گۆڤارێکی ئەدەبی و رووناکبیرییە بنکەی رووناکبیریی گەالوێژ دوو مانگ جارێک دەری دەکات ژمارە ٦١حوزەیران2013 -
سەرنووسەر عەبدوڵاڵ تاهیر بەرزنجی سکرتێری نووسین دانا فایەق دیزاین ئارام عەلی
چاپ :دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی
سلێمانی_ بنکەی رووناکبیریی گەالوێژ -نزیک فولکەی خاڵە حاجی -بەرامبەر قوتابخانەی گەشەی بنەڕەتی
٠٥٣٣٢٩٠٢٧٥ gelawejinwe@yahoo.com
*پاچڤە و چەند وەاڵمێکی بێ پرسیار....................حەمەکەریم عارف4............................. *هۆکارەکانی سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم ............وەرزێر مەنسوور16 ............................. *شار لە ڕۆمانی عەرەبیدا ...............................و :عەبدوڵاڵ مەحمود زەنگنە34 ................. *من بۆ مرۆڤایەتی دەنووسم.............................و :بابەک سەحرانەوەرد40........................ *جەستەناسی و لێشاوی ئارەزوو.........................و :عەزیز کەریم عەلی47......................... *گفتوگۆ لەگەڵ واهە ئارمێن-دا .........................سازدانی :شادی نیکخا53 ....................... *دیدار لەگەڵ ج .پاتریک لویس-دا.......................و :عەبدوڵاڵ سلێمان (مەشخەڵ)63 ............. *دۆسیەی ژمارە .........................................وریا مەزهەر142-72............................. *پشیلەیەک لە تاریکیدا..................................بەختیار حەمەسوور143 .........................
*دەستنووسی سەر مقەبا................................هەژار عوسمان146............................... *کفنی ماندوو.........................................کاروان محەمەد فەتاح149.................... *بڕوانە ئێرە چ جەهەننەمێکە بێ تۆ .......................هۆزان کامەران156.............................. *ماچم بکە کاتێک باران دەبارێ..........................و :جەبار سابیر159 ............................. *گەر تۆ نەبی..........................................و :توانا165..................................... *نووسینەوەی یادەوەریی ونبوویەک...................کامەران سوبحان170........................... *ئەنیتا گەشت بۆ واڵتی هاوڕێکانی دەکات................ئاوات محەمەد١٨٤................................ *ڕۆمانی هاوماڵەکان.....................................ئیدریس عەلی1٨9............................... بنکەی گەالوێژ و ڕێزگرتن لە هۆمەر دزەیی ١٩٤.........................................................
پاچڤە و
چەند وەاڵمێكی بێ پرسیار حەمەكەریم عارف
4
1 زمان وەكو ژیان ،هەمیشە لە گۆڕاندایە بە دەم كاروانی گۆڕانكاریی ژیانەوە پەیڤ و زاراوەی ێ و وشەو زاراوە و چەمك و مانای ێ هەڵدەوەر ل ێ و تازەی دێتە ناو ،واتە لە حاڵی كاژەگۆڕك خۆتازەكردنەوەی بەردەوامدایە .بۆیە هەموو ئەوانەی سەروكاریان دەگەڵ زمان و بەكارهێنانی زماندا هەیە ،بۆ ئەوەی لە زاوزێی تازەی زمان غافڵ ێ بە بەردەوامی پەیگیری دیاردە و بێئاگا نەبن ،دەب و پرۆسەی نۆزایی زمان بكەن ،نەخاسما پاچڤەوان.
هەڵبەتە دیقەت و وردی و ئەمینی ،ڕوونی و ڕەوانی لە چۆنیەتیی بەكارهێنانی زماندا ،نەخاسما لە كاری پاچڤەدا ،یەكێكە لە مەرجەكانی پاچڤەی باش ،بەاڵم ێ بە خۆی ئەمە بەو مانایە نییە كە وەرگێڕ ،بە ئاسانی ڕ بدات ،بە هەنجەت و بیانووی ڕوونی و ڕەوانیی زمانی دووەمەوە ،لە دەقەكە دوور بكەوێتەوە ،چونكە لە حاڵی دووركەوتنەوە لە دەقەكە ،جڵەوی پاراستنی شێوازی دەقەكەی لە دەست بەر دەبێت ،كە پاراستنی شێواز و ستایلی دەق یەكێكە لە مەرجەكانی پاچڤەی باش. هەڵبەتە وردی و دیقەت لە وەرگێڕاندا ئەگەر مەرجی پاچڤەی باش بێت ،ئەوا سەبارەت بە دەقە سەخت و دژوارەكان یەجگار پێویستترە ،ئەگەرچی هەندێ جار خوێنەری زمانی دووەمیش تا ڕادەیەك بتارێنێت ،چونكە ێ دەق هەن بە ڕادەیەك دەق تا دەق فەرق دەكات ،هەند خۆش دێنە دەستەوە ،لە زمانی دووەمدا وا دێنە بەرچاو كە لە بنەرەتدا بە زمانی دووەم نووسرابن ،دیارە هەموو دەقێك بەو شێوەیە خۆی بە وەرگێڕ ناسپێرێت و بەو ئاسانییە كەوی نابێت ،بە تایبەتی دەقی شیعر و هۆزانان .ئەمەش بەو مانایە نییە ،كە نەكرێت بە موو لە دەقەكە ال بدەیت ،نەخێر ،چونكە ئەگەر هەندێ جار لەبەر خاتری ڕوونی و ڕەوانی و جوانیی زمان، ناچار بین ئامرازێك ،ئاوەڵناوێك ،یان ئاوەڵفرمانێك ال بەرین ،نە كابە كەچ دەبێت و نە قیامەت ڕادەبێت و نە پردی سیرات دەرووخێت ،بەاڵم ئەمە بەو مانایە نییە گواستنەوەی ئۆتمۆسفیر و هاماج و شێواز و تۆنی دەقە ئۆرجیناڵەكە فەرامۆش بكرێت. وەرگێڕی باش و شایستە ،دەبێت بەسەر هەردوو زمانی یەكەم و دووەمدا زاڵ بێت ،خۆ ئەگەر چەند ساڵێك لە ناو ژینگە و ئەهلی زمانی یەكەمدا ژیابێت و ئەزموونێكی هەبێت زۆر باشترە .لە زمانی دووەمدا، توانای نووسینی هەبێت ،یانی بتوانێت مانا و چەمكە ئاڵۆز و گرنگەكان بە زمانێكی ڕوون و ڕەوان و سوار و ێ وەرگێڕ ئەوە لە بیر دەكەن، ێ دەرببرێت .هەند بێگر
كە ئامانجی یەكەمی وەرگێڕان ،بەرقەراركردنی پەیوەندییە دەگەڵ خۆێنەرانی نەوعیدا .ئەگەر دەقی وەرگێڕدراو مەفهووم نەبێت ،وەرگێڕ چەندیش هەوڵی دابێت بە ئەمانەتەوە دەقەكە وەربگێڕێت ،هەر بە مەرامی خۆی نەگەییوە، كەواتە شارەزایی لە هەردوو زمانی یەكەم و دووەم و بەهرەو توانای نووسەرایەتی لە مەرجە بنەرەتییەكانی پاچڤە و پاچڤەوانن .پاش ئەمە نۆرە دێتە سەر شارەزایی تەواو لەو بابەتەی كە دێتە وەرگێڕان، یانی بە كورتی و كرمانجی وەرگێڕی باش دەبێت وێنایه‌كی زۆر ڕوون و ئاشكرای دەربارەی 61 كاری پاچڤە هەبێت و كە دێتە سەر وەرگێڕانی كارێكی گەورە، دەبێت ئەزموون و كارامەیی تەواوی 5 هەبێت ،وێڕای هەموو ئەمەش پڕ بە دڵ حەزی لە كاری وەرگێڕان بێت ،بە ئەشقەوە مومارەسەی بكات ،خۆ ئەگەر كەسێك حەزی لە كار ی وەرگێڕان نەبێت و تەنیا وەكو وەزیفە و بۆ سووكە دەسكەوتێكی دارایی و فشەناوێك بیكات ،زوو حەوسەڵەی دەچێت و كارەكەی وەكو جۆرە ێ و بە شێوەیەكی بێگارێكی لێ دێ و بە پەلەپڕوز جەڵەبی و بازاڕی لە كۆڵی دەكاتەوە .كاری وەرگێڕان، ێ نەك گاڵتە. سەبر و حەوسەڵەی دەو وەرگێڕ دەبێت كتێبێك هەڵبژێرێت ،كە بەڕاستی حەزی لێ بكات ،بابەتی دڵخوازی خۆی بێت ،چونكە ێ چەند مانگێك ،ئەگەر نەگاتە چەند بەالی كەمەوە دەب ساڵێك ،دەگەڵ ئەو كارەدا بژی ،جا وای بە حاڵی ئەو كەسەی دوای دەستبەكاربوون ،دەزانێت و تێ دەگات، كە ئەو كتێبە ،بابەتی دڵخوازی وی نییە. بەهەرحاڵ ،وەرگێڕانی بەرهەمێكی كاریگەر خۆی لە خۆیدا كارێكی ڕۆشنبیرییە و باش وەرگێڕانی بەرهەمەكە
وتار كارێكی هونەرییە .وەرگێڕانی باش و ئەمین دەكاتە خوڵقاندنەوەی ئەو بەرهەمە لە زمانی دووەمدا كە ئەمە خۆی لە خۆیدا هونەرە .جا وەرگێڕانی باش زیاتر لە پاچڤەوانانی پیشەیی دەوەشێتەوە ،یانی لەو كەسانە دەوشێتەوە كە وەرگێڕانیان كردبێت بە پیشە و ژیان و بژێویی خۆیان لە ڕێگەی وەرگێڕانەوە دابین بكەن و هەموو ژیانی خۆیان بۆ وەرگێڕان تەرخان كردبێت و دەرامەتێكی ئەوتۆیان لەو ڕێگەیەوە بە دەست بێت ،كە پێویستیان بە هیچ كار و دەرامەتێكی دیكە نەبێت ،یانی بە كارەكەی و بۆ كارەكەی بژی ،كە ئەمە مخابن الی مە نییە. 2 وەرگێڕانی بەرهەمی خۆماڵی بۆ زمانانی بیانی ،نەخاسما ئینگلیزی كە ئەمڕۆكە لە زمانە هەرە باو و باڵوەكانی دنیایە ،كارێكی پێویست و بەجێیە ،بەاڵم ئەمە بەرنامەدارییەكی زۆر وردی گەرەكە .بۆ نموونە بەرهەمی زۆر ێ لە نووسەر و ئەدیب و هزرڤانی هەند میللەتانی دراوسێی مە ،كراون بە ئینگلیزی، بەاڵم دەنگدانەوەیەكی ئەوتۆیان لە زمانی دووەمدا (ئینگلیزی) نەبووە ،وەكو پێویست سەرنجی خوێنەرانی زمانی دووەمیان ڕانەكێشاوە .لە ڕاستیدا ئەم بەرهەمانە باڵڤۆكانی لە یان كەمتیراژی ئەدەبیدا باڵو دەكرێنەوە ،یان لە الیەن وەشانكارانی بچووكی پەراوێزی 6 بازاڕی وەشانكاریی ئەمریكا
و ئەورووپاوە باڵو دەكرێنەوە و بەرهەمەكانیان لە سنوورێكی دیاریكراودا باڵو دەكرێنەوە و لە باڵڤۆكانی پڕتیراژدا نایەنە ناساندن و ناخرێنە بەر وردبینیی ڕەخنە و ڕەخنەكارییەوە و جەماوەرێكی كەمی كڕیاریان دەبێت، ئەدی چارە؟ پێویستە دەوڵەت بە پێی بەرنامەیەكی ئەكتیڤ بودجەی تایبەتی بۆ جێبەجێكردنی ئەم كارە، واتە وەرگێڕانی بەرهەمی كولتووری و ئەدەبی خۆماڵی بۆ زمانی ئینگلیزی و زمانانی دیكەی زندووی جیهان تەرخان بكات و بە زەبری پارەی باش پاچڤەوانانی زەبەردەست بۆ ئەو كارە هان بدات .دیارە باڵوكردنەوەی بەرهەمە ێ بە كۆمپانیا و وەشانخانە گەورە وەرگێڕدراوەكانیش دەب و دەستڕۆ و بەناوبانگەكانی دنیا بسپێردرێت ،تا لە مەودایەكی بەریندا باڵوی بكەنەوە و هەروەها لە كەناڵ و میدیا بەناوبانگەكانی دنیادا بانگەشەی بۆ بكرێت و گەورە ێ تا ڕەخنەگران پەیدا بكرێن و هەقدەستی باشیان بدرێت هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەی ،هەڵبەتە بە پێی بۆچوونی خۆیان ،بۆ بكەن .دیارە بەرهەمی خۆماڵی لە الیەن كەسانی خۆواڵتیی ئینگلیزیزانەوە بكرێت باشترە ،چونكە ئەم جۆرە وەرگێڕە بە الی كەمەوە باشتر دەرەقەتی كوردییەكە دێت. هەڵبەتە هەر لە بواری پاچڤەدا وەكو ئەوزارێكی گفتوگۆ و دیالۆگی نێوان شارستانییەكان ،وەكو پێشتریش ئاماژەمان كردێ ،پێویستە ئاوڕێكی جددی لە پاچڤەی بەرهەمێن فیكری و ئەدەبی خۆماڵی خۆمان بە مەبەستی خۆناساندن بە میللەتانی جیهان ،بۆ سەر زمانانی زندووی جیهان ،بە تایبەتی ئینگلیزی كە ئەمڕۆكە بە عەمەلی زمانێكی جیهانییە بدەینەوە .لەم حاڵەدا دەبێت باشترین بەرهەمی خۆماڵی بۆ پاچڤەكرن بێتە هەڵبژاردن و دیاریكرن ،بەرهەمێك بێت كە ڕووی مەجلیسی فیكری و ئەدەبیی جیهانییان هەبێت .ئەمە كێ بیكات؟ لەسەر ئەركی كێ بكرێت؟ دیارە دەبێت دەوڵەت و خەڵكانی دەوڵەمەندی نیشتمانپەروەر و ...بە گوێرەی بەرنامەی تایبەتی ئەم ئەركە بگرنە ئەستۆ .لە
پێش هەموو شتێكدا كۆمەڵێك بەرهەمی بەپێز ئامادە بكرێ ،لە الیەن پاچڤەوانانی كارامە و شارەزاوە بێنە وەرگێڕان ،خەڵكانی پسپۆڕ پێیاندا بچنەوە ،گەیاندنی ئەو بەرهەمانە بە دەستی وەشانكارانی بە توانای خاوەن بازاڕی گەرم .ئەمە دەشێت لە ناوخۆی واڵتدا بكرێت، بەاڵم ئەمە مەبەست و ئامانجی سەرەكی ناپێكێت كە بریتییە لە ناساندنی بەرهەمی فیكری و ئەدەبی كوردی (خۆماڵی) بە جەماوەری بەرینی خوێنەرانی ئینگلیزیزمان .بەهەرحاڵ ،مەسەلەی وەرگێڕانی بەرهەمێن فیكری و ئەدەبی خۆماڵی بۆ زمانانی زندووی جیهانی ،بە تایبەتی ئینگلیزی ،كە بە عەمەلی بووە بە زمانێكی جیهانی دەبێت بایەخی تایبەتی پێ بدرێت و فەرامۆش نەكرێت. بۆچی ئەو بەرهەمە كوردییانەی بۆ زمانانی بیانی، نەخاسما ئینگلیزی پاچڤە كراون ،دەنگدانەوەیەكی ئەوتۆیان نەبووە؟ دیاە ئەمە لە الیەكەوە پەیوەندیی بە خودی بەرهەمەكە و چۆنیەتیی پاچڤەكردنەكەوە هەیە و لە الیەكی دییەوە پەیوەندیی بەو وەشانكار و وەشانخانانەوە هەیە كە ئەو بەرهەمانەیان چاپ و باڵو كردووەتەوە. زۆربەی ئەو كەس و دامودەزگه‌یانەی ئەم بەرهەمانانەیان باڵو كردووەتەوە ،خەڵكانی كەمدەرامەت و دەزگه‌ی بچووك و كەمشۆرەتن ،ئەوپەڕی هەزار نوسخەیەك لەو بەرهەمانە چاپ دەكەن ،كە چاپیش دەبن پارەیان نییە تا بانگەشە و ڕیكالم بۆ ئەو كتێبانە بكەن ،بۆیە لە باڵڤۆكە پڕتیراژەكاندا باس ناكرێن و تیشكیان ناخرێتە سەر و ێ خوێندنەوەیان بۆ ناكرێت و دەنگدنەوەیان نابێت ،ل خۆشبەختانە تۆڕی ئینتەرنێت ،تا ڕادەیەك ئەم بیانووەی بڕیوە و وەشانكارانی بچووكیش نها ئەو دەرفەتەیان بۆ ڕەخساوە ،كە كااڵی خۆیان لەم گەورەبازاڕە جیهانییەدا نمایش بكەن .جا بۆ ئەوەی لەم بنبەستە دەرباز ببین ێ بنكەیەكی پێویستمان بە بودجە و بەرنامە هەیە ،دەب ڕۆشنبیریی بێالیەن ئەرك و بەرپرسیارییەتیی وەرگێڕانی بەرهەمی كوردی بۆ زمانانی زندووی جیهان ،بە تایبەتی
ئینگلیزی بگرێتە ئەستۆ و جا دەشێت ئەو بنكە ڕۆشنبیرییە ،ئەو بەرهەمە كوردییانە هەڵبژێرێت كە ڕووی مەجلیسیان هەبێت و هەر لێرەوە لە كوردستاندا ،پاچڤە بكرێن ،تایپ و هەڵەبڕی و پێداچوونەوەی بۆ بكرێت و پاشان لە هەندەران وەشانكار و وەشانخانان بدۆزرێنەوە بۆ باڵوكردنەوەیان و بە خۆیشمان واتە بنكە ڕۆشنبیرییەكە بە هەماهەنگی دەگەڵ ،بۆ نموونە وەزارەتی ڕۆشنبیریدا ،بچنە ژێر باری ئەوەی كۆمەڵێك نوسخە لە كۆمپانیا ،یان باڵوەخانەكەی ئەورووپا بكڕێتەوە و لە ناوخۆی واڵتدا ،بە پارە بێت ،یان بە 61 نیوەقیمەت ،یان بە خۆڕایی باڵوی بكەنەوە ،كە هەم جۆرە یارمەتییەك بێت بۆ وەشانخانەكە 7 و هەم زەمینەخۆشكردن بێت بۆ زیاتر باڵوبوونەوەی بەرهەمەكە .هەروەها ئامادە بین خەرجیی ڕیكالم و بانگەشە بۆ كتێبەكە بكێشین .ئەگەر خۆت خزمەتی خۆت نەكەی، كەس ئامادە نییە بە خۆڕایی خزمەتت بكات. 3 وەرگێڕی گەنج و تازەكوورە ،بەر لەوەی كتێب باڵو بكاتەوە پێویستە لە شتی سووك و بچووكەوە دەست پێ بكات .بۆ نموونە وتار یان كورتەچیرۆك پاچڤە بكات و لە گۆڤار و ڕۆژنامە و باڵڤۆكاندا باڵوی بكاتەوە ،تا هەم ئەزموونێك پەیدا بكات و هەم بەرەبەرە بناسرێت، چونكە ئەگەر پێش ئەوەی بناسرێت ،یەكەم كتێبی بە دڵی خوێنەران نەبێت و هیچ بازاڕێكی نەبێت و دەنگ نەداتەوە و خوێنەر لێی تۆرا ،بە ئاسانی دەگەڵی ئاشت نابێتەوە و پێشوازییەكی ئەوتۆ لە بەرهەمێن دواتریشی ناكرێت ،بە تایبەتی ئەمڕۆكە گۆڤار و ڕۆژنامە و باڵڤۆكان
وتار ئەوەندە زۆر بوون لە هەرێمی كوردستاندا، ێ نەخاسما ئەوانەی پارەیان نییە ،یان نایانەو پاداشتی باش و تەماحبزوێن بە پاچڤەوانانی زەبەردەست و ناسراو بدەن ،پێشوازیی گەرم لە بەرهەمی ئەو خەڵكە تازەكوورانە دەكەن، ێ هەڵبەتە هەر گەنجێك بە تەمای ئەوە بێت بب بە وەرگێڕی باش ،پێتڤییە هەمیشە خۆی بە قوتابی بزانێت و تا مردن دەسبەرداری فێربوون نەبێت و ناوبەناو بەرهەمی پاچڤەوانانی باش و بەنێوبانگ دەگەڵ دەقە ئەسڵەكانیاندا بەراورد بكات ،كە ئەمە سوودێكی زۆری پێ دەگەیەنێت و ئەزموونی كاری وەرگێڕانی لە ال دەوڵەمەند دەكات .بە كورتی و كرمانجی دەبێت پشوودرێژ بێت ،كۆڵنەدەر بێت، ئاشقێنی دەگەڵ كاركەیدا بكات ،پیشانی خەڵكانی لە خۆی شارەزاتر و بەتواناتری بدات ،پرسیار بكات ،پرسا و دانا بێت، بەرهەمێك یان كتێبێك هەڵبژێرێت كە دەگەڵ زەوق و سەلیقە و تەبیعەتی خۆیدا بگونجێت، وەكو چۆن مرۆڤ ناتوانێت هاوڕێیه‌تیی هەموو كەسێك بكات و زیاتر كەسانێك هەڵدەبژێرێت كە لە ڕووی ئاكار و ڕەفتار و تەبیعەتەوە لێوەی نزیكن ،دەگەڵی دەگونجێن ،دەبێت بەو ئاوایەش كتێبێك هەڵبژێرێت كە پڕ بە پێستی زەوق و سەلیقەی خۆی بێت. بەهەرحاڵ ،سەبارەت بە پاچڤەوانی تازەكوورە و تازەكار وەكو پێشتریش ئاماژەم كردێ ،پێویستە ێ قۆناغی سەرەتایی و ئاسان هەند 8 تەی بكەن ،ئەوجا بێنە سەر
كتێب و بەرهەمی گەورە ،یانی لەو بەرهەمە سووكەاڵنەوە دەست پێ بكەن كە دەسەاڵتیان بە سەردا بشكێت، بەرهەمەكانیان لە گۆڤار و ڕۆژناماندا باڵو بكەنەوە ،تا ێ پەیدا دەكەن و متمانەی جەماوەری خوێنەران بە ناو دەست دێنن ،نەك یەكسەری بە گژ ڕۆمان و كتێبانی ێ كتێبەكانیان دەكەوێتە بازاڕەوە گەورەدا بچن و كات كەس لە هیچ شوێنێكدا ناوی نەدیتبن و نەبیستبن. مخابن ئەو وەرگێڕانەی قۆناغە سەرەتاییەكان نابڕن، یەكسەری پەالماری كاری گەورە دەدەن ،زۆربەی زۆریان ێ خوێنەر بە هۆی كارەكانیان الواز و ناپوختەن و كات شۆرەتی جیهانیی نووسەرانی ئەسڵی ئەو كتێبانەوە ،بە پیری پاچڤەكانیانەوە دەچن ،دووچاری نائومێدی دەبن و نەك هەر نەفرەت لە وەرگێڕەكە دەكەن ،بەڵكو نووسەرە ئەسڵەكەشیان لەبەر چاو دەكەوێت. 4 هەڵبەتە هیچ وەرگێڕانێك ،چەندیش پوختە و ورد و ئەمین بێت ،ناكاتە ئەسڵی دەقەكە ،چونكە دەقە وەرگێڕدراوەكە ،خوڵقاندنەوەی ئەسڵەكەیە لە زمانی دووەمدا ،وەكو چۆن دوو بەشەری سەدی سەد چونیەك لە دنیادا نییە ،با جمكانەش بن ،بەو ئاوایە دوو زمانیش لە دنیادا نییە كە لە یەك ئاستی توانای دەربڕین و
گوزارشتدا بن ،دوو وشەی چونیەك نییە لە هەمان ئاستی گوزارشتدا بن ،واتە هیچ پاچڤەیەك لە ئەسڵەكەی باشتر نابێت .یانی بەم پێودانگە پاچڤەی ئایدیال ،ئەوەیە كە یەكەم :لە زمانی ئەسڵی دەقەكەوە هاتبێتە وەرگێڕان، نەك لە وەرگێڕدراوی دووەم و سێیەمەوە .دووەم :بە گوێرەی توانا ورد و ئەمین و هاوتای دەقە ئەسڵەكە بێت و لە هەمان كاتدا ڕوون و ڕەوان و مەفهووم بێت .سێیەم: زمانی وەرگێڕانەكە ،لە ڕووی تانوپۆ و داڕشتنەوە كوردی بێت .چوارەم :وەرگێڕانەكە وەرگێڕانێكی میكانیكیی مردوو نەبێت ،واتە وەرگێڕ لە كاتی وەرگێڕاندا بە زمانی كوردی( ،واتە بە زمانی دووەم ،لە حاڵێكدا ئەگەر وەرگێڕانەكە بۆ كوردی نەبێت) بیر بكاتەوە ،بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوازێكی زندووتر و تەڕ و پاراوتر دەقەكە لە زمانی دووەمدا بئافەرێنێتەوە .پێنجەم :هەڵبژاردنی زمانی گونجاو ،یانی وەرگێڕی جددی دەبێت بەر لە هەر شتێك زمانی دەقە ئەسڵەكە بۆ خۆی كەشف بكات تا بتوانێت لە زمانی دووەمدا بە گونجاوترین هاوتای زمانی یەكەم ،دەقەكە دابڕێژێتەوە .بۆ نموونە زمانی وتارێك تەواو تەنزامێز بێت ،وەرگێڕ بیگۆڕێت بە زمانێكی زۆر جددی ،لەم حاڵەدا دەشێت وەرگێڕانەكە وەكو ێ هەڵەوپەڵە بێت ،بەاڵم سەركەوتوو نابێت، نێوەڕۆك ب چونكە شێواز و تۆنی دەقەكە ،كە لە خودی دەقەكە نایەتە جیابوونەوە ،نەك هەر ڕەچاو نەكراوە ،بەڵكو گۆڕدراویشە ،كە ئەمە كارێكی نەكردەنییە .یانی وەرگێڕ لە سەریه‌تی بە نێو وشە و دەستەواژەیێن زمانی دووەم بكەوێت و گونجاوترین و نزیكترین هاوتای زمانی یەكەم هەڵبژێرێت بۆ گواستنەوە و خوڵقاندنەوەی دەقەكە. هەڵبەتە هیچ پاچڤەوانێك چەند بە توانا و لێهاتوو و كارامەش بێت ،وەرگێڕێكی ئایدیال نییە و الیەنی ئەرێنی و نەرێنیی خۆیشی هەیە .بۆ نموونە ئەوانەی زمانی یەكەم زۆر باش دەزانن ،بە زۆری لە زمانی دووەمدا ئەو توانایەیان نییە .هەندێ لە باشترین پاچڤەوانان، كە لە هەردوو زمانی یەكەم و دووەمدا مەلەوانی
تەواون ،لەوانەیە زەوق و سەلیقەی پێویستیان نەبێت ،بۆیە لەم حاڵەتەدا ،حیساب لە سەر كۆی كارەكە دەكرێت و زۆر ئاساییە ئەگەر لەبەر خاتری ڕوونی و ڕەوانی و سواریی زمانی پاچڤەكە ،ئاوەڵناوێك لێرە یان ئاوەڵفرمانێك لەوێندەر بپەڕێنرێ ،یان پەندێكی پێشینان لە بری دەستەواژە یان ڕستەیەك دابنرێت، گرینگ ئەوەیە دەقە وەرگێڕدراوەكە وەكو یەكەیەكی یەكپارچە ،هاوتایەكی زۆر نزیكی دەقە ئەسڵەكە بێت و بە زمانێكی ڕوون و ڕەوان و مەفهووم و لە زمانی دووەمدا خوڵقێنرابێتەوە و 61 هاونەواییەكی تەواو لە نێوان هەردوو دەقەكەدا هەبێت و تۆن و شێوازی نووسەری یەكەم لە سنوور 9 و چوارچێوەی پاچڤەیەكی سەركەوتوودا، لە زمانی دووەمدا پارێزرابێت. 5 دیاردەی دووبارە پاچڤەكردنەوەی یەك بەرهەم ،بە ڕێژەی جیاواز لە نێو بزووتنەوەی پاچڤەوانی هەموو میللەتانی دنیادا هەیه .بەندە پێم وایە یەك پاچڤەی باش ،باشترە لەوەی هەمان بەرهەم چەند جارێك و لە الیەن چەند كەسێكەوە ،لە هامان كات و سەردەمدا پاچڤە بكرێتەوە ،چونكە هەم وەختەكە بە فیڕۆ دەڕوات، هەم ئەو پارەوپوولەی تێیدا خەرج دەكرێت بە خەسار دەچێت و هەم ڕێژەی فرۆشی هەموو پاچڤەكان دێتە خوارەوە .واتە كارێكی نێگەتیڤ لە بازاڕی كتێبان دەكات ،پێویستە دامودەزگ ه و وەشانخانەكان خۆیان لەم كاری دووبارەكردنەوەیە بپارێزن ،ڕۆشنبیران و وەرگێڕان، لە جیاتی دووبارەكردنەوەی كتێبێك ،بچن كتێبێكی دی وەربگێڕن ،بە تایبەتی كتێبێك ئەگەر لە زمانی
وتار ئەسڵییەوە و سەركەوتووانە وەرگێڕدرابێت، با لە جیاتی دووبارە وەرگێڕانەوەی ،چاپی دووەم و سێیەم بكرێتەوە ،ئەگەر بازاڕ بخوازێت و بازاڕ هەڵبگرێت ،كەواتە وەرگێڕانی دووبارە و سێبارەی یەك كتێب لە الیەن چەند كەسێكەوە ،كارێكی زۆر خراپە ،بە تایبەتی ئەگەر وەرگێڕانی یەكەم ،پوختە و باش و سەركەوتوو بێت و عەیبی جەوهەریی نەبێت و ماوەیەكی زۆر بە سەر وەرگێڕانی یەكەمدا نەڕۆیشتبێت و وەرگێڕی یەكەم لە ژیاندا بێت و ڕێگە بدات چاپی دووەم و سێیەم بكرێتەوە، هەقە وەرگێڕی دووەمی هەمان كتێب وەختی خۆی بۆ وەرگێڕانی كتێبێكی دی تەرخان بكات ،چونكە بەم كارە خزمەتێكی زیاتری كتێبخانەی كوردی دەكات ،كتێبێكی تازە دەخاتە كتێبخانەی هەژاری كوردییەوە، ئەمە جگە لەوەی ئەو پارەیەی چ لە الیەن خودی وەرگێڕەوە یان وەشانخانەیەكەوە بۆ كارێكی دووبارە تەرخان دەكرێت ،بۆ كارێكی تازە تەرخان بكرێت باشترە .ئەمە جگە لەوەی لە مەسەلەی بازاڕ و فرۆشیشدا دەبێت بە هەڤڕكی پاچڤەی یەكەم و ئاستی فرۆختی پاچڤەی یەكەم ،كە ڕەنگە لە هیی دووەمیش ئەمینتر و ێ باشتر بێت ،دێنێتە خوار و زۆر شتی تریش ،بۆیە هەقە هەم وەرگێڕەكان و هەم دەزگه‌ی چاپ و پەخشەكان ئەم الیەنانە بە هەند بگرن و تا دەتوانن خۆیان لە كاری دووبارە دوور بگرن ،بە تایبەتی كە بازاڕی 10 فرۆختی كتێبی كوردی زۆر
كەسادە و كتێبخانەی كوردییش ئەوەندە پڕ و دەوڵەمەند نییە كە پێویستی بەو دووبارەكارییە ببێت .جا لەبەر ڕۆشنایی ئەو بۆچوونانەی سەرێڕا ،وەشانخانەكان لە سەریانە چلۆنایەتیی كتێبە وەرگێڕدراوەكان بە هەند بگرن و هەر نەبێت بۆ قەدر و ئیحتوباری خۆیان كتێبی خراپ و پاچڤەی خراپ نەخەنە بازاڕەوە و تەنیا بازاڕ و ێ ێ كە دەیانەو قازانجی مادییان لەبەر چاو نەبێت .كات پاچڤەیەك چاپ و باڵو بكەنەوە ،بیدەن بە كەسێك یان لیژنەیەكی پسپۆڕ و كارامە و كارزان تا لە مەحەكی ێ بە كەسێكی بدەن ،ئەگەر لە مەحەك دەرنەچوو ،هەنگ كارامە و پسپۆڕی بسپێرن تا پێیدا بچێتەوە ،ئەگەر هەر بە كەڵك نەهات ئەوسا بیدەنەوە بە وەرگێڕەكە و وەك دەڵێن ماڵی قەڵب سەری ساحێبی ،یانی نابێت هیچ دەزگه‌یەكی پەخش و باڵوكردنەوە ،بە هۆی پاچڤەی الوازەوە ،ئیدی هیی هەر كەسێك دەبوو ،ناو و ناوبانگی باشی خۆی بزڕێنێت و قەدر و ئیحتوباری خۆی لەكەدار بكات و خوێنەرانی خۆی بتۆرێنێ .زۆر جار ئەو كتێبانە دووبارە و سێبارە پاچڤە دەكرێنەوە ،كە بازاڕیان هەیە. ێ ئەم كارە جگە لەو هەموو وەختەی لە دوو وه‌رگێڕ جار یان زیاتری بردووە ،پارەیەكی زۆریشی تێ چووە ،بۆیە بوونی یەك پاچڤەی باش لە بازاڕدا (با چاپ بكرێتەوە) ێ پاچڤەی جەڵەبی و بازاڕی... زۆر باشترە لە دوو س پێویستە دەزگه‌كان ئاگایان لە كاری یەكتر هەبێت و هەوڵ بدەن پاچڤە باشەكان پاچڤە نەكرێنەوە بەڵكو چاپ ێ جگە لە قازانج و بازاڕگەرمی نەوعییەتی بكرێنەوە .دەب بزووتنەوە پاچڤەوانییەكەش لەبەر چاو بگرن ،هەڵبەتە هەموو بازاڕگەرمییەكیش نیشانەی سەركەوتن و باشی كارەكە نییە ،ئاستی خوێنەواری و هۆشنی و جددییەتی خوێنەریش بۆی هەیە ،پاچڤەی دووبارە و سێبارە جگە ێ دەكاتە كارێك لەو نەرێنییانەی پێشتر ئاماژەمان كردن كە خوێنەریش جۆرە گومانێكی لە ال پەیدا ببێت و تا ڕادەیەك لە خوێندنەوە بڕەوێتەو ،بۆیە پاچڤەیەكی باش و پوختە و ورد و ئەمین لە الیەن وەرگێڕێكی كارامە و
لێهاتوو و ئەزمووندارەوە ،لە هەموو ئەو ڕووانەوە كە باسمان كرد باشتر و پەسندترە ،وەرگێڕێك كە توانیبێتی زمانێكی لەبار و گونجا و و هاوتەرازی دەقەكە بدۆزێتەوە و تۆن و شێوازی دەقەكەی گواستبێتەوە ،جۆرە هاونەواییەكی لە نێوان هەردوو زمانی یەكەم و دووەمی دەقەكەدا دابین كردبێت ،ڕەنگوبۆی دەقەكە لە زمانی دووەمدا زۆر كاڵ نەبووبێتەوە ،ئیدی بۆچی یەكێكی دی بێت وەختی خۆی بە پاچڤەی هەمان دەقەوە بە هەدەر بدات ،خۆ چی زۆرە دەقی باش و زندوو زۆرە. 6 هیچ شتێك لە سەرووی ڕەخنەوە نییە ،هەڵبەتە بزووتنەوەی پاچڤەوانییش وەكو هەر دیاردەیەكی دیكەی ڕۆشنبیری لە ڕەخنە ناخەلەسێت .كەواتە ڕەخنە و ڕەخنەگر دەتوانن دەوری زۆر ئەرێنی لە بژار و تەتەڵەی بزووتنەوەی پاچڤەوانیدا بگێڕن ،ڕەواج و خوێنەری جددی بۆ پاچڤەی باش پەیدا بكەن و ڕەونەق و بازاڕی پاچڤەی خراپ بشكێنن و ببن بە دەسەاڵتێكی چاودێریی مەعنەوی ،هەم بە سەر وەشانخانەكانەوە و هەم بە سەر خودی وەرگێڕەكانەوە و هەم ڕێنوێنیی ئەمەكداری خوێنەران بن .هەڵبەتە پێویستە وەرگێڕەكانیش ،خۆیان پەروەردە بكەن و كە دەچنە ژێرباری وەرگێڕانه‌وه ،وردی و ئەمانەتداری و مەرجە بنەڕەتییەكانی كاری وەرگێڕان ڕەچاو بكەن و خۆیان ببن بە چاودێری خۆیان و بە پاچڤەی كاڵوكرچ قاییل نەبن ،چونكە كە خوێنەر لە یەكەم بەرهەمیان تۆرا ،بە ئاسانی ئاشت نابێتەوە. جا هەر سەبارەت بە بەرزكردنەوەی ئاستی چلۆنایەتیی كاری پاچڤ ،هەقە سااڵنە پێشبڕكێی باشترین كتێبی پاچڤەكراوی بوارێن ئەدەبی و فیكری بێتە كرن و پاچڤەوانانی باش و براوە ،خەاڵت بكرێن و ڕێزیان لێ بنرێت .هەڵبەتە لەم جۆرە پێشبڕكێیانەدا، دەبێت لیژنەیەكی كارامە و لێزان و پسپۆڕ و خەمخۆری ێ و لە بزووتنەوەی ڕۆشنبیری كارەكان هەڵسەنگێن
مەحەكی ڕەخنەی بدەن ،دیارە ئەم كارە خۆی لە خۆیدا دەكاتە تەتەڵە و بژاركردنی بزووتنەوە پاچڤەوانییەكە لە كارێن الواز و بەپەلەی وەرگێڕەكان ،بێگومان كاری پاچڤە بۆ میللەتانی بندەستی پاشكەوتووی پاشخراوی وەكو ئێمە، نەك هەر ڕۆڵێكی گەورە لە زەنگینكردن و ڕەنگێنكردن و گەشاندنەوەی بزاڤی ڕۆشنبیریدا دەبینێت ،بەڵكو زەمینە بۆ هەڵكەوتنی ڕۆشنبیر و نووسەری گەورە و تەقاندنەوەی بەهرە و توانا و مشتوماڵدانی زەوق و سەلیقە خۆماڵییەكانیش خۆش دەكات، چونكە بەرهەمی ناوازە بە 61 زەبری گەورەیی و ڕەسەنایەتیی خۆی ،لە الیەكەوە دەبێتە جێگەی سەرنج و الساییكردنەوە و 11 لە الیەكی دیكەوە خوێنەرانی جددی لە خۆی خڕ دەكاتەوە ،كە خوێنەرانیش خوویان بە بەرهەمی ناوازەوە گرت و دەگەڵی ڕاهاتن، ئیدی ڕوو لە بەرهەمی جەڵەبی و بازاڕی ناكەن و ئیدی بەرهەمی كاڵوكرچ لە باو دەكەوێت و دەكەوێتە پەراوێزەوە و هەڤڕكی بەرهەمی ناوازەی پێ ناكرێت و كەس زات ناكات بەرهەمی كاڵوكرچ بە نرخی بەرهەمی ناوازە بە خوێنەری جددی بفرۆشێت. هەروەها ڕەنگە هەبوونی سەندیكایەكی هاوچەرخ و تایبەت بە پاچڤەوانان بتوانێت ڕۆڵی ئەرێنی لە ڕێكخستن و بەرێوەبردن و ئاراستەكردنی بزاڤی وەرگێڕان و پاراستنی مافی وەرگێڕەكان و میانچییاتی لە نێوان پاچڤەوان و دەزگ ه فەرمییە پەیوەنددارەكان و وەشانخانە فەرمی و ئەهلییەكاندا بدینێت و بزاڤی وەرگێڕان لە پاشاگەردانی ،هەندێك دوور بخاتەوە. ڕەخنە لە الی ئێمە تا نها لە غەرەز و مەبەستی شەخسی یان ئایدۆلۆژی و حیزبی! بەدەر نەبووە.
وتار واتە لە حەز و ڕقی شەخسی بەدەر نەبووە، ئەوەندەی مامەڵە لە تەك خودی نووسەر ،یان وەرگێڕدا كراوە ،ئەوەندە مامەڵە لە تەك خودی دەقەكەدا نەكراوە ،لە كاتێكدا مەرجی یەكەمی ڕەخنە و هەڵسەنگاندن و داوەری ئەوەیە ،لە خۆشەویستی و ڕقی شەخسی بە دوور بێت و ڕەخنەگر بێالیەنانە مامەڵە لەگەڵ خودی دەقەكەدا بكات ،چونكە تەنیا دەق بابەتی ڕەخنەیە .دیارە سەبارەت بە پاچڤە ،دەبێ ڕەخنەگر بە خۆیشی وەرگێڕ بێت ،وەرگێڕێكی كارامە و بە ئەزموون ،بتوانێت ئەسڵی كتێبە پاچڤەكراوەكە بخوێنێتەوە و بە بابەت و نێوەرۆكی كتێبەكەش نامۆ نەبێت و وەختی ئەوەی هەبێت پاچڤەكە لە مەحەكی ڕەخنە بدات .بۆیە ڕەخنەی كەسێك قەبووڵە كە هەموو مەرجێكی ڕەخنەگری بێالیەنی تێدا بێت .هەر ڕەخنەیەك ئەگەر لەبەر ڕۆشنایی بەراوردی پاچڤەكراوەكە دەگەڵ ئەسڵەكەدا نەبێت دەكاتە جۆرە شەڕفرۆشتنێكی ناڕەوا و ناوزڕاندنی وەرگێڕەكە .هەروەها ڕەخنە دەبێت بە زمانێكی نەرم و جوان و ڕوون و ڕەوان و دوور لە هەر تەوس و توانجێك بێتە نووسین ،چونكە وەرگێڕ هەوڵێكە و داویەتی ،گریمان لە هەوڵەكەیدا ناكام بووە و سەركەوتنی بە دەست نەهێناوە ،ئەمە ڕێگە بە ڕەخنەگر نادات سەنگەساری بكات .بۆ نموونە ئەگەر وەرگێڕ ،لە پاچڤەكەی خۆیدا هەڵەی نەكردبێت و گلەیی لە سەر ئەوە بێت بۆ فاڵن وشەی بە 12 كار هێناوە و فیسار وشەی
بە كار بردووە ،ئەمە پەیوەندیی بە زەوق و سەلیقە و شێوازی داڕشتنی وەرگێڕەكەوە هەیە و ڕەخنەگر بۆی نییە بیانووی لێ بگرێت و ئەوەی لێ بكات بە عەیبێكی گەورەی كوفرئامێز و لەبەخشیننەهاتوو ،ڕەخنەگر دەبێت بە بەڵگەوە قسە بكات و بۆ پشتیوانیی قسەكانی نموونە لە سەرچاوانی باوەڕپێكراوەوە دەربێنێت ،نەك قسان لە گیرفانی خۆی دەربێنێت. واتە ڕەخنە دەبێت لە ڕق و حەزی شەخسی بە دوور بێت و زادەی بوغز و كۆنەقین و تۆڵەئەستاندنەوە و ناوزڕاندن نەبێ ،ئەم خاڵە هەم لە ڕووی ئەخالقی و هەم لە ڕووی یاساییەوە گرینگە .یانی ڕەخنەكە دەبێت ئەوەندە پڕ ڕێز و سەنگین و هاوسەنگ بێت كە بشێت لە هەردوو ڕووی ئەخالقی و یاساییەوە داكۆكی لێ بكرێت. خۆ ئەگەر بكرێت دەقی ڕەخنەكە بەر لە باڵوكردنەوەی نیشانی وەرگێڕ بدرێت دەها باشتر ،ئەگەر ڕەخنەگرەكەش ئەمەی نەكرد ،هەقە ئەو گۆڤار و باڵڤۆكەی ڕەخنەكەی بۆ دەچێت ،ئەگەر بۆی بكرێت ،ئەو كارە بكات ،تا هەم ڕەخنەكە و هەم وەاڵمی ڕەخنەكە لە هەمان ژمارەی خۆیدا باڵو بكاتەوە .كە بەم كارە هەم بابەتێكی زندووتر دەخاتە بەردەستی خوێنەران و هەم پرەنسیپە ئەخالقی و یاساییەكەش دەپارێزێت ،هەروەها بەكارهێنانی ناوی خوازراو لە مەیدانی ڕەخنەدا مایەی گومانە ،سەبارەت بە گۆڤار و باڵڤۆكان هەق نییە ڕێگەی باڵوكردنەوەی ڕەخنە بە ناوی خوازراوەوە بدەن .خۆ ئەگەر ڕێگەشیان دا، دەبێت بە الی كەمەوە ناوە ڕاستەقینەكە لە الی خۆیان هەبێت ،تا ئەگەر مەسئوولییەتێكی ئەخالقی یان یاسایی بەرۆكی گرتن ،بتوانن بەرگری لە خۆ بكەن. هەڵبەتە هەقە ناوە ڕاستەقینەكە ،بۆ كەسە ڕەخنە لێگیراوەكەش ئاشكرا بكەن ،چونكە ئەم كارە دەبێتە هۆی ئەوەی ڕەخنەگر بە مەسئوولییەتێكی زیاترەوە ڕەخنە بنووسێت و وا نەزانێت سەری دنیا بە پۆش گیراوە و دەتوانێت خۆی لە پەنای ناوی خوازراوەوە، ئیدی بە هەر نیاز و مەبەستێك بێت ،بشارێتەوە.
7 وەرگێڕ ،نەخاسما وەرگێڕی ئەدەبی ،وەكو پێشتریش ێ دەسەاڵتی تەواوی بە سەر ئاماژەمان كردووەتێ ،دەب هەدوو زمانی یەكەم و دووەمدا بشكێت و لە زمانی یەكەمدا مەلەوان بێت و لە زمانی دووەمدا مەلەوانتر بێت .خۆ ئەگەر چەند ساڵێك لە ژینگەی زمانی یەكەمدا ێ دۆستایەتییەكی نزیكی دەگەڵ ژیابێت زۆر باشترە ،دەب ئەدەبیاتدا هەبێ ،خۆ ئەگەر بە خۆی ئەدیب بێت ،یان بەهرەی ئەدەبیی هەبێت زۆر باشترە .دەبێت ئاشنای شیعر و ئەدەبیاتی سەر بە هەردوو زمانی یەكەم و دووەم بێت .بە الی كەمەوە وەكو خۆجەڕباندن ئەزموونی پاچڤەكردنی یەك دوو كتێبانی هەبێت. دیارە وەرگێڕ دەبێت خۆی نەك هەر دەرەقەتی وەرگێڕانی دەقەكەی بەردەستی بێت ،بەڵكو دەبێت توانای هەڵسەنگاندنی كارەكەی خۆیشی هەبێت .واتە وەرگێڕ دەبێت یەكەمین چاودێری خۆی بێت .چونكە وەرگێڕانی ئەدەبی ،تەنیا گوێزانەوەی میكانیكیی وشە و زاراوەكانی زمانی یەكەم بۆ زمانی دووەم نییە .وەرگێڕان لێرەدا هەم هەڵوەشاندنەوەیە و هەم لێكدانە .لە زمانی یەكەمدا هەر هەموو ڕەگەزە پێكهێنەرەكانی دەق هەڵدەوەشێنیتەوە و زۆر بە دیقەت و وریایی و هونەرمەندانە لە زمانی دووەمدا ده‌یاندەیتەوە دەم یەك ،یان لێكیان دەدەیتەوە و دەقی یەكەم بە گوێرەی دەستوور و تایبەتمەندییەكانی زمانی دووەم دەخوڵقێنیتەوە .پاچڤەوان دێت پاچڤەكەی خۆی دووبارە دەخوێنێتەوە تا بزانێت وەرگێڕانەكەی چۆن لە الی خوێنەری زمانی دووەم دەكەوێتەوە ،ئایا تۆنی گوتیار لە وەرگێڕانەكەدا دەشوبهێتە سەر تۆنی گوتیار لە زمانی یەكەمدا؟ ئایا شێوازی بەرهەمەكە پارێزراوە؟ ئایا ڕۆحی بەرهەمەكە بۆ زمانی دووەم گوێزراوەتەوە؟ هاماجی دەقەكە پارێزراوە؟ جێی خۆیەتی لێرەدا ئاماژەیەكیش بۆ ناونیشان و پەند و قسەی نەستەقیش بكرێت ،دیارە ناونیشانی كتێب دوای وەرگێڕان دەبێت بە ڕادەیەك جوان و دڵگیر و بازاڕپەسند بێت ،كە هەم بە دڵی وەشانكار
بێت و هەم مایەی سەرنجی خوێنەران بێت. ڕەنگە ئەمە جۆرە ئازادییەك بە وەرگێڕ بدات، كە دەستكاریی ناونیشان بكات ،بەاڵم دەبێت وەكو تێبینییەك ئاماژە بۆ ناونیشانی تەواوەتی بابەتەكە بكرێت و بۆ نموونە لە الپەڕە دووی كتێبەكەدا بێتە وەرگێڕان. پەند و قسەی نەستەق و ئیدیۆم و ێ دەستەواژەی باو یەكێكە لە گرفتە هەند دژوارەكانی پرۆسەی وەرگێڕان. وەرگێڕ تیا دەمێنێت كە ئاخۆ وشە بە وشە و موو بە موو وەری بگێڕێت؟ یان هاوتا و هاومانایان لە زمانی دووەمدا بۆ 61 بدۆزێتەوە و پەیدا بكات؟ لەم حاڵەتەدا ئەگەر هاوتا و هاومانایان لە زمانی دووەمدا پەیدا نەبوو و 13 نەدۆزرایەوە ،دەشێت وەكو چارەسەرێكی ناچاری پەنا وەبەر پاچڤەی وشە بە وشە و موو بە موو ببرێت ،بەاڵم دەبێت لە پەراوێزدا ئەوە ڕوون بكرێتەوە كە ئەو ڕستەیە لە زمانی یەكەمدا پەند ،قسەی نەستەق ،یان ئیدیۆمە و لەبەر ئەوەی لە زمانی دووەمدا هاوتاكەی پەیدا نەبووە ،بۆیە لە ڕووی ئەمانەتدارییەوە ،پاچڤەی وشە بە وشە كراوە. جا ئەم كێشەیە زیاتر لەو دوو زمانەدا دەردەكەوێت ،كە سەر بە یەك خێزانەزمان نین و پەندی لێكچوویان ،یان هاوواتای هاوبەشیان یەجگار كەمە. 8 وەرگێڕانی هاوبەش :ڕەنگە چەند ڕێگەیەك هەبێت بۆ وەرگێڕانی هاوبەش لەوانە :كتێبێك لە نێوان دوو كەسدا برابەش دابەش بكرێت و هەر كەسە و كار لە سەر بەشەكەی خۆی بكات و پاشان هەردوو بەشەكە بدرێنە دەم یەكەوە و هەر وەرگێڕە بۆ خۆی لە ئاوازێك
وتار بخوێنێ ،نە شێوەی وەرگێڕانەكە ،نە چۆنیەتیی داڕشتنەكە و نە كردنەوەی ڕازوڕەمزەكانی دەقەكە تێك بكەنەوە ،دیارە ئەمە خراترین جۆری وەرگێڕانە ،ڕەنگە تەنیا لەو ڕووەوە باش بێت كە كارەكە زووتر ئەنجام دەدرێت. جۆرێكی دیكەی وەرگێڕانی هاوبەش ئەوەیە كە دوو وەرگێڕی هاوتا ،لە ڕووی توانا و شێواز و زەبەردەستییەوە بێنیت و پێداچوونەوەكارێكی كارامە و پڕئەزموونیان بەگەڵ بخەیت و بە سێقۆڵی وەكو یەك تیمی هاوئاهەنگ كار بكەن ،دەربارەی مێتۆدی كاركردنەكەیان ڕاوێژ و تەگبیران بكەن ،لەسەر چۆنیەتیی وردەكاریی كارەكەیان ڕێك بكەون و كە تەواو بوون ،بدرێتە دەست پێداچوونەوەكارەكە ،تا بە جۆرێك بە كارەكەی هەردوو وەرگێڕەكەدا بچێتەوە كە لە هەموو ڕوویەكەوە تەواو لێكدییان نزیك بكاتەوە. جۆرە وەرگێڕانێكی دیكەی هاوبەش ئەوەیە وەرگێڕێكی بە توانا و كارامە و پڕئەزموون، دەگەڵ وەرگێڕێكی تازەكار و تازەكوورەدا دەست بدەنە كارێكی هاوبەش ،لە پێشدا وەرگێڕە تازە كارەكە بەرهەمەكە پاچڤە بكات و پاشان وەرگێڕە كارامەكە ،هەم پێیدا بچێتەوە و هەم ئەو پەرەگرافانەی كە باش وەرنەگێڕدراون یان هەڵەیان تێدایە، ێ وەربگێڕێتەوە و سەرلەنو دایبڕێژێتەوە. جۆرە وەرگێڕانێكی دیكەی هاوبەش ئەوەیە كە هەردوو وەرگێڕ پێكەوە دانیشن و بەرهەمەكە لە ئەلفی تا 14 یائی ،لە سیری تا پیازی ،پێكڤە
و بە ڕاوێژ و تەگبیر و ڕەزامەندیی یەكدی وەربگێڕن، یان هەركەسەیان بەشەكەی خۆی بە جیا وەربگێڕێت و پاشان هەركەسەیان بە وردی بە كارەكەی ئەوی تردا بچێتەوە و پاشان هەردوو بەشەكە بدەنە دەم یەكەوە، دیارە لەم حاڵەتەدا دەبێت هەردوو وەرگێڕ دەگەڵ یەكدا زۆر سازگار بن و شێوەی كاركردنیان زۆر لێكدی نزیك بێت و وەختێكی باشیشیان هەبێت و پەلەیان نەبێت. وەرگێڕانی ئازاد ،نەك هەر پەیوەندیی سفتی دەگەڵ دەقەكەدا نابێت ،بگرە زۆر جار وەرگێڕ دەسكاریی تەواوی دەقەكە دەكات ،لێی زیادوكەم دەكات ،تەنانەت حەقیقەتەكانیش دەگۆڕێت ،دیارە وەرگێڕ دەبێت خۆی لەو جۆرە وەرگێڕان و پاچڤەیە بپارێزێت ،یانی لە پاچڤەی ئازاددا ،پەیامی دەقەكە گرینگە نەك وشە و زمان و داڕشتن ،ئامانج و مەبەستی پاچڤەكە ،گوێزانەوەی مانایە بە شێوازێكی تایبەتی .دیارە پاچڤەی ئازاد بۆ بەڵگەنامە و قەواڵە و دیكۆمێنتان و دەقێن ئاینی نابێت .یانی لەم حاڵەدا پاچڤەی باش ئەوەیە كە نە تەواو ئازاد بێت و نە وشە بە وشە بێ ،لە هەمان كاتدا ڕوون و ڕەوان و مەفهوومیش بێت ،ئیدی وەرگێڕان دەریایە ،دەریایەكی بێبن؛ مەلەوانی خۆی دەوێت. 9 لە دوای ڕاپەڕینی 1991ـه‌وە لە هەرێمی كوردستاندا، جۆرە ئازادییەكی هەڕەمەكی بەرپا بوو .بازاڕی سیاسەت بڕێك گەرم بوو ،حیزبان پەیدا بوون و كەوتنە چاالكی و كەونەحیزبان ژیانەوە و بووژانەوە ،دوابەدوای ئەمە بازاڕی باڵوكردنەوە و ڕۆژنامە و گۆڤار و بالڤۆك و ێ پێشینە گەرم تەلەفزیۆن و سەتەالیت ،بە شێوەیەكی ب بوو .بەرەبەرە باڵوكردنەوە و چاپكردنی كتێبان مۆدی پەیدا كرد .دامودەزگه‌ی چاپ و پەخش دامەزرا ،لەوانە دەزگای موكریانی ،ئاراس ،سەردەم ،خانەی وەرگێڕان، ڕۆمان و چیرۆك و كتێبێن دی باڵو بوونەوە ،وەرگێڕان، بە تایبەتی هیی ئەدەبیات بەرەبەرە ڕەواجی پەیدا كرد.
زۆر ڕۆمانی جیهانی هاتنە چاپ و باڵوكردنەوە و كاری ڕۆژنامەوانی ،بە تایبەتی ڕۆژنامەوانیی حیزبی و سیاسی لە ڕادەبەدەر پەرەی سەند و گەشەی كرد. هەڵبەتە دەزگ ه فەرمییەكان ،كە زیاتر حیزب یان حكوومەتیان لە پشتە ،زۆر نیگەرانی فرۆشی بەرهەمەكانیان نین ،بۆیە پێویستە دەست لە سەر باڵوكردنەوەی كتێبانی باش دابگرن و چلۆنایەتیی بااڵیان بە الوە گرینگ بێت و هەقدەستی باش بە نووسەران و وەرگێڕەكان بدەن و زیاتر بە دووی كتێبی باش و نووسەر و وەرگێڕی باشدا بگەڕێن و هەوڵ بدەن بەرنامەی باڵوكردنەوەیان هەبێت و ئەو كتێب و دەقە بیانییانە وەربگێڕن كە ڕۆڵی پێشڕەوانەیان هەیە و خێرایی بە بزاڤی ڕۆشنبیری و ئەدەبی و زانستی خۆماڵی دەبەخشن ،نەك بە گوێرەی ڕێكەوتان و خوابەختەكی كتێبان چاپ بكەن .دەقە وەرگێڕدراوەكان هەڵبسەنگێنن و پێداچوونەوەیان بۆ بكەن و ناسنامەیەكی ڕۆشنبیریی ئەوتۆ بۆ خۆیان پەیدا بكەن ،كە ببنە جێگەی متمانەی خوێنەران و ناوەندە ڕۆشنبیرییەكە و مۆر و ئاڕمی ئەوان بە هەر كتێبێكەوە بێت ،بۆی ببێت بە پەساپۆرت و شایەتی و گەواهیی بۆ باشی كتێبەكە .ئەمەش بەوە دێتە دی باڵوكراوەكانیان هەڵبژاردە بێت ،پشت بە پاچڤەوانی دەرەجە یەك و كارامە و زەبەردەست ببەستن و هەقدەستی باش بە وەرگێڕ بدەن و كارێكی وەها بكەن وەرگێڕی باش پێویستی بە هیچ دەرامەتێكی دیكە نەبێت و بە كارەكەی خۆی ،كە وەرگێڕانە بژی .یانی پشت بەو وەرگێڕانە ببەستن كە كارەكانیان پوختە بێت و پێداچوونەوەی نەوێت. دیارە الی ئێمە تا ئیستا مەگەر بە دەگمەن دەنا كەس بە قەڵەمی خۆی ناژی ،وەشانخانە و دەزگه‌كانی پەخش و باڵوكردنەوە بە خۆیان بەرنامەی تۆكمە و دیاریكراویان بۆ كاری سااڵنە نییه ،زۆربەی كات وەرگێڕەكان بە گوێرەی حەزی خۆیان كتێبانیان وەرگێڕاوە و داویانە بە دامودەزگه‌كان و دوای چەندین
مانگ و هەندێ جار چەندین ساڵ چاوەڕوانی، ئەوجا كتێبەكە چاپ دەكرێت و ئەگەر سووكە پاداشتێكی كەمی بدرێتێ ،یان نا! هەڵبەتە ئەم پاچڤەوانانە مەبەستیان پارەپەیداكردن نییە، بەڵكو ئامانجیان خزمەتی كولتووری بووە، ویستوویانە هاوواڵتییانی خۆیان بە دەسكەوتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەكانی واڵتانی دیكەی دنیا ێ لەو بەرهەمانەیان ئاشنا بكەن و هەند بخەنە بەر دەست كە ئەمڕۆكە ئیدی بوون بە بەشێك لە كەلەپووری هاوبەشی تیرەی بەشەر. 10 پاچڤە دەكاتە ئەوزاری كفتوگۆی نێوان خەڵكانێك كە بەیەك زمان نادوێن ،هەڵبەتە لە 15 گفتوگۆی نێوان شارستانییانیشدا ،پاچڤە ئەوزارێكی گرینگە ،تا چۆنیەتیی پاچڤەكە بەرز و باش بێت گفتوگۆیەكان ڕوونتر و سەمەربەخشتر دەبن .پاچڤەی گۆنگ و خراپ نەك هەر كەشوهەوای گفتوگۆیان دەشێوێنێت ،بگرە دەبێتە مایەی بەدحاڵیبوونی زۆریش. ئەمڕۆكە ئەگەر سەیری كتێبخانەی نیشتمانیی هەر میللەتێك بكەیت ،دەبینی پاچڤە ڕێژەیەكی بەرزی كتێبخانەی ناڤبری پێك دێنێت .ئەمە خۆی لە خۆیدا بەڵگەی ئەوەیە كە هونەری پاچڤە ڕۆڵێكی بنەڕەتی و گرینگی لە ژیانی ئەمڕۆی تیرەی بەشەردا هەیە و ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە گرینگیدان بە چەندێتی و چۆنیەتیی وەرگێڕان و هەوڵدان بۆ بەرزكرنەوەی ئاستی چلۆنایەتیی پاچڤە كارێكی پێویستە ،بە مانایەكی دی، ئەگەر بگوترێت هەر ئەدایەكی زمانەوانی ،خۆی لە خۆیدا پاچڤەیە ،نابێت بە زێدەڕۆیی.
