‬ ‫به‌رنامــه‌ی ڕادیویی له‌ پێنــاو په‌ره‌پێدانی‬ ‫(‪)10‬‬ ‫بیر و باوه‌ڕی پان‌ئێرانیزم بوو‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪Modern Iran: Boots -1‬‬ ‫‪and Results of Revolution‬‬ ‫‪Google Books / By Nikki‬‬ ‫‪R. Keddie‬‬ ‫‪ -2‬سلســله پهلــوی و نیروهای مذهبی‬ ‫به روایــت تاریخ کمبریــج‪ ،‬مترجم عباس‬ ‫مخبر‪ ،‬چــاپ دوم بهار ‪ ،1372‬انتشــارات‬ ‫طرح نو‪ ،‬تهران‬ ‫‪ -3‬آبراهامیــان‪ ،‬یروانــد‪ ،‬ایــران بین دو‬ ‫انقالب‪ ،‬نشر نی‪ ،‬چاپ اول ‪،1377‬‬ ‫‪ -4‬ایران دیکتاتوری و توسعه ‪ /‬نوشته‪:‬‬ ‫فرد هالیدی‪/‬نشر علم‬ ‫‪ -5‬آبراهامیــان‪ ،‬یروانــد‪ ،‬ایــران بین دو‬ ‫انقالب‪ ،‬نشر نی‪ ،‬چاپ اول‬ ‫‪LOIS C. BECK / -6‬‬ ‫‪Nomad: a year in the life‬‬ ‫‪of a Qashqa›i tribesman‬‬ ‫‪in Iran By Lois Beck‬‬ ‫‪ -7‬براهامیــان‪ ،‬یروانــد‪ ،‬ایــران بین دو‬ ‫انقالب‪ ،‬نشر نی‪ ،‬چاپ اول ‪1377‬‬ ‫‪ -8‬فرهنــگ سیاســی ایران ‪ /‬نوشــته‪:‬‬ ‫د‪.‬محمود ســریع القلم‪ /‬نشــر‪ :‬پژوهشکده‬ ‫مطالعات فرهنگی و اجتماعی‬ ‫‪Azerbaijan: Ethnicity -9‬‬ ‫‪ )6‬دابەشکاری واڵتی‬ ‫لە سەرەتای هاتنه‌سه‌رکاری دەسه‌اڵتی ‪and the Struggle for Power‬‬ ‫په‌هلــه‌وی‪ ،‬ئەم نیشــتمانه‌ بە چوار هەرێم ‪in Iran/ By Touraj Atabaki‬‬ ‫‪Azerbaijan: ethnicity -10‬‬ ‫وەک ئازەربایجــان‪ ،‬بەلووچســتان و هتد‪،‬‬ ‫وە هەندێــک ویالیــەت دابــەش کرابــوو ‪and the struggle for power‬‬ ‫بەاڵم دوایی ڕەزاخان لە پێناو سیاســەتی ‪in Iran By Touraj Atabaki‬‬ ‫بەهێزکردنــی دەســەاڵتی ناوەنــدی و لــە‬

‫تەندروستی‬

‫ذمارة (‪ )615‬دوشةممة ‪2017/7/3‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫حەساسیەتی لوت‌و جیوبەكان‬ ‫دوو هێندەی جاران زیادی كردوە‬ ‫د‪.‬محەمەد جەزا‪ ،‬پسپۆڕی نەخۆشییەكانی قوڕگ‌و گوێ‌و لوت‪:‬‬ ‫پیاوان زیاتر توشی حەساسیەتی لوت‌و جیوبەكان دەبن‬ ‫هەیەتی‪ ،‬ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ ماوەیی‬ ‫یــان بەهــۆی گۆڕانــكاری كەشــوهەوا‌و‬ ‫پیســبونی ژینگــەو‪ ،‬جــاران رێــژەی‬ ‫توشــبونی خەڵك ‪ %20‬بو لە ئێســتادا‬ ‫‪ %50 - 45‬بەپــێ ئــەوەی كارگەیەكی‬ ‫زۆر كراوەتەوە ســەیارەیەكی زۆر هەیە‪،‬‬ ‫ژینگە پیســبووە هەر بۆیە خەڵكی زیاتر‬ ‫توشی حەسایەتی جیوبەكان دەبن‪.‬‬ ‫رونیشــیكردەوە‪ ،‬جــۆری دووەم‬ ‫لــە نەخۆشــییەكان بەهــۆی ئیلتیهابــی‬ ‫بەكتریــاو ڤایرۆســەوەیە‪ ،‬یــان بەهۆی‬ ‫ئەنفلۆنزاوە یــا ســەرماوەیە‪ ،‬یەكەمجار‬ ‫بۆمــاوەی هەفتەیــەك ئەنفلــۆزا‬ ‫دەســتپێدەكات‪ ،‬ئەگــەر نەخۆشــەكە‬ ‫چارەســەری وەرنەگرێــت پشــو نــەدات‬ ‫دەبێــت بەئیلتیهــاب‌و بەكتریــا‪ ،‬جۆری‬ ‫ســێیەم نەخۆشەكە توشــی فتڕیاتی ناو‬ ‫جیبوب دەبێـت‪ ،‬كە ئەمە لە واڵتی ئێمە‬ ‫كەمە‪.‬‬

‫چاودێر‪ -‬تابان رەزا‪:‬‬ ‫بەهــۆی پیســبونی ژینگــەو‬ ‫گۆڕانكاریــی لە ژیانــی خەڵكی‬ ‫هەرێمــی كوردســتاندا‪ ،‬رێــژەی‬ ‫توشبون بە حەساسییەتی لوت‌و‬ ‫جیوبــەكان بــۆ دوو هێندە بەرز‬ ‫بۆتــەوە‪ ،‬هەروەك پزیشــكێكی‬ ‫پسپۆڕی نەخۆشییەكانی قورگ‌و‬ ‫گــوێ‌و لــوت رونیدەكاتــەوە‪،‬‬ ‫بەهــۆی زۆر چونــەدەرەوەو‬ ‫جگەرە كێشــانەوە پیاوان زیاتر‬ ‫توشــی حەساســیەتی لــوت‌و‬ ‫جیوبەكان دەبن‪.‬‬

‫جیوبەكان چین ؟‬

‫پســپۆڕی‬ ‫د‪.‬محەمــەد جــەزا‪،‬‬ ‫نەخۆشــیەكانی قــوڕگ‌و لــوت‌و گــوێ‌‪،‬‬ ‫ئامــاژە بــەوە دەكات‪ ،‬جیوبەكان ژوری‬ ‫هەوایــن كــە چــواردەوری لوتیانــداوە‪،‬‬ ‫كــە چــوار گروپن لــە ســەر رومەتەكان‬ ‫دوو گروپــن‪ ،‬بەینــی چــاوو ناوچەوان‌و‬ ‫ژێــر مێشــك‪ ،‬ئەمانــە ژوری هەوایــن‌و‬ ‫ئیشــەكانیان ئەوەیــە هەواگۆڕكێی تێدا‬ ‫روودەدات‪ ،‬لــە گــەڵ لوتــدا‪ ،‬روبەری‬ ‫هەواگۆڕكێــش زیــاد دەكــەن‪ ،‬یان ئەو‬ ‫هەوایەی مرۆڤ وەری دەگرێت شێداری‬ ‫دەكەن‪ ،‬واتە ئەگەر ســارد بێت گەرمی‬ ‫دەكــەن‪ ،‬بۆ ئەوەی ئازاری ناوپۆشــی‬

‫نیشانەكانی نەخۆشییەكە‬

‫لــوت‌و بــۆری هەناســە نەدات‪ ،‬ئیشــی‬ ‫ســێیەم ئەوانە هەوایــان تێدایە‌و وەزنی‬ ‫كێشــی ســەر كەمدەكەنــەوە‪ ،‬چونكــە‬ ‫كاسەی سەر نزیكەی پێنج كیلۆیە ئەگەر‬ ‫ئەو هەوایەی تێدا نەبێت مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫ئەو قورسیەی ســەر رابگرێت‪ ،‬چوارەم‬ ‫دەنگدانــەوە ئەگەر ئــەو ژورانە هەوای‬ ‫تێدا نەبێت‌و ئاوی تێدا بێت ئەو كەســە‬ ‫دەنگی مت دەبێت لە كاتی قسەكردنەكدا‬

‫هەوا سەدای نابێت‌و گن دەبێت‪.‬‬ ‫ناوبراو وتیشی» ئەم جویبانە دەرگایان‬ ‫هەیــە بۆ ناو لوت‪ ،‬هــەر ئیلتیهابێك لە‬ ‫نــاو لوتدا ڕوبدات یان بەهۆی ئەنفلۆزاوە‬ ‫بێــت لە رێگەی ئەم ژورانەوە دەچێت بۆ‬ ‫جیوبەكان‪ ،‬بەمەش جیبوبەكان ئیلتیهاب‬ ‫لەگەڵ لوتدا دەكات»‪.‬‬

‫باوترین جۆرەكانی جیوب‬

‫د‪.‬محەمەد جەزا‪ ،‬باس لەوەیشدەكات‪،‬‬

‫حەساسیەتی لوت‌و حەساسیەتی جیوب‬ ‫كە مرۆڤ توشــی دەبێــت ئەوەیش دوو‬ ‫جۆری هەیــە‪ ،‬پێیدەڵێن حەساســیەتی‬ ‫وەرزی‪ ،‬كــە وەرزی بەهــار یــان هاوین‬ ‫یــان لە كاتی هەوا گۆڕكێ لە زســتاندا‬ ‫نەخۆشــەكە توشــی پژمیــن دەبێــت‪،‬‬ ‫توشــی سەرئێشــە دەبێت چاوی ســور‬ ‫دەبێت‪ ،‬جۆری دووەم‪ ،‬هەموو ســاڵێكە‬ ‫واتە ســااڵنە بە بەردەوامی نەخۆشــەكە‬

‫د‪.‬محەمــەد جــەزا‪ ،‬جەختــی لــە‬ ‫ئەگــەر كەســەكە‬ ‫وەشــكردەوە‪،‬‬ ‫حەساســەتی جیوبــی هەبێــت‪ ،‬یەكــەم‬ ‫جار لوتی دەگیرێــت‪ ،‬ئاو بەلوتیدا دێتە‬ ‫خــوارەوە‌و ئەپژمێــت‌و چــاوی ســورو‬ ‫سەری قورســدەبێت‪ ،‬توشی سەر ئێشە‬ ‫دەبێــت‪ ،‬ئەگــەر توشــی بەكتریــا بێت‬ ‫ئیفرازاتێكــی ســەوزی دەبێت زەرد‌و بۆر‬ ‫هەندێكات خوێنشی دەبێت سەرئێشەی‬ ‫زۆری دەبێت‪.‬‬ ‫باس لەوەیش دەكات‪ ،‬رێژەی توشبون‬ ‫لــە پیــاو‌و ژناندا وەك یەكــە‪ ،‬بەس لە‬

‫پیــاودا بەهــۆی جگەرە كێشــان‌و چونە‬ ‫دەرەوەی زۆرو ئــەو ئیشــەی دەكات‪،‬‬ ‫زیاتر لە پیاودا دەردەكەوێت‪ ،‬لە ئێستا‬ ‫رێژەكــە زیادی كــردوە بوە بــە‪%45-40‬‬ ‫‪ .‬رۆژانــە ئەگــەر ‪ 20‬نەخۆش ســەردان‬ ‫بكات ‪ 10‬كەسیان بەهۆی حەسیاسەتەوە‬ ‫سەردان دەكات‪.‬‬

‫چارەسەرەكان‬

‫ئەو پزیشــكە لەبــارەی چارەســەری‬ ‫رایدەگەنێــت‪،‬‬ ‫نەخۆشــییەكەوە‬ ‫رێگــەی یەكەمیــان دەرمــان‌و پاشــان‬ ‫خۆپاراســتنەكان‪ ،‬واتــە ئەوانــەی‬ ‫حەساسیەتی وەرزیان هەیە پێش ئەوەی‬ ‫وەرزەكــەی بێت دەبێت دەســت بكەن‬ ‫بــە بەكارهێنانی دەرمان‌و خۆپاراســتن‌و‬ ‫حەبــی حەساســیەت‪ ،‬بــۆ ئــەوەی‬ ‫بەتونــدی نەیگــرن‪ ،‬جــۆرە دەرمانێك‬ ‫كە حەساســیەتەكە رابگرێت یان سپرا‌و‬ ‫قەترەی لــوت‪ ،‬خۆپارســتنەكان ئەوەی‬ ‫ژنــی ماڵەوە بێت ئەگــەر پاكەرەوەكانی‬ ‫وەك فاست بەكار بهێنێت دەبێت دەمامك‬ ‫بــكات‪ ،‬ژورەكە بەكــراوەی بەجێبهێڵت‪،‬‬ ‫رێگای دووەم نەشتەرگەریە كەئەویش لە‬ ‫هەمــوو حاڵەتێكدا نابێــت‪ ،‬لە حاڵەتی‬ ‫حەساســیتەدا زۆر دەمێنێتــەوە دەبێت‬ ‫بەگۆشت ناو هەموو جیوبەكان دەگرێتەوە‬ ‫نەخۆشــەكە ناتوانێ هەناسەبدات تەنها‬ ‫لە رێگەی دەمەوە هەناسە دەدات ناچار‬ ‫دەبیــن بــە نەشــتەرگەری گۆشــتەكەی‬ ‫الببەین‪.‬‬

‫سۆزان عارف‪ ،‬سەرۆكی رێكخراوی تواناسازی ئافرەتان‪ ،‬بۆ «چاودێر»‪:‬‬

‫كار بۆ ئەوە دەكەین پرۆژە بڕیاری ‪1325‬ی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان بخەینە خزمەتی ئافرەتانی عیراق‌و‬ ‫كوردستانەوە‬ ‫بۆ ئەوەی ئەو پارێزەرانەی تازە دەســت‬ ‫بەكاردەبــن بــۆ كاری رۆژانەیان ســودی‬ ‫لێوەربگرن‪.‬‬

‫سازدانی‪ :‬دیار ساالر‬ ‫ســۆزان عــارف‪ ،‬ســەرۆكی رێكخراوی‬ ‫تواناســازی ئافرەتــان‪ ،‬لەدیمانەیەكــدا‬ ‫لەگــەڵ «چاودێــر» تیشــك دەخاتــە‬ ‫ســەر كێشــەو گرفتەكانــی ئافرەتــان لە‬ ‫هەرێمی كوردســتان‪ ،‬رونیشــیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫لەهەوڵــدان بــۆ چەســپاندنی پــرۆژە‬ ‫بڕیاری ‪1325‬ی نەتــەوە یەكگرتووەكان‪،‬‬ ‫گرنگیدان بەپرسی پێشخستنی تواناكانی‬ ‫ئافرەتانیش ئەولەویەتی كارەكانیانە‪.‬‬ ‫بــاس‬

‫لــە‬

‫چاودێــر‪ :‬دەكرێــت‬ ‫رێكخراوەكەتان بكەیت؟‬ ‫ســۆزان عارف‪ :‬ئامانجــی دامەزراندنی‬ ‫رێكخــراوی تواناســازی ئافرەتــان لــە‬ ‫كوردستان زیاتر بۆ پەرەپێدانی تواناكانی‬ ‫ئافرەتانــە لــە بــوارە جیاجیاكانــدا‪،‬‬ ‫تاوەكــو بتوانــێ رۆڵــی كاریگەریــی لــە‬ ‫هەمــو الیەنەكانــی ئابــوری‌و سیاســی‌و‬ ‫پەروەردەو تەندروســتیدا هەبێت‪ ،‬بۆ ئەو‬

‫مەبەســتە لە مــاوەی رابــردودا چەندین‬ ‫چاالكیمــان هەبوە كــە دەگونجێ لە گەڵ‬ ‫ئامانجەكانماندا‪ ،‬لە ســەرەتاوە بەرنامەی‬ ‫زۆرمان لە سەر كارەكان هەبوە یەكێك لە‬ ‫پڕەنسیپە گرنگەكانی ئێمە كاردەكەین بۆ‬ ‫چاودێــر‪ :‬ئێــوە پرۆگرامێكتــان هەیە‬ ‫كەمكردنەوەی دیاردەی توندوتیژیی دژ بە كە خولی فێربون‌و شــیاندن بۆ ئافرەتان‬ ‫ئافرەتان لە كۆمەڵگەدا‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستە دەكەنــەوە بەبــێ بەرامبــەر‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لە چەند رێگەیەكەوە كارمانكردوە‪ ،‬وەكو ئافرەتانــی كەمایەتیــەكان‪ ،‬ئایا دەكرێت‬ ‫ئامادەكردنی پارێــزەر لە دادگاكان بەبێ پێمان بڵێیت ئامانج لەم خوالنە چیە؟‬ ‫بەرامبەر بۆ ئەو ئافرەتانەی كەمدەرامەتن‌و‬ ‫پێویستیان بە پارێزەر هەیە‪ ،‬هەروەها لە‬ ‫ســۆزان عارف‪ :‬بێگومــان گرنگی دان‬ ‫ڕوی كۆمەاڵیەتییــەوە لە ماوەی رابردودا بەپرسی پێشخستنی تواناكانی ئافرەتان‬ ‫پــرۆژەی هێڵــی گەرممــان كردۆتەوە بۆ ئەولەویەتــی كارەكانــی ئێمەیــە لــە بەر‬ ‫ئــەو ئافرەتانــەی روبــەروی توندوتیژی ئــەوەی كــە بتوانین ئافرەت لــە رێگەی‬ ‫دەبنــەوە‪ ،‬ئــەو ئافرەتانــە دەتوانــن ئامادەكردنیــان‌و چۆنێتــی گرنگیــدان‬ ‫پەیوەنــدی بــەو هێڵە گەرمــەوە بكەن‌و بەتواناكانیان ئــەوەی كە ئێمە كردومانە‬ ‫لــە ڕێگــەی توێــژەری كۆمەاڵیەتییــەوە زیاتــر پێگەیاندنــی توانــای ئافرەتانــە‬ ‫هاوكاریــی دەكرێــن‪ ،‬ئەمە جگــە لەوەی بــۆ ئــەوەی ببنــە خاوەنــی ئابوریەكــی‬ ‫لــە ڕوی یاســاییەوە كارمان كــردوە‪ ،‬بۆ ســەربەخۆ‌و ئازاد ئەوەش لە كوردستاندا‬ ‫ئەو مەبەســتەو هەوڵدەدەین هۆشــیاریی زۆر پێویســتە بۆیە بەبڕوای من پێویستە‬ ‫یاســایی لە ناو كۆمەڵگــە باڵوبكەینەوە‪ ،‬كار لــە ســەر پێشخســتنی تواناكانــی‬ ‫ئەویش لــە ڕێگەی دەركردنی نامیلكە بۆ ئافرەتان بكرێت‪.‬‬ ‫یاســاكانی سزادان‌و یاســا مەدەنییەكان‪،‬‬

‫چاودێــر‪ :‬پێتوایــە چــۆن بتوانیــن‬ ‫بــەچ رێگەیــەك ســنورێك بۆ جیــاكاری‬ ‫كۆمەاڵیەتی دابنێین؟‬ ‫ســۆزان عــارف‪ :‬پێــش هەمو شــتێك‬ ‫پێویســتە كاری جدی بكــرێ بۆ هاندانی‬ ‫لێكۆڵینــەوەو توێژینــەوە دەربــارەی‬ ‫ی رەگەزیــی‪ ،‬هەوڵبدرێــت‬ ‫جیاكاریــ ‌‬ ‫ی زانســتی لــە ســەر‬ ‫توێژینــەوە ‌‬ ‫ی‬ ‫پەیوەندییەكانــی خێــزان‌و جیاكاریــ ‌‬ ‫رەگەزیــی لــە نــاو كۆمەڵگــەی كــوردی‬ ‫بكرێــت‪ ،‬هــەر لــەم رێگەیــەوە بتوانرێت‬ ‫ســەنتەری توێژینەوەی تایبەت بەپرسی‬ ‫ی رەگەزیــی‌و ئافرەتــان لــە‬ ‫جیاكاریــ ‌‬ ‫زانكــۆكان دابمەزرێــت‌و ئامانج‌و ئەنجامی‬ ‫توێژینەوەكانیش بخرێتە ناو پرۆســەكانی‬ ‫خوێنــدن‪ ،‬هەروەها لە هەمو ناوەندەكاندا‬ ‫پێگــەو رۆڵــی ئافرەتــان پشــتگیری‬ ‫بكــرێَت‪ ،‬ئەكادیمیــای تایبــەت‬ ‫دابمەزرێــت لە گــەڵ وەزارەتــی تایبەت‬ ‫بەكۆكردنەوەی داتا‌و ئاماری ورد لە سەر‬ ‫چەندێتی پێشیلكارییەكانی مافی مرۆڤ‌و‬ ‫توندوتیژییەكانــی خێزانــی بەتایبــەت‬ ‫بەرامبەر بەئافرەتان‌و مندااڵن‪.‬‬

‫چاودێــر‪ :‬لەئێســتادا ســەرقاڵی‬ ‫جێبەجێكردنــی پــڕۆژە بڕیــاری ‪1325‬ی‬ ‫نەتــەوە یەكگرتــووەكان‪ ،‬دەكرێــت ئــەو‬ ‫بڕیــارەی نەتەوەیەكگرتوەكانمــان بــۆ‬ ‫شیبكەیتەوە؟‬ ‫ســۆزان عــارف‪ :‬بێگومان ئــەو بڕیارە‬ ‫زیاتر بۆ ئەو دەوڵەتانەیە لە دوای جەنگ‬ ‫یــان لە كاتی جەنگدان لە بەر ئەوەی كە‬ ‫ئافرەتان زیاتر دەبنە قوربانی‪ ،‬ئەو بڕیارە‬ ‫لە ســەر ئەو ئەنجامەیە كە چۆن ئافرەت‬ ‫بتوانێت لە ئاســتی بڕیاردا بەشــداربێت‬ ‫لە دوای ڕزگاربــون لە جەنگ لە رویەكی ســەرنجێك ئالۆگۆڕكــرا‪ ،‬ئەوەبو چەندین‬ ‫تــرەوە كار لــە ســەر ئــەوە دەكات كــە رێكخــراو پێمان باش بوو كە بەرنامەیەك‬ ‫چــۆن ئــەو ئافرەتانــە ڕزگاربكرێــن‌و لە ئامادەبكەین كە چۆن بتوانین كە عیراق لە‬ ‫كاتــی جەنگــدا پارێزراوبــن‌و یەكێــك لە رێگەی ئەم بڕیارەوە بریارێكی نیشــمانی‬ ‫بڕگــە گرنگەكانی ئەم بڕیــارە ئەوەیە كە بــۆ جێبەجێكردنــی (‪ )1325‬هەبێت‪ ،‬لە‬ ‫ئافرەتان لە یەكالكردنەوەی پرسەكاندا بۆ رویەكی ترەوە ئەوەی كە پاڵی پێوەناین‬ ‫چارەسەری ملمالنێیەكان رۆڵێكی كارایان بــۆ كاركــردن لــەم بــوارەدا ئــەو هەمو‬ ‫هەبێــت‌و گرنگیان پێبدرێــت‪ ،‬ئەو بڕیارە شــەڕو ناكۆكیە بو لە كوردستان‌و عیراق‬ ‫لــە ســاڵی ‪ 2000‬دەرچــوە‪ ،‬ئێمەش وەك بەدرێژای مێــژو رویــداوە‪ ،‬بەدرێژای ئەو‬ ‫رێكخــراوەكان كەوتینە هەوڵی خۆمان بۆ جەنگانەش ئافرەتان قوربانی یەكەمبون‪.‬‬ ‫جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە كاتێك بینیمان‬ ‫لە ساڵی ‪ 2012‬كۆنفرانسێك كراو چەندڕاو‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫‪No. (615) 03-07-2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫(خێزان و كارەساتەكان)‬ ‫باڵودەكرێتەوە‬

‫لە رۆژی جیهانیی كامێرا‪،‬‬ ‫(چاودێر) دو فۆتۆگرافەر‬ ‫بەسەردەكاتەوە‬ ‫ئاسیا خەرسەو‪ :‬كامێرا باوەشی ئەوەندە گەرمە لە دایكم دەچێ‌‬ ‫ئەڤین نارس‪ :‬كامێراكەم بەشێكە لە خۆم‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫سەد ساڵ سینەما‪ ،‬سەد دەرهێنەر‬ ‫كارزان كاردۆزی لە كتێبێكی ‪720‬‬ ‫الپەڕەییدا‪ ،‬ژیان‌و كاری یەڵامز‬ ‫گونەی دەخاتەڕو‬

‫چاودێر‪ -‬تایبەت‪:‬‬ ‫چاودێر‪ -‬تریفە‪:‬‬

‫(خێــزان و كارەســاتەكان) رێبەرێكــی مەیدانییــە‪،‬‬ ‫بــۆ خێــزان و توێژەرانــی كۆمەاڵیەتــی و دەرونــی و‬ ‫پســپۆڕانی بــواری خێــزان‪ ،‬كــە لە نووســینی دكتۆر‬ ‫حســەین سەرمك حەسەنە‪ ،‬پسپۆری پزیشكی دەرونی‬ ‫و نەخۆشــییە دەمارییــەكان‪ ،‬كاری وەرگێڕانیشــی لە‬ ‫الیــەن دانا مــەال حەســەنەوە بۆ كــراوە و یەكێكە لە‬ ‫پرۆژەكانی (رێكخراوی تاكۆ) بۆ پرســە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫دەروونیەكان‪.‬‬ ‫ئــەم كتێبــە ئێســتا ئامادەیــە بــۆ باڵوكردنــەوە و‬ ‫لــە ئایندەیەكــی نزیكدا لــە مەراســیمێكی تایبەتیدا‪،‬‬ ‫رێكخــراوی تاكــۆ بێ‌ بەرامبەر دابەشــی دەكاتە ســەر‬ ‫توێژەرانــی كۆمەاڵیەتــی و دەرونــی و ســەرجەم ئەو‬ ‫كەسانەی كە گرنگی بە بواری خێزانی دەدەن‪.‬‬

‫رۆژی ‪6/30‬ی هەمو ساڵێك‪ ،‬رۆژی جیهانیی‬ ‫كامێرایــە‪ ،‬لــە هەرێمــی كوردســتانیش هەمــو‬ ‫ســاڵێك یــادی ئــەم رۆژە دەكرێتــەوە و ئــەم‬ ‫كارە هونــەرە فۆتۆییــەش بــەرز دەنرخێندرێ‌‪،‬‬ ‫(چاودێر)یش بەشــداری ئەم رۆژەی كردوەو دو‬ ‫هونەرمەنــدی فۆتۆگرافەر بەســەردەكاتەوە كە‬ ‫بە عەشــق‌و خۆشەویستیەوە لە كاری فۆتۆیی‬ ‫دەڕوانن‌و بۆتە خولیای هەمیشەییان‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫(ئاسیا خەسرەو) و (ئەڤین ناسر)ن‪.‬‬ ‫هونەرمەند ئاســیا خەســرەو بــە (چاودێر)‬ ‫ی راگەیانــد‪ :‬نازانــم چ پێناســەیەك بۆ كامێرا‬ ‫بكەم‌و ناوی چی لـێ‌ بنێم‪ ،‬هەند ‌ێ كات برامەو‬ ‫هەند ‌ێ كات خوشكمە و هەند ‌ێ كاتیش باوەشی‬ ‫ئەوەندە گەرمە لە دایكم دەچێ‌‪ ،‬ئەو كاتانەشی‬ ‫وانــەی ژیانــم فێــردەكات هاوشــێوەی باوكمە‪،‬‬ ‫بۆیــە كامێرا تەواوی ژیانمــی گرتۆتەوەو هەمو‬ ‫شــتێكمە‪ ،‬كە ناتوانم هەســتم بچــوك بكەمەوە‬ ‫بــۆی‌و بەدێڕێــك یــان دو دێــڕ باســی بكەم‪،‬‬ ‫هەرگیــز ناكرێ‌ وەســفی ئەم چــاوە زێڕینە بە‬

‫بەم نزیکانە‬ ‫دەکەوێتە کار‬

‫سایتی نوێی‬ ‫بنکەی روناکبیریی‬

‫گەالوێژ‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫چەند وشەیەك بكرێ‌‪.‬‬ ‫هونەرمەنــد ئەڤین ناســریش بە (چاودێر)ی‬ ‫راگەیاند‪ :‬فۆتۆ بینینی منە‪ ،‬رەنگە تەنیا تەمەن‬ ‫رێگر بێت‌و لە ژیانم بوەســتێنێت‪ ،‬ئەگەرنا‪ ،‬تا‬ ‫دوا هەنگاوی ژیانم ئەوەی ئەیبینم ئەیبەخشــمە‬ ‫ئەوانــی دیكــە‪ ،‬فۆتــۆ جگــە لــە ســەماندنی‬ ‫راستیەكان‌و بە بەڵگەكردنی‪ ،‬پێویستە مەرجی‬ ‫جیاواز بینینی هەبێت‪ ،‬پێویستە لەسەر ئێمەی‬ ‫فۆتۆگرافــەر كــە بەڵێنــی راســتگۆیی بدەین‪،‬‬ ‫هەمــان ئەو ئەركــە ئەخالقییــە بگوازینەوە كە‬ ‫ئەركە لەســەرمان‪ ،‬پێویستە گۆشە جیاوازەكان‬ ‫بگوازینەوە‪ ،‬دەبێ‌ قســە نەوتراوەكان‌و دیمەنە‬ ‫نەبینراوەكان بگەیەنین بە كەســانی ئاســایی‪،‬‬ ‫وەك چەكێكــی هۆشــیار و زینــدو بــە كاری‬ ‫بهێنین‪ ،‬كەواتە كامێراكەم بەشێكە لە خۆم‪.‬‬

‫(كارزان كاردۆزی)‪ ،‬كتێبێكــی بۆ ســینەماكاری‬ ‫كــورد (یەڵماز گونەی) ئامادە كــردوە كە (‪)720‬‬ ‫الپەڕەیــە و بــە نیازە لــە ئایندەیەكــی نزیكدا‪ ،‬لە‬ ‫رێگەی ناوەندی غەزەلنوسەوە چاپ‌و باڵوبكرێتەوە‪.‬‬ ‫بیرۆكەی ئەم كارانە دەگەڕێنەوە بۆ ساڵی ‪،2014‬‬ ‫كە زنجیرە كتێبێكە بەناوی (ســەد ساڵی سینەماو‬ ‫ســەد دەرهێنــەر)‪ ،‬یەكێك لــەو ســەد دەرهێنەرە‬ ‫(یەڵماز گونەی)یە كە خواســتی زۆری لە سەرە و‬ ‫تایبەتە بە ژیان‌و كار و چاالكیی‌و فیلمەكانی‪ ،‬لە‬ ‫ئێستاشــدا (دانا فایەق) لــە روی زمانەزانییەوە بە‬ ‫سەریا دەچێتەوە‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــەم كتێبــە‪ ،‬كارزان كاردۆزی بــە‬ ‫(چاودێــر)ی راگەیانــد‪ :‬ئــەم كارەی مــن زنجیــرە‬ ‫پەرتوكێكــی گەورەیــە كــە لــە تەواوبوندایە‪ ،‬ناوم‬ ‫لێناوە (ســەد ســاڵ ســینەما‪ ،‬ســەد دەرهێنەر)‪،‬‬ ‫تیایــدا شــیكاریی كــراوە بۆ مێژوی ســەد ســاڵی‬ ‫ســینەما لە سەدەی بیستەمدا‪ ،‬دواجار ئەم زنجیرە‬ ‫كتێبــە ‪ 25‬پەرتوكــی لێدەردەچێت كــە یەكێكیان‬ ‫(یەڵمــاز گونەی)یــە‪ ،‬بۆیە لە هەوڵــی ئەوەدام كە‬ ‫سپۆنســەر بۆ ئەم كتێبەیــان بدۆزمەوە‪ ،‬چونكە لە‬ ‫توانای هیچ دەزگایەكدا نییە ‪ 25‬كتێب باڵوبكاتەوە‪.‬‬

‫‪www.galawej.com‬‬

‫كتێبەكــە باس لــە ژیانی (گونــەی) دەكات لە‬ ‫منداڵییــەوە تــا مردنی‪ ،‬شــیكاریی ورد كــراوە بۆ‬ ‫فیلمەكانی‪ ،‬ئەو دیمەنانەی لە فیلمەكانیدا دەبینرێن‪،‬‬ ‫كــورد بــون‌و باســی نەهامەتی كــورد‪ ،‬نەهامەتی‬ ‫ژن لە ژێر سیســتمی خێڵەكیی‌و ســەرمایەداریدا‪،‬‬ ‫تێڕوانینــی گونــەی بــۆ كۆمەڵگــە‪ .‬هــەر فیلمێك‬ ‫چاپتەرێكــی تایبەتــی بــۆ دیاریكراوە‪ ،‬بــە وردی‬ ‫باســی فیلمەكان كراوە‪ ،‬گرتــەی وێنەی فیلمەكان‪،‬‬ ‫چۆنیەتــی كاركردنــی لە پشــت كامێــراوە‪ ،‬ژیانی‬ ‫نێو زینــدان‪ ،‬رەنگدانەوەی زیندان لــە فیلمەكاندا‪،‬‬ ‫پەیوەندی خودی گونەی لەگەڵ هاوســەرو دایكی‌و‬ ‫كچەكەیدا و رەنگدانەوەی لە فیلمەكاندا‪.‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫كتێب و‪ ...‬كتێب‬ ‫فازڵ سوڵتانی‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫ژمارە (‪ )557‬دووشەممە ‪2017/7/3‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫شاری پاریس گۆڕەپانێکی بە ناوی "گابرێل گارسیا مارکیز" ڕۆماننووسی‬ ‫کۆڵۆمبی و براوەی خەاڵتی نۆبێڵەوە ناو نا‪.‬‬ ‫ئەل کۆڵۆمبیانۆ باڵوی کــردەوە‪ :‬بەرپرسانی شاری پاریسی فەڕەنسا‬ ‫گۆڕەپانێکیان بە ناوی نووسەری ڕۆمانی "سەد ساڵ تەنیایی"ـیەوە ناو ناوە‬ ‫کە لە مەراسیمێکدا بە ئامادەبوونی سەرۆککۆماری کۆڵۆمبیا‪ ،‬پەردە لەسەر‬ ‫تابلۆکەی ال دراوە‪.‬‬ ‫سەرۆکشارەوانیی پاریس لەم بارەیەوە ڕایگەیاند‪" :‬ئێمە ئەمڕۆکە ناوی‬ ‫گابرێل گارسیا مارکیزمان لەناو دڵی پاریسدا هەیە‪".‬‬ ‫لەم مەراسیمەدا کە هاوڕێیان و ئەندامی خانەوادەکەی نووسەری‬ ‫کۆچکردووش ئامادەی بوون‪ ،‬تابلۆیەک بە ناوی "گابۆ"ـوە لە گۆڕەپانێکی‬ ‫بچووکی نێوان شەقامی ‪ Bas‬و ‪ Montalembert‬لە ناوچەی حەوتی‬ ‫پاریس ناو نراوە‪.‬‬ ‫خــوان مانۆئێل سانتۆس سەرۆککۆماری کۆڵۆمبیا دەستخۆشیی لە‬ ‫بەرپرسانی پاریس کرد کە ڕێزیان لە "جیهانیترین و درەوشاوەترین"‬ ‫کەسایەتیی کۆڵۆمبیا ناوە و گوتی‪ :‬ئەو نووسەر و ڕۆژنامەنووسە گەنجەی‬ ‫کە لە ساڵی ‪١٩٥٥‬ـدا هات بۆ پاریس‪ ،‬وێنای ئەوەی نەکردبوو کە ڕۆژێک‬ ‫گۆڕەپانێک لە شاری ڕووناکییەکاندا بە ناوی ئەوەوە دەکرێت‪ .‬هەموان‬ ‫دەیزانین کە گابۆ حەزی لە مەراسیم و شتی وا نەبوو‪ ،‬بەاڵم من دڵنیام کە‬ ‫ئێستا لە ئاسمانی پڕ لە پەپوولەی زەرددا بزەی لەسەر لێوە؛ چەپڵە لێ‬ ‫دەدات و سوپاسگوزارە‪.‬‬ ‫شایەنی باسە گابرێل گارسیا مارکیز‪ ،‬ڕۆژگارێک لە پاریس لە خانووی‬ ‫ژمارە ‪٩‬ـی شەقامی ‪ Montalembert‬ژیانی بەسەر بردووە‪ .‬هەروەها‬ ‫جێی ئاماژەیە لە هەشتاکانی سەدەی ڕابــردوودا‪ ،‬مارکیز هاوڕێی نزیکی‬ ‫فڕانسوا میتران‪ -‬سەرۆککۆماری ئەوکاتی فەڕەنسا بوو‪.‬‬ ‫مارکیز کە لە نێودارترین ڕۆماننووسانی ئەمەریکای التین و جیهانە‪ ،‬لە‬ ‫شەشی مارسی ‪ ١٩٢٧‬لە ئارکاتاکای کۆڵۆمبیا لە دایک بووە‪ .‬ئەو یەکەمین‬ ‫بەرهەمی گێڕانەوەی خۆی لە ‪١٩٤٧‬دا لە ڕۆژنامەی ئەل سپکتادۆر باڵو‬ ‫کرایەوە‪ .‬مارکیز حەوت ساڵ خەریکی نووسینی یەکەمین ڕۆمانی خۆی بوو‬ ‫کە ئەوکات لەژێر کاریگەریی ولیەم فۆکنەر و ڤێرجینیا وۆڵفدا بوو‪ ،‬ئەو‬ ‫ڕۆمانەی مارکیز بە ناوی "کڕێوەی گەاڵ" لە ‪١٩٥٥‬ـدا باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫پاش سێرڤانتس‪ ،‬نووسەری دۆنکیخۆتە‪ ،‬گابرێل گارسیا مارکیز ناسراوترین‬ ‫نووسەری ئیسپانی‌زمانە و "سەد ساڵ تەنیایی" شاکاری ئەوە‪ ،‬ئەم ڕۆمانە و‬ ‫زۆربەی هەرەزۆری ڕۆمانەکانی تری نووسەر‪ ،‬کراون بە کوردی‪.‬‬

‫گـــابۆ‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ ناو دڵی پاریس‬

‫مارکیز سەرەنجام لە ڕۆژی پێنجشەممە ‪١٧‬ـی ئەپڕێڵی ساڵی ‪٢٠١٤‬ـدا‬ ‫لە تەمەنی ‪٨٧‬ـساڵیدا کۆچی دواییی کرد و لەسەر داوای خۆی تەرمەکەی‬ ‫سووتێنرا‪ .‬دوو ساڵ بەر لە مردنی‪ ،‬براکەی بە دەم گریانەوە بۆ میدیاکانی‬ ‫ئاشکرا کرد کە گابۆ تووشی نەخۆشیی بیرچوونەوە بووە‪ ،‬خودی مارکیزیش‬ ‫چەند ساڵ پێشتر ڕایگەیاندبوو کە چیتر نانووسێت‪ ،‬دواهەمین ڕۆمانی‬ ‫چاپکراوی ئەو‪ ،‬بریتی بوو لە "بە یادی سۆزانییە خەمبارەکانم" کە بە‬ ‫کوردییش بەردەستە‪ .‬هەروەها بڕیار بوو ڕۆمانێکی تەواونەکراوی باڵو‬ ‫بکرێتەوە‪ ،‬بە ناوی "لە ئۆگەستدا دەتبینم" کە بەشێکی ئەم ڕۆمانە لە‬ ‫ئینتەرنێتدا بەردەستە‪.‬‬ ‫لە ئێستادا کە مارکیز سااڵنێکە مردووە‪ ،‬پاریسییەکان دڵخۆشن بەوەی کە‬ ‫دەتوانن سەردانی گۆڕەپانی مارکیز بکەن‪.‬‬

‫مارکیز و پلینۆ مەندۆزا‪ ،‬پێکەوە بە دەم‬ ‫گفتوگۆوە گەشتێکیان بە فەڕەنسا و چەند‬ ‫واڵتێکی تردا کرد و ئەنجامەکەی بوو بە‬ ‫کتێبی‪ :‬بۆنی درەختی گواڤ‬

‫یادی شێرکۆ بێکەس دەکرێتەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫وا بڕیارە بەرواری ‪٤‬ی ‪ ،٨‬یادی چوارساڵەی کۆچی دوایی شاعیر‬ ‫و ئەدیبی گەورەی کورد‪ ،‬شێرکۆ بێکەس بکرێتەوە و تیایدا چەند‬ ‫چاالکییەک ئەنجام بدرێن‪.‬‬

‫یادەکە لەسەر مەزاری خۆی لەناو پارکی ئازادی بە ڕێوە دەچێت‬ ‫و لەژێر درووشمی «شاعیرێک کە هەرگیز ئاوا نابێت» چاالکییەکان‬ ‫بەڕێوە دەچن‪.‬‬ ‫هەڵۆ شێرکۆ بێکەس‪ ،‬ئاماژەی بەوە دا‪ ،‬تا ئێستا بەرنامەکان‬ ‫تەواو نەکراون بۆیە لە ئێستادا ئاشکرا ناکرێن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی ڕوون‬ ‫کردەوە چەندان چاالکیی جۆراوجۆر لە خۆ دەگرێت و هاتنیش بۆ‬

‫هەموو کەسێکە‪.‬‬ ‫شێرکۆ بێکەس‪ ،‬شاعیری ناسراوی کورد‪٤ ،‬ی ‪٨‬ی ساڵی ‪٢٠١٣‬‬ ‫بە نەخۆشیی شێرپەنجە لە واڵتی سوید کۆچی دوایی کرد و‬ ‫لەسەر وەسیەتی خۆی لە پارکی ئازادی لە شاری سلێمانی بە‬ ‫خاک سپێردرا‪.‬‬

‫««‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‌ (‪ )557‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/7/3‬‬

‫باخی گێالس و ڕەوشی سیاسیی ئەمڕۆی مۆسکۆ‬

‫دانا ڕەئووف‬ ‫باخی گێالس‪ ،‬کە دوادەقــی چێخەف‪-‬ە و لە‬ ‫ساڵی ‪١٩٠٣‬دا نووسیویەتی‪ ،‬هەمیشە بۆ ڕووسیا‬ ‫و بۆ جیهانیش شتگەلی نوێیان تێدایە و دەکرێت‬ ‫لە هەموو سەردەمێکدا نمایش بکرێت و زۆر شتی‬ ‫تازەیش بەو ڕۆژەی نمایشەکەی تیا پێشکەش‬ ‫دەکــرێــت‪ ،‬بڵێت‪ .‬سانسور هــەر لە سەردەمی‬ ‫چێخەف‪-‬ەوە لەم ڕاستییە گەیشتووە‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫ئەو دەمە دەیزانی چێخەف چ لوخمێکی لە خاکی‬ ‫ڕووسیادا چاندووە‪ ،‬کە ئەگەری ئەوەی هەیە‪،‬‬ ‫هەمیشە و لە هەموو ســەدە و سەردەمێکدا‬ ‫بتەقێتەوە‪ ،‬هەر لەبەر ئەوەیش لە ساڵی ‪١٩٠٥‬ەوە‪،‬‬ ‫سانسۆری تسار هەموو جۆرە نمایشێکی باخی‬ ‫گێالس قەدەغە دەکــەن‪ .‬دونیابینی چێخەف و‬ ‫ئایندەبینی لە دەقە شانۆییەکانیدا‪ ،‬بە تایبەتیش‬ ‫باخی گێالس‪ ،‬دەروازەیــەکــی گــەورە بە ڕووی‬ ‫پرسە سیاسیی‪ ،‬ئیکۆنۆمی‪ ،‬سەرمایەداری‪،‬‬ ‫هەروەها خودگەراییەکاندا‪ ،‬بۆ هەمیشە دەکاتەوە‪.‬‬ ‫ڵەپاخین و ترەفیمەڤ ئەو دوو کارەکتەرەن‪ ،‬کە‬ ‫دەکرێت نوێنەری لیبرالیزمی نوێ‪ ،‬سەرمایەداری‪،‬‬ ‫گەندەڵی و خراپ بەکارهێنانی دەسەاڵت و دونیا‬ ‫گلوبالیزمەکەی ئەمرۆمان بن‪ .‬چێخەف توانی بە‬ ‫باخی گێالس ئاڕاستەیەکی نوێ‪ ،‬سەرەتایەکی‬ ‫تر و مێژوویەکی جودا‪ ،‬نەک تەنها بە شانۆی‬ ‫ڕووسی‪ ،‬بەڵکوو بە شانۆ و درامای ئەوروپیش‬ ‫ببەخشێت‪ .‬ڕەخنەگرانی شانۆ ئاماژەیان بۆ ئەوە‬ ‫کردوە‪ ،‬کە لە دوای باخی گێالسەوە نە ڕووداو و‬ ‫نە پاڵەوانیش‪ ،‬لە شانۆی جیهانیدا‪ ،‬لە ڕوانگە و‬ ‫چەمکەکانی خۆیانەوە نەماونەتەوە‪.‬‬ ‫چێخەف وەک ئەو جــادوگــەرە وایــە‪ ،‬کە بە‬ ‫گۆچانەکەی دەستییەوە‪ ،‬لە ڕووسیای تسارەوە‪،‬‬

‫(قوتابخانەی هونەری درامی)‬ ‫لە مۆسکۆ‪ ،‬باخی گێالس‪،‬‬ ‫وەک کۆمیدییەکی تێکەاڵو‬ ‫بە هەستێکی غەمگین منایش‬ ‫دەکەن‪ ،‬منایشێک بە هەوای‬ ‫ئەمڕۆی ڕووسیا هەناسە‬ ‫دەدات؛ چێخەف ڕێک بۆ‬ ‫ئەم کاتە پڕ لە پشێوی و‬ ‫گەندەڵی و قۆرخی دەسەاڵت‬ ‫و لیربالیزمێکی سەرمایەداریی‬ ‫ڕووسیای نووسیوە‬

‫بە ڕارەوەکــانــی مێژوودا تێدەپەڕێت و زۆر بە‬ ‫ئاسانی دێتە الی ئێمە و له‌م ڕۆژگاره‌ی ئێمه‌دا‪،‬‬ ‫دەبێتە هاوچەرخمان‪ ،‬کێشە و قەیرانەکانمان بۆ‬ ‫دەخاتە ڕوو‪ ،‬وەک پزیشکێک دەست دەخاتە سەر‬ ‫ئازار و برینەکانمان‪ ،‬دەروازەکەمان بۆ دەکاتەوە‬ ‫و خۆی لە سوچێکەوە دەوەستێت و بە هێمنی‬ ‫تەماشامان دەکــات تا بزانین چی دەکەین!‬ ‫بێگومان چۆن بە هێمنی بۆتە هاوچەرخمان‪ ،‬بە‬ ‫هەمان شێوەیش بەرەو ئایندە و نەوەکانی دوای‬ ‫ئێمەیش دەڕوات و هەمیشە هاوچەرخی هەموو‬ ‫سەدە و نەوەکان دەبێت‪.‬‬ ‫(قوتابخانەی هونەری درامی) لە مۆسکۆ‪ ،‬باخی‬ ‫گێالس‪ ،‬وەک کۆمیدیەکی تێکەاڵو بە هەستێکی‬ ‫غەمگین نمایش دەکــەن‪ ،‬نمایشێک بە هەوای‬ ‫ئەمڕۆی ڕووسیا هەناسە دەدات؛ چێخەف ڕێک‬ ‫بۆ ئەم کاتە پڕ لە پشێوی و گەندەڵی و قۆرخی‬ ‫دەسەاڵت و لیبرالیزمێکی سەرمایەداری ڕووسیای‬ ‫نووسیوە‪ .‬ڕیژیسۆری نمایشەکە (ئیگەر یاتسکو)‪،‬‬ ‫کە هەر خۆی ڕٶڵی گایەف‪-‬یش دەبینێت‪ ،‬بە‬ ‫ووردی و بە ئاگاییەوە‪ ،‬هەر لە سەرەتاوە کاری‬ ‫لەسەر کارەکتەری (ڵەپاخین) کردووە‪ ،‬ڕێگای‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی بۆ دەکاتەوە‪ ،‬بە جووڵەی بەهێز‬ ‫و خێرا و جەستەیەکی فیزیکی مامەڵە لەگەڵ‬ ‫کارەکتەرەکانی تر و ڕووداوەکان دەکات‪ ،‬هەمیشە‬ ‫شتگەلێک دەبینێت‪ ،‬کە ئەوانی تر نایبینن‪ .‬بە‬ ‫هەمان شێوە ترەفیمەڤ‪/‬شۆڕشگێڕە گەنجە‬ ‫قوتابییەکە‪ ،‬دەکاتە نوێنەری سیاسییە گەندەڵ و‬ ‫لیبریالیزمە نوێیەکان و تەنها مەبەستیان گیرفانی‬ ‫خۆیانە‪ .‬ئەم شۆڕشگێرە گەندەڵە بەرجەستەی‬ ‫وێنەیەکی کاریکاتۆری دەکات و دەبێتە جێگای‬ ‫گاڵتە پێکردنی کارەکتەرەکانی تر‪ ،‬وێنەیەکی‬ ‫کۆمیدی و کارەکتەرێکی بێهێز و هەلپەرست‪،‬‬ ‫کە وەک سیاسییەک بڕوای پێ ناکرێت‪ ،‬هاوکات‬ ‫خۆیشی بڕوای بە خۆی نییە‪ .‬ڕیژیسۆری ئەم‬ ‫نمایشە ئەو تراجیدیایە دووپات دەکاتەوە‪ ،‬کە‬ ‫کارەکتەرەکان لە ناوەوەی خۆیاندا هەستی پێ‬ ‫دەکــەن‪ ،‬بەاڵم لەسەر شانۆ بۆ بینەران دەبنە‬ ‫فیگوری کۆمیدی‪ .‬کارەکتەرەکان لەنێو تراجیدیادا‬ ‫کۆمیدین؛ ترەفیمەڤ الی چێخەف و لە دەقەکەدا‪،‬‬ ‫بە هیچ شێوەیەک ناچێتە ژێر باری ڵەپاخین و‬ ‫بە دژی خۆی دەزانێت و ئامادە نییە‪ ،‬ئەو بڕە‬ ‫پارەیەی ڵەپاخین وەک یارمەتییەک دەیداتێ‪،‬‬ ‫وەربگرێت‪ ،‬بەاڵم لەم نمایشەدا‪ ،‬ترەفیمەڤ بە‬ ‫ئاسانی‪ ،‬وەک سیاسییەکی گەندەڵ دەکەوێتە ژێر‬ ‫ڕکێفی ڵەپاخین‪-‬ەوە و پارەی لێوەردەگرێت و‬ ‫بە مەرجەکانی سەرمایەداری و لیبرالیزمی نوێ‬

‫وێنەکان تایبەت بە ڕەخنەی چاودێر‬ ‫قایل دەبێت‪ .‬ڵەپاخین چاوی لەسەر باخچەکەیە‪،‬‬ ‫ئاغاکانی دەکاتە دەرەوە و کلیلەکان وەردەگرێت‪.‬‬ ‫لەم نمایشەدا‪ ،‬جگە لە لەپاخین و ترەفیمەڤ‪،‬‬ ‫ڕیژیسۆر کاری لەسەر کارەکتەرێکی الوەکی‪،‬‬ ‫بەاڵم گرینگی وەک (فیرس) کــردووە‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫مەبەستە‪ ،‬دوو (فیرس)ی داناوە‪ ،‬یەکێکیان پیرە‬ ‫فیرس‪ ،‬کە بێدەنگە و بە کەمانچەیەکەوە چاودێری‬ ‫ڕووداوەکــان دەکات‪ ،‬هەمیشە لەسەر شانۆیە و‬ ‫ئاوازێکی غەمگین بە ڕووداوەکــان دەبەخشێت‪.‬‬ ‫فیرس‪-‬ێکی تریش‪ ،‬کە لە تەمەنی خاتوو لوبۆڤ‪-‬‬ ‫دایە و وەک منداڵێک لەگەڵ ئەوان لە باخچەی‬ ‫گێالسەکەدا گەورە بووە‪ .‬بەم شێوەیە ئەم نمایشە‬ ‫مێژوویی‪/‬دیالێکتیکی‪/‬ئێستاتیکی‬ ‫مەودایەکی‬ ‫دەبەخشێت بە کارەکتەری فیرس‪ .‬فیرس ڕەگ و‬ ‫ڕیشەی لە کۆمەڵگەی ڕووسیدا داکوتیوە‪ ،‬هەموو‬ ‫دەڕۆن‪ ،‬بەاڵم ئەو کۆڵ نــادات و دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫فیرس لە مێژووەوە ئامادەیە‪ ،‬بێدەنگە و چاودێری‬ ‫ڕەوڕەوەی مێژوو دەکات‪ .‬تەماشای خۆی دەکات‬ ‫بە گەنجی‪ ،‬کە لە ماڵ و موڵکەکەی بنەماڵەی‬ ‫لوبۆڤ ڕانێفسکەیا و گایەف دا‪ ،‬وەک کۆیلە‬ ‫کار دەکات و گەورە دەبێت‪ .‬چێخەف دەقێکی‬ ‫سیاسی‪ ،‬بە شێوازێکی تەواو دوور لە سیاسەتەوە‬ ‫دەنووسێت‪ ،‬ڕیژیسۆری نمایشەکەیش‪ ،‬شانۆیەکی‬ ‫سیاسییمان‪ ،‬لە فۆرمێکی ئێستاتیکی دا‪ ،‬دوور‬ ‫لە هەموو جۆرە پروپاگەندە و زەقکردنەوەی‬ ‫ئایدۆلۆژییەکەوە بۆ پێشکەش دەکات‪.‬‬ ‫ریــژیــســۆری ئــەم نمایشە‪ ،‬لــە وێنەیەکی‬ ‫ئێستاتیکیدا‪ ،‬بە بــەرچــاوی بینەرانەوە‪ ،‬دار‬ ‫گێالسەکان دەبڕێتەوە و لە بری ئــەوە داچە‬ ‫(خــانــووی بچووکیان) لــێ دروســـت دەکــات‪.‬‬ ‫کرێکارانی شانۆ‪ ،‬لە کاتێکدا ڵەپاخین کلیلەکان‬ ‫وەردەگرێت‪ ،‬هێدی هێدی پارچە بلۆکی گەورەی‬ ‫لە تەختە دروستکراو‪ ،‬دەهێننە سەر شانۆ و‬ ‫لەنێو هەموو پانتایی شانۆکەدا‪ ،‬باڵوی دەکەنەوە‪.‬‬ ‫پانتایی شانۆکە‪ ،‬لە سەرەتاوە بە تاڵە‪ ،‬هیچ‬ ‫دیکۆرێکی دیاریکراو‪ ،‬جگە لە بلیاردێکی گەورە‪،‬‬ ‫کە لە قوواڵویی ناوەوەی ناوەڕاستی شانۆکەدا‬ ‫دانــراوە‪ ،‬هەروەها کورسییەکیش لە ناوەڕاستی‬ ‫شانۆکەدا‪ ،‬هیچ شتێکی تری تیانییە‪ .‬ئەوەی‬ ‫پێویستە لە کاتی خۆیدا دێتە ژوورەوە‪ ،‬کە ڕۆڵی‬ ‫تەواو دەبێت‪ ،‬دەبرێتەوە دەرەوە‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫دۆاڵبــە ســەد ساڵییەکە‪ ،‬کە ناوەندگەرایەکی‬ ‫گرینگ و سمبۆلێکی بە هێزی نمایشەکەیە‪ ،‬کە‬