61
هۆكارەكانی سەرهەڵدانی
ڕێبازی سوریالیزم وه‌رزێر مه‌نسوور
16
پێشەكی: ڕێبازی سوریالی ئەو ڕێبازەیە كە دەگەڕێت بە دوای دامەزراندنی ئێستاتیكایەكی ناعەقاڵنیدا و جوانیناسییەك كە چیتر پشت بە ئەقڵ و لۆژیك نەبەستێت ،بەڵكو هەوڵ بدات هەستی نائاگایی و خەون و توانا شاراوە و چەپێنراوەكانی ناخ بتەقێنێتەوە. ئەم تەقاندنەوەیە خۆی لە خۆیدا داهێنان و جوانییە! هێنانە ئارای نووسینی ئۆتۆماتیكی لە الیەن سوریالیستەكانەوە ئاكامی ئەم پڕەنسیپە بوو. 16
هەروەها بمانەوێ باسێكی هۆكارەكانی سەرهەڵدانی خوێنەران و خزمەتێكی كەم بە نووسراوی ڕێبازێك بكەین .ئەوا دەبێت بگەڕێینەوە بۆ مێژوو و كوردی بكەین. ناساندنێكی تەواومان هەبێت بۆ چەمكی ئەو ڕێبازە و هەوڵێكی تەواو بدرێت تا دەگەینە خاڵێك كە پێمان كێشەی توێژینەوەكە: كێشەوگرفتی ئەم توێژینەوەیە لەوەدا بڵێت ئەمە سەرەتایە. وشەی سوریالیزم له []surrealismeـهوه هاتووە .دەردەكەوێت كەوا ڕێبازی سوریالیزم و ئەم زاراوەیە بۆ یەكەم جار لە الیەن شاعیری فەڕەنسی ناساندنی هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەم ڕێبازە "گیوم ئاپۆلێنەر" لە ساڵی ،1918بە كار هاتووە و پێویستی بە وەاڵمدانەوەی كۆمەڵێ پرسیار بە مانای [سەرووی واقع دێت] بزووتنەوەیەكی ئەدەبی هەیە ،كە سەرچاوەی گشتیی ئەم و هونەری بوو پاش كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی توێژینەوەیه‌ن ،وەك :بۆ جەنگی ( )1914-1919واتە لە دوای ڕێبازی "داداییزم" جیهانی وەك كاریگەرترین لە فەڕەنسا هاتە ئارا ،دژ بە هەموو لۆژیك و شێوە هۆكار بوو ،بۆ سەرهەڵدانی و ڕێكوپێكییەكی ئەدەبی و هونەری و ئەخالقی و ڕێبازی سوریالیزم؟ ئایا 61 سەرهەڵدانی هۆكارەكانی كۆمەاڵیەتی و سیاسیی باو. لەم توێژینەوەدا مەبەست لە سوریالیزم ئەوەیە دەیویست سوریالیزم بە گشتی چی بوون؟ خەون و غەریزە و ناهۆشیاری و ئارەزووە چەپاوەكان ئەمانە و چەند پرسیارێكی تری 17 بسەپێنێتە سەر لۆژیك و ئەقڵ و ڕێكوپێكییەكان ،ئەمەش گرنگ كە هەوڵمان داوە بە پشتبەستن بە لە ڕێگه‌ی "كاركردنی ریالیستییانەی بیر وەكو خۆی هەیە" گریمانەی توێژینەوەكە وەاڵمیان بدەینەوە. واتە تەقاندنەوەی هەستی ناهۆشیاریی مرۆڤ .كه‌واتە ئەگەینە ئەو خاڵەی كە هەموو ئەو بوارانەی كە لە ژیانی گریمانەی توێژینەوەكە: مرۆڤایەتیدا درووست دەبێت ،هەڵگری پەیامی خۆی بێت ئەم هۆكارانە بوونە هۆی سەرهەڵدانی ڕێبازێك بە و بتوانێ كاریگەریی كەمتازۆر لە سەر مرۆڤەكان هەبێت ،ناوی سوریالیزم و بە پێچەوانەوە ،ئەگەر ئەم هۆكارانە جا ئیتر سلبی بێت یان ئیجابی ،ئەوە پەیوەندیی بە كاریگەرییان نەبوایە لە سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم، ئەوكات ڕێبازی سوریالیزم دروست نەدەبوو ،كەوا میتۆدی ئەو بوارە -خۆیه‌وه هەیە. كۆمەڵێك بیرمەند و نووسەر و شاعیر و هونەرمەند بگرێتە خۆ و خزمەت بە مرۆڤایەتی و ڕۆشنبیریی گرنگیی توێژینەوەكە: گرنگیی ئەم توێژینەوەیە لەوەدا دەردەكەوێت كەوا گشتی بكات. دەركەوتنی ئەم ڕێبازە كاریگەریی خۆی هەبووە ،لە سەرەتای دروستبوونییه‌وه تا ئەمڕۆ ،چونكە هەڵگری میتۆدی توێژینەوەكە: كۆمەڵێك پڕه‌نسیپە كە كاریگەریی لە سەر ژیانی بۆ هەڵسەنگاندنی بابەتەكانی ئەم توێژینەوەی ه سوودمان مرۆڤایەتی هەبووە بە گشتی و بە تایبەت نووسەران و لە میتۆدی مێژوویی وەرگرتووە ،لە كۆكردنەوە و شاعیران و هونەرمەندان ،بۆیە هەوڵمان داوە گرنگیی هەڵسەنگاندنی سەرچاوەكان و هەروەها سوودمان لە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ئەم رێبازە بخەینە بەر چاوی میتۆدی وەسفی وەرگرتووە ،لە وەسفی بابەتەكاندا و
وتار هەروەها سوودمان لە میتۆدی بەراوردكاری باسی یەكەم: وەرگرتووە بۆ بەراوردكردنی بابەتەكە و هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم هەروەها میتۆدی شیكاری وەرگرتووە بۆ راڤەكردنی بابەتەكە. سوریالیزم یەكێكە لەو ڕێبازانەی كە قسە و باسوخواسی زۆر لە باره‌و‌ه كراوە و لە سەردەمی پێش دامەزراندن و پێكهاتەی توێژینەوەكە: كاتی دامەزراندن و دوای دامەزراندنی زۆرترین قسەوباسی پێكهاتەی توێژینەوەكە بریتییە لە لە باره‌و‌ه كراوە ،چەند بەیان نامەیەكیش ،دوابەدوای یەك ئاستەنگەكانی بەردەم توێژینەوەكە. لە باره‌ی سوریالیزمه‌و‌ه باڵو كراوەتەوە ،كەواتە لێرەوە بێگومان بۆ توێژینەوەیەك لە سەر بابەتێكی بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم ڕێبازە خاوەنی پڕۆگرام و لەو جۆرە كە هۆكاری سەرهەڵدانەكەی بنەمای ڕێبازبوونی تێدایە و كۆمەڵێك لە ڕۆشنبیران و بخرێتە ڕوو ،ئەوا چەندین نوسەرانی لێ كۆ بووەتەوە .بۆیە جێی خۆیەتی هەوڵ ئاستەنگ هێتە بەردەمان ،بدرێت باسی ئەو هۆكارانە بكرێت ،كە كاریگەرییان وەك نەبوونی سەرچاوە لە سەر ئەم ڕێبازە هەبوو بۆ سەرهەڵدانی .كۆمەڵێك وەك پێویست ،چونكە هۆكاریش لەم ڕێبازەدا كۆ بوونەتەوە كە بەڕاستی بە هەتا ئەمڕۆش وەك لێكۆڵینەوەیەك و دوان و سیان ،ناتوانرێ حەقی تەواوی پێویست لە زۆر بواردا خۆی بدرێتێ ،بەاڵم ئەتوانین هەوڵێك بخەینە كار بۆ وەرگێڕان نەكراوە بۆیان ئەوەی ئەو هۆكارانە بە شێوەیەكی وەها بخەینە پێش و بە زمانە بیانییەكان چاو ،كە نزیكمان كاتەوە لەو ئامانجەی مەبەستمانە، دەست دەكەوێ ،كە ئەوەش بزانین ئەو هۆكارانە كامانەن كە كاریگەرییان هەبووە لە ئاستەنگی دروست دەكات لە بەردەم سەر ڕێبازی سوریالیزم .ئەگەر هەر شتێك هۆكارێكی 18 توێژینەوەیەكی ئا لەم شێوەیە .هەروەها فراوانیی ئەم توێژینەوەیە كە بە چەندین سەرچاوە و چەندین توێژینەوە وەسف ناكرێت .هەربۆیە توێژینەوەیەكی ئەكادیمی هەوڵ و ماندوبوونێكی زۆری دەوێت. بەشی یەكەم: ناساندنێكی گشتی ،هۆكارەكانی سەرهەڵدانی سوریالیزم لەم بەشەدا دەمانەوێت بە شێوەیەكی گشتی باسی ناساندنێكی هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم بكەین و هەروەها لە باسی دووەمدا باسی فەلسەفەی برگسۆن و ڕێبازی دەرونشیكاریی فرۆید دەكەین ،بەم شێوەیەی الی خوارەوە:
نەبێت ئەوا ئەنجامیشی نابێ .هەربۆیە هەوڵ دەدەین حەقی تەواو بدەینە ئەو هۆكارانە و بە شێوەیەك كە كاریگەرییەكانی مێژوو ئەمڕۆش بە خۆیەوە گرێ بدات و سەرنجی ئەو ڕۆشنبیر و نووسەر و هونەرمەندانە بە الی خۆیدا ڕابكێشێ ،كە تێگەشتنیان بۆ ئەم ڕێبازە و هۆكارەكانی سەرهەڵدانی الوازە ،یان هەر هەوڵی نەداوە لێیان تێبگات ،نەك لەبەر ئەوەی ئاڵۆزە ،بەڵكو لەبەر ئەوەی مەعریفەی گەڕانی تاكەكانی ناو كۆمەڵگه‌ی ئێمە الوازە .ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نەتوانراوە، تا ئێستە هەوڵه‌كان بخرێتە گەڕ بۆ ناساندنی ئەم ڕێبازە ئەدەبییانە و هۆكاری سەرهەڵدانیان و كاركردن لە سەریان ،بە تایبەت لە كۆلێژ و پەیمانگ ه هونەری و ئەدەبیەكاندا ،ئەگەر هەشبێت زۆر بە شێوەیەكی كرچوكاڵە ،كە زۆر جار لە الیەن فێرخوازەو‌ه دەرخییاتی بۆ دەكرێت؛ تێگەشتنی بۆی زۆر الوازە و هەوڵیش نادات بە دوایدا بگەڕێت .بۆیە پێویستە ئەمانە كۆمەڵێك ڕێبازی ڕوون بن ،تا بتوانرێ كۆمەڵگه‌یەكی وەها بەرهەم بهێنرێ ،ڕۆشنبیریی گشتی بە چاو ببینرێت و شانازیی پێوە بكرێت ،چونكە پێویستە ئێمە لە زۆر شتدا السایی ڕۆژئاوای خۆمان بكەینەوە ،یان ئەگەر نەمانتوانی ئەوا بتوانین شتە باشەكانیان لێ وەربگرین ،چونكە ئێستا لە زۆر بواری ژیاندا ئەگەر بتەوێ كارێك بكەیت ئەوا پێویستت بە ڕۆشنبیرییەكی وەها دەبێت ،كە هونەرییانە بتوانی كارەكەت ڕاپەڕێنی .بۆیە ئەم بابەتەی كە هەڵمان بژاردووە ،یەكێكە لەو بابەتانەی كە كەمترین باس و خواسی لەسەر كراوە ،چونكە لە زۆر لێكۆڵینەوەدا بە دوورودرێژی باسی ڕێبازێك كراوە بەاڵم زۆرێك لە الیەنەكانیان پەڕاندووە ،هەربۆیە ئێمە تەنها لە سەر ئەوە ئەدوێین ،ئەو هۆكاران كامانەن كە بوونە هۆی سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم. سوریالیزمیش وەكو هەموو ڕێبازە ئەدەبی و هونەرییەكانی تر گەڵێك هۆكاری لە پشتەوە بوو بۆ دروستبوونی و سەرهەڵدانی ،كە كاریگەریی تەواوی هەبوو لە سەر
مرۆڤەكان .بە تاببەت ئەو كەسانەی زیاتر لە ناو بیركردنەوەدا دەژیان و هەمیشە بە درێژایی تەمەنیان لە گۆڕانكاری و پێشكەوتندا بوون، ئەقڵ و بیركردنەوەیان ،كە كاریگەرییشیان لە سەر دەوروبەر دروست كردووە ،لە هەر پلەوپایەیەكی كۆمەاڵیەتیدا بێت .بۆیە ئێمە كەمێك ئەگەڕێینەوە بۆ مێژوو .هەوڵ دەدەین ئاماژەیەكی كورت بەو هۆكارانە بدەین بە شێوەیەكی چڕ و تێكەڵكردنی تەواوی هۆكارەكان ،پاشان جیاكردنەوەیان لە یەكتر و بەوردی باسكردنیان. ئەگەر دەستبەرداری سەدەكانی 61 ناڤین و ماركیز دوسان بین، ئەوا دەبێت لە ڕۆمانتیزمدا بۆ ڕەگوڕیشەی سوریالیزم بگەڕێین، 19 چونكە ئەو بزاڤە شیعرییەی كە لە سەدەی نۆزدەمدا سەری هەڵدا ،مەعنای ڕوون و ڕەوان و مەفهومی لە قەڵەمڕەوی شیعر بە ئاڵۆزكاری و تەمومژدا ڕەنگی لە ڕۆمانتیزمدا بوو .لەم قۆناغەدا ،شاعیرانی وەكو "ئالفرەودووینی" هەوڵیان دەدا شەقڵی فەلسەفی بە بەرهەمەكانی خۆیان بدەن و بە باوەڕی "بۆدلێر" دەبوایە ڤیكتۆر هۆگۆ بە جوانترین شێوە "نهێنیی ژیان" بزانرێ. بۆدلێریش بۆ خۆی شرۆڤەی یەكێتیی سروشتی دەكرد [كە چۆن لە سروشتدا بۆن و ڕەنگ و دەنگەكان یەكانگیر و ئاوێتە دەبن] و بۆ هەاڵتن لە سنوور و سنووردارییەكانی جیهان ،مەبەستی ئەفیوون و حەشیشەی لە زوهد و تەقوای عەبووسانە پێ باشتر بوو. شیعرەكانی بۆدلێر بە ڕادەیەك كاریان لە ڕامبۆ كردبوو، كە تا كۆتایی تەمەنی لە نێوان "ژیانی موتڵەق" و "یەخسیری لە دۆزەخی جیهانی"ـدا هەر لە هەوڵدا بوو. حاڵەتی سەرسامی لە جیهانی بێكۆتایی ،هەم لە بەرهەم
وتار و هەم لە ژیانی ڕامبۆدا بەرچاو دەكەوێت و دەكرێت ڕامبۆ لە ڕووی یاخیبوونەوە لە چارەنووسی بەشەر ،بە پێشڕه‌وی سوریالیزم بزانرێ .بابەتەكانی ڕامبۆ نیشاندەری ژیانی بوونەوەرێكە كە ناچێتە ژێر باری درۆودەلەسە و ریا و ریاكاریی كۆمەاڵیەتی ،هەوڵ دەدات بە زەبری شیعر مرۆڤ لە كۆت و زنجیری خۆی ئازاد بكات و دزێوی واقیعییان پێ نیشان بدات. بەاڵم گێژاوەكانی دنیای شەڕ كۆتاییان نییە و كەشف و دۆزینەوەی ئەم گێژاوانە هەستی ئازادی و توانای یاخیبوون لە بەرانبەر خوا لە مرۆڤدا بێدار دەكاتەوە" .لوتر ئامون"یش كە یەكێك بووە لە مژدەدەرانی سوریالیزم، ئەم یاخیبوونە، ئەم یاخیبوونەی دەتوانێ بمانخاتە دنیای سەرسامییەوە. 20 بەم جۆرە ،لە كۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا ،ئەو پێشبینییەی كە چاالكیی شاعیر هۆیەكە بۆ چوونە ناو نهێنییەكانی "سروشتی بااڵ" لە ناو عیرفانی هەڵقوڵیو لە "یاخیبوونی ڕامبۆ"ـوە گەشە دەكات .هەر لەبەر ئەمەشە كە لە هەموو رووە جۆراوجۆرەكانی بیر و بیركردنەوەدا ،ڕووبەڕووی شكستی فەلسەفەی "ڕەسەنایەتیی ئەقڵ" دەبینەوە .گۆڕان و گۆڕینی جهیان پەرە دەسەنێ و جێگەی گریمانەی "پایەداری و بەردەوامیی مادە" دەگرێتەوە. برگسون لە بەرهەمە فەلسەفییەكانی خۆیاندا سنووری توانای هێرش دیاری دەكات و ئەوە نیشان دەدات ،كە دەسەاڵتی هۆش تەنیا لە قەڵەمڕەوی مادەدایە ،ئەمە لە كاتێكدا كە "كەشف و شهوود" توانای دەرەكیی
سەرچاوەی ئەسڵیبوون بە مرۆڤ دەبەخشێت .ئەم فەیلەسووفە بەر لە فرۆید ،سەرنجی خەڵكی بۆ خەون و حاڵەتی جۆراوجۆری گواستنەوەی فیكر لە دوورەوە و بەرجەستەبوون و تەجەلیاتی "نامەعقوول"ـی هێزە دەروونییەكانی ڕاكێشاوە. هەر لەم قۆناغ و سەروبەندەدا كۆمەڵێك بەرهەمی ئەدەبیی تازە باڵو دەبنەوە كە باسی نەخۆشییە دەرونییەكان و كاریگەرییان لەسەر دەروون و چارەنووسی مرۆڤ دەكەن و ئەوە نیشان دەدەن كە ڕەفتاری ئادەمی ،خۆی لە خۆیدا نامەنتیقییە ،پێش ئەمەش دۆستۆیڤسكی ئەوەی شەرح و شرۆڤە كردبوو، كە لە ناخ و ویژدانی هەر كەسێكدا كۆمەڵێك مەیل و ئارەزووی ناكۆك و نەیار هەیە. جا نەك هەر پڕەنسیپە سایكۆلۆژییەكان لە ئەنجامی ئەم دۆزینەوەیەدا هەرەس دێنن ،بەڵكو زانستە سروشتییەكانیش لە ئەنجامی كەشفی دنیایەكدا ،كە هەموو شتێكی لێك دابڕاوە دەگۆڕێت .بۆیە ئەدەبیات هەوڵ دەدات "یەكێتی بوونی ئادەمی" لە نێوان سیما و رووە دەروونییە زۆروزەبەندەكانی مرۆڤ خۆیدا بدۆزێتەوە .وەكو چۆن نیگاركێشی ،بە پێی قوتابخانەی "كیوبیوم" كە وەسفی شیرازەپچڕانی واقیعە ،لە هەوڵی ئەوەدایە كە لە پشت ڕواڵەتە فریودەرەكانەوە ،جەوهەر و ماهییەتی بوونەوەران و شتان بدۆزێتەوە. كارسەند بێرگی شاعیری ئەمەریكی ،پێناسەی تازەی شیعر دەكات" :شیعر دەفتەری بیرەوەریی گیاندارێكی دەریاییە ،كە لە سەر زەوی دەژی و حەز دەكات بۆ ئاسمان بفڕێت... گەڕانی هیجا و دەنگانێكە ،كە لە دەروازە و دەرگه‌ی دنیا نادیار و نەناسراوەكان بدات و بەم جۆرە "مەودای چوارەم" بە موڵكی تایبەتیی شیعر دەزانێت. هەندێ شاعیر لەو دیوی ڕۆحانییەتی سیمبولیزم و سنوورداریی سوریالیزمەوە ،دەكەونە تاقیب و عەوداڵی "واقیعییەتی بااڵتر" واتە واقیعییەتێكی "كۆكەرەوە"ـی
ئەوتۆ ،كە هەموو شتێك لە كاڵوڕۆژنەی بنجبڕی هەستپێكراو و مادییەوە دەبینن ،بەاڵم نەك هەر دژی ئەو شتە نین ،كە بۆدلێر پێی دەگوت "بزاڤی غەزەلخوانی ڕۆح" ،بەڵكو لە ناخەوە پابەند و پێوه‌ی وابەسته‌ن. هەندێ لە شاعیران لە بواری خوڵقاندنی ئەم هەستی "كۆكەرەوە" و "قووڵگەری"ـیەدا سەركەوتووتر بوون. ئەگەر "ئاپولینر" شاعیرێكی گەورە بێ ،لەبەر ئەوەیە كە سادەترین گوزارشت و نیشاندانی واقیعی ڕۆژانە و تەنانەت بازاڕیش ،لە ژێر دەستی ئەودا دەبێ بە شیعرێكی "جامیع" ئاوێتە بە خه‌ون و خەیاڵ و یادگاری و ئەفسوونی پەیڤ و ڕیتم و ئاهەنگی شەو ،لە الیەكی دیكەوە "پۆل كلۆدیل" دەیەوێ بە شیعر و شانۆ نامەكانی ژانی ئەدەبیی جۆراوجۆر و تۆنی تایبەتی هەر یەكەیان ئاوێتەی یەكتر بكات و داڕشتنێكی وەهای بۆ بكات ،كە بە شێوازی بەرز و تەنز بە غەزەل و تاسەی داهێنەرانەی هونەر بە تەوس و توانجی داهێنان تێكەڵ بكات. تەوس و گاڵتە ،بە شێوەی "وێرانكردنی كۆمەڵگە" لە ژیان و بەرهەمی [ئارتور كراڤان]ـدا دەبینرێ ،ئەم پیاوە
ئەندرێ بریتۆن
سەركێش و بە ئاژاوەیە ،كە پیشەی بۆكسێن بووە ،لە چەندین واڵت و میللەت قاچاخ بووە ،بە هەر شوێنێكدا تێدەپەڕی ،یەك دنیا ریسوایی و بەدناوی لە دوای خۆی بەجێ دەهێاڵ ،لە نێو سااڵنی 1912-1915ـدا ،گۆڤارێكی بە ناوی "ئێست"ـوە دەردەكرد و هەمووی لە عەرەبانەیەكی دەستی دەكرد و بۆ خۆی بە نێو كۆاڵنەكاندا لێی دەخوڕی و گۆڤارەكەی دەفرۆشت ،بەم كارە دەیویست گاڵتە بە كتێبخانە و كتێبفرۆشی بكات .لەم گۆڤارەدا ،بە توندی گاڵتەی بە شێوەكاران دەكرد و رەخنەی لێ دەگرتن و 61 قارەمانی وەرزشیی پێ چاكتر بوو لەوان ،چونكە پێی وا بوو قارەمانانی وەرزش بە الی كەمەوە 21 غەریزە و مەیلە سەرەتاییەكانی بەشەر بە هەموو توانایەكەوە نیشان دەدەن. پاش جەنگی جیهانیی یەكەم" ،ژاك ڤاشە" كە ئەندریە بریتونی ناو بوو [وەستای گوێپێنەدان بە هیچ شتێك] بە شێوەیەكی ئاڵۆز و نامەعلووم خۆی كوشت .كاریگەرسی ئەو بە سەر سەرهەڵدانی سوریالیزم و بە تایبەتی بە سەر خودی "ئاندریە بریتون"ـەوە حاشاهەڵنەگرە. "پیر روردی" كە یەكێك بوو لە پێشەنگەكانی سوریالیزم ،لە ساڵی 1917ـدا ،گۆڤاری [باكووری باشووری]دامەزراند و "ئاپۆلینر" و "ماكس" و "ژاكوب" و "ئاراگون"یش هاوكارییان كرد .لەو گۆڤارە و بە تایبەتی لە گۆڤاری "ئەدەبیات"ـدا كە لە ڕاستیدا "دژی ئەدەبیات "بوو .مەسەلە بنەڕەتییەكانی سوریالیزم دەخرایە بەر باس و لێكۆڵینەوە. لە یەكەمین ژمارەی ئەم گۆڤارەدا" ،ئەندریە بریتون" و "فیلیپ سوپۆ" و "ئاراگون" پرسیارێكیان بەم ناوەڕۆكە
وتار
22
خستە ڕوو" :بۆ دەنووسن؟" دەیانویست لەو ڕێگەیەوە ئەوە نیشان بدەن ،كە ڕاڤە و شرۆڤەی جۆراوجۆر و جۆر لە نووسیندا ئەوەندە گرنگ نییە ،چونكە مەسەلەی گرنگتری وەكو "چەمكی ژیانی مرۆڤایەتی" هێشتا چارەسەر نەبووە و چونكە نووسین بە مەبەستی قازانجی شەخسی ئەنجام دەدرێ، بۆیە چ بایەخێكی هەیە. ئەم سووكایەتیكردنە بە هونەر و ڕەتكردنەوەی ئاوەزە ،كە بە تاقیبی "موتڵەق" ئاوێتەیە ،لە ئەمەریكاشدا بەرچاو دەكەوێت .لە ساڵی 1912ـدا، "مارسیل دوشامب" كاری توندڕەوی گەیاندە ئەوەی كە شتە دەستكردەكانی وەكو عەالگەی جل و پێچكەی عەرەبانە ،وەكو كاری شەخسی و هونەری ئیمزا بكات و بە خەڵكانی تری پێشكەش بكات.
"داداییزم" ئەنجامی حاڵەتی ڕۆحیی كەسانێك بوو ،كە لە ئاكامی داڕووخانی جیهان و ئادەمییانەوە ڕوویان كردبووە دنیای نائومێدی و باوەڕیان بە هیچ كارێكی جێگیر و پایەدار نەبوو. پەیڕەوانی ئەم قوتابخانەیە زۆر بە قووڵی هەستیان بەو پەرێشانی و پەشێوییە دەكرد ،كە لە جەنگ كەوتبوویەوە و چاالكیی "دەستوری ژیان "بدۆزنەوە .جا ئەمانە نەك بەرهەمەكانیان بەڵكو ڕەفتاریشیان "دادا"ییانە بوو. ژیانی ئەوان یاخیبوونێكی بەردەوام بوو ،دژی هونەر و ئاكار و ئەخالقی كۆمەڵگه .داداییزم وەكو وتمان ،جگە لە نەفیكردن و سڕینەوەی خۆی چ شتێكی دیكەی پێ نەدەكرا ،بەاڵم پاش ئەوەی زەینیان لە كۆت و زنجیری خورافاتی كۆن ڕزگار كرد ،ڕاپەڕینی پۆزەتیڤی سوریالیزمی لێ كەوتەوە .جا لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت ڕێبازی "داداییزم" كاریگەریی خۆی هەبووە لە سەر سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم و توانی كۆمەڵێك هونەرمەند و نووسەر لە خۆی كۆ بكاتەوە و لە چەند بەیاننامەیەكی گرنگدا ئامانجە بااڵكانی ڕێبازی سووریالی بخەنە ڕوو. هەتا ئەمڕۆش ڕێبازی سوریالی ڕۆڵی خۆی لە هەندێ بواردا دەبینێ .بە تایبەتی لە هونەری شێوەكاریدا ،كە وا
لە بینەر دەكات ،لە ناو بیركردنەوەیەكی قووڵدا بژی و لە مانا و مەبەستی ئەو هونەرمەندە تێبگات ،واڵتی خۆشمان بەدەر نییە لەو ڕێبازە و خۆی بۆ خۆی هۆكاری خۆی هەبووە ،بۆ سەرهەڵدانی ،ئەو هۆكارانەش لە ماڵوێرانی خەڵكی ئەم نیشتمانە و ئەنفال و كیمیاباران و ڕاكردن و ئاوارەبوونمان ،لە واڵتانی تر كە بەڕاستی ئەمانە گەلێك هۆكاری گرنگن ،كە تا ئەمڕۆ هونەرمەندان و شاعیران و نووسەرانی ئەم نیشتیمانە ئەینووسنەوە و دەكرێت ه دۆكۆمێنتاری و ئەمێنێتەوە بۆ نەوەكانی ئاییندەمان، تا بزانێ ئەم نیشتیمانە چی بە سەر هاتووە .كەواتە ئەم هۆكارانەی كە بە شێوەیەكی خێرا ،باسیان لێوە كرا ،ئەوەمان بۆ ڕوون دەكه‌نەوە ،كە ڕێبازی سوریالی ئەگەر ئەمە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی بێت ،ئەبێت ئەو ڕێبازەش توانیبێتی ،یان بتوانێ ڕۆڵی خۆی ببینێ ،لە سەر كۆمەڵگ ه و بە تایبەت تاكەكانی ناو كۆمەڵگه ،تا لە ڕێگەی بیركردنەوەوە بگەینە ئەوەی كە دەمانەوێ ،بۆیە هەوڵ دەدەین ئەو بابەتەی كە باسمان لێوە كرد ،وردتری بكەینەوە و بگەڕێین بە ناو ئەو دنیایەی ،كە هۆكاری سەرهەڵدانی سوریالیزمی تێدایە و باسی بكەین .بۆیە هۆكارەكانی سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم ئەكەین بە چوار بەشی سەرەكییه‌وه ،كە بریتین لەمانه‌ی خوارهوه. باسی دووەم فەلسەفەی برگسۆن و ڕێبازی دەرونشیكاریی فرۆید ئەم باسە دوو بابەتی گرنگی لە خۆ گرتووە ،كە پەیوەندییەكی پتەویان لەگەڵ ئەقڵی مرۆڤدا هەیە و دۆزینەوەی الیەنە ئەقڵییەكانی مرۆڤ بابەتێكی گرنگە كە لەم دوو خاڵەدا دەیخەینە ڕوو.
1900ـدا بووەتە مامۆستای فەلسەفە لە كۆلێژی [دی فرانس] .لە ساڵی 1928ـدا ،خەاڵتی نۆبڵی لە ئەدەبدا پێ بەخشراوە .ساڵی ،1940بە هۆی داگیركردنی فەڕەنسا لە الیەن ئەڵمانیاوە، وازی لە كۆلێژی "دی فرانس" هێناوە. فەلسەفەی برگسۆن بریتیە لە [چۆنێتیی بیر و مادە .لەو بڕوایەدایە كە مێشكی سروشتی جگە لەوە كە ئەقڵی تێدایە ،بیری داهێنەرانەیشی هەیە ،كە ئەویش ئەو هێزەیە مرۆڤ دەبزوێنێ .ئەمەش بە تیشكێكی زیندووی دەداتە قەڵەم ،كە سەرەتای فەلسەفەكەیەتی، هەروەها دەڵێت جیهان دوو 61 ئاڕاستەكاری دژ بە یەكە، ئەویش ژیان و مادەیە ،ژیان پێش ئەكەوێ و داهێنەرە ،بە هۆی مادەوە 23 هەوڵ دەدات بەرز ببێتەوە و شتی لێ دروست دەكات ،بەاڵم مادە شتێكی قورس و دەستبەستە ،كە مرۆڤ بە هۆی زیرەكییەوە مادەی ناسیوە و گەلێ كار و بیردۆزی لێ هێناوەتە بەرهەم .گەلێ كتێبی گرنگی لەو بوارەدا داناوە ،لەوانە "زەمان و ئیرادەی سەربەست" و "مادە و ئەقڵ" و "هەوڵدانێك بۆ لێكۆڵینەوەی باری ویژدان" و گەلێكی تر].
/2ڕێبازی دەرونشیكاریی فرۆید پزیشكێكی نەمساوییە .پسپۆڕە لە چارەسەركردنی گیروگرفتەكانی كۆئەندامی دەمار و دامەزرێنەری قوتابخانەی "شیكردنەوەی دەروونی"ـیە ،بڕوانامەی دكتۆرای لە زانكۆی ڤیه‌ننا ساڵی 1881لەگەڵ -1فەلسەفەی برگسۆن "جۆزێف برویر" لە ڕێبازەكەیدا [بە یەكەوە هەوڵیان برگسۆن فەیله‌سووفێكی فەڕەنسییە .لە خانەی ئەدا بۆ چارەسەركردنی "هیستریا" بە هۆی خەواندنەوە مامۆستایان لە "كلیرمۆنت" خوێندوویەتی .لە ساڵی دەری خست ،كە نیشانەكانی ئەو نەخۆشییە كە بە
وتار
هۆی ئەندامەكانی لەشەوە دەردەبڕێت ،بەاڵم ئەو:
خۆی دەگەڕێتەوە سەر نەخۆشییەكە ،بۆ ئەو ڕووداوانەی كە كاری كردووەتە سەر نەخۆشییەكە لە كاتی مناڵیدا و لە نەست "الشعوور"دا پەنگی خواردووەتەوە. دواجار خۆی بە تەنها ئیشی ئەكرد و ئەوەی چەسپاند كە ئەو وزەیەی دەبێتە هۆی دەركەوتنی نیشانەكانی هیستریا ،وزەیەكی جنسی -سێكسی "جنسی"ـیە ،ئەم تیۆرەی فرۆید كاری گرنگی كردە سەر پێشخستنی "تیۆری سێكسی و گرێی ئۆدیب" فرۆید باوەڕی وا بوو كە ئاكار "سلوك"ـی مرۆڤ لە ژێر كاریگەریی پاڵنەرە نەستییەكان ،بە تایبەتی "غەریزەی جنسی" و دوژمنكاری ،ئەمەش ئاكار و كەسێتیی مرۆڤ دیاری دەكات ،لەبەر ئەوەی ئەم پاڵنەرە لە منداڵییەوە لە نەستدا خەفە كراوە ،تەنیا لە ڕێگەی خەون و 24 بیرهێنانەوەی ئازادەوە دەكرێت بە یاد بهێنرێتەوە]و گەلێ كتێبی بە نرخی لە بارەی تیۆری سێكس و توێژینەوەی دەروون و نیگەرانی و غەریزەكانەوە داناوە ،هەروەها پەروەردە و ئەدەب و هونەر ،لەوانە "خەونامە". لێرەوە بۆمان دەردەكەوێ كە فەلسەفەی برگسۆن و ڕێبازی دەروونشیكاریی فرۆید هۆكاێكی گرنگە لە ڕووی دەروونییەوە بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم و كاریگەرییەكی زۆری هەبوو لە سەر نووسەران و هونەرمەندانی سوریالیزم ،كە بیر لە ڕووی ناوەوەی مرۆڤ بكەنەوە ،وەك فرۆید ئاماژە بەوە دەكات ،كە مرۆڤ لە سێ الیەن پێك هاتووە ،كە ئەوانیش بریتین له:
ئەو بەشەیە كە غەریزە و پاڵنەرە بۆماوەییەكانی ،وەك خواردن جنس و پاڵنەری شەڕنگێزی تێدا كۆ بووەتەوە و تەنها مەبەستێك ئەوەیە بتوانێ ئەو كەسایەتییە تێر بكرێت ،بەو غەریزە و پاڵنەرانەی كە هەن و بەبێ گوێپێدان بە ڕەوشت و بەها كۆمەاڵیەتییەكان.
من:
مەبەست لێی منە ،واتە هەموو ئەو بوارانەی كۆمەڵگ ه دەگرێتەوە ،كە لە منداڵییەوە تێیدا پەروەردە دەبین. لە ڕێگەی هەستەكانەوە و ئەو ڕۆژگارەی ئێمەی تێدایە، دروستمان دەكات ،تا ئەم منەمان لێ دەربچێت.
منی بااڵ:
ئەو بەشەیە كە كەسێتی لە سەر بنەمای پەروەردەی و ئامۆژگاریی دایكوباوك ،لە منداڵییەوە ،دروست دەبێت، لە سەر ئاییندەی كەسایەتی. ئەم سێ بەشە هەر یەكەیان خاوەنی تایبەتمەندیی خۆیانن ،كە كۆمەڵێ حاڵەتی دەروونی لە خۆ دەگرێت، كە پەیوەندیی پتەوی لەگەڵ كەسایەتیی مرۆڤ هەیە، وای لێ دەكات "بیر بكاتەوە" واتە چوونە ناو ناوەڕۆكی هۆكارەكان -ڕووداوەكان ،هەر شتێك كە لە دنیادا دركی پێ دەكرێت ،جا ئیتر لە ڕێگەی لەوحەیەكی شێوەكارییەوە بێت ،یان شانۆ یان شیعر ،یان چیرۆك، ئەوا پەیوەندیی بە خودی كەسەكە خۆیەوە هەیە ،كە لە چی بواریكدا كار دەكات ،واتە ئەگەینە ئەو خاڵەی كە حاڵه‌تە دەروونییەكان هۆكارێكی سەرەكی بوون، بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم .لە چوارچێوەی لێكۆڵینەوەیەكی وەها كە بتوانرێ حاڵەتە دەروونییەكان ئاماژەیان پێ بكرێت ،لە ڕێبازی سوریالیزمدا بیركردنەوە لە ناو لەوحەیەكی شێوەكاریدا ،ئەو ڕاستیەمان بۆ دەسەلمێنێ ،كە دەروونی ئەم هونەرمەندە پێمان دەڵیت چی .یان پەیامەكەی چییە .واتە لە دوای ئەوەی كە خۆی لە ناو بیركردنەوەیەكی قووڵدا دەژی ،بە هەمان
شێوە واش لە ئێمە دەكات بیر بكەینەوە و حاڵەتە دەروونییەكانی ئەم هونەرمەندە لێك بدەینەوە و بزانین پەیامەكەی چییە ،بۆیە ئەمە وەك چەند ئەڵقەیەكی گرێدراو وان ،كە لە شیكردنەوەی دەروونیی فرۆیدەوە و فەلسەفەی برگسۆن وردە وردە بێینە ناو سوریالیزم و بڵێین ئەمەش هۆكارێكی سەرەكییە بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم.
بناغەی ئەم ڕێبازە لەسەر ڕەتكردنەوە دامەزرابوو و نووسەران و هونەرمەندانی دادا دەیانەوێ ئەدەبیات و دواتریش مرۆڤایەتی لە كۆتی عەقڵ و مەنتیق و زمان ڕزگار بكەن. "هۆگۆ باڵ ،hugo ball -كە بە دامەزرێنەری ڕێبازەكە دادەنرێت ،بۆچوونی لە سەر ڕێبازەكە ئەمەیە ،كە دەڵێت [مەبەستی یانەكەمان ئەوەیە ،كە چەند نووسەرێكی بێالیەن هەن دژی ئەو شەڕەن و دەژین لە پێناو بەدیهێنانی بەهایەكی بااڵتر].
بەشی دووەم: ڕێبازی دادایزم و كاولكاریی جەنگی یەكەمی جیهانی لەم بەشەدا دەمانەوێت ئاماژە بە دوو باسی گرنگ بكەین ،ئەوانیش ڕێبازی داداییزم ،كە ماوەیەكی كەم لە 8ـی شوباتی 1916ـدا، بەر لە سوریالیزم هاتە ئارا و لە باسی دووەمدا تیشك داداییەكان ڕێبازەكەی خۆیان 61 دەخەینە سەر ماڵوێرانی و ڕووخان و كاولكاریی جەنگی ڕاگەیاند و گۆڤاری "دادا_ یەكەمی جیهانی. "dadaـیان دەركرد .هەر لە سەرەتاوە زۆر كەسایەتیی ڕۆشنبیری 25 باسی یەكەم: فەڕەنسی پاڵپشتیی خۆیان بۆ ئەو ڕێبازی داداییزم ،كە ماوەیەكی كەم بەر لە سوریالیزم بزووتنەوەیە ڕاگەیاند ،لەوانە "ئەپۆلینیێر" و هاتە ئارا ێ "لویس ئەراگۆن" و "فلییپ سۆپۆ" و ئەندر لێرەدا دوو خاڵی سەرەكی هەن ك ه ده‌بێت ل ه یەكیان جیا بریتۆن... بكەینەوە .ئەوانیش داداییزم وەك ڕێباز و دەركەوتنی و دوابەدوای كۆتاییهاتنی جەنگیش ،داداییزمەكان هەر پەیوەندیی نێوان داداییزم و سوریالیزم ،لە سەر چی بەردەوام بوون و لە فەڕەنسا گۆڤاری "لیتراتور"ـیان بنەمایەكە و بۆ بووه‌تە هۆكارێكی گرنگ بۆ سەرهەڵدانی لە 1919ـدا باڵو كردەوە و پاشان لە 1920شاعیری ڕێبازی سوریالیزم ،كە هەوڵ دەدەین حەقی خۆیانی فەڕەنسی "پۆل ئیلواریش هاوكاریی دەكردن. بده‌ینێ. داداییزمەكان لە كارە هونەری و ئەدەبییەكانیاندا، نەیانتوانی هیچ بەهایەكی باش بە هونەر و شاكاری الف -ڕێبازی داداییزم لە ئاكامی ماڵوێرانیی جەنگی یەكەمی جیهانی ،لە ساڵی هونەری ببەخشن .تەنانەت لە بەیاننامەكانیشیاندا ئەو 1914-1918ـدا ،ژمارەیەك ئەدیب و نووسەری سەر بە مەسەلەیان ڕوون كردووه‌تەوە" .تزارا" دەیوت( :كارێكی چینی بۆرژوای بچووك وەك ناڕەزایی دەربڕین بەرامبەر بێهوودەیە بە دوای جەوهەری ئینسانێكدا بگەڕێی). كاولكاری و ڕووخانی بەهای مادی و مەعنەوییەكانی لە بەیانامەكەیاندا هاتووە" :دادا خۆی هیچی ناوێ، ئینسان ،بەیاننامەیەكیان باڵو كردەوە و تیایدا لەدایكبوونی هیچ ،دەیەوێ شتێ بكا بۆ ئەوەی جەماوەر بڵێن هیچ تێناگەین ،هیچ ،هیچ ،هیچ شتێ ...داداییەكان ڕێبازێكی ئەدەبی و هونەریی نوێیان ڕاگەیاند.
وتار هیچ پێشكەش ناكەن ،هیچ ،هیچ ،بێگومان هیچیش بەرهەم ناهێنن"... ئەگەرچی ئەو نه‌هامەتییه"نەبوون-العدم"یه‌ی بە بەیاننامەكەیانەوە دیارە ،بەاڵم هاوكات هەڵوێستی ئەوان دژ بە چینی "بۆرژوای"ـیە، چونكە جەنگ و ئەوانەی هەڵوێستی دژایەتییان بەرامبەر هەندێ مەسەلەی سیاسی دەربڕیوە ،لەوانە لە ساڵی 1920ـدا، "بەیاننامەی بەرلین"ـیان دەركرد. ب -پەیوەندیی نێوان داداییزم و سوریالیزم كەواتە ئەگەر بمانەوێ لەم ڕێبازە بكۆڵینەوە و پرسیاری ئەوە بكەین ،ئایا ئەم ڕێبازە بۆ ئەبێت ببێتە هۆكارێك بۆ سەرهەڵدانی سوریالیزم ،ئەوا پێویستە ئاماژەیەك بەوە بكەین ،كە ڕێبازی داداییزم بووەتە بناغەیەك 26 بۆ ئەو هونەرمەند و نووسەرانەی كە ویستوویانە لە هەموو ئەو دابونەریت و ئایین و دیاردە كۆمه‌اڵیه‌تییان ه هەڵبێن ،كە تێیدا ژیاون، چونكە ئەوەی ڕێبازی داداییزم داوای دەكرد ئەبوایە نزیك بوونایەتەوە لە حاڵەتێكی بێهوودەیی واتە "ئەبسۆرد" كە مرۆڤ پێویستی بەوە نییە لە ژیاندا ،ژیانێك بكات وەك دەوروبەرەكەی ،چونكە ئەبێت هەڵبێت لەوەی كە هەیە. لێرەدا ئەگەینە ئەوەی لە سوریالیزمدا ،بەو شێوە نەبوو ،بەاڵم كاریگەرییەكی زۆری هەبوو لە سەری، چونكە زۆرێك لەو بنەمایانەی لە سوریالیزمدا هەن ،لە داداییزمدا ئەبینرێ ،بەاڵم تەواو بە شێوەیەكی زەق، چونكە لە ئەنجامی جەنگی یەكەمی جیهانییەو‌ه هاتە ئارا ،كە كۆمەڵێك نووسەر و هونەرمەندی لێ كۆ بووەوە.
بە سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم ،ئەوانەی لە ناو سوریالیزمدا كاریان دەكرد ،ئەو نووسەر و هونەرمەندانەش هەستان بە دەركردنی بەیاننامە و باڵوكردنەوەی سوریالیزم وەك ڕێباز و ناساندیان بە خەڵكی. ڕێبازی سوریالیزم لە سەر دەستی كۆمەڵێك نووسەر و هونەرمەند و درامانووسی فەڕەنسی سەری هەڵدا، كە پاشكۆی ناو ڕێبازی داداییزم بوون ،دوابەدوای ئەو هاتنە ناو ڕێبازی سوریالیزم و بوونە هۆكارێكی باش، بۆ باڵوكردنەوەی سوریالیزم و وەك ڕێباز ناساندنی بە دەرەوە و ئەم نووسەر و هونەرمەند و درامانووسانە ئەمانەی الی خوارەوەن: ئەندریە بریتۆن ،لە ساڵی 1899لە دایك بووە. پۆل ئیلوارد ،لە ساڵی 1895لە دایك بووە. لویس ئەراگۆن ،لە ساڵی 1898لە دایك بووە.كۆمەڵێكی تر هاوبەشییان لە دامەزراندنی ئەم ڕێبازەدا كردووە .لەوانە "سلڤادۆر دالی ،بۆدلێر ،ئەراگۆن، ئەپۆلێنێر ،ڕامبۆ ،ساروێن" .كەواتە لێرەوە بۆمان دەردەكەویت ،كە لە دروستبوونی ڕێبازی داداییزم تا سوریالیزم ،وەك دروستكردنی ماڵێك وایە ،كە چۆن سەرەتا لە بناغەكەیەوە دەست پێ دەكەی ،دواتر دیوار و سەرگرتن ،لێرەدا ناوی لێ دەنێین "هەیكەل" ،دواتر كۆمەڵێك كاری تری بۆ دەكرێت ،تا لە كۆتاییدا ناوی لێ دەنرێت "خانوو یان ماڵ" .ڕێبازی داداییزمیش وەك ئەو "هەیكەل"ـە وا بوو ،بۆ دروستكردنی تەواوی خانوویەك بە ناوی ڕێبازی سوریالیزم .كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو خاڵەی كە ڕێبازی داداییزم ،گرنگترین هۆكارە بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم. باسی دووەم: ماڵوێرانی و ڕووخان و كاولكاریی جەنگی یەكەمی جیهانی جەنگی جهیانیی یەكەم ،كارەساتێك بوو ،لەو كارەساتانەی ،كە دوابەدوای خۆر كۆمەڵێك كاولكاری
و نەهامەتی بە دوای خۆیدا هێنا و كاریگەریی تەواوی لە سەر هەموو مرۆڤایەتی هەبو ،ئەمەش لە كاتێكدا سەری هەڵدا ،كە كۆمەڵێك هۆكاری تر ،شانبەشانی ئەم جەنگە دروست بوون ،كە بە تەواوەتی وای كرد، كە نووسەران و هونەرمەندان و شاعیران ،سەرتاپای بیركردنەوە و ئایدۆلۆژیایان بگۆڕێ ،چونكە چەندین شەڕی خوێناویی تێك شكاند و مرۆڤی نوقمی ،چەندین تراژیدیا و ماڵوێرانی كرد. ئەمەش وای كرد هەر شاعیرێك بە ڕێگەیەكی وادا بڕوات، كە ڕەوش و رەوت و ڕێبازی تازە بۆ خۆی بدۆزێتەوە و كاریگەرییەكی زۆری لە سەر دەروونی زۆربەی شاعیران و نووسەران و هونەرمەندان دروست كرد ،كە بیركردنەوەیان بۆ شتەكان بگۆڕن و چیتر ئەوەی لە واقیعدا هەیە ،وەك خۆی سەیر نەكرێت. جەنگی جهیانیی یەكەم ،یەكێكە لە هۆكارە هەرە گرنگەكانی سەرهەڵدانی سوریالیزم ،كە تەوای مرۆڤایەتی تێیدا زیانی پێگەیشت و زەرەرمەند بوو ،چونكە جەنگ، وەك كۆمەڵێك ڕووداوی سادە سەیر ناكرێت .كۆمەڵێك ماڵوێرانی بە دوای خۆیدا ده‌هێنێت ،كە تەواو كاریگەری لە سەر شێوازی ژیان هەیە و وەك پێش شەڕ ،نایهێڵێتەوە. ئەگەر زیاتر بچینە ناو بابەتەكەوە، ئەوا نموونەی دەقی شانۆیی [شەڕ] دێنینەوە ،كە "الش نۆرێن" نووسیویەتی و دەقێكی "ناتورالیزم"ـە ،كە باس لە ناهامەتییەكانی شەڕ دەكات ،چۆن كاریگەری لە سەر هەموو الیەنەكانی ژیان هەیە و چۆن بیركردنەوەكان دەگۆڕێت و لە دوای خۆی ڕووداوی هێندە تراژیدیا ،بە دوای خۆیدا ده‌هێنێت ،كە ڕەنگە الی زۆربەمان شتێكی موستەحیل بێت ،بەاڵم خۆی لە بنەڕەتدا ڕاستییەكی
حاشاهەڵنەگرە .لەو شانۆیەدا كە ئاماژەمان پێ كرد ،ئەمە چیرۆكی شانۆییەكەیە: [دوای دوو ساڵ كۆتاییهاتنی جەنگ ،خێزانێك لە ماڵەكەی خۆیاندا ،كە الیەكی بە بۆم پێكراوە ،دەژی ،ئەم خێزانە پێك هاتوون لە چوار كەس ،كە یەكیان دایكە و دوانیان كچن و ئەوی تریان مام ،ئەوی لێرە سەیرە ئەوەیە، باوك حوزووری نییە ،چونكە وا باوەڕ دەكەن ئەم خێزانە ،لە دوای چوونی ئەم باوكە بۆ شەڕ پاش دوو ساڵ نەهاتنەوەی مردووە ،بۆیە بە نەبوونی باوك ،دایكەكە لەگەڵ برای مێردەكەیدا دەست تێكەڵ 61 دەكات .كچە گەورەكەی ئەبێتە "سۆزانی" لەبەر ئەوەی بژێوییان دابین بكەن. 27 شیرازەی ئەم خێزانە تەواو تێك چووە چونكە لە سەر جەستەی كچە گەورەكەیان دەژین ،مامێكی تەواو سەرشێتیان هەیە ،كە گوێی لە هیچ شتێك نییە ،تەنها حەز و ئارەزوو نەبێت .كچە بچكۆلەكەیان چاوەڕوانیی لە هەمیشە هاتنەوەی باوكیدایه .كە زۆر جار دایكەكە پێی دەڵێ ئێوە باوكتان مردووە .چووە بۆ شەڕ و نەگەڕاوەتەوە ،بەاڵم باوك لە ناوەڕاستی شانۆكەدا ،خۆی دەكات بە ماڵەوەدا ،سەیرەكە لەوەدایە "الش نۆرێن" هەردوو چاوی ئەم باوكەی لە شانۆكەدا كوێر كردووە ،واتە لە شەڕدا وای لێ هاتووە .بە هاتنەوەی ئەم باوكە ،نەك ڕووخۆشی ڕوو
وتار ناكاتە ناو ئەم خێزانە ،بەڵكو تەواوی شانۆكە تێك دەدات و ئاڵۆزتری دەكات ،بەاڵم ئەوەی جێگه‌ی ئاماژەیە ،نووسەر حەزی نەكردووە باوكەكە بە لەشساغی بێتەوە لە شەڕ، هەردوو چاوی لە دەست داوە ،ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ ،كەمێ وا لە شانۆییەكە دەكات، كە باوكەكە ناڕاستەوخۆ ،لە ڕووداوەكان تێبگات و تەواو ئازاری دەروونی نەدات. لەو كاتەی باوكەكە خۆی دەكات بە ژووردا، هەموو خێزانەكە سەرسام دەبن .كەسیان ئامادە نین بەخێرهاتنەوەی لێ بكەن ،چونكە شتەكان تەواو گۆڕاون. دایك دایكەكەی جارانن نییە .كچ كچەكەی جاران نییە .برا براكەی جاران نییە ،چونكە دوای ئەوەی ڕۆشتووە بۆ شەڕ و ئەم خێزانە باوەڕیان هێناوە ،كە ئەم باوكە ناگەڕێتەوە .ئەوا زۆر ڕووداو 28 دروست دەكەن .كە پەیوەندیی بەم باوكەوە هەیە ،بەهەرحاڵ ،باوكەكە وردە وردە هەست بەوە دەكات كە كۆمەڵێك ڕووداو هەن ،لە دوای خۆی ڕوویان داوە ،كە هەندێكی تەواو دەیخاتە ئەوەی ئەم باوكە بە چاوێكی كوێرەوە ،زۆر كاتی بە گریان بە سەر دەبات .لە شانۆكەدا لە مەشهەدێكی كورتدا ،شەو دادێت ،دایكەكە دەیەوێ بخەوێ ،مێردەكەی دێتە الی ،بەاڵم دایكەكە ناچێتە الی و پێی ئەڵێ :وازم لێ بێنە .ئەویش پێی ئەڵێ :ئاخر من مێردی تۆم. دایكەكەش ئەڵێت :لە دوای تۆ هەموو شتەكان گۆڕاون! باوكەكەش دەڵێت :ئاخر تۆ حەاڵڵی منیت! بەاڵم هەر ئینكاری دەكات دایكەكە ،پێی دەڵێت لە دوای تۆ زۆر شت ڕوویان داوە ،چوومەتە الی زۆر پیاو .دەستم لەگەڵ
پیاوەكانی دراوسێكەماندا تێكەڵ كردووە. بە بیستنی ئەم قسانە ،باوكەكە تەواو مەراق ڕووی تێ دەكات و ناشتوانێ تازە هیچ شتیك بكات .پرسیای كچەكەشی لێ دەكات ،هەر بەو شێوە وەاڵمی دەداتەوە. ناچار باوكەكە بەجێی دێڵێت ،بە مەراقێكی زۆر و توڕەییەكی بێ ئەنجام. دوابەدوای ئەمە ئەم خێزانە بڕیار دەدەن ،ئەو شارە جێبهێڵن و بچنە شارێكی تر .بە دزیی ئەو باوكەوە. ئەم سەفەرەش ،برای مێردی ژنەكە ،ڕێكی دەخات، سه‌ره‌نجام لە نیوەشەوێكدا لە ناو ڕەیەڵەی باراندا، ماڵەكە بەجێ دێڵن و دەڕۆن]. نوسەر لەم كاتەدا شانۆكە كۆتایی پێ دێنێ ،بەاڵم ئێمە ئەوەمان لە یاد نەچێت ،نووسەر باوكەكەی بێ چارەسەر هێاڵوەتەوە ،بۆ بینەر و خوێنەر ،كە ئایا چی بە سەر دێت؟ یان نموونەیەكی تەواو نزیكتر ،كە ئەویش كارەساتەكانی ئەنفال و كیمیابارانە ،كە لەم نیمچەواڵتەی خۆماندا خەریكە چارەكەسەدەیەك تێدەپەڕێنێت ،بە سەر ئەو كارەساتانەدا. لێرەدا ئەوەی جێگەی ئاماژەیە ،بە هەمان شێوەی جەنگی جهیانیی یەكەم ،ئەم دوو كارەساتە ماڵوێرانی و كوشتارێكی زۆری بە خۆیەوە بینی ،كە تەواو كاریگەریی لە سەر هەموو شاعیران هەبووە ،كە تاكو ئەمڕۆش ئەو كارەساتانە لە بیركردنەوەیاندایە ،جیاوازتر لە خەڵكی تر ،یان لە لەوحەیەكی هونەرمەندێكی كورد، تا ئەمڕۆش زۆر پێشانگه‌ی بینیومانە دەگمەنە ،ئەگەر كارێكی سوریالیزمیی تێدا نەدۆزیتەوە و باس لەو دوو كارەساتە نەكات ،چونكە لە دوای ئەو دوو كارەساتە كۆمەڵێك بیركردنەوە گۆڕانیان بە سەردا هات .كۆمەڵێك شیعری نوێ هاتە ناو ئەدەبیاتی كورد ،لەم دوادوایەدا لە هونەری شێوەكاریدا بەدی دەكرێت. وەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێ كرد ،چونكە ئیستاش ئەو كارەساتانە سارد نەبوونەتەوە ،تا بڵێین مێژووە و ڕابردووە ،كاریگەریی نەماوە بە سەر ئێستاوە ،نەخێر وا
نییە ،چونكە ئێستەش كەسوكاری ئەو كوژراوانە ماون، كە لە كارەساتەكانی ئەنفال و كیمیاباراندا تیا چوون ،تا ئەمڕۆ زۆرێك لە كەسوكارەكانیان دڵنیا نین ،لە مردنی ڕۆڵەكانیان ،چونكە لە ئاوارەییدا لێیان ون بوون ،كە ئەمەش خۆی بۆ خۆی تراژیدیای مەرگێكی ترمان بۆ دەخاتە بەر چاو ،كە بەڕاستی كاریگەریی خۆی دروست دەكات لە سەر نووسەر و هونەرمەند و تەواوی مرۆڤایەتی بەاڵم ،بە ڕێژەیەكی كەمتر. كەواتە لەم دوو نموونەوە بۆمان دەردەكەوێت ،كە جەنگ چەندە كاریگەریی خۆیی هەیە ،لەسەر هەموو كایەكانی ژیان و چۆن شتەكان ئەشێوێنێت. ئەگەڕێینەوە ناو خاڵە جەوهەرییەكەی خۆمان ،كە جەنگی جهیانیی یەكەم بووە هۆكار بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم ،چونكە بە تەواوەتی كاریگەریی لە سەر مرۆڤایەتی هەیە ،بۆ گۆڕینی بیركردنەوەكانی، بۆیە دوابەدوای جەنگی جهیانیی یەكەم ،نووسەران و هونەرمەندانی تەواو لەو واقیعە دەرهێنان كە تێیدا دەژیان و خۆڕزگاركردن لێی بەرەو واقعێكی دیكە ،كە تێیدا مرۆڤ لە كۆتوبەندەكان و خوونەریتە بەهاكانی ئازاد ببێت. كەواتە لێرەوە بۆمان دەردەكەوێ جەنگی جهیانیی یەكەم ،هۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم ،چونكە ئەم ڕێبازە هەموو ئەو شتانەی ڕەت دەكردەوە كە لە كۆمەڵگه‌دا هەن و وەك دیاردەیەك تەماشای دەكرد ،كاری لە سەر ئەوە دەكرد كە مرۆڤ دەبێت لە ناو بیركردنەوەی سادە و ساكاردا ئەژی ،ئەم جەنگە گەورەیە قبووڵ نەكات ،لە ناو نووسین و شیعر و كارە هونەرییەكاندا ،بە شێوەیەكی سوریالیزمی باسی لێوە بكرێت .بۆ نموونە لە لەوحەیەكدا كۆمەڵێك شت دەبینرێ ،كە باس لە نەهامەتییەكانی جەنگ دەكات، بەاڵم لە سەر ئەساسی ڕێبازی سوریالیزم دامەزراوە، واتە پێویستە كەسی تەماشاكار ،بیركردنەوە لەگەڵ ئەو لەوحەدا بگۆڕێتەوە .جا ئەم جۆرە بیركردنەوانە
دەگۆڕێت ،لە مرۆڤێكەوە بۆ مرۆڤێكی تر كۆمەڵێ خەیاڵ گەاڵڵە دەبێت ،كە خۆی بۆ خۆی نزیكمان دەكاتەوە لەوەی بڵێین ،ئەواتا بێ ئەوەی هەستی پێ بكرێت .سوریالیزم چووەتە ناخمانەوە. هەر بۆیە جەنگی جهیانیی یەكەم ،تەواو جەنگێكی كاریگەر بوو ،لە سەر ڕێبازی سوریالیزم و سەرهەڵدانی. بۆیە ئەتوانین بڵێین جەنگی جیانیی یەكەم وای كرد لە تەواوی مرۆڤایەتی ،كە بە شێوەیەكی تر خوێندنەوەیان بۆ شتەكان هەبیت و باسی لێوە بكریت 61 و شانبەشانی هۆكارەكانی تر، جەنگی جهیانی ببێتە خاڵێك بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم 29 و كاریگەریی تەواو لەسەر ئەو نووسەر و هونەرمەندانە دروست بكات كە لەو سەردەمەدا دەژیان و ئەو جەنگەیان بە چاوی خۆیان بینی .كەواتە كارەسات و شەڕ و مەرگ وا دەكات تەواو گۆڕانكاری لە بیر و هۆشی مرۆڤدا دروست بكات و بیخاتە دنیایەك ،كە هەمیشە لە ناو خەیاڵ و بیركردنەوەدا بژی. تا وای لێ دێت باوەڕی بە كۆمەڵێك دابونەریتی ناو كۆمەڵگه نامێنێت و سەرووتر لە واقیع ،بیر دەكاتەوە. گۆڕانكارییەكی وا دروست بكات كە لەگەڵ ئەوەی ڕابردوویدا زۆر پێچەوانە بێت. بۆیە جەنگی جهیانیی یەكەم بووە هۆكارێك بۆ دروستبوونی ڕێبازی سوریالیزم .ئەوكاتە هەموو بیركردنەوەكان گۆڕانكارییان ،بە سەردا هات و كۆمەڵێك بیركردنەوەی نوێ هاتنە ئارا ،كە لە ناو زۆرێك لە شاعیران و نووسەران و هونەرمەندا سه‌ری هه‌ڵدا.
وتار بەشی سیێەم فەلسەفه‌ی هیگڵ هیگڵ فەیلەسووفێكی ناوداری مەزنی ئاڵمانییە .لە شتوتگارت لە دایك بووە. فەلسەفەكەی لە چەند كتێبێكدا باڵو كردووەتەوە ...گرنگترینیان "زانستی ژیربێژی" و "ئینسكلۆپیدیای زانستی فەلەسەفە"ـیە .گەلێ كتێبی تری لە بارەی ڕەوشت و جوانكاری ،مێژوو ،ئایینه‌و‌ه نووسیوە. هیگڵ لە مێژووی فەلسەفەدا جێگه‌ی تایبەت و گرنگیی خۆی هەیە .نووسەران لەو باوەڕەدان كە لە دوای ئەرستۆ هیچ فەیلەسووفێك نەیتوانیوە هێندەی ئەم كاریگەریی هەبووبێت ،لە سەر سەردەمەكەی .هەندێ فێرگەی فەلسەفی هەن ،بە باش و بە خراپ ،سوودیان لە بیروڕاكانی 30 هیگڵ وەرگرتووە .ئێمە لێرەوە دەبێ كار لە سەر ئەوە بكەین ،ئایا بۆچی هیگڵ بووە هۆكارێك بۆ سەرهەڵدانی ڕێبازێك بە ناوی سوریالیزم؟ ئەبێ فەلسەفەی هیگڵ چی بێت؟ بەڕاستی ،بە هیچ جۆرێ ڕەخنەی هیگڵ لە تازەگەری بەو مانایە نییە بانگەشەی بۆ گەڕانەوە بۆ ڕابردوو كردبێت و خەم و خەفەتی پێ خواردبێت و سۆزی بۆی ڕاگەیاندبێت .هیگڵ گەلێك ڕقی لە ڕۆمانسییه‌ت دەبووەوە ،خەونیان بە گەڕانەوە بۆ ڕابردوو و بەدەستهێنانەوەی شكۆدارییەكانی دوێنێوە دەبینی. با بڕوانین ،سەبارەت بە پەیوەندیی تاك بە سەردەمەكەیەوە ،هیگڵ دەڵێت" :هەر تاكێك كوڕی
نەتەوەكەیەتی لە هەمان كاتدا و بەو ئەندازەیەی ئەو دەوڵەتەی ئەو سەر بەوە ،ملكەچی پەرەسەندن بێت_ ئەو كوڕی چاخەكەی خۆیەتی .كەس لە چاخەكەی خۆی دواناكەوێت و لەوەیش ئەستەمتر ئەوەیە هەوڵی تێپەڕاندنی بدات ".سەبارەت بە تاك و پەیوەندیی بە ڕۆحی سەردەمەوە ،دەڵێت" :بەاڵم پەیوەندیی تاك بەو ڕۆحەوە ،بریتییە لەوەی لە ناو خۆیدا ئەم بوونە جەوهەرییە جێ بكاتەوە ،بە جۆرێ بیكات بە كەسێتیی خۆی و تواناكانی شوێنێكی زانراو بۆ خۆش بكات، بەوەی ببێت بە شتێك ،چونكی ئەو پێی وایە بوونی ئەو گەلەی ئەو سەر بەوە ،بریتییە لە جیهانێكی بە كردەوە بەرپا ،جیهانێكی بنگرتوو ،ئامادە لە بەردەمیدا بە شێوەیەكی بابەتی و پێویست لە سەری تێكەڵ ببێت. وەك ئەوەی هیگڵ بیەوێت ،بەوە وتەكەی سەردەمی الویی خۆی دووبارە بكاتەوە" :هەر یەكێك لە ئێمە حەز دەكات باشتر بێت لەو جیهانەی جیهانی خۆیەتی و ئەو لەوەدا بڕوای تەواوی بە قسەی خۆی هەیە. بەڕاستی ئەوەی پێویستە بگوترێت ئەوەیە ،كەس لە جیهانەكەی خۆی باشتر نییە و ئەگەر ڕێكەوت وەها كەسێك پەیدا بوو ،ئەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، ئەو باشتر لەوانی تر گوزارشت لە جیهانەكەی خۆی دەكات .مەبەستی هیگڵ لە ڕەخنە لە تازەگەری، داخستنی دەرگه‌یە بە ڕووی میوانی نەخوازراو. مەبەستمان "هیچگەرایەتی"ـیە .ئەوەیە فەلسەفەی هیگڵ بیری لێ نەكردەوە ،واتە ئەوەی ئەو پیاوە بیری لێ نەكردبووەوە .ئەوەیە ،هەستان بە دەستنیشانكردن و خستنەڕووی ئەم شپرزەییەی سەبارەت بە هیگڵ ئارەزوو و خەونی گەورەی پێك دەهێنا .بۆیە چوار دیاردەگەلی هیچگەرایەتی سەری هەڵدا كە بریتی بوون لە یەكەمیان "گومانكردن" و دووەمیان "گاڵتەجاڕی" و سێیەمیان "زەبوونیی ئاگامەندی" و چوارەمیان "پیواری خودا" ئەمانە دیاردەگەلی هیچگەرایەتین ،با ئێستا باسی ئەم نیشانانەی "نەخۆشیی تازەگەری"ـیە بكەین.
ا -سەردەمی گومانكردن هیگڵ هەر لە سەرەتای نووسینەكانییەوە وەئاگا هاتەوە لەوەی چەمكی گومان كاری یەكێكە لە ڕووداوەكانی هیچگەرایەتی ،ئابڵووقەدراو بە هزری نوێی فەلسەفی و هەر دەبێ زەمەنی نوێ لە ژێر هەڕەشەی هەستكردن بە گۆڕان و بێزراوی و لەدەستدانی ئارامی و ناكامیدا ڕوو بدات. ئایا ئەوە نییە "شێوەی بوون و زانین بگۆڕێت بۆ هیچ"؟ "مەرگی ئەوەزی تێڕامان" ڕابگەیەنێت؟ مادەم ئەو سەری سووڕما بوو لەوەی "خەڵكی بە تەواوی دەیخەنە ڕوو" بەڕاستی چەمكی گومانكاری لە هەموو چاخەكاندا بە كۆن و نوێیانەوە "دوژمنی ترسێنەر و تۆقێنەری فەلسەفە"ـی پێك هێناوە .ئایا ئەوە ئەو نەبووە پەنای بردە بەر "هونەری تواندنەوەی گشت دیاریكردنێك" وەكو پااڵسێك بۆ دەرخستنی هیچگەرایەتیی بوون؟ هێشتا ئەو كارەی دەكرد تا "فەلسەفە" بەوە بوو كە هیی ئەوه نییە بشكێنرێت. چەمكی "گومانداری كۆن" دوودڵ نەبوو ،چونكە دڵنیا بوو بۆ ناڕاستی تێیدا ئۆقرەی گرتبوو و بڕوای پێی هەبوووە و لێی دڵنیا بووە و بەوەوە نەوەستاوە و لێرەولەوێ "سەرگەردان" بێت .وەكو ئەو مەڕەی لە نێوان دوو مێگەلدا ،یان وەكو تیشكی هەڵهاتوو واقی وڕ دەمێنێت، واتە ،دوودڵیی كۆنەكەی سەبارەت بەو ،بڕوایەك بوو لە ناڕاستیدا و ئەو مەبەستێكی نەبوو ڕازی دەبێت لێی كە ئاگامەندی لە خۆی و نكووڵی لەوانی دی بكات. بە كورتی گومانداری كۆن بریتییە لە ئۆقرەگرتن و ورەبەرزی وەكو ورەی "ڕۆح" ئەو "هەرگیز كااڵی ماتەمینی ناپۆشێت" بەاڵم دوودڵیی نوێ ،بەو جۆرەی ڕوونمان كردەوە ،سەبارەت بە ناخی تیژ ،لە كاری خۆی دوودڵە ،دوودڵ لە جهیانەكەی و سڕە ،دەترسێت لەوەی بچێتە باوەشی "گوناهی پیادەكردنی هزر و بۆچوونەوە" لە بنیاتنانی "پێودانی زانستیی بابەتی"دا بێ توانایە.
ب -چاخی گاڵتەجاڕی ئەم خەسڵەتی "گاڵتەجاڕی" یان "مەسخەرە"یە، ب ه خۆیەتیی توندڕەوەوە بەسترایەوە... سەردەمی تازەگەری بە الی هیگڵەوە ،بریتییە لەو سەردەمەی تیایدا چەمكی گاڵتەجاڕی باڵو بووەوە و گشتێنرا .وایان دەخواست بەرزترین هەڵوێست دەبێت ڕۆح پێی بگات و وا خرایە ڕوو، خودی پرسی یەزدانی بێت .ئەم چەمكە گاڵته‌جاڕییە بنەما تیۆرییەكانی خۆی لە فەلسەفەی فیختە بە تایبەتی و لە فەلسەفەی ڕۆمانسی بە گشتی ،هەر ئەدیب فریدریك ڤۆن شیلیگل_von schlegel 61 ،friedrichبۆ نووسەر و ڕەخنەگری ئەدەبیی ئاست ""ast دەدۆزێتەوە. 31 مەبەستمان ئەوەیە ،كە "من" لەوەی "من"ـێكی ئەبستراكتی ڕواڵەتییە ،بریتییە لە پڕەنسیپی رەها ،كە مەعریفە و ئاوەز و زانستی لێوە دەردەچێت .ئەو شتەی لە الیەكەوە بەڵگەیە بۆ ڕەتدانەوەی هەر دیاریكردن و تایبەتمەندی و دەستنیشانكردن و زەوتكردنی هەر بابەت و ناوەڕۆكێك، چونكی هەموو شتەكان لە ناو دەچن و لەم ئازادییە رەسەنەدا دەتوێنەوە. بەم جۆرە هەموو شتەكان بە بەهاكانیشەوە دەبن بە گاڵتەجاڕ و مایەی گاڵتەپێكردن .بەم ڕۆحە گاڵتەپێكەرە دەڵێت" :ئێوە بە كردەوە ،یاسایەك پەسەند دەكەن و ڕێزی لێ دەگرن ،بەوەی كارێكی رەهایە .بەمەیش كارێكی خۆیشم ئەنجام دەدەم ،بەاڵم من لە ئێوە دوورتر دەڕۆم ،چونكە من ئەم یاسایە تێدەپەڕێنم و دەتوانم وای لێ بكەم لە گەڵمدا گونجاو بێت. ئەوە ئەو شتە باشەیش نییە .من بەو جۆرەی بۆم ڕێك
وتار بكەوێت بەو دوانە ڕادەبوێرم و هەڵوێستە گاڵتەپێكردنەكەم كە ئاگامەندە ،لێ دەگەڕێت ئەو شتە بەرزە لە ناو بچێت و تەنێ خۆم پێبەندی هزر دەكەم. سۆلگەر و تیك ئەم بیرۆكە گاڵتەجاڕییانەیان گرتە بەر .ئەم سۆلگەرە دەڵێت" :گاڵتەجاڕیی ڕاستەقینە لەو تەماشا كردنەوە دەخەمڵێت، كە پێی وایە مرۆڤ هەرچەندە تەمەندرێژ بێت لەم جهیانەی ئەم ئێستادا هەرگیز ناتوانێت تەنێ لەم جیهانەدا [ئەركە دیاریكراوەكەی یان پەیامە تایبەتییەكەی خۆی] بەدی بهێنێت. ج -كۆتایی سەردەمی بڕواهێنان بە خودای فەیلەسووفە مەسیحییەكان لێرەدا ،باس لە مەرگی خودایەك دەكات كە هیگڵ ئاماژەی پێ دەكات و ڕای وایە ،مەرگی 32 خودا دوو مانای هەیە :مانای تیاچوونی الیەنی مرۆیی لە مرۆڤدا_خودا_ مەسیح_ و دواتر بەرزییەكەی و لێكچوونی لە الیەنە ڕەتبوونی مرۆڤ بە ئەزموونی دوورتر و پاكبوونەوەی ،واتە تێپەڕبوونی لە الیەنە سروشتییەكەی كە مردنەكەی ئەو مەبەستیەتی. ئێستا كەواتە "ئەم مەرگە ،ئەم ئەندێشەیە ،ئەم ئازارە، بریتییە لە توخمی ئاشتەوای ڕۆح لەگەڵ خۆیدا، لەگەڵ ئەوەی هەیە ،لە "خۆ"یدا و لەگەڵ ئەوەی لە خۆی دەگرێت ".دواتر بیرۆكەی "مەرگی یەزدانی" "ئەم بیرۆكەیەی دەبێ ترس و دڵەڕاوكێ بورووژێنێت" سوودی ئەوەی هەیە ،نەرێ و لەدەستچوون و ئازار چووەتە ناو "خۆ"ـی یەزدانییەوە ،كە هەرگیز بۆی نەبوو وەكو مەرگێكی كۆتایی ،یان هیچگەراییەتییەكی تەواو ،سوودی
بۆ خودا هەبێت .لە الیەكەوە ،لێرە بیرۆكەی "گەڕانەوەی خودا" [گەڕانەوەی مەسیح] بە مانای زۆرانبازی لەگەڵ مەرگ و زاڵبوونە بە سەریدا ،واتە "مردنی خودی مردن" و لەوەدا سەركەوتنی خودایە بە سەر مەرگدا .كەچی كار لە یەزداندا ئەوەیە ،مەرگ بكوژێت و بیمرێنێت واتە الیەنی سنووردار و رەفتەنی و مرۆی لە مرۆڤی بڕواداردا "لەناوبردنی شەڕ" لە ناو ببات و دواتر شەڕ "مەرگ" پەسەند بكات ،بە مەبەستی ئەوەی بیمرێنێت. لە الیەكی دیكەوە ،بە مەرگی مەسیح "خودا" ،كۆمەڵی مەسیحی یان تۆمەتی "ڕۆح" پەیدا دەكات .كەواتە لەم مەرگەدا ،قوربانیكاری یەزدانی لە پێناوی بەرزكردنەوەی پرسی مرۆیی بۆ پێگەی ڕۆح هەیە ،شت بە شت باس دەكرێت ،ئەوا ئەم مەرگەیش هێمای سەردەمی "خودای ئەبستراكت"ـی تەوەالیە ،لە بەندەكانی دوور و جودا لە جیهانەكەی دیكەدا ،ئیتر مەرگی ئەو شتانەی لە سەر مەرگی ئەبستراكتكردن و دووركەوتنەوە دەدات. بە كورتی ،ئەوەی كۆتایی پێ دێنین ،لە خستنەڕووی بیرۆكەی "مەرگی خودا" بە الی هیگڵەوە ،لە دوو پرسدا خۆی دەبینێتەوە: یەكەم :لە الیەكەوە واتە مەرگی خودا ،مەرگی تایبەتمەندی و مرۆییە [كەمی ،شەڕ ،تیاچوون ]...و بووژاندنەوەی لە گشت و گەردوونیدا "كاری یەزدانی" واتە بەرزیی مرۆڤ و پاكبوونەوەی و لێكچوونی بە خودا و دەركردنی ڕۆحی خۆی و ڕزگاربوونی لە سرووشتییەكەی خۆیەتی. دووەم :لە الیەكی دیكەوە واتە "مەرگی خودا" مەرگی پرسی ئەبستراكتی جودا و ژیانی ناو مرۆڤ لەم جیهانە هاوڕەوتەدا ،واتە ڕەتدانەوە و مەرگی مەرگە. ڕاستییەكەی ،هیگڵ لەم مەرگە نەدەترسا .فەلسەفەكەی لە هەموو زەمان و شوێنێكدا ،پڕە لە تەرمی پەرشوباڵو، نەخوازەاڵ تەرمگەلی خواوەندە مردووەكان و ئەو مەرگە ناترسێت ،بەڵكە تەماشای ناو چاوی دەكات و بە "سەروەری هەموان"ـی دەزانێت .هەر ئەو كارەی
دەكرد تا وەسفی فەلسەفەكەی بە فەلسەفەی مەرگ یان ئاوێتەكردنی بە فەلسەفەی تەرمگەلی كرا .كەچی ئەو مەرگەی هیگڵ لێی ترسا و تۆقاندنی مەرگێكی دیكە بوو. بۆیە فەلسەفەی هیگڵ ،كاریگەریی خۆی دروست كرد، سەبارەت بە سوریالیزم .ئەگەر لە یادمان بێت ،لە سەرەتاوە ئاماژەمان بە "توێری شیكردنەوەی فرۆید" كرد ،كە كاریگەریی بیركردنەوەی هەبوو لە سەر نووسەران و شاعیران و هونەرمەندانی ئەو سەردەمە ،بە هەمان شێوەی "تیۆرەكەی فرۆید" فەلسەفەی هیگڵیش كاریگەریی خۆی هەبوو ،لە هەموو چەمكەكانی ژیانی مرۆڤایەتی .كە وای كرد بیركردنەوەكان گۆڕانكارییان بە سەر بێت و كاریگەریی خۆی هەبێت لە سەرهەڵدانی ڕێبازی سوریالیزم. چەند وشەیەكی كۆتایی: گەیشتینە ئەوەی ،ئەو هۆكارانەی كاریگەرییان هەبوو ،لە سەر ڕێبازی سوریالیزم ،كۆمەڵێك هۆكاری گرنگن ،كە تا ئەمڕۆ لە سەر هەموو نووسەر و ڕۆشنبیر و هونەرمەندان و شاعیران ،كاریگەریی خۆیان هەیە كەمتازۆر ،بۆیە سوریالیزم هەتا ئەمڕۆش لە زۆر بواری ئەدەبی و هونەریدا بایەخی پێ دەدرێت و كاری لە سەر دەكرێت ،چونكە كۆمەڵێك خاسێتی جوانی تێدا كۆ بوەتەوە ،كە مرۆڤ وا لێ دەكات بە ناچاری پەنا بەرێتە بەر بیركردنەوە.
61 سەرچاوەكان:
-1ڕێبازە ئەدەبییەكان /د .فەرهاد پیرباڵ -2ڕێبازە ئەدەبییەكان /د .هیمداد حوسێن 33 -3ڕێبازە ئەدەبییەكان /حەمەكەریم عارف -4فەلسەفەی هیگڵ /د .محەممەد شێخ -5فەلسەفەی هیگڵ /د .محەممەد كەمال -6لە داداییزمەوە تا سوریالیزم /لەتیف هەڵمەت -7درامای كوردی لە نێو درامای جیهاندا /حەمەكەریم هەورامی -8ئەدەبی بەراوردكاری /عەزیز گەردی -9شانۆی شەڕ /الش نۆرێن -10گۆڤاری شاكار /ژمارە11-12 : -11تیۆری شیكردنەوەی فرۆید /مەنهەجی پەیمانگه‌ی هونەرە جوانەكان -12ئەدەب مسرح ،مەنهەجی بەشی شانۆی پەیمانگه‌ی هونەرە جوانەكان
شار
لە ڕۆمانی عەرەبیدا عەبدولڕەحمان مونیف له عه‌ره‌بییه‌وه :عەبدوڵاڵ مەحمود زەنگه‌نە
34
تا ئەم ساتەیش وێنەی شار لە ڕۆمانی عەرەبیدا تەمومژاوی و هەندێ جاریش تێكەڵوپێكەڵە ،چونكە زۆرینەی ئەوانەی لە بارەی شاری عەرەبییەوە نووسراون ،گشتی ،یان لە دوور و دەرەوەی شارەوە بووە .نەجیب مەحفووز نەبێت ،كە بە تەواوی شەیدای وەسفی شاری قاهیرە و گەڕەكە كۆنەكانی بووە ،زۆرینەی ئەو ڕۆمانە عەرەبییانەی لە بارەی شارەوە نووسراون ،بە شێوەیەكی الوەكی و بەشێكی ڕەنگدانەوەی واقیع و تانوپۆی شارەكانیان تێدا بەدی دەكرێت ،بە جۆرێك، دەتوانین بە دەستكارییەكی ئاسان و گۆڕینێكی سادەی ناوی شارێك بە شارێكی تر ،ئیدی شارەكان جێی یەكتری بگرنەوە، به‌بێ ئەوەی شتێكی ئەوتۆ بگۆڕێت ،یان هەست بە جیاوازیی گەوهەری بكەین. لە بەرانبەردا دەتوانین لە زۆر ڕۆماندا بە وردەكارییەوە لە بارەی شاری تری ئەورووپی و ئەمریكییه‌و‌ه بخوێنینەوە،
لەوەیش زیاتر ،دەتوانین بە هۆی خوێندنەوەی ڕۆمانەوە تەنانەت ناوی شوێن و پێگەی مێژوویی بناسین، كتوپڕیش نابێت هەركات سەردانی ئەو شارانەمان كرد و وێنەی نێو ڕۆمانەكان بە واقیعی شارەكان بەراورد بكەین ،جیاوازییەكی بنچینەیی و گەورە لە نێوان هەردوو وێنەكەدا نەبینین .ئەمەش واتە لە ڕۆمانی خۆرئاواییدا چەمكی بەرجەستەبوونی شار زیاتر دیاریكراوە و دواجاریش ڕوونتر و چەسپاوترە وەك لە ڕۆمانی عەرەبیدا بەوجۆرە نییە. شوێن لە ڕۆمانی عەرەبیدا ،بە تایبەتی شوێنی مەئلووف، لە زۆر باردا زیاتر لە یادەوەرییەوە وەرگیراوە نەك لە ناسین و بینینەوە ،بۆیە بەردەوام شتەكان و شوێنەكان تێكەڵ بە یەك دەبن و پێكدا دەچن .دیارە دیدی شاعیرانەی زۆرینەی ڕۆماننووسان ئەو تێكەڵوپێكەڵییە زیاتر دەكات ،كەرەستەی بینراو الی ئەمان دەبێتە "مەجاز" چونكە پێیان وایە جوانتر و كاریگەرتر دەبێت ،هەر بەو هۆیەش وێنەی واقیعی دوور دەكەوێتەوە و وێنەیەكی گریمانەكراو جێی دەگرێتەوە ،وێنەی گریمانەكراویش تێكەڵەیەكە لە حەز و خەون و واقیع و ئەمەیش دەبێتە هۆی تێكچوونێكی دوالیزمەیی لە بینیندا ،واتە خوێنەر نازانێت نووسەر مامەڵە لەگەڵ شوێنێكی واقیعیدا دەكات یان وێنەیەكی ئەندێشەكراو ،ئەم شارەی مەبەستە ،یان شارێكی تر ،یان هەر شارێكی بە ڕەهایی ئەندێشەكراو. ئێمە لە زۆر ڕۆمانی عەرەبیدا لە ئاست ئەم دۆخەداین، كە نووسەر باس لە شارێك دەكات ،هەر شارێك بێت، به‌بێ ئەوەی مەودای جوگرافیی پێگەی ڕووداوەكان ڕوون بكاتەوە ،دیارە ئەوەی نووسەری سەرقاڵ كردووە :تەنها ڕووداوەكان ،كارەكتەرەكانە و هەر ئەوان بە هەموو شت دادەنێت لە ڕۆمانەكەدا و ئەوانی تر الوەكی و بێبایەخن .بۆیە ئەم دۆخەی ڕۆماننووس دەبێتە هۆكاری پشتگوێخستنی پێگەی جوگرافی و بایەخنەدان بە وردەكارییەكانی مەیدانی ڕووداوەكان ،هەرچەند گۆڕه‌پانی ڕووداوەكان هیچی لە ڕەگەزەكانی تری ڕۆمانەكە كەمتر
نییە ،بەڵكو ئەم ڕەگەزە بونیادێكی ڕاستەقینە بە ڕۆمانەكە دەبەخشێت و تاموچێژێكی دیار بە ڕووداو و كارەكتەرەكان دەدات ،كە لە ڕۆمانی تری جیا دەكاتەوە. ئەم كەموكورتییە لە ڕۆمانی عەرەبیدا چەندین هۆكاری هەیە ،پرسەكە پێش هەموو شتێك پەیوەندە بە :تەمەنی ڕۆمانی عەرەبییەوە بە بەراورد بە ڕۆمانی خۆرئاوایی .لە ڕۆمانی عەرەبیدا وەسفی شار ڕەگەزێكی ئەدەبیی نوێیە بە بەراورد لەگەڵ شیعردا ،بۆیە هەم كات و هەم كەڵەكەبوونی ئەزموونی دەوێت بۆ ئەوەی ڕۆمانی عەرەبی 61 سیمای خۆی وەربگرێت و هێندە بەهێز بێت ،بتوانێت خۆی لەو كەموكورتییانە دوور بگرێت ،كە لە 35 ئەزموونە سەرەتاییەكانیدا تێی كەوتووە. بۆیە كاتێك بەراوردی ڕۆمانی عەرەبی بە ڕۆمانی خۆرئاوایی دەكەین ،دەبێ ئەم خاڵی جیاوازییە لەبەر چاو بگیرێت. دووەم ،دەبێ باس لە خەسڵەتێك لە خەسڵەتەكانی یادەوەریی عەرەب بكەین .لێرەدا باس لە یادەوەریی مێژوویی دەكەین ،هەرچەند دەبێ ئەو یادەوەرییە بگوزەرێنین .واتە یادەوەریی دەشتەكێتییە ،كە هێشتا سیمای بیابانێتیی پێوە دیارە .چونكە فراوانی و لەیەكچوون و مەودای پانوبەرینی نێوان شوێنەكان لە بیابان و كۆچ و باركردن لە پێناوی بەردوامیی ژیان و ئازادی و چەندین فاكتەری تر ،هەموو ئەمانە و چەندین پرسی تر ،وێڕای ئەو گۆڕانكارییانەی لە چاو ڕابردوودا ڕوویان داوە ،هەڵگری كاریگەریی دەروونی بوون و ئەگەر بە نادیارییش بووبێت ،بێگومان گوزارشتەكانیان گەیشتوونەتە قۆناغەكانی دواتر و دەرەنجامەكانیشیان بۆ نێو یادەوەرییەكان ،دیارە بە بینینی شوێن و
وتار پەیوەندییش لەگەڵیدا ،بەوجۆرەیە كە شوێن چەمكی جیاواز لە خۆ دەگرێت و بە شێوەیەكی گشتی لە ڕۆمانی عەرەبیدا باسی دەكرێت و لەوێشەوە شار و ئەوەی لە بارەی شارەوە نووسراوە ،گرتووه‌تەوە. ئەوەی ئەم پرسەی زیاتر تەمومژاوی كردووە و ڕەهەندی مادیی پێ داوە، ئەوەیە كە شاری هاوچەرخی عەرەبی و بە پێكهاتە و پەیوەندییەكانیشییەوە هێشتا هەڵگری زۆرینەی ڕەگەزە پێكهێنەرەكان و پەیوەندییەكانی پێش بەشاربوونە ،واتە شاری هاوچەرخیش هێشتا لە قۆناغی پێكهاتن و گەشەسەندندایە ،بۆیە لە ژێر كاریگەریی پەیوەندییە ناشارییەكاندا ماوە. ئەگەر بەغدا بە نموونە بگرین ،دەبینین وێڕای فراوانی و زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوانی بە بەراورد بە قۆناغەكانی پێشتری ،هێشتا لە ژێر كاریگەریی پەیوەندییەكانی پێش بەشاربووندا ماوە ،چونكە هێشتا سه‌رقاڵی په‌ره‌دان ه بە گوند و شارۆچكەكانی دەوروبەری .كاتێك خەڵكی ئەو ناوچانە دەچنە بەغداوە بۆ نیشتەجێبوون ،دەچنە ئەو گەڕەكانەی كەسانی خۆیانی تێدا نیشتەجێن ،یان گەڕەكە نزیكەكان ،خۆ ئەوانەی پێش ئەوانیش هێشتا هەڵگری زۆرینەی ئەو خەسڵەت و پەیوەندییانەن، كە پێشتر لە گوند و شارۆچكەكاندا هەیانبووە. مامەڵەكردنیشیان لەگەڵ كەسانی تردا ،لە زۆر باردا سنووردار و دیاریكراو بووە .ئەو 36 خەسڵەت و سیمایانەیش بە
كارایی و ڕوونی لەواندا ماوەتەوە ،بۆیە ئیتر شارێكی گەورەی وەك بەغدا بریتییە لە كۆمەڵێك نشینگەی لێكنزیك وەك لەوەی شارێك بێت بتوانێت خەڵكانێكی زۆر لە خۆ بگرێت و وەك شارەكانی ئەورووپا ،كە خەڵكی تێیاندا بە كەمترین ماوە دەبنە هاوواڵتیی تەواو ،جارێكی تر بە پێی لۆژیك و پەیوەندییەكانی خۆی دایانبڕێژێتەوە. لە زۆر شاری تری واڵتانی عەرەبیدا نموونەی بەغدا بە هەموو ڕواڵەتەكانیەوە بەدی دەكەین .نموونەیەكی تر عەمانی پایتەختی ئوردنە ،كە وێڕای فراوانبوون و زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی ،تا ئەم ساتەیش بە پەیوەندییەكانییەوە نزیكترین شارە لە شارۆچكەیەكی كشتیاری و شوانكارەیی .تەنانەت سیستمی ئاوەدانكردنەوەی بیناسازی لە ژێر چەندین بەهەندزانراوی نائاساییدا بووە و نەخشە و پالنێكی تۆكمەی بۆ دانەنراوە ،بۆیە عەمانیش بە هەمان شێوە شارێكە لە كۆمەڵێك یەكەی نیشتەجێبوون ،یان كۆمەڵێك گوندی نزیك لە یەك .بۆشایی نێوان ناوچەكان ،پەیوەندیی نێوان دانیشتوان ،شێوازەكانی ژیان و ڕەفتار و جلوبەرگ و خواردنیش دوو شێوازی جیاوازیان هەیە ،واتە كاتێك خەڵكی دەچنە بازاڕ و نێوەندەكانی بازرگانییەوە و بە كڕین و فرۆشتنەوە سەرقاڵ دەبن ،جۆرێكن و لە ماڵەوە جۆرێكی ترن ،بە مانای ئەوەی لە ڕووی پەیوەندییەكانەوە بە یەكتری و مامەڵەیان لە خواردن و خواردنەوە و پۆشاكەوە لە مرۆڤێكی نزیك لە لۆژیكی شارەوە ،دەگەڕێنەوە سەر لۆژیكی گوندنشینی خۆیان، ئەمەیش ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی ئەو خەڵكە لە بازنەی ئەو شوێنانەدا ماون كە لێیەوە هاتوون بۆ شار ،كەواتە ڕاستە لە شاردا دەژین ،بەاڵم وەك پێویست ئینتیمایان بۆی نییە! ئەم سیفەتانە و هاوشێوەكانی لە زۆربەی شارەكانی خۆرهەاڵتی عەرەبیدا دەبینین ،جگە لە قاهیرە و بەیرووت و ئەسكەندەرییە ،ئەگەر بە كەمێك جیاوازییشەوە بێت، ئەمەش دەمانهێنێتە ئەو بڕوایە ،ئەم كۆمەڵە دانیشتوانە
گەورە و قەرەباڵغانە ،كە لە هەمان شوێندا نیشتەجێن، تەنها ئەوەیە لێك نزیكن ،نەك پێكەوە كارا و هاوبەند بن ،بە واتایەكی دی ،لە پەیوەندیی شارێتیدا پێكەوە نەتواونەتەوە ،وەك لە شاری ئەورووپیدا بەدی دەدەكرێت. كەواتە شێواز و دواتریش ماوەی زەمەنیی دروستبوونی شاری عەرەبیی هاوچەرخ ،هێشتا بواری سەرهەڵدان و دواجاریش پەیوەندییە شارییەكانی نەڕەخساندووە ،بۆیە لە شاری ئێستای عەرەبیدا هێشتا پەیوەندییەكانی پێش بەشاربوون ڕوونە و كاریگەریی لەسەر شاری ئێستا هەیە. ئەگەر ڕۆمان بە كچی شار دابنێین وەك مێژوونووسان و ڕەخنەگران دەڵێن ،یان لە سایەی گۆڕانی گەورەی شۆڕشی پیشەسازیی ئەورووپا و دواتریشدا لە دایك بووبێت و لە ڕۆمانی سەرچڵی و سوارچاكی و گۆرانییەوە پەرەی سەندبێت بۆ ڕۆمانی ڕۆمانسی ،تا دەگاتە ڕۆمانی سرووشتی و واقیعی لە قۆناغەكانی دواتردا ،ئەم گۆڕانە دەرەنجامی گۆڕانكاری بووە لەو قۆناغانەدا ،كە هاوكات
نەجیب مەحفوز
بە هۆی هاوبەندییە نوێیه‌كانی نێوەندەكانی ژیانەوە ،پەیوەندییەكانیشیان لەگەڵدا گۆڕاوە. گۆڕانی پەیوەندییەكان و دواتر گۆڕانی دیدوبۆچوون و هەڵوێستەكان ،بە خێرایی ،یان بە یەك جار ڕوو نادەن ،بەڵكو دەرەنجامی كەڵەكەبوونێكی بەردەوام و درێژخایەن بووە، كە هاودەمی پەرەسەندن و بیركردنەوە بووە لە ئامرازەكانی گوزارشتكردن .تا ئێستا ئەم حاڵەتە لە شاری عەرەبیدا ڕووی نەداوە ،بۆیە شێوازی دید و بینین و مامەڵەكردنیش لەگەڵ شاردا لە ڕۆمانی عەرەبیدا سیستمێكی جیاواز ،یان ڕەوتێكی زەمەنیی 61 جیاوازی لە ڕۆمانی خۆرئاواییدا وەرگرتووە. زۆرینەی ئەوانەی سەبارەت بە 37 شاری عەرەبی نووسیویانە ،ئەوانە بوون كە ماوەیەك دواتر تێیدا نیشتەجێ بوون و كردوویانن بە زێدی خۆیان ،ڕەنگە ئامارێك ئەگەر بۆ ئەم حاڵەتە بكرێت ،ئەم گریمانەیە بسەلمێنێت .دیارە ئەم گریمانەیە سیفەتێكی نەرێنی ناگەیه‌نێت ،هێندەی وەسفكردنی دۆخێكە هەیە. ناوچە بازرگانییەكان لە نێو شارە عەرەبییەكاندا تا سەردەمێكی نزیك و لە ئێستایشدا پاشماوەكانیان، الی نەوەی ئەو ناوچانە دیدێك و دواتر هەڵوێستێكی خوڵقاندووە ،بە پلەی یەكەم پەیوەندیی بە بازرگانییەوە هەیە ،بۆیە هەوڵە سەرەكییەكە زیاتر بۆ ئەم بوارە بووە و تەنها كۆچ و ڕازیبوون بەو پەراوێزە بەرتەسكە بۆ داهێنانی ئەدەبی ماوەتەوە ،بە تایبەتی بۆ ڕۆمان و شانۆ. لەبەر ئەوەی شاری عەرەبی ،لە خولی گەشەسەندن و فراوانبوونی قۆناغی هاوچەرخیدا ،فۆرمێكی سەنتەریی وەرگرتووە ،بە تایبەتی دوای ئەوەی ڕۆڵێكی سەرەكیی بۆ ڕۆڵە بازرگانییەكە زیاد كردووە ،بە هۆی بوونی
وتار دەرفەت و شیمانەی زیاتریشەوە لە گوند و شارۆچكەكان ،ئیتر بووەتە هۆی ڕاكێشانی خەڵكی بۆ خوێندن و بەرزبوونەوەی ئاستی كۆمەاڵیەتی ،بەم جۆرە خەڵكانێكی زۆر و بە چەندین هۆكارەوە سه‌ره‌تا هاتوونەت ه نزیكترین شار ،دواتریش چوونەتە پایتەختەكان و جێگیر بوون .ئەم بارەیش هاوكات بووە لەگەڵ گۆڕانە خێرا و هەندێ جاریش كتوپڕەكان ،كە بە سەر واڵتانی عەرەبیدا هاتووە و بووه‌تە هۆی ئەوەی شوێنی نوێی نیشتەجێبوون ببێتە پرسێكی بنچینەیی و فراوان و مانەوە تێیدا جێی مەبەست بێت. خەڵكی گوندەكان هاتنە نێو شارەوە و نیشتەجێ بوون ،بە هۆی ئەو جووڵە كۆمەاڵیەتییە خێرا و بەردەوامەی هەبووە و چەندین گوزارشتی لە خۆ گرتووە ،بەشێكی زۆر لەوانە بوونە بەشێك لە بونیادی نوێی دانیشتوان و دواجاریش ناچاری كردن بە دوای ڕۆڵ و پێگەیەكدا وێڵ بن ،كە ئەوەیش مافی خۆیانە .ئەو هۆشیارییەی بۆ پرسێك پاڵنەریان بووە بۆ ئەو گواستنەوەیە بۆ شار، كە هاوكات بڕیاری زۆر كەسانی تریشی گۆڕیوە ،ئەو گوزارشتە چەندین شێوە تەعبیری هەبووە و بێگومان ئەدەب و هونەر لە نێو ئەو تەعبیرانەدا بووە و ڕۆمانیش ئامرازێك بووە بۆ دەركەوتن ،بە تایبەتی كە ڕۆڵ و گرنگیی ڕۆمان لە قۆناغەكانی دواتریدا گەورەتر بوو ،بەم جۆرەیش دەبینین دەستەبژێرێك لەو 38 كەسانە ،بە ڕۆمان تەعبیریان
لە خۆیان كرد ،واتە بە ڕۆمانی شار. ڕەنگە فێرخوازی ڕۆڵی خۆی هەبووبێت ،بەاڵم نموونەكە دیار و ڕوونە و لە زۆر شاری عەرەبیدا جەخت لەم گریمانەیە كراوەتەوە ،زۆرینەی ئەوانەی لە بارەی شاری عەرەبییەوە نووسیویانە ،خۆیان لە گوندەكانەوە هاتوونەتە شار .لێرەدا نامانەوێت باس لەو نووسینانە بكەین ،تەنها هێندە نەبێت ،وێنەیەكی شارمان بداتێ، كە چۆن بینراوە و گوزارشتی لێ كراوە. دەشێت چاوی خۆرهەاڵتی بە مانای نوێی ،بە شێوەیەكی جیاواز لەوەی بە شوێن و شتەوە لكاوە ،شوێن و شتەكان ببینێت ،چونكە ئەوەی ئەم دەخاتە هەڵوێستەوە ئەو شتانەیە ،كە پێشتر نەیبینیون و شتی نوێ و جیاوازیان تێدا دەبینێت .لەبەر ئەوەی ئەم چاوە یادەوەرییەكی جیاوازی بینینی هەیەـ دەتوانێت بۆ چاو و دواتر بۆ یادەوەریی كەسی نیشتەجێ ،حاڵەت و ساتەوەختە مەئلووفەكان تۆمار بكات .بێگومان ئەم بینینە سەربارە، بەاڵم لە كردەی ڕووپێو و پەیبردندا بە بینێكی دەرەكی دەمێنێتەوە .بۆیە لە كاتی تۆماركردنەكەدا لە زۆر شت بێئاگا دەبێت و بەو جۆرەیش ڕەنگە لە پێش و لە دوای بینینەكەیشەوە بینینی چەندین شتی لە دەست دەچێت. لەبەر ئەوەی شار ،لە زۆر باردا ،داخراوە و خۆ بە دەستەوە نادات و خۆی لە قاوغێكی ڕەق ناوە ،بۆیە ئامێز بۆ كەسی تازەهاتوو ناكاتەوە و كلیلی ناداتە دەست و نهێنییەكانی خۆی ال نادركێنێت ،ئەم تازەهاتووە ئیدی جوانییەكانی شار نابینێت ،بەڵكو دەرەوەی شار و ئەوەی پێی دەگات ،دەبینێ ،شاریش تەنها ئەو شتانە نییە كە ئەو دەیانبینێت ،بەڵكو ئەو شتانەیشە كە نایانبینێت. بەو جۆرەیش شار دەبێتە دوو شار ،شارێكی بینراو و بەردەست ،شارێكی پێچراوەیش بۆ نامۆ و تازەهاتووان كە ناتوانن وەك خۆی بیبینن ،لێرەوە دەبێ كەسی نامۆ یان تازەهاتووە ئەلفبێی شار فێر ببێت و ئەم كارەیش كات و ئارامی و بەردەوامیی دەوێت ،بۆیە كەسی لەو جۆرە ئەگەر دیمەنەكانی دەرەوەی شاری بە بەس زانی
بچینە قوواڵییەوە.ڕاستە ڕۆمانیش هەن ،گەرچی سنوورداریشن ،ڕەنگدانەوە و وێنەی شاری عەرەبییان لە قۆناغێك لە قۆناغەكانی ،یان لە یەكێك لە دەركەوتەكانیدا تێدا دەبینرێت ،بەاڵم زۆرینەی ئەو بینینانەیش دیلی ڕابردوون ،چونكە لەودیوی یادەوەرییەكان ،یان لەودیوی تارمایی ئەو شتانەوەن ،كە دار و گوڵ ،مرۆڤەكانن، لە هەوڵێكدا بۆ بەرگریكردن لە ڕابردوویەك، كە ناگەڕێتەوە ،بەو هۆیەوە وێنەی شارێكی وەهمی گیراوە ،شاری ڕابردوو ،كە ئیتر بوونێكی كرداری و واقیعی نەماوە ،ئەم كارەیش وەك هەاڵتنێك كراوە لە تۆماركردنی شاری ئەمڕۆ بە 61 هەموو كێشە و ملمالنێ و ڕواڵەت و خوددژەكانەوە. دەرەنجام دەبینین وێنەی شار 39 لە ڕۆمانی عەرەبیدا هێشتا ناڕوون و تەمومژاوییە ،چونكە تێكەڵەیەكە لە گوند و هەڵوێستی ڕەتكەرەوە ،لەبەر ئەوەی ئیش لە سەر جومگە ڕاستەقینەكان و ئەو ڕواڵەتانە نەكراوە ،كە پێكهێنەری سیما بنچینەییەكانن ،ئیتر ئەمە بۆ ڕۆمانی عەرەبی و ڕۆمانووسانیش بووەتە كۆسپێك، ئێمەیش پێویستمان بە قسەكردنە لە سەر شاری ئێستا، نەك شاری ڕابردوو و شاری وەهم ،ڕەنگە ئەم كۆسپەیش هاندەر بێت بۆ نووسینی ڕۆمانی نوێ ،كە تووشی كتوپڕی و سەرسووڕمانمان بكات و بڵێت :ئەوە منم و ئەوەیش شارەكەم!.
و زوو دەستی دایە گێڕانەوە ،ئەوكات بە ئەلفوبێیەكی جیاواز و لە دەرەوە ،لە بارەی شارەوە قسە دەكات، چونكە بینینەكەی تەنها بینینی سەراسۆیی بووە و تەنها شتە سەیر و نامۆكانی بینیوە. لە زۆرینەی ڕۆمانەكانی ئەوانەی لە گوندەوە هاتوونەتە شار ،دەبینین ڕووداو و كارەكتەرەكان شوێنە گشتی و كراوەكان ناگوزەرێنن ،یان لە پەراوێز و لە نێو هاتوواندا بۆ شار دەگوزەرێن ،بۆیە وێنە ڕاستەقینەكەی تری شار ئامادەیی نابێت ،یان لە دەرەوەیەوە وێنە دەگیرێت و لە باشترین حاڵەتیشدا وێنەیەكی بەشۆكیی كاڵ دەبێت، چونكە لە دوورەوە و بەبێ ئەو ئەلفوبێیە دەگیرێت كە كۆنترۆڵی پەیوەندییە ناوەكییەكان دەكات ،واتە ئەو پەیوەندییە ناوەكییەی سیمای جوان و تاموچێژ بە شار دەدات و دواجاریش لە شارەكانی تری جیا دەكاتەوە. ڕاستە گازینۆ و چایخانەكان و هەندێ جاریش یانە شەوانەكان شوێنی پێكگەیشتن و یەكتربینین و ناسینن ،دەكرێت وێنە و نموونەی الیەنێكی شەبەنگە كۆمەاڵیەتییەكەی خەڵكی وەربگیرێت ،بەاڵم ئەو شوێنانە ڕەنگدانەوەی تەواوی واقیعی شار نین و تەعبیر لە هەقیقەتی شار ناكەن ،چونكە شاریش وەك مرۆڤ چینوتوێژی كۆوەبوو و یادەوەریی بۆماوەیە و كەسی تازەهاتوو بە زەحمەت و كاتێكی زۆر نەبێت ناتوانێت بچێتە قوواڵیی ئەو هەقیقەتەیەوە .جێی سەرنجە، ژمارەیەكی دیار لە ڕۆمانەكان ،ڕووداو و كارەكتەرەكانیان لەو شوێنانە وەردەگرن ،بۆیە دەرەنجام دەبنە ڕووداو و كاراكتەری پەراوێز ،یان بەشۆكی و تەنها لە ڕووی مەجازەوە دەتوانرێت بە نوێنەری شار دابنرێن. لێرەدا باس لە الیەنی هونەریی ئەو ڕۆمانانە ناكەین، بەڵكو دەمانەوێ بزانین شار چۆن بینراوە و چۆن وێنە سەرچاوە: گیراوە و ڕادەی هەقیقەت و وەهم لە كوێدایە. شار ،هەر شارێك بێت ،تانوپۆیەكی ئاڵۆز و پێكداچووە ،كتێبی (رحلة ضو‌ء) ،عبدالرحمن منیف ،لە باڵوكراوەكانی دار العربی. بریتییە لە چەندین چینی كەڵەكەبوو و تەنها لە میانەی لەگەڵداژیانی درێژخایەن و كۆششی بەردەوام و تێبینی: خۆشەویستی و خواستەوە بۆ مەعریفە و ناسینی دەتوانین كتێبه‌كەم وەرگێڕاوە بۆ زمانی كوردی و بەم زوانە چاپ ده‌كرێت.