‫دەهێنرێتە سەر شانۆ‪ ،‬بە پێچەکانییەوە‪ ،‬وەک‬ ‫هێماگەلێکی بەهێز و بە دەنگێکی ترسێنەرەوە‬ ‫دێتە سەر شانۆ‪.‬‬ ‫شاڵۆتە‪ ،‬وەک کارەکتەرێکی گرۆتیسک سەرەتا‬ ‫لە قوواڵیی شانۆکەوە چاودێری ڕووداوەکـــان‬ ‫دەکـــات‪ ،‬وەک لێبوکێکی ســێــرک‪ ،‬ئاکتێکی‬ ‫کۆمیدی هێڵی ڕووداوەکان پێکەوە دەبەستێتەوە‬ ‫و هەمیشەیش نزیکە لە لوبۆڤ ڕانێفسکەیاوە‪،‬‬ ‫چاودێری دەکــات و تەنها هەر ئەو هەست بە‬ ‫دڵەڕاوکێ و پەشۆکاوی لوبۆڤ دەکات‪ .‬شاڵۆتە‬ ‫خۆی تراجیدیای ژیانە و لە کۆمیدیادا دەژی‪،‬‬ ‫چاوی چێخەف‪-‬ە و تراجیدیای ژیانمان بە کۆمیدیا‬ ‫بۆ دەخوێندێتەوە‪ ،‬شووناسی کارەکتەرەکانی‬ ‫تریش‪ ،‬بە تایبەتی بەردەستەکان‪ :‬دونیاشا‪،‬‬ ‫یاشا‪ ،‬یپیخۆدەف‪ ،‬هەروەها پیشیک‪ ،‬لە خۆیدا‬ ‫کۆدەکاتەوە‪ .‬ئەوەی لەم نمایشەدا گرینگە ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە شاڵۆتە ئەو هێزەی هەیە کارەکتەرەکانی تر‬ ‫کۆبکاتەوە‪ ،‬وێنەیەکی گرۆتیسک و گاڵتەجاڕ بە‬ ‫چەمکە درامییەکانی ژیان و وێنە تراجیدیاکەی‬ ‫نمایشەکە ببەخشێت‪.‬‬ ‫چارەسەرەکانی ڕیژیسۆر و بەستنەوەی دەقەکە‬ ‫بە کێشەی ڕۆژگارەکانی ئەمڕۆی ڕووسیاوە‪،‬‬ ‫زیاتر لە دیمەنی کۆتاییدا بەرجەستە دەبێت؛ بۆ‬ ‫چێخەف‪ ،‬هەروەها لەم نمایشەیشدا‪ ،‬بە کۆتایی‬ ‫دەقەکە و دوا پەردە‪ ،‬نمایشەکە کۆتایی نایەت‪،‬‬ ‫بەڵکوو گرینگی دەق‪/‬نمایش لــەوەدایــە‪ ،‬کە‬ ‫لە دوای دوا پــەردەوە‪ ،‬کۆتایی نایەت‪ :‬هەموو‬ ‫شتێک کۆتایی پێدێت‪ ،‬باخچەی گێالس لە مەزادا‬ ‫فرۆشراوە‪ ،‬خاوەن موڵک (لوبۆڤ ڕانێفسکەیا‬ ‫و گــایــەڤ)ی بــرای دەکرێنە دەرەوە و چینە‬ ‫سەرمایەدارە تازەکە (ڵەپاخین) دەردەکەون‪ .‬کە‬ ‫هەموو شتێک تەواو دەبێت‪ ،‬شورایەکی بەرز بە‬ ‫ڕووی بینەراندا بەرز دەبێتەوە‪ ،‬دیوارێکی بەرز‬ ‫تا ساپیتەی شانۆکە‪ ،‬لەم سەری شانۆکەوە بۆ‬ ‫ئەوسەری شانۆکە لەبەردەم ڕیزی یەکەم ڕیزی‬ ‫کورسییەکانی بینەران دا بەرز دەبێتەوە‪ .‬هەموو‬ ‫شتێک کۆتایی هات‪ ،‬هەموو شتێک گۆڕانکارییەکی‬ ‫بنەڕەتی بەسەردا هات و سەردەمێکی نوێ دەست‬ ‫پێدەکات و دابڕانێکی گەورە بە ڕێگاوەیە‪.‬‬ ‫لەم کۆتاییەدا‪ ،‬پیرە (فیرس) لەنێو کەل و‬ ‫پەلە بەجێهێڵراوەکەی ئەم ماڵەدا‪ ،‬بە تەنها بەجێ‬ ‫ناهێڵرێت‪ ،‬وەک لە دەقەکەدا وایە‪ ،‬دوا چرکەساتی‬

‫نمایشەکە‪ ،‬دوای بەرزبوونەوەی دیوارەکە بەڕووی‬ ‫بینەران و دروستکردنی ئەو بەندیخانە گەورەیە‬ ‫بۆ بینەران (هەموو ڕووســیــا) و کــوژانــەوەی‬ ‫هەموو ڕووناکییەکان‪ ،‬پیرە (فیرس)‪ ،‬خۆیی و‬ ‫کەمانچەژەنەکەیش‪ ،‬لەنێو بینەراندا دەردەکەون‪.‬‬ ‫ئەم ڕیژیسۆرە دەیەوێت بڵێت تەنها نەوە کۆنەکە‬ ‫بۆ چارەنووسی خۆی و بە تەنها بەجێ ناهێڵرێت‪،‬‬ ‫بەڵکوو هەموو ڕووسیا‪ ،‬ئەمڕۆ و بە تەنها‪ ،‬بە‬ ‫پیر و گەنجەوە‪ ،‬لە بەندیخانەیەکی گەورەدا‪ ،‬لە‬ ‫چارەنووسێکی نادیاردا به‌جێ ده‌هێڵرێن‪ .‬ئەمەیش‬ ‫کردنەوەی ئەو شیفرەی نهێنییەیە‪ ،‬کە بۆ ئێمە لە‬ ‫سادەییەوە ژیانی ئەوان و ڕووسیای ئەمڕۆ پێک‬ ‫دەهێنێت‪ ،‬بەاڵم چیتر ئەو سادەییە‪ ،‬سادە نییە و‬ ‫ژیانێکی سەخت چاوەڕوانییانە‪.‬‬

‫لەم منایشەدا‪ ،‬ڕیژیسۆر کاری‬ ‫لەسەر کارەکتەرێکی الوەکی‪،‬‬ ‫بەاڵم گرینگی وەک (فیرس)‬ ‫کردووە‪ ،‬بۆ ئەم مەبەستە‪ ،‬دوو‬ ‫(فیرس)ی داناوە‪ ،‬یەکێکیان‬ ‫پیرە فیرس‪ ،‬کە بێدەنگە و بە‬ ‫کەمانچەیەکەوە چاودێریی‬ ‫ڕووداوەکان دەکات‪ ،‬هەمیشە‬ ‫لەسەر شانۆیە و ئاوازێکی‬ ‫غەمگین بە ڕووداوەکان‬ ‫دەبەخشێت‪ .‬فیرسێکی تریش‪،‬‬ ‫کە لە تەمەنی خاتوو لوبۆڤدایە‬ ‫و وەک منداڵێک لەگەڵ ئەوان‬ ‫لە باخچەی گێالسەکەدا گەورە‬ ‫بووە‬

‫(ژیانەوە بە کاتی سیروان) باڵو کرایەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫«ژیانەوە بە كاتی سیروان» ڕۆمانێكی نووسەر مەنسوور‬ ‫تەیفوورییە كە ڕۆژی دووشه‌ممه‌‪ ،٢٠١٧/٦/١٩ ،‬ناوه‌ندی‬ ‫غه‌زه‌لنووس له‌ چوارچێوه‌ی پــڕۆژه‌ی (غه‌زه‌لنووس و‬ ‫نووسه‌رانی كــورد)دا بــاوی كــردووەتــەوە‪ ...‬ئەم ڕۆمانە‬

‫ژماره‌ (‪ )557‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/7/3‬‬

‫چیرۆكی ڕاكــردن و برینی مرۆڤێكی ڕاكــردووە لە دەست‬ ‫چەوساندنەوە و توندوتیژی و كارەسات‪ .‬ڕۆمانی ژیانەوە‬ ‫بە كاتی سیروان ڕۆمانی گێڕانەوەی كارەساتە‪ ،‬كارەساتێك‬ ‫كە تۆ وەك كوردێك‪ ،‬وەك مرۆڤ و ڕۆحێك ڕۆژێــك لە‬ ‫ڕۆژان تیایدا ژیاوی‪ ،‬خەونت بە دەربازبوون و ژیانەوە بینیوە‬ ‫لە دەرەوەی ئەو كارەساتە‪ .‬لە شوێنێكدا نووسەر لەسەر‬ ‫زاری كارەكتەرێكییەوە دەڵێ‪ :‬نزیكی ئێوارە بۆنی خوێنم‬

‫دەکرد‪ .‬ئێوارەیەک لە دوورەوە تامی خوێنم کرد‪ ،‬کە لە‬ ‫ڕووبارەکە دەپەڕینەوە‪ ،‬ناسییانمەوە‪ ،‬زۆریان لەوان بوون‪،‬‬ ‫تەقە بووبوو لە شار و بۆنی بارووت هاتبووە نێو قوڕگمەوە‪،‬‬ ‫دڵۆپە خوێنەکان تا الی منیش هاتن‪ ،‬ته‌په‌ی پێیەکان و‬ ‫پێاڵوه‌کانم جارجار دەناسینەوە‪ .‬ڕۆیشتن‪ ».‬ئەم كتێبە‬ ‫ئێستا لە كتێبفرۆشییەكان دەست دەكەوێت‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫هاتنەژوورەوە بۆ هەموانە‬

‫««‬

‫سەبارەت بە ڕۆماىن گورگى ڕووتەاڵن‬

‫رسوشت نەوزاد‬ ‫کاتێک کتێبەکە بە دەستتەوە دەگریت و یەکەمین‬ ‫الپەڕەکانى هەڵدەدەیتەوە‪ ،‬ڕاستەوخۆ بەردەنگ و‬ ‫ڕەنگى نووسەر دەکەویت‪.‬‬ ‫دەنگى (هێرمان هێسە) لە دەستپێکى گێڕانەوەى‬ ‫ڕۆمانەکەدا‪ ،‬بە تەواوى ئامادەیە و وەک شایەدحاڵێک‪،‬‬ ‫دەیەوێت وێنەى ڕاستەقینەى هەرى هالەر بەرجەستە‬ ‫بکات‪ .‬هەربۆیە سەرەتاى گێڕانەوەى ڕۆمانەکە‪،‬‬ ‫بە پێشەکى نووسەر دەســت پێدەکات و لەوێدا‬ ‫نووسەر‪ ،‬ئاماژە بەوە دەدات کە‪ :‬گورگى ڕووتەاڵن‪،‬‬ ‫لەو ڕەشنووسانە پێک هاتووە‪ ،‬کە پیاوێک لەدواى‬ ‫خۆى بەجێى هێشتن‪ .‬بەو پیاوەمان دەگوت گورگى‬ ‫ڕووتەاڵن‪ .‬بۆ خۆشى هەرواى بە خۆى دەگوت‪.‬‬ ‫گورگى ڕووتەاڵن پیاوێکە‪ ،‬تەمەنى لە پەنجاساڵ‬ ‫نزیک دەبێتەوە‪ .‬ڕۆژێک سەفەر بۆ شارێک دەکات و‬ ‫لەوێدا ژوورێکى بچووک بە کرێ دەگرێت‪ ،‬ماوەى نۆ‬ ‫یان دە مانگێک لەوێ دەمێنێتەوەو ژیانێکى هێمن و‬ ‫گۆشەگیرانە بەسەر دەبات‪ .‬کاراکتەرەکەمان پیاوێکى‬ ‫ڕەشبین و تەریکە‪ ،‬ڕۆشنبیرو نووسەرەو ئەهلى‬ ‫کتێبە‪ .‬ژوورەکــەى پڕن لە تابلۆو کتێب‪ .‬گرنگى‬ ‫بەالیەنى ڕۆحى دەدات‪ ،‬بێ پرۆگرام و سیستەمە‪.‬‬ ‫وابڕیارە لەتەمەنى پەنجاساڵیدا و لەئاهەنگى ڕۆژى‬ ‫لەدایک بوونیدا خۆى بکوژێت‪.‬‬ ‫کەسایەتى هــالــەر لــە نــێــوان دوو خاسێت و‬ ‫پێکهاتەى (گورگ و مرۆڤ)دا نیشتەجێیە‪ .‬ئەو دوو‬ ‫خاسیەتەش لە کەسایەتى ئەودا جیاوازن‪ .‬گورگ و‬ ‫مرۆڤ شانبەشانى یەکترى ناڕۆن و لەوەش کەمتر‪،‬‬ ‫یارمەتى و هاوکارى یەکدى ناکەن‪ .‬ناکۆکى و دژایەتى‬ ‫قوڵ و فەلسەفیانە لە نێوانیاندایە‪.‬‬ ‫گەر لەبارەى ژیانى هێرمان هێسە بە ئاگا بین‪،‬‬ ‫دەتوانین ئەم ڕۆمانە‪ ،‬وەک بیۆگرافیاى خودى هێسە‬ ‫تەماشا بکەین‪ .‬بەو پێیەى بارودۆخى ژیانى هالەر زۆر‬ ‫نزیکە لە دۆخى ژیانى هێسەوە‪ .‬تەنگەژەو نائارامى‬ ‫دەرونــى و قەیرانى ڕۆحى نووسەر‪ ،‬لەکەسایەتى‬ ‫هالەردا ڕەنگى داوەتەوە‪.‬‬ ‫لــەڕوانــگــەیــەکــى گــشــتــیــیــەوە ئـــەم ڕۆمــانــە‪،‬‬ ‫گوزارشتکەرى ژیانى دونیاى مۆدێرنە‪ .‬توندوتیژى و‬ ‫درزو کەلێن و نەخۆشى و ئازارو مەینەتى‪ ،‬ژیانى‬ ‫نێو کەپیتاڵیزم وێنا کراوەو‪ ،‬پارچە پارچە بوون و‬ ‫کەرتبوونى کەسایەتى مرۆڤ و مرۆڤبوون‪ ،‬چەقى‬ ‫بابەتى ڕۆمانەکەن‪.‬‬ ‫کەسایەتى هەڕى هالەر لە نێوان گورگ و مرۆڤدا‪،‬‬ ‫کە بە درێژایى ڕۆمانەکە لە کێشمەکێشم و ملمالنێ‬ ‫و دژایەتى یەکتریدان‪ ،‬وێنایەکە بۆ درزبوون و لێک‬ ‫هەڵوەشانەوەى ژیان و کەسایەتى مرۆڤى مۆدێرنى‬ ‫پاش شۆڕشى پیشەسازى‪ .‬نازناوى گورگى ڕووتەاڵن‬ ‫و ڕقــى ئــەســتــوورى ئــەو‪ ،‬بــەرامــبــەر بــە جیهانى‬ ‫بۆرژواو لەهەمانکاتیشدا‪ ،‬تێکەاڵوى و لێک نزیکى و‬ ‫ژیانکردنى لەنێو پێوانە و کەش و هەواو شێوازى‬ ‫ئەواندا‪ ،‬ئاماژەن بە فرەدیویی و فرە پێکهاتەیى و‬ ‫فرە ڕوویى کەسایەتى ئەم کاراکتەرە‪.‬‬ ‫هالەر سوژەیەکى تێکەڵە لە هەموو ئارەزو و خولیا‬ ‫مادیى و میتافیزیکیەکان‪ .‬نموونەیەکە لەو سوژە فرە‬ ‫ڕەنگ و پڕ لە ناکۆکیانەى کە دەکرێت لەهەمانکاتدا‪،‬‬ ‫مرۆڤێکى عەقاڵنى‪ ،‬مرۆڤێکى ئیحساسیش بێت‪.‬‬ ‫گورگ و مرۆڤەکەى هالەر‪ ،‬هەریەکەیان نوێنەرى‬ ‫دونیایەکى تایبەت و دژ بە یەکن‪ .‬دیوێکى ئەم‬ ‫کاراکتەرە‪ ،‬بەتوندى دژى ژیانى ڕوکەش و سادەیە‬ ‫و هەڵگرى ئەو تێڕوانینەیە ئەگەر ژیان بە قوڵى‪،‬‬ ‫ئەزموونى هۆشمەندى و مەعریفەى تێدا نەکرێت‬ ‫شایانى ژیان نییە‪.‬‬ ‫لە جێگایەکدا دەڵێت‪ :‬هیچ شتێک هێندەى ژیانى‬

‫گاڵتەجاڕیى بۆرژواییانە‪ ،‬لەمنەوە دوور نییە‪ .‬لەم‬ ‫پێکهاتەو تێڕوانینەیدا هالەر پۆشاکى گۆشەگیرى و‬ ‫ئایدیالیستى و دژایەتیکردنى جیهانى نویى پۆشیبوو‪.‬‬ ‫هەرزوو پەى بەو ئارامییە ساختەو ڕوکەشە دەبات‪،‬‬ ‫کەهەموان لە باوەشیان گرتووە و دژى ئەو واقیعە‬ ‫لەرزۆکە دەوەستێتەوە‪ ،‬کەڕۆحى دونیاى مۆدێرنى‬ ‫تێدا دەژى‪.‬‬ ‫خواستێکى کێویانە لە ناخیدا کڵپە دەکــات‪،‬‬ ‫کەداواى هەڵچون دەکات بە ڕووى ژیانى ئارام و بێ‬ ‫پالن و دەقگرتوودا‪ .‬پێى وایە ئەو ئارامییە ساختەیە‪،‬‬ ‫بەرئەنجامى قەیرانى قوڵى ڕۆحى و کەلێنى ئەخالقى‬ ‫و دواتریش ئەزموون نەکردنى ژیانى هۆشمەندانەیە‬ ‫و دونیاى مۆدێرن‪ ،‬بەرهەمهینەرى ئەو فەزاو واقیعە‬ ‫بۆش و فشەڵەیە‪ ،‬کەهەست و ژیرى جیهانى مرۆڤ‬ ‫و مرۆڤبوونى بەنج کردووە‪.‬‬ ‫دیوێکى دیکەى ئەم کاراکتەرە‪ ،‬پێچەوانەى ئەو‬ ‫تێڕوانینەى پێشوو مەیل و ئارەزووى ژیانى سادەو‬ ‫رووکەش و بێ ئەرزشى لە نێو خۆیدا هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫هــالــەرى تەنیاو بیرمەندو قوڵبین‪ ،‬لەبەشێکى‬ ‫ڕۆمانەکەدا‪ ،‬ئافرەتیک بە ناوى (هێرمینە)دەناسێت‬ ‫و دەکەوێتە پەیوەندییەوە لەگەڵى‪ .‬بە ناسینى ئەم‬ ‫ئافرەتە‪ ،‬دونیا بینى و ستایلى ژیانکردنى هالەر‬ ‫گۆڕانکارى بەسەردا دێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ هێرمینە لەژیانى قوڵى نیو کتێب و‬ ‫مەعریفەوە‪ ،‬بەرەو چێژو سەماو لەزەتى جەستەیى‬ ‫دەڕوات و سەفەر بە نێو ڕوکەشیەکان و خۆشیە‬ ‫کاتیەکاندا دەکات‪ .‬ئەو دیوەى هالەر کە بیرمەند‬ ‫و هونەرمەند بوو‪ ،‬وە پڕ بوو لە ئایدیا و باوەڕ‪،‬‬ ‫وەردەگەڕێتە سەر ئەو دیوەى کە پڕ دەبیت لە چێژو‬

‫ساکاریى و بەختەوەرییە فشەڵەکان‪.‬‬ ‫لە شوێنێکى ڕۆمانەکەدا‪ ،‬کاتێک هالەر سەردانى‬ ‫ماڵى پرۆفیسۆرەکە دەکــات و دەکەوێتە گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵى‪ ،‬لــەوێــدا تابلۆیەکى (گــۆتــە) ى شاعیر‬ ‫دەبینێت کە خێزانى پرۆفیسۆرەکە کێشاویەتى‪،‬‬ ‫لە تابلۆکە دەڕوانێت توشى هەڵچوون و توڕەبوون‬ ‫دەبێت و ئەو تێڕوانینەى ال دروست دەبێت‪ ،‬کەڕۆحى‬ ‫گۆتە لەو تابلۆیەدا بێ زەوق و ڕووکەش و پڕفێڵ‬ ‫و لوووسکراوە‪ .‬وە هیچ بە حەقیقەتى خۆى ناچێت‪.‬‬ ‫بە تووندى دژایەتى تابلۆکە دەکات و هەر لەوێدا‬ ‫هەڵدەستیت ماڵى پرۆفیسۆرەکە جێدەهێڵیت‬ ‫و دەڕوات‪ .‬وە کۆتایى بە دۆستایەتى لەگەڵ‬ ‫پرۆفیسۆرەکە دەهێنێت‪.‬‬ ‫لەوێدا ئاماژەى ڕوون دراوە بە دژایەتى و ناکۆکى‬ ‫نێوان (گورگ و مرۆڤ) (حەقیقەت و رووکەش)‬ ‫کە نەک هەر تەنیا لە پێکهاتەى کەسایەتى هالەردا‬ ‫ئامادەیە‪ ،‬بەڵکو لە کەسایەتى و پێکهاتەى هەموو‬ ‫مرۆڤێکى مۆدێرنى ئەم سەردەمەدا ئامادەیە‪،‬‬ ‫بە ڕۆشنبیر و هونەرمەندەکانیشەوە‪ .‬هەموان لە‬ ‫هەناوى کاپیتاڵیزمدا ساختەو فرە دیوین‪ .‬سیستەم و‬ ‫ئەو بەرکەوتە نوێیانەى ژیانى ئەمڕۆ مرۆڤیان ناچارى‬ ‫ئەوە کردووە کە چەندین ڕووى هەبێت و ساختە‬ ‫بیت‪.‬‬ ‫تەنانەت هالەر لەو خەونەیدا‪ ،‬کە لەگەڵ (گۆتە)‬ ‫دا دەکەوێتە گفتوگۆ‪ ،‬ڕوو دەکاتە گۆتەو بەهۆى‬ ‫ناڕاستگۆى و شــاردنــەوەى حەقیقەت لە بەشێک‬ ‫لە کارەکانیدا لۆمەى دەکات‪ ،‬دیسان ئاماژەى ئەو‬ ‫ناکۆکى و ملمالنێو دژایەتییە دەبینین‪.‬‬ ‫بە خۆشحاڵییەوە ویستم ڕوونتر بدوێم‪ .‬گوتم‪:‬‬

‫وەک هەر پیاویکى دى‪ ،‬جەنابى گۆتە‪ ،‬تۆش وەک‬ ‫ڕۆحە مەزنەکانى دى‪ ،‬ئاشناى بێهیوایى و مەتەڵە‬ ‫ئاڵۆزەکانى ژیانى مرۆڤیت و لەو بێهیواییەدا ژیاویت‪،‬‬ ‫بەاڵم پێچەوانەیانت خستە خانەى نەمرییەوەو باوەروو‬ ‫هیوات خستنە ڕوو‪ ،‬واتاى هەوڵى ڕۆحیمانت بۆ خۆت‬ ‫و خەڵکى دەرخست‪ .‬دەنگى ناخ و حەقیقەتى ڕاڕات‬ ‫لە ناخى خۆتدا حەشاردا‪.‬‬ ‫ئەگەر چى تەکنیکى گــێــرانــەوەى ڕۆمانەکە‪،‬‬ ‫تەکنیکێکى ســادەیــەو بــونــیــادى ڕووداوەکــــان‪،‬‬ ‫بونیادێکى تەقلیدین و ڕووداوەکـــان لەسەر یەک‬ ‫هێلى زنجیرەیى و بەپێى زنجیرەى ڕوودانــیــان‬ ‫پێشکەشدەکرێن‪ ،‬بــەاڵم لەهەندێک جێگاش لە‬ ‫ڕێگەى هەردوو تەکنیکى (گەڕاندنەوەو پێشکەوتن)‬ ‫زنجیرەى کاتیى ڕووداوەکان تێکدەشکێنرێت و یارى‬ ‫بە کاتى ڕووداوەکان دەکرێت‪.‬‬ ‫لەنێو ڕووداوەکانى ڕۆمانەکەدا‪ ،‬نەخۆشى و ئازارو‬ ‫مەینەتى ڕۆژگارو سەردەمى کاپیتاڵیزم بەرجەستە‬ ‫کراوە‪ .‬ڕۆمانەکە دۆکیومێنتى سەردەمە‪ .‬نەخۆشى‬ ‫و تەنیایى و تێکچونى بارى دەروونى هالەرو پارچە‬ ‫پارچە بوونى کەسایەتیەکەى موڵکى تاکەکەسێک‬ ‫نییە بە تەنیا‪ ،‬بەڵکو نەخۆشى خودى سەردەم و‬ ‫سیستەمە‪.‬‬ ‫لە چەندین شوێنى ئــەم ڕۆمــانــەدا‪ ،‬بــەر ئەو‬ ‫ڕەهەندە کوشندانەى سەرمایەدارى دەکەوین‪ ،‬کە‬ ‫لەنێو مرۆڤى مۆدێرندا چەکەرەى کــردووە و لە‬ ‫گەشەکردن و تواندنەوەى کەسایەتى و ڕۆحى ڕەسەن‬ ‫و ڕاستەقینەى مرۆڤدان‪.‬‬ ‫هێسە لە ڕوانگەیەکى فەلسەفى قووڵەوە‪ ،‬لە‬ ‫ژیان و کەسێتى مرۆڤ دەڕوانێت و پێى وایە ژیان‬ ‫بەگشتى‪ ،‬دیاردەیەکى زۆر ئاڵۆزەو دەروون و کەسێتى‬ ‫مرۆڤیش‪ ،‬هەمەچەشنەو ناڕێک و فرە ڕەهەندە‪.‬‬ ‫دوایین الپەڕەکانى ڕۆمانەکە‪ ،‬دیسان هێرشى‬ ‫توندە بۆ سەر جیهانى نوێو کاپیتاڵیزم‪ .‬ئەو جیهانەى‬ ‫کەڕۆحى ئارامى و مرۆڤایەتى و لێبوردەیی تێدا بزر‬ ‫بووە‪ .‬هێرشە بۆسەر ئەو باوەڕوو ئایدۆلۆژییە پیس‬ ‫و بەسەر چووانەى کە لەنێو درۆ و ساختەیی خۆیاندا‬ ‫غەرقن‪.‬‬ ‫هێرشە بۆ سەر هونەرمەندوو ڕۆشنبیرە قەڵەم‬ ‫فرۆشەکان‪ ،‬ئەوانەى بە قەڵەمەکانیان‪ ،‬هێندەى سوپا‬ ‫کاولکەر و خوێنڕێژەکان دەستییان لە تێکدانى ئارامى‬ ‫جیهاندا هەیە‪ .‬هێرشە بۆ سەر قەیسەر و جەنەڕاڵ‬ ‫و سیاسەتمەداران و ڕاگەیاندکارە دووڕووەکــان و‬ ‫کارگە گەورەکانى ژێــر پەنجەى زەوى‪ .‬هێرشى‬ ‫سەر ئەو باوەڕانەیە‪ ،‬کەهەمیشە باوەڕى وشک و‬ ‫ساختە بەرهەمدێنن و لە ڕێگەى ئایدیاکانیان‪ ،‬تۆوى‬ ‫دوژمنایەتى و توندوتیژى دەچێنن و وا لە خەڵک‬