تێڕوانینێك لە ژیان و بەرهەمی خۆسێ ساراماگۆ لە فارسییەوە :بابەك سەحرانەوەرد
بە بۆنەی نەوەدەمین ساڵیادی لەدایكبوونی خۆسێ ساراماگۆوه
من كتێب بۆ مرۆڤایەتی دەنووسم
خۆسێ ساراماگۆ،José Saramago - رۆماننووسی ناوازە لە رۆژی 16ـی نۆڤامبری ساڵی 1922ـی زایینی ،لە دێهاتێك بە ناوی «ئەزینهاگا»( )Azinhagaسەد كیلۆمیتری خۆرهەاڵتی باكوور– لیزبۆن -ناوەندی واڵتی «پورتوگال» هاتووه‌تە دونیاوه. ساراماگۆ لە بنەڕەتدا ناوی هەڵیسێكە كە لەو سەردەمە خواردەمەنیی خەڵكی هەژار بووە. باوكی ساراماگۆ وەرزێرێكی بێ زەوی بوو ،كە لە یەكەمین شەڕی جیهانیدا ،سەربازی ڕیزی تۆپخانە بووە .لە ساڵی 1924بڕیار دەدا هەتا بۆ رزگاربوونی خاوخێزانەكەی لە دەست هەژاری ،وەرزێری جێ بێڵێت و لەگەڵ ماڵ و منداڵ ،لە پایتەختی ئەو واڵتە نیشتەجێ بێ. 40
باوكی ساراماگۆ لەوێ دەبێ بە پۆلیس ،چونك ه ڕەنگە تەنیا ئیشێك بووە كە خوێنەوارییەكی زۆری پێویست نەبوو .چەن مانگ دوای سەقامگیربوون لە (لیزبۆن) ی پایتەخت ،برا چوار سااڵنەكەی خۆسێ لە دەست دەچێت. بارودۆخی ژیانی بنەماڵەی خۆسێ تۆزێك دوای نیشتەجێبوون لە لیزبۆن باشتر دەبێت ،هەر چەند هیچ كاتێك نابێت كە بە ئاسوودەیی بژین .خۆسێ كاتێكی درێژخایەن لە هەڕەتی منداڵی و مێردمنداڵی لەگەڵ دایكوباوكیدا لە دێهات بە سەر بردووە .دوای ئەم چاخە ،ساراماگۆ دەبێ بە خوێندكاری دواناوەندی، كە لەو قوتابخانەی ه وانەی (ڕێنووسی زمان) دەوترا. نمرەی خۆسێ لە ساڵی هەوەڵدا زۆر باش بوو .لە دووەمین ساڵدا ئەگەرچی نمرەكانی بە باشی ساڵی هەوەڵ نەبووە ،بەاڵم مامۆستا و قوتابییەكان بە چاوی كەسێتییەكی تایبەت تەماشای دەكەن و رێزی زۆری لێ دەگرن .هەر لەو تافە دایكوباوكی تێ دەگەن ،كە ئیتر بە بۆنەی هەژارییه‌و‌ه ناتوانن خۆسێ بۆ قوتابخانە بنێرن و ناچار دەبن بۆ ئەوەی منداڵەكەیان پەشۆكاو و وەڕز نەبێت ،لە (فێرگەی لێزانی) ناونووسی بكەن ،هەتا لەوێ فێری میكانیكی بێت .خۆسێ پێنج ساڵی ڕەبەق لەوێ دەمێنێتەوە تا لەم پیشەیە دەبێ بە وەستاكار. خۆسێ تەمەنی 13سااڵنە دەبێ كە دایكوباوكی دەبن بە خاوەنماڵ .هەڵبەت لەو ماڵەدا خانەوادەیەكی تر ژیانیان بە سەر دەبرد .دوای تەواوبوون لە وانە و قوتابخانە ،خۆسێ بۆ دوو ساڵی ڕەبەق لە كارگەیەكی چاكەوه‌كاری (میكانیكی) خەریكی ئیش دەبێت .هەر لەو سەردەمەدا خۆسێ هەموو رۆژێك بە حەزێكی قووڵەوە دوای تەواوبوون لە ئیشەكەی بۆ كتێبخانەیەكی گشتی دەچوو و لەوێ دەستی دەكرد بە خوێندنەوەی رۆمان و چیرۆك .كاتێ ساراماگۆ لە ساڵی 1944بۆ یەكەم جار ژنی هێنا ،پیشەگەلێكی جۆراوجۆری لە ئەزمووندا بوو. یەكەم خێزانی خۆسێ بە ناوی «یلدا ڕیس» پیتچنی بەشدارگەی هێڵی ئاسن بوو ،كە هەڵبەت بە یەكێك لە
هونەرمەندە بەناوبانگەكانی پورتوگال لە ئەژمار دراوە و لە ساڵی 1998ـدا كۆچی دوایی كردووە. شایانی باسە ،لە ساڵی 1947تەنیا منداڵەكەی خۆسێ بە ناوی (وییوالنتە) لە دایك بووە. ساراماگۆ لە تەمەنی 25ساڵیدا هەووەڵین بەرهەمی بە ناوی (بێوەژن) لە چاپ داوە، بەاڵم بۆ ئەوەی كە خوێنەری زۆر بە خۆی كۆ بكاتەوە و سەرنجڕاكێشتر بێتە بەر چاو، بە رێنوێنی و پێشنیاری بەرێوبەری دەزگه‌ی چاپ ،ناوی رۆمانەكە بۆ ناوی (واڵتی گوناح) دەگۆڕێ، كە دیارە ئەم ناوە ناوێكی پڕ بە پێست بۆ ئەم بەرهەمە بوو .ساراماگۆ دوا بە دوای 61 ئەمەش هەمیسان دەستی داوەت ه رۆمانێكی دیكە بە ناوی (هەنگوین و بلۆق) كە ئەم بەرهەمە دوای چەن 41 الپەڕە ڕەشكردنەوە بۆ هەمیشە فەرامۆش دەبێت .لە واقیعدا ساراماگۆ لەو تافەدا قەڵەمێكی بە پێز و چێژی بۆ نووسینی رۆمان نەبووە. ساراماگۆ 19ساڵ ،واتە تا ساڵی 1966كە كۆمەڵە شیعرێكی بە ناوی (شێعرەكانی رێتێچوو) باڵو كردووە، لە فەزای وێژەی پورتوگال كەسایەتییەكی ون بوو و بایەخی پێ نەدراوە .بە هۆی چاالكیی سیاسی ،ساراماگۆ تا ساڵی 1949هیچ ئیش و پیشەیەكی نەبووە .بەاڵم بە هۆی پیاوەتیی یەكێك لە هاوڕێكانی هەرەتی گەنجییه‌وه، توانیویەتی ئیشێك بۆ خۆی ساز بكا و بەوە ژیانی پێ بە سەر بەرێت .لە كۆتایی پەنجاكاندا ساراماگۆ بە ئیشكردن لە بەشدارگەیەكی چاپ و پەخشی كتێب، بە ناوی (ستۆدیۆ كۆڕ) درێژەی بە ژیانی داوە .بەم چەشنە ساراماگۆ هەمیسان گەڕاوەتەوە نێو جەرگەی وشە و ئەدەبەوە ،هەڵبەت نەك بە ناو نووسەرێك .ئەمە دونیایەك بوو كە زۆر ساڵ لەمەوبەر جێی هێشتبوو و
وتار ئاوڕی لێ نەدابووەوە .پیشە تازەكەی ئەو فەزایەی بۆ دەڕخساند ،كە لەگەڵ زۆربەی نووسەر و ڕۆشنبیرە ناودارەكانی پورتوگالدا ببێتە هەڤاڵ و لەگەڵیاندا هەڵسوكەوت و پەیوەندیی زۆری ببێت. ساراماگۆ تا ساڵی 1981بۆ باشبوونی ژیانی خاوخێزانی قۆڵی هەڵكردووە و دەستی داوەت ه وەرگێڕانی بڕێ بەرهەمی كالسیك و ناودار ،وەك بەرهەمەكانی(گی دۆ مۆپاسان، تۆڵستۆی و هیگڵ) .لە نێوان مانگی مەی ساڵی 1967هەتا مانگی نوڤامبری 1968لە پاڵ رۆماننووسین، خەریكی ڕەخنەنووسین بوو و وەك لێكۆڵەرێ چەن دەقی رەخنەیی ئاڕاستە كردووە .لە ساڵی 1966 هەووەڵین كۆمەڵەشیعری چاپ بووە كە بە لەونێك بووە بە هۆی گەڕانەوەی بەرەو جیهانی بەرینی وێژەوانی .لە 47 ساڵیدا بووە بە ئەندامی حیزبێكی 42 نەهێنی و ستالینی ،بە ناوی (پی سی پی) .خۆی لەم بارەوە وتوویەتی: "ئەمن زۆر درەنگ بووم بە ئەندامەتی ئەم پارتە .ساڵی 1969بوو .پارتی «پی سی پی» بزوتنەوەیەكی نەهێنی بوو .من مەزەی پیالنڕێژی و گوشاری ڕۆحی و گیروگرفتم جوان چێشتبوو ،بەاڵم قەت نەبووبوو بكەومە ژێر ئازار و ئەشكەنجە و ڕەوانەی بەندیخانە بكرێم .هەڵبەت لەم بابەتە دەبێ سپاس و لێزانینی خۆم بۆ هاوڕێكانم دەربڕم، كە لە كاتی ئیفادەدا هیچ كاتێك ناوی منیان نەدركاند". چاالكیی ساراماگۆ لەم حیزبە نەهێنییە ،هێندە پەرە دەسێنێت كە حكوومەتی دیكتاتۆریی پورتوگال ،بڕیار دەدا ساراماگۆ دەبێت بە شێوەیەكی نەهێنی و دوور لە چاوی جەماوەر قۆڵبەست بكرێت ،بەاڵم بە هۆی ڕاپەڕین
لەو واڵتەدا ،ئەم كارە بە ئەنجام ناگات و ساراماگۆ لەم گرفتە دەرباز دەبێت .خۆی لەم بارەوە وتوویەتی: "دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1974ناوی من لە پێڕستی رێكخراوەی ئاسایشدا بوو .بەو جۆرە كە نووسرابوو من دەبوایە لە 19ـی ئاپڕیل -واتە چوار رۆژ دوای ڕاپەڕین- قۆلبەست بكرامایە .زۆربەی هاوڕێكانم ئەمەیان كردووە بە گاڵتە و پێم پێدەكەنن و دەڵێن كە شۆڕش بەم هۆیە ڕووی دا ،كە دەستبەسەركردنی تۆ بە ئاكام نەگات". بەاڵم دوای راپەڕین ،ڕووداوی فرەی ناخۆشی بۆ پێش هاتووە ،كە دەبێتە هۆی دابڕانی ساراماگۆ لەم حیزبە و سەرانی حیزبیش بە ساكاری جوابی دەكەن ،هەتا جۆرێ نیشان بدرێت كە ساراماگۆ لەم پارتە دەركراوە. سەرەكیترینی ئەم ڕووداوگەلە ،كارەساتی مانگی نۆڤامبری ساڵی 1970بووە ،كە وێنایەكی ڕەش و ناتەبا لەم پارتە هاتە ئارا و جەماوەری ڕۆشنبیر و عەوام وەك دوژمنی چاكەمرۆڤەكان تەماشایان كرد .ئەمە خەسڵەتێك بوو كە ئەم پارتە لە خۆی بۆ خەڵكی نیشان دابوو. لە ساڵی 1970نامیلكەشیعرێكی بە ناوی (ڕەنگە، شادوومانی )...لە چاپ داوە و دوا بە دوای ئەم بەرهەمە لە نێوان سااڵنی 1971و 1973كتێبی (لەم جیهانە و ئەو جیهانەی تر) و (جانتای رێبوار) كە دوو كۆمەڵەوتاری رەخنەیی بوون ،لێ باڵو بووە و رەخنەگەران ئەم دوو بەرهەمەیان وەكو پردێك بۆ نێو جیهانی ئەدەبیی ئەم نووسەرە هەڵسەنگاندووە. دوای جیابوونەوەی لە هەووەڵین هاوسەری لە 1970 ـدا ،لە خانمەنووسەرێك كە ناوی (ئیزابێل) بووە، نزیك دەبێتەوە ،تا ساڵی 1986ئەم دۆستییە بەردەوام بووە ،ئەگەرچی هیچ كاتێك پێكەوە ژیان بەسەر نابەن. ساراماگۆ لە ساڵی 1971لە ئیشكردن لە (ستۆدیۆ كۆڕ) دەست هەڵدەگرێت و لە رۆژنامەیەك دائەمەزرێت و تەنیا بە وتار و رەخنەنووسین خۆی سەرقاڵ دەكات. ساراماگۆ لە ساڵی 1974زنجیرەوتارێك بە ناوی (ڕوانگەی دیئلهات) باڵو دەكاتەوە ،كە تێڕوانینێكە
لە مەڕ مێژووی ڕابردووی دیكتاتۆریی پورتوگال و ئەم كۆمەڵەوتارە هەر لەو چاخە دەنگ دەداتەوە .جیابوونەوە و دابڕان لە حیزب و نەبوونی پیشەیەكی چاك و تایبەت، دەبێتە ئەوەی كە ساراماگۆ دوو ساڵی ڕەبەق لە وەختی خۆی بۆ نووسین زەوت بكات .لە ماوەی ئەم دوو ساڵەدا دوو بەرهەمی تازەی لێ باڵو دەبێتەوە بە ناوی (ساڵی )1993و كۆمەڵەوتارێكی سیاسی بە ناوی (یادداشەكان) .كتێبی (ساڵی )1993لە واقیعدا پەخشانەشیعرێكی درێژ بووە .ئەم بەرهەمە یەكێكە لەو بەرهەمانەی كە لە پڕۆسێسی نووسین و ئافراندنی ساراماگۆ جێگه‌یەكی دیاریكراو و تایبەتی بۆ تەرخان كراوە ،چونك ه بەم نووسەرە شكۆیەكی گەورەی بەخشیوە و بەناوبانگ و نێوبەدەرەكراوی كردووە .لە ساڵی 1978 كۆمەڵەچیرۆكێك و ساڵی دواتر شانۆگەریی (شەو) باڵو دەكاتەوە ،هەڵبەت لە هەشتاكان چەن شانۆی دیكەی لێ چاپ بووە ،كە تاقمێك لەوانە بریتین لە(:من دەبێ لەگەڵ ئەم ژیانە چی بكەم)(،ژیانی دووپاتی فڕانسیس سیسی) .شایانی باسە كە ساراماگۆ لەم سااڵنەدا بێجگە بەم چەن شانۆنامە ژێر پەنجەی دەسەاڵتی پانوپۆڕ و بە هێزی رۆمانیش بوو. ژیانی تاكەكەسی ساراماگۆ لە ساڵی 1986تووشی
ساراماگوای
ئاڵوگۆڕی دەبێت ،چونك ه لەو ساڵەدا لەگەڵ ژنە رۆژنامەوانێك ئاشنا دەبێ ،كە دوای ماوەیەك دەبێ بە هاوسەری خۆسێ .لە ساڵی 1993 حكوومەتی پورتوگال دژایەتیی خۆی لەمەڕ چاپ و رێزگرتن لە رۆمانی (ئەنجیل بە ڕەوایەتی عیسا مەسیح) كە لە ساڵی 1991دا باڵو بووبوو ،بە ئاشكرا دەرئەبڕێت و تەنانەت رۆژنامەی واتیكان رەخنەیەكی توندوتیژ ئاڕاستەی نووسەری ئەم رۆمانە دەكا و هۆیەكەی ئەم دژایەتی و رەخنەگرتنە سووكایەتی و حورمەتشكاندنی ساراماگۆ بە ئایینی مەسیح و هەروەتر سووكایەتی بە بیروبڕوای 61 كاتولیكەكان بوو .ساراماگۆ لە واڵمدانەوە بەم كارە ئاوای وتبوو: "واتیكان وا باشترە سەرقاڵی كاروبار 43 و چاالكیی خۆی بێت .رۆژنامەی سەر بە واتیكان نووسیویەتی كە من كۆمۆنیستم و كتێب دژ بە هەڵویست و بیروبۆچوونی ئەوان و ئایینی مەسیح دەنووسم ،بەاڵم ئەمن لە واقیعدا تەنیا كتێب بۆ مرۆڤایەتی دەنووسم". لە رۆمانی (ئەنجیل بە ڕەوایەتی عیسا مەسیح) ،ساراماگۆ ئەم بیرۆكەیه‌ی هێناوەت ه ئارا ،كە تەنانەت خودی مەسیح لەمەڕ بیروبڕوا الهوتییەكەی تووشی گۆمانێكی قووڵ بووە .ئەم رۆمانە بە هۆی ریشكردنی هەست و نەستی ئایینی مەسیح ،لە الیەن دەوڵەتی پورتوگاله‌و‌ه رێگەی پێ نەدرا ،لە پێشبڕكێیەكی ئەدەبی كە لە ئه‌ورووپا رێك خرابوو ،بچێتە ریزی بەرهەمە ئەدەبییەكان و بەم كارە ناشایستەی ه ساراماگۆ ،كە كەسایەتییەكی نێوبەدەرەوەكراو بووە ،واڵتەكەی جێهێشت و لەگەڵ خێزانەكەی ماڵەكەیان بەرەو دوورگەیەك بە ناوی (النزاڕۆتی) كە یەكێك لە دوورگەكانی كەناری ،لە واڵتی ئێسپانیا بووە ،دەگوازنەوە .هەڵبەت ئەم دژایەتییەی
وتار نێوان حكوومەت و ساراماگۆ دەرەنجام بە خێروخۆشی تەواو دەبێت و زوویش لە یاد دەچێت .ساراماگۆ لە وتووێژێكدا وتبووی: "خەڵك پێشتر لە مەڕ من دەیانوت ،كە ساراماگۆ چاكەپیاوە ،بەاڵم كۆمۆنیستە. ئێستاكە دەڵێن ساراماگۆ كۆمۆنیستە ،بەاڵم چاكەمرۆڤە". ساراماگۆ لە ساڵی 1993قۆڵی هەڵكردووە بۆ نووسینی زنجیرەدەقێك بە ناوی (یادداشەكانی النزاڕۆتی) كە هەتا ئێستا پێنج بەرگی چاپ بووە .لە ساڵی 1995لە تەمەنی 73ساڵیدا رۆمانی (كوێری) و لە ساڵی 1997رۆمانی (هەموو ناوەكان) باڵو دەكاتەوە .لە رۆمانی«كوێری»ـدا خەیاڵی حیقایەتێكی لە شارێكی نەناسراو و دیارینەكراو ڕوو دەدا ،كە دوای باڵوبوونەوەی نەخۆشییەكی سەیر ،هەموو خەڵكی ئەو شارە 44 بەرە بەرە تووشی كوێری دەبن و هەراوهەنگامەیەكی سەیر دەست پێ دەكا، بە جۆرێك كە حكوومەت هه‌وڵ ده‌دا نەخۆشە كوێرەكان كۆ بكاتەوە و لە كەمپێك كە لە دەرەوەی شار بۆیان رێك خراوە ،ڕایانگرێت ،بەاڵم وا دیارە ئەم نەخۆشییە هیچ كەسێكی بۆ گرینگ نییە و تەنانەت سیاسەتكارەكانیش تووشی ئەم تراجیدیا سەیرە دەبن. ساراماگۆ بە نووسینی ئەم رۆمانە رەمزییە دەست دەكا بە رەخنەگرتن لە سەرلێشێواوی و سەرگەردانیی مرۆڤ، فەرمانبەرداری بێ الموجووم ،وەڕەزی و قەڵسی ،ترس و حەز و شاوەتی جنسیی مرۆڤ .لە واقیعدا رۆمانی «كوێری» بۆ خودی ساراماگۆ جۆرە تەمسیلێك بووە بۆ كوێریی عەقڵ و هەست و نەستی مرۆڤەكان .ئەم نووسەرە
بە نووسینی ئەم رۆمانە جوانە و بە وەسفكردنی كوێریی تەواوی خەڵك ،سەبر و تاقەت و خۆڕاگری و دڵگەورەیی و دڵۆڤانی لە چاكەمرۆڤەكان رێز دەگرێت. لە نیگای(هاڕۆڵد بلووم) ،ساراماگۆ بەزەوقترین نووسەری جیهانە .هەروەتر (فێدریكۆ فێللینی) دەرهێنەری گەورەی سینەمای ئیتالیا ،رۆمانی (كوێری) لە ریزی جوانترین رۆمانگەلێ دادەنێت ،كە لە سەرانسەری ژیانی خوێندوویەتی ،ئەگەرچی جۆرە ڕەشبینییەك تەواوی به‌رهەمەكانی خۆسێ ساراماگۆی بە خۆوە تەنیوە. ساڵی 1997خەاڵتی (ئالبێر كامۆ)ی پێ بەخشرا و لە 1998خەاڵتی جیهانی «نۆبێل»ـی بۆ گشت كارە ئەدەبییەكەی و بەتایبەت رۆمانی «كوێری» وەرگرتووە .ڕۆمانی(كوێری) كە هەڵگری ئەم خەاڵتە جیهانییە بوو ،بووە هۆی ئەوەی كە ئەدەبی پورتوگال خەاڵتی نۆبێلیش بە خۆیەوە ببینێ .ساراماگۆ لە ساڵی 2000ـدا رۆمانی(ئەشكەوت) و لە ساڵی 2005ـدا رۆمانی"دۆئێل"ـی نووسیوە. دوایین بەرهەمی ساراماگۆ رۆمانی (شااڵوی دووپاتی مەرگ) بە یەكێك لە بەرهەمگەلی گەورەی جیهان لە قەڵەم دراوە و تەژی لە هەست و خەیاڵ و فانتازیایە. ساراماگۆ لەم بەرهەمەشدا وەك زۆربەی بەرهەمەكانی دیكەی توانیویەتی زەربەی دەستپێكی چیرۆكەكەی هەتا دوایین وشەی رۆمان ڕاگرێت و دواكەوتێكی پڕ لە حەز و چێژ بخولقێنێت ،كە لە نووسەرێكی وەك ئەو زۆر ئاسایی و سروشتییە .ساراماگۆ لەم رۆمانەدا ئاماژە بە پرسێكی گرینگ و سەرەكی دەدات كە: (ئەگەر مەرگ نەبێت ،چی بە سەر مرۆدا دێت؟!) یەكێك لە تەكنیكەكانی ئەم نووسەرە ،ئەوەیە كە ناوی پاڵەوان دژەپاڵەوان و كەسێتیی رۆمانەكانی نانووسێت و بە جێگەی ناوەكان ،لە نازناو كە نیشاندەری بارودۆخی كۆمەاڵیەتی و پیشەیی و هەڵسوكەوت و یاخود بارودۆخێكی تایبەت بە سروشتی ئەوانە، كەڵك وەردەگرێت .خۆسێ ساراماگۆ لە سازكردن و كەڵكوەرگرتن لە وتە سیمبۆلی و ڕەمزییەكان كە
تەژی لە چەمك و مانان ،مامۆستایەكی هەرە بەناوبانگ و لێزانە .بەو جۆرەی كە خوێنەر كاتێك شتێكی لێ دەخوێنێتەوە ،لە سەرەتاوە وا بۆی دەچێت ،كە بە هۆی كەڵكوەرگرتنی ساراماگۆ لە حیقایەتە كۆنینەكان، خەریكی خوێندنەوەی حیقایەتێكی مندااڵنەیە ،بەاڵم دەرەنجام دەبینێت خەریكی خوێندنەوەی چیرۆكی ئەڤیندارانە یا چیرۆكێكی فەیلەسووفانەیە ،كە چیرۆكەكانی (ڤۆڵتەر) كەڵەنووسەری فەڕەنسی وە بیر دەهێننەوە .شێوازی هەستییارانە و شاعیرانەی ساراماگۆ ،كە خەیاڵ و فەنتازیا و رەخنە لە سەركوتكردن و هەژاری ،پێكەوە ئاوێتە دەكا ،بوووەتە هۆی ئەوەی، كە ئەو بە نووسەرانی ئامریكای التین بە تایبەت(ماركیز) بشوبهێنن .هەرچەند ساراماگۆ ئاماژەی بەم پرسە داوە كە تەواوی كەسایەتیی رۆمانەكانی درووستكراوی خەیاڵی خۆیەتی و هیچ جۆر پەیوەندییان بە واقیعەوە نییە و لەوالیشەوە هیچ جۆر وێكچوونی و هاوشێوەیی لە نێوان رۆمانەكانی ئەو و دەقگەلی ماركیزدا نییە و زۆرتر لە ژێر پەنجەی دەسەاڵتی(سیرڤانتێس) و (گۆگۆڵ) ـدا بووە و تەنیا لە ژێر پەنجەی دەسەاڵتی ئەم دوو كەڵەنووسەرەدا بووە. تا ئێستا زێدە لە 5/3ملیۆن نوسخە لە بەرهەمەكانی ساراماگۆ لە چاپ دراوە و بە زۆرتر لە 30زمانی بیانی وەرگێڕدراون .ساراماگۆ خاوەنی 30بەرهەم لە بواری رۆمان ،شانۆ ،یادداشت و بیرەوەری ،رەخنەی ئەدەبی، كۆمەڵەچیرۆك و كۆمەڵەشیعر و زنجیرەوتار .دیارە خوێنەرێكی زۆر لە تەواوی دونیا لە دەوری دەقەكانی كۆ بووەتەوە. وتەیەكی پێویستە ئەگەر بڵێین ،بۆ ساراماگۆ نووسین وەك ژیان گەشت و سەفەرە ،بەاڵم لە رۆمان و شانۆكانی ئەم سەفەرە فرەگەڕان بە چەشنێكی تاكە .خۆسێ بە شێوازگەلی جۆراوجۆر و تایبەتی خۆی دەچێ بۆ سەفەر و گەڕان و بەرژەوەندی فرە سەیروسەمەرە ئاڕاستەی خوێنەر دەكا .واتە بە نووسینی شانۆ ،شیعر ،سەفەرنامە و وتار و لە هەموان گرینگتر رۆژنامەوانی و رۆماننووسین،
دیمەنی گەش و جوان بۆ ئێمە دەخولقێنێت و گۆڕەپانێكی پانوپۆڕ و تەژی لە لەزەت لە چەمكی فانتازیا و واقیع دەهێنێتە بەرچاومان. خۆسێ هەروەها میژوو و جوگرافیا دێنێتە كایە و حیكایەت و ئوستوورەی سەیرسەیر ئاڕاستە دەكا ،كە دیارە لە جەرگەی ئەم چاخە سەرچاوەی گرتووە و هەڵقواڵون .ساراماگۆ دوای وەرگرتنی خەاڵتی نۆبێل لە وتووێژێكدا وتبووی: "ئەگەر ئێوە كتێبەكانی خۆتان نەنووسن ،هیچ كەسێكی دیكە ناتوانێ بینووسێت .هیچ كەس ئەو جۆرە ژیانە كە ئێوە كردووتانە ،نەیكردووە. 61 بۆیە ،بەرچاوتەنگی لە نێوان نووسەران ،دیارە هیچ مانا و چەمكێكی ڕاستەقینەی نییە". 45 بەم وەسفە ،چۆن دەتوانین ملمالنێی ناشایستی بڕێ لە نووسەرە هاوڕێكانی خۆسێ دوای بەخشینی خەاڵتی جیهانیی نۆبێل بە نیسبەت ئەوه‌و‌ه قەبووڵ بكەین؟ ساراماگۆ بە باشتری دەزانی هەلومەرجێكی تایبەت بڕه‌خسایە و دەسخۆشانە لە نووسەرانی دیكەی «پورتوگال»ـیش بكردرایە .لە پێڕستێك ،كە خۆسێ ساراماگۆ لە نووسەرە ناوازەكانی پورتوگال سازی كردووە ،ئاماژە بە ناوی ئەم نووسەرانە وەك (دۆئاندڕاد ،خۆرخێ ئامادووی و توورگا) دراوە ،كە شتاقیان بەو پلە و مەقامە كە ساراماگۆ لە ئەدەب و وێژەی جیهانی گەیشتووە ،نەگەیشتوون. سەیرتر ئەمەیە ،كە رەنگە خۆسێ ناوی باوباپیری بەم پێرستە زیاد كردبێت: "لە تەمەنێكدا كە منی تێدام ،مرۆڤ پێی خۆشە شوێن ڕیشە و ڕەگەزی خۆی بكەوێت ،هەتا بتوانێت خۆی بدۆزێتەوە .باوباپیری من بە ڕەچەڵەك دێهاتی و وەرزێر بوون .مامەكەم لە ساتەوەختی مردندا ،لە ژێر دارە
وتار پێی خۆش نییە بە هۆی ڕووداوە سروشتییە ناحەزەكانی ئەم ژیانەو‌ه بچێتە ژێر پێ و لە ناوی بەرن. دەبێ ئاماژە بەم پرسەیش بدەین كە یەكێك لە گیروگرفتە تەكنیكییەكەی ساراماگۆ كە رەخنەگەران زۆریش زەقیان كردووەته‌وه ،خوو و عادەت بە فرەنووسینە و لە زۆربەی دەقەكانی ئەم مەسەلە دیارە .ئەم خووە ئەگەرچی خوێنەر هیالك و هەندێ جار وەڕەز دەكا ،بەاڵم دیارە كە ڕیشە و ڕەگەزی لە سەلماندنی وتەكانی نووسەر بۆ خوێنەرە .ساراماگۆ لە تەواوی بەرهەمەكانیدا ئەم پرسە دەهێنێتە گۆڕێ، كە هەموو نەهامەتی و پەشۆكاوی و سەرلێشێواویی مرۆڤی هاوچەرخ بە هۆی خواست و ویستە نەشیاو و نەگونجاوەكانی خۆیەوه‌یه‌تی ،كە وەك هەڵیسێك بە دەوری خۆیەوە ئااڵوە و لە جەستەی لێ نابێتەوە. ساراماگۆ زۆر بە سانایی ئەم وتەیه ئەدركێنێت ،كە نەبوونی بیروڕایەكی چاكەمرۆڤانە و هەروەها لەناوچوویی پێشینە باشەكانی مرۆڤ ،دەبێتە بەڵگەی سەرگەردانیی ئەم بوونەوەرە لەم جیهانە ڕەش و خەمبارەدا. ئەم نوووسەرە بەناوبانگە سەرەنجام بە هۆی نەخۆشییەوە، لە 18ی ژووەنی ساڵی 2010ی زایینی لە تەمەنی 87 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد و لەگەڵ جیهانی ئافراندن و داهێنان بۆ هەمیشە ماڵئاوایی كرد.
میوەكانی دانیشت و لە دارەكان ماڵئاوایی كرد و وەك منداڵێكی ساوا هۆنەهۆن گریا. خەاڵتی نۆبێل بە جۆرێ دەستخۆشانەیەكە لە تەواوی ئەو نووسەرانە كە وەك خۆم بە ڕەگەز هەژارن". ئەم وێنایە كە ساراماگۆ رەنگە وەك (ژان پۆل سارتەر) كە ئەندامی پارتی كۆمۆنیست بووە ،خەاڵتی نوبێل وەرناگرێت ،هەر لە بنچینەوە هەڵەیە .چونك ه خۆی لەم بارەوە وتبووی: "من نە بە هۆی كۆمۆنیستبوونم، بەڵكو بۆ سەرجەم كتێبەكانم پێ نۆبێلم خەاڵتی بەخشراوە ،هیچ نووسەرێ بە ناوی كاپیتالیزم خەاڵتی نۆبێل قەبووڵ ناكات". ئەم نووسەرە بە مامۆستای بەدیهێنەر و خەلالقی چركەساتگەلی ڕەسەن و جوان پێناسە كراوە .چركەساتگەلێك كە ڕەنگە هەموو رۆژێ ،دەیان جار لە زەین 46 و هۆشمان تێدەپەڕێن ،بەاڵم زۆربەمان هێزی ڕاگرتن و نووسینی ئەوانەمان بە هیچ شێوەیەك نەماوە .خۆسێ ساراماگۆ بۆ هەڵبژاردنی چركەساتەكانی نەخشین و ڕەسەنی رۆمانەكانی هیچ كاتێك خۆی و خوێنەرانی تووشی زەحمەت نەكردووە و تێبینی: تەنیا بە جەوهەرە ئاسایییەكان توانیویەتی جیهانێك پڕ ڕستەكانی نێو كەوانه ،لە وتووێژەكانی لە سەیروسەمەرەیی بۆ ئێمە بخولقێنێت. هەڵبژێردراون. ئەو جۆرە كە ساراماگۆ ئاماژەی پێ داوە ،هەمیشە لە هه‌وڵدا بووە كەسێتیی رۆمانەكانی زۆر ساكارانە بهێنێتە ئاراوه ،نە زۆر جوان و شیرین ،نە زۆریش ناحەز و سەرچاوە: نالەبار ،كە لە بارودۆخێكی تایبەت ،بە هۆی هەستی ماڵپەڕی ئەدەبی گیالنكا و افتاب دۆستایەتی و عەشقەوە ،لە ئەنجامدا بە یەكدی دەگەن. جیهانی خۆسێ جیهانی ئاشتییە ،ئاشتییەك كە ئەو قەت
«خۆسێ ساراماگۆ»ـو‌ه
جەستەناسی و لێشاوی ئارەزوو لە (پرووشەكانی عشق)ی كەژاڵ ئیبراهیم خدر-دا ناجح المعموری لە عەرەبییەوە :عەزیز كەریم عەلی كەژاڵ ئیبراهیم خدر جیاوازیی نییە لەگەڵ شاعیرە ژنە كوردەكان بە قاڵبوون بە دووانەیی نێوان نێر و مێ ،بەوەی كە بنەمایەكە ژیانی ملكەچ كردوو بۆ گونجان و سازان ،هەر لە یەكەم شارستانییەتەوە دەركەوتنی ئەم دووانەیە مەڵبەندێكی گرنكی ڕۆشنبیری و دینی بووە ،كە شارستانییە كۆنەكانی لە خۆیان گرتووە. گرنگیدان بە پەیوەندیی دووانەیی گیان و ورەیی هیما بۆ بوونی لێك تێگەیشتنێك دەكات كە لە نێوان هەردوو جەمسەری ژیاندا (نێر و مێ)دا هەیە. ئەم گونجان و پەسەندكردنی بەرانبەرە بڕیاردانێكی ناوەییە ،من و ڕۆلی كەس لەگەڵ بەرانبەردا 47
وتار لە ڕێگەی منەوە نەبێت ئاشكرا نابێت .هەر ئەویشە پێویستی بە كەسانی ترە بۆ ئەوەی میكانیزمێكی ڕوونتر پێك بهێنێت. لەوانەیە الی هەندێك سەرقاڵبوون بە دووانەیی جۆرێك بێت لە جۆرەكانی ڕۆمانسییەت و ئالوودەبوونێكی گەنجانە بێت بە خۆشەویستییەوە .چیرۆكەكانی گەڕانە كە بە درێژایی رۆژگار بۆ مرۆڤ ماونەتەوە، بەاڵم هەرگیز وا نییە ،بەڵكو بەشێكە لە مرۆڤ و لەمەش گرنگتر بەكارهێنانی سەرچاوەكان گەڕانەوەیانە بۆ بنەما ئەفسانەییە سەرەتاییەكان ،كە پەیوەندیی نێوان دووانەیەیان لەسەر بنەمای خەڵەتاندن و بەئاكامبوون لە وزەی شاراوەی الشە بنیادناوە .ئەمە سەرەتای یەكەم ناسینە، ناسینی من لەگەڵ ئەوانی تر. منی (مێ) حەوایە لە گفتوگۆدایە لەگەڵ ئادەم بۆ خواردنی میوەكەی بەهەشت، میوەكەش ڕەمزێكە مانای الشەی ژیان و هێزی گەڕۆك لە ژیاندا دەگەیەنێت .هێزیك كە دەبێت جەمسەرێكی تری هەبێت جگە لە ئادەم كەسی تر نییە .ئەمە یەكەم ساتە كە حەوا لێهاتوویی و فریوی الشەی خۆی لە ڕاكێشانی ئادەم بە الی خۆیدا تاقیكردەوە ،كە ئەمەش دەرگایەكی تازەی هێرشبەرە، دەستپێكردنی دەرگای ژیانی لەسەر زەوی و ڕای دەرچوون لە بەهەشت دۆزینەوەی الشەی مێ و فێربوونی چێژەكانی وای لێكرد بەرەو زەویی پیسی بڕوات. قەسیدەی كەژاڵ ئیبراهیم 48
خاوەنی سەرەتاییەكی ڕوونە؛ پڕە لە ڕۆمانسییەت ،بە داڕشتنێكی ئەفسانەیی ،بۆیە یەكەم سات لە مێژووی مرۆڤایەتی دەروازەی دەقێكە ڕاكیشانی ئادەمی عاشق ئاشكرا دەكات .لە بەردەم تاقیكردنەوەی فریودان و وزەی ئەفسوناوی لە حەوای مێدا. لەوكاتەوە كە تۆم ناسی بە بێ ئاگر گڕم گرتوو لە بەرپێتدا تووامەوە هەر زوو زانیم كانگای عشق و خۆشەویستی بە عەشقێكی زۆر شێتانە لە ناختدا گیرسامەوە .ال 74 حەوا "ئادەم"ی ناسی دوایی فریودانی گڕگرتنی بەڵگەی ئاشكراكردنی نێرییە؛ ئاگر ڕەمزێكی بااڵیە .مانای مێ دەبەخشێ و ئاویش ڕەمزێكی نزمە و مانای نێر ،وزەی نێر دەبەخشیت. دووانەی ئاو و ئاگر الشەی كڕی مێی لێ تۆراندووە لە پێش ئادەمدایە ،نێری حەشاروەر ناسراوە ،لەبەر ئەوەی حەوا هەڵگری بانگەشەی هاوبەشی و ڕاكێشانی دووانەییە و ئەزانێت مەبەستەكانی ئارەزوو چییە ،لەسەر ڕای خۆی نەوەستا ،بەڵكو ڕازی بوو بە تووانەوە تووانەوەیەكی بنیادنەر ،نەك ڕوخێنەر. خۆڵەمیش دەرئەنجامی گڕگرتنە ،ئاو ،خۆڵەمیش لە ئەفسانە ڕۆژهەاڵتییەكاندا توانای گۆڕین و شێوەیەكی تر لە خۆ دەگرن .ئاشكرایە ئاو لە گرنگترین توخمەكانی خەیاڵە .الی (باشالر) ئاو دەگۆڕێت و بە هەموو گۆڕانەكانییەوە مانای چاالكیی خۆی لە دەست نادات .لە هەر شوێنێك بێت ئاو هێمایەكە بەو ڕێنانەی پارێزگاری لە ڕەفزیەتی خۆی بەخشینە زۆرەكانی دەكات .هەروەها گڕگرتن و بە خۆڵەمیش بۆنی مانای مردن ناگەیەنێت، بەڵكو جارێكی تر گەڕانەوەیە بۆ ژیان .ئەمەش لە زۆر ئەفسانە ناسراوەكاندا هەیە ئاو بە دڵنیاییەوە دەگەڕێتەوە و دەركەوتنەوەی خۆڵەمیش و گۆڕێنی شێوەی هێز و وزەیەكی زۆرترە لە یەكەمجار.
حەوای مێ لە نهێنییەكانی بۆ ئادەمی پیاو ئاشكراكرد و باوەری پێكرد دوای ئەوەی كە زانیی نێر سەرچاوەی عەشق و خۆشەویستییە ،هەرچەندە لە مانای فەرهەنگیدا عەشق و خۆشەویستی یەك مانایان هەیە ،بەاڵم جیاوازیی عەشق ئالوودەبوون و شەیدابوون و خۆبەستنەوە بە كەسێكی ترەوە ،بەاڵم خۆشەویستی بریتییە لە هەڵسوكەوت و دۆزینەوەی بەرانبەر پیادەكردنیان و لە دەقەكەدا ددانپیانانێكی ئاشكرا بە عەشق و شێتیی عەشق هەیە .بۆیە بڕیاری جێگربوونی لە گیانی نێردا داوە .دووبارە خوێندنەوەی ئەفسانەی تایبەت بە ئاو و ئاگر ئەوەمان ال جێگردەبێت كە دەسكەوتەكانی پەیوەندیی دووانەیی پێویستی بە بەیەكگەیشتنی ئاو و ئاگر نییە مێ ئاگرێكی گڕگرتووە بۆ گڕگرتنێكی تەواو. پێویستی بە الشەی خۆیەتی ،وەكو تاقیكردنەوە و دواتر كوژاندنەوەی بە ئاوی نێر ،كە لە كاتی گڕگرتنی توواودا ئاوەكە بەردەبێت و دەڕوات. بەاڵم گڕگرتنی حەوای مێ لە كاتی فریودان و هەڵچوونی
کەژاڵ ئیبراهیم خدر
ئارەزوو بە الفاوبوونیدا تواناكانی خۆی تاقی ناكاتەوە هەتا دوای كەڵەكەبوون و كۆكردنەوەی ئاوی نێر نەبێت. سەرنجمان لەسەر ئەم دەقە مانەوەیەتی لەسەر نێری .وەكو گوتاری نێری پێشبینی دەكات ،نێر هێزێكی لەخۆبایی و كەللەڕەقی و ملكەچكەرە. مێ گوێڕایەڵە زۆر لێكراوە ،چونكە هەمیشە خەو بە گڕگرتنەوە دەبینێت ،وەكو خوای تایبەتمەند بە ڕەگەز. بە بە مانای ددانپیانانێكە پاشكۆبوون باوەڕێكی ڕەها و ڕازیبوونە پێی ،چونكە ئاگركەوتنەوە بەخششی پیاوە، بەڵگەی بەرەفزبوونی پیاوە 61 لێرەدا گەورەیی نێر دەردەكەوێت تێیدا .ئەم شتانە لەسەر خۆی دەزانێ و ئەمەش الی ئافرەت 49 دووبارەدەبێتەوە و بە ئاشكرا لە سەرەتای دەقەكەدا دیارە ،لەبەر ئەوەی مێ وەك خاك وایە و پێویستی بە بەشی ئاورنگ هەیە. بۆ جێبەجێكردنی ئەركی بەپیتی .ئەگەر خاك وشك بێت ئەوا خاكەكە مردووە ،بۆیە لێكدانی هێزی ئەرێیی و نەرێیی مێ گڕدەگریت. ئەفسانە كرانەوەیەكی بەرەو سۆفی تێدایە و پەیوەندیی نێوانیان بۆ ساتی دەركەوتنی سۆفییەت وەكو فیكر دەگەڕێتەوە ،جیاوازیی نێوانیان ئەوەیە ئەفسانە پەیوەندیی لەگەڵ چەند خوایەكی جۆراوجۆردا هەیە. بەاڵم تەسەوف پەیوەندیی بە یەك خواوە هەیە و ئەم خوایە الشە نییە ،بە پێچەوانەوەی خواكانی ئەفسانەوە جگە لە چەند جیاوازییەكی تر؟ من بەر لەوەی تۆبناسم تامەزرۆی سەمای پەنجەت و عاشقی روخساری گەش و دووچاوی پر ئەوینت بووم ...ال 75
وتار یەكەیەكی هەستاری كۆكردنەوەیەكی لە نێوان بینین و دەستلێداندا ئەنجام دراوە و وا دەردەكەوێت ئەم دەقە پێوستی بە ناسین هەیە ،بۆیە دووبارەبوونەوەی تێدایە پەیبردنی لەناكاو بە پلە ئێستاییە .دڵدارەكە ئامادەیە وەك خەون یان لە نێوان خەون و ئەفسانەدا بە پەرۆشەوە بۆ سەمای پەنجەكانی و یاریكردن لەگەڵیاندا" ئاشكراكردنی ئارەزووەكان ئاشكرایە و خواستراو نییە .بانگەوازەكە ئامادەیە لە گیاندا مەللە دەكات و چاوەكانی لەوێ ئاودەخواتەوە. ئەمە خولیابوونە؛ خولیابوونێكە كە بەهۆی چاوییەوە پێ گەیشتووە ،ئەیبیستی .پێش زانینی ناوەرۆكەكەی خۆی پێ ئەناسێنێ تا دەگات بە هەموو شەتەكان ،وا دیارە پەنجەیان پەنجەكان هێمایەكە و ژنە شاعیرە كوردەكان فەرمانێكیان پێ بەخشیووە و پەنجە جێگرێكی بابەتییانەی ئالەتی نێرینەی پیاوە و پەنجەی دەست (برای تووتەیە) كاتێك ئەڵقەی زێڕینی تێدەكریت لە ساتی گرێدانی پەیمانی هاوسەریەتیدا .بەڵگەی جوتبوونی نێر و مێیە .ئەڵقە بازنەیەكی ڕەمزییە ڕازی بوو كە پەنجەی پێدا بچێت. وشەی (پەنجە) لە دوو قەسیدەدا هەیە .یەكەمیان لە قەسیدەی بۆ(تەنها جارێك یارمەتیم بدە)ی كەژاڵ ئەحمەد، ئەویتریان لە قەسیدەی (پرووشەكانی عەشق)ی كەژاڵ ئیبراهیمدا. ئەوەی لەو دەقەدا ئاشكرایە پەیبردنێكی بەردەوامە بە شێوەیەكی لەسەرخۆ بەرێوە دەچێت ،مێ وەری دەگرێت 50
فێری دەبێت ئاشكرای دەكات؟ ئەوەی زیاتر سەرسووڕهێنەرە خەونێكی چاوەڕوانكراوە، بریتییە لە ناسینی نێر لە الیەن مێ و ئەم ناسینەش مێ بەرەو سەربەستی دەبات ئەمە خەونی ژنە شاعیرە كوردەكانە ،بەاڵم ئەم خەونەش جیاوازە لە نێوان شاعیرە ئافرەتەكاندا .سەربەستی الی كەژاڵ ئەحمەد وەكو ئەو سەربەستییە نییە كە لە دەقی(پرووشەكانی عەشق)دا هەیە .كەژاڵ ئەحمەد سەربەستی یاخییە ،كودەتاچییە، وروژێنەر و دانەدەرەو الی كەژاڵ ئیبراهیم بریتییە لە خەوبینینی چێژوەرگرتنی پیاو. الشەی ئافرەت خاڵیكردنەوەی ئارەزووەكانی ملكەچبوون و بەزین لە بەردەم پیاودا تا ئاستی كۆیلەتی چۆن دەبێت ئافرەت بچووكی و كۆیالیەتیی الشەی قبووڵ بكات. لەو ڕۆژەوەی دەستەكانی تۆم ناسیووە دەستی هیچ شێخێك ماچ ناكەم هەر بە تەنها تۆ شیخم بەو من كچە گاور هەر بە تەنها تۆ دەروێشی ڕۆحم بەو منیش تەكیەی زكر و نزات ...ال 76 پیاوی عاشق لەم دەقەدا دەبێت بە سۆفییەك لە پلەی ڕابەردا ،الی ئافرەت عاشق جیاوازیی گەورەی هەیە. گەورە و پەرستراوە ئەویش گەورەیی خۆشەویستی و پەیوەندیی دووانەییانەیە تابئاستی تووانەوە ،ئەم دەقە دەمانگێڕیتەوە بۆ پەیوەندیی سرووتی هاوسەرگیریی شارستانییەكان لێرەدا فەرمانیكی تر بە مێ دەسپێرێ جگە لە چیژوەرگرتن ،ئەویش پیتاندنە ،چونكە عاشق پیرۆزە الی ئافرەت پێویستە عاشق سرووتەكانی لە شوێنێكی پیرۆزدا ئەنجام بدات... هەر بە تەنها تۆ دەروێشی ڕۆحم بە و منیش تەكیەی زكرو نزات بۆیە لەم دەقەدا تەكیە و پەرستگە كراوەتە شوێنی ئەنجامدانی جووتبوونی نێر و مێ لەالیەك ،لەبەر ئەوەی
وشەی (نێر) مانایەكی دروستی نییە ،گێڕانەوەی دەقە ئایینییەكان لە الیەكی ترەوە ،چونكە وشەی ڕەگەزی پیرۆز لە زۆر دەقە سۆمەرییەكاندا ئامادەی الشەی مێ بووە ،بووە بە پەرستگەیەكی كراوە بۆ دەسەاڵتی بیروباوەڕ و دروشمەكانی نێر و پێگەیاندنی هەردوو ڕەگەز لە پێناوی ژیانەوەدا و تازەبوونەوەی ژیان و تەكیە من؟ بڕگەی (تەكیە و زكر و دوعاكردن) گێڕانەوەی ئەم داڕشتنە شیعرییە دەبینم بۆ ئەفسانە یەكەمەكانی و بڕواناكەم گوزارشت بێت لە پیادەكردنی سرووتی ئایینیی هاوچەرخ ،بنیادی وشەی پیرۆز ئاشكرایە لە دەقەكەدا و دووبارەبوونەوەی وشەكە بە مەبەستی شاردنەوەی پیرۆزی پیادەكردنی بیروباوەڕ و دروشم و پەلهاویشتنی زۆری دەقەكەیە بۆ پیرۆزییەكان بە مەڵبەندبوونی مێی دڵدار .لێرەدا ناچارە پیرۆزیی زیاتر بدات بە دڵدارەكەی لە خەیاڵدا؛ یان گیانێكی نەبینراو و ئامادە لە ڕاستیدا هاتووە بۆ الی ئەو دێت .هەركاتێك بیەوێ بە توانایە لەم جۆرە ئامادەبوونەدا ،چونكە نێر بەستراوە بە "مێ"وە، بە هۆی گۆڕێكی گلكۆیەكی تایبەت بە نێرەوە ئەم شوێنە پەرستراوە بۆ تاكە كەسێك نییە ،بەڵكو بۆ چەند گیانێكی پیرۆزە و ئەم پیرۆزییەش هەلێكی بۆ ڕەخساندووە كە سنووری عەقڵ ببەزێنێ ،ئەمەش كارێكی بەالوەیە تەنها بۆ پیرۆزەكان دەبێت؟ لە یەكەم دیداری تۆدا من میوانێكی ناوەخت بووم تۆش گڵكۆی پیاوچاكێك بووی هاتم تاكوو دووبەرد بنێم بە نێوچاوانی پیرۆزتەوە و ڕۆژانی ڕانەبردووی خۆم لەنێو مەرقەدی بااڵتا تاقی بكەمەوە ...ال 76 تاكی عاشقی پیرۆزی نێر لێرەدا سیفەتێكی كۆپیی وەرگرتووە و دڵداری مێ دەچێت بۆ الی و مامەڵەیەی سۆفییەكی دڵداری تایبەتی لەگەڵدا دەكات .بۆ ئەوەی پیرۆزییەكی بێ كۆتایی بداتێ دوو بەرد ئەنووسێنێ بە
ناوچاوانییەوە ،چونكە سەر جێگەیەكی پیرۆزی بینراو و نەبینراوە ،ئامادە و نائامادەیە .بۆیە تەكیە نازناوی پیرۆزی بەخشیووە بە ناوچاوانی. سۆفییە نموونەیەكە ئامادەیە بە الشە بۆ ئەوەی جنس بگۆڕنەوە ،هەرچەندە ئەو كەسێكی نادیارە ،بەاڵم پیرۆزیی خۆی جێهیشتووە وەكو ئەو پیاوچاكانەی مردوون ،بەاڵم ڕۆڵیان هەیە لەسەر بۆردی پیتاندن و ژیاندنەوە. لەم دەقەدا تەقینەوەیەكی بەهێز و دەنگدەر هەیە ،بەاڵم شاراوە بووە بە زمانێكی نەرمی لەسەرخۆ، كە وای لە دەقەكە كردووە پابەندبوون داگیرساوبێت؛ پێیەوە ئاسان نییە زۆر هێزی 61 خواستراوی تێدایە ،كە ڕووەو یاخیبوون و توندوتیژی دەڕوات ژنە شاعیران كەژاڵ ئەحمەد و كەژاڵ 51 ئیبراهیم و شیرین كاف و ئەرخەوان، هەموویان دەنگێكی ناڕازیی یاخین .لە هەندێك كاتدا پڕن لە ڕق و تۆڵە لەو هاوڕێیانەی كە دزە دەكەن بۆ باری ئارەزوو ژیانی خەڵكی سادەی گەڕاو بە شوێن ئازادی و چێژدا تێك دەدەن بەالشەو، دەقە شیعرییانەی كە ژنە شاعیرەكانیش پێشكەشی دەكەن الی ئێمەی خوێنەری عەرەب نامۆیە ،تەنانەت الی ئەورووپییەكانیش ئەو دەنگانەی زیاتر سەربەست و ڕزگارن لە كۆتوبەندی جنسی ،كە نێرساالری سەپاندوویەتی بەسەر مێدا لەوساتەوەی ڕۆشنبیرێكی گەورەی ئەفسانەیی دایك داڕماوە. هەمیشە نێر ویستویەتی الشەی مێ دروست بكات بە پێی ویست و ئارەزووی خۆی و ئەمەش بەهۆی پیرۆزییەوە بە دەستی هێناوە ،لەبەر گرنگیی الشە ئەبینین زانا ئیسالمییەكان ناوی تریان لە الشەی مێ ناوە وەكو وشەی (جێگە) لەبری ئەوەی ژن ئەم جۆرە ئاشكراكردن و پەردەالدانانە لە ئایینە ئاسمانییەكانی
وتار پێش ئیسالمدا هەیە لە ئاینی یەهودیدا وشەی جێگە بەكارهاتووە بۆ خێزانەكەی یەعقوب ئەو ژنە گێژەی كە كوڕەكەی یەعقوب پەیوەندیی لەگەڵیدا دروست كردووە ،بۆیە وشەی جێگە بووەتە تەكیەیەك بۆ پیادەكردنی سرووتە دینییەكان و جنسیش بەشێكی زیندووی سرووتە دینییەكانە. هەر بە تەنها تۆ دەروێشی ڕۆحم بە و منیش تەكیەی زكر و نزات ... الشە لە شیعر و هونەردا گۆڕانی بەسەردا هاتووە و لە هەموو ئەو گۆڕانانەدا ئەركی پیرۆزی خۆی لەدەست نەداوە ،كە پرە لە چێژ .ئەمەش وای كردووە كە هەمیشە بەرز و بەهێز و الساربێت هیچ هێزیك ملی پێ دانەنەوێنێ تەنها هێزی جنس نەبێت ،كە ئەویش جەمسەرێكی ترە الشە پێویستی پێەتی .لە شیعرەكانی (شیرین كاف)دا جنس ئامادەیە ،شەكانەوەی هەیە و الشە هێمایەكە بۆ كراوە و خواستراوە .تەنكە لەناو دەستەواژەكاندا خۆی شاردووەتەوە الشە پەنا بۆ وشەیەك دەبات كە دەق ئامادەی دەكات شاعیر بانگی دەكات بۆ پەڕوەردەكردنی هاوارەكانی بەپێویستبوونی الشە بە گوێماندا بچرپێنێت الشەی نێر بە بارانێك دەزانێت كە دزە بۆ الشەی مێ دەكات و شێداری دەكات و لە وشكی ڕزگاری دەكات. مێیەتی گومڕا دەبێت بە هێمایەكی مانابەخش بۆی، دارچنار و سێو و سنەوبەر هێمایەكی ڕۆشنبیرانەیە بۆ ئافرەت و ئارەزووی چێژی 52
جنسیی چاوەڕواننەكراوە ،چونكە ژیانی دووانەیی، الشەی دەقە شیعرییەكە بانگەشەی بۆ دەكات تەنانەت بۆ مردووەكانیش لە دەقی (فصولی) شاعیر كەژاڵ ئیبراهیمدا. ئەم نووسینە لە ژمارە 25\24ی گەالوێژی نوێی ساڵی باڵوكراوەتەوە
2009دا
گفتوگۆ لەگەڵ شاعیری ناوداری ئەرمەنی -ئێرانی
واهە ئارمێن
-دا
واهە ئارمێن: کاتێک پێنووس دەگرم بە دەستەوە، لە خۆمەوە ،لە جەستەمەوە، لە زەین و خەیاڵمەوە، لە جیهانی تاکەکەسیمەوە دەست بە نووسین دەکەم
تایبەت بە گەالوێژی نوێ سازدانی :شادی نیکخا لەم ڕۆژانەدا زۆر جار نامیهرەبانیی مرۆڤەکان وا پەستم دەکات دەڵێم تازە سەردەمی میهرەبانی بە سەر چووە ..بەاڵم کە ده‌چمە دیداری واهەی شاعیر و بەو بزە شیرینەوە بە سەر کورسیی کەمئەندامانەوە تا بەر دەرگه‌ی ئاپارتمانەکەی دێت بە دەممەوە ،دووبارە دڵم دەگەشێتەوە و ھیوام دەبووژێتەوە ،کە ھێشتا دنیا تەژییە لە میهرەبانی و جوانی ...واهە چەند ساڵێک لەمەوبەر لە ڕووداوێکی هاتوچۆدا توانای چوونە ناو شەقامەکانی لە دەست دا و لە ماڵەکەیدا و لە ناو شیعرەکانیدا مایەوە ،بۆ پاسەوانیکردن لەو میهرەبانییانەی کە خۆ لە مرۆڤەکانی دەرەوە و ناو شەقامەکان ڕادەپسکێنن و پەنا دەبەنه بەر ژوورەکەی ئەو.
53
گفتوگۆ "واهە ئارمێن" شاعیرێکی ئەرمەنی -ئێرانییە، ساڵی ١٩٦٠لە شاری مەشهەد لە ڕۆژهەاڵتی ئێران لە دایک بووە .بە هەردوو زمانی ئەرمەنی و فارسی شیعر دەنووسێ و لە بواری وەرگێڕانیشدا بە هەردوو زمانەکە ،خاوەن ئەزموونە و بە تایبەتی هەوڵی باشی داوە بۆ ناساندنی ئەدەب و شاعیرانی ئەرمەنی بە خوێنەری ئێرانی. لە سەرەتاوە ،دوو کۆمەڵەشیعری بە زمانی ئەرمەنی باڵو کردوونه‌تەوە ،بە ناوی "بەرەو دەستپێک" و "زریکە" و دواتر زمانی فارسیی وەک زمانی ئەدەبیی خۆی هەڵبژاردووە .خۆی لە وتووێژێکدا دەڵێ «من دەبێ دەنگم بە دنیا بگەیەنم ،دەنگی مرۆڤێکی ئەرمەنی. زمان ئامرازە .خەتای من نییە کە دوور لە نیشتمانی باووباپیرانم لە مەشهەدی ئێراندا لە دایک بووم .لە شارێکدا کە سااڵنێکی زۆر لەگەڵ ھەزاران ئێرانیی غەیرەئەرمەنی و تەنیا پەنجا -شەست کەسی ئەرمەنیدا ھاتوچۆ و هەڵسوکەوتم هەبووە .بەهەرحاڵ، گۆڕینی زمان بۆ من گەرچی مایەی پەژارەیه، بەاڵم پێویست بووە ،هەروەک زۆربەی الپەڕەکانی مێژووەکەشمان وا بووە. ئەمەش یەکێکە لەو ئازارانەی کە گڕوتینێکی زیاتر دەبەخشێتە من ،بۆ وەی لە خۆم دابڕێم و ببمە شاعیر و دەست بدەمە داھێنان .وەک شاعیری هەمیشەزیندووی ئەرمەنی واهان دێرییان دەڵێ :ژیان یانێ ئافراندن و لەوێدا کە داھێنان نەبێ ،ژیانیش 54 نییە.
تا ئێستا چوار کتێب بە زمانی فارسی لە واهە ئارمێن باڵو بوونەتەوە ،کە سیانی یەکەمیان کۆمەڵه‌شیعرن بە ناوەکانی: باڵەکانی له الی شیعرەکەمدا بەجێ هێشت و چوو١٣٨٤ / پاش تێپەڕینی دوڕناکان١٣٨٨ / کە باران دایکرد ،دەچین١٣٩١ / تازەترین کتێبیشی بە ناوی "حەز دەکەم هەندێ جار شاعیر نەبم" کە کتێبێکی جیاوازە و داگری کۆمەڵێک شیعر و پەخشانە لە شێوەی یادداشتگەلێکدا سەبارەت بە ژیانی خۆی. واهە هەروەها دوو کۆمەڵەشیعری "پوونە نەدایی" و "ڕەسوول یونان"ـی لە فارسییەوە وەرگێڕاوە بۆ ئەرمەنی و ئەو بەرهەمانەش کە لە ئەرمەنییەوە وەری گێڕاون بۆ سەر فارسی ،بریتین لە: کلیلی دەرگه‌کەم لە سەر هەتاوە (بەرهەمی شاعیرانی
ھاوچەرخی ئەرمەنی) شیلەی قەیسی و سێ گۆشەیەکی ڕەش (شیعری ئێدوارد ھاخوێردیان) پاییزێکی تەواو جیاواز (شیعری هوانس گریگوریان) دێڕی یەکەم نانووسم (کۆمەڵێک کورتەشیعر لە شاعیرانی ھاوچەرخی ئەرمەنستان) ئەوەی خوارەوە گفتوگۆیه‌كه لەگەڵ واهە ئارمێندا ،کە بە تایبەتی ،بۆ گۆڤاری گەالوێژی نوێ ئه‌نجام دراوه. *چی هانت دەدات شیعر بنووسی؟ ھۆنینەوەی شیعر و بە گشتی ئافراندنی ھونەری،الی من زیاتر چاالکییەکی خۆڕسک و بێ ئیرادەیە .لە ڕاستیدا مەبەست لە نووسین و ئافراندنی ئەدەبی لە
ناخۆوریای منەوە دێت .کاتێک پێنووس دەگرم بە دەستەوە ،لە خۆمەوە ،لە جەستەمەوە ،لە زەین و خەیاڵمەوە ،لە جیهانی تاکەکەسیمەوە دەست بە نووسین دەکەم ،پاشان ھێدی ھێدی لەوەی دەیزانم ،دوور دەکەومەوە ،بەرامبەر بە ھزر و بنەما و بڕواکانی خۆم دەکەومە گومانەوە و بە چوونە ناو دنیای گەڕان و دۆزینەوە و خەیاڵ دەست دەکەم بە شیعرنووسین. لە ڕاستیدا کاتی نووسینی شیعر هەرگیز خۆم بە تەنیا بەو شتانە سنووردار ناکەم ،کە لە ھزر و ئەندێشە و دەرکی خۆمدا دەگونجێت .دڵنیام کە ئەگەر 61 تەنیا بە خواستی ئاگایانە و بە چاودێریی زەینی وریای خۆم بنووسم ،ئەنجامەکەی دەقێک دەبێ 55 کە لەوانەیە زۆر جوان و بەرچاو بێت ،بەاڵم بێگومان شیعر نابێت.
*ھێندەی کە لە شیعری تۆ دەردەکەوێت، لە ڕواڵەت و بەکارھێنانی جۆری زماندا سادەیە، بەاڵم واتای قووڵی هەیە و هەندێ جار لە کۆتایی شیعرەکەدا ،شتێک ڕوو دەدات کە بە تەقینەوە یان شۆڕشی مانا لێک دەدرێتەوە .ئایا واهە ئارمێن بڕوای بە شیعری واتاگەرا هەیە ،یان بە ڕێکەوتی شاعیرانە؟
ئەوەی کە لە الی من لە شیعردا زۆر گرینگترە لەساکاری یان ئاڵۆزبوونی زمان ،لەحنی وشە و بە گشتی ستایل و فۆرمی شیعر ،حەقیقەتی شاعیرانەی وشە، گەوهەری وشە و ئەو واتا و چەمکەیە کە لە پشتییەوە خۆی حەشار داوە .دەبێ جیاوازییەک هەبێت لە نێوان ساکاربوون یان سووک و بێناوەرۆكبووندا .ئەگەر
گفتوگۆ شاعیرێک بە زمانێکی ساکار دەتوانێ بە قووڵی بیر بکاتەوە و بیرکردنەوە و سەرسووڕمانی بەردەنگەکەی بهەژێنێ ،ئەوە ساکاریی زمانی ئەو نەک لە عەوامانە بوونییەوە ،بەڵکو لە زانین و بگرە زۆرزانینەوە سەرچاوە دەگرێت. سەبارەت بە فۆرمی شیعریش هەروەک گەلێک جار وتوومە ،من هەرگیز پێش نووسین بڕیار نادەم کە فۆرمی شیعرەکەم چی بێ و چۆن بێ ،کورت بێ ،درێژ بێ ،عەرووزی بێ ،کێشی هەبێ یان شیعری سپی بێ؟ گرینگترین تایبەتمەندیی شیعری من ،ناوەرۆکەکەیەتی و هەر ناوەرۆکە کە لە سەر فۆرمی شیعرەکەم بڕیار دەدات .بێزارم لە درێژدادڕی و فرەوێژی، بە تایبەتی لە شیعردا .پاش ھۆنینەوە و خوێندنەوەی دووبارەی هەر شیعرێک ،ئەگەر هەست بکەم درێژدادڕیم کردووە و دێڕێکم بەبێ هۆ سەپاندووە بە سەر شیعرەکەمدا، بێ سێودوو دەیسڕمەوە ،چونکە هەرگیز حەز ناکەم بە زیادکردنی وشە و دێڕی زیادە ،لە شیعرییەتی شیعرەکەم کەم بکەمەوە .کەوایە دیارە کە بۆ شاعیرێک بە شێوە بیرکردنەوەی منەوە ،ڕێکەوتی شاعیرانە لە شیعردا، دەتوانێ پێگەیەکی تایبەتی هەبێت. ڕێکەوتێک کە ڕەنگە زۆر جار نادیار و شاراوەیە ،بەاڵم بەو متمانەیەی بەرامبەر شعوور و تێگەیشتنی خوێنەرەکەم هەمە ،گومانم نییە کە ئەو ڕێکەوتە دەبینێت و بەو ڕوانینەی شتێک بەو ڕێکەوتە و بە شیعرەکەی من یان باشترە بڵێم بە شیعرەکەی 56 ئێمە زیاد دەکات.
*لە زۆربەی شیعرەکانی تۆدا جۆرێک سروشتگەرایی بەدی دەکرێت ،بە تایبەت وێنەی زۆر لە ئاسمان و خۆر و مانگ و شەو و ...ئەمە بەس ھۆگریی واهەیە بۆ سروشت ،یان ھۆکارێکی دیکەی هەیە؟
گەرچی ھۆگرییەکی زۆرم هەیە بەرامبەر سروشت وجوانییەکانی ،بەاڵم ئەوەی کە وێنەگەلی زۆر لە ئاسمان و خۆر و مانگ و دیاردەکانی دیکەی سروشت لە شیعری مندا بەرچاو دەکەوێ ،بێگومان ھۆکارێکی دیکەی هەیە .گەرچی هەمیشە خوێندوومانەتەوە و فێریان کردووین کە سروشت یەکێکە لە بنەماییترین چاوگەکانی ھونەر -بە تایبەت شیعر ،بەم حاڵەوە بڕوام وایە کە ئاماژەی ڕاستەوخۆی شاعیر یان نووسەر بۆ سروشت و جوانییەکانی ،دەتوانێ مایەی بێزاری و ماندووکەر بێت ،بەاڵم گەر بڕوامان وا بێت کە بەرزترین تەشکی جوانی دەتوانێ بەرهەمی ئەندێشە و خەیاڵی شاعیرێک، یان هەر ھونەرمەندێکی دیکە بێت ،لەم حاڵەدایە کە سروشتیش دەتوانێ ئیلهامبەخش بێت بۆ شاعیر لە پێناو دۆزینەوە و کەشفییاتی فەلسەفی و شاعیرانەیدا و یارمەتیی بدات بۆ بەدەستهێنانی واتاگەلی تازە لە دیاردەکانی سروشتدا و بەم چەشنە ببێتە سەرچاوەیەک بۆ چێژەکان و شادییەکان و ئافراندنی بێپایانی ئەو .ئەم
جۆرە لە جوانی کە خولقاوی دەستی ھونەرە ،الی من بەرزترە لەو جوانییە بەرچاوەی لە جیهانی واقیعدا یان لە سروشتدا هەیە.
*گەر نەڵێین لە هەموو شیعرەکانتدا ،بێگومان لە زۆربەی شیعرەکانی تۆدا بوونی پارادۆکسێکی مەبەستدار ،سەرنجی خوێنەر ڕادەکێشێ ،هەڵبەت نەک بە شێوە باو و ئاشناکەی ،بەڵکو بە شێوەی پارادۆکس لە واتا و ئیماژدا. ئایا خودی ناوەرۆک و چەمکی شیعرەکان ئەوە دەخوازن ،یان بە مەبەست و ئەنقەست ئەوە دەکەیت و ئایا ئەم تەکنیکە بە تایبەتمەندی و دەرکەوتەیەک دەزانی بۆ شیعری خۆت؟
وەک لە سەرەوەش ئاماژەم بۆ کرد ،هەر ڕێکەوت وڕووداوێک لە شیعری مندا لە سەرەتادا بە شێوەی خۆڕسک و بێ ئیرادە و خواستی خۆمە .بوونی پارادۆکسیش لە زۆربەی شیعرەکانی مندا هەر وایە .ڕەنگە ئەو کاتەی کە ھێدی ھێدی لە زانیارییەکانم دوور دەکەومەوە و گومان لە بڕوا و بنەماکانی خۆم دەکەم ،هەر لەبەر ئەم گومانانە ،پارادۆکس لە ئەندێشەمدا دروست دەبێت و لە سەر الپەڕەدا گیانی دەدەمێ: «چەن ماندووم /لە بەڕێدانەچوون /لە گەیشتنە مەبەست بە دانیشتوویی» (ئێوارەیەکی پاییزی -لە کۆمەڵەشیعری پاش تێپەڕینی دوڕناکان ،ل.)١٠٠ : دەزانی پارادۆکسیش وەک هەر توخمێکی تر لە شیعردا، ئەگەر بەبێ ھۆ و نابەجێ و بەبێ سەرنجدان بە بارودۆخ بە کار ببرێت ،زیادەیە و دەبێ بسڕدرێتەوە ،بەاڵم ئەگەر پارادۆکس ئەنجامی ملمالنێی شاعیر بێت لەگەڵ خۆیدا و بوونی لە شیعردا وێڕای ئەو دژوازییەی کە لە ڕواڵەتدا ھەیەتی ،ناڕاست و ساختە نەبێت ،دەتوانێ ببێتە جوانترین ڕووداو لە شیعرێکدا.
*یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ھونەر، بەزاندنی سنوورەکان و خواستی بەجیهانیبوونە .ئەم خواستە لە شیعرەکانی تۆشدا بەرچاو دەکەوێت ،بۆ نموونە لە "شیعرێکی نەنووسراو"ـدا لە کۆمەڵەشیعری (باڵەکانی الی شیعرەکانمدا بەجێ هێشت و چوو :دوایین شیعری ئەم دەفتەرە/ خوشکەکەم لە کێنیا لەبەر خۆیەوە دەیڵێتەوە /براکەم لە ئارژانتین/ دەیهۆنێتەوە و /ھاوڕێکانم لە جەزاییر /شیعرەکەم لەگەڵ خۆیان دەبەن بۆ فەڕەنسا/ 61 تا ڕێبوارێک /ـ ڕەنگە دیسان گەورەکچێک لە ئۆرلییانەوەـ/ ڤیۆمارشەدا/ گۆڕەپانی لە 57 بیخوێنێتەوە /بۆ دنیا و /بۆ من). چ تایبەتمەندی و ھۆکارگەلێک شاعیرێک بەجیهانی دەکەن؟
ئەم پرسیارەی تۆ لە ڕاستیدا وەاڵمێکە بۆپرسیارێک کە هەمیشە زەینی منی بە خۆیەوە خەریک کردووە :ئایا توانیومە ئەندێشە و هەستەکانم بگوازمەوە بۆ بەردەنگەکانم و یەکێتییەکی ڕۆحی لە نێوانی خۆم و بەردەنگدا بخولقێنم؟ هەمیشە هەوڵم داوە شیعرێک بنووسم کە تەنیا تایبەت نەبێ بە نەتەوە و ئەتنێکی تایبەتەوە و بۆ بەدیهێنانی پێوەندییەکی دۆستانە لەگەڵ بەردەنگەکانی ھیچ سنوورێک نەناسێت .خۆشحاڵم کە تۆ ئەمڕۆ بە "پرسیار"ـێک "وەاڵم"ـی منت دایەوە.