‫دەکــەن تا لێبوردنیان نەمێنیت و بۆ جەنگەکان‬ ‫ئامادەبن‪.‬‬ ‫لە دوایــن بەشى ئەم ڕۆمانەدا‪ ،‬لە شانۆییەکى‬ ‫جادوویدا و لەبەردەم ئاوێنەیەکدا‪ ،‬گورگى ڕووتەاڵن‬ ‫ناچار دەکرێت لەو ئاوینە جادووییە بڕوانێت‪ ،‬تا‬ ‫بتوانێت بەوپەڕى ئاگاییەوە ناخى خۆى ببینێت‪،‬‬ ‫لە قواڵىى ڕۆحى بێ سەروبەرى خۆى بڕوانیت و‬ ‫بوونە مۆلەق و چەند دیوەکەى لە خۆى ئاشکرا‬ ‫ببیت‪ .‬دواجار لەبەردەم ئاوینە جادووییەکەدا‪ ،‬کە‬ ‫مەوداى خۆالدان و هەڵهاتنى نییە‪ ،‬دەروون و ناخى‬ ‫خۆى دەبینێت و تێدەگات لەوەى پێکهاتەى ناخ و‬ ‫کەسایەتیەکەى‪ ،‬تەنیا هەر دوو پێکهاتە نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەزاران پێکهاتەیەو گورگ و مرۆڤەکەى نیشتەجیى‬ ‫هەزاران بەرگ و پێکهاتەن‪.‬‬ ‫شانۆگەرییە جادووییەکە پڕە لە لۆج و دیمەن‪،‬‬ ‫لە پشت هەر دەرگایەکى لۆجەکانیشەوە‪ ،‬نووسراو‬ ‫و دیمەنى سەیرو سەمەرە هەن‪ .‬هالەر لەبەرامبەر‬ ‫هەریەکێک لەم نووسراوانەدا ڕادەمینێت و لە دەرگاى‬ ‫لۆجەکانیشەوە دەچێتە ژوورەوە‪ .‬لە هەریەکێک لەو‬ ‫لۆجانەشدا‪ ،‬بەر پەرت بوون و پارچە پارچە بوونى‬ ‫دەرون و کەسایەتى خۆى دەکەوێت‪.‬‬ ‫لەو لۆچانەدا‪ ،‬یاخوود لەهەریەکێک لە دیمەنەکانى‬ ‫شانۆییەکەدا‪ ،‬پارچە جــیــاواز و ترسناکەکانى‬ ‫مرۆڤى مۆدێرن دەبینین‪ ،‬کاپیتاڵیزم بە هەموو‬ ‫ڕەهەندەکانییەوە‪ ،‬زەمینە خۆشکەرى ئەو کەرت‬ ‫بوون و داڕمان و پارچە پارچە بوونەن‪.‬‬ ‫کاتێک لە شانۆکەدا بۆ دووەمین جــار‪ ،‬هالەر‬ ‫(مـــۆزارت) لە جل و بەرگێکى نــوێ و مۆدێرندا‬ ‫دەبینێت‪ ،‬مۆزارت خەریکى کارپێکردنى ڕادیۆیەکە‪،‬‬ ‫دەیەوێت گوێ لە کۆنسێرتى گرۆسۆ (ئێف – دور)‬ ‫ى (هێندل) بگرێت‪ .‬هالەر دژى ئەم کارەى مۆزارتە‪،‬‬ ‫وەک ئاماژەیەکى توند بەو کەرەستەو بەرهەمە‬ ‫سەرمایەدارییەى کە تەنانەت ڕۆحى هەرە مەزن و‬ ‫هونەریشى کوشتووە و تا دواین سنورەکانى چێژو‬ ‫حەزى ئێمە هاتووە‪ .‬هاوار لە مۆزارت دەکات و دەڵێت‬ ‫‪ :‬بۆ خاترى خودا تۆ چ دەکەیت‪ ،‬مۆزارت ؟ ئەوە‬ ‫بەڕاستى گەرەکتە خۆمان لەگەڵ ئەو بەرازایەتیەدا‬ ‫خەریک بکەین؟ بە تەماى ئەو ئامێرە قۆڕە بەرەاڵ‬ ‫بکەیت‪ ،‬ئــەم شتە زاڵــەى ســەردەمــى ئێمە‪ ،‬ئەم‬ ‫سەرکەوتووەى جەنگى دژە هونەر‪ .‬بەڕاستى ئەوە‬ ‫پێویستە‪ ،‬مۆزارت؟‬ ‫دواجار هەڕى لە شانۆگەرییە جادووییەکە دێتە‬ ‫دەرێ و بە هۆش خۆى دیتەوە‪ .‬دیسان لەبەردەم‬ ‫ئاوێنەکە کە هێزى جادوویی نەماوە‪ ،‬ڕادەوەستێت و‬ ‫بە قولى لەو پارچە ناتەبایانەى دەروون و کەسێتى‬ ‫خۆى ڕادەمێنیت کەلە شانۆییەکەدا بینی بوونى‪.‬‬ ‫نەفرەت لە خۆى دەکات و تف لە هەڕى هالەرى نێو‬ ‫ئاوێنەکە دەکات‪ ،‬ئاوێنەکە دەداتە بەر شەق‪.‬‬ ‫هیچ کات هالەر بەسەر ئەو پێداویستى و ئەگەرانەدا‬ ‫ناکەوێت‪ ،‬کەڕۆحە پەرەنەسەندووەکەى بۆ ڕەهابوون‬ ‫پێویستیەتى‪.‬‬ ‫چارەنووس و ژیانى ئەو لە نێو ئەو سنوورانەدا‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬کە پڕن لە هەزاران گومان و ئیحتیماالت‪.‬‬ ‫بــێ دوودڵــــى هێسە پــێــمــان دەڵــێــت‪ ،‬ژیــان‬ ‫دیاردەیەکى گوماناوى و ئاڵۆز و دەستەمۆ نەکراوە‪.‬‬ ‫تۆش بوونەوەرێکى ناجێگیر و گۆڕاو‪ ،‬هەرگیز بۆت‬ ‫ڕێناکەوێت لە دیتنى خۆت نەتۆقێیت لەو ئاوێنەیەدا‬ ‫کەوا پەرۆشى دیتنى خۆتیت‪.‬‬ ‫تێبینى‪ :‬ڕۆمانى (گورگى ڕووتــەاڵن) لە الیەن‬ ‫(حەکیم کاکەوەیس)ەوە لە سوێدییەوە کراوە بە‬ ‫کوردى‪.‬‬

‫شیری ڕەش‬ ‫نووسین بە مەرەکەبی سپی‬ ‫ئەلیف شەفەق‬ ‫و‪ .‬لە ئینگلیزییەوە‪ :‬ڤییەننا سەالم‬ ‫ئەمەی خـــوارەوە بەشێکە لە‬ ‫کتێبی یادداشتەکانی ئەلیف‬ ‫شەفەق بە ناوی «شیری ڕەش»‬ ‫کە لە ماوەی داهاتوودا لە الیەن‬ ‫ناوەندی غەزەلنووسەوە‪ ،‬چاپ و‬ ‫باڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫من لە ئیستانبووڵ بــووم کاتێک لە‬ ‫ساڵی ‪ 1999‬زەمینلەرزە لێی دا‪ .‬لە یەکێک‬ ‫لە گەڕەکە قەرەباڵغ و ژیانئامێزەکانیدا‬ ‫دەژیــام کە جۆری خانوو و بیناکانی بە‬ ‫پێی جۆر و ئاستی خەڵکەکە هەمەچەشن‬ ‫بــوون‪ .‬کاتێک لە کاتژمێر سێی بەیانیدا‬ ‫لەگەڵ شااڵوی خەڵکەکەیدا بەرەو دەرەوەی‬ ‫ماڵەکانمان هەڵهاتین‪ .‬لەنێو هاوار و قیژەی‬ ‫خەڵکەکەدا شتێکم بینی کە لە شوێنی‬ ‫خــۆمــدا ڕایــگــرتــم‪ .‬لــەوبــەری شەقامەکە‬ ‫فرۆشیارێکی گــەڕەک کە هەرگیز مەی‬ ‫نەدەفرۆشت و هیچ کات لەگەڵ کەسانی‬ ‫نامۆ و پەراوێزی گەڕەکەکەدا نەدەدوا بە‬ ‫تەنیشتی هاوڕەگەزبازێکەوە دانیشتبوو کە‬ ‫بارۆکەیەکی ڕەشی درێژی لەسەر کردبوو‬ ‫و مەسکارەی ڕەش بە ڕوومەتیدا هاتبوونە‬ ‫خوار‪ .‬تەماشام کرد پیاوەکە لە کاتێکدا‬ ‫دەستەکانی دەلەرزین و ڕووخساری چون‬ ‫تارماییەک سپی هەڵگەڕابوو‪ ،‬جگەرەیەکی‬ ‫لــە پــاکــەتــەکــەی دەســتــی دەرهــێــنــا و‬ ‫پێشکەشی کرد‪ .‬ئەو دیمەنە لەو کاتەوە‬ ‫تا ئێستا لە هەر دیمەنێکی دی زیاتر لە‬ ‫یــادەوەریــمــدا مــاوەتــەوە‪ .‬ئــەو دیمەنەی‬ ‫فرۆشیارێکی ئایینخواز و هاوڕەگەزبازێک‬ ‫بە تەنیشتی یەکترەوە جگەرە دەکێشن‪.‬‬ ‫لە ڕووبەڕووبوونەوەی کارەسات و مەرگدا‪،‬‬ ‫جیاوازییە دونیاییەکانی نێوانمان دەبن بە‬ ‫هەڵم و بە هەوادا دەچن و هەموو دەبینە‬ ‫یەک‪ ،‬تەنانەت گەر بۆ چەند کاتژمێرێکی‬ ‫کەمیش بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم هەمیشە باوەڕم وابووە کە چیرۆک‬ ‫هەمان کاریگەریی هەیە لەسەرمان‪ .‬من ناڵێم‬ ‫کە چیرۆک بە ئەندازەی زەمینلەرزەیەک‬ ‫کاریگەریی هەیە‪ ،‬بەاڵم لەنێو ڕۆمانێکی‬ ‫بــاشــدا مــاڵــە گ ــەرم و خنجیالنەکەمان‬ ‫جێدەهێڵین و لە ڕێگای چەند کارەکتەرێکی‬ ‫خەیاڵییەوە بە کەسانێک ئاشنا دەبین کە‬ ‫پێشتر نەمانبینیون و تەنانەت ڕەنگە وەک‬ ‫دوژمنێک لێمان ڕوانیبن و نەفرەتمان لێ‬ ‫کردبن‪.‬‬ ‫سااڵنێک دوای ئــەوە هــەمــان شــەوی‬ ‫زەمینلەرزەکەم لە چوارچێوەیەکی جیاوازدا‬ ‫بە یاد هاتەوە‪ .‬لە پاش لەدایکبوونی یەکەم‬ ‫منداڵم ئەزموونی خەمۆکییەکی بەهێزم‬ ‫کــرد کە لە تاقە عەشقی ژیانم دووری‬ ‫خستمەوە کە تا ئەو کاتەش لە سەرووی‬ ‫هەموو شتێکی دیکەوە بوو بۆم‪ ،‬کە ئەویش‬ ‫نووسین بوو‪.‬‬ ‫ئــەوە بوومەلەرزەیەکی ســۆزداری بوو‬ ‫بۆ مــن‪ .‬کاتێک کە لــەو بینای خــودەدا‬ ‫وەدەرکــەوتــم کە سااڵنێک بە وریاییەوە‬ ‫کارم بۆ بنیاتنانی کردبوو‪ ،‬لەوێ لەنێو‬ ‫تاریکییەکەدا‪ ،‬تــرســاو و هەڵلەرزیو‪،‬‬

‫ڕووب ــەڕووی کۆمەڵێک حۆریلە بوومەوە‪،‬‬ ‫شەش دانە خاتوونی چکۆڵە کە بە قەبارەی‬ ‫پەنجەیەک دەب ــوون‪ ،‬هەریەک لــەوان لە‬ ‫وەشانێکی جیاوازی من دەچوون‪ ،‬پێکەوە‬ ‫لە تەنیشتی یەکدییەوە دانیشتبوون‪ .‬چوار‬ ‫لەوانم پێشتر دەناسی‪ ،‬دوانەکەی تریان‬ ‫یەکەمجارم بــوو چــاوم پێیان بکەوێت‪.‬‬ ‫ئیدی لەوە تێگەیشتم گەر ئەو بارودۆخە‬ ‫نائاساییەی خەمۆکی پــاش منداڵبوونم‬ ‫نەبوایە‪ ،‬هەرگیز لەژێر ڕۆشناییەکی نوێدا‬ ‫نەمدەبینین و بەردەوام دەبوون لە ژیان لە‬ ‫نێو جەستە و ڕۆحمدا بێ ئەوەی گوێ بۆ‬ ‫یەکتری بگرن‪ ،‬هەروەکو دوو دراوسێ کە‬ ‫هەمان هەوا هەڵمژن بەاڵم هەرگیز ساڵوێکی‬ ‫ئاشتییانە لە یەکدی نەکەن‪.‬‬ ‫لەوانەشە هەموو ژنێک لەنێو حەریمێکی‬ ‫بچووکی نــاوەوەی خۆیدا بژی و هەر ئەو‬ ‫دژبەیەکی و ناتەبایی و نەگونجانەی نێوان‬ ‫خودە ناکۆکەکانی نێو خۆمان بێت کە بە‬ ‫تەواوی بمانکات بە خۆمان‪.‬‬ ‫کاتی زۆری ویست تا بە تــەواوی ئەو‬ ‫شەش حۆریلەیە بناسم و خۆشم بوێن‪.‬‬ ‫ئەمە چیرۆکی چۆنێتیی ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫فرەچەشنیی نێوخۆیی من و چۆنێتیی‬ ‫فێربوونمە بۆ یەکبوون‪.‬‬ ‫من نووسەرم‬ ‫من کۆچەریم‬ ‫من جیهانیم‬ ‫من عاشقی سۆفیگەراییم‬ ‫من ئاشتیخوازم‬ ‫من ڕووەکیم‪ ،‬لە هەمان کاتدا ژنیشم‬ ‫شتێک لە شێوەی ئەم ڕیزبەندییە‪.‬‬ ‫تا گەیشتنم بە تەمەنی سیوپێنج ساڵی‪،‬‬ ‫پێناسەی من بۆ خۆم بەم جۆرە بوو‪.‬‬ ‫تا ئەو ساتەش لە هەموو شتێکی دی‬ ‫زیاتر خۆم وەک حیکایەتخوانێک دەبینی‪.‬‬ ‫لە مــێــژوودا کەسانی هاوشێوەی من‬ ‫هەبوون کە بە دەوری ئاگرێکدا چیرۆکەکانی‬ ‫خۆیان گێڕاوەتەوە یانیش لەژێر ئاسمانێکی‬ ‫دوورمـــەودا کە هەرگیز کــەس نەیزانیوە‬ ‫کەی بە کۆتا دێت‪ ،‬ئەمە گەر کۆتاییەکی‬ ‫بۆ هەبوایە‪ .‬هاوپیشەکانم لە فەڕەنسا بە‬ ‫پــارەی نووسینی چیرۆک بۆ رۆژنامەکان‬ ‫کرێی خانووەکانیان دەدا‪ .‬لە کۆشکی‬ ‫سوڵتانێکی خۆسەپێنەردا‪ ،‬گێڕانەوەی‬ ‫چیرۆکێک مافی ژیان بۆ ڕۆژێکی تری پێ‬ ‫دەدان‪ .‬هەستم بە جۆرە نزیکییەک دەکرد‬ ‫لە نووسەری سەردەمانی پێشوو یاخود ئەو‬ ‫چیرۆکانەی کە گێڕەرەوەکانیان نادیار بوون‪،‬‬ ‫بە نموونە بەلزاک و شەهرەزادی جوان‪.‬‬ ‫ڕاستییەکە ئەوەیە کە منیش وەک زۆرێک‬ ‫لە ڕۆماننووسان هەستم بە نزیکییەکی زیاتر‬ ‫دەکرد لە نووسەرە کۆچکردووەکانەوە بە‬ ‫بەراورد بەو نووسەرانەی لە ژیاندان یاخود‬ ‫پەیوەندییەکی قووڵترم لەگەڵ کەسە‬ ‫خەیاڵییەکاندا هەیە بە بــەراورد لەگەڵ‬ ‫کەسانی تەواو ڕاستەقینەدا‪.‬‬ ‫من بەم چەشنە دەژیام‪ .‬لە بەرنامەشمدا‬ ‫بوو هەر بەم چەشنە لە ژیانکردن بەردەوام‬ ‫بم‪ .‬بەاڵم دواتر شتێکی زۆر چاوەڕواننەکراو‪،‬‬ ‫پەرجووئاسا و تاسێنەرم بەسەردا هات کە‬ ‫ئەویش دایکایەتی بوو‪.‬‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫ئەوە بە تــەواوی من و هەموو شتێکی‬ ‫دیکەی گۆڕی‪ .‬چوون شەمشەمەکوێرەیەک‬ ‫کــە لــە تیشکی خــۆر بــە ئاگا هاتبێت‪،‬‬ ‫واقــوڕمــاوانــە لــەم ڕۆڵــە نوێیەی خۆمم‬ ‫دەڕوانی‪.‬‬ ‫ئەو ڕۆژەی کە بۆم دەرکەوت دووگیانم‪،‬‬ ‫نووسەرەکەی ناوم تۆقی‪ ،‬ژنەکەی ناوم لە‬ ‫خۆشیدا نەیدەزانی چی بکات‪ ،‬ئاشتیخوازەکە‬ ‫بە بێالیەنی مایەوە‪ ،‬کەسە جیهانییەکە‬ ‫بیری لە ناوی جیهانی دەکردەوە بۆ منداڵ‪،‬‬ ‫سۆفییەکە پێشوازیی لە هەواڵەکان کرد‪،‬‬ ‫ڕووەکییەکە نیگەرانی ئەوە بوو کە ئیدی‬ ‫وا پێویست دەکــات گۆشت بخۆم‪ ،‬ژنە‬ ‫کۆچەرییەکەش تەنها دەیویست گورج‬ ‫بکەوێتە سەر پێیەکانی خۆی و تا دەتوانێت‬ ‫هەڵبێت‪ ،‬بەاڵم ڕاستییەکە ئەوەیە کە لە‬ ‫کاتی دووگیانیدا دەتوانیت لە هەموو شت‬ ‫و هەموو کەس هەڵبێیت بەاڵم ناتوانیت لەو‬ ‫گۆڕانکاریانە هەڵبێیت کە بەسەر جەستەتدا‬ ‫دێن‪.‬‬ ‫ئ ــەو دەمــــەی خــەمــۆکــیــیــەکــەی پــاش‬ ‫منداڵبوون لێی دام‪ ،‬زۆر خراپی بەسەر‬ ‫هێنام ئەوەش بێ بوونی هیچ کەسێک کە‬ ‫لەو دۆخەدا پارێزگاریم لێ بکات‪ .‬هاوشێوەی‬ ‫تونێلێک لە بەردەممدا قوت بووبووەوە کە‬ ‫هیچ کۆتاییەکی بۆ نەبێت‪ .‬بە جۆرێک‬ ‫ترساندمی کە واقم وڕما‪.‬‬ ‫لە سەروبەندی تێپەڕینم بەو بارودۆخەدا‪،‬‬ ‫چەندین جار نائومێد بووم و کەسایەتیم‬ ‫تێک شکا و پارچەپارچە بوو بێ ئەوەی‬ ‫ڕێگایەک شک ببەم بۆ لێکدانەوەی ئەو‬ ‫پارچانە بە یەکدی‪ .‬لە هەمان کاتدا ئەو‬ ‫ئەزموونە یارمەتیدام بگەڕێمەوە بۆ نێو‬ ‫خودی خۆم و ئەندامێکی نوێی ئەو حەریمە‬ ‫چکۆڵەیەم چاو پێ بکەوێت کە ئەو هەموو‬ ‫ساڵە لەنێو خۆمدا هەڵمگرتبوو‪.‬‬ ‫دەشێت خەمۆکی دەرفەتێکی زێڕین بێت‬ ‫کە ژیان پێمان دەدات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی‬ ‫شتگەلێک کە لە دڵماندا شوێنێکی گرنگیان‬ ‫هەیە بەاڵم بە هۆی خێرایی ژیان و پەلەپەل‬ ‫و پشتگوێخستنەوە گسکی ژێر فەرشەکە‬ ‫دراون‪ .‬بە مانایەکی دی بە شاراوەیی‬ ‫ماونەتەوە‪.‬‬ ‫مــن دڵنیا نیم ل ــەوەی کامیان پێش‬ ‫ئەوی تر کــەوت‪ .‬ئایا دوای کۆتاییهاتنی‬ ‫خەمۆکییەکەم دەستم بە نووسینی ئەم‬ ‫کتێبە کرد یاخود بە تەواوکردنی نووسینی‬ ‫کتێبەکە توانیم لەو تونێلە بێمە دەر؟ لە‬ ‫ڕاستیدا یادەوەرییەکانی ئەو کاتەم ئاشکرا‬ ‫و دیــار و بەهێزن بــەاڵم بە جۆرێک لە‬ ‫جۆرەکان لە ڕووی کاتەوە ناڕێکخراون‪.‬‬ ‫دڵــنــیــام کــە ســەربــاری ئـــەوەی ئەم‬ ‫کتێبە بە شیری ڕەش و مەرەکەبی سپی‬ ‫نووسراوە‪-‬تێکەڵەیەکە لە چیرۆک گێڕانەوە‪،‬‬ ‫دایکایەتی‪ ،‬ویست بۆ گــەڕان و خەمۆکی‬ ‫بــۆ چەندین مانگ دڵــۆپ دڵــۆپ ڕژانــە‬ ‫کەشوهەوای ژوورەکەمەوە‪.‬‬ ‫هەر پەرتووکێک بۆ خۆی گەشتێکە‪،‬‬ ‫نەخشەیەکە بۆ نێو ئاڵۆزییەکانی ناو ناخ و‬ ‫ڕووحی مرۆڤ‪ .‬ئەم پەرتووکەش بە هەمان‬ ‫شێوە‪ .‬بەو پێیەش هەر خوێنەرێک جۆرە‬ ‫گەشتیارێکە‪ .‬هەندێک گەشت خوێندکار‬ ‫بـــەرەو جێگای شارستانی و کلتووری‬ ‫پەلکێش دەکــەن‪ ،‬لە کاتێکدا ئەوانی دی‬

‫بایەخ بە گەشتی کراوە و ژیانی کێویانە‬ ‫دەدەن‪ .‬لە الپەڕەکانی دواتردا دەمەوێت لە‬ ‫یەک کاتدا بۆ دوو گەشتتان ببەم‪ ،‬یەکێکیان‬ ‫بۆ دۆڵی منداڵە ساواکان‪ ،‬ئەوی دیش بۆ‬ ‫دارستانی کتێبەکان‪.‬‬ ‫لە دۆڵی منداڵە ساواکاندا‪ ،‬بانگهێشتی‬ ‫ئەوەتان دەکەم کە لە نزیکترەوە چاوێک بەو‬ ‫ڕۆاڵنەدا بگێڕن کە ژیانمانی لەسەر بەندە‪.‬‬ ‫لە ژنێتییەوە بۆ دایکایەتی و دواتریش‬ ‫نووسەربوون‪ .‬لە دارستانی کتێبەکانیشدا‪،‬‬ ‫لە بــارەی ژیان و بەرهەمی چەندین ژنە‬ ‫نووسەرەوە دەدوێم‪ ،‬لە ڕابردوو و لە ئێستا‪،‬‬ ‫لە ڕۆژهەاڵت و ڕۆژئاوا‪ ،‬بۆ تێگەیشتن لەوەی‬ ‫کە چــۆن مامەڵەیان لەگەڵ بابەتگەلی‬ ‫هاوشێوەدا کردووە جا سەرکەوتووانە بێت‬ ‫یانیش بە پێچەوانەوە‪.‬‬ ‫ئــەم پــەرتــووکــە تەنها بــۆ ئــەو ژنانە‬ ‫نەنووسراوە کە لە ڕابردوو و لە داهاتوودا‪،‬‬ ‫لە بارودۆخی هاوشێوەدا دووچاری خەمۆکی‬ ‫بوونەتەوە یان دەبنەوە‪ ،‬بەڵکو بۆ هەر‬ ‫کەسێکە بە پیاو و ژنــەوە‪ .‬هاوسەرگیری‬ ‫کردبێت یان نا خاوەنی منداڵ بێت یان نا‪،‬‬ ‫نووسەر بێت یاخود نا‪ ،‬کە بۆی سەخت‬ ‫بێت بااڵنس لە نێوان زیاتر لە ڕۆڵ و‬ ‫بەرپرسیارییەتییەکی ژیانیدا ڕابگرێت‪.‬‬ ‫سۆفییەکان باوەڕیان وایــە کە هەموو‬ ‫مرۆڤێک ئاوێنەیەکە بۆ ڕەنگدانەوەی جیهانە‬ ‫گەورەکە تیایدا‪ .‬دەڵێن کە هەر یەک لە‬ ‫ئێمە مایکرۆسۆمێکی بە جووڵەیە‪ .‬هەربۆیە‬ ‫مرۆڤ بوون بە مانای ژیان دێت لە نێو‬ ‫ئۆرکێسترایەک لە دەنگی ناکۆک بە یەک و‬ ‫هەستی تێکەڵ و پێکەڵدا‪.‬‬ ‫دەشێت ئەمە ببێت بە ئەزموونێکی‬ ‫دەوڵەمەند تا کارێکی وا نەکەین ئەندامێکی‬ ‫ئۆرکێستراکە بەسەر ئــەوانــی دیــدا زاڵ‬ ‫بکەین‪ .‬ئێمە زۆر الیەنی کەسایەتی خۆمان‬ ‫لە نێو خۆماندا کپ دەکەین تا بتوانین ئەو‬ ‫وێنە نموونەییە بۆ خۆمان ساز بکەین کە‬ ‫دەمانەوێت پێی بگەین‪.‬‬ ‫بەم جۆرە بە دەگمەن ڕێک دەکەوێت‬ ‫جۆرە دیموکراسییەک لە نێوماندا بوونی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بەڵکو لە بــری ئــەوە هەمیشە‬ ‫تاقمڕەوییەکی وشک و توندوتیژ هەیە کە‬ ‫هەندێک دەنگ حوکمی ئەوانی دییان بە‬ ‫دەستەوەیە‪.‬‬ ‫شیری ڕەش هەوڵێکە بۆ هەڵگەڕانەوەی‬ ‫ئەو تاکڕەوییە لە ڕێگای ئاشتیانەوە و لە‬ ‫پێناو بنیاتنانی سیستمێکی دیموکراسیی‬ ‫تەندروست بە هەموو بنچینەکانییەوە لە‬ ‫نێوەوەی خۆماندا‪.‬‬ ‫گریمانەیەکی ساویلکانەیە کە پێمان وا‬ ‫بێت ڕژێمێکی دیموکراسییانە تەختێکە‬ ‫لە گــوڵ‪ ،‬بــەاڵم هێشتاش لە هــەر جۆرە‬ ‫خۆسەپاندنێک باشترە‪.‬‬ ‫تەنها لە کاتێکدا دەتوانین دایکێکی‬ ‫باشتر‪ ،‬باوکێکی باشتر و بە دڵنیاییەوە‬ ‫نووسەرێکی باشتریش بین کە تەبایی‬ ‫و گونجانمان خستە نێوان دەنگەکانی‬ ‫ناوەوەمان‪.‬‬ ‫زۆر لێرەدا وەستام‪ ،‬نەدەبوو ئەوەندە‬ ‫درێژی بکەمەوە‪ .‬ئێستا وا پێویست دەکات‬ ‫کە بە ئاڕاستەی پێچەوانەدا بگەڕێمەوە بۆ‬ ‫دواوە؛ بۆ ئەو ساتەی کە هەموو شتێک‬ ‫لێوەی دەستی پێ کرد‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪347‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )347‬دوشەممە ‪2017/7/3‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫قورئان بە مۆسیقاوە‬ ‫عەلی مستەفا کەریم‬ ‫لە شارستانێتی نوێدا‪ ،‬بە تایبەت‬ ‫لە قۆناغی سەدساڵەی مرۆڤایەتیدا‬ ‫ســێ ڕێ و ئــاراســتــە گــیــراوەتــەبــەر‬ ‫بــۆ هەڵسوکەتکردن لــەگــەڵ ئاین و‬ ‫ئاینداریدا‪ ،‬رێی یەکەم رەتکردنەوەی‬ ‫ئاین و دەرکردنییەتی لە ژیانی رۆژانە‪،‬‬ ‫ئاڕاستەی دوەمــیــان گونجاندنییەتی‬ ‫لــەگــەڵ ستایڵی ژیــانــی رۆژانــــەدا‪،‬‬ ‫ئاڕاستەی سێیەمیش ئاڕاستەیەکی‬ ‫هەڵواسراوە و لە کێشەیەکی قووڵدایە‪.‬‬ ‫رێ و ئاڕاستەی یەکەم لە بلۆکی‬ ‫ڕۆهەاڵتیدا خۆی بینییەوە‪ ،‬کە یەکێتی‬ ‫سۆڤیەتی پێشو نوێنەرایەتی دەکرد‪،‬‬ ‫لەو واڵتە و چەندین واڵتی سەر بەو‬ ‫بلۆکەدا‪ ،‬ئەوە جێبەجێکرا کە دیاردەی‬ ‫ئاینداری و دەزگا و مومارەسەکردنی‬ ‫و نوێنەرەکانی بۆ ماوەی دەیان ساڵ‬ ‫قەدەغەکران یان بەتەواوی پەراوێز و‬ ‫وەالنران‪ .‬ئاڕاستەی دوەم کە بە بلۆکی‬ ‫رۆژئــاوا ناسێنرا و ئەوروپا و ئەمریکا‬ ‫نوێنەرایەتی دەکــرد‪ ،‬لەوێدا ئاین و‬ ‫دیــاردە و دەزگاکانی رەتنەکرانەوە و‬ ‫فەرامۆشنەکران‪ ،‬بەڵکو گونجێنران‬ ‫و پــەرەیــان پێدرا بەجۆرێک لەگەڵ‬ ‫گـــۆڕانـــکـــاری و ســـەردەمـــی نــوێــدا‬ ‫رێبکەن و وەکــو دیــاردەیــەکــی نامۆ‬ ‫دەرنــەکــەون‪ .‬هــەر بۆ نمونە لە روی‬ ‫تیۆرییەوە ئەمڕۆ بە فەرمی لە دەمی‬ ‫پاپای نوێوە کریستانییەکان هەمو‬ ‫تــیــۆرە زانستییەکانیان قــەبــوڵــە‪،‬‬ ‫بــە هـــەردو تــیــۆری پــەرەســەنــدن و‬ ‫تەقینەوەگەورەکەوە‪ .‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫دیــاردەی ئاینداری خۆی گونجاندوە‬ ‫لەگەڵ مافەکانی مرۆڤ و هەمو دیاردە‬ ‫نوێکانی وێــنــەی مافی هۆمۆکان و‬ ‫لەباربردن و هتد‪...‬تەنانەت لەچەند‬ ‫دۆزێــکــی گـــەورەی جیهانیدا‪ ،‬وێنەی‬ ‫بەرگریکردن لە گۆڕانکاریی کەشوهەوا و‬ ‫مافی کۆچبەران و نایەکسانی لە نێوان‬ ‫هەژار و دەوڵەمەندان و برسێتی گەلە‬ ‫هەژارەکان‪ ،‬کریستانییەتی لە پێشەوەیە‬ ‫و داکــۆکــیــکــارە‪ .‬ئــەم دو ئاڕاستەیە‬ ‫یەکەمیان شکستی هێناوە و تەنها لە‬ ‫چەند واڵتێکی دیکتاتۆری وێنەی کۆریای‬ ‫باکوردا ماوەتەوە و زۆرینەی واڵتەکان‬ ‫بە روسیای ئێستەشەوە دەستبەرداری‬ ‫ئــەو ئــاڕاســتــەبــون‪ ،‬بــەاڵم ئاراستەی‬ ‫دوەم سەرکەوتوە و لەگەڵ سەردەمی‬ ‫نوێدا رێدەکات‪ .‬ئاراستەی سێیەمیش‬ ‫ئەو جیهانەیە پێی دەگوترێت جیهانی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬کە بە تەواوەتی ماوەی زیاتر‬ ‫لە سەدساڵە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە‬ ‫و لە کێشەیەکی قووڵدایە‪.‬‬ ‫جیهانی ئیسالمی و ئاینی ئیسالم‬ ‫وەکو ئاینێکی چارەکێکی دانیشتوانی‬ ‫ســــەرزەوی نــە حکومەتەکانی ئەو‬ ‫واڵتانە ویستویانە‪ ،‬یان نایەیانتوانیوە‬ ‫و هۆشیاریی ئەوەیان نەبوە‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫سەردەمی نوێدا بیگونجێنن‪ ،‬نە پیاوە‬ ‫ئاینی و رێبەر و دەزگاکانی و رەوتە‬ ‫ئاینییە کە خۆی لە پارتە ئاینییەکاندا‬