*هەندێ جار سەبارەت بە هەندێ بواری ھونەری لەوانە مۆسیقا و سترانبێژی ،دەوترێ قۆناغێک هەیە ،کە ھونەرمەند دەگاتە لوتکە و دەبێ لەو
گفتوگۆ
هەیە و بە تایبەتی شاعیران و شیعری ئەرمەنیت لە ڕێگه‌ی وەرگێڕانەوە ناساندووە بە خوێنەری ئێرانی. جگە لە زمان ،چی شیعری ئەرمەنی لە شیعری نەتەوە و زمانەکانی دیکە جیاواز دەکات؟
قۆناغەدا واز لە کار بێنێ ،دەنا ئاستی ھونەرەکەی دادەبەزێت .هەر لە بنەمادا وا بڕوا و بیرۆکەیەکی دروستە؟ و ئەگەر وایە، ئایا سەبارەت بە شیعریش ڕاستە؟ واتە ئایا ئەکرێ شاعیرێک لە قۆناغێکدا شیعری -وێڕای ئەوەی کە فارسی و ئەرمەنی هەردوو لە دەستەزمانەکانی ھیندوئەورووپایین و هاوبەشیی زۆریان جوان و باشی وتبێت و پاش ئەوە نا؟ ئەگەر ئامانجم گەیشتن بە فاڵن لوتکە وپاشان وازھێنان بوایە ،هەرگیز پێم نەدەنایە ئەم ڕێگه بێ گەڕانەوە و بێپەڕە .گەر بڕوامان وا بێ کە جوانی ،گەورەیی ،بەرزی، بەختەوەری و بە واتایەکی تر هەموو شتێک نیسبییە و فێر بووبووینایە و بمانزانیایە کە لە کاکێشانەکاندا ،خۆرێکی گەورەتر لە خۆرەکەی ئێمە و خۆرگەلێکی زۆر گەورەتر لەو خۆرەی تر هەیە ،ەرگیز خۆمان و ھزرەکانمان نەدەبەستەوە بەو شتانەوە کە لە دەوروبەرماندا دەیانبینین و زانیاریمان لە سەریان هەیە .هەر بۆیە پێم وایە تەنیا ئەو کەسانە دەگەنە ئەو لوتکەیە کە تۆ ئاماژەت پێ کرد و پاشان واز لە کار دێنن ،کە لە مێشکیاندا ئەو لوتکەیە بە بەرزترین لوتکە دەزانن و دوای گەیشتن بەو لوتکەیە ،ئیتر کارێکیان نییە بۆ ئەنجامدان .من بێگومان لەو دەستە مرۆڤانە نیم.
58
*تۆ وێڕای شیعرنووسین بە هەردوو زمانی ئەرمەنی و فارسی ،لە وەرگێڕانی شاعیرانی بەرهەمی ئەرمەنیدا بۆ فارسی و بە پێچەوانەش ،ئەزموونی باشت
هەیە ،بەاڵم لەبەر هەندێ ھۆکاری وەک نەبوونی پێوەندیی فەرهەنگی تا بەر لە هەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤییەت، کاریگەرییەکی ئەوتۆیان لە سەر یەکتر نەبووە .لە ئەرمەنستاندا پاش بزووتنەوەیەکی ئەدەبیی بەرباڵو ،کە لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا دەستی پێ کرد و لە دەیەکانی سەرەتای سەدەی بیستەمدا گەیشتە لوتکە، شیعری کالسیک بەرەبەرە شوێنی خۆی دایە شیعری ئازاد .لە ئێراندا نیما یووشیج پێشەنگ و بناغەدانەری
شیعری نوێ بوو ،بەاڵم لە ئەرمەنستاندا ئەو گۆڕانکارییە ئەتوانێ شیعر وەرگێڕێت؟
بە شێوەی ڕەوتێک بوو کە دیارترین کەسایەتییەکانی ئەو ڕەوتە ،کە بە بەدیهێنانی گۆڕانکاری لە بواری فۆرم و ناوەرۆکدا ،گیانێکی تازەیان بەخشی بە ئەدەبیات و بە تایبەت بە شیعری ئەرمەنی ،بریتین لە :هوانس هوانسیان ،هوانس توومانیان ،ئاودیک ئیساهاکیان، واهان دێریان ،سیامانێتۆ ،دانییەل وارووژان ،ڕۆبێن سوواک و بارویەر سواک ...ئەم گۆڕانکارییە لە شیعری ئەرمەنیدا ،بە یەقیشە چارنتسەوە کە بیری فۆتۆریستی، سۆشیالیستی و هەستی شۆڕشگێڕانە لە شیعرەکانیدا پێگەیەکی تایبەتیان هەبوو ،گەیشتە لوتکە .هەر لەو سااڵنەدا و تەنانەت دوای لەبەریەكهەڵوەشانەوەی یەکێتیی سۆڤییەت و تا ئێستاش ئەدەبیاتی ڕووسیا، زیاترین کاریگەریی لە سەر ئەدەبی ئەرمەنی داناوە. بەم حاڵەوە و وێڕای ئەو کاریگەرییە زۆرەی کە فەرهەنگ و ئەدەبی نەتەوە جیاجیاکان ،بە تایبەت ئێستا و لەم سەردەمەدا ،لە سەر یەکتر هەیانە، ڕەنگە ھێشتا بەرچاوترین شتێک کە شیعری ئەرمەنیی لە شیعری نەتەوەکانی تر جیا کردووه‌تەوە ،غوربەت و پەژارە و کارەساتە جەماوەرییەکان و هەروەها هەوڵی ئەم نەتەوەیە بێت بۆ خۆڕاگری و مانەوە .ئەم تایبەتمەندییەم لە شیعری شاعیرانی کوردیشدا بینیوە. یەکێک لە سەرەکیترین دەرکەوتەکانی شیعری شێرکۆ بێکەس شاعیری گەورەی کورد و شاعیرانی دیکەی کورد ،هەمان غوربەت و تاراوگەیە .ھۆکارەکەشی بە باشی دەزانم ،کوردەکان و ئەرمەنییەکان ،خاوەن گەلێک خەم و خۆشی و کارەسات و کامەرانیی ھاوبەشن.
*تۆ بڕوات بە وەرگێڕانی شیعر هەیە؟ شیعر هەر بۆ وەرگێڕان دەشێ؟ مەبەستم ئەوەیە کە جیاوازیی وەرگێڕانی شیعر لەگەڵ وەرگێڕانی بۆ وێنە چیرۆک و ڕۆماندا چییە؟ ئایا کەسێک کە خۆی شاعیر نەبێ،
هوانس توومانیان شاعیر و وەرگێڕیناوداری ئەرمەنی لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا ،لەم بارەیەوە وتوویەتی« :وەرگێڕان سوورەگوڵێکە لەودیو شیشەیەکەوە ».پێم وایە ئەم وتەیەی توومانیان لێکچوواندنێکی زۆر جوان و دروستە. گومانی تێدا نییە ،کە لە ھەر بەرهەمێکی ئەدەبی و بە تایبەت شیعردا ،کە بە بڕوای تاقمێک لە کەسایەتییە ئەدەبییە گەورەکانی جیهان، هەرگیز شایانی وەرگێڕان نییە، کۆمەڵێک شتی هەستیار و 61 ناسکی هەستی و ھونەری هەیە کە شاعیر یان نووسەر لە دەقی سەرەکیدا جێی کردوونه‌تەوە و لە 59 وەرگێڕاندا لە نێو دەچن و بە شێوەیەکی نەخوازراو دەسڕدرێنەوە ،بە تایبەت ئەگەر وەرگێڕانەکە لە زمانێکی ترەوە بێت و نەک لە زمانی سەرەتاوە .بەم حاڵەوە گەر وەرگێڕ بە تەواوی بە سەر هەردوو زمانی سەرەتا و مەبەستدا زاڵ بێت و لەگەڵ قورسایی وشە و فەرهەنگی هەردوو زمانەکەدا ئاشنا بێت ،دەتوانێ ئەو سوورەگوڵەی کە توومانیان باسی دەکات و من ئاماژەم پێی کرد ،بە ھۆگرانی ئەدەب پێشکەش بکات .لە بیرمان نەچێ، کە بەھەرحاڵ یەکێک لە ڕێگه‌کانی ناسینی ئەندێشە و فەرھەنگ و ئەدەبیاتی نەتەوە جۆراوجۆرەکان ،وەرگێڕانی بەرهەمەکانیانە .من هەرگیز ناوی چەند وەرگێڕێکی وەک م .ئا .ب ئازین ،محەممەدی قازی ،فەرهاد و مەھدی غەبرایی و چەند کەسی ترم لە بیر ناچێ ،چونکە سااڵنێکی زۆر ،کاتی کڕینی کتێب ،بایەخی ناوی ئەم وەرگێڕانە بە سەر بەرگی کتێبەکانەوە ،الی من کەمتر نەبووە لە بایەخی ناوی نووسەرە گەورەکانی جیهان.
گفتوگۆ *لەم دواییەدا بەرهەمێکی تازە لە کۆمەڵەشیعر و یادداشتەکانت بە ناوی «حەز دەکەم هەندێ جار شاعیر نەبم» باڵو کرایەوە. وێڕای پیرۆزبایی ...بۆچی هەندێ جار حەز ناکەی شاعیر بی؟ ئایا تۆش بڕوات وایە کە شاعیربوون و نووسین ،هاوڕێیە لەگەڵ ڕەنج؟ سپاس.ناوی «حەز دەکەم هەندێ جار شاعیر نەبم» لە ڕاستیدا درۆیەکی شاعیرانەیە سەبارەت بە کۆمەڵەبەرهەمێک کە داگری ڕاستترین خەونەکان و خەوناویترین ڕاستییەکانی ژیانی منە .ئەم بەرهەمە ژیاننامەیەکی خۆنووسراوی منە و دێڕەکانی ئاوێتەیەکە لە شیعر و پەخشانی شاعیرانە .هەوێنی ئەم شیعر- یادداشتانە ،کۆمەڵێک دیاردەیە کە لە ماوەی ژیاندا ،واهەی ڕووبەڕووی پرسیارگەلێکی بێکۆتایی کردووه‌تەوە دەربارەی جیهانی هەستی و بوون و لە کۆتاییدا گەیاندوویەتی بە کۆمەڵێک کەشفییاتی شاعیرانە. دیاردەگەلێکی وەک نەخۆشی ،ئەوین، دڵتەنگی و تەنیایی .ئامانج و مەبەستم وەک ھەمیشە ئەوە بووە کە بە وێنەکردن و وێناکردنی ئەم دیاردەگەلە ،بتوانم ئەندێشە و هەستەکانی خۆم بگوازمەوە بۆ بەردەنگ و خوێنەرەکانم .ئەو کە بەردەنگانەی هەمیشە باری ئەرک و بەرپرسایەتیم قورستر و هاوکات پڕچێژتری دەکەن. شیعرەکانی کۆمەڵەشیعری «حەز دەکەم هەندێ جار شاعیر 60 نەبم» لە ماوەی سێ -چوار
ساڵی ئەم دواییەدا بە شێوەیەکی پرژوباڵو نووسراون و هەندێ ڕووداوی ساکار ،بەاڵم هەرمان و کاریگەر دەگرێتە خۆ ،کە کەسایەتیی تاکەکەس و جیهانبینیی واهەی شاعیریان لە سەردەمی منداڵییەوە هەتا ئێستا پێک ھێناوە.
*ئایا ئەکرێ زەمانێک ببێ کە واهە ئارمێن واز لە شیعرنووسین بێنێ؟ ئەو کاتە کەی دەبێت؟
ئەگەر بمەوێ وەاڵمێکی ئاوێتە بە توانج و تەنز بدەمەوە،دەبێ بڵێم بەڵێ ،ئەکرێ و ئەو کاتە هەر ئێستایە کە خەریکی وەاڵمدانەوەی پرسیارەکانی تۆم ،بەاڵم ڕاستی ئەوەیە کە الی من ژیانی بێ شیعر ،نەبوونە .ناڵێم هەموو ڕۆژێک و هەموو ساتێک شیعر دەنووسم ،نا... بەاڵم بە دڵنیاییەوە دەڵێم کە بۆ ساتێکیش لە شیعر و لەو دنیایەی کە بە شیعر بۆ خۆمم خولقاندووە ،دوور ناکەومەوە.
*چی دەڵێی بە شاعیران و خوێنەرانی کورد؟
ئەڵێم ساڵو دراوسێ! ...و ئەڵێم :هەر ئەمڕۆ بیرملەو ڕستەیە دەکردەوە کە دەڵێن« :دراوسێی باش ،بە مرۆڤ نزیکترە تا خزموکەس» و ئەڵێم :هەر ئێستا بیرم لەوە دەکردەوە کە چ پێوەندییەکی جوان و بێوێنە هەیە لە نێوان ئێمەی ئەرمەنی و کورددا .پێوەندییەک کە ھیچکات و لە ھیچکوێی دنیادا لە هاوشێوەی نابینرێت. کورد و ئێمەی ئەرمەنی ،چ لە ماڵەوە و چ لە تاراوگەدا هەمیشە دراوسێی یەکین.
چەند شیعرێکی واهە ئارمێن شادی نیکخا وه‌ری گێڕاوه
موسافیران له تاریکایی شەودا لەودیو په‌نجەرەی قەتارێکەوە بە دووی چیدا وێڵ بووم؟ لە وێستگەیەکی چۆڵەوانیدا کامە زاھید ناونیشانی خودای خستە نێو گیرفانمەوە و کە گەیشتم کامە کافر گیرفانی بڕیم؟
نۆستالۆژیا
کیسەڵێک دوێنێ پەپوولەیەکی سوار کرد و بە الی ئەو منداڵەدا تێپەڕی ئەمڕۆ بە تەنیا خۆی بە المدا تێپەڕی لە سەر ئەم الپەڕە شوێنپێیه‌کانی لە باڵی پەپوولە ناچن؟
میوانی
کورسییەکان بەتاڵن دەورییەکانی سەر مێزەکە و پەرداخەکان بەتاڵن ئەو تفەنگەی بە دیوارەکەوە ھەڵواسراوە و ئەو قاپی وێنەیە بەتاڵن نازانم دێر هاتووم یان زوو؟
...
جا فەرقی چییە؟
وای دابنێین باران نەبارێ و هەورەکانیش بە ناو خەونی خۆڵەمێشیی خۆیاندا پیاسە بکەن پیاوەکە پەنجەرەکەی داخست و دەستی کردە گریان کەسێک خەریک بوو هەموو ئاسمانی دەبردە ناو چاوی خۆیەوە.
تەفرە
مارشی سروودی نیشتیمانی لێ دەدرێت هەموومان دەوەستین بزەیەک دەگرین و فرمێسک دەبارێنین سروودەکە دوایی دێت کەچی هێشتا وەستاوین کورسییان دزیوە و خاکیان فرۆشتووە ئیتر شوێنێکمان نەماوە بۆ دانیشتن.
ماڵئاوایی
پاش چاوەڕوانییەکی دوورودرێژ هەر باران نەباری لە بەردەرگه‌ی میوانخانەکەدا یەکتریان بینی بزەیەکی تاڵیان بۆ یەکتر كرد و لێک دوور کەوتنەوە هەرکام تەرمی ئەوی تر بە کۆڵیەوە.
61 61
گفتوگۆ
چه‌ند شیعرێكی دیكه‌ی واهە ئارمێن
ئەنوەر ھوژەبری وه‌ری گێڕاوه
چیرۆکی ناتەواو
دوێنێ لە سەر شەقام ژنێ کە چاوانی ھیچ لە چاوی تۆ نەدەچوو بزەیەکی بۆ كردم بە هێوری نزیک بووەوه و بە دەنگێ کە ھیچ لە دەنگی تۆ نەدەچوو زۆر دۆستانە پرسیاری کرد: ئێمە یەکمان لە کوێ بینیوە؟ لەو چیرۆکە ناتەواوەدا نەبوو؟ نازانم بۆ ئەو ژنە لە پڕ تۆی بیر ھێنامەوە و وتم :با لەو چیرۆکەدا بوو
پژمە
لە سەر گۆڕێکی چەنهەزارساڵە کیژێکی پرچ سپی چاڵێک لە زەوی هەڵدەکەنێت جگەرەکەی لە قووڵکەی چاوی دیکتاتۆردا ده‌کوژێنێتەوە کات دەوەستێت هەموو دونیا بێدەنگ دەبێت شاعیرێک لە ناو تابووتدا دەپژمێ هەڵۆیەک بە بەرزایی زەوینەوە لە ترسان دەمرێت
واهە ئارمێن
لویس :الساییکردنەوەی شیعر زۆر چێژدارە چاوپێکەوتن لەگەڵ شاعیری ئەمریکی ج .پاتریک لویس سلڤیا ڤاردێڵ له ئینگلیزییەوە: عەبدوڵاڵ سڵێمان (مەشخەڵ) پاش زیاتر لە دوو دەیە خزمەتکردن وەک پرۆفیسۆر لە کۆلیژی ئۆتەربەین ،ج ،پاتریک لویس بەرەو نووسینی شیعری مندااڵن وەرئەچەرخێت .یەکەمین کتێبی شیعریی بۆ مندااڵن بە ناوی "هیپۆپۆتامەسنت" لە ساڵی 1990ـدا باڵو بووە و لەوساوە نزیک بە حەفتا کتێبی باڵو کردووه‌تەوە ،کە زۆربەیان شیعرن. هەروەها پاتریک لویس بەشداریکەرێکی چاالکە لە ڕانانی کتێبی مندااڵن لە نیویۆرک تایمز .سااڵنە سەردانی زیاتر لە سی 30قوتابخانەی سەرەتایی
63
دیدار
64
ئەکات و وتاربێژێکی(قسەکەرێکی) بەردەوامی کۆڕ و کۆنفرانسەکانە .لەم دواییانەش خەاڵتی ساڵی 2011ـی ئەنجوومەنی نیشتیمانیی مامۆستایانی زمانی ئینگلیزیی نموونەیی بۆ شیعری مندااڵن پێ درا. مەغزا و ناوەڕۆکی کۆمەڵەشیعرەکانی پاتریک لویس مەودا فراوانە ،هەر لە جەختکردنە سەر زانست تا ئەگاتە ناوونیشانە مێژووییەکان. بێجگە لەمانەش پاتریک چێژ لە ئەزموونی فۆرمی شیعری و یاریکردن بە وشە وەرئەگرێت و گەلێ دانراوی هەیە، هەر لە شیعری گێڕانەوە تا ئەگاتە شیعری کۆنکریت (وێنەشیعر) و لیمریک و ریدڵز (مەتەڵەشیعر) و هایکۆ .لێرەدا ج پاتریک لویس بۆچوونەکانی خۆیمان لە سەر کاریگەریی شیعری و پرۆسە و دەسەاڵتی هەڵبژاردن و گێڕانەوەی گاڵتەجاڕی و شوێنی شیعر لە ژیانی مندااڵن و نەخشەکانی داهاتووی، بۆ ڕوون ئەکاتەوە.
*بۆچی پێت وایە شیعر بۆ مندااڵن گرنگە؟ مندااڵن تەواوی ژیانیان لە قسەکردن و گوێگرتن وخوێندنەوە و خەونبینین لە زمانێکدا (یان زیاتر ئەویش ئەگەر بەخت یاوەریان بێت) بە سەر ئەبەن .لەبەر ئەوە بۆچی هانیان نەدەین هەموو ئەو شتە دڵخۆشانە لە ڕێگه‌ی شیعرەوە ئەنجام نەدەن .شیعری باش سێرکە بۆ مێشک. شیعری چاک لێوانلێوە لە جۆشوخرۆشێکی سەرکردوو، بەاڵم مندااڵن نازانن ئەمە مانای چییە ،هەتا باشترینیان پێشکەش نەکەین ،بۆیە بە زوویی داوای یارمەتیی دووەم و سێیەم ئەکەن .هەرچەندە ژمارەیەکی کەم لە مندااڵن
ئەبنە شاعیر ،بەاڵم شیعر یارمەتییان ئەدات بۆ هەستکردن بە یەکێک لە گرنگترین دیاری چاوەڕواننەکراو کە مرۆڤ بە خۆڕایی لە زمانی ئینگلیزیدا چنگی ئەکەوێت .هەروەها لە هیچ زمانێکدا شتێک نییە جوانتر و ئیلهامبەخشتر و هەست ورووژێنەرتر لە شیعر. *چۆن هاتیتە سەر نووسینی شیعری مندااڵن لە کاتێکدا خۆت خاوەن بڕوانامەیت لە مێژووی ئابووریی ڕووسیادا؟ وەاڵمی ئاساییم ئەوەیە ،کە ئابووریناسێک ئەتوانێتببێتە شاعیری مندااڵن تەنها دوای نەشتەرگەرییەکی زۆر ناسک (سوعبەت ئەکەم) .لە ڕاستیدا یەکەم جار ویستم ببم بە نووسەر و بۆیە بۆ ماوەی سی ساڵ خەریکی نووسینی ئابووری بووم ،بەاڵم خەڵکێکی زۆر کەم نووسینی ئابووری ئەخوێننەوە ،جگە لەو کەسانەی کە بە کورسییەکانیانەوە بەستراونەتەوە .خۆشبەختانە وەختێک هێشتا فەرخە بووم (نزیکەی چل سااڵن دەبووم) شیعری "ئەو ڕێیەی نەگیرایە بەر"ـی ڕۆبەرت فرۆستم بەرچاو کەوت و ئیتر ئەوە هەموو شتێکی گۆڕی. *شیعر لە سەر چ بەشێک لە منداڵیت کاریگەریی داناوە؟ وەختێک لە قۆناغەکانی خوێندنمدا مامۆستایەکیئەفسووناویم هەبوو ،ئەیگوت "کوڕی خۆم! من یەک
ئامۆژگاریت ئەکەم ،ئیمیلی دیکنسۆن و ڕۆبەرت فرۆست بخوێنەوە و پێم بڵێ ئەگەر لەرزی خۆشی نەیگرتی ".بەاڵم ئەفسووس ،ئەمە قەت ڕووی نەدا .بۆیە دڵتەنگم بەوەی بڵێم ،شیعر هیچ کاریگەریی بە سەر هیج بەشێک لە منداڵیم جێ نەهێشتووە .من نموونەیەکی زیندووی ئەوەم کە ئەڵێت "هەرگیز درەنگ نییە ".ئەوانەی چاوەڕوان ئەبن شتی باشیان دێتە ڕێ. *حەزت لە چ شیعر و شاعیرگەلێکە؟ بۆچی؟ یان کامەیان زۆرترین کاریگەریی لە سەر داناوی بۆ بوون بە شاعیر؟ شیعری مندااڵنی شاعیرە مەزنەکانی وەکو ئێدواردلیر و لویس کارۆڵ و لیستی شاعیرگەلێکی کەمتازۆر لەبیرکراو ،کە ئەگەڕێمەوە سەریان :ئارسەر گیتەرمان، هیلەیر بێڵۆک ،چارڵس و گەی کاریڵ و زۆری تر ،کە بای مەرگ ڕاپێچی کردوون .ئۆگدین ناش کاریگەریی زۆری داناوە ،بەاڵم من کاتێکی زۆر بە خوێندنەوەی شیعری پێگەیشتووان (گەورە) بە سەر ئەبەم ،وەک ئێملی دیکنسۆن ،ڕۆبەرت فرۆست ،و .هـ .ئاودین، فیلیپ الرکین ،تۆماس هاردی ،تیۆدۆر ڕۆیسێک ،ئەی ی .هاوسمان ،ئیدوین ئارلینگتۆن ڕۆبینسۆن ،جەیمس فێنتۆن و زۆر ناوی تر. من پێم وایە شاعیران لە ڕێگەی هەر شیعرێکی باش کە ئەیخوێننەوە ،کاریگەری دائەنێن ،هەرچەندە لەوانەیە دروست نەشزانن چۆن. *ئایا تۆ پەیڕەوی پرۆسەیەکی ڕێکوپێکی داهێنانی شیعری خۆت ئەکەی؟ لە چاودێریکردنەوە تا لەگەڵ بەشکردن؟ نووسەران خۆیان تاکی خەڵکن و مەعسووم نین لەهەڵە .هەریەک لە ئێمە ڕێگه‌ی بێهاوتای خۆی هەیە بۆ وەاڵمدانەوەی ئەم پرسیارە. وەختێ سەردانی قوتابخانەکان ناکەم ،النیکەم هەشت کاتژمێر لە ڕۆژێکدا و حەفتەی حەوت ڕۆژ لە حەفتەدا خەریکی کارکردنم .مەبەستم لە کارکردن خوێندنەوەیە (کە هەمیشە بە پلەی یەکەم دێت) ئینجا نووسین و دووبارە نووسینەوە و ئینجا خەریکی لێکۆڵینەوە ئەبم.
*زۆربەی جار شیعرەکانت دەربارەی مێژوون ،یان ناوونیشانی مێژووییان هەیە .چۆن هاتوویتەتە سەر ئەو جەختکردنە؟ بۆچی ئەمەت بە الوە گرنگە؟ وەک بەردەوام ئاماژەم پێ داوە ،ئامانجم گەڕانەبە پانتایی بەرنامەکانی خوێندن و سەرجەم قۆناغە جیاجیاکان .بابەتی هەڵبژێردراوم جەنگی ئەهلی ،ژنێکی نائاسایی ،ڕەشپێستێکی ئەمریکیی سەرنجلێدراو ،یادی ناوداران، جوگرافیا ،گالیلۆ ،مایکڵ ئەنجێڵۆ و شتی تری لەم جۆرە ،کە لە هەستێکەوە هەڵئەقوڵێن تا لە توانامدا بێت دەنگی بچووکی 61 خۆم بخەمە پاڵ دەنگی مەزنی مرۆڤایەتی ،بۆ ئەو مەغزایانەی لە گەشتدان و دووبارەنەکردنەوەی کاری 65 کەسانی تر .من هەمیشە بە دوای ئەو بابەتە دەستلێنەدراوانە -یان بە پێی پێویست دەستلێنەدراوانە -ـدا ئەگەڕێم. *پێ ئەچێت دڵشاد بیت بە دەست و پەنجە نەرمکردن لەگەڵ شێوەی (فۆرمی) شیعری .چ شێوەیەکت بە الوە دڵخوازە؟ ئایا هیچ شێوەیەکی تر هەیە کە حەز بکەیت تاقی بکەیتەوە؟ لەو بڕوایەدام کۆپلەشیعرەکان ،یان پێوانە هاوبەشەکان،زۆر لە شیعری مندااڵندا بە کار ئەهێنرێن .سەرتاپای کتێبی کۆپلەشیعرەکان تەنانەت ئەوانەی زۆر پێکەنیناویشن زۆر دووبارە ئەبنەوە و بێتام ئەبن .سەدان شێوەی تر هەیە کە زۆربەیان تەنانەت وەک سواڵکردنێک بۆ تاقیکردنەوە لە دەرەوەڕا هێنراون .وای ئەبینم شاعیرانی مندااڵن ئەبێت ئامادە بن بۆ ڕیسکی "موجازەفە"ـی زیاتر .بەداخەوە شێوە درێژەکان پێ ئەچێت لەگەڵ ویستی دایکوباوک و دەزگه‌کانی باڵوکردنەوەدا نەیەنەوە .بۆیە شێوە کورتەکان براوەی ئەمڕۆن .ناتوانم شێوەیەکی دڵخواز
دیدار
66
هەڵبژێرم ،لە کاتێکدا زۆر شت ئەوەستێتە سەر بابەتەکە لە چەشنی داڕشتنی بێمانا، بابەتی نائەدەبی ،نووسینەوەی ژیاننامە .من شێوەیەکی نووسینی نوێی هۆنراوەم داهێناوە، کە پێی ئەوترێت زینۆ ،بەاڵم تەقریبەن هیچ دەرفەتێکی دۆزینەوەی جێ و شوێنی گونجاوی لە ناو شێوە جێکەوتووەکاندا نەدۆزیوەتەوە، ئەویش بەوپەڕی سادەییەوە ،چونکە کرداری سەروادانان تیایدا زۆر بە توندی و بە وردی پەیڕەو ئەکرێت. *لەوە ئەچێت الساییکردنەوەی شیعر گونجاو بێت ،وەک کەنالێک بۆ دەربڕینی هەستە گاڵتەئامێزەکانت. تۆ شیعر بۆ الساییکردنەوە چۆن هەڵئەبژێریت و پاشان چۆن ئەو ئاوازانەی بۆ دائەهێنێت؟ شیعر الساییکردنەوەیزۆر چێژدارە .من وەک ستایش و
(هەروەها وەک تەواوکردنیش) بۆ دەقە ئەسڵییەکە بیریان لێ دەکەمەوە ،لە بری ئەوە ئەبێت تۆزێک بچێتە سەرەوە ،تەنانەت ئەگەر هەندێ زیانیشی بە دواوە بێت .کۆمەڵەشیعری هارکۆرت الساییکردنەوەن، کە لە ساڵی ٢٠١٢ـدا باڵو ئەبێتەوە و ئەم ناوانە لە خۆ ئەگرێت ،شیرینییەکەی ئەدگار ئاڵن پۆ ،شیعری کالسیک لە مەتەڵێكی ماتماتیکدا .کلیلی هەڵبژاردنی شیعر بۆ الساییکردنەوە ئەوەیە ،کە دەقە ئەسڵییەکە ئەبێت کەمتازۆر ناسراو بێت .ئەگەر تۆ السایی شیعری نەناسراو بکەیتەوە ،کەس نازانێ باسی چی ئەکەی .کەم کەس هەیە شیعری "ئەو مێشهەنگوینە بچووکە چەند سەرقاڵە"ـی ئیسحاق واتیان لە یاد مابێ ،چونکە ئەمڕۆ زۆر بە جوانی لەالیەن لویس کارۆڵەوە السایی کراوەتەوە: "ئەو تیمساحە بچووکە چەند سەرقاڵە!" بەاڵم بەستەکەی وات بۆ ماوەی سێسەد ساڵ لە ناو خەڵکدا بەبرەو بوو. *زۆربەی بەرهەمەکانت لە کتێبی وێنەداردا لە الیەن هونەرمەندان و نیگارکێشەکانەوە ڕێک خراون (فۆرمات کراون ).تۆ ڕۆڵی نیگار لە کتێبی شیعری مندااڵندا چۆن ئەبینیت؟ -ئاوێزانبوونی نێوان دەق و هونەر شوێنێکی بااڵتری
هەیە لەوەی لە کتێبی مندااڵندا هەیە .من لەوەدا بەختەوەر بووم لە هەڵبژاردنی هونەرمەندان بۆ کتێبەکانم، بە تایبەتی بۆ ئەوانەی باڵوکردنەوەی داهێنان چاپی کردوون ،کە بە بۆچوونی من کتێبەکانیان کردە جوانترین کتێبی نیگاردار لە جیهاندا .خاوەندارێتیی کتێبیش ئەبێتە نیوە ،یان ئەبێتە یەک لەسەر سێ ،ئەگەر گرنگیی کاری نەخشەسازیی کتێبەکە لەبەر چاو بگریت .هاوڕێی کۆچکردووی ئازیزم "میرا کۆهن لیڤینگستۆن" پێی وا بوو ،شیعر نابێت بە هیچ شتێک دەورە بدرێت ،جگە لە بۆشاییەکی سپی .بۆ ئەو کۆشێعرانەی بۆ تەمەنگەورە دانراون ،من کۆکم لەگەڵیدا ،بەاڵم بۆ کتێبی مندااڵن هونەرمەند لە توانایدایە بە ڕێگه‌یەکی سەرسووڕهێنەر و هەستورووژێنەرانە هەست بخاتە بەر وشەکان ،ئەو کاتەی هونەرمەند و شاعیر بە لێهاتوویی هاوکاریی یەکتر ئەکەن، باشترین کتێبی نیگاردار وەک ئەنجامی هاوکارییەکی پتەو خۆی ئەنوێنێت. *خۆشترین شت بە الی تۆوە چییە ،کە لە قوتابخانە و کتێبخانە گشتییەکاندا سەردانی مندااڵن ئەکەی؟ دوای ئەنجامدانی زیاتر لە چواردسەدوپەنجا ()٤٥٠سەردان لە ناوەوە و لە دەرەوە ،وا بزانم بەوپەڕی
دڵنیاییەوە ئەتوانم بڵێم سوپاسگوزاریی مندااڵن بۆ کتێب گەورەترین خەاڵتی سەردانەکانمان بووە .بە شێوەیەک کە دڵشادییەکی بەرچاو لە ئەنجامی گوێگرتن لە قسەی شیعراوی دێتە ئاراوە .مەتەڵەکانیش هەمیشە زۆر خۆشن، چونکە بەوپەڕی سادەییەوە لە کارلێکردندان، کە وەک گۆرانیبێژێکی بەناوبانگی مۆسیقای ڕۆک بەرخوردت لەگەڵدا ئەکەن( ،کە هاوسەرەکەم هەتا ئێستاش ئەو شێوە بەرخوردە ڕەت ئەکاتەوە) .من پەلەمە ،ئەوەشی بۆ زیاد بکەم و بڵێم بوون لەگەڵ ئەو مرۆڤانەی کە مامۆستا و ئەمینداری کتێبخانە گشتییەکانن هۆیەکی 61 ترە ،کە بۆچی سەردانیکردنی بێ خەاڵتن. قوتابخانەکان مەراییکردن و خۆبردنەپێشەوەی 67 ڕواڵەتییانە ،پێم وا نییە زۆربەی خەڵک سوپاسگوزاریی کاری سەخت و خەیاڵی چاودێریکەرانی گەنجانمان بکەن. *بە بۆچوونی تۆ چ ناوونیشانگەلێک ئەتوانرێت بۆ شیعری مندااڵن بە کار بهێنرێن .گەر لەسەر هەر شتێک بنووسیت (بە چاوپۆشی لە الیەنە بازرگانییەکەی) تۆ چی هەڵئەبژێریت؟ بۆ مێردمندااڵن زیاتر شتگەلی غەیرەخەیاڵی لەشیعردا پەسندە .ئەمساڵ کۆشیعری "جین یۆڵن" و کۆشیعرێکی ترم هەیە بە ناوی "پۆترەیتی خود بە حەوت پەنجەوە" ژیانی ماک جاگاڵ بە شیعر لە چاپکراوەکانی (باڵوکه‌ره‌وه‌ی داهێنان) .ساڵی ئاییندەش "هەورەتریشقە بەر لە برووسکە"ـم هەیە ،شیعر بۆ مافە مەدەنییەکان کە لە الیەن دەزگه‌ی چاپ و باڵوکردنەوەی کرۆنیکڵ چاپ و باڵو ئەکرێتەوە .بۆ مندااڵنیش ئومێدی گەشم دووبارە نوێکردنەوەی بایەخە بە چیرۆکی درێژ لە هۆنراوەی بێمانا، وەک دارتاش و فیلی دەریای لویس کارلۆسی شاعیر ،یان
دیدار "ڕەفتاری پەسند"ـی و .س .گیلبەرت. *لەم سەردەمی دیجیتاڵە "تەکنەلۆجیایە"ـدا، ڕۆڵی نموونەیی تەکنەلۆجیا لە داهێنانی پەرەپێدانی شیعر بۆ گەنجان چییە؟ لەو بڕوایەدام زوو لە دایک بووم تادەستکەوتە تەواوی سوپاسگوزاریی سەرسووڕهێنەرەکانی تەکنەلۆجیای نوێ بکەم. من بەوپەڕی پڕکێشیکردن و بێ سڵەمینەوە ئەتوانم بڵێم ،هەموو ئەمانە چ مانایەکیان بۆ چاپکراوی مندااڵن و شیعری مندااڵن هەیە .لە واقیعدا ئەم شێواندنە خێرایەی سەردەمی دیجیتاڵ بە خێرایی تێئەپەڕێت و کەس لە ئێمە توانانی پێشبینیکردنی داهاتووی بە تەواوی نییە .من تا ئەو جێگه‌یەی لە توانامدایە چاوەڕوانم ببینم داهاتوو چۆن کەشف ئەکرێت. *وەک وەرگری هەردوو خەاڵتی شیعری، 68 خەاڵتی شاعیری هەڵکەوتووی جیاوازی مندااڵن و خەاڵتی ئەنجوومەنی نیشتیمانیی مامۆستایانی زمانی ئینگلیزیی نموونەیی بۆ شیعر، نەخشەکانت بۆ داهاتوو چین؟ ئەوە ئەوەستێتە سەر ئەوەی چی بەدی ئەکەین ،بەاڵمکۆمەڵێ بیرۆکەم هەن وەک ئەوەی من بە پەرۆشەوە (بە مکوڕییەوە) لەگەڵ کەسانی دلۆڤانی تر لە ڕێکخراوی شیعردا ،خەریکی لێکۆڵینەوە بم .ڕۆیشتنی هەریەک لە نووسەرانی مندااڵن "جاک بریالتسکی" و "ماری ئان هۆبەرمان" جێپێیەکی گەورەیان لە دوای خۆیانەوە بەجێ هێشت .ئەگەر خۆشی و پەرۆشی بۆ هەر شتێک بە حیساب بێت ،ئەوا خۆشحاڵم وا بیر ئەکەمەوە ،کە من لە ئاست ئەم ئەرکەدام و ناشتوانم چاوەڕوانی ئەوە بم ،دوو ساڵی
تر چیمان لە گۆشەی ئەدەبیی مندااڵنەوە بۆ دێنێ ،ببینم. کاتێ لە الیەن "جۆن باڕ" بەڕێوەبەری ڕێکخراوی شیعر تەلەفۆنم بۆ کرا و شوێنکاتی خەاڵتەکەی پێ ڕاگەیاندم، لەرزێکی بێئەندازە دایگرتم .ئەو ڕۆژە و ڕۆژانی دواتریش هەستم ئەکرد پەپوولەیەک لەسەر دڵم سەما ئەکات؛ ڕێک هاوشێوەی ئەوەی کاتێ کۆمیتەی خەاڵتی ئەنجوومەنی نیشتیمانیی مامۆستایانی زمانی ئینگلیزیی نموونەیی بۆ شیعر لە مانگی تشرینی دووەمدا پەیوەندییان پێوە کردم .من لە قوواڵیی دڵمەوە سوپاسگوزاری ئەنجوومەنی نیشتیمانیی مامۆستایانی زمانی ئینگلیزیی نموونەیی بۆ شیعر و هەموو ئەو بەڕێزانەی ڕێکخراوی شیعرم ،کە خەاڵتیان کردم و من وایان ئەبینم ،کە دوو دەستکەوتی گەورەن لە بواری شیعری مندااڵندا.
زۆر بە کورتی دەربارەی خەاڵتەکان و ج پاتریک لویس و سلڤیا ڤاردێڵ! ئا :وه‌رگێڕ دەربارەی خەاڵتەکان خەاڵتی شاعیری هەڵکەوتووی جیاوازی مندااڵن :خەاڵتێکە هەر دوو ساڵ جارێک ئەدرێت بەو شاعیرەی لە هەوڵی بەرزکردنەوەی هۆشیاریی مندااڵندایە و بەوەی کە مندااڵن ئامادەیی وەرگرتنی سروشتییان هەیە بۆ شیعر و گوێگرێکی زۆر شایستەی ئەو جۆرە شیعرەن ،بە تایبەتی کاتێ بۆ ئەوان نووسرابێت. خەاڵتی ئەنجوومەنی نیشتیمانیی مامۆستایانی زمانی
ئینگلیزیی نموونەیی بۆ شیعر :خەاڵتێکە و لە ساڵی ١٩٧٧ـەوە هەیە ،لە ساڵی ١٩٧٧ـەوە تا ١٩٨٢سااڵنە بوو و دواتر بوو بە سێ ساڵ جارێک و ئەدرێت بە شاعیرێکی لەژیانداماو ،کە شیعر بۆ مندااڵن ئەنووسێت .تا ئێستا شانزە شاعیر ئەو خەاڵتەیان وەرگرتووە .جێی باسە ئەم خەاڵتە تەنها ئەبەخشرێتە شاعیرانی ئەمریکا. قۆناغی شانزەهەم لە سیستەمی خوێندنی ئەمریکا ،بە مانای خوێندنی دوای ئامادەییە (کۆلێژ ،یان زانکۆ). زینۆ :شێوازێکی نوێی نووسینی هۆنراوەی مندااڵنە و چ پاتریک لویس دایهێناوە ،وەک خۆی لەم چاوپێکەوتنە ئاماژەی پێ دەدا .ج پاتریک لویس ئەم شێوە شیعرییەی بە ناوی زینۆی فەیلەسووفی پارادۆکسی یۆنانەوە ناو ناوە .زینۆ لە دە دێڕەشیعر پێک دێت ،کە بەم شێوەیەیە ( ٨بڕگە ،چوار بڕگە ،دوو بڕگە ،یەک بڕگە ،چوار بڕگە، دوو بڕگە ،یەک بڕگە ،چوار بڕگە ،دوو بڕگە ،یەک بڕگە).
لە وێستەرڤیڵ لە ویالیەتی ئۆهایۆ ئەژێت. دکتۆر سڵڤیا ڤاردێڵی لە بواری وانەوتنەوەدا پرۆفیسۆر بووە لە زانکۆی زیمبابۆی و زانکۆی نیڤادە و یاریدەدەری پرۆفیسۆر بووە لە زانکۆی هیستن -ڤیکتۆریا و ئێستاش پرۆفیسۆرە لە زانکۆی ژنانی تێکساس .دکتۆر سڵڤیا زیاتر لە هەشتا لێکۆڵینەوەی نووسیوە و بەشداریی نووسینی زیاتر له بیستوپێنج کتێبی کردووە .دکتۆر سڵڤیا ئەندامی کۆمیتەی خەاڵتی وایڵدەرە و ئەندامی کۆمیتەی ئەربسۆنتە بۆ خزمەتگوزاریی کتێبخانەی مندااڵن ،ئەندامی کۆمیتەی 61 خەاڵتی سیبێرتە و ئەندامی کۆمیتەی خەاڵتی ئۆدیسییە. سەرنووسەری گۆڤاری بوکبێرد بووە و 69 سەرۆکی بۆردی کتێب بۆ گەنجان بووە و دادوەری خەاڵتی لی بێنیت هۆپکنە بۆ شیعر و سەرۆکی خەاڵتی ئۆربیس پیکتوسە .سڵڤیا زیاتر لە سەد کۆڕی لە ئاستی ناوخۆیی و نێونەتەوەیی گێڕاوە .سڵڤیا ئێستا پرۆفیسۆری ئەدەبی مندااڵن و الوانە لە زانکۆی ژنانی تێکساس و دایکی دوو منداڵە و زیاتر لە سی ساڵە هاوسەرگیریی کردووە .دکتۆر سڵڤیا جگە لە کتێب حەزی لە گەشتوگوزار و چوونە سینەمایە.
دەربارەی ج .پاتریک لویس و سلڤیا ڤاردێڵ ج .پاتریک لویس لە شاری گرەی لە ویالیەتی ئیندیانا گەورە بووە و بەکالۆریۆس لە کۆلیژی سانیت جۆزیف وەرئەگرێت و بڕوانامەی ماستەریش لە زانکۆی ئیندیانا و دکتۆراش لە ئابووری لە زانکۆی ئۆهایۆ وەرئەگرێت. لویس لە بەشی بازرگانی ،ئابووری و ژمێریاری لە زانکۆی ئۆتەربەین تا ساڵی 1998کە بە تەواوەتی خۆی بۆ نووسین تەرخان ئەکات ،وانە ئەڵێتەوە .پاتریک لویس زیاتر لە حەفتا کتێبی شیعریی بۆ مندااڵن داناوە .بە هەردوو شێوازی ئازاد و فۆرماڵ سەبارەت بە گەلێ بابەتی سەرچاوەکان: 1--Poetry Foundation Newsletter جیاواز هەر لە مێژووەوە بگرە تا ئەگاتە ماتماتیک.لە May 20 2011 2--http://en.wikipedia.org/wiki/J._Patrick_Lewis فۆلکلۆری ڕووسییەوە تا ئەگاتە شانشینی ئاژەاڵن .پاتریک 3--http://www.twu.edu/slis/vardell.asp بێجگە لە نووسینی شیعر بۆ مندااڵن ،شیعری بۆ گەورەش 4--http://www.ncte.org/awards/poetry 5--http://poetryforchildren.blogspot.ca/2009/10/birth-ofهەیە "نەورەسەکان ئاسمانیان ڕاگرتووە" ،2000- 1993 zeno.html بارگاوییە بە میتافۆر و گاڵتەجاڕی .پاتریک لویس ئێستا
دۆسیەی ژمارەی داهاتوو
ئەزموونی شێوەکاریی
باسم ڕەسام ئەگەرچی بڕیاربوو دۆسیەی "باسم ڕەسام" لەم ژمارەیەدابێت، بەاڵم هەندێ بابەتی دۆسیەکە ،کە دەبوو بەدەستامن بگەن، بەداخەوە دواکەوتن ...هەر لەبەر ئەوە دۆسیەکەمان دواخست بۆ ژمارەی داهاتوو؛ بەو هیوایەی لە ژمارەی داهاتوودا کارێکی شایستە بۆ ئەو هونەرمەندە بکەین... بە داوای لێبووردنەوە
دۆسیەی ژمارەکانی داهاتوو کتێبی..
ئەلف و بێ ی نوێ بۆ مندااڵن ئیبراهیم ئەمین باڵدار
*نووسەربوون بە شێوەی فینالندی................................بەڕۆژ ئاکرەیی72.................... *وریا مەزهەر شاعیر و نووسەر و وەرگێڕی کوردزمان.............و :شادی نیکخا75.................. *ئایرۆ شاعیرێکی پێچەوانە........................................و :ئەنوەر هوژەبری80 ............. *نەخۆش و نیگاکان...............................................وەلید عومەر84..................... *ئەو فانۆسە ڕۆشنە ،پیشەی خامۆشییە...... ...................و :حەمە قادر88................... *یادی وریا........................................................و :باران91......................... *ئامادەبوونی دوورەدەستی شیعر ................................و :ئەنوەر عەلی97................. *قاقای چەقەڵ....................................................وریا مەزهەر106.................... *بژاردەیەک لە شیعرە کوردییەکانی وریا مەزهەر111..................................................... *بەخێوکەری ڕووبار...............................................و :شااڵو حەبیبە116............... *من تەنیا خەریکم چرکەکانی ژیانی خۆم دەژیم...................و :گوڵە مەال عەبدوڵال125........... *من پێچەوانەی ئەوەم کە پێم دەڵێن............................و :ئەنوەر هوژەبری134..............
71
نووسه‌ربوون
به شێوه‌ی فینالندی یادنووسێك سه‌باره‌ت به وریا مه‌زهه‌ر به‌ڕۆژ ئاكره‌یی 72
کەی بوو؟ ...سەد ساڵ؟ دووسەد ساڵ؟ یان دە ساڵێک بەر لە ئێستا؟ دەزانم هاوین بوو و باران دەباری .تەلەفۆنەکەم لێی دا ،هەڵمگرت و چووم لە پشت پەنجەرە ڕاوەستام و لە باران و ئەو دڵۆپانەم ڕوانی،
کە بە سەر جامی پەنجەرەدا دەخزان و لە شۆڕبوونەوەدا یەکتریان دەگرتەوە و پاشان لە یەکدی دادەبڕان. گوتی :من وریام .وریا مەزهەر. گوتم :وریا؟... گوتی :ئایرو ...ئایروی شاعیر .لێرەم .لە ستۆکهۆلم.
کوڕێکی گەنج بوو .بە دوو چاوی مەیلەوسەوز، یان شینەوە .یان ...نەمزانی .قەت نەمزانی، بەاڵم لە ئاسکێکی لە دارستان دەرپەڕیوی ترساو دەچوو .تا شەو داهات ،لەم باڕەوە ڕایکێشامە باڕێکی تر و هەر خواردییەوە و هەر لێمی دەپرسی :بۆ ناخۆیتەوە؟ لە دەرەوە ،باران بە سەر باراندا دەباری. دوو کۆمەڵەشیعری باڵو کردبوونه‌وە .بە پارەی گیرفانی خۆی .یەکێکیانی هێنابوو« :هاوار مەکە! هیچ کەس لە ئاوێنەدا نییە». ئەوی تریانم بە دڵ نییە .ناوەکەیشت پێناڵێم .ئەرێ بۆ ناخۆیتەوە؟
بە فارسی دەینووسی .فارسییەکی باش و بڕێك جار شەڕانی .شەڕ لەگەڵ ڕێزمان و کڵێشە سەدپاتەبووەکانی شیعری کۆن و نوێی فارسی« .وریا»ـی ئاوەژوو کردبووەو‌ه و بووبوو بە «ئایرو» .ئایرویش لەو کاتەدا ناوێک بوو لە نێو ناوەکاندا و شیعرەکانی دەناسرانەوە .بەو تەمەنە کەمەیەوە (چەند
سااڵن بوو ئەو کاتە؟ بیستوچوار؟) تیۆرییە ئەدەبییەکانی چاک دەناسین و بێ ئەوەی خۆی لە پشتیانەوە بشارێتەوە، تەقەی لە هەست و زەینی خوێنەر و بیسەر دەکرد .وریایەکی شەرمێون و شپرزە بوو .هەر کە بێدەنگ دەبووین، دەیگوت :شیعرێکم بۆ بخوێنەوە. خەڵکی سنە بوو .لە تاران و کەرەج گەورە بووبوو .ماوەیەکی زۆر لە تورکییە مابووەوە و دواتر گەیشتبووە فینلەندا. فینلەندی و فارسی و تورکییەکی باشی دەزانی .زۆری حەز لە ئۆرهان وەلی دەکرد و کۆمەڵەشیعرێکی ئۆرهانی کردبووە فارسی. ئاگایەکی چاکی لە شیعری کوردی بوو. سەفەرێکی هەولێر و سلێمانییشی کردبوو. نازانم کەی؟ ئەرێ بۆ نەمپرسی؟ یان لە بیرم نەماوە؟ چەند شیعرێکی خۆیشی لە فارسییەوە کردبووە کوردی ،تایپی کردبوون و هەر کوردێک داوای لێ کردبا ،بۆی دەناردن. گوتم :وریا ،شیعرە کوردییەکانت باش نین. باشت وەرنەگێڕاون. گوتی :دەیاندڕێنم .دەزانم .کوردییەکەم باش نییە. شەرمێون بوو. جار جار تەلەفۆنی دەکرد .زۆرتر شەوان: تاقەتت هەیە شیعرێکت بۆ بخوێنمەوە؟...ئەگەر تاقەتی بیستنت نییە ،تۆ شیعرێکم بۆ بخوێنەوە. دواتر کۆمەڵەچیڕۆکێکی بە فارسییش نووسی. هەموویانی بۆ ناردم و بە دڵ خوێندمنەوە. چیڕۆکی چاک بوون .گوتم باڵویان بکەوە. پارەی نەبوو. 73
دەنگی دەلەرزی: خۆی گوتی. گوتم :من خەڵکانێک لە تاران دەناسم و دەتوانم قسەیان -هەوڵێکی چاکت داوە ،بەاڵم دەست ڕاگرە .هەر پارەیەکم بێتە دەست ،سەفەرێکی ستۆکهۆلم دەکەم و پێکەوە لەگەڵدا بکەم .ئەمانە چیڕۆکی زۆر چاکن کوڕی خوا! پێکەنی :ئەو کوڕی خوایەم زۆر پێ جوانە .بەس لە کاریان لە سەر دەکەین .تۆ ناتوانیت بێیتە هێلسینکی؟ ژوورێک و تەختێک و دوو کورسیم هەیە .دەزانیت ،ئیدی کوردیدا دەگوترێت ،لە سلێمانی وا نییە؟ چێرۆکەکانمان ناردە تاران و پەخشخانەی «نەی» باڵوی ناهێڵن کچەکەم ببینم؟ کردەوە« :چنینەوەی کوارگ بە شێوەی فینالندی» لە کۆڕە ئەدەبییەکانی ئێرانیشدا دەنگێکی چاکی دایەوە. هاوینی دووهەزاروحەوت ،کە لە کوردستان گەڕامەوە ستۆکهۆلم ،ئیمایلێکی پڕ لە ماندوویه‌تی و وەڕزیی بۆ پاشان هاتمەوە .رۆیشتمەوە .هاتمەوە .مامەوە. هاوینی پار ئیمایلێکی نارد« :کوڕی خوا! تۆ ڕۆیشتی ناردم .تەلەفۆنم بۆی کرد. بیری «کالرا»ـی کچم دەکەم .بەڕۆژ تێم دەگەیت؟ و خۆت دەرباز کرد .ناتوانیت بمبەیتەوە؟ ...لێرەمن خەریکە شێت دەبم .ئاخر بەس حەفتەی جارێک ماندووم». دەیبینم. لە هاوسەرەکەی جیا بووبووەوە. گوتم هەستە وەرە و ماوەیەک لە الم بمێنەوە .حەزی دەکرد ،بەاڵم وەزعی باش نەبوو .بە چەند برادەرێکم ئێستا ئیتر ماندوو نییە .لە تەمەنی سیوپێنج ساڵیدا و گوت ،یارمەتیمان دا و هات .داغان بوو .شەوان تا لە گۆڕستانێکی هێلسینکیدا ئۆقرەی گرت. درەنگان دەیخواردەوە و پاشان هەر لە سەر قەنەفە تاهیر جام بەرسەنگی شاعیر ،لە ستۆکهۆلمەوە بۆی دەخەوت .پانتۆڵ و پێاڵویشی دانەدەکەند .گەنجێکی پیر نووسیوم« :بەڕۆژ! وریا مەزهەر خۆی کوشت و ئەم جیهانەی بۆ جاش و گەوادەکان بەجێ هێشت». بوو. شەوێک هەر وا کە لە سەر قەنەفەکەی ماڵی حەسەن نوور ،پاڵ کەوتبوو ،هەستایەوە و گوتی: کە بچمەوە کۆمەڵەشیعرێکی نوێم هەیە بۆتی دەنێرم.حەفتەیەک مایەوە و ڕۆیشتەوە .مانگێکی نەبرد، کۆمەڵەشیعری« :تەلەڤیزیۆنی خراپ»ـی بۆ ناردم. پر بوو لە شیعری جوان و بڵحایەتی لە زمان و دربڕین و بەرجەستەکردنی هەستە شاراوەکان .بڵحایەتیی زمان لەو کۆمەڵەشیعرەدا هێندە زۆر و زاڵ بوو ،کە لە وەرگێڕاندا سەقەت دەبن و ناگوێزرێنەوە زمانێکی تر .ماوەیەکی زۆر خەریکیان بووم و بەشێکیانم وەرگێڕانە سەر زمانی کوردی و بۆم ناردنەوە .شەو درەنگ بوو ،تەلەفۆنی کرد.
وریا مەزهەر
شاعیر و نووسەر و وەرگێڕی کوردزمان ڕێبوار کەریمی ل ه فارسییه‌وه :شادی عەبدوڵاڵ شیعری وریا شیعری ژیان نییە ،شیعری مەرگیش نییە ،شیعری وریا شیعری بەرزەخە. وریا مەزهەر ،زیاتر بەو بەرهەمانەوە دەناسین ،کە بە زمانی فارسی نووسیونی، بەاڵم بەستێنی ئافراندنی وریا ،زۆر لەوە بەرینتر بوو .جگە لە کۆمەڵێک بەرهەمی نیگارکێشی ،کە بە یادگار بەجێی هێشتوون، هەوڵێکی جوانیشی لە بەستێنی ئافراندن بە زمانی دایکیدا داوە .بەسەرهاتی پێوەندیی کوردیدا ،باسێکی سەیرە .لە ڕاستیدا یەکەم
75
76
هەنگاوەکانی وریا ،بۆ ئافراندنی بەرهەمی ئەدەبی، کۆمەڵێک شیعری کالسیک بووە بە زمانی کوردی ،کە تێمی سروشتگەراییانەیان لە خۆ گرتووە. وێڕای ئەو هەواڵنە ،بارهاتن ،یان با بڵێین ،خۆبارهێنانی ئەدەبیی وریا ،لە ڕاستیدا بە زمانی فارسی بووە .لە الیەکەوە لەبەر قەدەغەبوونی پەروەردە بە زمانی دایکی و لە الیەکی ترەوە ،بە هۆی سنوورداربوونی باڵوکرانەوە و لەبەردەستدانەبوونی دەقی ئەدەبیی کوردی ،بەستێنی پەروەردە و لە ئەنجامیدا بەرهەمی ئەدەبیی وریا ،تا سااڵنی سەرەتای جێگیربوونی لە فینالندیش ،تەنیا بە زمانی فارسی بوو .کۆمەڵێک دەستنووس ،کە لە وریا بەجێ ماون ،ئەوە دەردەخه‌ن ،کە وریا تا سااڵنی سەرەتای دانیشتنی لە فینالند ،تەنانەت لە ئاستێکی سەرەتاییشدا ،شارەزای ڕێنووس و ڕێزمانی زمانی کوردی نەبووە .خۆئاگاییەکی لەمێژینە بەرامبەر بەو بێبەشییە نەخوازراوە ،وریای هان دا بۆ هەڵگرتنی هەنگاوی گەورە لەو پێناوەدا .پێوەندیی کۆمەاڵیەتیی جۆربەجۆر لە تاراوگەدا ،هاوکات لەگەڵ خوێندنەوەی بەرهەمگەلێک بە زمانی کوردی ،وریای بەرەو کوردینووسین هان دا. بەرواری یەکەم هەوڵی جددیی وریا ،بۆ نووسین بە زمانی کوردی ،دەگەڕێتەوە بۆ یەک -دوو ساڵ پاش باڵوبوونەوەی کۆمەڵەشیعری "دانپێدانانەکانی دەربازبوون" .واتە وریا زۆر درەنگ ،بەاڵم زۆر بە قووڵی ،لەگەڵ زمان و ئەدەبیاتی کوردیدا کەوتە ڕووبه‌ڕووبوونەوە. لەم دەرفەتەدا تەنیا بە شێوەیەکی کورت ،بەرهەمە کوردییەکانی وریا دەناسێنین ،بە ئاگاداربوون لەم بابەتەی ،کە هەر چەشنە هەوڵێک بۆ کۆبەندییەکی شیکارانە ،یان لێکدانەوەی بەرهەمەکانی وریا ،بە تایبەت لە بواری شیعردا ،ڕووبەڕووی بەربەستێک دەبێتەوە ،کە وریا خۆی بە ئاگاییەوە ،کردوویەتی بە دەرکەوتەیەک بۆ شیعرەکانی .وریا خۆی دەڵێ« :شیعر بە ڕای من نابێ هیچ شوێنپێیەک بە ناوی دەرکەوتە ،یان تایبەتمەندی، یان هەر شتێک کە بە چەشنێک دەبێتە هۆی
بەرتەسککردنەوە و سنووردارکردنی شیعرییەتی شیعر، لە دوای خۆیەوە بەجێ بهێڵێ ».ئەم (تایبەتمەندییە)- یان لە ڕاستیدا نەبوونی ئەو تایبەتمەندییە -لە شیعرە کوردییەکانی وریاشدا ڕەنگی داوەتەوە. بەرهەمە کوردییەکانی وریا ،بە گشتی دەکرێ بە سێ بەش دابەش بکرێن :کۆمەڵێک شیعر کە بە زمانی کوردی نووسراون ،دوو کۆمەڵەشیعر و چیروک کە لە فارسییەوە کراون بە کوردی و لە کۆتاییدا بەرهەمگەلێکی نووسەرانی تر ،کە وریا لە فارسییەوە وەری گێڕاون بۆ زمانی کوردی. یەکەم کۆمەڵەشیعری وریا بە زمانی کوردی ،ناوی "هیچ"ـە. هیچ ،لە ڕاستیدا یەکەم و دوایین کتێبی وریایە ،کە ساڵی ٢٠٠٢لە هەولێر لە چاپ دراوە .ئەم کۆمەڵەشیعرە ،تەنیا بە ماوەی چەند مانگ پاش نووسرانیان لە چاپ دراون. هیچ ،وەکو یەکەم تاقیکردنەوەی نووسین بە زمانی کوردی ،بەرهەمێکی شیاوی ڕامان و سەرنجە. بە چاوپۆشیکردن لە شێوەی باوی لەمانادەرچوون لە شیعرەکانی وریادا ،هیچ ،ڕەنگە باشترین وشە بێت بۆ پێناسەکردنی کەشی ئێگزیستییانەی زاڵ بە سەر ئەم بەرهەمەدا .هیچ ،یەکەم تاقیکاریی کوردیی وریایە بۆ دووبارە ئافراندنی ئەو کەشوهەوایەی کە خوێنەری فارسیزمانی شیعرەکانی ،لەگەڵیان ئاشنایە .ئاشنابوونی کەشوهەوای خولقاندنەکە -بەستێنی زمانی دایکی -وێڕای ئاگاداربوون لە بەهرە زاتییەکان ،لە هەمان سەرەتاوە، وریای هان دا بۆ هەندێ هەوڵی بوێرانە لە بواری ئەدەبی کوردیدا .کتێبی هیچ ،یەکەم بەرهەمی شاعیرێکە ،کە لە هەمان هەنگاوەکانی سەرەتاوە ،بە چەشنێکی پارادۆکسی (دژواز) ،خەریکی کونترۆڵکردنی گۆڕەپانەکە دەبێت ،لە دەرەوەی گۆڕەپانەکەوە .تایبەتمەندییە هەرە دیارەکانی شیعری وریا ،شیعرەکانی ئەو لە زمانی کوردیشدا وەک «بوونەوەرێکی نامۆ» دەردەخات .هەڵبەت بە سەرنجدان بە بەستێنی بەرتەسکی پێوەندیی وریا لەگەڵ زمانی کوردی لەو کاتەدا ،ڕەنگە بتوانین بڵێین ،کە لە کتێبی هیچدا،
هێشتا هاوئاهەنگیی پێویست لە نێوان فۆرم و زمان و چۆنیەتیی ناوەڕۆکدا ،لە ئاستی شایستەی شاعیرێکدا نییە ،کە ئەزموونێکی وەک "دانپێدانانەکانی دەربازبوون"ـی لە پشتەوەیە .کۆمەڵەشیعرەکانی دواتری وریا بە زمانی کوردی ،بریتین لە :ئەگەر دەتەوێ بمری ،سەرخەوێک بشکێنە! ( )٢٠٠٣و چونکە شیعر مانگایە ،دەتوانین بیدۆشین (.)٢٠٠٥ لە هەڵبژاردنی ناوی ئەم کتێبانەدا ،وریا بە هەمان بنەمای دڵخوازی خۆی ،وەفادارە: بنەمای گاڵتەکردن و بوونە هۆی سەرسووڕمانی خوێنەر له ڕێگه‌ی دیاریکردنی ناوگەلی سەیر و چاوەڕواننەکراوه‌وه ،بۆ کتێبەکانی. بەبێ چاوپۆشیکردن لە بایەخی بەرهەمە هەرمانەکانی پێشتر و پاشتری وریا ،ڕەنگە بکرێ کۆمەڵەشیعری "ئەگەر دەتەوێ بمری ،سەرخەوێک بشکێنە" ،بە باشترین کۆمەڵەشیعری کوردیی وریا بنرخێنین .لە لێکدانەوەی ئەم کتێبەدا ،ناتوانین تەشک و شێوازی ڕواڵەتیی داڕشتنی کتێبەکە ،لە ناوەڕۆکی شیعرەکانی جیا بکەینەوە .کتێبەکە لە الپەڕەی A4و پێکهاتەیەکی تایبەتدا ڕێک خراوە .لە هەر الپەڕەیەکدا ،سێ تا پێنج شیعر لە فۆرمگەلی جۆربەجۆر و لە چوارچێوەی تەشکی هەنده‌سیی جیاجیادا جێ کراونه‌تەوە. شێوازی ڕێکخستنی شیعرەکان وەکو پێویست، لۆژیکێکی تایبەت پێوشوێن ناگرێت. لە هەر الپەڕەیەکدا وێڕای شیعرەکە، وێنەگەلێکی جۆربەجۆر ،لەوانە پارچەیەک لە ڕەسمێک ،یان نیگارکێشییەک ،هەندێ جار وەک تەواوکەری شیعرەکان و هەندێ جار وەک بەرهەمێکی سەربەخۆ ،دەکەونە بەر
چاو .پێ دەچێ وریا لە هیچ بەرهەمێکی دیکەیدا هیندەی ئەم کتێبە ،ئاسوودە لە هەموو کۆتوبەندەکان ،ئافراندنی لە ئازادیدا تاقی نەکردبێتەوە. ڕەنگە بکرێ بوترێ ئەم کتێبە زیاتر لە کتێبەکانی دیکەی وریا ،ڕێگ ه بە بەشداربوونی خوێنەر دەدات .بەو واتایەی کە پێکهاتەی کتێبەکە لەو شوێنەدا ،کە خۆ بە دەست پێناسەیەکی تایبەتەوە نادات ،ڕێگ ه لە خوێنەر دەکاتەوە کە بۆ دووبارەخوێندنەوەی پێوەندییە ناڕوونەکانی نێوان نیشانە شیعری و ناشیعرییەکانی ناو الپەڕەکان ،نەک هەر لە پێناو بەشداریی خۆیدا بۆ ئافراندنی واتاگەلی خلیسک ،سوود لە ئامادەبوونی سرکی شاعیر وەربگرێت -کە بە خۆدەرخستن و خۆشاردنەوەی بەردەوامی خۆی ،لە بنەڕەتدا جددییەت لە ئامادەبوونی خۆی زەوت دەکات -بەڵکو لەوەش تێپەڕ ببێت و بە ئاگاداری لەو بەهرەی بەشداریپێدانەی ناو دەقە نووسراو و نەنووسراوەکانی سەر الپەڕەکان ،ڕێگ ه بۆ ئامادەبوون و چاالکییەکانی دواتریش بهێڵێتەوە. لەم کتێبەدا وریا بە تەکنیکێکی تایبەت، مەرگی نووسەر دەگۆڕێت بۆ مەرگی خوێنەر و لە بنەمادا لە جددینەبوونی ئامادەبوونی خۆیدا ،خوێنەریش سەبارەت بە جددییەتی خۆی دەخاتە گومانەوە. کتێبی "ئەگەر دەتەوێ بمری ،سەرخەوێک بشکێنە" ،بەم ڕوونکردنەوە ڕەسمییانەوە ،لە الپەڕەی یەکەمیدا دەست پێ دەکات: ناوی کتێب :ئەگەر دەتەوێ بمری ،سەرخەوێک بشکێنە. بابەت :بە ش (شین) دەست پێ دەکات و بە 77
78
پیتی (ڕ) کۆتایی پێ دێت. شاعیر :نییەتی! حەماڵ (هەڵگر)ـی وشەکان لە سەر الپەڕەکان :بە وریا (لە زمانی کوردیدا بە واتای وشیار و ژیر) بانگی لێ دەکەن ،خوی زۆر بڕوای بەم ناوە نییە. تیراژ :بە ژمارەی هەموو ئەو مرۆڤانەی کە کاتێک بەیانیان لە ئاوێنەدا سەیری خۆیان دەکەن ،کەسێکی تر دەبینن. ساڵ :کۆتاییەکانی ،٢٠٠٣یان ناوەڕاستەکانی ،٠٠٢٣یان سەرەتاکانی .٣٠٠٢ چاپخانە :بنکەی کۆبوونەوەی مردووە تەڕپۆشەکان. ناونیشان :قیامەت -تەنیشت چایخانەی الی پردەکەی سیڕات. داڕشتن و ڕێکخستنی سێیەمین کۆمەڵەشیعری کوردیی وریا ،لە ڕووی کاتەوە ،دەگەڕێتەوە بۆ ساڵێک دوای باڵوبوونەوەی کتێبی "هاوار مەکە ،ئاوێنەکە کەسی تێدا نییە" .ئەم بەرهەمە جگە لەو شیعرانەی کە بە زمانی کوردی نووسراون ،وەرگێڕانی هەندێ شیعریشی
وریا مەزهەر
تێدیە ،کە لە پێشدا بە فارسی باڵو بوونەتەوە .وەکو پارچەشیعرێک لە کۆمەڵەشیعری فارسیی "بیرۆکە کانزاییەکان" و چەندین نموونه‌شیعری کتێبی "هاوار مەکە ،ئاوێنەکە کەسی تێدا نییە". جگە لەو کۆمەڵەشیعرە کوردییانەی وریا ،کۆمەڵەشیعرێکی دیکەش بە ناوی تەلەڤزیۆنە لەکارکەوتووەکە (یان بە ناونانی خۆی تەلەڤزیۆنی خەراپ) قەرارە باڵو بکرێتەوە، کە بە هاوکاریی کەسایەتییەکی ئەدەبی ،بە زمانی کوردی وەری گێڕاوە. لەو کۆمەڵەشیعرانەدا کە باس کران ،وریا لە ڕووی تەکنیکی شیعرییەوە ،بە هەمان ئەو بنەمایانە وەفادارە، کە خوێنەری بەرهەمە فارسییەکانی ئاشنان پێی: فۆرمی گێڕانەوەیی ،یاریکردنی وشیارانە بە واتای باوی وشە و ڕستەکان ،لە واتادەرچوونی واتادار ،بەیانی پارادۆکسیی مەبەستدار و هتد ...لە ڕووی ناوەڕۆکیشەوە وریا دیسان لەگەڵ هەمان ئەو چەمک و بابەتانەدا ،کە خووی پێوە گرتوون ،دەستەویەخەیە ،وەکو :هەستی بەدەروونیكراوی نزیکایەتیی مەرگ (زۆر جار بە هۆی نەخۆشیی قورسی درێژماوەوە) ڕوانگەیەکی بێهیوایانەی سەرچاوەگرتوو لە گیرۆدەیی لە ناو داوی چارەنووسێکدا، کە ئەنجامەکەی "هیچ"ـە و هەروەها کاریگەریی پاڵەکیی هۆکارە کۆمەاڵیەتییە نەخوازراو و ناخۆشەکان ،کە باڵی بە سەر ژیان و بۆچوونی هەر مرۆڤێکدا كێشاوه. شایانی باسە ،وریا ئەم چەمکانە لە شێوازی دەربڕیندا، دەنوێنێ و لە باتی ڕووبەڕووبوونەوەیان لە دەرەوە، نوقمی ناوەوەیان دەبێت .هەڵبەت دەبێ توخمێکی ستراتژیکیش بەم زنجیرە پێوەندیدەرەی شیعرە کوردی و فارسییەکانی وریا زیاد بکەین :ئەویش تەنزە .تەنزێکی تاڵ ،کە تەنانەت دەبێتە هۆی ئەوەی ئەو سێبەرە قورسە ئیگزیستانسییانەی ،کە بە سەر زۆربەی شیعرەکاندا زاڵ بووە ،شیاوی تەحەمولکردن بێت .لەو شوێنانەدا کە وریا خۆی لە دەربڕینی چەمکە تایبەتەکان دەبوێرێ، یان لە بنەماوە هەوڵ دەدات ڕێ لە پێکهاتنی نوتفەی
واتا دیار و ئاشناکان بگرێ ،تەنز چەکێکی ترسناک و غەددارە بۆ تێکشکاندنی واتا باوەکان .وریا خۆی وەک «تاکە تەکنیکێک، کە حەقیقەتی هەموو پێوەندییەکان (بەبێ پێشکەشکردنی چەمک) دەخاتە بەر پرسیار» ،باسی تەنز دەکات .شیعری وریا شیعری ژیان نییە ،شیعری مەرگیش نییە، شیعری وریا شیعری بەرزەخە .شیعری مرۆڤێکی هاوچەرخە ،کە ڕێک دە ساڵی ژیانی، لە بەرزەخی نێوان ژیان و مەرگدا بە سەر بردووە .بەرزەخێک کە لەوێدا تەنیا ئافراندن بە زمانی دایکی و بە زمانی فارسی ،سوکنایی بە وریا دەدا. وێڕای بەرهەمە شیعرییەکان ،کۆمەڵەچیرۆکێکیش بە زمانی کوردی لە وریا بەجێ ماوە .ئەم کۆمەڵەچیرۆکە لە ڕاستیدا وەرگێڕانی ئەو چیرۆکانەیە ،کە پێشتر لە کتێبی "قارچککەندن بە شێوازی فینالندی"دا باڵو کراونەتەوە. وەرگێڕانی شیاوی ئەم چیروکانە ڕەنگە باشترین دەقی پەخشانی وریا بێت بە زمانی کوردی .وریا لە پێشەکییەکدا کە لە سەر چەند شیعری باڵو کراوەتەوە ،وەک «کەسێک کە بە دوو زمانی ،کوردی و فارسی ،شیعر و چیرۆک دەنووسێت» باسی خۆی دەکات ،بەاڵم زیاترین چیرۆکەکانی وریا بە زمانی فارسی نووسراون. سەرەڕای ئەمە ،زاڵبوونی ڕۆژ لەدوای ڕۆژی وریا بەسەر زمانی دایکیدا ،وای کردووە ئاسەواری وەرگێڕان بەو چیرۆکانەوە دیار نەبێت و وەک ئەوە بێت ،کە لە سەرەتاوە بە کوردی نووسراون .بۆ ناساندنی چاالکییە نێوانزمانییەکانی وریاش ،دەتوانین ئاماژە بکەین بە هەوڵەکانی وریا لە بواری وەرگێڕانی کورد -فارسیدا .لە نێوان ئەو بەرهەمانەدا
کە لێی بەجێ ماون ،وەرگێڕانی شیعری چەند کەسایەتیی فەرهەنگی و ئەدەبی لە فارسییەوە بۆ کوردی بەر چاو دەکەوێ. هەڵبەت وریا سەرەتا لە کوردییەوە بۆ فارسی کاری وەرگێڕانی دەست پێ کرد. وێڕای وەرگێڕانی بەشگەلێکی زۆر جوان لە ڕۆمانی دواهەمین هەناری دنیای بەختیار عەلی ،کاری وەرگێڕانی ڕۆمانی منداڵبازی فەرهاد پیرباڵیشی لە چەند ساڵ لەوەبەرەوە دەست پێ کردبوو. گەشەی ئەدەبیی وریا (هەڵبەت بە شێوەیەکی نەخوازراو) لە ناخی زمان و ئەدەبی دایکییەوە ڕووی نەدا .ستایلی نووسینی وریا و ئەو جیهانبینییەش کە لە پشتییەوەیە ،لەگەڵ شێوازی سوننەتیی ئەدەبی باوی هاوچەرخی کوردی ڕێک نایەتەوە .هێشتاش جگە لە کۆمەڵێک خوێنەری تایبەت و بلیمەت، کەسێکی ئەوتۆ ،وریا و بەرهەمەکانی لە زمانی کوردیدا ناناسێ .وریا نامۆیانە هات و نامۆیانەش چوو .نامۆییەک کە بە دڵنیاییەوە وریا ئازاری لێ بینی ،بەاڵم بێگومان بەرهەمە چاپنەکراوەکانی ،پێگەی تایبەتی وریا ،لە قوواڵیی ئەدەبیاتی مودێرنی کوردیدا ،جێگیر دەکەن.
سەرچاوە:
گۆڤاری هەمیان .ساڵی یەکەم .پاییزی .٢٠١١تایبەت بە ژیان و بەرهەمەکانی و .م .ئایرو (وریا مەزهەر)
79
80
ئایرو...
شاعیرێکی پێچەوانە هادی ئیبراهیمی ل ه فارسییه‌وه :ئەنوەر هوژەبری
80
یەکەم جار لە ڕێگه‌ی "پەیمان وەهابزادە"ـوە لەگەڵ وریا مەزهەر و شیعرەکانیدا ئاشنا بووم ،کە بەهرەی وریای لە شیعردا ستایش دەکرد .وریا مەزهەر بە هۆی وشەکانیەوە توانیویەتی ئێمە لە تاکێتی و هەستوسۆزی خۆی نزیک بکاتەوە .وریا لە شیعرەکانیدا لە بارەی دەقەوە ،خەریکی ڕوونکردنەوە
نابێت و وشەکانی ئیدیعای دەربڕینی بابەت و مەبەستیان نییە ،بەڵکو وەک هەرچەشنە سەرکەوتوو، شیعریی داڕشتنێکی ڕاڤەهەڵگرن ،واتە بوار دەدەن بۆ ڕاڤەکرانی زۆر .قەبووڵنەکردنی ڕێسا[ ،سەرنجدان بە] فۆرم ،بنەماشکێنی و بایەخدانان بۆ شتەکان لە شیعرەکانی وریادا ،نیشانەی داڕشتنی شاعیرانەی دەق و مودێڕنبوون و سەردەمییانەبوونی و هەروەها نیشانەی زانیاریی ئەوە لە باره‌ی دونیای ئەمڕۆوه. زیندوویی و تازەیی وشە لە ناو شیعردا، شاعیرێک بەناوبانگ دەکات و لە ڕووی جوانیناسییەوە ،شیعرەکانی دەباتە پلەی هەرەباش .وریای شاعیر بە تەواوی خووی گرتووە بە وشەکان و لە ئافراندن و ڕیزکردنی ئایرونییانەی وشەکاندا ،خۆی لە چوارچێوەی دیکتاتۆرییانەی وشە سوواوەکان دەرباز کردووە و کەسایەتی و تاکێتیی خۆی ،بە دوورکەوتنەوە لە دووپاتەوەکردن ،نیشانی خوێنەرانی دەدات. زمانی شیعریی وریا دوورە لە خۆنواندن. زمانەکەی زمانی جیهانی ئەمڕۆیە و هەموو هەستەوەری و تایبەتمەندیی مرۆیی و ئالوودەیی مرۆڤی سەردەمی پێوەندییەکانی تێدایە. ئێوارەیەکی خەمین و بارانی و خەمی گەاڵیەکی نیگەران لەو خوارەوە لە ناو ئاوی نزیک کەناردا ،فریوی نادات ،کە بگەڕێتەوە بۆ ڕۆمانتیسیزم .ئاوابوونی خوێناویی خۆر لە ئێوارەیەکی گەرمی هاویندا ،کە لە ناو دەریادا خەریکی پەلکوتانە ،هێوریی پێ نابەخشێت، چونکە مرۆڤی هاوچەرخی ئەو ،بەو وێنانە ئارام نابێتەوە و هەر ده‌رفەتی سەیرکردنی ئەوانەشی نییە و نابینێت ،کە خۆری خوێناوڵ لە ئێوارەیەکدا نوقمی دەریا بێت.
مرۆڤی الی وریا ،خۆی خەریکە لە ئاڵۆزییەکانی دونیای ئەم سەردەمەدا پەل دەکوتێت و دەخنکێت .ئەو تاوەرە بەرزانەی ،سەر لە ئاسمان دەسوون و جەستەیان بە هۆی گەرمای خورەوە ،کە تیشکی لە کونەکانی توێژی ئۆزۆنەوە دێنە خوارەوە ،بلۆقی کردووە و بە شیعری شێوازی نیمایی و شاملوویی، باس و وەسف ناکرێن .دەبێ شیعری ئەمڕۆ بە کرێمی دژەتاو و چاویلکەی ڕەشی دژەتیشکی سەرووبەنەوش ،تەیار بکرێت و لە تیشکی ڕادیۆ ئەکتیڤی بەدیهاتوو لە دەستەوئێخەبوونی زلهێزان لەگەڵ سروشت و مرۆڤدا ،بپارێزرێت. «باوە دەڵێن هەر هونەرمەندێکی گەورە ،یەک بەرهەمی گەورە و بەرچاوی هەیە ،کە ڕۆحی هەموو ڕاوبۆچوونە گرینگەکان و هونەری و ژیانیەتی و بە وتەیەکی دی ،مانیفێستی هونەر و بوونیەتی و بەهەرحاڵ چڵەپۆپی کارەکانیەتی و زیاتر لە بەرهەمەکانی دیکەی، سیمای شاعیر نیشان دەدات و دەری دەبڕێت. بەرهەمەکانی دیکەی ئەو هونەرمەندە، هەموویان بە جۆرێ بنچینە و ئامادەکارین بۆ ئەم بەرهەمە ،یان بۆ دووبارەخوێندنەوەی و گەرا و بێچووی بچووکن ،کە لە ئاکامدا، دەبێ بگۆڕێن و ببنە ئەو بەرهەمە گەورەیە، بەوتەیەکی دیکە ،بەشەکانی ئەو بەرهەمەن». پەیمان وەهابزادە ،هاوڕێی نزیكی وریا و یەکێک لە کەسانی بەمتمانە بۆ شیعرەکانی وریا ،دەڵێت :وریا ،شیعری خراپ و الواز و کەمبایەخی نییە و هەموو بەرهەمەکانی ،داگری شیعری باش و بەبایەخ و بەنرخن و خوێندنەوەی شیعرەکانی ،ئەم وتەیە پشت ڕاست دەکەنەوە. 81
82
شیعرەکانی وریا ،دەبێ لە دەالقەی ئەو ڕووداوەوە سەیر بکرێن و لێیان ورد بینەوە ،کە لە دەرەوەی زماندا ڕوو دەدات و تێیدا بایەخی کەرەستەییانەی زمان کەم دەبێتەوە .سەرپێچیکردن لە بەکارهێنانی زمان وەک کەرەستە ،دەسەاڵتداری و سەرپشکبوون لە داڕشتنی دەقدا ،وای کردووە وریا گیرۆدەی مەنتیقی گەڕاندنەوە بۆ میسداق نەبێت ،یان تەنانەت لێی نزیک نەکەوێتەوە. گیرۆدەبوون لە داوی بەکەرەستەکردنی زمان لە شیعری وریادا ،گرتنەبەری ڕێگەی هەڵەیە و لە بایەخ و بەها هونەرییەکەی کەم دەکاتەوە. «دوبارە می ویرانم ات نـ طـ و(*) ... و گرنە دوبارە چگونە بسازم ات ،بگو؟!» (دیسان وێرانت دەکەمەوە نـ ـاـ ـمـ ـتـ ـشـ یـ ـن دەنا دیسان چۆن ئاوەدانت بکەمەوە ،پێم بڵێ؟!) (...وەرگێڕانی ئەم شیعرە ،تەنیا بۆ تێگەیشتنە لە مانا و باری هونەرییەکەی لەبەرچاو نەگیراوە ...وەرگێڕ). لەم شیعرەدا دەرکپێکردنە هەستەوەرییەکان بە ئاسانی دەگوازرێنەوە ،بەبێ ئەوەی پێویست بە ڕێزمان ،یان هەڵبژاردنی زمان وەک کەرەستە بێت .ئێمە لە زمانی کەرەستەییدا [کە تەنیا بۆ تێگەیشتنمان لە یەکتری بە کاری ده‌هێنین و باری هونەری لە خۆ ناگرێت] «می ویرانم ات» [وەکو دەتوێرانم لە بری وێرانت دەکەم] بە کار نابەین .بەاڵم زمانی ئەم شیعرە پشت بە جەوهەری خۆی نابەستێت و زۆر بە جوانی خەریکە لە دەرەوەی زمان ڕوو دەدات .تەنانەت لە کۆتایی ئەم کورتەشیعرەدا ،هیچ هۆیەک نابینێت بۆ ئەوەی سەرەڕۆیی حەشاردراوی ناو زەینی بشارێتەوە .وریا بە سوودوەرگرتن لە وشەی دەستکردی (نـ طـ و) [کە
پێچەوانەی (وطن)ـە] نایەوێت ئەوەی بیری لێ دەکاتەوە، بە زمان بیڵێت و بە دەرککردنی دەروونناسانەی زەینی کەسێکی تاراوگەنشین ،بە بێدنگییەکەی ،کەشێک بۆ خوێنەرەکەشی ده‌هێنێتە ئاراوە ،بۆ ئەوەی ئەویش بگات بە هەستی هاوبەشی ئاوادانکردنەوەی نیشتیمان و زۆر زیرەکانە لە دێڕی کۆتاییدا وشەی «بگو» [بڵێ]ـی بە کار هێناوە .ئەم وشەیە تازەیە و شادمانی دەنوێنێت و کەسایەتی بە شاعیر دەبەخشێت. ناکرێت شیعرەکانی وریا بخرێنە چوارچێوەی چییەتی و بواری مەعریفەناسییەوە .خوێنەری شیعری وریا ،وەکو خودی شاعیر ،لە بەرهەمهێنانەوەی مانا و ڕاڤەی دەقدا، ئامادەبوونی سەربەخۆی دەبێت و دەوری هەیە. مەرگ وەکو تاڵەبەنێکی نەبینراو ،لەگەڵ تەنز و سەرەڕۆییدا ،بە دەوری زۆربەی شیعرەکانی ئایرودا دەئاڵێت و پێکیانەوە گرێ دەدات .لە زۆربەی دەقەکاندا، مردن ئامادەیە و زیندووەکان بە سەر دەکاته‌وه ،بەاڵم مردنی وریای شاعیر خۆی لەو ژیانە کورتەیدا ،ڕووداوێکی شیعری و کاریگەرە .ئەم وتەیەش بەو واتایە نییە ،کە هەموو شاعیران تەنیا بە مردنی خۆیان دەگەنە شیعرێکی ڕەسەن و بێگەرد ،بەاڵم بەو واتایەیە ،کە خودی مردن، دوایین شیعری کاریگەری دەبێت. دەق لە شیعرەکانی وریادا ،یەکێک لە ڕاڤەهەڵگرترین دەقەکانە .ئەو ڕاڤە و تێگەیشتنەی لەباره‌ی شیعری «من چیم»ـهوه الی من دروست دەبێت ،ئەوەیە ،کە ئەم شیعرە ،وێڕای الیەنی کومەاڵیەتیی زۆر دەوڵەمەند، دەقێکی نزیک لە ڕوانینی فێمینیستیی لە خۆدا جێ کردووه‌تەوە .ئەم ڕاڤەکارییە نەک بە پێچەوانەکردنەوەی وشەکان ،بەڵکو بە مانا و الیەنی واتایی پێچەوانە، بەرجەستە کراوەتەوە و لە سەرانسەری شیعرەکەدا خۆ دەنوێنێت ،بەاڵم ئێوە لێرەدا پیاوێکی نەوعی نابینن و ئەم پیاوە ،بە بەکارهێنانی جێناوی كه‌سی یه‌كه‌م، خاوەن شووناسێکە .ئەم شووناسە بەو واتایە نییە، کە ئەو بابەتانەی شاعیر باسی کردوون ،حەتمەن لە
ژیانی خۆیدا ڕوویان داوە ،یان خۆی هەموو ئەوانەی تاقی کردوونه‌تەوە .لە ڕووی فۆرم و پێکهاتەشەوە ،وێڕای کەڵکوەرگرتن لە ئاوەڵناوی بەرزەجێ و دووپاتکردنەوەی مۆسیقیی «چیم» [چیستم] لەگەڵ کێش و سەروادا ،نەک هەر بۆنی کۆنیی لێ نایەت، بەڵکو گەشی و تازەیی ،لە سەرلەبەری دەقەکەدا پارێزراوە .الی ئەو «نوێبوون مۆد نەبوو ،بەها و بایەخ بوو». من چیم؟ من دارێکی الر و گێڕ نیم کە بکرێ لە سێبەرم دابنیشن من چیم ،من چیم؟ من نیوەدیوارێک نیم کە بکرێ پاڵم پێوە بدرێ ،یان النیکەم بمیزنە بن السکمەوە من چیم ،من چیم؟ من هیچ نیم. جگە لە قۆپیی مەرگ ،گیانە! قۆپییەکی هەڵە لە تاقیکردنەوەی ژیاندا کە تەنیا دەکرێ بدزرێ و دەرەجەی پێ وەرنەگیرێت. من کەسێکی ئاوەهام تێگەیشتی من کێم؟ لە بیستەوەم تا سفر نیم من پیاوێکی لەو چەشنەم دەخۆم و دەڕیم کاتیەتی ژن بێنم لە ناو مێرداندا سەرترینم بتەوێ و نەتەوێ هەر ئەوەم من باشترین بژارەم من باشترین بژارەم! وریا مەزهەر شاعیرێکی یاخی بوو ،کە شۆڕشی لە زمانی شیعریدا کردبوو و هەموو شتێکی
تێک دابوو و سەرەوژێری کردبوون و دیسان ڕۆی نابوونەوە .ئەو زمانەی سەرەوژێر دەکرد ،کە بیوستبا ملکەچ، کۆنە و یەکدەست و ماندووکەر بێت. تەنانەت خۆیشی پێچەوانە و سەرەوژێر کرد .ئایرو پێچەوانەی «وریا»ـیە .ڕێک وەکو الساری و سەرەڕۆیی سەردەمی منداڵی ،کە لە ژیان ماندوو بووبیت و بتەوێ بە هەردوو پێ ،خۆت بە بنمیچەکەدا هەڵبواسیت و هەموو شتێک و هەموو کەسێك بەراوەژۆ ببینیت. ڕەنگە هەڵبژاردنی پێچەوانەی ناوەکەی ،واتە گۆڕینی «وریا» بۆ «ئایرو »،دەرکەوتەی تاڵی و ئاوەژۆیی سەپێندراو بێت ،بە سەر ژیانی کورتی شاعیردا ،کە گاڵتەی بە کێشە و گرفتە کۆمەاڵیەتی و سیاسییەکانی کردبێت.
* ئەم شیعرەی وریا مەزهەر ،لە شیعرێکی بەناوبانگی سیمین بێهبەهانییه‌و‌ه وه‌رگیراوه .دێڕێکی شیعرەکەی سیمین ئەمەیە« :دوبارە می سازمت وطن /اگرچە با خشت جان خویش» واتە :ئاوەدانت دەکەمەوە وەتەن /ئەگەر بە خشتی گیانی خۆیشم بێ (وه‌رگێڕ)
سەرچاوە:
گۆڤاری هەمیان .ساڵی یەکەم .پاییزی .٢٠١١تایبەت بە ژیان و بەرهەمەکانی و .م .ئایرو (وریا مەزهەر).
83
84
نه‌خۆش و نيگاكانى سه‌باره‌ت ب ه كورته‌چيرۆكى
به‌يانى بوو... وه‌ليد عومه‌ر
84
نيگاى نه‌خۆش نيگايه‌كى تايبه‌ته. ده‌كرێت وه‌كو ده‌قێكى نيشانه‌ڕێژكراو، مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵدا بكه‌ين .نه‌خۆش خۆى ئه‌و سوبێكته‌يه ،ك ه ديوێكى زۆر سوبژه‌كتيڤانه‌ى خۆى ئه‌زموون ده‌كات. زمان بۆ ئه‌و ده‌چێت ه بارێكى ترهوه.
ده‌كرێت سوبێكتى سه‌ره‌كيى زۆربه‌ى چيرۆكه‌كانى وريا مه‌زهه‌ر لهم كۆمه‌ڵه‌يه‌دا به «نه‌خۆش» بزانين .نه‌خۆشێك كه زۆر دۆخ و ڕووكارى نه‌خۆشانه تاقى دهكاتهوه. "به‌يانى بوو" چيرۆكێكى كورتى كۆمه‌ڵه‌كه‌يه .سێ نه‌خۆش له ژوورى نه‌خۆشخانه‌يه‌كدان .سه‌عات 5:30ـی ئێواره‌يه‌و چاوه‌ڕوانن سبه‌ى نه‌شته‌رگه‌رى بكه‌ن .گێڕه‌ره‌وه‌كه له سه‌ر سيسه‌مه‌كه‌ى خۆيه‌تى و الى په‌نجه‌ره‌كه‌وه‌يه .كه‌سى دووه‌م براوه‌ته سه‌رئاو .سێيه‌ميش پياوێكى پيره و هه‌رسێكيان يه‌ك كێشه‌ى جه‌سته‌ييان هه‌يه .ئه‌وان له به‌رده‌م هاتونه‌هاتى مه‌رگدان. ده‌كرێت هه‌ريه‌كه‌يان مردنى ئه‌وى تريان ببينێت .سه‌ره‌نجام هه‌مان فه‌زا ئاماده‌يه و سه‌عات 5:30ـى ئێواره‌ى دواتر سێ سيسه‌مه‌كه چۆڵن .ته‌كنيكى گێڕانه‌وه‌كه قه‌شه‌نگه و ده‌ڵێت :به‌يانييش وه‌كو ئه‌مڕۆ سه‌عات 5:30ـی ئێواره بوو...جگه له من، كه له‌سه‌ر سيسه‌مه‌كه نه‌بووم ،چاوم گێڕا: ئه‌و دوو سيسه‌مه‌ى تريش هيچ كه‌سێكيان له‌سه‌ر نه‌بوو. ئه‌م ته‌كنيكه به شێوه‌يه‌كى بازنه‌يى كات ده‌گێڕێته‌وه .به‌يانیيش وه‌كو ئه‌مڕۆ سه‌عات 5:30ـى ئێواره بوو .ئه‌م شێوازه النيكه‌م دوو خاڵى له خۆيدا شاردووه‌ته‌وه :يه‌كه‌م، به‌ده‌ر له شه‌پۆلى هۆش ،له ده‌روونى نه‌خۆشه‌وه باس له كات ده‌كرێت .دووه‌م، كاته‌كه جۆرێكه له گهڕانهوه بۆ ئايینده، جۆرێكه له دياله‌كتيكى ئێستا و داهاتوو؛ كه زه‌مه‌ن به جۆرێك له جۆره‌كان ده‌وه‌ستێت. نيگاى نه‌خۆش بۆ زه‌مه‌ن لێره‌دا خۆى ده‌سه‌پێنێت.
نيگا جگ ه له‌وه‌ى نيشانه‌يه ،ديارده‌شه. واته جگه له‌وه‌ى هه‌ڵگرى ده‌الله‌تى چڕ و ناوه‌كييه ،فينۆمينێكى سه‌ربه‌خۆشه. ته‌نيا مرۆڤ نيگا ناگرێته مرۆڤ ،به‌ڵكو شته‌كانيش ده‌توانن سه‌يرى مرۆڤ بكه‌ن .هه‌ر يه‌ك له نيچه و سارته‌ر و الكان و...باسى ئه‌وه‌يان كردووه، كه دونياى ده‌ره‌وه‌ش ده‌توانێت به قووڵى نيگات تێ بگرێت .تهنانهت گه‌ر كه‌سێكيش نه‌كه‌وێته به‌رامبه‌رته‌وه ،هێشتا هه‌ر هه‌ست ده‌كه‌يت له ژێر نيگادايت .ديلن ئۆنێز ،له فه‌رهه‌نگه ده‌روونشيكارييه‌كه‌يدا ده‌ڵێت" :نيگا ناچار نیيه په‌يوه‌نديى به ئه‌ندامى بينايى و بينينه‌وه هه‌بێت ".زۆر جموجوڵ و دۆخى تر هه‌ن و ده‌چنه خانه‌ى نيگاوه .ده‌توانن چاوێكى زه‌قيان له‌سه‌رت بێت و هه‌ست به فشاره‌كه‌ى بكه‌يت .بۆ نموونه ئه‌وى ترى گهوره الى الكان ،وه‌كو زمان و دابونه‌ريت و ياسا و پۆليس ،ده‌توانن جۆرێك بن له نيگاى هه‌ميشه‌يى .نيگا ده‌توانێت كۆد و په‌يام بگوازێته‌وه .نيگا واته ئه‌وێكى تر هه‌يه .ئه‌مه جگه له‌وه‌ى نيگا ،خۆى بريتييه له ئاماده‌يى ڕه‌مزييانه و تهنانهت ئۆنتۆلۆژييانه و ئه‌خالقييانه‌ى ئه‌وى تريش.كه‌واته نيگاى نه‌خۆشه‌كان بۆ يه‌كتر ده‌بێت نيگايه‌كى چۆن بێت؟ لهم چيرۆكه‌دا گێڕه‌ره‌وه‌كه هاوكات نه‌خۆشيشه .ئه‌و وه‌سفێكى ساده و ساردى فه‌زاى ده‌وروبه‌رى خۆى ده‌كات .هه‌ور و ئاسمانێكى بێ ڕووداو له‌وديوى په‌نجه‌ره‌كه‌وه ديارن .چاوه‌ڕوانييه‌كى پووچ هه‌موويانى داگرتووه .نه‌خۆشى لێره‌دا خۆى نيگايه‌كه بۆ سه‌ر گوتارى مۆدێرن .نه‌خۆشخانه به‌رهه‌مى 85
86
گوتارى مۆدێرنه .نه‌خۆشخانه ئه‌و شوێنه‌يه ،كه هه‌موان ده‌توانن به به‌رچاوى هه‌موانه‌وه بمرن .له‌وێ مردن نابێته ڕووداوێكى تايبه‌ت .بێگانه‌كان ده‌چنه ته‌نيشتى يه‌كه‌وه و پێكه‌وه ده‌مرن .نيگايان بۆ سه‌ر يه‌كتر، نيگايه‌كى تا ڕاده‌يه‌ك به‌تاڵه .نيگاى غه‌ريبه‌يه‌كه بۆ سه‌ر غه‌ريبه‌يه‌كى تر .ده‌كرێت چه‌مكى ڕووخسار الى "ليڤيناس"ـيش ،نه‌توانێت به‌تاڵى و ساردوسڕيى نيگاى نه‌خۆشه‌كان پاساو بدات .الى ليڤيناس ڕووخسارى ئه‌وى تر ،ده‌رگه‌يه‌كه به‌سه‌ر ناكۆتادا .تۆ تا ناكۆتا به‌رپرسياريت له هه‌مبه‌ر ئه‌وى تر .نيگا كۆدێكى ته‌واو ئه‌خالقييه .ڕه‌نگه له دۆخى نه‌خۆشيدا نيگاى دوكتۆر و نه‌خۆش ،يان نه‌خۆش و نه‌خۆش ،يان نه‌خۆش و ساغ جێى ته‌نگژه بێت .جگه له دوكتۆر، ئه‌وانى تر چۆن مامه‌ڵه به نيگاى يه‌كتره‌وه بكه‌ن؟ تۆ چۆن ده‌توانيت سه‌يرى چاوى نه‌خۆشێك بكه‌يت، له كاتێكدا خۆت ساغيت؟ ده‌سه‌اڵتى تۆ له‌كوێدايه؟ ئه‌ى ئايا به‌ريه‌ككه‌وتنى نيگاى دوو نه‌خۆش چيمان پێ ده‌ڵێ. لهم چيرۆكه‌دا هاتووه« :ئێمه سێ كه‌س بۆ ماوه‌ى چه‌ند ساتێك چاومان به چاوى يه‌كتر كه‌وتبوو ،نيگامان به نيگاى يه‌كتره‌وه گرێى خواردبوو. بۆ ماوه‌ى چه‌ند چركه‌يه‌ك به‌زه‌ييمان به حاڵى ئه‌و دووانه‌ى تردا هاتبووه‌وه و هيچ يه‌كمان بيرى ئه‌وه‌ى نه‌كردبووه‌وه كه ئه‌وه‌ى پاش نه‌شته‌رگه‌رييه‌كه بڕياره نه‌گه‌ڕێته‌وه ،خودى خۆى بێت ».ل78 : نيگا جۆرێك له ئازادى له ئه‌وى تر ده‌سێنێته‌وه .ده‌توانێت وه‌هم
و خۆفريودانه‌كانت هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه .له چيرۆكه‌كه‌دا هاتووه« :هه‌ر يه‌كێك له ئێمه ڕه‌نگه به جۆرێك له جۆره‌كان بكوژى ئه‌و دووه‌ى ترمان {بووين}"».هه‌مان الپه‌ڕه" كوشتن لێره‌دا ئهوه نیيه ،كه ئه‌وى تر بكه‌يته كۆيله‌ى نيگات .ئهوه نیيه ،كه بيخه‌يته ژێر فشارى به‌زه‌ييته‌وه ،به‌ڵكو لێره‌دا به پێچه‌وانه‌وه ،به‌زه‌ييت به خۆتدا دێته‌وه .لێره‌دا ئه‌وى تر ده‌كه‌يته شاشه‌يه‌ك بۆ ئه‌وه‌ى دڵه‌ڕاوكێیه‌كانى پێش مردنى خۆت بشاريته‌وه: پێش مردن ئه‌وى تر شاشه‌يه‌كه بۆ شاردنه‌وه‌ى خۆت! تۆ نيگايه‌كى توندوتيژ به ناو ئه‌ودا ده‌نێريته‌وه بۆ خۆت .بەاڵم ئایا ئەم نیگایە لە شوێن و دەزگه مۆدێرنەکانیشدا هەمان مانا و مەدلوولى هەیە؟ ئایا ئەوى تر دیسان دەبێتەوە بە ئاوێنەى تۆ ،یان بە شووشەیەک و نیگاکەت وێڵ و ون دەبێت؟ بە تێروانین لە هەندێک ئاسۆى مۆدێرنە و هەندێک ماناى شوێن لە سەرمایەداریدا ،دەڵێین نەخێر .ئەمڕۆ لە پشتى نیگاى تۆوە کەسێکى تر دەبینێت و سەیردەکات .نیگا پتر بۆتە سرووت و مەسرەف .خاڵێکى نەگۆر نەماوە تاکو نیگاتى لەگەڵ جووت بکەیت .رەنگە نیگاى دوو کریار لە شوێنێکى سۆپەرمارکێتدان وەک جیاوازییەکى ئەوتۆى لەگەڵ نیگاى دوو نەخۆشدا نەبێت لە نەخۆشخانەدا .لە پشت چاوى دوو نەخۆشەکەوە ،زانین و دەسەاڵت و دالى سەرووتر ئامادەیە .لەم چیرۆکەى وریادا، هەست ناکەین مەدلولێکى گەورە هەبێت و بۆى بوەستین. ئەوەى هەیە وەسفێکى سارد و
فینۆمینۆلۆجییە و شتەکان هەر ئەوەن کە خۆیان دەردەخەن. نیگا ،ئەڵتەرناتیڤێکى فراوانە ،لە برى زمان ،لە گوتارى مۆدێرندا ،سەبارەت بە شوێن .دەزگه و شوێنە مۆدێرنەکان ،زمانى مرۆڤ و مرۆڤ بۆ ئاستى نیگا کورت دەکەنەوە .نیگاى نەخۆشەکان زۆرجار مەدلوولێکى دیاریکراو جێ ناهێڵن. نیگاکانیان یەکتر نابڕن و بەریەک ناکەون. ئەمە خەسڵەتێکى ئەزموونى مۆدێرنەیە لە کێشەى شوێندا .نیگاى نەخۆشێکیش وەک نیگاى موسافیرێک دەکرێت دالێکى کراوە و خاڵی بێت .جۆرە زمانێکە ،کە شوێن و فەزا لە دونیاى نوێدا دەیخولقێنێت .گەرچى چیرۆکنووس بە کردارى (گرێخواردن) باسى نیگاى نەخۆشەکان دەکات ،وەک ئەوەى ئەو شتە نەڵێن ،کە دەیزانن ،یان ئەو شتە بڵێن، کە نایزانن .ئەمە لۆژیکى نیگایە لە شوێن و پانتایى مۆدێرندا .ئەوەى کە ناتوانیت زانین و وتنت هاوتەریب بکەیتەوە :من نەخۆشم، نیگاکانمڕوو لە هیچ خاڵێک نین ،دیوار و شوێن و خەڵکى غەریب لە برى من دەبینن، من چاوم هەیە و نیگام نییە! نه‌خۆش له‌گه‌ڵ زماندا تووشى گرژى ده‌بێت. ئه‌ركىزمان ده‌كه‌وێته سه‌ر نيگاكانى .وێنه بۆ ئه‌و گرنگه ،نه‌ك ڕسته و گوتن .ئه‌و هه‌ميشه نيگايه‌كى زه‌قى بۆ ده‌وروبه‌رى خۆى هه‌يه. خودى نه‌خۆشييه‌كه نيگايه‌كى به‌رده‌وام و نه‌پچڕاوه له به‌رده‌م ئه‌وانى تردا. دواجار نه‌خۆشه‌كان نامێنن و غايب ده‌بن .دوكتۆر ده‌توانێت موعجيزه‌يه‌كى پزيشكى بنوێنێت و نه‌يانگه‌ڕێنێته‌وه بۆ ژوورى نه‌خۆشييه‌كه .چيرۆكنووس لێره‌دا
نايه‌وێت ئه‌نجامەكه يه‌كال بكاتهوه. ئه‌م ئيلهام و ته‌مومژه ،جاروبار له چيرۆكه‌كانى تريشدا هه‌ن .بۆ نموونه تۆ چه‌پكه‌گوڵێك ده‌كڕيت و ده‌يبه‌يت بۆ مه‌عشووق ،به‌اڵم دره‌نگتر تێده‌گه‌يت، ك ه ده‌يبه‌يت بۆ سه‌ر گۆڕى مه‌عشووق، نه‌ك ده‌ستى مه‌عشووق .يان پيره‌ژنه‌كه پاره‌ت بۆ كڕينى بليت ده‌داتێ ،كه‌چى تۆ چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌يت وه‌ك پاداشتێك بتداتێ. دوايين ڕسته‌ى چيرۆكه‌كه ،ئه‌و ديدگا الكانييه ڕوون دهكاتهوه ،كه ئۆبێكت پێشوه‌خت نيگا ده‌گرێته سوبێكت .واته به‌ر له‌وه‌ى سوبێكت سه‌يرى بابه‌تى ده‌ره‌وه‌ى خۆى بكات ،ئه‌و سه‌يرى ئه‌مى كردووه. هه‌ڵبه‌ت له گۆشه‌نيگايه‌كه‌وه كه جياوازه له گۆشه‌نيگاى سوبێكته‌كه« :من كه له‌سه‌ر سيسه‌مه‌كه‌م نه‌بووم ،چاوم گێڕا :ئه‌و دوو سيسه‌مه‌ى تريش هيچ كه‌سێكيان له‌سه‌ر نه‌بوو ».ل78 : ده‌كرێت به ديوێكى تردا ،ئه‌م كورته‌چیرۆكه، به نيگايه‌كى كابووسئامێزانه‌ى نه‌خۆش/ گێڕه‌ره‌وه بزانين :وڕێنه.
87
88
ئەو فانۆسە ڕۆشنە ،پیشەى خامۆشییە حوسێن نوش ئازەر ل ه فارسییه‌وه :حه‌م ه قادر
88
کاتێک یەکێک لە ئێمە دەمرێت ،شتێک لە هەمووماندا دەمرێت .حەفتەى ڕابردوو ،کە هەواڵى خۆکوشتنى هاوڕێم وریا مەزهەرم بیست ،بە ئارەقێکى سارد هەموو لەشم خوسا ،دواتر تووڕە بووم .هەموو کەس بە شێوازى خۆى ڕووبەڕووى مەرگ دەبێتەوە. بێگومان وریا شیعر و چیرۆکى ئێجگار زۆرى هەن ،کە هێشتا باڵو نەکراونەتەوە.
ئەوانەش کە باڵو کراونەتەوە ،دەتوانین بڵێن بە مانایەک هێشتا باڵو نەبوونەتەوە. (هاوار مەکە ،لەم ئاوێنەیەدا کەسى لێ نییە) ،یەکەم جار هاوڕێم پەیمان وەهابزادە بە ئیمکانییەتى کەسێکى تاراوگەکراو و بە تیراژى زۆر کەم ،لە چاپخانەى چاپەرێکى چینیدا باڵوی کردەوە .وریا بە عەشقەوە یەکبەیەکى ئەم کتێبانەى خستە ناو زەرفى تایبەتەوە و هەموویانى ڕەوانەى هاوڕێکانى کرد .بەهزارد ڕەعیەت ،شاعیرێکى تاراوگەکراوى دیکەشمان ،دوو ساڵ دەبێت کە پێش خۆکوشتنەکەى کۆمەڵێک لە شیعرەکانى کردە ناو چەندین زەرفەوە و بۆ هاوڕێکانى بە هەموو جیهاندا باڵوى کردەوە .ڕەعیەت لە سەر هەموو نوسخەکانى نوسیبووى :لەگەڵ ڕێزدا، بەهزاد ڕەعیەت ،کە ماڵئاویى لە ژیان کردووە. وریا دیوانى (هاوار مەکە لەم ئاوێنەیەدا کەسى لێ نییە)ـى بە جوانترین شیعرى ژیانى (کالرا)* پێشکەش کردووە و لە کتێبەکەدا سوپاسى پەیمانى کردووە .ئەم کۆمەڵەیە لە ئاییندەدا لە کۆڕى فیکریى ( )MINDMOTORلە الیەن هاوڕێیەکى شاعیره‌وه ،بابەک سەلیمیزادە ،باڵو کرایەوە .هەر ئەمانەیە تا ئەمڕۆ ئێمەى زیندوو هێشتووه‌تەوە .دەبێ بڵێین و بە دەنگى بەرزیش بیڵێن ،دەبێ ڕوو لە هەموو سانسۆرچییەکانى مێژوو ،بە دەنگى بەرز بڵێین ،ئێمە هێشتا زیندووین. بەرنامەى ڕادیۆیى خاک* ،ئەمڕۆ تایبەتە بە شاعیرى جوانەمەرگ ،وریا مەزهەر و کۆمەڵەشیعرى (هاوار مەکە لەم ئاوێنەیەدا کەسى لێ نییە) .وریا کە خۆى کوشت، تەنها سیوپێنج ساڵی بوو .لە شەش ساڵى ڕابردوودا ،ئەو بە پانتایى دە ساڵ پیر بووبوو. کە وێنەکەیم بینى ،نەمناسییەوە .عەینەکێکى
ڕەش ،دەموچاوى لە سەر ال ،دەموچاوى شاعیرێک بوو کە وێرانە ،بەاڵم ئەم وێرانبوونەى نابینین .وریا نووسیویهتی: ئاى لەم ڕووداوە سەیرە /کە مرۆڤ تا غەمگینتر دەبێت /لە بارى ئاسایى خۆى بچووکتر دەبێتەوە. وریا کاتێک شیعر دەنووسێت، چیرۆکنووسە و کاتێک چیرۆک دەنوسێت شاعیره .کاتێک تەماشاى ئاوێنە دەکەین ،کێ دەبینین؟ من کە لە ئاوێنە دەڕوانم خۆم دەبینم و کە بیر لە خۆیشم دەکەمەوە ،وێنەى باوکم دەبینم .هاوار مەکە ،لەم ئاوێنەیەدا کەسى لێ نییە .نا، کەسى لێ نییە .ئەم کۆمەڵەیە لە هەموو الیەکەوە لە ماناى بێکەسیدا ،نەک هۆنینەوە بەڵکو نوسراونەتەوە .هەر یەک لەم شیعر/ چیرۆکانەى ئەم کتێبە ،وردبوونەوەیە لە چەمکى (بێکەسى) .کەسێک لە ناو ئێمە دەڕوانێت ،کەس نابینێت .لە خۆى دەڕوانێت، کەس نابینێت .جیهان خاڵییە .ئەگەر جیهان تەواو خاڵى بێت ،من چى بکەم؟ هاوار دەکەم بەو هیوایەى کەسێک دەنگم ببیستێت .ئەگەر کەس لە وەاڵمدا هیچ نەڵێت :دەنووسم هاوارم کرد ،کەس وەاڵمى نەدایەوە و ڕادەبوورم .ڕێک وەک چیرۆکێکى پرۆیس ویان ،گێڕەرەوەى چیرۆکەکەى قاچى لە سەر مین داناوە .حەفتەى پێشوو گوێم لە دەنگى تەقینەوەکەى بوو .وریا پێمان دەڵێت :کەواتە ئیدى هیچ ئاسایى نییە ،ئەگەر بنووسم :تۆ خۆت چەند غەمگینى ئەى بێزاریى گەورە. (هاوار مەکە ،لەم ئاوێنەیەدا )...هەوڵێکە بۆ نیشاندانى ئەم بێزارییە گەورەیە .دەڕۆى بۆ پارک ،پیرەژنێک دەبینى بە تەنوورەى درێژەوە .دەموچاوێکى چرچولۆچ و میهرەبان. 89
ئەم ئارامییە ،هێڵنجهێنەرە .دەتەوێت قسە لەگەڵ هاوڕێکەتدا بکەیت ،بە دواى وایەرى تەلەفۆنەکەدا دەگەڕێى .وایەرەکان لێک ئااڵون .هەموو شت بە جۆرێک تێک چڕژاوە ،کە دەنووسى :چەند گەڕام ،تەلەفۆنەکەمان دیار نەبوو .تا زیندووى کەس گوێى لە دەنگى تۆ نابێت، بەاڵم مردنەکەت تەقینەوەیە ،قاچت لە سەر زەوى هەڵگرە .کاتێک یەکێکمان دەمرێت ،شتێک لە هەمووماندا دەمرێت .ئێمە لە سادق هیدایەتەوە تا ئەمڕۆ ،تەنها دەتوانین گوێمان لە دەنگى مەرگ بێت. کاتێک کۆاڵن خاڵى دەبێتەوە لە دەشت و دەشت لە کۆاڵن یان هەردووکیان لە یەک دوو لێکدانى دوو دەکەم و لە بەردەم چوارڕێیانەکەدا دەبمە مەجنوونێکى ڕاوەستاو بە چاکەتوپانتۆڵێکى نیلییەوە
کە لە تاو زەبرى سەرگەردانیدا کراڤاتەکەى ئەجووێت و بە لەیال دەڵێت لەیلى! و لە شیعرێکى دیکەدا نووسیویهتی: بەر لەوەى بێتە گۆ شتێک ،کەسێک و بێتە قسە لەسەر کەسێک ،شتێک ڕێگه‌کە گەیشتووه‌تە کۆتایى گەیشتووى هاوڕێ!لە کۆتایی کۆتاییدا فانۆسێک ڕۆشنە پیشەى خامۆشییە خامۆشیی فانۆسێک ،تەنها خامۆشیى فانۆسێکە و هیچى تر .مەرگیش تەنها مەرگێکە .کاتێک مردى ،ئیدى بوونت نییە .نەمرى بێمانایە .کە ڕۆیشتى ،ڕۆیشتووى ،کاتێک کە نیت ،ئیدى نیت( .دەبێ بژین). *کالرا :کچى وریا مەزهەر ،کە بەر لەوەى وریا خۆى بکوژێت، لەگەڵ دایکی و دوور لە باوکى ،لە واڵتى ئەڵمانیا دەژیا .باوکى وریا مەزهەر پێى وایە گەورەترین کارەساتى دەروونى بۆ وریا، جگە لە هاوسەرگیرییە سەرنه‌کەوتووەکەى ،دووربوونى بوو لە کالراى کچى .وریا لە ناو زۆر لە بەرهەمە ئەدەبیەکانیدا ،ناوى کالرا دەهێنێت( .و .ک). *ئەم نووسراوەیه ،لە ڕاستیدا تایبەتە بە بەرنامەیەکى ڕادیۆیى: بەرنامەى خاک( .و .ک) سەرچاوە:
http://archive.radiozamaneh.com/culture/ khaak/2011/05/09/3844
یادی وریا کیامەرس باغەبانی ل ه فارسییه‌وه :باران [بە نەختێک کورتکردنەوەوە] شەوی دووشەممە ٢٥ـی ئاوریلی ،٢٠١١لە ئاپارتمانێکدا لە شاری "هێلسینکی"ـی فینالند، وریا مەزهەری شاعیر (١٣٩٠ـ ١٣٥٤ـی هـ) یان وەک خۆی حەزی دەکرد بانگی لێ بکرێت: "ئایرو" (پێچەوانەی وریا )،بە هۆی وەستانی دڵەوە ،لە تەمەنی سیوشەش سااڵندا ،کۆچی
91
92
دوایی کرد و بە سەفەری بێوادەی بەرەو واڵتی بێسنووری نهێنییەکان ،دۆستان و ئازیزان و الیەنگرانی خۆی ،تووشی حەپەسان و پەشۆکان و پەژارە کرد. پاش مەرگی وریا مەزهەر ،لە زۆر شوێنەوە دەنگۆی ئەوە باڵو کرایەوە ،گوایە وریا خۆی کوشتووە ،بەاڵم بنەماڵەکەی و هاوڕێیانی نزیکی ،بە توندی ئەو دەنگۆیە ڕەت دەکەنەوە.
لە شاری "ڕوانیمی"ـیەوە هات بۆ هێلسنکی ،پێوەندی و هاوڕێیەتییەکی زۆر قووڵ لە نێوانماندا دروست بوو ،ك ه تا دوایین ڕۆژەکانی ژیانی کورتی وریا ،بەردەوام بوو. باسکردن لەو وریایەی ،کە من لەم پرۆسە یازدەساڵەیەدا ناسیم ،لە ئێستادا ئاسان نییە بۆم ،بەاڵم ئێستا بۆ ڕوونبوونەوەی شوێنپێی وریا لەم جیهانەدا ،گوێ لە بنەماڵە میهرەبانەکەی ڕادەگرم.