‫دەبینێتەوە‪ ،‬توانیویانە‬ ‫لەگەڵ سەردەمی نوێدا‪.‬‬ ‫چەقبەستن و دۆگمابون و داخرانی‬ ‫ئــایــن و دەزگــــا و دیـــاردەکـــانـــی و‬ ‫نەگونجاندنیان لەگەڵ ژیان و سەردەمی‬ ‫نویدا تەنها جومگەیەک و دوان نییە‪،‬‬ ‫تەنها ئـــەوە نییە کــە حــکــومــەت و‬ ‫دەزگاکانی بێالیەنبن لە ئاینەکان و‬ ‫حکومەت و دەستور لەسەر بنەمای‬ ‫مەدەنیبون دابمەزرێت نەکو لەسەر‬ ‫بنەمای ئاین و مەزهەب‪ ،‬و ئاین لە‬ ‫رەگەکانی توندڕەوی و توندوتیژی و‬ ‫تیرۆر پاکبکرێتەوە و لەگەڵ مافەکانی‬ ‫مرۆڤ و مەدەنیبون و ئازادییەکان و‬ ‫هاواڵتیبوندا بگونجێنرێ‪ ،‬بەڵکو ئەو‬ ‫گونجاندن و بەسەردەمیکردنەی ئاینی‬ ‫ئیسالم دەبــێ بونیاد و وردەکــاری و‬ ‫پەراویزەکانیش بگرێتەوە‪ .‬پەیوەندی‬ ‫مۆسیقا و ئاینیش یەکێکە لــەو‬ ‫وردەکاریانە‪.‬‬ ‫پەیوەندیی ئاینی ئیسالم و مۆسیقا‪،‬‬ ‫بەتایبەت بەکارهێنانی مۆسیقا لە بۆنە‬ ‫ئاینەکان و بەتایبەتی تر لەگەڵ کتێبی‬ ‫سەرەکیدا کە قورئانە بە تــەواوی لە‬ ‫ئیسالمی ستاندارد و فەرمیدا قەدەغە‬ ‫و حەرامکراوە و وەک حەرامە تۆخ و‬ ‫یەکالکەرەوەکانی ریبا و گۆشتی بەراز‬ ‫و خەمرییەکان سەیری دەکرێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫لە کاتێکدا هیچ دەقێکی ڕاستەوخۆ‬ ‫و ڕون لە ئــارادا نییە‪ .‬ئــەوەی هەیە‬ ‫تەنها لە کلتوری عەرەبیدا و لەالیەن‬ ‫چەندین ڕێبەر و مەرجەعی ئاینیییەوە‬ ‫بڕیاری حەرامکردنی دراوە‪ ،‬وێنەی‬ ‫ئیبن تەیمییە و ئیمام ئەحمەد و‬ ‫ئیبن قەیم و لە نوێکانیش بن باز و‬ ‫هاوشێوەکانی‪ .‬بەاڵم ئەم ڕەوتە بوەتە‬ ‫ڕەوتێکی بــاو و چەسپاو و ئــەوەی‬ ‫هەوڵێکی لەم جۆرەی دابێ لە کۆندا بە‬ ‫الساییکردنەوەی مەجوسییەکان(واتە‬ ‫ئێرانییەکان‪ -‬کە فارس و کورد بەشی‬ ‫سەرەکییان پێکهێناوە) تۆمەتبارکراون‬ ‫و لە ئەمڕۆشدا بە الساییکردنەوەی‬ ‫کریستیانەکان تــۆمــەتــبــاردەکــرێــن‪.‬‬ ‫دیــارە ئێران و ئێرانییەکان هــەر لە‬ ‫کۆنەوە النکەی مۆسیقابون و لەگەڵ‬ ‫هەمو بۆنەیەکدا‪ ،‬تەنانەت بۆ تازییە‬ ‫و پرسەکانیش بەکاریانهێناوە‪ .‬پاش‬ ‫موسڵمانبونیشیان هەمیشە هەوڵیانداوە‬ ‫لە مزگەوت و بۆنە ئاینییەکاندا سەما‬ ‫و مۆسیقا بەکاربهێنن و ئەمەش لە‬ ‫سۆفیگەریدا تۆختربوەتەوە‪ ،‬بۆنەی‬ ‫سۆفییەکان هەمیشە بە مۆسیقا و‬ ‫سەماوە بەڕێوەچوە‪ .‬کریستیانەکانیش‬ ‫هەر لە کۆنەوە هەمو بۆنەیەکی ئاینیان‬ ‫بە مۆسیقا و سرودی ئاینی و جۆرێک‬ ‫لە سەماوە بەڕێدەکەن و خوێندنەوەی‬ ‫کتێب و دوعاکانیان وەکو ئاهەنگێکی‬ ‫مۆسیقی وەهایە و کەس و کۆرس و‬ ‫تیپی تایبەتیان بۆی هەیە‪.‬‬ ‫لە سەردەمی نوێشدا لە سەرەتای‬ ‫پەنجاکانەوە لــە دونــیــای عەرەبیدا‬ ‫ئومکەلسوم و محەمەد عەبدولوەهابی‬ ‫گۆرانیبێژ هەوڵی سەرەتاییاندا کە‬ ‫قورئان بە مەقامی گۆرانی بڵێنەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەبەر ئــەوەی ئەمانە تەنها لە‬ ‫نــاوەنــدی هــونــەری بــون و لەناوەندە‬ ‫ئاینییەکەوە نەبون‪ ،‬هەوڵی دواتریان‬ ‫بــــەدوادا نــەهــات‪ ،‬بەتایبەت کــە لە‬ ‫شەستەکان بەوالوە رەوتی سەلەفیزم و‬ ‫ئیخوانیزم زاڵبو بەسەر دیاردەی ئاینیدا‬ ‫و هەمو هەوڵێکی لەمجۆرەی بە حەرام‬ ‫و گاڵتەکردن بە ئاین و دەقەکانی و‬ ‫تەنانەت بە (ئیلحاد) وەسفدەکرد‪.‬‬

‫گەنجێكی ئیندۆنیزی لەكاتی خوێندنەوەی قورئان بە مۆسیقاوە‬

‫بیگونجێنن‬

‫پەیوەندیی ئاینی ئیسالم و مۆسیقا‪ ،‬بەتایبەت بەکارهێنانی‬ ‫مۆسیقا لە بۆنە ئاینەکان و بەتایبەتی تر لەگەڵ کتێبی‬ ‫سەرەکیدا کە قورئانە بە تەواوی لە ئیسالمی ستاندارد و‬ ‫فەرمیدا قەدەغە و حەرامکراوە و وەک حەرامە تۆخ و‬ ‫یەکالکەرەوەکانی ریبا و گۆشتی بەراز و خەمرییەکان سەیری‬ ‫دەکرێت‪ ،‬ئەمە لە کاتێکدا هیچ دەقێکی ڕاستەوخۆ و ڕون لە‬ ‫ئارادا نییە‬ ‫لە سەردەمی نوێشدا و ئەمڕۆ مۆسیقا بەشێکی بنەڕەتییە‬ ‫لە ژیانی نوێ و ناکرێ ئەمڕۆ وێنای ژیانێک بکەین بەبێ‬ ‫مۆسیقا‪ .‬کاتێک ئاینێک کە چارەکێکی دانیشتوانی زەوی‬ ‫شوێنکەوتەی بن ئەم دیاردە قەدەغەبکات و بە حەرامی‬ ‫بزانێت و بە تایبەت لە هیچ بۆنەیەکی خۆیدا بەکاری‬ ‫نەهێنێت‪ ،‬ئەوا خۆی جیادەکاتەوە لە ژیان و ستایڵی نوێی‬ ‫ژیان‬ ‫بەکار‌هێنانی مۆسیقا لەگەڵ قورئان و بۆنەکانی ئاینی‬ ‫ئیسالمدا ئاسان نییە و هۆشیاری و زەوق و دەزگا و‬ ‫کلتورێکی پێویستە‪ ،‬بەاڵم پێش ئەوانە هەموی گفتوگۆکردن‬ ‫لەسەری دەبێت ببێتە سەرەتایەک‪ .‬ئەم وتارەش تەنها‬ ‫پێشنیاز و هوروژاندنی بابەتەکەیە‬ ‫لــەم سااڵنەی دوایــشــدا لە دەرەوەی‬ ‫دونیای عەرەبی و لە ئەندەنوسیا ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٠‬گەنجێک لەگەڵ ئۆرکێسترایەکدا‬ ‫چەند ئایەتێکی قورئان بە ئــاوازەوە‬ ‫دەخوێنێتەوە‪ ،‬ئەمە بوە هۆی ئەوەی‬ ‫لە دەزگا و ناوەندە ئاینییەکانی دونیای‬

‫عەرەبییەوە چەندین پەیوەندی بکەن‬ ‫بە واڵتی ئەندەنوسیا و دەزگا ئاینی‬ ‫فەرمییەکانییەوە تاکو ئەو دیاردەیە‬ ‫ڕابگرن و ڕونکردنەوە بدەن!‬ ‫پرسیارەکە ئەمەیە کە بۆچی مۆسیقا‬ ‫ببێتە بەشێک لە بۆنە ئاینییەکان؟‬

‫بەکارهێنانی مۆسقا لە بۆنە ئاینییەکان‬ ‫و لە مــزگــەوت بە تایبەتتر لە گەڵ‬ ‫خوێندنەوەی قورئان و دەقە ئاینییکانی‬ ‫تر و لە هەینی و وتارەکانی تر و نوێژ‬ ‫و بۆنەو جەژنە ئاینییەکان و هتد‪،‬‬ ‫ئایا چ کێشەیەک لەو کێشە بنەڕەتییە‬

‫چــارەســەردەکــات کە ئاینی ئیسالمی‬ ‫بە هەڵواسراوی هێشتوەتەوە و تاکو‬ ‫ئێستە نەتوانراوە بگونجێنرێت لەگەڵ‬ ‫ژیانی سەردەمدا؟‬ ‫ســەرەتــا دەبـــێ ئـــەوە بڵێین کە‬ ‫حەرامکردنی مۆسیقا بە گشتی و لە‬ ‫بۆنە ئاینییەکاندا بە تایبەتی راستەوخۆ‬ ‫پەیوەستە بەو جیهانبینی و ئاراستەی‬ ‫کە بە ئاراستەیەکی توندڕەو ناسراوە لە‬ ‫ئیسالمدا‪ ،‬ئەویش ئاڕاستەی سەلەفیزمە‬ ‫بــە مۆدیلە کــۆن و نــوێــکــەیــەوە‪ .‬لە‬ ‫روی مێژوییەشەوە ئــەم روانگەیەش‬ ‫راستەوخۆ پەیوەستبوە بــەو رق و‬ ‫دژاتیکردن و ناکۆکییەی کە سەلەفیزمی‬ ‫عەرەبی و عوروبە لە ئاینی ئیسالمدا‬ ‫هەیبوە بەرامبەر ئێرانییەکان کە بە‬ ‫(مەجوس) ناویان بــردون‪ ،‬هەروەها‬ ‫بــەرامــبــەر ئاینەکانی تــری وێنەی‬ ‫کریستیانییەتی و جوەکان‪ .‬لەمەشدا‬ ‫زۆرجار بەڵگەی حەرامکردنی بۆ ئەوە‬ ‫دەگێڕدرێتەوە کە نابێ موسڵمان لە‬ ‫ئەوان بچێ‪ ،‬کە مەبەست لێی (مەجوس‬ ‫و کریستیان و جوەکانە)‪ .‬ئەم دژایەتی و‬ ‫خۆجیاکردنەوە لە ئەوانی تر‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫کە لەو سەردەمانەدا لە عەرەبەکان‬ ‫پێشکەوتوتربون و مەدەنیتربون‪،‬‬ ‫بوەتە گرێیەکی قووڵ لە ئیسالمدا و‬ ‫لە زۆربــەی بوارەکانی تریشدا رەنگی‬ ‫داوەتەوە و مۆسیقاش بەشێکی دیارە‬ ‫لەو داخران و خۆجیاکردنەوەیە‪ .‬ئەم رق‬ ‫و خۆجیاکردنەوەی موسڵمانە توندڕەوە‬ ‫عــەرەبــەکــان بــەرامــبــەر بــە ئێرانی و‬ ‫کریستیان و جوەکان بوەتە کلتوری زاڵ‪،‬‬ ‫بەتایبەت دوای زاڵبون و باڵوبونەوەی‬ ‫سەلەفیزمی دورگەی عەرەبی بەیارمەتی‬ ‫نــەوت و سامانی لــەڕادەبــەدەریــانــەوە‬ ‫لــە پەنجاکانی ســـەدەی رابــــردوەوە‬ ‫بــۆ ئــەمــڕۆ‪ .‬تــەنــانــەت کاریگەریشی‬ ‫بەجێهێشت لەسەر دونیای شیعی و لە‬ ‫سەرەتای شۆڕشی ئێرانیشدا بەجۆرێک‬ ‫لە جۆرەکان مۆسیقا بەکارنەدەهێنراو‬ ‫تاکو چەند ساڵێ دواتر گەڕانەوە سەر‬ ‫کەلتوری خۆیان کە مۆسیقای ئیرانییە‪.‬‬ ‫لە سەردەمی نوێشدا و ئەمڕۆ مۆسیقا‬ ‫بەشێکی بنەڕەتییە لە ژیانی نوێ و‬ ‫ناکرێ ئەمڕۆ وێنای ژیانێک بکەین بەبێ‬ ‫مۆسیقا‪ .‬کاتێک ئاینێک کە چارەکێکی‬ ‫دانــیــشــتــوانــی زەوی شوێنکەوتەی‬ ‫بن ئــەم دیـــاردە قەدەغەبکات و بە‬ ‫حەرامی بزانێت و بە تایبەت لە هیچ‬ ‫بۆنەیەکی خۆیدا بەکاری نەهێنێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫خۆی جیادەکاتەوە لە ژیان و ستایڵی‬ ‫نوێی ژیــان‪ .‬وەکو چۆن دەیەوێت بە‬ ‫حیجاب ژنەکانی لە دونیا داببڕێت‪،‬‬ ‫بە ریش و جلی تایبەتەوە پیاوەکانی‬ ‫جیابکاتەوە‪ ،‬بە نــاوی تایبەتمەندیی‬ ‫ئاینییەوە ئازادییەکان قەیدوبەند و بێ‬ ‫ناوەرۆک بکات‪ ،‬بەناوی حوکمی ئاینی‬ ‫و دەوڵــەتــی ئیسالمییەوە‪ ،‬دەوڵەتی‬ ‫مەدەنی و دیموکراسی و سیکیوالریزم‬ ‫رەتــبــکــاتــەوە‪ .‬بــۆیــە قــەدە‌غــەکــردنــی‬ ‫مۆسیقا و بەکارنەهێنانی لە چاالکی‬ ‫ئاینیدا لە ئەمڕۆدا بەشێکە لەو داخران‬ ‫و چەقبەستن و هەڵواسینەی کە ئەم‬ ‫ئاینە و ئەم دونیایە کە پێیدەگوترێت‬ ‫دونیای ئیسالمی‪ .‬بەکار‌ێنانی مۆسیقا‬ ‫لــەگــەڵ قــورئــان و بۆنەکانی ئاینی‬ ‫ئیسالمدا ئاسان نییە و هۆشیاری و‬ ‫زەوق و دەزگا و کلتورێکی پێویستە‪،‬‬ ‫بەاڵم پێش ئەوانە هەموی گفتوگۆکردن‬ ‫لەسەری دەبێت ببێتە سەرەتایەک‪ .‬ئەم‬ ‫وتارەش تەنها پێشنیاز و هوروژاندنی‬ ‫بابەتەکەیە‪.‬‬

‫ژمارە (‪)347‬دوشەممە ‪2017/7/3‬‬

‫‪2‬‬

‫دەقە توندوتیژەكانی ئیسالم‬ ‫لە قەیرانی خوێندنەوەدا‬ ‫قەیرانی هەڵەكردن لە راستیدا‬ ‫لە خوێندنەوەی‬ ‫دەستخستنی‬ ‫دەقە توندوتیژەکانی دەسەاڵت لەالی‬ ‫ئیسالمدا لە بنەڕەتەوە ئیسالمگەرایان‬ ‫لەوەوە هاتوە‬ ‫ئامانجە نەك‬ ‫كە خاوەنەكانیان‬ ‫گەیشتنی ئاینەكەیان‬ ‫داوای حكومەتی‬ ‫ئیسالمی دەكەن نەك بەخەڵك‬

‫هەستی مەحمود‬ ‫چەند دەقێك لە قورئاندا‬ ‫هـــەن كـــە بــەشــێــوەیــەكــی‬ ‫رون و ئــاشــكــرا داوای‬ ‫توندوتیژیی دەكەن‪ ،‬فەرمان‬ ‫بە ئەنجامدانی چەند كارێك‬ ‫دەكـــــەن كـــە لـــە خـــودی‬ ‫خــۆیــانــدا تــونــدوتــیــژانــەن‪.‬‬ ‫لەپاڵ رەتكردنەوەی توندو‬ ‫یــەكــاكــەرەوەی خاوەنانی‬ ‫دو ئاینە ئاسمانیە دیارەكە‬ ‫كــە جــولــەكــەو مەسیحین‪.‬‬ ‫هـــەروەهـــا هــەژمــاركــردنــی‬ ‫كەسانی بێباوەڕ بە نزمتر لە‬ ‫ئاژەڵ و بابەتگەلێكی دیكەی‬ ‫لەم چەشنە‪.‬‬ ‫بــە لــەبــەرچــاو گرتنی ئـــەوەی كە‬ ‫لەسەردەمی هاتنە خــوارەوەی ئەو‬ ‫ئایەتانەدا چەند هەلومەرجێك لە‬ ‫ئارادا بون كە خوازیاری ئەوە بون‬ ‫ئــەم دەقــانــە بــەم چەشنە توندو‬ ‫یــەكــاكــەرەوەیــەبــن‪ ،‬واتــە لەگەڵ‬ ‫نكوڵینەكردن لــەوەی كە دەشێت‬ ‫لە بارودۆخی تایبەتدا ئەم فەرمان‬ ‫و بڕیارانە بەجۆرێك لە جۆرەكان‬ ‫پێویست و ناچاریی بوبن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بــەوەدا كە ئاینی ئیسالم رەچاوی‬ ‫جیاوازیی هەلومەرج و كات و شوێن‬ ‫و روداوەكــان دەكات و مەرج نییە‬ ‫ئــەوەی لە ژینگەو شێوە ژیــان و‬ ‫بارودۆخی سیاسی و كۆمەاڵیەتی و‬ ‫كەلتوریی ئەو سەردەمەدا گونجاو و‬ ‫تەنانەت واجبیش بوبێت‪ ،‬ئیدی بۆ‬ ‫هەمو بارودۆخێك و ژینگەو ژیارێك‬ ‫گونجاو بن‪.‬‬ ‫ئــەوەی لەم نێوەندەدا كێشەكەی‬ ‫قوڵتر كــردۆتــەوەو بۆتە لەمپەری‬ ‫خــوێــنــدنــەوەی نــوێ‌ و تەئویلی‬ ‫تــازە‪ ،‬بریتیە لــەوەی كە لە پاڵ‬ ‫بونی ئەمجۆرە دەقانەدا‪ ،‬روبەروی‬ ‫دەیان دەقی دیكە لە فەرمودە یان‬ ‫لێكدانەوەی هــاوەاڵن و پێشینان‬ ‫دەبینەوە كە وەك لێكدانەوەی ئەم‬ ‫دەقانەی قورئان دادەنرێن‪ .‬مەبەست‬ ‫ئەوەیە كە ئەگەر ئەم ئایەتانەی‬ ‫قورئانی پیرۆز هەڵگری توندوتیژیی‬ ‫بن‪ ،‬ئەوا راڤەكانیان بەم فەرمودەو‬ ‫گوتانەی پێشینان هێندەی دیكە‬ ‫تــونــدوتــیــژیــیــەكــەی تـــۆخ و زەق‬ ‫كــردۆتــەوە! بەڵكو لێكدانەوەكانی‬ ‫فــەرمــودەو ئــەو چەشنە گوتانە‬ ‫گەلێك توندترن لە دەقەكانی قورئان‬ ‫خۆیان‪.‬‬ ‫لەهەموی كارەساتبارتر ئەوەیە كە‬ ‫ئەو جۆرە تەفسیرو خوێندنەوانەی‬ ‫پــەیــامــبــەرو پێشینان بــە پیرۆز‬ ‫لــەقــەڵــەمــددەرێــن‪ ،‬فــەرمــودەكــان‬ ‫بەتایبەت‪ ،‬لە پاڵ دەقی قورئاندا‪،‬‬ ‫بەوەحی دێنە هەژمار‪ ،‬سەبارەت بە‬ ‫تەفسیرەكانی هاوەاڵنیش‪ ،‬ئەوا هەر‬ ‫لەرێگەی حەدیسەوە پێمانگەیشتون‪،‬‬ ‫هەروەها بەردەوام ئەوەمان بەرچاو‬ ‫دەكەوێت كە هــاوەاڵن لە هەموان‬ ‫شارەزاتر بون بە ماناو مەبەستی‬ ‫ئایەتەكان‪ ،‬لەو روەوە كە لە كاتی‬ ‫هاتنە خوارەوەیاندا ئامادەبون و‪،‬‬ ‫هاوڕێی پەیامبەرو روداوەكان بون‪.‬‬ ‫بە مانایەكی دیكە‪ ،‬لێكدانەوەكانی‬ ‫هـــاوەاڵن و شوێنكەوتوانیشیان‬ ‫نــاڕاســتــەوخــۆ وەك جــۆرێــك لە‬ ‫وەحــی خودایی هەژمار دەكرێت‪،‬‬ ‫گەرچی راشكاوانە گوزارشتی لـێ‌‬ ‫ناكرێت‪ .‬لەو روانگەیەوە گەر ئێمە‬

‫گەر لە مامەڵەكردن لەگەڵ دەقدا دەسەاڵت ئامانج بێت‪ ،‬توندوتیژی حەتمی دەبێت‬ ‫بەهیچ جۆرێك بۆمان نەبێت ئەو‬ ‫تەفسیرانەی هاوەاڵن و شوێنكەتوان‬ ‫بخەینە الوەو‪ ،‬تەفسیری دیكەیان‬ ‫لە جێگەدا دابنێین‪ ،‬كەواتە ئەمە‬ ‫خـــودی تــەقــدیــســكــردنــی گــوتــەو‬ ‫تەفسیری ئەوانە‪ ،‬هەمو جۆرێكیش‬ ‫لــە تــەقــدیــســكــردنــی گــوتــە واتــە‬ ‫تەقدیسكردنی خــاوەنــەكــەی و‪،‬‬ ‫بەجۆرێك لە جۆرەكان سەیركردنی‬ ‫ئـــەو گــوتــانــە بــەدەقــی پــیــرۆزی‬ ‫خودایی‪ .‬مەبەست ئەوەیە ئەوەی‬ ‫كــە دەقـــی وەحـــی لــە دەقــەكــانــی‬ ‫دیــكــە جــیــادەكــاتــەوە‪ ،‬پیرۆزێتی‬ ‫و نامومكینبونی الدان لێی و‬ ‫مەحاڵبونی وەالخستنیەتی‪.‬‬ ‫گەرچی لەناو كەلتوری تەفسیردا‬ ‫رێگە بــەوە دراوە كــە تەفسیری‬ ‫ئەقڵیی بونی هەبێت‪ ،‬بەاڵم دەبێت‬ ‫لەپاڵ تەفسیری پەیامبەرو سەلەفدا‬ ‫ئامادەگیی هەبێت‪ ،‬واتە ئەولەویەت‬ ‫لە هەمو حاڵەتێكدا هەر بۆ تەفسیری‬ ‫پێشینانە‪ ،‬تەفسیرە ئەقڵیەكە تەنیا‬ ‫وەك گریمانە رێگەی پێداروە‪ ،‬تەنیا‬ ‫ئەوەندە هەیە كە بۆشاییەكی بۆ‬ ‫بەجێهێڵراوە بۆ سەلماندنی ئەوەی‬ ‫گــوایــا ئەقڵ ئــازادیــی پــێــدراوە و‬ ‫ئیجتیهادەكانی بەهەند وەرگیراوە!‬ ‫لەراستیدا گەر بــوار بە تەفسیرو‬ ‫تەئویلی نوێ‌ بۆدەقەكان درابایە‪،‬‬ ‫كارێكی ئاسان نەدەبو هەمو كەس و‬ ‫گروپێك بە ئاسانی بەڵگەو بیانوی‬ ‫خۆیان لەناو قورئان و فەرمودەو‬ ‫گوتەو بڕیارەكانی سەلەفدا بۆكردەوە‬ ‫توندوتیژو تیرۆریستیانەكەی خۆیان‬ ‫بدۆزنەوە‪ .‬نە ئەو چەشنە كتێبانەش‬ ‫ئەو بەهاو پیرۆزیانەیان دەبو كە‬ ‫تــیــۆریــزەیــان بــۆ شــەڕكــردن دژی‬ ‫بێباوەڕان و بەكۆیلە كردنی ژنان و‬ ‫فرۆشتنیان و سەربڕین و تااڵنیی و‬ ‫كاولكاریی كــردووە‪ ،‬ئەو كتێبانەی‬ ‫داعش و قاعیدەو هاوشێوەكانیان‬ ‫بەرهەمهێناوەو بەرهەمدەهێنن‪.‬‬ ‫دەســتــەوەســتــانــیــی ئەقڵی زاڵــی‬ ‫ئەمڕۆی ئیسالمیی لە ئاست تەفسیرو‬