کورتەیەک لە ژیاننامەی وریا مەزهەر ،لە زاری کیۆمەرس باغەبانییەوە ،کە یەکێک لە نزیکترین هاوڕێیانی وریا بووە: هاوینی ،١٩٩٩لە فێستیڤاڵێکدا ،لە باره‌ی زمانی دایکه‌وه ،سەبارەت بە شیعر و ئەدەبیاتی فارسی ،لەگەڵ کۆمەڵێک قوتابیدا قسەم دەکرد .کاتی نیوەڕۆ ،یەکێک لە قوتابییان بە ناوی دڵنیا مەزهەر ،پێی وتم ،کە براکەی ئەویش شاعیرە .ئەو ڕۆژە بۆ یەکەم جار ناوی وریا مەزهەرم بیست و زانیم ،لە باکووریترین شاری فینالند، لە چەندکیلۆمەتریی مەداری جەمسەریدا ،هاوواڵتییەکی ئێرانیی لێیە ،کە شیعر دەنووسێ .زۆری پێ نەچوو ،بە تەلەفۆن پێوەندیمان پێکەوە دامەزراند و پاش ئەوەی ئەو
ساڵی ،١٣٥٢فارووق مەزهەر ،کوڕی شیخ فەخرەدین مەزهەر -یەکێک لە مامۆستایانی ئایینیی ناوداری شاری سەقز و برازای نافیع مەزهەر ،شاعیری بەناوبانگی کوردستانی ،لە شاری سنە ،لەگەڵ شەهابە ساڵحی، کە مامۆستای قوتابخانە بووە ،ژیانی هاوبەش پێک ده‌هێنێ و ڕۆژی دەی ڕەشەمەی ،١٣٥٤یەکەم و تاکە منداڵیان لە دایک دەبێت و ناوی دەنێن وریا .کاتێک کە تەمەنی وریا تەنیا دوو ساڵە ،دایکی بە هۆی نەخۆشیی شێرپەنجەوە کۆچی دوایی دەکات .باوکی وریا ،کە لەو کاتەدا فەرمانبەری بانکی میللیی سنە بووە و لەبەر سەرقاڵبوونی بە کارەوە ،ناتوانێ بە وریادا ڕابگات ،وریا دەنێرێتەوە بۆ الی بنەماڵەی دایکی وریا ،لە سەقز .وریا نازداری دایەگەورە و پوور و خاڵەکانی بووە و هەموویان زۆر نازی دەکێشن و چیی بوێت دەیخەنە بەر دەستی. وریا تا تەمەنی هەشت سااڵن و تەواوکردنی پولی یەک و دووی سەرەتایی ،لە سەقز دەبێت .باوکی وریا شەش ساڵ دوای کۆچی دوایی دایکی ،لەگەڵ پەریسا حیسامی، ژیانێکی تازە پێک ده‌هێنێ و پاشان وریاش دەبەنەوە بۆ سنە ،بۆ الی خۆیان .سەرەڕای هەندێ کێشەی سەرەتایی لە ئەنجامی ئەو جێگۆڕکێیەدا ،وریا زۆر زوو بە پەریسا ڕادێت ،کە دوازدە ساڵ لە خۆی گەورەترە. پەریسا کە لەو کاتەدا چاالکێکی سیاسیی چەپ بووە، دەڵێ وریا منداڵێکی زۆر وریا و زیرەک و پڕ لە گوڕوتین بوو و هەمیشە گوێی لە باس و وتووێژی سیاسیی نێوان
وریا مەزهەر
من و خۆشکەکەم دەگرت و هەندێ جاریش دەهاتە ناو باسەکانمانەوە .زۆر حەزی لە وەرزشی کاراتە بوو و لە هەر دەرفەتێکدا، بە تایبەتی کاتێک میوانمان دەهات ،جلی تایبەتیی کاراتەی لەبەر دەکرد. وریا هاوینی ،١٣٦٢لەگەڵ بنەماڵەکەیدا، بۆ پشووی هاوینە ،سەردانی تایلەند و هیند دەکات .پەریسا دەڵێ :زیاتر لە هەموو شتێک ،مورتاز و جۆکییەکانی هیند سەرنجی وریایان ڕادەکێشا و هەر لەو سەفەرەوە ،بوو بە هۆگری یۆگا و دوای گەڕانەوە دەستی کرد بە پرۆڤەی یۆگا. وریا زۆر لە شەڕ دەترسا .لە کاتی بۆردمانەکاندا بنەماڵەکان پەنایان بۆ ژێرخانەکان و هەندێ جار بۆ دەرەوەی شار دەبرد ،بەاڵم وریا دەرەوەی بە هێمنتر دەزانی .لەو کاتانەدا هاوڕێی زۆری هەبوو و کەمتر بە تەنیا دەهاتەوە بۆ ماڵەوە. دڵنیای خوشکی ،کە ساڵی ١٣٦٣لە دایک بووە ،بیرەوەریی زۆری لە وریا الیە و دەڵێ، وریا دەچوو بۆ فێربوونی تێکواندۆ و لە ماڵیشەوە منی لە فێربوونی یۆگادا یارمەتی دەدا. دڵنیا دەڵێ ،وریا زۆریش حەزی لە مۆسیقا بوو، چونکە باوکم هەندێ جار لە ماڵەوە ڤیۆلۆنی دەژەند و سەنتوورێکیشی بۆ وریا کڕیبوو .وریا منی ناچار کردبوو شیعری پەریای شاملوو لەبەر بکەم ،پاشان ئەو سەنتووری دەژەند و من شیعرەکەم دەخوێندەوە. ئەنوەر مەزهەر ،یەکێک لە مامەکانی وریا ،کە شاعیر و ئەدەبدۆست بوو ،زۆر لە وریا نزیک بوو ،بەاڵم بەداخەوە لە تەمەنی الویدا کۆچی دوایی کرد و ئەو مەرگە زۆر کاری کردە سەر
وریا. ساڵی ١٣٦٧بنەماڵەی مەزهەر کۆچیان کرد بۆ تاران .وریا لە تاران درێژەی بە خوێندن دا .ئەو گەرچی زۆر هۆگری شیعر و ئەدەبیات بوو ،بەاڵم بواری زانستی وەک بواری خوێندن هەڵبژارد، کە باوکی ڕای وایە ئەوە هەڵە بووە و گەر لە ئەدەبیاتدا بیخوێندایە ،بێگومان سەرکەوتووتر دەبوو. لەو سااڵنەدا لە ڕێگه‌ی خاڵۆیەوە (ئەکرەم ساڵحی) کە مامۆستای ئەدەب بوو ،ڕێگە دەباتە شەوی شیعر و کۆڕە ئەدەبییەکان. وریا زۆر هۆگری شیعری شاملوو بووە و کاتێک ساڵی ١٣٧١خوشکی دووەمی لە دایک دەبێ ،لەبەر هۆگریی بۆ شاملوو، پێشنیار دەکات ناوی بنێن ئایدا. ساڵی ،١٣٧٠بنەماڵەی مەزهەر لە تارانەوە دەچنە کەرەج .دڵنیا ،کە خۆیشی لەو کاتەدا دەستی بە نووسین کردووە ،لەبەر هاوڕێیەتی لەگەڵ کچی عەلی ئەشرەف دەرویشییان ،کە دراوسێیانە ،ئامەشۆی ماڵی عەلی ئەشرەف ده‌كات و وریاشیان پێ دەناسێنێ. ساڵی ،١٣٧٢وریا بۆ خزمەتی سەربازی دەچێتە سەقز و ساڵی ١٣٧٤دەگەڕێتەوە بۆ کەرەج و بۆ نزیکەی دوو ساڵ بە مووچەیەکی باشەوە ،لە دامەزراوەیەکی بەرهەمهێنان لە قەزوێن کار دەکات و لەوێش لەگەڵ کەسانێکی ئەدەبدۆستدا ئاشنا دەبێت و هەندێ جار دەچێت بو کۆڕە شیعری و ئەدەبییەکانی قەزوێن. بنەماڵەی وریا جارێکی تر کۆچ دەکەن و ئەمجارەیان بۆ تورکیا و بە نیازی ڕۆیشتن 93
94
بۆ ئەورووپا .ئەوان بۆ ماوەی ١٦مانگ لە ئانکارا و کاستامنۆ دەبن و زۆربه‌ی ئەو ماوەیە ،هەموو خێزانەکە بە کۆ لە یەک ژووردا دەبن .وریا لە تورکیا لە دووکانێکی شیرینیفرۆشی کار دەکات و بە خێرایی فێری زمانی تورکی دەبێت و لەسەر بەرگی CDـیەوە گۆرانی و ئاوازە تورکییەکان دەخوێنێتەوە و ماوەیەکیش خەریکی فێربوونی سازی تورکی -باغاڵما دەبێت .جارێک لە بەرنامەیەکی فەرهەنگیدا ،کە بۆ پەنابەران ڕێک دەخرێ ،دەچێتە سەر شانۆ و چەند گۆرانیی فارسی و تورکی پێشکەش دەکات.
کالرا و وریا مەزهەر
بۆ ماوەیەکیش لە قاوەخانەیەکدا کار دەکات .پەریسا دەڵێ ،وریا بەشێک لە داهاتەکەی خۆی دەدا بە کوڕێکی هەژار ،کە لە نزیک قاوەخانەکەدا بۆیاخچی بوو .دڵنیا دەڵێ ،شەوێک وریا ،تووتەڵەسەگێکی لەڕ و چڵکنی هێنایەوە و داوای لێ کردین ڕایبگرین و بەخێوی بکەین. وریا لە تورکیا خۆی بە ناوی دێنیز و موراد ناساندبوو. هەر لەوێ بەڕێز حەیدەرییەی چیرۆکنووس دەناسێت و زۆر لەو ناسیاوییە خۆشحاڵ دەبێ .پاش شانزە مانگ مانەوە لە تورکیا ،ساڵی ١٩٩٩بنەماڵەی مەزهەر دەچنە فینالند و لە باکووریترین شاری فینالند نیشتەجێ دەبن .وریا لەوێ دەست دەکات بە فێربوونی زمانی فینالندی و جارێکیش لە بەرنامەیەکی فەرهەنگیی ڕوانیمیدا، شارەوانیی شیعرەکانی دەخوێنێتەوە و کەسێک بە زمانی فینالندی وەریان دەگێڕێ. شەش مانگ دوای مانەوە لە فینالند ،وریا بە لەیال ،کە لە فه‌رمانگه‌ی سوشیاڵ وەرگێڕی بنەماڵەکەیانە ،ئاشنا دەبێت. لەیال هۆگری شیعر و ئەدەبیاتە و لە فینالند خوێندوویەتی و دانیشتووی هێلسینکی بووە. لە ئەنجامی ئەم ئاشناییەدا، وریا لە ڕوانیمییەوە دەچێت بۆ هێلسینکی و لەگەڵ لەیالدا ژیانی هاوبەش پێک ده‌هێنێ. بەرهەمی ئەم ژیانە هاوبەشە، کچێکە بە ناوی کالرا ،کە لە مانگی ئوکتۆبەری ٢٠٠٢ـدا ،لە
دایک بووە و خۆشەویستیی وریا بەرامبەر بە کالرا ،بە ڕوونی لە شیعرەکانیدا دیار و بەرچاوە. لە ساڵی ٢٠٠٢ـەوە کە منیش هاتبووم بۆ هێلسینکی و لە فه‌رمانگه‌ی فەرهەنگدا دامەزرابووم ،بە بەردەوامی چاوم بە وریا دەکەوت و ئەو لە هەموو بەرنامە ئەدەبی و فەرهەنگییەکانی مندا ،لە ناوەندی فەرهەنگیی نێودەوڵەتیی هێلسنکی ،بەشداریی دەکرد؛ هەندێ جار بە تەنیا و هەندێ جار لەگەڵ لەیالدا ،کە شیعرەکانی ئەوی وەرگێڕابووە سەر زمانی فینالندی .پاش جیابوونەوەی وریا و لەیال و لە ئەنجامدا ،دوورکەوتنەوەی وریا لە کالرا ،باری دەروونیی وریا ،ئیتر هەرگیز وەک پێشووی لێ نەهاتەوە و لەم دواییانەدا، بە کەمی لە چاالکییە کۆمەاڵیەتی و لە کۆڕە ئەدەبی و فەرهەنگییەکاندا دەردەکەوت و دیدارەکانمان ئیتر لە کاتی پشوو و لە ماڵەوە، یان لە خواردنگەیەکدا ،دەبوو. ڕۆژی یەکشەممە10 ،ی ئاوریل ،2011من و وریا نزیکەی سەعات و نیوێک بە تەلەفۆن قسەمان کرد .ئەو لە هەمیشە بەکەیفتر بوو و کاتێک قسەی سیاسی و ئەدەبیمان تەواو بوو، باسی ئەوەی کرد ،کە دڵنیای خوشکی ،هاوین زەماوەند دەکات و منیشی بۆ ئەو زەماوەندە بانگهێشت کرد .وتیشی ،کالرا خەریکە لەگەڵ دایکی لە ئەڵمانەوە دێتەوە بۆ فینالند. بڕیارمان دا ،من و وریا و کالرا ،ڕۆژێک پێکەوە بین و بچین بۆ باخچەی ئاژەاڵن .پاشان باسی ئەحمەد کایای بۆ کردم و هەر ئەو ڕۆژە لینکی گۆرانییەکانی ئەوی بە ئیمێل بۆ ناردم .دوای ئەو ڕۆژەش چەند جار پێکەوە قسەمان کرد.
ڕۆژی ٢١ـی ئاوریل ،وریا لەگەڵ کالرادا، لە ماڵی باوکی بوو و تەلەفۆنی بۆ من کرد ،کاتێک دابنێین و لەگەڵ کالرادا بچینە دەرەوە .پاش ماوەیەکی زۆر لەگەڵ کالرادا قسەم کرد ،کە وەک هەمیشە لە دیداری وریا ،دڵخۆش و بە کەیف بوو. بۆ ڕۆژی ٢٣ـی ئاوریل قەرارمان دانا. من لەیالشم ئاگادار کردەوە .لەیال وتی خەریکن دەچن بۆ شاری تورکۆ و بڕیار بوو کاتێک هاتنەوە هەواڵم پێ بدات. باوکی وریا ئێوارەی دووشەممە٢٥ ،ـی ئاوریل، تەلەفۆن دەکات بۆ وریا و قەرار دادەنێ ،کە پاشنیوەڕۆی ڕۆژی دواتر (سێشەممە) پێکەوە بچن بە دوای کالرادا .ڕۆژی سێشەممە ،وریا هەواڵی نابێ .باوکی چەندین جار تەلەفۆنی بۆ دەکات ،بەاڵم کەس وەاڵم ناداتەوە. پاشان لەگەڵ ئایدای خوشکیدا ،دەچنە بەر ماڵەکەی ،بەاڵم کەس دەرگ ه ناکاتەوە .لە درزی تایبەتیی نامەی دەرگه‌کەوە ،سەیری ناوەوە دەکەن ،دەبینن چراکان هەڵکراون و کەوشەکانی وریاش دیارن .تەلەفۆن بۆ موبایلەکەی دەکەن ،دەنگی موبایلەکە لە ماڵەکەوە دەبیسرێت .ئیتر گومانێک نامێنێ. پولیس ئاگادار دەکەنەوە .پولیس دەرگه‌ی ئاپارتمانەکە دەکاتەوە .زۆری پێ ناچێت، پولیس ،هەواڵی مەرگی وریا بە فارووق و ئایدا ڕادەگەیەنێ .باوکی دەچێتە ناو ئاپارتمانەکە و وریا دەبینێ ،کە لە تەختی ژوورەکەدا و لە بەردەم موبلەکاندا کەوتووە .دادەنیشێ و سەری کوڕە شاعیرەکەی دەخاتە باوەشی، ڕووخساری کەوەهەڵگەڕاو و ساردی ماچ دەکات و بەم چەشنە ئازیەتی لەبننەهاتووی بنەماڵەی 95
96
مەزهەر ،دەست پێ دەکات. کۆچی وریا زۆر بێوادە و چاوەڕواننەکراو بوو. ئەو هەوااڵنەی لە ئینتەرنێتدا سەبارەت بە خۆکوشتنی وریا باڵو کرانەوە ،بنەماڵەی خەمباری وریای، زیاتر خەمبار کرد .دڵنیای خوشکی وریا و هاوسەرە فینالندییەکەی ،کە هەردووکیان پزیشکن ،سەریان لەو هەواڵە ناڕاستە سووڕ ماوە .پەریسا کە پێوەندییەکی واوەتر لە پێوەندیی خێزانیی لەگەڵ وریادا هەبوو و من گەلێک جار لە وریام بیستووە ،وەسفی میهرەبانیی پەریسای دەرهەق بە خۆی دەکرد ،دەڵێ :وریا چەند ڕۆژ پێش ئەو ڕووداوە ،کۆتێکی سووری جوانی کڕیبوو و وتی بۆ ئەم هاوین و پاییزە باشە .دڵنیا دەڵێ ،لەو حەفتەیەدا من لە سەفەردا بووم و بە تەلەفۆن ،داوای لێ کردم پایپێکی بۆ بکڕم .باوکی دەڵێ ،وریا بۆ حەفتەی دواتر قەراری الی دوکتۆری هەبوو. خۆیشم باش دەزانم ،گەرچی وریا ،ئەو کاتەی لە هاوسەرەکەی جیا بووبووەو‌ه و کالرای دێردێر دەبینی، تووشی خەمۆکی بووبوو و ساڵی ٢٠١٠ـش کۆچی دوایی خاڵۆی (سیاوەش ساڵحی) زۆر خەمباری کردبوو ،بەاڵم وریا لە بنەڕەتدا کەسێک نەبوو کە بتوانێ زیان بە هیچکەس و بە خۆیشی بگەیەنێ. لە هەموو ئەو کاتەدا ،کە ئێمە ،واتە من و کاک فاروق و پەریسا و دڵنیا ،خەریکین باسی وریا دەکەین ،ئایدا لە سووچێکدا دانیشتووە و بێدەنگە .لە کۆتاییدا لێی دەپرسم :ئایدا! ئەی تۆ ناتەوێ سەبارەت بە وریا هیچ بڵێی؟ ئایدا دەست پێ دەکات :بێدەنگ ،وشەی فرمێسک بە چاوی ئایدادا دێتە خوارێ و جارێکی تر ڕوومەتی ئێمە تەڕ دەکاتەوە.
سەرچاوە:
گۆڤاری هەمیان .ساڵی یەکەم .پاییزی .٢٠١١تایبەت بە ژیان و
بەرهەمەکانی و .م .ئایرو (وریا مەزهەر).
وریا مەزهەر
ئامادەبوونی دوورەدەستیی
شیعر
وتووێژێکی ئینتەرنێتی لەگەڵ وریا مەزهەر-دا بابەک غەفاری ل ه فارسییه‌وه :ئەنوەر عەلی ئەم وتووێژە ساڵی ٢٠٠٤ئەنجام دراوە و پێشتر لە ماڵپەڕی «پوئیتریسم»ـدا باڵو کراوەتەوە ،ئەو ماڵپەرە ئێستا نەماوە. بابەک غەفاری :باسی خۆت و بەرهەمەکانت بکە. وریا مەزهەر :لە بارەی خۆمەوە شتێکی وام نییە. جگە لەوەی بڵێم ساڵی ١٩٧٥لە شاری سنە لە دایک بووم ،لە تەمەنی مێرمنداڵیدا ڕۆیشتینە
97
98
تاران .سەربازیم کرد و دوای ئەوەش چووینە یەکێک لە شارۆچکەکانی دەوروبەری کەرەج و لەوێ نیشتەجێ بووین .تا پێش ئەوەی بێمە دەرەوە ،لە کەرەج بووین. ماوەیەک لە تورکیا بووم و ئێستاش دانیشتووی هیلسینکیی فنلەندام .هاوسەرم هەیە و کچێکی بچووکیشمان هەیە ناوی کالرایە ،کە ڕەسەنترین و دووپاتەوەنەبووترین شیعری منە. واز لەو باسانە بێنین و بڕۆینە سەر باسی نووسراوەکانم. چەند کتێبەشیعرم باڵو کردوونه‌تەوە ،کە لەوانە ،دەکرێ ئاماژە بکەم بە «دانپێدانانەکانی دەربازبوون ،ماددەی ،١ هزرە کانزاییەکان (ئەمەیان تەنیا لە سەر ئینتەرنێت باڵو کراوەتەوە)» و لەم دواییانەشدا ،لە سەر ئەرکی دۆستی هێژام کاک پەیمان وەهابزادە ،کتێبێکی ترم باڵو کرایەوە بە ناوی «هاوار مەکە ،کەس لەم ئاوێنەیەدا نییە» کە بریتییە لە بڕێک لە شیعرەکانی هزرە کانزاییەکان و چەند شیعرێکی تازەتر .کۆمەڵەشیعرێکیشم ئاماده‌یە بۆ چاپ و هێشتا باڵو نەکراوەتەوە. *شیعر الی تۆ چییە؟
کالرا و وریا مەزهەر
ئەگەر مەبەستت ئەوەیە پێناسەیەکی تایبەت لە شیعربە دەستەوە بدەم ،من کاری وا ناکەم .بە ڕای من شیعر شتێک نییە کە بتوانرێ پێناسەیەکی تەواو و وەبەرگری لێ بخرێتە بەر دەست .بەم حاڵەشەوە هەر کەسە و بە شێوەی ڕێژەیی ،بۆچوونێکی سەبارەت بە شیعر الیە. بۆ وێنە خۆم سەردەمێک هەوڵم دەدا بە بۆچوونی خۆم شیی بکەمەوە بۆ ئەوەی النیکەم پاسایەکم بۆ کەمکاریم ال بێت .ئێستە بڕوام وایە ،شتی وا ناکرێت ،چونکە ئەو بۆچوونە شتێکی جێگیر نییە و دەکرێ بگۆڕدرێت و الیەنی سەرنجڕاکێشیشی هەر لەوەدایە .پێناسەی شیعر لە ناخی شیعردایە و تا ئەو کاتەی لە ناخیدا شاراوە بێت تەزایەکی ڕێژەییە ،کاتێ دەگاتە قۆناخی شیکردنەوە و لێکدانەوە بە مەبەستی ئەوەی هەموان لێی تێبگەن ،ئەوە دەگاتە پێناسەیەکی بڕاوە و لە باری ڕێژەییبوون و بە وتەیەکی تر ،لەو خلیسکییە دەردەچێت و جێگیر دەبێت. بابەتەکە لێرەدایە ،کە ناکرێت ئەم بۆچوونە بە شێوەیەکی هەمەالیەنە لێک بدرێتەوە و باسی لێوە بکرێت .وه‌اڵمی ئەو "بۆچی"ـیە الی من ئەوەیە :شیعر لەگەڵ بوون (هەستی) ـدا مامەڵە دەکات .ئەگەر پرسیارت ئەوە بێت کە بوون
چییە ،ئەڵێم ئەوەیە کە بە بیری ئێمەدا نایەت .ئێمە دەتوانین چ پێناسەیەکی تەواو لە بوون بە دەستەوە بدەین؟ (هەڵبەت ئەگەر بوون بە گۆالوێکی مەند و وەستاو نەزانین) واتە ئەو شتەی لە بوون (هستی) ـدایە و بە بیری ئێمەدا نایەت ،یان باشترە بڵێم ،بە توانای شهوودیی ئێمە دەرک ناکرێت .شتێکی دیار و ڕوون نییە ،کە بە پشتبەستن پێی ،بتوانین پەردە لە سەر ئەو مەتەڵەی کە بە (شیعر چییە؟) ناوبردەیە، ال بدەین .هەڵبەت ئەگەر بانگەشەی ئەوەمان نەبێت ،کە الیەنەکانی دیکەی بوون پێ دەزانین. ئەم بۆچوونە بە ئەزموون و تاقیکردنەوە ،بە شێوەیەکی غەیری شهوودی بیچم دەگرێت و ناکرێ بە چەند چەمکێکی ئۆبژێکتیڤ شی بکرێتەوە .ئەم چەمکانە هەرگیز توانای ئەوەیان تێدا نییە کە بە هۆیانەوە ،ڕێ ببەینە سەر ناخی بوونی شیعر .تەنانەت ئەگەر بکرێت پێناسەی شیعر بکرێت ،کێشەکە چارەسەر نابێت، جگە لەوەی شیعر (ئەم دوایین مەتەرێزە) لە دانوستان و ئاڵوگۆڕێکی شەرماوی لەگەڵ کۆمەڵگەی بەکارهێندا ،بکاتە شتێکی بەرهەست و لە ئەنجامدا بیکاتە شتێکی مەسرەفی (بۆ بەکارهێنان) .ئەمە لە حاڵێکدایە ،کە شیعر لە تاقیکردنەوە و ئەزمووندا ڕوو دەدات. ئەو ئەزموون و تاقیکردنەوانەی کە ڕوویان نەداوە ،ناکرێ بخرێنە بەندوداوی پێناسەوە. کەسی وەک شەمس و قەیس و ڕازیمان کەم نەبوون .ئەو کەسانە ئەگەر بەستێنی شیعریان بە موڵکی خۆیان نەزانیبا ،ڕەنگە شیعر بەم شێوەیە نەدەکەوتە بواری مەرگ و ناکامیی سەرچاوەگرتوو لە خۆ بە ئاوەزمەندترین زانینەوە. بۆیە دەرکردنی هەر بڕیار ،یان حوکمێک
لەسەر ئەوەی کە شیعر چییە ،وا دەکات بە دەستی خۆمان ،لەمپەرێک بخەینە سەر ڕێگه‌ی خۆمان و بەردەم شیعری خۆمانەوە .هەروا کە وتم، ئێمە بە دانەدەستی پێناسەیەک لە بارەی شتێکەوە کە ڕێژەییە ،شتێکی ڕەها دەخولقێنین ،واتە خوازراو و نەخوازراو ،لە ڕێگەی پێناسەکردنی زۆر تاکەکەسییانە و باسی زەوقی و سەلیقەیی شەخسییەوە ،وای لێ دەکەین ببێتە موڵک .شیعر تا ڕادەی بێسنووری و بێکەناری ،کەشێکی بەرفراوان و ڕەهایە ،بەاڵم شادمانیی سەرچاوەگرتوو لە زانین ،جاری وایە بە شێوەیەک دەمان پەشۆکێنێت ،کە خۆمان بە خاوەنی بێسێودووی ئەو کەش و دۆخە بزانین. *لەو بەرهەمانەی تۆدا کە خوێندوومنەتەوە: مادەی ،١هزرە کانزاییەکان و کۆمەڵەشیعری تازەت ،واتە "هاوار مەکە کەس لەم ئاوێنەیەدا نییە" دەوری تەنز و تارۆز زیاتر دەردەکەوێت، هۆی ئەوەی ڕووت کردووه‌تە تەنز چی بووە؟ جیهانی بێ تەنز الی من جیهانێکی ترسناکە.هەر ڕۆژێ زیاتر لە سیمای جیهان دەترسم، زیاتر پەنا دەبەمە بەر تەنز .جاری وایە لە تەنزدا مرۆڤ دەستی دەگاتە ڕاستییەکی ورد و شاراوە ،کە لە دونیای وشک و جددیی ئەدەبیدا، کەمتر دەستی پێ دەگات .مرۆڤ ناتوانێت لە ناو زمانێکی وشک و فەرمیدا ،وەک ئەمەی کە من ئێستا بە هۆیەوە واڵمی پرسیارەکانی تۆ دەدەمەوە ،گەمە بکات و کونجکۆاڵنە چاو بەمالوالدا بگێڕێت و جاروبار هەر لە ناو ئەم زمانە یاخییەدا و بە هۆی ئەو وردبوونەوانەوە، پرسیاری ئاژاوەسازکەر و مەترسیدار بهێنیتە 99
100
ئاراوە .دونیای ئەمڕۆ بێبەزەییترە لەوەی سەرەتا بێیت سیمایەکی ئەدەبی بە خۆتەوە بگریت و پاشان لەگەڵیدا بکەویتە وتووێژ .جاری وایە پێویستە نەقیزەی بدەیت، دەست بدەی لە شوێنێکی هەستیاری ،کە لە جێی خۆی هەڵتۆقێت ،با تۆ بتوانی بۆ چرکەیەکیش بێت ،ژێرەوەی (ژێری ژێرەوەی) ببینیت. *بۆچ شیعر دەنووسیت؟ هەروەک دەزانین مرۆڤ بەردەوام تینووی حەقیقەتبووە« .نووسین»ـی شیعر ،ئەم هەڵە باوە ،تەنیا سێبەرێکی بچووکە کە بتوانین لە بەریدا ،بۆ ماوەیەک بیر لەو وشە نامۆیە ،ئەو وەهمە گەورەیە ،واتە حەقیقەتی پەتی بکەینەوە( .من لێرەدا جەخت لە فرمانی بیرکردنەوە دەکەمەوە) و کە حەقیقەتی پەتی نەبێت، ئێمە دەگەینە وەهمی حەقیقەت .ئەم دوانە یەکتری تەواو دەکەن و بە هۆی ئەم تێکەڵبوونەی حەقیقەت و وەهمەوە ،دەگەینە حەقیقەتێکی سێیەم ،کە حەقیقەتی شیعرە( .یان دەکرێ یەکێک لە حەقیقەتەکانی شیعر بێت) و من ڕەنگە بۆ نزیکبوونەوە لەو حەقیقەتە سێیەمە بێت ،کە شیعر دەنووسم« .نووسین» هەندێ جار تەختکردنی ئەو ڕێگه‌یەیە ،کە بتوانین تێیدا بیر لە خودی «حەقیقەت» ،حەقیقەتی دەربازبوو لە دەسەاڵتی شتە سەپێنراوە عەقاڵنییەکان بکەینەوە .کەواتە بە پێچەوانەی ڕای بڕێ کەسه‌وه ،کە شیعر بە ڕێگه‌یەک دەزانن بۆ پاشەکشێکردن و دوورکەوتنەوە لە بیر و ئەندێشە ،من بڕوام وایە شیعر ئەو پانتاییەیە ،کە بێسنووری دەخاتە بەردەم ئەندێشەوە .دەکرێ بڵێم شیعر خودی ئەندێشەی لە چوارچێوە نەگیراوە .واتە ئەندێشەی ڕەسەن و پەتی و سەرچاوەی هەموو خواست و حەزە ڕەهاکانی مرۆڤ، ڕێک بە پێچەوانەی وەستان و نوقمبوون لە ژێر دەسەاڵتی شیعرنووسیندا و ڕەشکردنەوەی الپەڕە و قاقەزی زۆر و زەبەند ،واتە بزووتن و مەلەکردن لە سەر ڕێگه‌ی بە شیعر ژیان و بە شیعر بیرکردنەوە ،وەک ڕوانگەیەکی بەدیهێنەری هەستی .نووسینی شیعر لێرەدا گرینگایەتیی
تەوەره‌بوونی نامێنێت .ئەوەی لە سەر قاقەز دەنووسرێت ،تەنیا ستایشی ئێمە لە شیعرە ،دەربڕینی دڵتەنگییەکانی ئێمەیە لە نەبوونی ئەو شتەی کە هەرگیز بە تەواوی ئامادەبوونیمان هەست پێ نەکردووە. کەواتە ئێمە بە شیعرنووسین ،تەنیا هەوڵ دەدەین بۆ ئەوەی ،ئامادەبوونی دوورەدەستی شیعر مەزەندە بکەین .بۆیە ناکرێت بە شێوەیەکی تەواو بڕاوە ،بگەین بە ناخی حەقیقەتی شیعر .نەک ئەوەی بمەوێ بڕیارێک دەربکەم و نووسین بە بێسوود بزانم، چونکە بەهەرحاڵ ئەمانە (نووسینەکانمان) نیشانەی دەرکەوتووی مەزەندەکانمانن سەبارەت بە ئامادەبوونی شیعر و هەرچەند ئەم نیشانانە زیاتر ئاستی مەزەندەکانمان بەرنە سەرەوە، وزەی زیاتریان بۆ تێڕامان تێدا دەبێت .لەوێدا کە من شیعرم وەک هەڵەیەکی باو ناو برد، هەر بەم هۆیەوە بوو .لە ئاکامدا دەکرێ بڵێین، نووسین ،بە جۆرێ دۆزینەوە و بیرکردنەوەیە لە سای مومکینەکاندا ،کە هەمیشە شتی نامومکین چێژبەخش دەکات و دەیکاتە بیانوویەک بۆ بەردەوامیی ژیان و درێژەدان بە ڕێگه. بۆ ناپرسیت (بۆچی بیرکردنەوە؟!) چونکە دەزانیت هۆی بیرکردنەوە ،لە ناو خودی بیرکردنەوەدا شاردراوەتەوە. هۆی پاسای ئەم هەناسەکێشان و هەناسەدانەوە ،بێ پاسایە .واتە هۆی ئەم بوونە ساکارە ،کە خۆی دەکرێ سەختترین هۆی ژیان بێت. *لە دوایین کتێبتدا کەڵکت لە چەند شیعری "هزرە کانزاییەکان"ـیش وەرگرتووە .پێوەرت بۆ هەڵبژاردنی ئەو شیعرانە چی بووە؟
ئەم کتێبەی دوایی لە ڕاستیدا ئەنجامیهەندێ وەسواسیی شەخسیی منە، هەڵبژاردەیەک لە "هزرە کانزاییەکان" و دەستچنێک لە بەرهەمی تازەترە .هزرە کانزاییەکانم سەرەتا بە ئیمایل نارد بۆ دۆستان و دواتر لە ئینتەرنێت باڵوم کردەوە .پاشان هەستم کرد زۆر متمانە بەم الپەڕە دیجیتاڵییانە ناکرێت .بۆیە ژمارێکیانم لەم کتێبەی دواییدا هێنایەوە، لەبەر ئەوەی شوێنێکی دڵنیاتریان بۆ دابین بکەم .پێوەریشم بۆ هەڵبژاردنیان ،ئەوە بوو، هەستم کرد لەگەڵ شیعرە تازەکانمدا ڕێک دێنەوە. *هاوار مەکە کەس لەم ئاوێنەدا نییە! داگری بڕێک شیعرە کە زۆربەیان لە زمانی ئاخافتن زۆر نزیکن و ڕێنووسیشیان هەر وایە .ئەمە لەبەر بەدیهێنانی فرەچەشنی بووە ،یان پێویستیی شیعرە؟ هۆی ئەوە چییە تۆ لەو شیعرانەتدا ئەو شێوە زمانەت هەڵبژاردووە؟ هەر زمانێک پێویستی بە شێوەدەربڕینیتایبەت بە خۆیەتی .نازانم ڕەنگە بکرێت بڵێین پێویستییەکی شیعرییە .دەربڕین بە شێوەی ئاخافتن ،بە ڕای من توانا و وزەیەکی زۆری تێدایە بۆ دەربڕینی تەنز و بەکەمبایەخدانانی جیهانی پاوانخوازیی فرەزانانە .هەڵبەت من پێش ئەوەی شیعر بنووسم، دانانیشم بیر لەوە بکەمەوە کە بە چ زمانێک بینووسم .لەوانەیە لە کۆتاییدا پێیدا بچمەوە ،بەاڵم کارێکی وا ناکەم جەوهەری سەرەکی و لە ناکاوی شیعرەکە، 101
102
واتە وا دەزانم ئەم پێوەندییە بەردەوام هەیە و دەبێ ببێت .ئەم دووانە پێویستیان بە یەکترییە .دیار و ڕوونە بەبێ ژیان شیعر نییە و بەبێ شیعریش ژیان شادمانیی تێدا نابێت .دوای نووسینی هەر شیعرێک ،ئەو هەستە لە مندا دەبووژێتەوە کە ئەم نووسراوەیە ،ئەم شیعرە خۆی، سەربەخۆ و جیا لە من ڕێ دەگرێتە بەر. ئەمەش یانی بوونی ئەو هەستە ،واتە بەردەوام بوونە قوربانی ،بۆ لەدایکبوونی شتێکی دیکە و دوای هەر مردنێک دیسان زیندووبوونەوەی خود.ژیانی شیعری جۆرێکی دیکەی ژیانە .ئەم جۆرە ژیانە ،تەنیا تێپەڕاندنی چرکە زەمەنییەکانی دوای لەدایکبوون تا مردن نییە. لەدایکبوون و مردنی ،هاوکات و بە نۆرە لە خۆیدا جێ کردووه‌تەوە.
وریا مەزهەر
زەبری لێ بکەوێت .ڕەنگە ئەم ڕەفتارە لە ناکاوەی من بە نیسبەت زمانەوە ،بووبێتە هۆی بەدیهاتنی جۆرە تەنز و دژوازی (پارادۆکس)ـێک لە شیعرەکاندا ،دەنا من بە مەبەستی تەنزاندنی شیعر نانووسم .هەر لەو کتێبەدا زۆر شیعریش هەن ،کە بە زمانی نووسینی پێوەر نووسراون. هەموو ئەمانە پێوەندییان هەیە بەو کەش و دۆخەوە ،کە شیعرەکەی تێدا دەنووسرێت .ئەو چرکەساتانە زووتێپەڕن و کەمتر لە بیر دەمێنن. *پێوەندیی نێوان ژیانی ڕۆژانەت و شیعر چۆنە؟ پێوەندییەکی چڕوپڕ لە ئارادایە .شیعرەکانم لە ژیان وحاڵوئەحواڵم جیا نین .هەڵبەت حاڵ و ژیانی منیش، پێوەندیی بە ڕابردوو و داهاتوومەوە هەیە .کەواتە پێم وایە ژیانم و شیعرەکانم بە تەواوی لێک ئااڵون .وەکو ئێستا و ڕابردوو و داهاتووی من .خۆم وای بۆ دەچم.
*ڕات چییە لە بارەی دابەشکردنی شیعری هاوچەرخەوە؟ من بڕوام بەم دابەشکردن و سنووربەندییە نییە.ئەم سنووربەندییانە چی دەسەلمێنن؟ شیعر ڕەوتێکی بوونگەرایانە و ئەزەلی و ئەبەدیی هەیە(.هەڵبەت ئەگەر وەک زانایانی بواری بیرکاری ئەزەل و ئەبەد بە دوو خاڵی دیار و دەستنیشانکراو وێنا نەکەین) تەمەنی پێوەرە سنو و ر د ا ر ە ز ە مە نییە کا ن دیاریکراوە. هە ڵبە ت بێگو ما ن و بمانەوێ نەمانەوێ شیعر دەکەوێتە بەر کا ر یگە ر یی ز ە ما نی خۆیەوە .ئەم کا ر یگە ر ییە د ە کر ێ سروشتی بێت
و سەرچاوەی لە ناخۆوریاوە گرتبێت ،بەاڵم ئەوەی ئێمە بمانەوێ بە ئاگاییەوە و بێ سێودوو ،شوێن ئەم دۆخ و هەلومەرجانە بکەوین ،بەو واتایەیە کە بەردەوام گیانی بەرزەفڕ و کونجکۆڵیی شیعر بخەینە داووبەندەوە. کە هەڵبەت ئەوەی لەم داونانەوەدا بۆ ڕاوچییانی شیعر دەمێنێتەوە ،تەنیا زیانە و هیچی تر. *تۆ خۆت بە "چریکی شیعری" (پارتیزانی شیعری) دەزانیت؟ دەکرێ لەو بارەیه‌وە بدوێیت؟ ئەم زاراوەیە (چریکی شیعری) دوکتۆر پەیمانوەهابزادە ،شاعیر و مامۆستای کۆمەڵناسیی دانیشتووی کەنەدا دایناوە .بێگومان ئەو باشتر و ڕوونتر لەم بارەیه‌وە دەتوانێ قسە بکات و باسیشی کردووە ،بەاڵم من تەنیا تێگەیشتنی خۆم لەم بارەیه‌وە باس دەکەم .ئەم زاراوەیە زاراوەیەکی کۆماڵناسییانە -بوونناسانەیە، کە لە ناخی ئەو شۆڕشوانییەدا ،شۆڕشوانیی هەمەالیەنەی شیعر ،تا قۆناخی یاخیبوون لە خود ،بە شێوەی سەرەکی و تەوەره‌یی بەرجەستە دەبێتەوە .ئەم گوزارشته بە بۆچوونی من ئەوەندەی دەکرێ ببێتە هۆی بیچمدان بە ئەستوونەکانی ڕەخنەی تیۆرییانەی شیعر، ئەوەندەش نایەوێ شیعر بخاتە چوارچێوە و تەنگەبەریی پارێزراوی سەپێندراوی (وەک فۆرم ،ناوەرۆک و تەکنیکی زمان)ـەوە. واتە بۆ وێنە ،ئەو کاتەی پەیمان وەهابزادە لە ڕوانگەی کومەڵناسییەوە ،شیعر وەکو کردەیەکی پارتیزانی ،یان پارتیزانییانە گریمانە دەکات ،دەیەوێ بەرجەستەبوونی توخمی بەرەنگاربوونەوە لە شیعردا و سەرپێچیکردنی لە چوونە بن دەسەاڵتی سیستەم و ڕێسا
ئەدەبییەکان وەبیر بێنیتەوە و شیعر ئاماژەیەک بێت بۆ بێسنووری و بێکەناری .بەو مەرجەی مەسەلەکە بەم شێوەیە ببینین ،شیعر نەک وەکو ژانر و جۆرێکی ئەدەبی ،بەڵکو وەک ئەزموونێک کە بەردەوام ڕوو دەدات و گرۆیی هەیە بە الی ڕوانگەیەکی بوونناسانەدا ،دەتوانێت هیچ نەبێت بەرەنگاری ئەو سیستەم و ڕێکخراوە بێتەوە ،کە لە هەموو ڕوویەکەوە گەمارۆدەرن و دەبنە لەمپەر. لەم یاخیبوون و شۆڕشە خۆکردەدا ،شیعر بەبێ کەمترین دەستێوەردانی شاعیر ،خۆی نوێ دەکاتەوە .واتە وەک ئەزموونێک بێ ئەوەی بەربەست دروست بکات ،لە چرکەبەچرکەی ژیانی ئێمەدا ڕوو دەدات. مەبەستم لەم باسە ئەوە بوو بڵێم ،بیردۆزەی چریکە شیعرییەکان نە دەتوانێت و نە دەیەوێت سنوور و چوارچێوە بۆ شیعر دروست بکات. خۆیشی نایەوێ ببێتە قوتابخانەیەکی شیعری، بەڵکو بە تەواوی بە پێچەوانەوە مەبەست، البردنی بەربەستەکان و ئەو بەندوداوانەیە، کە بە دەستوپێی شیعردا ئااڵون .ئەو بەندوداوانەی کە لە هەر سەردەمێکدا و بە ناوی قوتابخانە ،گرووپ و دەستەیەک ،تەنیا ئەڵقەیەک بە ئەڵقەکانی زنجیر زیاد دەکەن. ئەگەر ئەم پێشگریمانە بۆ تێگەیشتنی من لەم وتەزایە ڕاست بێت ،دەبێ بڵێم ،بەڵێ ،من خۆم زور بە نزیک لەم ڕوانگە و بۆچوونەوە دەبینم. *دووربوون لە ئێران و دووریی ڕێژەیی لە ڕەوتە شیعرییە هاوچەرخەکانی ئێران و دووری لە زمانی فارسی ،چ کاریگەرییەکی لە سەر شیعرەکانت بووە؟ 103
104
کەمتافرە ئاگام لە ڕەوتە شیعرییە هاوچەرخەکانی ئێرانبووە ،هەڵبەت نەک وەکو ئێوە کە بەردەوام و ڕۆژانە ئاگاتان لێ بووە .هەڵبەت ئێستە کە ئینتەرنێت لەبەر دەستدایە، ئەو کەسانەش کە لە دەرەوەن ،زیاتر لە ڕابردوو ئاگایان لە ڕووداو و مەسەلەکانی ناوەوە دەبێت .ئەم مەسەلەیەش یەکێک لە خاڵە ئەرێنییەکانی ئینتەرنێتە .بەاڵم ئەگەر شیعر نەبەستینەوە بە شێوازێکی (نحلە)ـی ئەدەبییەوە، هەڵسەنگاندنیشی بە ڕێسای تایبەت و گریمان نوێی هەمان شێوازەوە ،لەو حاڵەتەدا شیعر سیمایەکی ئەزموونی و تا ڕادەیەک سەربەخۆ ،لە خۆ دەگرێت ،کە دەکرێ وەک ئەزموون و تاقیکردنەوەی ژیانێکی سەربەخۆ سەیری بکرێت ،یان بە وتەیەکی تر ،ئەزموون و تاقیکردنەوەیەک
کە لە ژیاندا بێ پچڕان ئامادەیە .کەواتە ئەم ئامادەییە چ لێرە بێ و چ لەوێ ،ئەنجامەکەی یەکسان دەبێت .تەنیا شتێک کە دەکرێت ببێتە هۆکار بۆ هەڵسەنگاندنی دوو بەرهەم ،یان زیاتر پێکەوە ،دەرککردنی ئەم ئامادەیی و هەوڵدانەیە بۆ نزیکبوونەوە لەو ئامادەبوونە ،بەاڵم ئەوەی کە دەرەوەی واڵت چ بوارێکی بۆ گۆڕین (نەک بە شێوەی پێویست پەرەپێدان)ـی دیدی من بە نیسبەت ژیانەوە ڕەخساندووە ،پرسیارێکە وه‌اڵمەکەی ئەوەندە ئاسان نییە (النیکەم لە الیەن خۆمەوە) ،چونکە من بە دوای ڕەوتی ئەو گۆڕانکارییەدا نەچووم .بەم حاڵەوە هەست دەکەم، تەنیا هەست دەکەم کە لەم ماوەیەدا ،هەندێ گۆڕانکاری ڕووی داوە .من هەڵبەت لەو ئاستەدا نیم بمەوێت نرخ و بایەخ دابنێم بۆ ئەم گۆڕانکارییە.
وریا مەزهەر
*لەگەڵ ئەدەبیاتی کالسیکدا چۆنی و لە کالسیکەکان کامەیان زیاتر الت پەسندن؟ وریا مەزهەر :خوێندنەوەی شیعری کالسیک ،سەرەتا ماندووی دەکردم .دەزانی بۆ؟ چونکە لە سەرەتای کارکردنمەوە خۆم زۆر بە ئاوانگارد دەزانی و شیعری کالسیک ئەو پیرەپیاوە خانەنشینانەی بیر دەهێنامەوە، کە لە پارکێکدا لە دەوری یەک کۆ دەبوونەوە و حافز و مەولەوییان بۆ یەک دەخوێندەوە .بە کورتی، شیعری کالسیک الی من حوکمی پیر و پەککەوتەکانی بوو ،بەاڵم ئێستە بە تاسەی یەکجار زۆرەوە شیعر و دەقە کالسیکییەکان دەخوێنمەوە و فێریان دەبم .بو وێنە بیدل و مەولەویم زۆر خۆش دەوێن (هەردووکیان شاعیری فارسن .وریا مەزهەر :نامەکانی "عین القضات" و "هێڵی سێیەم"ـی شەمس ،الی من پڕن لە شیعر. ئاوانگاردیزم کاتێ دەگاتە قۆناخی توندوتیژ و تەشقی خۆی ،گیانی گەڕان و ئەندێشە لە شیعر دەسێنێتەوە و خۆبەکەمگرتن «ئەم گەوهەرە نایابە» لە بەرانبەر حەق (وەک پشک ،یان بەش) و لەخۆباییبووندا دەدۆڕێنێت« .ئاوڕدانەوە» و «دووبارە بیرکردنەوە» بە «گەڕانەوە بۆ دواوە» و «پاشگەزبوونەوە» دەزانێت.
تاسەمەندیی من بۆ خوێندنەوە و فێربوون لە کالسیکەکان ،هەڵبەت بە واتای ڕەتکردنەوەی بێ سێودووی ئاوانگاردیزم نییە ،بەڵکو بۆ دەستنیشانکردنی ئەو بەشە لە ئەندێشەیەکە ،کە خۆی بە حەق و سەلمێندراو تەواو دەزانێت و هەوڵ دەدات بۆ ڕەتکردنەوەی هەموو ئەزموونەکانی پێش خۆی .پێم وایە لە بابەتی سەرەکیی پرسیارەکەت دوور کەوتمەوە. *لە کۆتاییدا پرسیار ئەوەیە ،قۆناخێکی پێگەیشتن الی تۆ بۆ شیعر هەیە ،کە شیعر خەریکە بەرەو ئەو ئاڕاستەیە هەنگاو دەنێت، یان وا دەزانیت ئەو پێگەیشتنە لە هەندێ شیعردا دەبینرێت؟ یان هەر لە بنەماوە بڕوات بە پێگەیشتن لە شیعردا هەیە؟ نا! هەروا کە وتم ،بە ڕای من شیعر ڕواڵەتێکیئەزمونیی هەیە و وێناکردنی ڕەوتی پێگەیشتن و پەرەسەندنی مێژوویی بۆ شیعر ڕاست نییە. شیعر ئەزموونێکە کە بەردەوام و لە هەموو حاڵێکدا ڕوو دەدات و لە چوارچێوەی زەمان و ڕوژژمێردا نییە .ئەزموونێکی نەیاب و لەم ڕووەوە شیاوی هەڵێنجان و دۆزینەوە. پێگەیشتوویی ،پێگەیاندن ،پێگەیشتن و پێگەیشتوو ،وشەگەلێکن لە بەرانبەر ئەو کارانەدا دێن ،کە ئێمە زۆر بە ئاگادارییەوە ئەنجامیان دەدەین ،یان هەوڵ دەدەین بە خۆوریاییەوە ئەنجامی بدەین .گریمان پێگەیشتووییەک بۆ شیعر لە ئارادا بێت ،دوای ڕوودانی ئەو پێشکەوتنە «تەواوبوون» دەبێتە ئەنجامی کۆتایی .کەواتە ئەگەر پێگەیشتن ئەنجامێکی وای ببێت ،من بە باشی دەزانم شیعر بە دەرکەوتەی ناپێگەیشتوویی و ناتەواوی بزانم .لەم ڕووەوە باسەکە تەنانەت
لە «سەلیقەش» تێپەڕ دەبێت ،واتە شیعر ناتوانێت بە بۆچوونێکی سەلیقەیی سنووردار بکرێتەوە ،چونکە لە باسی «سەلیقەدا»« ،هەڵبژاردن» توخمی سەرەکی دەبێت ،بەاڵم «ئەزموون» تەنیا ڕوو دەدات ،چ بمانەوێ و چ نەمانەوێت .بۆیە هەرچی ئێمە لە باسی «عەینییەتگەرایی» لە شیعردا دوور بکەوینەوە و لە دەالقەی بوونناسانەوە بڕوانینە مەبەستەکە ،دەوری ئێمە وەک بڕیاردەر ،یان بکەری تەواوی شیعر ،زۆر کاڵتر خۆ دەردەخات .ئەگەر ئێمە بەو جۆرە سەیری مەسەلەکە بکەین «خۆبەکەمگرتن» (ئەم گەوهەرە نایابە) لەوانەیە دیسان بتوانێت ڕێگه‌ی خۆی بەرەو الی ئێمە الر بکاتەوە. ئەویش ئەو شتەیە کە بە تەواوی کەمبوونی لەم توخمەدا هەست پێ دەکرێت .کاتێ شاعیر بتوانێت لە ڕێگەی خۆبەکەمگرتنەوە فێری شیعر بێت ،لەو حاڵەتەدا پلەی لەمەوبەر خودائاسای ،واتە هەمان عاشقیخۆبوون ،نەک عاشقیشیعربوون ،لە بەرانبەر دەسەاڵت و بەرفراوانیدا کاڵ دەبێتەوە .ڕەنگە یەکێکی دیکە لە ڕاستییە جوانەکانی شیعر هەر ئەمە بێت.
سەرچاوە:
گۆڤاری هەمیان .ساڵی یەکەم .پاییزی .٢٠١١تایبەت بە ژیان و بەرهەمەکانی و .م .ئایرو (وریا مەزهەر)
105
106
قاقای چەقەڵ وریا مه‌زهه‌ر
106
له خەون ڕاچەنیم .نیوەشەو بوو. گڵۆپەكەم هەڵكرد و یەكسەر چووم بەرەو یەخچاڵەكه .یەك -دوو قوم شیری ساردم نۆشی .بۆنێكی پیس بەر لووتم كەوت .بۆنی زبڵەكان بوو .لە بیرم چووبوو بیانبەمە دەرەوه .كۆتەكەم دا بەسەر شانمدا، نایلۆنی زبڵەكانم گرێ دا و چوومه دەرەوه. هەوا سارد بوو .كیسەی زبڵەكانم خسته ناو زبڵدانی ژووری تایبەت به زبڵەكانەوه و كاتی گەڕانەوە چسكەی چاوی پشیلەیەك لەو تاریكەساتەی نیوەشەودا ،هەموو
هۆش و هەستمی بەرەو الی خۆی ڕفاند. بە ئارامی ڕاوەستام ،جۆرێك كه پشیلەكه هەست به هیچ مەترسییەك نەكات .ئینجا خۆم له ناوقەدەوه نووشتاندەوه و وەك ئەوەی خواردنێكم بۆ پشیلەكه لەناو لەپی دەستمدا شاردبێتەوه ،دەستی ڕاستم برده پێشەوه و گوتم« :پشپش پش ،مەترسه وەره پێشەوه!» پشیلەكه هەنگاوێك بەرەو دواوەوه ڕۆیشت و من هەر لەو حاڵەتەی خۆمدا مامەوه .ئینجا بە ئارامی دەستم برده پێشترەوه و گوتم« :پش پش، ئۆخخەی .وەره پێشەوه .كارێكم بە سەرتەوه نییه .دەمەوێ بتبەمەوە ماڵی خۆم .حەزیشت لێی بوو ،هەر لەوێدا بنوو .ئاخر له سەرمان ڕەق هەڵدێیت ڕۆڵه .وەره ،منیش بە تەنیام. دادەنیشین تۆزێكیش پێكەوە دەمەتەقێ دەكەین». پشیلەكه چیتر جووڵەی نەكرد .له شوێنی خۆی مایەوه .دەتگوت توانیومه بەو قسانه پشیلەكه كەر بكەم .دەستەكەى تریشم بە هێواشی برده پێشەوه و لە پڕ بە هەردوو دەست گرتم .تەنیا میاوێكی كرد و پاش ئەوه هیچ تەقەالیەكی تری نەكرد .جەسته گەرم و نەرمەكەی لە ناو دەستەكانمدا بوو .هەستم بە ترپەترپی لێدانی دڵی دەكرد .الی خۆم بیرم كردەوه :چ بە ئاسانی دەتوانیت پشیلەكانی ئێره كەر بكەیت .پشیلەكانی واڵتی من تەنانەت ئەگەر سێبەری مرۆڤێكیشیان بینیبا ،دەمودەست دەبوون به فیشەك و له چاونووقانێكدا ئاسەواریشیان نەدەما .بیرم كردەوه :ئاخۆ بەم نیوەشەوه ،ئەم پشیلەیه دەبێ لێره چ بكا! خاوەنەكەی كێیه! ناشێ ڕایكردبێ؟! ئاخر من تا ئێستا پشیلەیەكی
بەرەاڵم نەبینیوه ،هەر بەوجۆره كه مرۆڤێكی بەرەاڵیشم بەرچاو نەكەوتووه. واته ئەو بەرەاڵیانەی كه به بۆچوونی ئێمه بەرەاڵن و خەریكی خوێڕیگەری و بەرەاڵیین ،بەرەاڵ نین .ڕەنگە كارێكیان هەبێ ،كه هەمدیسان بە بۆچوونی ئێمه "كار" نین و قەت حیسابی كاریان بۆ ناكەین ،بۆ نموونه پیاسەكردن بە هۆی بێكاری و دەستبەتاڵییەوە بۆ هەڵمژینی هەوای تازه و تەماشای دەركودیواری ناو كۆاڵنەكان كردنیش بە واتای "بەرەاڵیی" نییە ،بەڵكو بە واتای "پیاسەكردن بە هۆی بێكاری و دەستبەتاڵی بۆ هەڵمژینی هەوای تازه و تەماشای دەركودیواری ناو كۆاڵنەكان كردن"ـه .پشیلەكه خەریك بوو پێڵووی چاوەكانی دادەخرا .دەتگوت هەموو ئەم بیركردنەوانەی منی له مێشكی خۆیدا خوێندبووەوه و له الی خۆی بیری دەكردەوه، كه بە خوا ئەم بنیادەمە دەستبەتااڵنەش زۆر جار بیر له چ توڕەهاتگەلێ دەكەنەوه .ئاخر خۆ پشیله بیر لەم شتانه ناكاتەوه .نازانم، ڕەنگه بیریش بكاتەوه ،خۆ ئێمه پشیله نین هەتا بزانین پشیله بیر لەم شتانه دەكاتەوه، یان نا. دەموچاوی پشیلەكه لەبەر ئەوەی بە هەردوو دەست له بنباڵییەوه بەرزم كردبووەوه، وەكو گونكی هەویر وێك هاتبوو .دەرگه‌ی ئاپارتمانەكەم كردەوه و بردمه ژوورەوه. بەرم دایه ناو ماڵەوه ،با بە ئارەزووی خۆی بگەڕێ و سەیری كەلوكونەكانی ناو ماڵەوه بكات ،هەتا تۆزێ هەست به نامۆییكردنی بڕەوێتەوه .لە پێشدا به چاوێكی لێكۆڵەوه لە ناو دەرگه نیوەداخراوەكەوه سەیرێكی ژووری 107
108
نووستنی كرد .لەو ساتەدا من خەریك بووم دەڕۆیشتم كتریی چایەكه بخەمه سەر تەباخەكه .لە سەر كاناپەی ناو هۆڵەكه دانیشتم و بۆ ئەوەی سەرنجی پشیلەكه بۆ نزیكبوونەوه له كاناپەكه ڕابكێشم ،هەندێ دەنگم لە قوڕگم دەرهێنا ،كه لێرەدا ناكرێ بینووسم .دەنگ ناكرێ بینووسیتەوه .ئەگەر بینووسی چیتر دەنگ نییه، وشەیە ،قسەیە ...بۆ نموونه ئێوه گوێ له وشەی "میاو" بگرن .بەڵێ" :میاو"! بەاڵم خۆ پشیله لە ئەساسدا ناڵێ "میاو" ،شتێكى تر دەڵێ كه "میاو" نییە" ،میاوه"ـش نییه ،بەاڵم ئێمه خۆمان ،خۆمان هەڵدەفریوێنین و قەناعەت به خۆمان دێنین كه پشیله گوتوویەتی "میاو" و ئینجا سوێندیش دەخۆین ،كه وەڵاڵ و بیلال دەڵێ "میاو" .دواتریش ئەم دەنگە بەستەزمانه كێش دەكەینه ناو ڕێزمانەوه و وەكو "كردار" مامەڵەی لەگەڵدا دەكەین و دەیكەین به "میاواندن" .زۆر جاریش بە پێی زاراوه دەنووسین "میاوانن" یان "میاوان" ،كه دواتر پشیله پێمان پێبكەنێ و ببینه مەسخەرەی دەستی ئەو ئاژەڵه حیزه .من ئەم شتانەم پاش ساڵەها كۆشش و لێكۆڵینەوه وەدەست هێناوه ،كەچی پشیله بێ ئەوەی هیچ لێكۆڵینەوەیەكی كردبێ ،ئەو مافه بۆ خۆی قاییل دەبێ ،كه بیر بكاتەوه بنیادەمەكان زۆر جار بیر له چ توڕەهاتگەلێ دەكەنەوه .لە ئەساسدا پشیله ئەم مافەی بۆ نییە .نابێ ڕێی ئەوەی پێ بدرێ ،كه ئاوها لە بارەی كۆشش و ئارەقڕشتنی زانستییانەی مرۆڤەكان لە سەر بابەتی زمانناسی بڕیاری یەكالكەرەوه بدات ،بەاڵم چیی لێ دەكرێ! پشیلەیه ،خۆ مرۆڤ نییه .چوزانم ،ڕەنگه هەبێتیش .خۆ ئێمه پشیله نین ،هەتا بزانین پشیله مرۆڤه ،یان مرۆڤ نییه. به نادڵنیاییەوه هاته ناو هۆڵەكەوه .من هەر خەریكی ئەو دەنگدەرهێنانه بووم له قوڕگم .نزیك بووەوه و پشتی خۆی له كاناپەكه هەڵسوو .بەرزم كردەوه و نامه سەر كاناپەكه .ئینجا دەستم كرده ختووكەدانی .ئەویش خۆی دەتاڵندەوه و پێ دەچوو خەریكه پێدەكەنێ و
دەڵێ "بەسە" ،یان دەڵێ "توخوا ...ناوزگم پچڕا... بەسه!" هەر وا كه خەریك بوو خۆی لەمشانەوه بۆ ئەو شان دەخست و بە خەیاڵی خۆم دەیشیگوت "بەسە!" یان "هاهاها ...توخوا ...ناوزگم پچڕا ...بەسە!" لە پڕدا چاوم كەوت بەو كلكه نائاساییەی ،كه لەژێر دووالقییەوه هاتبووەوه دەرێ و وەكو كلكی پشیلەكانى تر سەرەكەی خڕ نەبوو .زۆرتر له كلكی سەگ دەچوو ،یان لە سمێڵی ناسرەدین شا (سێهەمین پاشای قه‌جەڕ له ئێران). هێواش هێواش كەوتمه گومانەوه ،كه ئەم ئاژەڵەی له دەرەوه دۆزیبوومەوه و هێنابوومه ناو ماڵی خۆم ،ئایا دەشێ پشیله بێ؟! دەموچاوم برده نزیكییەوه و بە وردی سەیری ناو چاوەكانیم كرد .لە چاوەكانیدا حیزیی چاوی پشیله بەدی دەكرا ،بەاڵم ئەوانەی ئەو ئێجگار ڕەش بوون ،ڕەشێكی قەترانی .دەتگوت به كل چاوەكانیان ڕشتووه .سەیر بوو .كەواته ئەمه چ جۆر گیانلەبەرێك بوو؟! بۆ ساتێ موچوڕكەیەك بە لەشمدا هات و هەموو تووكی لەشم ڕەپ بوو .كاتێ چاوم به لمۆزی كەوت جۆرێك دەستم لێى كشاندەوه دەتگوت كارەبای دووسەدوبیست ڤۆڵت گرتوومی .بەڵێ ،چاوم به هەڵەی نەدەبینی .ئەو گیانلەبەره چەقەڵ بوو :بێچووه چەقەڵ، یان چەقەڵێكی الو ،یانیش پیرەچەقەڵێك .نەمدەزانی. من تا ئەوكاته چەقەڵم له نزیكەوه نەبینیبوو .له تەلەڤزیۆندا ئەو كاتەیم بینیبوو ،كه خەریكی خواردنی گۆشتی لەشی جەنازەیەك بوو .ئەم وێنەیەی چەقەڵ لە مێشكمدا مابووەوه .دەمودەست لەسەر كاناپەكە هەڵسامەوه و چوومه تەنیشتی پەنجەرەكەوه .چەقەڵ بۆ من ئاژەڵێكی نەناسراو و نامۆ بوو .بیرم كردەوه: ئەو لمۆزەی تا چەند دەقه لەمەوبەر پەنجەكانمی خووساندبوو ،ڕوون نییه پێش ئەمە خۆی بە ناو جەرگ و ڕیخۆڵەی چ مردوویەكدا كردبێ .ئینجا بۆ چەند ساتێ خەیاڵێكم لە ال دروست بوو :چەقەڵێك لەسەر كاناپەكەم پاڵی داوەتەوه و بەوپەڕی ئاسوودەییەوه، لمۆزی كردووەتە ناوزگی جەنازەكەمەوه .جەنازەكەیشم
پشتەوقەفا ،لەسەر كاناپەكه بە چاوێكی دەرپۆقیوەوه ڕاكشاوه. به پەله پەنجەرەی هۆڵەكەم كردەوه .بە مێشكمدا هات ڕابكەم ،بەاڵم هەر زوو بیرم كردەوه ،ڕاكردن ،ئەویش ڕاكردن لە دەست چەقەڵ كارێكی گەمژانه و پێكەنینداره. بۆیه هەوڵم دا بیر بكەمەوه لەوەی چەقەڵیش گیانلەبەرێكه وەكو هەموو گیانلەبەرانى تر و بە گشتی ئاژەڵێكه ترسنۆك و بێمەترسی .دەمویست به بیركردنەوه لەم شتانه ،تۆزێ ترسی خۆم بڕەوێنمەوه و دڵی خۆم بدەمەوه ،بەاڵم ئەم شێوازەش سەرنەكەوت .حەپەسا بووم .ترسو خۆف بە تەواوەتی بە سەرمدا زاڵ بووبوو و كۆنترۆڵی ئەندامەكانی لەشی خۆم لە دەست دابوو. دەسكەی پەنجەرە كراوەكەی هۆڵەكەم بە دەستی ڕاستم ڕاگرتبوو و بە دەستەكەی ترم وەكو پۆلیسی ڕێگەوبان هەر هێمام دەكرد، بەشكەم له پەنجەرەكەوه دەرچێته دەرەوه. چەقەڵ ...چەقەڵ ...خوایە گیان... ئێستاش كه خەریكم ئەمانه دەنووسم، تەنانەت بە نووسینی ناوەكەیشی موچوڕكه بە لەشمدا دێت .بەڵێ ،لە هەمان حاڵدا كه دەسكەی پەنجەرەكەم ڕاگرتبوو و بەو دەنگه عەجاییبانه ،كه له قوڕگمەوه بۆ ترساندنی چەقەڵەكه دەرم دەهێنا و بەو هۆیەی پێشتر نووسیم ،ناتوانم ئەو دەنگانه لێرەدا بنووسم، بەاڵم دڵنیام هیچ لێكچووییەكی لەگەڵ ئەو دەنگه نەوازشكارانەی پێشترمدا نەبوو، بە نائومێدییەوه دەپاڕامەوه ،كه تەشریفی ناموبارەكی له ماڵەكەم بچێته دەرەوه. چەقەڵیش كه ترس و دەستەپاچەبوونی بە تەواوەتی له ڕووخسارمدا بەدی كردبوو،
دەتگوت شانۆی بۆ دەنوێنم :لەگەڵ هەر جووڵەیەكی دەستی مندا سەری بە هەمان ال دەسووڕاندەوه و دواتر كه بێئومێد دەبووم و دەوەستام ،زیتەزیت چاوی دەبڕییه ناو چاومەوه و قیتەقیت سەیری دەكردم .چیتر نەمدەزانی چ بكەم .لە بیرمه یەك -دوو جاریش بە هۆی زاڵنەبوون بە سەر ژێیەكانی حەنجەرەمدا ،دەنگێك وەكو دەنگی پرخه له قوڕگم هاته دەرێ و بەو خەیاڵەی دەنگی چەقەڵە ،ئەوەندەی نەمابوو زەندەقم بچێ .بەاڵم چەقەڵ ،هەر دەتگوت هیچ شتێك نەقەوماوه ،لە شوێنی خوێدا به خاترێكی ئاسوودەوه پاڵی لێ دابووەوه و پەشۆكیی بە خۆی ڕێنەدەدا .لەو ئانوساتانەدا بوو كه لە دەرگه درا .بە ترسەوه ،بەو جۆرەی ڕووم له چەقەڵەكه بێت و پشتم به دیوارەكەوه- قرژاڵئاسا -له هۆڵەكە چوومه دەرەوه و هاتمه ناو ڕاڕەوەكه و دەرگه‌كەم كردەوه .پیاوێكی بەساڵداكەوتووی سەرڕووتاوه ،لەوبەری دەرگه‌كەوه ڕاوەستابوو .چاویلكەیەكی فۆتۆكرۆمیكی له چاودا بوو .به‌بێ پێشەكی هاته قسه و گوتی: «تۆزێ پێش ئێستا یەكێك له دراوسێكان پەیوەندیی لەگەڵ كردم و گوتی بینیویەتی چەقەڵەكەی منتان بردووەتە ژوورەوه». خاترم ئاسووده بوو .گوتم« :ئاە بەڵێ بەڵێ ...هەوای دەرەوه سارد بوو ،گوتم ئەگەر ئەو ئاژەڵه بەستەزمانه له دەرەوه بمێنێتەوه ،له سەرمان ڕەق هەڵدێ .بۆیه»... گوتی« :هیچ گرفتێك نییه .سوپاست دەكەم بیهێنی بۆم!» گوتم« :له هۆڵەكەدایه ،فەرموونه ژوورەوه 109
110
خۆتان هەڵیبگرن و بیبەنەوه!» كاتێ چەقەڵەكەی لە باوەش گرت ،هەناسەیەكی ڕاحەتم هەڵكێشا .چەقەڵ تەماشای منی دەكرد ،تەماشایەكی تێكەڵ به توانج و تەشەراوی و پڕ له مەزاقپێهاتن .ئینجا بینیم ،كه خەریكه پێدەكەنێ .بەڵێ ،بینیم ،كه چەقەڵ خەریك بوو بە من پێدەكەنی .دەرگه‌كەم داخست و لە كونی دەرگه‌كەوه سەیرم كرد: چەقەڵ له باوەشی خاوەنەكەیدا سەری هەڵبڕیبوو و دەحیلكایەوه .دەنگی قاقای لە ناو ڕاڕەوەكەدا دەزرنگایەوه .تەنانەت چەند كەس له دراوسێكان لە ناو دەرگه‌كانیانەوه سەریان هێنایه دەرەوه ،كه بزانن چ مرۆڤێكی بێئەدەب و دوور لە مەدەنییەته ئەوەی خەریكه بەو درەنگوەخته بە دەنگی بەرز قاقا دەكێشێ، كەچی بەوپەڕی سەیرپێهاتنەوه بینییان ،چەقەڵە. پاش ئەو بەسەرهاته چووم له كتێبخانه چەندكتێبێكی جانەوەرناسیم بە ئەمانەت وەرگرت و دەستم كرده خوێندنەوەیان" :تایبەتمەندییە ئاكارییەكانی چەقەاڵن". دەمویست هەرچۆنێك بێت ،پەرده لە سەر ڕازی قاقالێدانی چەقەڵ ال بدەم ،بەاڵم له هیچ شوێنێكی ئەو كتێبانەدا نەنووسرابوو چەقەڵیش دەتوانێ وەكو مرۆڤ قاقا بكێشێ. بەاڵم نە ،من دڵنیام ،ئەو شەوه به هەڵەدا نەچووبووم، بیری هەلەقومەلەق ڕووى تێ نەكردبووم .نە سەرخۆش بووم ،نە تام لێ هاتبوو ،خۆم بینیم ،له ڕاڕەوەكەدا سەری هەڵبڕیبوو و قاقا پێدەكەنی .بە من پێدەكەنی، بەوەی كه گاڵتەی پێ كردووم و چەند كاتژمێری تەواو پێمى ڕابواردووه .پێیشى دەچوو بیرەوەرییەكی پێكەنینداری بیر كەوتبێتەوه .خۆ ئێمه چەقەڵ نین هەتا بزانین چەقەڵەكان بە چی پێدەكەنن .پێویستیش نییه بزانین .هەر ئەوەی بزانین چەقەڵەكان پێدەكەنن بەسە. واته ئەمانه هیچیان گرینگ نەبوون ،گرینگ ئەوەیە ،كه من شێوەی قاقاكێشانی چەقەڵێكم لە نزیكەوه بینیوه
و بیستووه .سەیرتر لەمەش ئەوەیە ،كه هەركات ئەم بەسەرهاته وەكو خۆی بۆ هاوڕێیانم دەگێڕمەوه ،پێم دەڵێن" :واز بێنه" و دەست دەكەنە پێكەنین .قاقا، پێدەكەنن .ڕێك بەو شێوەیەی چەقەڵ پێدەكەنی .هەر دەڵێی هەموویان دوای ئەو ڕۆژه پڕۆڤەی الساییكردنەوەی پێكەنینی چەقەڵیان كردووه .جا با پێیشبكەنن... چ قەیدەكا ...كه ئەوان پێدەكەنن منیش لەگەڵیاندا دەكەومه پێكەنین .تەنانەت شەوێكیش كه دابووم له قاقای پێكەنین ،لە دەنگی قاقای من چەند دراوسێیەك لە ناو دەرگه‌كانیانەوه سەریان هێنایه دەرەوه ،تا بزانن چ چەقەڵێكه ئەوەی بەو درەنگوەخته داویه‌تی له قاقای پێكەنین .واى بۆ دەچوون چەقەڵ بێت ،كەچی بەوپەڕی سەیرپێهاتنەوه بینییان ،كه منم. ئینجا خۆیان بۆ ڕانەگیرا و دەستیان كرده پێكەنین. زۆر پێكەنین .هەموویان دەتگوت چەقەڵن و پێدەكەنن. ڕەنگه بۆیان سەرنجڕاكێش و لە هەمان كاتدا جێی باوەڕپێنەهاتن بووبێت ،كه كەسێك توانیویەتی به لێهاتووییەكی ئاوهاوه السایی قاقاكێشانی چەقەڵ بكاتەوه .خۆ تازه ئەگەر ئەوانیش به دەنگی بەرز پێنەكەنیبانایە و منیش لەگەڵیاندا دەستم نەكردبایەته قاقاكێشان ،هیچ یەك له ئێمه بیری نەدەكردەوه كه ئەوەى ترمان چەقەڵە و هەرگیز ئەم چیرۆكه نەدەنووسرا و چەقەڵیش هەرگیز قاقای نەدەكێشا.