‫تەئویلی نوێدا‪ ،‬كارێكی كردوە كە لە‬ ‫بەرامبەر لێكدانەوەی هەرچی لەناو‬ ‫دەقەكاندایە هەیە‪ ،‬بەدەقی فەرمودەو‬ ‫هاوەاڵن و سەلەفیشەوە بەگشتی‪،‬‬ ‫تاكە هەڵوێستی (میانەڕەوانە!!)ی‬ ‫باو ئەوە بێت كە هەلومەرجی ئەمڕۆ‬ ‫بۆ پایدەكردنیان گونجاو نییە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە دەبێت كارپێكردنیان لە ئێستادا‬ ‫بەشێوەیەكی كاتیی رابگیرێن‪ ،‬گوایا‬ ‫تا دەوڵەتی ئیسالمیی دروستدەبێت‬ ‫و مسوڵمانان دەسەاڵتی سیاسییان‬ ‫دەكەوێتە دەست‪ ،‬لەدەست حوكم‬ ‫و بڕیارە نائیسالمیە عەلمانیەكانی‬ ‫ئەمڕۆی جیهانی ئیسالمیی رزگارمان‬ ‫دەبـــێـــت! بـــەو پــێــیــەی گــە ئــەو‬ ‫یاساو رێسایانە لە مــڕۆدا كاریان‬ ‫پێبكرێت ئــەوا كێشەی گەورەیان‬ ‫لێدەكەوێتەوەو‪ ،‬بەڵكو لە بنەڕەتدا‬ ‫كارپێكردنیان نامومكین دەبێت‬ ‫بە هۆی بونی لەمپەری گــەورە لە‬ ‫بەردەمیاندا‪ ،‬لێرەوە ئیدی كارێكی‬ ‫(حەكیمانە!) نیە مرۆڤی مسوڵمان‬ ‫یــان كــۆمــەڵــی مــســوڵــمــان داوای‬ ‫پراكتیككردنیان لەبارودۆخی ئێستادا‬ ‫بكات! وەكئەوەی گەر هەلومەرج‬ ‫گونجاو و بارودۆخ رەخساو بێت و‬ ‫توانای پیادەكردنیان مسۆگەر ببێت‬ ‫ئەوا پراكتیككردنیان زۆر حەكیمانە‬ ‫بێت!‬ ‫پێویستە لێرەدا ئاماژەیەك بەوەش‬ ‫بدەین‪ ،‬كە الی هەندێك لە زاناو‬ ‫موفەسیرو فەقیهە كۆن و نوێیەكان‪،‬‬ ‫بۆچونگەلێك یان خوێندنەوەگەلێك‬ ‫بــەدی دەكــەیــن‪ ،‬نەرمونیانیی و‬ ‫لێبوردەیی تێدایە‪ ،‬بــەاڵم گرفتی‬ ‫ئیسالمیەكان‪ ،‬لەمڕۆشدا بەتایبەت‪،‬‬ ‫پشتبەستنە بە رای زۆرینەی زانایان‬ ‫لەسەر ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە‬ ‫توندوتیژییەوە هەیەو گەڕانەوەیانە بۆ‬ ‫روكەشی دەقەكان وەك هەڵوێستی‬ ‫بەردەوام و باوی ئەوان‪ .‬واتە بەهۆی‬ ‫پابەندبونی حەرفیانەو دەقاو دەق بە‬ ‫دەقەكانی ئایەت و فەرمودەو گوتەو‬ ‫بڕیارەكانی سەلەف بەشێوەیەكی‬

‫گشتی‪ ،‬هــەروەهــا فەرامۆشكردنی‬ ‫بــۆچــون و خــوێــنــدنــەوە كـــراوەو‬ ‫لێبوردەكان‪ ،‬كە خوێندنەوەگەلێكن‬ ‫روبەرێكی كــەم لەمێژوی فیقه و‬ ‫تەفسیردا داگیر دەكەن‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫مەگەر تەنیا لەروی تیۆرییەوە الیان‬ ‫لـێ‌ بكرێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەوەیە دەبینین فەقیهێكی وەك‬ ‫یوسف قەرزاوی‪ ،‬گەرچی لە هەندێك‬ ‫شوێنی كتێبەكانیدا داوای لێبوردەیی‬ ‫دەكات‪ ،‬بۆ نمونە لە كتێبی (فقه‬ ‫الــجــهــاد)(‪)1‬ەكــەیــدا ئـــەم جــۆرە‬ ‫بۆچونانەو مشتومڕەكانیان بەدی‬ ‫دەكەین‪ ،‬كە ئەمە لە روی تیۆرییەوە‬ ‫شتێكی باشە‪ ،‬بەاڵم وەك دەبینین‬ ‫خـــودی قــــەرزاوی خـــۆی‪ ،‬لــەڕوی‬ ‫هەڵوێستی عەمەلییەوە توندوتیژیی‬ ‫هەڵدەبژێرێت و پەیڕەوی دەكات‪.‬‬ ‫كێشەكەش لە بنەڕەتەوە لــەوەوە‬ ‫هــاتــوە كــە خـــودی خوێندنەوەی‬ ‫ئیسالم و مامەڵەكردن لە گەڵیدا‬ ‫بــەم شێوە ئیسالمگەرایانەی لە‬ ‫جیهانی ئێستای ئیسالمیدا زاڵە‪،‬‬ ‫رێگرە لەوەی خوێندنەوە مەدەنیی‬ ‫و میانڕەوە راستەقینەكان جێگایان‬ ‫ببێتەوە‪ ،‬هەر بۆیە زانــاو فەقیهو‬ ‫بانگخوازەكانی جیهانی ئیسالمی‬ ‫توشی ئیزدیواجیەتێك دەكات كە‬ ‫نازانن چــۆن خۆیانی لـێ‌ درەبــاز‬ ‫بكەن‪.‬‬

‫چەند دەقێك وەك منونە‪:‬‬

‫‪-1‬سورە االنفال أ‌یە (‪« .)65‬ئەی‬ ‫پێغەمبەر بــڕواداران بۆ شەڕكردن‬ ‫هان بدە»‪.‬‬ ‫ئالوسی دەڵێت‪« :‬ماناكە لێرەدا‪:‬‬ ‫ئەی پێغەمبەر زیادڕەویی بكە لە‬ ‫هاندانی بـــڕواداران بۆ شەڕكردن‬ ‫لەگەڵ كافران»(‪.)2‬‬ ‫(رازی)ش ســەبــارەت بــە هەمان‬ ‫مــەبــەســت دەڵــێــت «(الــتــحــریــچ‪:‬‬ ‫هاندان) لە زماندا وەك (التحچیچ)‬ ‫وایە كە بریتیە لەوەی مرۆڤ غەیری‬ ‫خۆی هان بدات بۆ شتێك‪ ،‬هاندانێك‬

‫مەدەنی‪ ،‬لەجیاتی‬ ‫پەیڕەوكردن لە یاسا‬ ‫مەدەنیەكانیش‬ ‫دەیانەوێت لەهەمو‬ ‫بابەتێكدا هەر‬ ‫شەریعەت پەیڕەو‬ ‫بكرێت‬

‫ئــەوەش حــەرام دەكــەن كە خوداو‬ ‫پەیامبەرەكەی حەرامیان كردوە‪ ،‬نە‬ ‫ئاینی هەقیش دەگرنەبەر‪ ،‬لەوانەی‬ ‫كتێبیان پێدراوە‪ »...‬واتە جولەكەو‬ ‫مەسیحیەكان‪.‬‬ ‫قەیرانی هەڵەكردن لە خوێندنەوەی‬ ‫ئەمجۆرە ئــایــەت و فــەرمــودانــەدا‬ ‫لە بنەڕەتەوە لــەوەوە هاتوە كە‬ ‫خاوەنەكانیان داوای حكومەتی‬ ‫ئیسالمی دەكـــەن نــەك مــەدەنــی‪،‬‬ ‫لەجیاتی پــەیــڕەوكــردن لــە یاسا‬ ‫مەدەنیەكانیش دەیانەوێت لەهەمو‬ ‫بابەتێكدا هەر شەریعەت پەیڕەو‬ ‫بكرێت‪ .‬دەبوایە لەمڕۆدا لەجیاتی‬ ‫داواكــردنــی جیهاد یــان باسكردن‬ ‫لە فەرزنەبونی جیهاد‪ ،‬باس لەوە‬ ‫بكرابایە كە لە ئێستادا حكومەتی‬ ‫نوێی مەدەنیی بونی هــەیــە‪ ،‬كە‬ ‫خاوەنی چەند وەزارەتێكی تایبەت‬ ‫بە خۆیەتی‪ ،‬لە نێویشیاندا وەزارەتی‬ ‫بەرگری كە كاری بەرگریكردنە لە‬ ‫واڵت لە رێگەی پێكهێنانی سوپاوە‪،‬‬ ‫كە ئەم سوپایە هاواڵتیان بەگشتی‬ ‫دەگرێتەوە بە جیاوازی بیروباوەڕی‬ ‫ئاینی و جیاوازی نەتەوەو رەنگ و‬ ‫رەگــەزەوە‪ .‬واتە پێوەرەكە لێرەدا‬ ‫(هاواڵتیبون)ە نەك (مسوڵمانبون)‪.‬‬ ‫ئەم تێگەیشتنە نوێیە مەدەنی و‬ ‫عەلمانیش وایكردوە قسەكردن لە‬ ‫جیهاد تەنیا وەك بابەتێكی كۆنی‬ ‫فیقهیی بمێنێتەوە‪ .‬ئامانجی سەرەكی‬ ‫بزوتنەوە ئیسالمگەراكان لە مڕۆدا‬ ‫دەستخستنی دەسەاڵتی سیاسیی‬ ‫و سەربازییە بەرلە بایەخدان بە‬ ‫گەیاندن و ناساندنی ئاینەكەیان‪.‬‬ ‫واتـــە لــە راســتــیــدا دەستخستنی‬ ‫دەســـەاڵت لــەالی ئیسالمگەرایان‬ ‫ئامانجە نەك گەیشتنی ئاینەكەیان‬ ‫بەخەڵك ‪.‬‬

‫كە لێوەی بزانرێت گەر دواكــەوت‬ ‫لێی ئەوا (حارچ) دەبێت‪( ،‬الحارچ)‬ ‫یش ئــەو كەسەیە كە لە تیاچون‬ ‫نزیكبۆتەوە»(‪.)3‬‬ ‫‪ -2‬سورە التوبە‪ ،‬أ‌یە(‪« .)5‬ئەگەر‬ ‫مانگە حەرامەكان تەواو بون ئەوا‬ ‫موشریكەكان بكوژن لەهەر شوێنێك‬ ‫بینیتانن یــان بــەدیــل بیانگرن‪،‬‬ ‫ســنــوریــان بــۆ دابــنــێــن‪ ،‬لەهەمو‬ ‫شوێنێكدا بۆیان دابنیشن‪ ،‬ئینجا‬ ‫گەر تەوبەیان كردو نوێژیان كردو‬ ‫زەكاتیاندا وازیان لـێ‌ بهێنن‪»...‬‬ ‫‪ -3‬سورە التوبە‪ ،‬أ‌یە(‪« )123‬ئەی‬ ‫ئەوانەی بڕواتان هێناوە شەڕ بكەن‬ ‫لەگەڵ ئــەو كافرانەی كە نزیكن‬ ‫لێتانەوەو با توندوتیژیتان تێدا‬ ‫بەدی بكەن»‪.‬‬ ‫«(ابــن كپیر) لە تەفسیری ئەم‬ ‫ئایەتەدا دەڵێت‪« :‬واتە‪ :‬با كافران‬ ‫توندیتان لەشەڕكردنیان لەگەڵیاندا‬ ‫بـــەدی بــكــەن‪ ،‬چونكە بـــڕواداری‬ ‫كامڵ ئەوەیە كە بۆ برای بڕواداری‬ ‫نەرمونیانەو بۆ دوژمنە كافرەكەشی‬ ‫پەراوێزەكان‪:‬‬ ‫بــەزەبــرو تــونــدوتــیــژە»(‪ )4‬واتــە‪:‬‬ ‫تــونــدوتــیــژبــون لــەگــەڵ كــافــرانــدا ‪-1‬االمـــام یوسف الــقــرضــاوی‪ ،‬فقه‬ ‫الجهاد‪ ،‬دراس ــة مقارنة ألحكامه‬ ‫نیشانەی كامڵبونی ئیمانە!‬ ‫‪-4‬ســـــورە الــمــائــدە‪‌ ،‬أ‌یـــە (‪ )82‬وفلسفتە فی ضو‌ء القرأ‌ن والسنە‪،‬‬ ‫«جولەكەكان و ئەوانەی هاوبەشیان مكتبة وهبة‪ ،‬القاهرە‪ ،‬ط‪.2010 ،3‬‬ ‫بۆ خودا پەیداكردوە بە سەختترین ‪-2‬األلـــــوســـــی‪ ،‬روح الــمــعــانــی‪،‬‬ ‫دوژمنی ئەوانە دەبینیت كە بڕوایان مؤسسةالرسالة‪ ،2010 ،‬ج ‪ ،10‬ص‪.180‬‬ ‫‪-3‬االمام الرازی‪ ،‬التفسیر الكبیر او‬ ‫هێناوە»‪.‬‬ ‫‪-5‬ســـــورە الــبــقــرە‪‌ ،‬أ‌یـــە (‪ )120‬مفاتیح الغیب‪ ،‬دار الكتب العلمیە‪،‬‬ ‫نەمەسیحیەكانیش بیروت‪ ،2009 ،‬المجلد ‪ ،8‬ص‪.153‬‬ ‫«نەجولەكەو‬ ‫لێت رازی نابن هەتا نەكەویتە دوای ‪-4‬االمام ابن كثیر‪ ،‬تفسیر القرأ‌ن‬ ‫العظیم‪ ،‬دار ابن الجوزی‪ ،1431 ،‬ج‪،4‬‬ ‫ئاینەكەیان»‪.‬‬ ‫‪ -6‬سورە التوبە‪ ،‬أ‌یە (‪« )29‬شەڕ ص‪.373‬‬ ‫بكەن لەگەڵ ئەوانەی نەبڕوایان بە‬ ‫خودا هەیەو نە بەڕۆژی دوایی‪ ،‬نە‬

‫ژمارە (‪)347‬دوشەممە ‪2017/7/3‬‬

‫‪3‬‬

‫جەستە‌و ئەخالق‬

‫ڕێبوار سیوه‌یلی‬ ‫(‪)3-1‬‬ ‫پێشه‌كی‪:‬‬

‫چــــۆن جــه‌ســتــه‌ی تـــاكـــه‌كـــه‌س ل ‌ه‬ ‫جه‌سته‌یه‌كی هه‌ستیارانه‌ و خاوه‌ن مێژووی‬ ‫تایبه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێته‌ جه‌سته‌یه‌كی ڕه‌مزیی و‬ ‫موڵكی گشتی و به‌رگی (ئه‌ولیا) و نه‌مریی‬ ‫بـه‌بـه‌ردا ده‌كرێت و ده‌خرێته‌ قه‌فه‌سی‬ ‫دامه‌زراوه‌ی (مه‌زارگه)‌ و (مه‌رقه‌د)ـه‌وه‌؟‬ ‫كێ ئه‌مكاره‌ ده‌كات و بۆچی؟ ئایا ئه‌مه‌‬ ‫كارێكی ئه‌خالقییه‌‪ ،‬یان زه‌بروزه‌نگێكه‌‬ ‫ئاراسته‌ی جه‌سته‌ ده‌كرێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت دوای‬ ‫مردنیشی كه‌ بۆته‌وه‌ به‌ له‌ش؟‪ .‬جیاوازیی‬ ‫ئ ـه‌م دوانـــه‌ش زۆره‌‪ :‬جه‌سته‌ (جسد)‬ ‫ئاماژه‌یه‌ به‌بوونی مێژوویی‪ ،‬كولتووریی‬ ‫و مه‌عنه‌وی تاكه‌كه‌س و له‌ش (جسم)‬ ‫ئاماژه‌یه‌ به‌ بوونی بایلۆژیانه‌ی تاكه‌كه‌س‬ ‫(سیوه‌یلی‪.)2017 :‬‬ ‫چۆنه‌ هه‌ندێك جه‌سته‌ی كه‌سایه‌تی‬ ‫تایبه‌ت وه‌ك قوربانیی ده‌سته‌یه‌ك و‬ ‫ئاپۆرایه‌ك مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت و‬ ‫هه‌ركه‌س ئه‌و شتانه‌ی به‌ناوه‌وه‌ ده‌ڵێت‪،‬‬ ‫كـه‌ خــۆی نه‌یگوتوون؟ ئایا مامه‌ڵه‌ی‬ ‫(به‌پیرۆزكردن)ی جه‌سته‌ چه‌نده‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫(كه‌رامه‌ت)ی جه‌سته‌ی ئاگای تاكه‌كه‌سدا‬ ‫وێكدێته‌وه‌؟ ئایا جه‌سته‌ ته‌نیا له‌الیه‌ن‬ ‫جه‌الده‌كانه‌وه‌ به‌ قوربانی ده‌كرێت‪ ،‬یان‬ ‫الیه‌نگره‌كانیشی ده‌یكه‌نه‌وه‌ به‌ قوربانی؟‬ ‫مامه‌ڵه‌ی مه‌جازیانه‌ی فه‌یسبووكی‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫جه‌سته‌ی واقیعی و مـــردوو‪ ،‬چ جــۆره‌‬ ‫توندوتیژییه‌ك به‌رهه‌مده‌هێنێت؟ ڕۆڵی‬ ‫جه‌سته‌ چییه‌ له‌ ده‌ستنیشانكردنی (دۆست)‬ ‫و (دووژمن) و (ئێمه)‌ و (ئه‌وان)دا و چۆن‬ ‫جه‌سته‌ی مردوو له‌ شه‌ڕ و ملمالنێ سیاسی‬ ‫و ئایدیۆلۆژییه‌كاندا به‌شداریی پێده‌كرێت؟‪.‬‬ ‫پاشان ئایا ئه‌م جۆره‌ مامه‌ڵه‌كردنه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫جه‌سته‌ی تاكه‌كه‌سی به‌ قوربانیكراو‪ ،‬له‌‬ ‫دنیای ئێستاماندا چ ئه‌ركێك و ڕێگرییه‌ك‬ ‫لـه‌بـه‌رده‌م كۆمه‌ڵگادا دروستده‌كات كه‌‬ ‫پێویستی به‌ جه‌سته‌ی تاكه‌كه‌س ‌ه نه‌ك‬ ‫جه‌سته‌ی ئاپۆرا و جه‌سته‌ی ناو حه‌شامات؟‬ ‫ئه‌مانه‌ هه‌ندێك له‌و پرسیارانه‌ن كه‌‬ ‫ده‌مه‌وێت له‌ وه‌اڵمه‌كانیان نزیك بكه‌ومه‌وه‌‪..‬‬ ‫پێشینه‌ی بیرۆكه‌كانی ئه‌م نووسینه‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ساته‌وه‌ختی به‌دیلگیرانی‬ ‫(ئــۆجــاالن) و تێبینیكردنی چۆنێتی‬ ‫مامه‌ڵه‌كردنی ئاپۆرا له‌گه‌ڵ جه‌سته‌ی‬ ‫تاكه‌كه‌سی هه‌ڵبژێردراو (سیوه‌یلی‪،2013:‬‬ ‫‪ .)310-225‬لــه‌م ســااڵن ـه‌ی دوایــیــشــدا‬ ‫گه‌لێك دیمه‌ن و مامه‌ڵه‌ی چوونیه‌كمان‬ ‫بینی كه‌ جه‌خت له‌سه‌ر بۆچوونه‌كانی‬ ‫ئه‌م نوسینه‌ ده‌ك ـه‌ن ـه‌وه‌‪ ،‬بۆ نمونه‌ ئه‌و‬ ‫وتــــاره‌ی ســه‌رۆكــی پــێــشــووی زانــكــۆی‬ ‫جیهان ل ـه‌ ه ـه‌ولــێــر‪ ،‬كه‌تیایدا داوای‬ ‫هه‌ستانه‌وه‌ی باپیره‌گه‌وره‌ی عه‌شیره‌تی‬ ‫بازگر‪(،‬مام ئه‌لیاس)ده‌كات (‪https://‬‬ ‫‪ .)www.youtube.com‬هه‌روه‌ها‬ ‫زیندووكردنه‌وه‌ی ڤیستیڤاڵی عه‌شیره‌ته‌كان‬ ‫و بنه‌ماڵه‌كان و زیاره‌تی سااڵنه‌ی خه‌ڵك‬ ‫بۆ سـه‌ر مــه‌زاری بــارزانــی و مه‌راسیمی‬ ‫له‌مجۆره‌‪ .‬ساڵی ڕابــــردووش‪ ،‬مه‌رگیی‬ ‫هه‌ریه‌ك له‌ پڕۆفیسۆر مسته‌فا زه‌ڵمی و‬ ‫ئه‌مساڵیش‪ ،‬مامۆستا عه‌زیز محه‌مه‌د و‬ ‫كۆچی دوایــی سیاسه‌تمه‌دار نه‌وشیروان‬ ‫مه‌سته‌فا مه‌سه‌له‌ی مردنی تاكه‌كه‌سی وه‌ك‬ ‫مردنێكی ڕه‌مزیی خسته‌وه‌ ناو باسه‌كان‬ ‫كه‌ پێویستیی به‌وه‌ هه‌یه‌ به‌ده‌ر له‌ هه‌ر‬ ‫هه‌ڵوێستێكی الیه‌نگیرانه‌ و ڕه‌تكه‌ره‌وانه‌‌‪،‬‬

‫وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‬ ‫بینیمان‌‪ ،‬قسه‌یان له‌سه‌ر بكرێت‪.‬‬ ‫له‌م باسه‌دا‪ ،‬ڕوانگه‌ی من بۆ ئه‌مجۆره‌‬ ‫مـــردن و مــام ـه‌ڵ ـه‌ی ـه‌ لــه‌گــه‌ڵ جه‌سته‌‬ ‫ڕوانگه‌یه‌كی (فه‌لسه‌فی‪ ،‬مرۆڤناسیانه‪،‬‬ ‫سۆسیۆلۆژیانه‌‌ی شیكاریانه‌یه) و هیوادارم‬ ‫ئـه‌مـه‌ش س ـه‌ره‌تــای ـه‌ك بێت بــۆ قسه‌ و‬ ‫باسی زیاتر‪ ،‬كه‌ لێره‌دا ده‌رفه‌ت نه‌بووه‌‬ ‫له‌باره‌یانه‌وه‌ بدوێم‪..‬‬ ‫باسه‌كه‌م كردۆته‌ سێ به‌شی سه‌ره‌كیی‪،‬‬ ‫ی ـه‌ك ـه‌م‪ :‬جـه‌خــتــكــردنـه‌وه‌ ل ـه‌ ڕوانــگ ـه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فی بۆ جه‌سته‌ له‌ نێوان دیكارت و‬ ‫مێرلۆپۆنتی‪ ،‬دووه‌میان‪ :‬جه‌سته‌ی قوربانی‬ ‫وه‌كئه‌وه‌ی له‌ ڕژێمه‌ تۆتالیتاره‌كانی وه‌ك‬ ‫به‌عس و هاوشێوه‌كانیدا ئه‌زموونیمان‬ ‫كردووه‌ و سێیه‌میان‪ :‬به‌قوربانیكردنه‌وه‌ی‬ ‫جه‌سته‌ له‌ ڕێگه‌ی به‌ سێمبوولكردنییه‌وه‌‬ ‫له‌الیه‌ن ئاپۆرا و حه‌شاماته‌وه‌‪ .‬له‌م به‌شی‬ ‫دواییدا جه‌سته‌ی كه‌سایه‌تییه‌كی دیاری‬ ‫وه‌ك كۆچكردوو (نه‌وشیروان مسته‌فا)‬ ‫م كردۆته‌ نمونه‌ و قسه‌ له‌و میكانیزمانه‌‬ ‫ده‌كه‌م كه‌ چۆن له‌ ڕێگه‌یانه‌وه‌ جه‌سته‌ی‬ ‫ئه‌م مرۆڤه‌ به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی له‌ هزری‬ ‫ئه‌وه‌وه‌ ده‌یزانین‪ ،‬ده‌كرێته‌ جه‌سته‌یه‌كی‬ ‫ڕه‌مزیی و ئاپۆرایی و ڕه‌هه‌نده‌ كه‌سیی و‬ ‫مێژووییه‌كه‌ی لێده‌سه‌نرێته‌وه‌ و فۆرمێكی‬ ‫میتافیزیكیان ‌ه و موشایه‌خیانه‌ی ده‌كرێت‬ ‫به‌به‌ردا‪.‬‬ ‫مــن لـه‌ ڕوانــگ ـه‌ی سیاسیه‌وه‌ كه‌متر‬ ‫قسه‌یه‌كم له‌سه‌ر ئه‌م كه‌سایه‌تیه‌ كردووه‬ ‫و داوه‌رییه‌كی ڕاسته‌وخۆی‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ی‬ ‫لـه‌ نــێــوان دێــڕه‌كــانــدا هـه‌یـه‌‪ ،‬ل ـه‌بــاره‌وه‌‬ ‫ناكه‌م‪ .‬به‌ڵكو باسه‌كه‌ی من ده‌كرێت وه‌ك‬ ‫به‌رگرییه‌كیش بێت له‌ ئاست جه‌سته‌‬ ‫وه‌ك موڵكی تاكه‌كه‌س ن ـه‌ك ئــاپــۆرا‪.‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌وه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندیی به‌ شوناسی‬ ‫تاكه‌كه‌سه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬له‌ جه‌سته‌ی ئه‌ودا‬ ‫دروستده‌بێت و جێگیر ده‌كرێت(گیدنز‪:‬‬ ‫‪ ،)86 ،2006‬ن ـه‌ك له‌ پانتایی ئاپۆرا‬ ‫و حه‌شاماتدا كه‌ شوناسی تایبه‌ت له‌‬ ‫تــاك ـه‌ك ـه‌س ده‌ســتــێــنــێــتـه‌وه‌‪ .‬شوناسی‬ ‫تاكه‌كه‌س له‌ جه‌سته‌یه‌كی ئاپۆراییدا‬ ‫ده‌توێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕه‌هــه‌نــدی سیاسیانه‌ی كه‌سایه‌تی‬ ‫نه‌وشیروان مسته‌فای كۆچكردوو‪ ،‬له‌م‬ ‫باسه‌ی مندا جێگه‌ی نابێته‌وه‌‌‪ ،‬پێشتر‬ ‫لـه‌وبــاره‌یـه‌وه‌ هـه‌م له‌سه‌ر خــۆی و هه‌م‬ ‫له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان بیروڕای خۆمم‬ ‫نووسیوه‌ و نرخاندوومن (سیوه‌یلی‪2010 :‬‬ ‫و‪ .)150-145 :2013‬لێره‌شدا به‌تایبه‌تی‬ ‫خۆمم له‌و باسه‌ نه‌داوه‌‪ ،‬چونكه‌ پێش من‬ ‫كه‌سانێك هه‌ریه‌كه‌یان له‌ ڕوانگه‌ی خۆیه‌وه‌‬ ‫به‌ وردی و گشتی‪ ،‬الیه‌نگرانه‌ و ڕه‌خنه‌گرانه‌‬ ‫له‌وباره‌یه‌وه‌ شیكردنه‌وه‌ی به‌سوودیان‬ ‫نووسیوه‌‪ ،‬وه‌ك‪( :‬شــفــیــعــی‪http://:‬‬ ‫‪، ) /w w w . f a r a t a b . c o m‬‬ ‫(عمر‪https://www.facebook.:‬‬ ‫‪()/com‬ڕه‌وف‪https://www. :‬‬ ‫‪)facebook.com/aziz.rauf‬‬ ‫(قــانــع و فـــــه‌تـــــاح‪http://www.:‬‬ ‫‪ .)/23/05/2017/awene.com‬به‌اڵم‬ ‫زۆرشت ماون له په‌یوه‌ندیی به‌م باسه‌وه‌‬ ‫نه‌مگوتن و به‌ پێویستیم نه‌زانیوه‌ درێژه‌ی‬ ‫بده‌مێ‪ ،‬هێنده‌ هه‌یه‌ ئـه‌و خاڵه‌ گرنگه‌‬ ‫به‌بیر بخه‌مه‌وه‌‪ ،‬كه‌ چۆن جه‌سته‌یه‌كی‬ ‫تاكه‌كه‌سیی ده‌كرێته‌ جه‌سته‌یه‌كی گشتی‬ ‫و له‌ دوای مردنیشی به‌شداریی پێده‌كرێت‬ ‫له‌ شه‌ڕ و ملمالنێ ئایدیۆلۆژییه‌كاندا‪ ،‬له‌‬ ‫كاتێكدا ئه‌و ئیتر جه‌سته‌ی نییه‌ و بۆته‌‬ ‫الشه‌یه‌كی نــادیــار و غائیب لـه‌ دنیای‬ ‫واقیعیدا‪.‬‬ ‫جه‌سته‌ لـ ‌ه نــێــوان موڵكی گشتی و‬ ‫جه‌سته‌ی تاكدا‪:‬‬ ‫لــەوە دەچێت هەموو كولتوورەكانی‬ ‫مرۆڤایەتی لە ڕەوتــی «پێشكەوتن»ی‬ ‫خــۆیــانــدا بــەقــۆنــاغــی دوور‌ودرێـــــــژی‬ ‫چەوساندنەوە ‌و پێشێلكردنی جەستەدا‬ ‫تێپەڕیبن‪ :‬پێشێلكردنی تەعبیرەكانی‪،‬‬ ‫پێویستیەكانی ‌و حەزەكانی جەستە‪.‬‬ ‫كولتوورێك نییە تیایدا جەستە دیسپلین‬ ‫نەكرابێت‪ ،‬لێینەدرابێت ‌و نەگونجێنرابێت‪،‬‬ ‫تاكو بچووكبكرێتەوە بۆ ســەر ئاستی‬

‫هۆكارێك لەپێناوی بەرهەمهێنان‪ ،‬ئیشكردن‬ ‫‌و جێبەجێكردنی پالنە ئەقاڵنیەكان و‬ ‫ملكه‌چییدا‪.‬‬ ‫دەســتــەمــۆكــردنــی جــەســتــە جــارێــك‬ ‫بــەبــیــانــووی پــــــــەروەردەی دروســـت‬ ‫(پـــــەروەردەی كــۆمــەاڵیــەتــی‪ ،‬ئایینی‪،‬‬ ‫سیاسی‌و ئایدیۆلۆژی‪ ،)...‬جارێكی دی‬ ‫بەبیانووی كار‌و دیسپلینكردنی جێندەری‪:‬‬ ‫(بەنێر ‌و مێكردن)‌و سنوورداركردنی‬ ‫حــــەزە گــۆشــتــیــیــەكــان ‌و ڕەفـــتـــارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانەوە‪ ،‬جارێكیش به‌ناوی‬ ‫جوانكردنییه‌وه‌‪ ،‬بەئەنجام گەیەنراوە‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هیچكامێك له‌مانه‌ به‌بێ تیرۆر و زۆر و‬ ‫گووشارهێنان بۆسه‌ر جه‌سته‌ ئه‌نجام‬ ‫نه‌دراون‪ .‬هه‌ركات جه‌سته‌ شه‌ته‌ك ده‌ده‌ین‪،‬‬ ‫ڕێكیده‌خه‌ین و جوانیده‌كه‌ین و ده‌یكه‌ینه‌‬ ‫ڕه‌مــز و بـه‌پــیــرۆزی ده‌ك ـه‌یــن و لـه‌ ناو‬ ‫دامه‌زراوه‌ی مه‌رقه‌د و مه‌زارگه‌ و سرووتی‬ ‫په‌رستندا قۆرغی ده‌كه‌ین و به‌وجۆره‌‪،‬‬ ‫توندوتیژی فیزیكی و ڕه‌مزیی له‌ ئارادایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌مان بۆ ڕوونده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫جه‌سته‌ پانتاییه‌كی ڕوون و ڕاسته‌وخۆی‬ ‫پیاده‌كردنی ده‌س ـه‌اڵت ـه‌‪ ،‬چ له‌ ئاستی‬ ‫كرده‌یی و چ له‌ ئاستی گوتاریدا‪.‬‬ ‫بەكورتییەكەی دەتــوانــیــن بڵێین‪:‬‬ ‫شارستانییەت بەدیوێكی تردا ئەو ڕەوتی‬ ‫«بەرەوپێشچوونە»یە كــە كۆمەڵێك‬ ‫ســنــوور ‌و ئــــازاری بــەســەر جەستەدا‬ ‫سەپاندووە‌و بەهۆیانەوە كۆنترۆڵیكردووە!‬ ‫بــەاڵم بەرگریی جەستەش لەئاست ئەم‬ ‫بەشەی ڕەوتی شارستانییەتدا هەر ئەوە‬ ‫نەبووە خۆی بــەدوور بگرێت ‌و لەشوێنە‬ ‫دوورەدەســتــەكــان‪ ،‬لــەنــاو ئەشكەوت ‌و‬ ‫دەیر و حه‌شارگه‌كاندا خۆی بشارێتەوە‪.‬‬ ‫بەڵكو جەستە توانیویشیەتی بەهۆی‬ ‫خۆجوانكردن‪ ،‬بۆنخۆشكردن‪ ،‬وەرزشكردن‪،‬‬ ‫جل‌و بەرگ پۆشین‌و خۆڕووتكردنەوەیەوە‪،‬‬ ‫لــە ڕێــگــەی ڕازانـــدنـــەوە‌و نەخشاندن ‌و‬ ‫ســەمــا ‌و هــەڵــپــەڕیــن ‌و ئــامــادەبــوونــی‬ ‫زیندوویەوە‪ ،‬بەرگریی لەمانەوەی خۆی‬ ‫وەكــو جەستەیەكی جــوان ‌و ژیاندۆست‬ ‫بكات‪ .‬به‌مجۆره‌ش جه‌سته‌ چه‌نده‌ بابه‌تی‬ ‫توندوتیژییه بۆ ده‌سه‌اڵته‌كان‌‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ش‬ ‫به‌رگرییه‌كی شۆڕشگێڕانه‌یه‌ له‌ ئاست‬ ‫مه‌رگ و به‌په‌راوێزخستنه‌ سه‌پاوه‌كانیدا‪.‬‬ ‫جه‌سته‌ ئه‌وه‌نده‌ی پانتاییه‌كه‌ بۆ ئازادیی و‬ ‫كه‌ڕنه‌ڤاڵی تاكه‌كه‌س‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ مه‌رگه‌سات‬ ‫و پانتاییه‌ك نییه‌ بۆ پێشوازیی له‌ مردن‪.‬‬ ‫جه‌سته‌ به‌و هۆیه‌وه‌ كه‌ له‌ خۆیدا هه‌ڵگری‬ ‫دوالیزمی (مادی و مه‌عنه‌وی‪ ،‬یان گۆشتی‬ ‫و ڕۆحی)یه‌‪ ،‬هه‌میشه‌ ڕه‌هه‌نده‌ گۆشتی و‬ ‫مادییه‌كه‌ی ده‌مرێت و ڕه‌هه‌نده‌ ڕۆحیی و‬ ‫مه‌عنه‌وییه‌كه‌ی ئازاد ده‌بێت‪.‬‬ ‫هۆكاری ئه‌م هه‌موو گووشاره‌ له‌سه‌ر‬ ‫جه‌سته‌‪ ،‬به‌شێكی زۆری ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ك ‌ه له‌مجۆره‌ كۆمه‌ڵگایانه‌دا جه‌سته‌‬ ‫وه‌ك موڵكی گشتی ته‌ماشای ده‌كرێت‪ ،‬نه‌ك‬ ‫جه‌سته‌ی تاكه‌كه‌س‪ .‬كۆمه‌ڵگا و ڕوانگه‌‬ ‫كولتوورییه‌كانی بۆ جه‌سته‌‪ ،‬بــه‌رده‌وام‬ ‫جه‌سته‌ به‌و جۆره‌ به‌رهه‌م ده‌هێننه‌وه‌ كه‌‬ ‫خۆیانی تێدا ببیننه‌وه‌‪ ،‬له‌ كاتێكدا هه‌میشه‌‬ ‫جه‌سته‌ جه‌سته‌یه‌كی تایبه‌ت و تاكه‌كه‌سییه‬ ‫و هه‌ڵگری شوناسه‌كه‌یه‌تی‌ (ارمكی‪،‬‬ ‫چاوشیان‪)75-57 ،1381 :‬و كاتێكیش‬ ‫جه‌سته‌ ده‌یه‌وێت ئه‌م تاكایه‌تییه‌ی خۆی‬ ‫به‌رجه‌سته‌ بكات‪ ،‬ده‌كه‌وێته‌ به‌ر شااڵو و‬ ‫دیسپلینكردنه‌ كۆمه‌اڵیه‌تی كولتوورییه‌كان‪.‬‬ ‫كـه‌واتـه‌ جه‌سته‌ به‌ته‌نیا جه‌سته‌یه‌كی‬ ‫پزیشكی و بایۆلۆژی نیه‌‪ ،‬هه‌روه‌كچۆن‬ ‫جه‌سته‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تیش نیه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫جـه‌ســتـه‌ی تــاكـه‌كـه‌سـه‌‪ .‬جه‌سته‌ وه‌ك‬ ‫جه‌سته‌ی تاكه‌كه‌س دیسپلین ده‌كرێت‪،‬‬ ‫چاودێریی ده‌كرێت‪ ،‬سزا ده‌درێت و بگره‌‬ ‫ده‌شكرێته‌ جه‌سته‌یه‌كی پیرۆز و قوربانی‪.‬‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‪:‬‬ ‫جه‌سته‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌دا (دیــكــارت و‬ ‫مێرلۆپۆنتی)‪:‬‬ ‫بــه‌ تــێــپـه‌ڕیــن بــه‌ ســه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫كالسیكی یۆناندا‪( ،‬سوكرات و پالتۆ)‪ ،‬كه‌‬ ‫جه‌سته‌ وه‌ك الیه‌نه‌ پیس و زیندانه‌كه‌ی‬ ‫ڕۆح ده‌زانــن (العشاب‪2011http:// :‬‬

‫‪ ،)/ar.aladabia.net‬تا ده‌گات ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سووفه‌ مسوڵمانه‌كان‪ ،‬جگه‌ له‌ ئیمام‬ ‫محه‌مه‌دی غه‌زالی كه‌ پێی وای ـه‌ مرۆڤ‬ ‫به‌جه‌سته‌ی خۆیه‌وه‌ له‌ ڕۆژی په‌ساڵنێ‬ ‫زیــنــدوو ده‌بــێــت ـه‌وه‌ و ده‌بــێــت عـه‌زابــی‬ ‫جه‌هه‌نده‌م و چێژه‌كانی به‌هه‌شت‪ ،‬به‌‬ ‫جه‌سته‌وه‌ ئه‌زموون بكه‌ین‪ ،‬ئه‌وه‌ ئه‌وانیتر‪،‬‬ ‫جه‌سته‌ به‌ سه‌رچاوه‌ی خراپه‌ و مۆڵگه‌ی‬ ‫ئاژه‌ڵیان ‌ه لێكده‌ده‌نه‌وه‌ (غزالی‪،1975 :‬‬ ‫‪ 147‬و بــــه‌ره‌ودوا)‪( ،‬بــوهــال‪،2003 :‬‬ ‫‪ .)28-15‬ئ ـه‌و‌ه ته‌نیا له‌ ساته‌وه‌ختی‬ ‫سپینۆزاوه‌یه‌‪ ،‬كه‌ جه‌سته‌ مامه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫دیكه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت‪ .‬ئه‌م فه‌یله‌سووفه‌‬ ‫هه‌وڵێكی زۆر ده‌دات جه‌سته‌ و ڕۆح‬ ‫بكاته‌ پێویستی یه‌كتر و هیچ ڕۆحێك‬ ‫به‌بێ جه‌سته‌ و هیچ جه‌سته‌یه‌كی بێ‬ ‫ڕۆح نابینێت (‪https://plato.‬‬ ‫‪( ،)stanford.edu‬شــرود‪،)2016 :‬‬ ‫(داماسیو‪ .)2016 :‬لەمێژووی فەلسەفەی‬ ‫مۆدێرنیشدا كە بەدیكارت دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫جەستە سەرێكی ئەو دوالیزمە (جوت‬ ‫جه‌مسه‌رییه‌)‪ ،‬پێكدەهێنێ‌ كە‪ ،‬لە الیەكەوە‬ ‫مەتریاڵیەتە ‌و لەوالی تریشەوە‪ :‬ئاگایی‪،‬‬ ‫بەبێ‌ ئــەوەی ماتەریاڵیبوونی جەستە‬ ‫مەرجی مــانــەوەی‪ ،‬یاخود سەرهەڵدانی‬ ‫ئاگایی مرۆڤ بێت‪ .‬به‌اڵم هیچ كه‌س وه‌ك‬ ‫نیتشه‌ به‌رگریی له‌ جه‌سته‌ نه‌كرد و له‌ دژی‬ ‫نه‌رێتی خراپ ڕوانینه‌ جه‌سته‌ نه‌وه‌ستایه‌وه‬ ‫(نیچه‌‌‪.‌)43-42 ،2001 :‬‬ ‫ئه‌مانه‌ ه ـه‌مــووی وێستگه‌ی گرنگن‬ ‫له‌ناو نه‌رێتی فه‌لسه‌فه‌دا كه‌ ڕوانگه‌ی‬ ‫جۆراوجۆریان له‌سه‌ر جه‌سته‌ به‌رهه‌مهێناوه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم كه‌م فه‌یله‌سووف وه‌ك مێرلۆپۆنتی‬ ‫له‌سه‌ر گرنگیی جه‌سته‌ قسه‌ی كرد و دژی‬ ‫نه‌رێتی دیكارتیانه‌ وه‌ستایه‌وه‌ (بڕوانه‌‪:‬‬ ‫‪.)/http://aafaqcenter.com‬‬ ‫ڕەنگە بێسوود نەبێت تا ئەو شوێنەی‬ ‫خزمەت بە باسەكە دەكات‪ ،‬كەمێ‌ لەسەر‬ ‫ئەم الیەنە لەالی دیكارت ‌و مێرلۆپۆنتی‬ ‫بوەستین‪.‬‬ ‫بــۆ ئــــەوەی دیــكــارت كۆجیتۆكەی‬ ‫خۆی (من بیردەكەمەوە‪ ،‬كەواتە هەم)‬ ‫بسەلمێنێت‪ ،‬دەبوو هەڵوێستێكی ڕادیكاڵ‬ ‫لەبەرامبەر جەستەدا وەربگرێت‪ .‬لەسەرەتای‬ ‫ڕامانی سێهەم ‌و پاشان بەشێوەیەكی‬ ‫بنه‌بڕتر لەناوەڕاستی شەشەمین ڕامانە‬ ‫فەلسەفییەكانیدا‪ ،‬دیكارت‪ ،‬ئاگایی مرۆڤ‬ ‫‌و جەستەی لێكدی جیادەكاتەوە ‌و فەزڵی‬ ‫گرنگیی یەكەمیان دەدات بەسەر بوونی‬ ‫دووەمیاندا‪.‬دیكارت دەنووسێ‌‪:‬‬ ‫«دڵنیام‪ ،‬كە من خاوەنی جەستەیەكم‌و‬ ‫لەپەیوەندیی نزیكدام بەم جەستەیەوە‪،‬‬ ‫ئـــەوە مەعلومە كــە ئــەم مــنــە‪ ،‬واتــە‪:‬‬ ‫ئاگاییم‪ ،‬كە بەهۆیەوە من ئەوەم كە هەم‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكی بنەبڕ لە جەستەم دابڕاوە ‌و‬ ‫دەتوانێت بەب ‌ێ ئەو بوونی هەبێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەشێكی لەبەرئەوەی من ئایدیایەكی روون‌و‬ ‫خاوێنم لەسەر خۆم هەیە وەك بووێك كە‬ ‫تەنیا بووێكی بیركەرەوەیە نەك مادی‪،‬‬ ‫هەروەها بەشێكیشی لەبەر ئەوەی دانام‬ ‫بە جەستەیەك‪ ،‬كە شتێكی مادییە ‌و‬ ‫بیركەرەوە نییە»‪:R. Descartes( .‬‬ ‫‪.)1991،185 ،‬‬ ‫بەم پێیەش‪ ،‬بەالی دیكارتەوەجەوهەری‬ ‫بوونی مرۆڤ لە سەلماندنی ئاگایی ئەودایە‬ ‫وەك ئاگاییەكی بیركەرەوەی بێجەستە‪.‬‬ ‫لێرەشەوە جەستە نەك هەر نابێتە شوێنی‬ ‫گرنگیپێدان لە سەلماندنی ئەو ئاگاییەدا‪،‬‬ ‫بەڵكو وەكــو «ئامێرێكی هەڵوەشاویش‬ ‫تــەمــاشــای دەكــرێــت كــە پێكەوەنانی‬ ‫ئەندامەكانی هەرگیز نابێتە ئەو بووەی‬ ‫بشێت بە مرۆڤ ناوی بەرین»‪ .‬بەمجۆرەش‬ ‫لــەســەر ڕەوتـــی نــەرێــتــی ئەفالتوونی‪،‬‬ ‫ڕەهەندی جەستەیی لەپێناسەكردنی مرۆڤدا‬ ‫كــەم بایەخ دەكرێت ‌و ئەمەش دەبێتە‬ ‫تەقلیدێكی فەلسەفی‪ ،‬كە دواجار ڕەوایەتی‬ ‫دەداتــە ئەو تاقیكردنەوە‌و شیتەڵكارییە‬ ‫زانستیی و پزیشكی و سووپاییانه‌ی‪ ،‬كە‬ ‫زۆر لەپێش دیكارتەوە بەمەبەستی تر‬ ‫دەستیانپێكردبوو(‪79David Le-27:‬‬ ‫‪.)Breton‬‬ ‫یــەكــێــك لــــەو فــەیــلــەســووفــانــەی‬ ‫بــەشــێــوەیــەكــی بــن ـه‌بــڕ ئـــەم نـه‌رێــتـه‌‬

‫فەلسەفییەی بۆ جیاكردنەوەی (جەستە)‬ ‫‌و (ئاگایی)‪،‬ڕەتكردەوە‪ ،‬فەیلەسووفی‬ ‫فەرەنسی مۆریس میرلۆپۆنتی بوو‪ .‬ئەو‬ ‫لەكتێبی (دیاردەناسی ئیدراك‪)1945 /‬‬ ‫دا بەشێوەیەكی بنەبڕ نــووســی‪»:‬لــە‬ ‫بنەمادا ئاگایی(من بیردەكەمەوە كەواتە‬ ‫هه‌م)‪»..‬نییە‪ ،‬بەڵكو (من دەتوانم)ـە»‪.‬‬ ‫(مرلوبونتی‪.)117 ،1998 :‬‬ ‫بەرلەوەی لە خودی مانای ئەم دەربڕینەی‬ ‫میرلۆپۆنتی وردببینەوە‪ ،‬پێویستە كەمێ‌‬ ‫زیاتر بزانین ئاخۆ ئەم وتەیە چ گرنگییەكی‬ ‫هه‌یه‌ لەدژی ئەو نه‌رێته‌ دوالیستییەی لێی‬ ‫هەڵدەگەڕێتەوە؟‬ ‫پێش هەموو شتێك ئەم وتەیە هەڵگری‬ ‫دژایەتییەكە لە بەرامبەر تێڕوانینێكی سواو‬ ‫بۆ چەمكی «ئــەزمــوون» لەفەلسەفەی‬ ‫ئەوروپیدا‪ .‬دوالیزم لەالیەكەوە‪ ،‬وەكو الی‬ ‫دیكارت بینیمان‪ ،‬هەڵگری جیاكارەیەكە‬ ‫لەنێوان ئاگایی ‌و جەستەدا‪ .‬ئاگایی‬ ‫بەبوونێكی بێجەستە ‌و جەستەش بە‬ ‫بووێكی مەتریاڵی لێكدەداتەوە‪ ،‬كە دوو‬ ‫دنیای جیاوازیان هەیە‪ .‬لێرەشدا ئاگایی‬ ‫هیچ پێویستی بە جەستەیەك نییە تا‬ ‫ئەزموونی خۆی تیادا بكات ‌و جەستەش‬ ‫ئاگایی بۆ مەبەستە «نزمەكانی» خۆی‬ ‫بەكار دەهێنێ‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وته‌كه‌ی‬ ‫دیكارت ئیراده‌ی مــرۆڤ بۆ ئه‌نجامدان‬ ‫و كار و چاالكیی ده‌خاته‌ په‌راوێزه‌وه‌ و‬ ‫له‌ مرۆڤ ته‌نیا ئاگاییه‌كی پاسیڤ‪ ،‬كه‌‬ ‫وابه‌سته‌ی شوێن و كات نیه‌‪ ،‬ده‌هێڵێته‌وه‬ ‫‪39-30( ،)2002( .Olesen, J‬‬ ‫لەالیەكی تریشەوە ئەم جوت جه‌مسه‌رییه‌‬ ‫قاییل بە دژایەتییەك دەبێت لەنێوان‬ ‫(ئاگایی) ‌و (جیهان)دا‪ :‬جیهان‪ ،‬وەكو‬ ‫ئەزموونگەراكان دەڵێن‪ ،‬دەبێتە الیەنێكی‬ ‫چاالك‪ ،‬چونكە ئەو داتایانە بۆ هەستەكان‬ ‫دەنێرێ‌ كە دەبێت ئاگایی وەریانبگرێت‬ ‫‌و بیانگۆڕێت بە دانــایــی‪ ،‬یاخود وەكو‬ ‫راشیۆنالیستەكان دەڵێن‪ :‬ئاگایی وەكو‬ ‫میكانیزمێكی چاالك لەشێوەی زمانێكی‬ ‫گەردوونیدا دەكەوێتە گەڕ‪ ،‬تا ئەزموونەكان‬ ‫بگۆڕێت بە دانایی(پێشه‌كی بۆ كتێبه‌كه‌ی‬ ‫مێرلۆپۆنتی(‪.)Kirkeby.1994 :‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر وەكو مێرلۆپۆنتی دەڵێت‪،‬‬ ‫ئاگایی بریتی بێت لە‪« :‬من دەتوانم»‪،‬‬ ‫ئەوە ئاگایی‌و جەستە وەكو دوو ڕووی یەك‬ ‫كێشە خراونەتە پێشچاو‪ .‬واتە بەپێی ئەم‬ ‫گوتەیە جەستە نابێتە ئامرازێك بۆ ئاگایی‬ ‫تا دنیا داگیر ‌و كۆنتڕۆڵ بكات‪ ،‬هەروەها‬ ‫نابێتە فیلتەرێك لەنێوان مەتریاڵییەت ‌و‬ ‫زەییندا‪ ،‬یاخود ناكرێتە شتێك لەنێوان‬ ‫شتەكانی دیكەدا‪ ،‬هه‌روه‌كوچۆن ناشكرێت‬ ‫لێكدی جــودا بكرێنه‌وه‌‪ .‬بەڵكو جەستە‬ ‫دەبێتە مانایەك كە ئێمە لەكاتی بیركردنەوە‬ ‫‌و هەڵسوكەوت و ئه‌زموونمان لەناو دنیا‌و‬ ‫شتەكاندا‪ ،‬هەڵگریین ‌و خاوەنیین‪ .‬دەبێتە‬ ‫جەستەیەكی شوناسكەر‪ ،‬چونكە كاتێ‌ ئێمە‬ ‫لەناو شتەكان و جیهاندا تەماشا دەكەین‪،‬‬ ‫دەستڕادەكێشین‪ ،‬دەئاخڤین‪ ،‬گوێدەگرین‌و‬ ‫چێژ وەردەگرین و بیرده‌كه‌ینه‌وه‌ و یادمان‬ ‫ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ئەوە بەهۆی جەستەوە ‌و‬ ‫لەگەڵ جەستەدا بەم كردارانە هەڵدەستین‪.‬‬ ‫جەستە پێشتر بەهۆی هەستەكانەوە‬ ‫بینیوێتی‪ ،‬ئاخاوتووە‪ ،‬هەستیكردووە‌و‬ ‫گوێیگرتووە‌و چەژتوێتی و بیری كه‌وتۆته‌وه‌‬ ‫و هتد‪ .‬جیهان تەنیا لەبەر ئەوە واقیعییە‬ ‫چــونــكــە شــتــەكــان بــەهــۆی پراكتیكی‬ ‫جەستەیی ئێمەوە مانای خۆیان وەردەگرن‪.‬‬ ‫واتە جەستەی ئێمە وەكو جەستەیەكی‬ ‫چـــاالك لــەشــتــەكــان نــزیــك دەبــێــتــەوە‪،‬‬ ‫دەستیان تــێــوەردەدات ‌و ئەزموونیان‬ ‫دەكات و ده‌یانگۆڕێت‪ .‬لێرەشەوە جەستە‬ ‫نەك هەر دابــڕاو نییە لەجیهان‪ ،‬بەڵكو‬ ‫«خــاوەنــی جیهانی خۆشیەتی»‪ ،‬بگره‌‬ ‫جیهان ده‌هێنێته‌ ناوخۆیه‌وه‌(مرلوبونتی‪:‬‬ ‫‪.).118 .1998‬‬ ‫كــەواتــە ئــاگــایــی هەمیشە بــەهــۆی‬ ‫جەستەوە ‌و لــە ڕێــگــەی جەستەوە لە‬ ‫«ناو» دنیایەكی مێژوویی‌و واقیعیدایە‪،‬‬ ‫هەروەكو چۆن دنیای ئەزموونكراویش‬ ‫هەمیشە لەڕێگەی جەستەوە ‌و بەهۆی‬ ‫جەستەوە ئەزموون دەكرێت‪ ،‬كە دەشێت‬ ‫ئــەمــە ناوبنێین «بەجەستەییبوونی‬

‫دەرەوە»‪.‬میرلۆپۆنتی‬ ‫ئەزموونەكانی‬ ‫دەنووسێ‌‪»:‬جەستە هۆی (بوونی) كائینە‬ ‫لەجیهاندا‪ ،‬بەدەستهێنانی جەستەش بۆ‬ ‫كائینێكی زیندوو بە مانای پەیوەستبوونە‬ ‫بە كایەیەكی تایبەتەوە ‌و گونجاوە لەگەڵ‬ ‫پرۆژەی دیاریكراودا‪ ..‬ئەگەر ڕاستبێت كە‬ ‫من لەڕێگەی جیهانەوە ئاگام بەرامبەر‬ ‫جــەســتــەی خــۆم ‌و ئــەم جەستەیەش‬ ‫لەناوەندی جیهاندایە‪ ،‬ئــەوە راستیشە‪،‬‬ ‫كە جەستەم چەقی جیهانە‪ :‬من ده‌زانم‬ ‫كە شتەكان چەندین سیمایان هەیە‪،‬‬ ‫چونكە دەتوانم بەدەوریاندا بێم‌و بچم‪ ،‬بەم‬ ‫مانایەش من بەهۆی جەستەمەوە ئاگام بە‬ ‫جیهان»(مرلوبونتی‪.)78 ،1998 :‬‬ ‫بەم پێیە‪ ،‬جەستە هەر به‌ ته‌نیا ئامرازێك‬ ‫یاخود بابەتێكی دەرەكی نییە لەبەردەم‬ ‫خودێكی ئاگادا وەكو دیكارت دەیویست‬ ‫بیسەلمێنێ‌‪ ،‬بەڵكو بەپێچەوانەوە‪ :‬جەستە‬ ‫كەسێتی ئەو خودە خۆیەتی‌و لە ڕێگەی‬ ‫بوونی جەستەییەوەیە‪ ،‬كە ئاگایی فۆرمی‬ ‫خۆی لەسەر شتەكان وەردەگرێت‪ .‬ئێمە‬ ‫بەجەستەمانەوە لەناو دنیاداین‌و بەهۆی‬ ‫ئەویشەوە سەروسەكوتمان لەگەڵ شتەكان‬ ‫‌و ژیاندا هەیە‪ .‬هەروەها ئێمە وەكو جەستە‬ ‫دەئاخڤین‪ ،‬شوناسی دەوروبەرمان دەكەین‌و‬ ‫دەبینە ئەو ئاگاییەی‪ ،‬یان ئەو «ڕۆحە»ی‬ ‫كەهەین‪.‬‬ ‫كــەواتــە وەخــت ـێ‌ دەگــوتــرێ‌ ئاگایی‬ ‫بریتییە لە «مــن دەتــوانــم»‪ ،‬بەواتای‬ ‫ئەوەیە من دەتوانم لە دەرەوەی خۆم‬ ‫بم‌و لەخۆم بپەڕمەوە‪ ،‬وەكو جەستەیەكی‬ ‫هەستیار لەجیهان ‌و لەناو شتەكاندا بم ‌و‬ ‫ئەزموونیان بكەم‌و هەڵسوكەوتیان لەگەڵدا‬ ‫بكەم‪ .‬جیهان لێرەوە‪»:‬ئاسۆیەكی كراوەیە‬ ‫لەبەردەم ئەزموونەكانی ئێمەدا ‌و لەپێش‬ ‫هەموو ئەزموونێكی ئینسانیشەوە بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬هەر لەبەر ئــەوەش جیهان بەبێ‌‬ ‫پچڕان ئامادەیە‪ ،‬بەڵكو ئامادەییە لەپێش‬ ‫هەر جــۆرە بیركردنەوەیەكی دیاریكراو‬ ‫«لەمەڕ ئەو جیهانەوە»(الفریوی‪ :‬الفكر‬ ‫العربی المعاصر ‪.)39 ،109-108‬‬ ‫لێرەوە گرنگیی ئاگایی ئەوە نییە كە‬ ‫خۆی ببێتە تاقە مەرجی هەبوونی مرۆڤ‬ ‫‌و الفی بێ بایەخی جەستە لێبدات لە‬ ‫ڕەوه‌ندی ئەزموونكردنی جیهاندا‪ .‬بەڵكو‬ ‫گرنگیی ئاگایی بەگوتەی میرلۆپۆنتی‬ ‫لەوەدایە كە‪»:‬ئاگایی بێت لەالی شتەكان‬ ‫بــە یارمەتی جەستە‪ .‬هــەر جوڵەیەك‬ ‫ئەوكاتە دەبێتە ئاگایی كە بووبێتە ئاگایی‬ ‫جەستە‪ ،‬واتە‪ :‬ئەوكاتەی جەستە كردبێتی‬ ‫بەبەشێك لە جیهانی خۆی»‪ ،‬بەجەستەیی‬ ‫كردبێت‪)92 :s ,1994 :M. Ponty(.‬‬ ‫بــەكــورتــی دەتــوانــیــن بڵێین‪ :‬ئێمە‬ ‫بــەجــەســتــەمــانــەوە ئــەزمــوونــی دنــیــای‬ ‫دەوروبــەرمــان دەكــەیــن‪ ،‬لەجەستەماندا‬ ‫هەست بەخۆشیی‌و ئازار‌و كاریگەرییەكانی‬ ‫دەرەوە دەكەین‪ .‬لە ئامادەیی ئێمەدا لەناو‬ ‫ئەو دەوروبـــەرەدا كە تیایدا دەژیــن‪ ،‬لە‬ ‫سەروكاری ڕۆژانەماندا لەناو دامودەزگاكانی‬ ‫كۆمەڵگادا‪ ،‬ئــەوەی پێش هەمووشتێك‬ ‫گونجان‌و نەگونجان‪ ،‬سەرما ‌و گەرما و‬ ‫چێژ ‌و ئازار ئەزموون دەكات‪ ،‬جەستەی‬ ‫ئێمەیە‪ .‬جەستە ئەو ئامادەبوونە فیزیایی‬ ‫‌و مەعنەویە هەستیارەی ئێمەیە كە‬ ‫هەڵسوكەوت ‌و بوونی ئێمە لەناو شتەكان‬ ‫‌و جیهاندا بەرجەستە دەكــات ‌و مانایان‬ ‫پێدەبەخشێت‪.‬‬ ‫بۆیە پێویستە خوێندنەوەی جەستە‬ ‫‌و ئاماژە پڕماناكانی جەستە خاڵێكی‬ ‫گرنگی هەر تێڕوانینێكی مەعریفی بێت‪،‬‬ ‫كە نەك هەر گرنگیی بەڕۆڵی ئەخالقیانە‬ ‫‌و ئیستاتیكیانەی جەستە دەدات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫دەیەوێت لەهەمانكاتدا ڕەخنەش بێت لەو‬ ‫ئاستانەی دەسەاڵت كە زەبری فیزیكیانه‌‬ ‫و ڕه‌مزیانه‌ی خۆیان لەسەر جەستە پیادە‬ ‫دەكەن‪ ،‬سنوور لەبەردەم هەڵسوكەوتكردنی‬ ‫ئــازادانــەیــدا دادەنــێــن ‌و بــەو جــۆرەش‬ ‫دەیكەنە جەستەیەكی پاسیڤ ‌و بەتاڵ‪.‬‬ ‫قسه‌كردن له‌سه‌ر جه‌سته‌ له‌وێوه‌ گرنگه‌ كه‌‬ ‫ده‌مانباته‌وه‌ بۆ قسه‌كردن له‌سه‌ر ئازادیی‬ ‫جه‌سته‌‪ ،‬كه‌ ڕوویه‌كی دیكه‌ی قسه‌كردنه‌‬ ‫له‌سه‌ر به‌ قوربانیكردنی جه‌سته‌‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪)347‬دوشەممە ‪2017/7/3‬‬

‫تۆلێرانسی نۆرماڵ لەنێوان كلتورەكاندا ئەوەیە‬ ‫ێ ئەوەی ناچاربین خۆشمان بوێت‬ ‫‌ئەویدی‪-‬مان قبوڵبێت‪ ،‬ب ‌‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ سالڤۆی ژیژەک‪-‬‬‫(‪)3-3‬‬ ‫شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی‬

‫هێرشی پەنابەران بۆ واڵتانی‬ ‫كۆلۆنیالیزم‬ ‫*لەمساڵدا بەو قسە و باسانەی دەربارەی‬ ‫پــرســی پــەنــابــەران لــە ئــەوروپــا كــردت‪،‬‬ ‫مشتومڕێكت نایەوە‪ ...‬پێت وا نییە ئەمەی‬ ‫ڕودەدات‪ ،‬هیچ نییە جگە لە درەنجامێكی‬ ‫دەرەنـــگـــوەخـــت لــە دەرەنــجــامــەكــانــی‬ ‫كۆلۆنیالیزمی ئەوروپی لە جیهانی سێدا‬ ‫بەگشتی و لە واڵتانی عەرەبی بەتایبەتی؟‬ ‫وادیــارە كۆلۆنیالیستە كۆنەكان ئەركی‬ ‫خۆیان بەرامبەر ئــەوانــەی لە كۆلۆنییە‬ ‫دێرینەكانەوە هاتوون‪ ،‬بەج ‌ێ ناهێنن‪..‬‬ ‫ڕاستە‪ ،‬هــاوڕام لەگەڵ بۆچونەكەتدا‪.‬‬‫ئەوەی دەیبینین دیاردەیەكە‪ ،‬بەرهەمی ئەو‬ ‫قۆناغ و گۆڕانكاریانەی پێشوترە‪ .‬ئەڵبەت‬ ‫لەئێستادا كۆلۆنیالیزمی ڕاستەوخۆ نییە‪،‬‬ ‫ئــەوەی هەیە كۆلۆنیالیزمێكی ئابوریی‬ ‫هەڵەشەو پەتەڕییە لە جیهانی سێدا‪.‬‬ ‫چاكترین نمونەیەك بۆ سەلماندنی ڕاستیی‬ ‫قسەكانم‪ ،‬واڵتی كۆنگۆی دیموكراسییە‪.‬‬ ‫گۆنگۆ بەڕواڵەت دەوڵەتە‪ ،‬وەل ‌ێ لەناوەوەدا‬ ‫دەوڵەت (بەمانای ڕاستەقینەی دەوڵەت)‬ ‫بونی نییە‪.‬‬ ‫واڵتێكە لەسایەی هەژاری و حوكمڕانیی‬ ‫گــروپــە چــەكــدارەكــانــدا دەژی‪ .‬ئەویش‬ ‫لــەبــەرئــەوەی كــۆنــگــۆی دیــمــوكــراســی‪،‬‬ ‫بەتەواوەتی تێكەڵ بەبازاڕی ئابوریی جیهانی‬ ‫بووە (توانای كشتوكاڵی هەیە‪ ،‬خاوەنی‬ ‫كەرەستەگەلێكی پڕبەهای ژێرزەویە‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫ئەڵماس‪ ،‬زێڕ‪ ،‬مس‪ ،‬نەوت)‪ .‬ڕەنگە دۆخی‬ ‫هاوشێوەی كۆنگۆ‪ ،‬لەزۆر شوێنی دیكەی‬ ‫دنیادا هەبێت‪.‬‬ ‫پێدەچێت هەندێك لەناوچە كۆلۆنیكراوە‬ ‫كــۆنــەكــان‪ ،‬هــەرگــیــز ئــازادنــەبــووبــن و‬ ‫بەدەستنەهێنابێتەوە‪.‬‬ ‫سەربەخۆییان‬ ‫بەتایبەت كە دەبیستین دەوڵەتی عەرەبی‬ ‫یان ئاسیایی واهەن‪ ،‬دەچن زەوی و زاری‬ ‫كشتوكاڵی دەكڕنەوە (بەتایبەت لەئەفریقیا‪،‬‬ ‫بۆ نمونە لەسۆماڵ)‪ ،‬تا بەشەخۆراكی‬ ‫خۆیان دەستەربكەن و بەو چەشنەش‪ ،‬ئەو‬ ‫واڵتانە هەر بەژێردەستەیی واڵتێكی بیانی‬ ‫دەمێننەوە‪.‬‬ ‫ئێمە دەزانین كۆلۆنیالیزمی كۆن كاری‬ ‫نــاڕەوای زۆری ئەنجامداوە‪ .‬بۆ نمونە لە‬ ‫هندستان‪ ،‬ئەو برسییەتی و قات و قڕیەی‬ ‫لەڕابردودا ڕویانداوە‪ ،‬لەكەس شاراوەنییە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆكە كۆلۆنیالیزمی ئابوری پشێوی‬ ‫دەنێتەوە‪ ،‬ئــەوەش وەك درێـــژەدان بەو‬ ‫ملمالن ‌ێ جیۆ‪-‬سیاسییەی لەئارەدایە‪ .‬گەر‬ ‫بگەڕێینەوە بۆ دەستوەردانی سەربازیی ناتۆ‬ ‫لەواڵتێكی وەك لیبیا‪ ،‬دەبینین سەرهەنگ‬ ‫مــوعــەمــەر قــەزافــی‪ ،‬قسەكانی لەجێی‬ ‫خۆیدابوون‪.‬‬ ‫لە دوا ڕۆژەكانی حوكمڕانیدا‪ ،‬هۆشداری‬ ‫دایــە ئەوروپا لەدەرەنجامەكانی ئەگەری‬ ‫ڕاگەیاندنی شەڕ لەدژی لیبیا و پەالماردانی‬ ‫واڵتــەكــەی و هۆشدارییەكانیشی ڕاست‬ ‫دەرچون‪ .‬هەمان شتیش لە سوریا و عێراق‬ ‫ڕوودەدات‪ .‬ئەوە تاوانێكە خۆرئاوا ئەنجامی‬ ‫دا‪.‬‬ ‫من پێم وایــە هەڵەیە گەر هەموو ئەو‬ ‫ناهەمواریانەی ڕودەدات‪ ،‬تەنها لەپرسی‬ ‫مرۆییدا كورتبكەینەوە‪ .‬تاكە چارەسەر بۆ‬ ‫دەربازبوون لەو قەیرانانەی تێی كەوتوین‪،‬‬ ‫سەرلەنو ‌ێ بیركردنەوەیە لە ڕوداوە جیۆ‪-‬‬ ‫سیاسییەكان بەگشتی‪.‬‬ ‫خـــۆرئ ــاوا دەســـتـــوەردان زۆردەكــــات‬ ‫(بەشێوەیەكی ب ‌ێ تام)‪ ،‬لە واڵتانی عەرەبی‬ ‫و واڵتانی جیهانی سێهەمدا‪ .‬سەیركە چی لە‬ ‫(حەلەب)دا ڕودەدات‪ ،‬لە سوریا بەگشتی‪،‬‬

‫داعش دەكرێت لەماوەی‬ ‫چەند هەفتەیەكدا‬ ‫لەناوبربێت‪ ،‬بەاڵم چاوپۆشی‬ ‫لێدەكەن‪ ،‬لەبەرئەوەی ڕەنگە‬ ‫مەترسییەك لەئێرانەوە‬ ‫هەبێت و بە ئاشكرا‬ ‫باسی نەكرێت‬

‫بەڕای من ئەوروپا دەتوانێت‬ ‫پێشوازی لە زۆرترین پەنابەرانی‬ ‫عەرەب بكات‪ ،‬بێ‌ هیچ كێشە و‬ ‫گرفتێك‪ ،‬تەنها هەر ئەوەندەی‬ ‫دەوێت بەشێوازێكی جیاوازتر بیر‬ ‫لەڕێكخستنی پرۆسەكە بكاتەوە‬ ‫شەڕێكی كراوەیەو هەموو هێزەكان تێیدا‬ ‫بەشدارن‪.‬‬ ‫*نــەیــاری ت ــازەت بۆ خــۆت زیــادكــرد‪،‬‬ ‫سەروەختێك چەمكی (بەمیلیتاریكردنی‬ ‫پەناهندەكانت) پێشنیازكرد‪ .‬ئەو چەمكە‬ ‫هەڵاڵی نایەوە و تا ئێستاش هەروایە‪ .‬واتە‬ ‫بەدحاڵیبونێكی دروستكرد‪ ..‬بەدیاریكراوی‬ ‫مەبەستت لەو چەمكە چی بوو؟‬ ‫مـــەبـــەســـتـــی مــــن لــەچــەمــكــی‬‫(بەمیلیتاریكردنی پەناهندەكان)‪ ،‬ئەوە‬ ‫نەبوو لەشكر بۆ پاراستنی سنورەكانی‬ ‫ئەوروپا بەكاربێنین‪ ،‬وەكو ئەوەی هەندێك‬ ‫وا لێی حاڵی بوون‪ .‬شێوازی مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵ دۆسێی پەنابەراندا‪ ،‬كارەسات بوو‪.‬‬ ‫تەلەفزیۆنەكان وێنەو گرتەی سەدان هەزار‬ ‫لەو كەسانەیان پیشاندەدا كە بەشێوەیەكی‬ ‫ب ‌ێ سەروبەر‪ ،‬لەسنوری واڵتانی ئەوروپا‬ ‫دەپەڕینەوە‪.‬‬ ‫بەرەی ڕاستیش ئەوەیان قۆستەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی دەنگی زیاتر لە پرۆسەی‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‪ .‬الی خۆمەوە داوامدەكرد‬ ‫لەشكر بێتە ســەرخــەت‪ ،‬بەمەبەستی‬ ‫ڕێكخستنی هاتوچۆی پەنابەران و گرتنەبەری‬ ‫هەند ‌ێ ڕ ‌ێ و شوێن كە بتوانێت‪ ،‬پرۆسەی‬ ‫هات و چۆیان ئاسان بكات‪.‬‬ ‫من دژی ئــەو هەڵسوكەوتانەم لەگەڵ‬ ‫پەنابەراندا دەكرێت و ئەو لێپێچینەوانەی‪-‬‬ ‫بە بەردەوامی‪ -‬ڕوبەڕوی دەبنەوە‪ ،‬بەبیانوی‬ ‫هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لەوەی تا چەند بۆ‬ ‫كلتوری ئەوروپای و ئایینی مەسیحی و‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬دەست دەدەن‪.‬‬ ‫بۆ خۆم ئەو هەڵسوكەوتانەم بەدڵ نییە‪.‬‬ ‫ئــەو شێوازە خراپەی مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫كۆچبەراندا پێكرد‪ ،‬ڕۆڵی هەبوو لەوەی گیان‬

‫بەبەر ڕاسیزمی دژ بە پەنابەران و ڕقبوونەوە‬ ‫لەبێگانەدا بكاتەوە‪ .‬دەكرا گەر پرۆسەكە‬ ‫بەشێوەیەكی تۆز ‌ێ ئەقاڵنیانەتر ڕێكبخرایە‪،‬‬ ‫ئەوە ڕوی نەدایە‪.‬‬ ‫زۆرجــــار ســەرنــجــی ئــەو پۆلێنكردن‬ ‫و دابــەشــكــردنــانــەی بـــەردەم فەرمانگە‬ ‫ئەوروپاییەكانم داوە کە بەسەر پەنابەراندا‬ ‫دەسەپێنرێت‪( :‬ئــەوە سوریە و خاوەنی‬ ‫بڕوانامەی زانكۆیە‪ ،‬كەواتە توانای ئاوێتە‬ ‫بونی هەیە‪ .‬ئەمەیان خەڵكی ئەفعانستانە‪،‬‬ ‫كەواتە پێویستە لەوانی تر جیابكرێتەوە‪.)..‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی لە سەرەتای ساڵی ڕابردوو‬ ‫لــە شــاری (كــۆلــن) لــە ئەڵمانیا ڕویــدا‪،‬‬ ‫چاكتر وابوو هەند ‌ێ لە پەنابەران بۆ نمونە‬ ‫بانگهێشتی بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنی بكرێن‬ ‫و قسەیان لەگەڵ بكەین و هاوكات دەرفەتی‬ ‫ئەوەیان بدەینێ‌‪ ،‬تا ڕاوبۆچونی خۆیان‬ ‫بخەنەڕوو‪ .‬كێشە ڕاستەقینەكان‪ ،‬پێویستە‬ ‫بە بوێری و واقعیانە‪ ،‬بەرەو ڕویان بچین‪.‬‬ ‫خەڵكانێك ه ــەن پــێــیــان وایـــە ئــەو‬ ‫پەناهندانەی دێنە ئــەوروپــا‪ ،‬كەسانێكن‬ ‫ناشارستانین‪ .‬ئــەم پرسە هــەر تەنها‬ ‫پەنابەرانی عەرەب ناگرێتەوە‪ ،‬بەچاوی خۆم‬ ‫لە كەنەدا هەڵسوكەوتی سەیرم لە كۆچبەرە‬ ‫مەكسیكییەكان بینیووە‪ .‬توندوتیژیانم لەدژی‬ ‫ژن بینیووە‪ ،‬بەجۆرێك بووە كە بەئەقڵدا‬ ‫ناچێت‪ .‬بــەڕای من ئــەوروپــا دەتوانێت‬ ‫پێشوازی لە زۆرترین پەنابەرانی عەرەب‬ ‫بكات‪ ،‬ب ‌ێ هیچ كێشە و گرفتێك‪ ،‬تەنها هەر‬ ‫ئەوەندەی دەوێت بەشێوازێكی جیاوازتر بیر‬ ‫لەڕێكخستنی پرۆسەكە بكاتەوە‪.‬‬ ‫*پەنابەری موسڵمان سەروەختێك دوای‬ ‫سەفەرێكی تاقەت پڕوكێن و هەند ‌ێ جاریش‬ ‫پڕمەرگەسات دەگــاتــە ئــەوروپــا‪ ،‬لەگەڵ‬

‫ئەوەی من تێبینیم كردووە ئەوەیە‪،‬‬ ‫هەڵسوكەوتێكی بێئابڕوانە لەگەڵ‬ ‫پەنابەراندا دەكرێت و ئەوەش‪،‬‬ ‫دەرفەت دەداتە ڕاسیست و‬ ‫ئەوانەی دژە پەنابەرانن‬ ‫هەند ‌ێ وێناكردنی حازربەدەست و حوكمی‬ ‫پێشوەختەو گاڵتەجاڕی و شۆخیپێكردن‬ ‫ڕووبەڕوودەبێتەوە‪ ،‬وەك ئــەوەی ڕێك و‬ ‫ڕاســت نمونەیەك بێت لە كۆچبەرێكی‬ ‫جولەكە لە ئەورپای سەدەی بیستەمدا؟‬ ‫تاڕادەیەكی زۆر ئەوە ڕاستە‪ .‬هەرچەندە‬‫جــولــەكــە وەك دوژمــنــێــكــی نــاوخــۆیــی‬ ‫سەیردەكرا‪ .‬وەك خۆم حەزم بەو لۆژیكە‬ ‫هاوسۆزیە پاسیڤە نییە لەگەڵ پەنابەراندا‬ ‫و هاوڕانیم لەگەڵ ئەوانەی داوادەكـــەن‪،‬‬ ‫پێویستە تێیان بگەین و ئاوێتەیان بكەین و‬ ‫قسەگەلێكی نابەجێی لەو شێوەیە‪.‬‬ ‫ئەمە لە ئیستیفزازكردنێكی لیبرالیانە‬ ‫زیاتر نییە‪ .‬الی خۆمەوە پێم وایە تۆلێرانسی‬ ‫نۆرماڵ لەنێوان كلتورەكاندا ئەوەیە كە‬ ‫‌ئەوی دیمان قبوڵبێت‪ ،‬ب ‌ێ ئەوەی ناچاربین‬ ‫خۆشمان بوێت‪ .‬قبوڵمان بێت لەگەڵیدا‬ ‫بژین‪.‬‬ ‫گەربێتو بەلۆژیكەكەی ئەوان ڕازی بین‪،‬‬ ‫ئــەوا مانای وایــە گەرهاتوو لەپەنابەران‬ ‫تێنەگەیشتین‪ ،‬دەبێت دەریـــان بكەین!‬ ‫نەخێر‪ ،‬گرنگ نییە تێیان بگەین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گرنگە بەالمانەوە لەگەڵیاندا بژین و هیچی‬ ‫تر‪ .‬مێڵتی كەلچەر‪ ،‬واتە فەزایەكی هاوبەش‬ ‫فەراهەم بكەین‪ ،‬فەزایەك كەمترین مەرجی‬ ‫بۆ دابنێین‪ ،‬هەرئەوەندە‪.‬‬ ‫پێویستە ئــەوەشــمــان بیرنەچێت كە‬ ‫لە ئەوروپا خۆشیدا‪ ،‬ناوەندی واهــەن بە‬ ‫ئەنگێزەیەكی ئسوڵیانەی زۆر زیاترەوە‪،‬‬ ‫مامەڵە لەگەڵ ئازادیی ژندا دەكەن‪ .‬ئەوەی‬ ‫من تێبینیم كردووە ئەوەیە‪ ،‬هەڵسوكەوتێكی‬ ‫بێئابڕوانە لەگەڵ پەنابەراندا دەكرێت‬ ‫و ئــەوەش‪ ،‬دەرفــەت دەداتــە ڕاسیست و‬ ‫ئەوانەی دژە پەنابەرانن‪.‬‬ ‫*هــەنــد ‌ێ لە حكومەتەكانی ئەوروپا‬

‫گوێیان بە هەلومەرجە ناوخۆییەكان نەداو‬ ‫بەپێچەوانەی خواستی زۆرینەوە هەنگاویان‬ ‫ن ــا‪ .‬بــەرەنــگــاریــی ڕاســیــزم بــوونــەوە و‬ ‫هەڵوێستێكی پۆزەتیڤانەیان بۆ مامەڵەكردن‬ ‫لەگەڵ پەنابەراندا پەیڕەوكرد‪ ،‬بۆ نمونە‬ ‫لەئەڵمانیا؟‬ ‫زۆر حــەزدەكــەم بگەڕێمەوە بۆ الی‬‫نمونەی ئەنجێال مێركل لەئەڵمانیا‪ .‬ئەو هەر‬ ‫لەسەرەتاوە ڕون و ڕەوان بوو‪ ،‬بەخێرهاتنی‬ ‫لە پەنابەران كرد‪ .‬بڕیارەكەی دژ بە حەز و‬ ‫ئارەزووی زۆرینەی گەلی ئەڵمانی بوو‪.‬‬ ‫گـــەر بهاتبایە گشتپرسییەكی لە‬ ‫واڵتەكەیدا ڕێكبخستایە‪ ،‬بەرلەوەی بڕیاری‬ ‫پێشوازیكردنی لە پەنابەران بدایە‪ ،‬ئەوا النی‬ ‫كەم لە ‪ %60‬گەلی ئەڵمانی بە (نەخێر)‬ ‫دەنگیان دەداو پێشوازیكردنیان لەپەنابەران‬ ‫ڕەتــدەكــردەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬من هەر‬ ‫لەبەرەی ئەنجێالمێرك دام‪.‬‬ ‫ئ ــەوە مــومــارەســەكــردنــی سیاسەتی‬ ‫ڕاستەقینەیە‪ ،‬سیاسەتی ڕاستەقینەش‬ ‫ئ ــەوەی ــە بــەپــێــچــەوانــەی دیــمــوكــراســی‬ ‫(بەتێگەیشتنە تەقلیدیەكەی) هەنگاوبنێین‪.‬‬ ‫شت ‌ێ بكەین دژی ڕای گشتی بێت‪ .‬بەو‬ ‫مەرجەی بتوانین دواتر زۆرینە بێنینە سەر‬ ‫ئەو ڕایەی‪ ،‬قەناعەت بە بڕیارەكانمان بێنن‪.‬‬ ‫*زۆرترین ژمارەی پەنابەران لە ئەوروپا‪،‬‬ ‫ئەوانەن كە لە سوریاوە دێن‪ .‬بەپێی ئامارە‬ ‫فەرمییەكان ‪ %30‬پەنابەران لە ئەوروپا‬ ‫خەڵكی سوریان‪ .‬لە سوریا شەمەندۆفێری‬ ‫بەهاری عەرەبی چەقی و ئەو واڵتە بوو‬ ‫بە سەرزەمینێك‪ ،‬كــراوە بــەڕووی هەموو‬ ‫شەڕێكدا‪...‬‬ ‫ئەو مەسەلەیە سەیر نییە بەالمەوە‪.‬‬‫شۆڕشی ســوری كەشكست دێنێ‌‪ ،‬چەند‬ ‫هۆكارێكی لەپشتە‪ .‬لە واڵتە یەكگرتووەكانی‬

‫ئەمریكادا دەستەبژێرەكانی سەر بەچینی‬ ‫ناوەند‪ ،‬دەتوانن شۆڕش هەڵگیرسێنن و‬ ‫هۆكارەكانیشی بۆ دەستەبەربكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەتەنها خۆیان ناتوانن بەو كارە هەستن و‬ ‫سەری بخەن‪.‬‬ ‫هەمان شت لە توركیا ڕویدا‪ .‬چەند ساڵێك‬ ‫لەمەوبەر بینیمان چۆن خۆپیشاندانی گەورە‬ ‫لە گۆڕەپانی (تەقسیم) دەستی پێكرد‪ ،‬وەلێ‌‬ ‫ئەوكات زۆرینەی خەڵك (زۆرینەی بێدەنگ)‬ ‫لەبەری ئەوبەردابوون‪ ،‬واتە لەگەڵ ئەردۆگان‬ ‫بوون‪ .‬ئەوەی لە سوریا دەگوزەرێت‪ ،‬هەر‬ ‫بەتەنها پەیوەندی بە سوریاوە نییە‪ .‬ئەوەی‬ ‫لەو ‌ێ ڕودەدات‌‪ ،‬دۆخێكی تەواو تراژیدیانەیە‪.‬‬ ‫ئەو واڵتــە بۆتە سەرزەمینی جەنگ‪ ،‬بۆ‬ ‫جەنگاوەرانێكی بێشومار و هەمەجۆر‪ .‬من‬ ‫دەرهەق بە ئایندەی سوریا‪ ،‬ڕەشبینم‪.‬‬ ‫*لەمیسر و تونسیش بەهەمان شێوە‪،‬‬ ‫بەهاری عەرەبی بە ئامانجی تەواوەتی‬ ‫خۆی نەگەیشت‪ .‬لەگەڵ گەڕانەوەی سوپا و‬ ‫دەموچاوەكانی ڕژێمی كۆن بۆ سەر كورسی‬ ‫حوكمڕانی‪ ..‬لەیەمەن شەڕێكی بێئامان هەیە‬ ‫و لیبیاش پارچەپارچەبوو‪....‬‬ ‫پێم وایە لەئێستادا هێشتا زووە‪ ،‬قسە‬‫لەشكست یان سەركەوتنی بەهاری عەرەبی‬ ‫بكەین‪ .‬بــەاڵم ئــەوەی نكوڵیی لێناكرێت‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬ئەو بزاوتەی میللەتانی عەرەب‬ ‫دەستیان دای ‌ێ بۆتە مایەی سەرهەڵدانی‬ ‫جــۆرێــكــی نــو ‌ێ لــە هــۆشــیــاری‪ ،‬یاخود‬ ‫بێداربوونەوەی مەدەنی كە كاریگەری خۆی‬ ‫جێدێڵێت و ئەو كاریگەریەش لە داهاتودا‬ ‫بــــەردەوام دەبــێــت‪ ،‬لــەگــەڵ هەڵكشانی‬ ‫بزاوتەكانی ژنان و خوێندكاران و توێژە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكانی دیكە‪ .‬كەواتە ئەمە وامان‬ ‫لێدەكات كەمێك گەشبین بین‪.‬‬ ‫ڕەنگە هەندێك بەرەو ئەوە بچن شكستی‬ ‫بەهاری عەرەبی ڕابگەیەنن‪ ،‬ئەویش بە‬ ‫ئاماژەدان بە دۆخی داعش‪ .‬ئەم ڕێكخراوە‬ ‫دەكــرێــت لــەمــاوەی چــەنــد هەفتەیەكدا‬ ‫لەناوببرێت‪ ،‬بــەاڵم چاوپۆشی لێدەكەن‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی ڕەنگە مەترسییەك لەئێرانەوە‬ ‫هەبێت و بە ئاشكرا باسی نەكرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫ئەم گفتوگۆیە سەعید ختێبی ڕووبەڕوو‬ ‫لە ماڵەكەی خۆیدا لە لیۆ بلیانای پایتەختی‬ ‫سلۆڤینییا‪ ،‬لەگەڵ سالڤۆی ژیژەكدا سازی‬ ‫داوە و لە گۆڤاری (الجدید)دا باڵوكراوەتەوە‬ ‫كــە گۆڤارێكی كلتوری مانگانەیەو لە‬ ‫(لەندەن) دەردەچێت‪.‬‬