بژارده‌یه‌ك ل ه شیعر‌ه كوردییه‌كانی
وریا مه‌زهه‌ر ل ه كتێبی "هیچ"ـهوه
ئه‌مه ساتێكی ناكاوه پێشكه‌ش ب ه هاوسه‌ری خۆشه‌ویستم :له‌یال چی دەب ێ ێ خۆت لە سەر شەقامێكی گەر رۆژ "پاریس" بدۆزیتەوە و وەكو كوڕێكی سەر شەقامەكان ت لە تەنیشتی تەزبێحەكەت هەڵسووڕێی
111
112
تو ودەنكەدەنكە خەونە نەبینراوەكانت بێنیتە پێش ئیست بكەی بڵێی" :نەمویست! چاو. ژیا ن و گرێ و دێڕ و هیچم نەویست!" چی دەب ێ گەر سەروەنەوزی ماندوویەتیی عەشقێك چی دەب ێ گەر من بەهارێكی تر نەب م و بتشكێنێ و تۆ هەتا زستانێكی تر بژیت ت و هیچ بیر وردت بكا و چی دەب ێ گەر بەیانییەك هەڵسی بتكاتە نێو نەكەیتەوە شووشەی ناسكی خۆشەویستییەكی بەسراوه‌وه یو كە لە نێو بیرەكانی خۆت خنكاو چی دەب ێ گەر رقت لە وێنەشیعرییەكانیشت لە نێو خنكاوییەكانی خۆتدا مەلە دەكەی تو هەڵسێ كەچی كە بیر بكەیتەوە ئەو شووشەش ت و خەو ن و خەو ن و خەون... هەمووی خەون بێ وردوخاش كەیت! چییش دەب ێ ت و چی دەب ێ گەر لە سەرگەردانییە پووچەكانتدا و گەر هەمووی خەو ن و خەو ن و خەون نەبێ لە ناكاودا بشخنكێیت و فڕێ بدرێیتە ئاسما ن و تەنانەت هیچ مەلەشت نەزانیبێ. ت ت و هەڵت نەگرێ بایەكی پووچەڵیش هەڵ نەكا و نەشتبا چی دەبێ تو گەر هەست نەكەی بە تەمەن چی دەب ێ گەر لە سەر مێزی كۆنفیرانسێكی دیسانەوە مانگانە لە نێو رەحمی دایكتدا ت و سوور ببێتەوە "سوسور" هەڵسێ ئەم جارە لە سەر زمان بتلیسێیتەوە و ێ رابگری تۆش ئەوەندە گو لە دواڕۆژدا هەتاكو بن هەر دوو گوێچكەت رەحمی ئامێزی تلیساوەی كەس سوور هەڵگەڕێن. تۆ لە خۆی نەگرێ ێ گرێی هەموو ژیانت چی دەب ێ گەر لە ناكاودا ت و گر چی دەب ێ گەر بڕۆی ت و لە بەرامبەر ئاوێنەدا هەڵسی بكەیتەوە و ت و هەر دوو گوێت هەست بكەی هیچ نابیسی لە گرێپووچكەی دێڕێكی بچووكدا
پڕكراوە لە زمانی گۆشتنی سوور تو یان چی دەب ێ گەر لە پڕدا هەڵسی ت و بنووسیت: بمری "ئەمە ساتێكی ناكاوە!" یان "ناكاویش" لە پڕدا پڕ بب ێ لە هیچ چی دەبێ؟ هیچ! هێلسینكی 28-2-2002
لە سەرەتای جادەی مەرگدا
تۆ نەڕۆیشتیت تۆ تەنیا بە دڵ تو راوەستای تو مردی ت و من ژمارەی پێاڵوەكانم تۆ راوەستای نەزانی ت و من دەستم پ ێ كرد تۆ مردی دەستم پ ێ كرد بە هی چ و ئێستە من لە سەر ئەرزی دیارێكی نادیارەوە كو لەپی دەستم دەكەم بە بنی پێاڵوێ جێپێی هەنگاوە نەرۆیشتووەكانت دەپێوم! هێلسینكی 2/4/2002
بەسەرنەهاتێكی ریالیستی
سووكنایی بە سەر پشتدا راكشابوو و ئاسوودە لە هەموو فەرمانە تەپوتۆزهەڵكەرەكانی مێژوو پێستە برۆنزییەكەی بۆ میوانیی تیشك راخستبوو... بەاڵم ئەم وێنە ئارامە هەر ئەوەندەی لەم تێكستانەدا خایاند و سووكنایی لە ڕچەكانی یادییەوە ی و مێژوو، گەڕایەوە بۆ بەسەرهاتی خۆ ئەو كاتە وا مێژووی الواز ،فریا نەكەوت فەرمانی "بەرەوپێشچوون" بە خۆی بدا م ن و تۆ خەیانەتمان بە سرەوتی لەشمان كرد و مێژوومان نووسییەوە و بۆ هەمبانی خۆمان رفاند. مێژووش رێگەی بە هەڵە برد و دوای ئەوەش، وەكوو زەالمێكی گێ ل و زەبەن لە شانۆی كەڵەگاییدا خۆی بە سەر سووكنایی داسەپاند 29/4/2002
هێلسینكی
هەڵمێ بەهەڵكەوت
تەڕ و ماندوو ،رچەكانی بیرەوەریم دەشكێن م و 113
114
بەرەو ناكوێ! ئەبەدیەتی فریودەریشم لە زبڵدانی مێشكم بەاڵم هاوڕێی ناهاوڕێی من! ێ دەدەمە دەرێ فڕ لەوە دەچێت لە دواجاردا رەنگە بگەمە ئەو سەرمەنزڵە بناغە لە خشتی "هیچ" ئەم سەفەرە وەكو نووسینی ئەم نووسینانەی ئێستەم داڕژاوە هەڵكەوتێك بێ كه وا نیشانی خۆی ون كردووە و بە بەردەوامی ئەم پرسیارە لە خۆی نادیاری دەپرسێ كەوا هێشتاش خۆم نازانم چۆن بە چی سەفەر دەكەم بۆ كوێ؟ كە: تاكو رەنگە ئەم سەفەرە "هام عەكسی هەموو ئەو دابونەریتانەی لە سەفەرەكانی دەروون بێت... كوێ؟" كە ئێستەی من وا دەمەوێ لە رەپێڵگەی پڕپێ چ و تەمگرتووی مردنەوە بە پێی پەتی یان دەبمە ت و روونتره‌وه بڕۆمە نێو ژیانێكی روو دانیشتوویه‌كی ب ێ ئۆقرەی هەموو شارۆچكە بێ دەڤەرەكان تەڕو ماندوو "شارۆچكەی ب ێ دەڤەر" چییە ،برام؟!تەڕ و تڵێس وا وەك مست ێ ئاو كە پێش كوشتنی ئاژەڵ دەیدەنێ های خۆم قڵم دەدەمەوە بەسەر هەموو نادیارە ب ێ لە زەمەنەكان. كوێ؟ یان ،نا... وا دەڵێی خولیای سەرسام كاسەی سەری گشت سەفەرەكانی لێوانلێو وەك چۆڕچۆڕی ئارەقە دەپرژێمە سەر تاتەشۆری ئاواییەكی وێرانە كردبێ! كە لە ئاویلكەی مرۆڤێكی تازەمردوو هێشتا گەرم بێ و ـ هەنووكە نازانم بەاڵم لەوەش دەچ ێ مەبەستی تۆ هەر لەو كاسە ئاوە بێ جا ئەو كاتە زۆر بەهەڵكەوت كە وا دایە گەورەم دەبمە بوخار، بە شوێن پشتی دەبمە هەڵم ێ لە مرد ن و هەموو سەفەرەكانمیدا دەڕژاند! رووسووخ لە شادەماری رۆحی ژیان دەكەم! دەنا ئێستەش پشتی تەڕی سەفەرەكان من بە شوێن خۆی پەلكێش دەكات "شادەماری رۆحی ژیان" ئیدی چییە برام؟!دەم با
ـ بڕوا بكە ،هەنووكە نازانم بەاڵم لە ڕۆژێكی دژبەمێژوو راوەستاودا مانایەكی پڕ بە پێستی پێ دەبەخشم ئەوسا وەاڵمەكەت دەدەمەوە!- ئەو كاتە وا لە دەرەوەی ئەم شیعرەدا بە تەواوی ببمە بوخار... 29/4/2002
هێلسینكی
ئەم خەفەتە پشیلەیە ،بۆیە نەرمە
گۆڕێكی بەڕەاڵ لە ڕشانەوەكانی دنیا گەورە؟ نا گەورەتر تەنیا لەبەر ئەوە ئێسقانی و پێشە خەفەتەكان بەدانگرتووی سەگەكانن لە كۆشكە هەڵچووەكانی كەالوە تەشت ێ لە ب ێ تانییە چەورەكانی دنیا چەور، بۆ باوێشكدانی پەنجەرە ب ێ شووشە چاوەڕوانەكان لە تەنیشتی سمێڵە شۆڕەوبووەكانی پشیلە دانیشتووەكانی ئەفریقا بۆ پەراسووی 100ـەمی نه‌هەنگێكی شەرمنۆكی هیچنەخۆر
لە سەدەی بیستویەكەمدا وەرە ئێستە ،خۆشەویستم! وەرە و لە سەر كەالوەی كۆشم دانیشە و هەر بیست و یەك ئێسكی گیانم دا كرۆ ژە تۆ و من لە گۆڕەپانی زگی ئەم نه‌هەنگە گەورەدا بە شوێن گۆڕێكی خاوێن دەگەڕێین خاوێن، هەتا لە نێویدا دابنیشین یان نا: دامركێی ن و ئێسقانەكانی لەشمان ێ بدەی ن و بۆ سەگەكان فڕ پشیلەكانمان لە باوەش بدوێینین. 5/5/2002
هێلسینكی
سه‌رچاوه:
هیچ /كۆشیعر -وریا مه‌زهه‌ر
115
116
به‌خێوكه‌ری ڕووبار وريا مه‌زهه‌ر ل ه فارسییه‌وه :شااڵو حه‌بيبه
تێبینییه‌ك:
116
شیعری وریا مه‌زهه‌ر ،سه‌رڕای ته‌نز‌ه قووڵه‌كه‌ی، نزیكه‌ی هه‌میش ه توانیویه‌تی ،ب ه هه‌مان ته‌نزی قووڵه‌وه ،قووڵ خه‌مگینم بكات. شیعرگه‌لێك ك ه ده‌یخوێننه‌وه ،بژارده‌یه‌ك ه ل ه ده‌فته‌ره‌شیعری "هاوار مه‌ك ه لهم ئاوێنه‌یه‌دا كه‌سێك نییه!" كه ساڵی ،2004ل ه كه‌نه‌دا چاپی كرد و منیش چه‌ند ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر وه‌رم گێڕاون.
نۆستالژی بۆ نۆستالژی ئه‌ڤينی پۆستمۆدێرن هه‌ر ك ه پێی شكاوم ل ه ده‌ركه‌ی حهوشهوه خست ه كۆاڵن بيرت نه‌چێ جانتاكانم ل ه ده‌ست وه‌ربگره زۆر نا ،به‌اڵم نه‌ختێك ئاشكرا وا خۆت بنوێن ه په‌رێشانی پاشان ده‌ستبه‌جێ تاكسیيه‌كم بۆ بگر‌ه و تا وێستگه‌ی قه‌تار بۆ به‌ڕێكردنم وهره. منيش ل ه په‌نجه‌ره‌ی قه‌تاره‌وه ئازيزم! ل ه بری دوو جار سێ جار ده‌ستمت بۆ ڕاده‌وه‌شێنم.
ڕووداوێكی چهنده ساده‌يه! ك ه مرۆڤ هه‌رچه‌ند خه‌مگينتر ده‌بێت بچووكتر دهبێتهوه ل ه ئه‌نداز‌ه ئاساييه‌كه‌ی كه وا بوو هيچ ئاسايی نييه ئه‌گه‌ر ك ه بنووسين: چهنده خه‌مگینی خۆت ئه‌ی د‌ڵته‌نگیی گهوره!
شتی سێيه‌م به‌له‌مێك ك ه ل ه شه‌ڕی جيهانگری سێيه‌مه‌و‌ه ده‌گه‌ڕايه‌وه به‌له‌مێك پتر نه‌بوو به‌له‌مێكی فره ئاسايی ل ه ئاوگه‌لی ڕه‌های جيهاندا به‌ره‌و ئێم ه ده‌هات به‌اڵم سه‌وڵێكی ل ه شه‌ڕی جيهانگری يه‌كه‌مدا و سه‌وڵه‌كه‌ی دیكه‌ی ل ه شه‌ڕی جيهانگری دووه‌مدا به‌جێ هێشتبوو. سه‌وڵی سێيه‌می ك ل ه نهێنیی چه‌كداریی بوو. به‌شێ 117
118
سێبه‌ر دره‌وه سارده ،بفه‌رموون :دژه‌بووز! من ل ه واڵتێكدا ده‌ژيم ك ه هه‌ميشه‌ی خودا سارده و سبه‌ينان ل ه بری چا و قاوه ده‌بێ دژه‌بووز بخۆيته‌وه، به‌اڵم له‌وێ شوێنێكی گه‌رميش هه‌يه، شوێنێك بۆ پاڵدانه‌وه، سه‌رنانی مانای گه‌رم و الواندنه‌و‌ه ڕۆح. ئه‌و شوێن ه ده‌كرێت هه‌ر شوێنێك بێت هه‌ر شوێنێك ل ه ده‌ره‌وه‌ی شيعری من!
له ژوورێكدا ك ه پڕتاريك ه خه‌ريكم ل ه دووی سێبه‌رێك ده‌گه‌ڕێم سێبه‌رێكی پڕ سێبه‌رێك ب ه مينای ئه‌و سێبه‌رانه‌ی ل ه ڕووناكيدان به‌اڵم هه‌رچی ده‌كه‌م نايدۆزمه‌وه وا بزانم ڕووناكی به‌ر هه‌موو شوێنێكی كه‌وتووه
!
سبه‌ی ب ه جۆرێك ل ه گاكێويي ه پير و شاخداره‌كان ك ه له باخچه‌ی ئاژه‌اڵندا ده‌يانبينی ده‌فكری و سه‌رت سووڕ ده‌مێنێ ك ه چۆن ئه‌مان ه تا ئه‌مڕۆ زيندوو ماونه‌ته‌وه، سبه‌ی ئه‌گه‌ر ل ه باخچه‌ی ئاژه‌اڵندا هيچ گاكێوييه‌ك نه‌بينی پتر له‌مانه‌یش سه‌رت سووڕ ده‌مێنێ و تازه ئه‌گه‌ر سبه‌ينێيه‌ك نه‌بێ هێشتا چه‌كمه‌كانی ڕۆژگاری عاشقيم پاراستوون تا باخچه‌ی ئاژه‌اڵنی تێدا ببينی هه‌ركات ل ه بۆفييه‌كه‌م ده‌ريان ده‌هێنم و ئه‌وكات باخچه‌ی ئاژه‌اڵن ل ه بری تۆ شاخ ده‌رده‌كا ده‌ياننێم ب ه سينگمه‌وه و ساردييه‌كی قووڵ له جه‌سته‌مدا هه‌ڵده‌كا تۆ ئيتر پێوستت به شاخه‌كانت نابێ؛ كه به‌خته‌وه‌رانه تووڕيان ده‌ده‌یت و كار ل ه كه‌شوهه‌و‌ا ناكا. ئيتر سه‌رت له هيچ شتێك سووڕ نامێنێ.
چه‌كمه‌كانی ڕۆژگاری عاشقی
پيكنيك دوێشه‌و ل ه شاردا پياسه‌م كرد شوێنێكی به‌تاڵم هه‌ر له‌و ناو شاره دۆزييه‌وه دڵم ته‌نگ بووبوو بۆت دانيشتم ڕسته‌يه‌كم بۆت نووسی و خه‌تم لێی دا ڕسته‌يه‌كی دیكه‌م نووسی و ديسان خه‌تم لێی دا ڕسته‌يه‌كی دیك ه و هه‌روه‌ها ڕسته‌گه‌لی دیكه ك ه هه‌ر نووسيمن و هه‌ر خه‌تم لێيان دا ئهوهنده ئه‌م كاره‌م درێژ‌ه پێ دا، ك ه هه‌ستم كرد: ڕووبه‌ڕووی تۆ ل ه شوێنێك ل ه ده‌ره‌وه‌ی سنووری شيعرییه‌و‌ه دانيشتووم.
فانۆز به‌رله‌وه‌ی بێت ه قس ه شتێ ،كه‌سێ و بدوێ ل ه كه‌سێ ،شتێ ڕێ ب ه كۆتايی خۆی گه‌يشتووه گه‌يشتووی براده‌ر!له كۆتایی كۆتاییدا فانۆزێكی پێكراو هه‌يه پيشه‌ی: خامۆشی.
يادی هيچكه‌س شه‌وان ساتێك ل ه به‌ر يادت خه‌وم لێ ناكه‌وێ و شه‌وان ساتێك ب ه يادی تۆو‌ه ده‌خه‌وم لهم نێوانه‌دا ساتگه‌ل هه‌ن ك ه ب ه خه‌به‌رم ساتگه‌ل ك ه ل ه يادی هيچكه‌سدا ده‌خه‌وم.
شيعرێك بۆ دۆنكشۆت تا ئه‌م په‌نگوئێن ه له‌و ده‌رخت ه نه‌يێت ه خوارهوه شيعر ناڵێم تا ئه‌م دره‌خت ه نه‌بێت ه په‌نگوئێن ئه‌سڵه‌ن ديسان شيعر ناڵێم " -ده‌ست هه‌ڵگره ،واز بێن ه يان النيكه‌م نه‌ختێك هێواش!" ئه‌م ه فه‌يله‌سووفێك ك ه ب ه دۆنكيشۆتی گوتبوو :تۆ ئيتر چ شه‌يتانێكی! و پاشان خۆشخۆش ب ه ته‌نيشت جاده‌كه‌دا تێپه‌ڕيبوو و ساتناساتێك ده‌ست ل ه گيرفاندا فيكه‌ی لێ دابوو و يه‌كه‌می ناوه‌كه‌ييم له‌به‌ر نيي ه چ بگا ب ه ئاخری ناوه‌كه‌ی ،گوتی. پاشان ،ئيتر كه‌س شتێكی نه‌گوت. 119
120
نه‌ك وا بير بكه‌يته‌و‌ه ك ه بۆ نموون ه بێده‌نگی هات زريكاندی و قژی سه‌ری تاڵ تاڵ ده‌ركێشا نا، من ده‌ستبه‌ردار بووم و شيعرم نه‌گوت تا ئه‌وه‌ی په‌نگوئێن نه‌خته‌نه‌خت ه ل ه كه‌ری شه‌يتان هات ه خوارێ و دره‌خت، ل ه شه‌قام ك ه ده‌په‌ڕیته‌و‌ه مه‌ترس ه بڕۆ پتر ل ه په‌نگوئێن سه‌ر شێوه‌ی خۆ كه‌وت. ماشێنه‌كان خۆیان ده‌وه‌ستن ماشینه‌كان تێده‌گه‌ن تێده‌گه‌ن ك ه مرۆیه‌كی بریندار خه‌ریك ه ب ه شه‌قامه‌كه‌دا تیده‌په‌ڕێ پاشی ئه‌و ڕۆژه ،پاشی ڕۆيشتنت ڕێڕه‌وی خوێنه‌كه‌ت بگر‌ه و بڕۆ ،ل ه ماشێنه‌كان په‌نجه‌ره‌كانی ژووری نووستنه‌كه‌م كردنه‌وه مه‌ترسه ڕێم دا لێگه‌ڕێ سێ -چوار هۆڕنیش لێ بده‌ن -سه‌ره‌نجام چه‌ند دان ه چۆله‌ك ه و دوو -سێ كه‌ناری و چه‌ند ك ه چی!- كۆتر بێن ه ژووره‌وه ده‌وه‌ستن. ك ه بينيم سه‌گێك و حه‌وت پشيل ه و پێنج -شه‌ش دان ه سمۆره‌يش هاتن ه ژوور ئه‌م ڕۆژانه پاشان ،ده -بيست دان ه شێر و پڵينگ و چل دان ه ماشێنه‌كان ئیدی كه‌ر نین. مار و ڕيزێك سۆنه‌بۆگه‌نه ب ه دواياندا، كورتی ببڕمه‌و‌ه نازانی بوو ب ه چ باخچه‌ئاژه‌ڵێك به‌اڵم هێشتا نه‌مزانی بۆچی وێنه‌كه‌ت ل ه ده‌القه‌دا پێی وا بوو ئه‌م ژووره بۆ خه‌ونبينينه‌كانی ئێم ه دوو نه‌فه‌ر بچووكه! ده‌نگت نابيستم، به‌اڵم چه‌ند سێبه‌ری سووكه‌ڵه به تاقه‌تێكی مندااڵنه‌وه لهم الو‌ه بۆ ئه‌و الی ژوور خۆ هه‌ڵداوێن ك ه زۆر كه‌س ده‌ڵێن :تۆی! حاڵم ك ه باشتر بوو
ماشێنه‌كان تێده‌گه‌ن
تۆ
ب ه سێبه‌ره‌كان ده‌ڵێم ك ه من تۆم ناسيو‌ه و چاك زانيوم ه تۆ كێی ئه‌وان له‌وه‌ی ك ه ده‌نگم نابيستن به‌رز به‌رز پێده‌كه‌نن؟! منيش پێده‌كه‌نم و پێم وای ه ئه‌وان چاك زانيويانه كه من هێشتا نازانم تۆ كێی!
من دڵنيام ئه‌م پياوه‌ی به‌م كاته‌ی شه‌و ئاوا به حه‌زه‌ره‌وه ل ه ته‌نيشت نه‌رده‌كانی حهوشهوه ل ه شۆسته‌دا هه‌نگاو هه‌ڵده‌هێنێ خه‌ريك ه بير دهكاتهوه له‌وه‌ی بۆچی ئاخر ده‌بێ ناكاو ده‌ست بكا ب ه ڕاكردن! من ئه‌گه‌ر ل ه بری ئه‌و بام بيرم لهم ه ده‌كرده‌وه ك ه ل ه كوێو‌ه ڕابكه‌م تا قاچم ل ه دارێك، به‌ردێك ،شتێك گیر نه‌بێ ئێوه ئه‌گه‌ر ل ه بری ئه‌و بان... ئه‌وان ئه‌گه‌ر... خۆزگ ه كه‌سێك ده‌هات و ده‌می ئه‌م په‌نجه‌ره‌يه‌ی ل ه قوڕ ده‌گرت باشتر‌ه نانێك بۆ شه‌و حازر بكه‌م ئێم ه لهم حااڵنه‌دا ده‌بێ توانای ڕاكردنمان هه‌بێ پاتی ده‌كه‌مه‌وه:
ده‌بێ توانای ڕاكردنمان هه‌بێ! به‌اڵم نا، هه‌موو شتێك ب ه شێوه‌ی ئاسایی خۆی ده‌ڕوات ه پێش پێويست ب ه دووباره‌كردنه‌و‌ه ناكا، به‌اڵم: هه‌موو شتێك ب ه شێوه‌ی ئاسایی خۆی ده‌ڕوات ه پێش تهنانهت ديمه‌نێك ك ه تێيدا پوليسه‌كان سه‌رله‌دووی سێبه‌رێك ڕاده‌كه‌ن كه جه‌سته‌ی پاڵی داوه‌ت ه نه‌رده‌كانی حه‌وشه‌ی ماڵه‌كه‌ی و له‌مێژه ڕاكردنی له بير كردووه.
دژه‌بيره‌وه‌ری بيره‌وه‌ریگه‌لی سرنجكێش و دوورودرێژم هه‌ن ك ه ئه‌گه‌ر ڕۆژێك تاقه‌تم هه‌بێ و بياننووسمه‌وه به خه‌روار كاخه‌زم پێويست ه به‌اڵم ب ه داخه‌و‌ه هيچكاميانم بير نه‌ماوه جگ ه لهم دانه‌يه: "سبه‌ی ب ه نيازم بۆ ميوانییه‌كی گرينگ بچم ل ه به‌ختی خه‌راپ بارانێكی ب ه تاو ده‌بارێ و من له ما ڵ ده‌مێنمه‌وه". 121
122
شتگه‌لی گرينگ خۆی چووه‌ت ه بيره‌و‌ه و ده‌ستی چووه‌ت ه ژێر چه‌نه‌ی كه چه‌ن ه ل ه بن ده‌ستی دره‌ده‌چێ و سه‌ری توند به‌ر مێز ده‌كه‌وێ نه‌خته‌نه‌خت ه بيری ده‌كه‌وێته‌وه كه جگ ه ل ه سه‌ر ،ده‌ست ،چه‌نه ،مێز شتگه‌لی گرينگيش ل ه دنيادا هه‌ن وه‌ك سه‌ر و ده‌ست و چه‌ن ه و مێز
كاوێژ گيايه‌ك ل ه ناو زه‌ويدا ل ه ژێر زه‌ويدا ل ه سه‌ر زه‌ويدا ب ه من چی ل ه كوێ ده‌ڕوێ و مانگايه‌ك ل ه ناو زه‌ويدا ل ه ژێر زه‌ويدا ل ه سه‌ر زه‌ويدا ب ه تۆ چی ل ه كوێ ده‌يخوا و ديسان ب ه ئێمه چی گيايه‌كی تر و هه‌مان مانگا و ب ه هه‌موان چی و هه‌ر ئهوهنده
.
نامه‌ی يه‌كه‌م به‌تاڵ بوو ل ه هاوڕێيه‌كه‌و‌ه ك ه ده‌مناسی و گا سه‌ری ده‌خست ه سه‌رم نامه‌ی دووه‌م له اليه‌ن نێنه‌رێكی نه‌ناسراوه‌و‌ه گه‌يشتبوو ك ه نه‌ده‌كرا گريمان بكه‌ی كێيه تێيدا به خه‌تێكی گهوره نووسرابوو: "ژيان گا هه‌ر ئه‌مه‌ي ه ك ه هه‌ي ه و گا هه‌ر ئه‌وه‌ي ه ك ه نييه". من ،به‌اڵم ته‌نياوته‌نيا ب ه هيوای ئه‌وه‌ی ڕۆژێك نێنه‌ری ئه‌و نامه‌ي ه يان شيعر‌ه يان هه‌ر چيي ه بدۆزمه‌وه ده‌ژيم ته‌نيا له‌به‌ر ئه‌مه.
كۆتره‌كان دوێنێ ،هه‌روا ل ه پاركدا تێڕامابووم ل ه ده‌سته‌يه‌ك كۆتر ك ه نيشتبوونه‌و‌ه و پيره‌ژنێك ك ه ب ه داوێنی كورت و چرچ و دلۆڤانه‌وه نانی بۆ ڕۆ ده‌كردن ساتێ حاڵم تێك چوو لهم هه‌موو ئه‌هوه‌نييه پيره‌پياوێك ك ه نزيكه‌ی شه‌ستساڵ ده‌ینواند هاته پێشه‌وه: "ل ه واڵتی ئێوه‌یشدا كۆتر هه‌يه؟" گوتم" :هه‌ڵبه‌ت ك ه هه‌يه ،به‌اڵم نه‌ختێ گوێت بێن ه پێشه‌وه: ل ه كۆتربازه‌كانمان ژماره‌ی كۆتره‌كانمان زياترن!" پێكه‌نی و ڕۆی... پێكه‌نيم و هه‌ستام: 123
124
له پارك ،هيچ كۆترێك نه‌بوو ئه‌و پيره‌ژنه‌يش سااڵن له‌مه‌وبه‌ر مردبوو.
دووپاته‌وه‌بوو ده‌بێت.
ڕووبارێكی
بچكۆله ل ه ماڵهوه به‌خێو
ده‌كه‌م 24ساعه‌ت ل ه كه‌ناری داده‌نیشم و ی تێكڕای كاته‌كه‌م سه‌رفی په‌روه‌رده‌كردن ده‌كه‌م، به‌اڵم چ گرفتێك ل ه گۆڕێیه له به‌رامبه‌ردا بایه‌خی هه‌یه گهوره ك ه بوو مه‌كۆكه ،خه‌ريكم شيعرت بۆ ده‌خوێنمه‌وه ده‌نێرم ه ئه‌كادیمیای ئۆكسفۆرد ل ه له‌نده‌ن وان ه هه‌ڵبه‌ت ئه‌و ڕۆژه‌ت ل ه بيره بخوێنێ و من و تۆ و يووسف دانيشتبووين له‌و كافه‌يه... پاشان ك ه بووه ئه‌ندامی فه‌رهه‌نگستانی گشتی كه گوتتان: ئێستا ل ه به‌ر هه‌مه‌ڕه‌نگييش بێ شيعرێك بخوێنه‌وه ،واتا بۆ خۆی بووه زه‌ریایه‌ك و گه‌ڕایه‌وه ده‌وره‌یه‌كی ته‌واو ل ه فه‌رهه‌نگی دهخدای تێده‌ڕژم. با بڵێين هه‌ر ئه‌وه‌ی ناوی "كۆتره‌كان" بوو! ك ه يووسف هه‌ر كۆكی ،كۆكی ،ئهوهنده كۆكی تا كۆتره‌كان يه‌كجێ فڕين و هه‌ر ك ه هيچيان له‌وێ نه‌مان ئه‌ويش كۆكه‌كه‌ی وه‌ستا .گوتی" :حاڵم باش بوو". گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی گوتم :باش بوو؟! به‌تاك گوتی :چی؟! گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی گوتم :هه‌ر ئه‌وه‌ی دواجار كۆتره‌كانت هه‌ڵفڕاند! به‌تاك گوتی :كۆترێك ب ه كۆكه‌ی من بفڕێ ئه‌سڵه‌ن گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی كۆتر نييه ،كونده‌په‌پووه! به‌تاك تۆ چی؟ تۆيش پێت واي ه ئه‌و له‌سه‌ر حه‌ق بوو؟ گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك ئێستا ك ه "چوزانی" گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی گوێ بگر‌ه له شيعری "كونده‌په‌پووه‌كان" به‌تاك مه‌كۆك ه گوتم، گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی هه‌رك ه كۆتره‌كان بگه‌ڕێنه‌وه به‌تاك شيعر گۆڕگه‌لی به‌تاك گۆڕگه‌لی به‌تاك -ها...
كونده‌په‌پووه‌كان
گۆڕی به‌كۆمه‌ڵ
من تەنیا خەریکم چرکەکانی ژیانی خۆم دەژیم وتووێژی کووشیار پارسی لەگەڵ وریا مەزهەردا ل ه فارسییه‌وه :گوڵە مەال عەبدوڵال *تۆ وتووتە: سەردەمی ڕەشی بێ خانەوالنی دوایی هات ماڵێکم بۆ کڕیوی لە نزیک دارستان ،لە کەنار دەریا دیوارەکانی بەرزتر ،قایمتر باڵکۆنەکەی لە شووشە دەرگه‌کانی ڕەیلی لە هەمووی خۆشتر پەنجەرە بچووکەکەی السەرووی سنگی دەسشۆردنەکەیە
125
126
کە هەریەک لە ئێمە دەتوانێ لەوێوە بە نۆرە هەاڵتن و ونبوونی تەواوی ئەوی تر ببینێ... سەردەمێک بوو شاعیر "ئاوێنەیەکـی لە بەردەمئاوێنەیەکدا" دادەنا ،بۆ وەی "ئەبەدییەت"ـێک لە دڵدارەکەی دروست بکات .کەچی ئێستا... ئەم دووانە (ڕابردوو و ئێستا) زیاتر لەوەی کە تووشی جیابوونەوەیەک بووبن ،لە پێکەوەسازانێکی ناچاریدان. واتە باس لەسەر چۆنیه‌تیی "ڕوانگە"ـیە و ئەمە ئیتر پێوەندیی بە "سەردەمێک" و "ئێستا"ـوە نییە .بۆیە دەڵێم "ئێستا" دەکرێت هەمان "سەردەمێک" بێت. لەوانەیە سەردەمێک شاعیرێک هەر ئەمەی هەست پێ کردبێت ،کە من وتوومە ،یان بە جۆرێکی تر دەری بڕیبێت ،کە من ئێستا زانیاریم لە باره‌یه‌و‌ه نییە .کەوایە ئەم جیاوازییە لە جیاوازیی دوو جۆرە ڕوانگەوە دێت، نەک لە جیاوازیی دوو زەمانەوە. پێم وایە دەبێت ئەمەم لە سەرەتای قسەکانمەوە بوتایە: ئاساییە کە دڵدارەکەی من ئاوێنە بیر نەخاتەوە ،ئەو هەرگیز هێندەی ئاوێنە بێگەرد و ڕوون نەبووە و نییە و من ناتوانم خۆم بە تۆکمە و تەواویی لەودا ببینم .ئەو؛ ئەوە، هەر وەک خۆی و من ،منم ،هەر وەک خۆم .کۆی ئەم دووانە دەبێتە ئێمە .بە هەموو کەموکورتییەکانمانەوە. بە هەموو ئەو خۆشەویستی و ڕقەوە ،کە بەرامبەر یەکتر هەمانە.
"دانگ دینگ دینگ دانگ".
زەنگی کڵێسەکان چیتر دەنگی هیچیان لێوە نایەت تەنانەت ئەگەریش لەم ناوەدا کەسێک بەبێ هۆ لە ناوەوە هەستابێ و لەوالترەوە مردوویەک بەبێ هۆ ڕابووبێ. ئەم "بەرهەم دێنن"ـە نەختێک خراپتێگەیشتن بەرهەم ناهێنێت؟ یان بۆچی مست نادەی لە تەوقی سەری پەنابەر و دەیدەیت لە ناوەڕاستی تەوقەسەری پەنابەر؟ ڕاستە و بەرهەمهێنان تا ڕادەیەک وشەیەکی زانستی-پیشەییە ،بەاڵم دەی لەم سەردەمەی گەشەی پیشەسازیدا ،تەنانەت دایکان لە باتی ئەوەی شیر بدەن بە منداڵەکانیان ،سەرەتا دەبێت لە جەستەی خۆیاندا بەرهەمی بهێنن ،پاشان بۆ بەکارهێنان بیگەیەنن بە کۆرپەکەیان .لەم ناوەدا ئیتر بەهەرحاڵ دەبێت شوێنێکیش بۆ خراپتێگەیشتن بهێڵینەوە .بەمە دەوترێت: سیاسەتی پیشەیی و دیارکەوتنی پێشکەوتنەکانی لە شیعری سەردەمدا. سەبارەت بە بەشی دووەمی پرسیارەکەشت ،دەبێت بڵێم، وشەی ناوەڕاست ،تەئکیدە لەسەر بەبڕشتبوون و وردیی *یان وتووتە: هۆکاری بەرهەمهێنانی ئەو دەنگە .جۆرێک وردبینی بەبێ هۆ هەندێ لە وشەکان (بە پێی جۆر و توندیی لێدانی ئێمە) و پالنی ئەشکەنجەگەرانەی لە پشتەوەیە .ناوەڕاستی تەوقەسەر ،بە واتایەک هەمان مەاڵشووە .شوێنێک لە دەنگێکی تایبەت بەرهەم دێنن ناوەڕاستی سەردا .یانێ شوێنێکی باش بۆ لێدانی مست. بۆ وێنە بە پڵتۆکدان لە کەڕاگەی وشەی "گۆرانیبێژ" دەنگی "دینگ" دێتە گوێمان بە لێدانی مستێک لە ناوەڕاستی تەوقه‌سەری "پەنابەر" *ئەمە وەک ئەوەیە ،لە شارێکی غەریبدا لە ناو تەکسییەکدا دابنیشیت و شۆفیرەکە هەر بتسووڕێنێتەوە دەنگی "دانگ" و و ڕۆژی دواتر بزانیت کە ئەی هەی ،خۆ ڕێگه‌کە زۆر لەوە لەگەڵ بەرکەوتنی شەق لە کەلەکەی نووسەر ،دەنگی
کورتتر و نزیکتر بووە ...ئەی باشە بۆچ هەر نەتوتووە مەاڵشوو ،با هێندە ئێمەش نەسووڕێنیتەوە؟ یەکێک لە هۆیەکانی ڕەنگە ئەوەیە،کە من لە کاتی نووسیندا ،بیر لە ئێوە (ئێوە بە شێوەی گشتی) ناکەمەوە .جگە لەوەش وەک وتم ،جۆرێک وردبینی و پالنی ئەشکەنجەگەرانەش لە بەکارهێنانی ناوەڕاستی تەوقەسەردا ،لە ئارادایە ،کە لە مەاڵشوودا نییە .سەیرکە تۆش چۆن هەر واز لەم تەوقەسەر و مەاڵشووە کەچەڵەی ئێمە ناهێنیت. *چەن کۆمەڵەشیعرت باڵو کردوونه‌تەوە؟ خوا لە تاوانەکانم خۆش بێت .بە گشتیهەشت دانە .هەر هەشتەکەشی لە دەرەوەی واڵت .جگە لە دوایینەکە (هاوار مەکە )...کە لە کەنەدا و ئەوەی پێش دوایینەکە (بیرە کانزاییەکان) کە لە تۆڕی ئینتەرنێتدا باڵو کراونەتەوە ،ئەوانی تریان هەموویان خۆم بە شێوەی کتێبی پۆلی کۆپیکراو ،دەمناردن بۆ هاوڕێکانم لە واڵتانی تر و ئەوانیش هەندێك جار دەیانگەیاندنە دەستی هاوڕێکانیان .واتە چاپ و باڵوکردنەوەی خۆیی. ئێستا وەک خۆم ،تەنیا چەند شیعرێکی ئەم دوو دەفتەرەی دواییم بەدڵە .حەز دەکەم کتێبەکانی بەر لەم دووانەی کۆتایی ،هەر بە نەنووسراو دابنێم .لەم حاڵەدا دەتوانم بڵێم ،دوو کۆمەڵەشیعر و دوو کۆمەڵەچیرۆکم هه‌ن ،کە یەک لە کۆمەڵەچیرۆکەکان لێرە چاپ کراوە و ئەوی تریان ،قەرارە لە چەند مانگی داهاتوودا لە ئێران (هەڵبەت ئەگەر بە سەالمەت دەربچێت) لە الیەن دەزگه‌ی چاپ و
باڵوکردنەوەی "نەی"ـیەوە چاپ بکرێت. *بە سەالمەت؟ مەبەستم سانسۆری دەوڵەتییە.*تا ئێستا چەن شیعرت وتووە؟ باش نازانم ،بەاڵم پێم وایە ڕەنگەنزیکەی دووسەد ،دووسەد و بیست دانە، دە دانە ،بیست دانە. *لە کارەکانتدا پێشکەوتنێکیشت بینیوە ،یان بینیویانە؟ من باش لە پێشکەوتن و پاشکەوتنتێناگەم .من تەنیا خەریکم چرکەکانی ژیانی خۆم دەژیم .هەڵبەت دیارە مرۆڤ کاتێک بەرهەمێک باڵو دەکاتەوە ،وا هەست دەکات لە بەرهەمەکانی پێشووی باشترە .هەڵبەت ئەگەر پێش ئەوە بەرهەم ،یان بەرهەمگەلێکی باڵو کردبێتنەوە ،بەاڵم ئەمە تەنیا هەستی خودی کەسەکەیە و بەس نییە .بۆ ئەم مەبەستە دەبێت ڕەخنەگر بیت و بێالیەن بیت .شاعیر ،ئەگەر خۆیشی ڕەخنەگر بێت ،دیسان ناتوانێت لە سەر کاری خۆی بێالیەنانە داوەری بکات .النیکەم من ناتوانم وا بم .ئەوە خۆم .هەندێ لە هاوڕێکانیشم کە کتێبەکانی پێشوومیان خوێندووه‌تەوە، وتوویانە ئەم کارانەی دوایی تەنزیان زیاترە، سادەترن و یاری بە زمان و فۆرمیان تێدا بەدی ناکرێت و بە بۆچوونی ئەوان ،لەبەر ئەم هۆکارانە ،ئەم بەرهەمانە ،لەوانەی پێشوو باشترن ،بەاڵم بە ڕای خۆم ،هیچکام لەمانە لە خۆیاندا ناتوانن پێوەری گەشەی بەرهەمێکی شیعری بن .هەندێ کەسی تریش ،ڕێک هەر 127
128
لەبەر ئەم هۆکارانە ،الیان وایە تووشی نوشووستی هاتووم و ئەم کارانەی دواییم سەرکەوتوو نین .لە شیعردا زۆر متمانە و بڕوام بە ڕای کەس نییە .هەڵبەت هەندێك قسەی هاوڕێیان وەردەگرم .چەند ڕۆژ لەوەبەر، لەگەڵ دۆستێک چووم بۆ شوێنێک قاوەیەک بخۆینەوە و کەمێک قسە بکەین .دەیوت خۆشحاڵە کە ئیتر لە دنیای شیعری ئەو کاتانەمدا نەماوم .ئەوەش بڵێم ،من زۆر بە کەمی لێرە لەگەڵ هاوڕێکانم سەبارەت بە شیعر و ئەو شتانە دەدوێم ،مەگەر ئیتر چۆن بێت ...دەیوت ماوەیەک لەمەوبەر یەکێک لەو دەفتەرانەی پێشووی منی خوێندووه‌تەوە و ترساوە .ترس لە دنیای ناوەوەی ئەو شیعرانە .ئەو شیعرانەی بە دااڵنگەلێکی ترس و تۆقان لێک دەچوواند ،کە خوێنەر دەترسێنن .دەیوت شیعرەکانی ئەم دواییە ،النیکەم ئەوەیان باشە ،کە مرۆڤ دەتوانێت بەبێ ترس ،مامەڵەیان لەگەڵدا بکات،
تەنانەت ئەگەر نەتوانێت بەو جۆرەی کە شایستەیە، پێوەندییان لەگەڵدا ،دابمەزرێنێت .ئەمە ڕێک قسەکانی ئەوە .پاشان قسەیەکی کرد کە خستمیە بیرکردنەوەوه. وتی خودی کردەوەی ترساندن و تۆقاندن ،بە هەر هۆیەک بێت ،کارێکی نائەخالقییە .بۆچی مرۆڤ دەبێت خەڵک بترسێنێت؟ بە بۆچوونی ئەو ،ترساندن ،تەنانەت بەبێ ئەوەی کە ئاماژە بۆ شتێکی واوەتر لە خۆی لە پشتییەوە بێت و تەنیا بۆ ئەوە بێت ،کە ترس بخاتە نێو دڵی کەسێکەوە ،پاساوهەڵنەگرە ...دەی ڕاستی دەکرد. ئەو کاتانەی کە ئەو شیعرانەم دەنووسین ،زۆر کێشەم هەبوو .نەخۆش بووم .کەسێکیش کە نەخۆشە ،بە هەر هۆیەک و بەبێ هۆ دەترسێت .من ددان بەوەدا دەنێم ،کە ئەو کاتانە ترسابووم و هەستم دەکرد ،کەسانی تریش، دەبێت هاوبەشی ئەو ترسەی من بن .گواستنەوەی نەخۆشی کارێکی ناشیرینە .قسەی ئەو هاوڕێیەم پشت ڕاست دەکەمەوە. *پێشەکیی قسەکانت باش بوو ،بەاڵم لە ئەنجاموەرگرتنەکەی تێنەگەیشتم .پێوەندیی نێوان ترساندن و گواستنەوەی نەخۆشی .هەڵبەت من ئەو شیعرانەم نەخوێندوونه‌تەوە. سەرەتا با بڵێم باشتر کە ئەو شیعرانەت نەخوێندوونه‌تەوە.کاتی مرۆڤ بایەخی لەوە زیاترە .پاشان مەبەستی من ئەوە بوو ،کە من لە ڕێگه‌ی شیعرەوە بە ترساندنی کەسی تر (تۆ ناوی بنێ بەردەنگ )،دەمویست ئەو لە نەخۆشییەکەی خۆمدا بەشدار بکەم ،یان بە واتایەکی تر ،ترسی سەرچاوەگرتوو لە نەخۆشییەکەی خۆمم لەگەڵ ئەو (ئەوان)ـدا دابەش دەکرد ،بۆ ئەوەی لە قورساییەکەی کەم بکەمەوە ،نەک بۆ ئەوەی ئەو (بەردەنگ) بە حەقیقەتێکی باشتر بگه‌یه‌نم.
وریا مەزهەر
*پێم وایە لەو شیعرانەی سەرەتادا ،زیاتر پەرۆشی شاعیرانەیی بوویت .ئێستە شیعر هاتووه‌تە پێشەوە.
پێشتر دەتویست ڕای خۆت دەرببڕیت، کەچی ئێستا ئیتر نا. وا بزانم هەروایە ،کە تۆ دەڵێیت.*دەکرێ زیاتر ڕوونی بکەیتەوە؟ تا ڕادەیەک خۆت ئاماژەت پێی کرد .یانیپێم وایە خەریکم پڕۆڤەی ئەوە دەکەم، کە خۆم بخەمە بەر دیدی شیعر ،نەک پێچەوانەکەی .پێشتر وا نەبوو ،شیعرم بە دەستکردی خۆم دەزانی .وامدەزانی شیعر لە گەمارۆی نیگای مندایە ،چونکە شیعر لە دەرەوەی ئەو وشە و دێڕانەوە ،واتایەکی نەبوو بۆم .دواتر زانیم هۆنینەوەی شیعر بە نقەنق و بە زۆر ناکرێت .نابێت وشە بڕێژیتە سەر الپەڕە و ئەوندە جێگۆڕکێیان پێ بکەیت ،تا سەرەنجام شتێکی لێ دەربکێشیت .هەڵبەت ئەم قسانەی من پێوەندیی بە ئیلهام و جادوو و سیحرەوە نییە ،تەنیا دەڵێم دەبێت ئەو کاتە دیاریکراو و بەڵێندراوە بگات .ئەو کاتەیە ،کە ئەو خۆی دێتە دیداری تۆ .تۆ تەنیا هەستی پێ دەکەیت، نایبینیت .پاشان هەرکاتێکیش پێی خۆش بوو دەچێت .بینینێک لە ئارادا نییە و ئەمانە بەبێ کەمترین خۆتێوەردانی تۆ ڕوو دەدەن .هەڵبەت لێرەدا پێم وایە شیعر بۆ الی کەسێک دەچێت، کە ئەو کەسە ،بە جۆرە ڕوانگەیەک بەرامبەر بە خۆی گه‌یشتبێت. کەوایە ئەو کاتە تۆ تەنیا بۆ خۆت دەڕوانیت. شیعر دێت و دەچێت و تۆ بە چاوی کراوەوە تەنیا سەیری خۆت دەکەیت ...ئەوەی کە دەڵێی شیعر هاتووه‌تە پێشەوە ،الی من بە واتای جۆرێک دووربوونیشیەتی. *حەز دەکەیت دەنگت ببیسرێت؟
بێگومان ،بەاڵم نەک بە هەر مەرج وهەر نرخێک. *دەتوانیت شیعرەکانت بخەیتە ناو فایلێکەوە ،یان بۆفییەکەوە .باڵویان بکەیتەوە .بیانخوێنیتەوە. ئێستە ئیتر حەز دەکەم بۆ ماوەیەکلە ناو فایلێکدا بن .ئەگەر پاش ماوەیەک بتوانم بڕۆم بە الیانەوە ،ئەوە بەو مانایەیە ،کە دەتوانم چاپ و باڵویان بکەمەوە. *ئەوسا دەناسرێیت. ناسران شتێکی باشە .ناسران شتێکی زۆرباشە ،بەاڵم بۆ ناسران تەنیا باڵوکردنەوەی بەرهەم بەس نییە .دەبێت لە ڕێگەکەی بزانیت .ڕیکالم بۆ خۆت بكه‌یت .بڵیندگۆیەک بە دەستەوە بگریت .هۆگر و هەوادار کۆ بکەیتەوە .چەند کەسێکیش بدۆزیتەوە ،کە جارجار لەسەر چەن دێڕ لە فشقییاتەکانت، بە ناو کیلۆ کیلۆ ڕەخنە و مەن مەن لێکدانەوە بنووسن. من بەهرەی ئەو کارە لە خۆمدا شک نابەم. بەڕاستی نیمە .من بۆ خۆناساندنێکی ئاساییش تووشی کێشە دەبم. *بڕوانە" :گەوهەر" یان "چییەتی"، وشەگەلێکی قورسن .ئایا شاعیر دەیەوێ بڵێت کە گەوهەریش خەیاڵە؟ ـ نا ،گەوهەر ،یان جەوهەر ،لەو شتانەیە کە شیاوی ڕوونکردنەوە و شیکردنەوە نییە و ناتوانێت لەگەڵ هیچی تردا ،جگە لە خۆی، بەراورد بکرێت .تەنیا دەتوانیت هەستی پێ 129
130
بکەیت .حەزی لە بێدەنگییە و قورساییەکەی لە بێدەنگی -کەم نین ،بەاڵم بۆ وێنە شیمبۆریسکا و ئۆرهان وەلی وەردەگرێت .خەیاڵ زۆر سووکە .هەموو کەس دەتوانن کانیک لەوانەن ،کە زۆر حەزم لە شیعرەکانیانە .گەرچی هەرکام لەم دووانە دنیاکانیان زۆر لە یەک جیاوازە. بیانبێت .دەستی هەموو کەسێکی پێ دەگات. ئەی لە شاعیرانی ئێرانی؟*من دوێنێ گەوهەرم بینی. گەوهەر خۆ نابینرێت .ڕەنگە مەبەستت گەوهەر خانمە- ...مەولەوی ،خەیام.*هەر کەسێکی تری جیا لە وریا مەزهەریش دەتوانێت -ئەی لەوانەی هاوچەرخ؟ مەولەوی ،خەیام.ئەمە بڵێت. کەسێکی تر؟ دەی با بیڵێت .مەگەر وریا مەزهەر کێیە؟کام مەولەوی؟ یان کەم یەک لە مەولەوییەکان؟ ئەوەیتازە ئەو خۆی هەمان (کەسێکی تر)ـە :و .م .ئایرو. مەسنەوی ،دیوانی شەمس ،فیهی مافیه...؟ پرسیارێکی بەجێیە .مەولەوییەکەی دیوانی شەمس بە-لە کام شاعیران دەخوێنیتەوە و کامیانت بە دڵە؟
قووڵتر دەزانم .لەبەر ئەو جنوونە بێوێنە و ئەو یاخیبوونە وێرانگەرانەیەی ،لە شوێن بەشوێنی ئەو بەرهەمە مەزنەدا بەرچاو دەکەوێت. ئەی سەبارەت بە کاریگەریوەرگرتن؟شاعیر یان نووسەرێک دەناسی کەکاریگەریی لە کەس وەرنەگرتبێت؟ دەبێت بیر لە مۆسیقا بکەینەوە؟ مۆسیقا خۆیلە واتا دوور دەخاتەوە .مۆسیقا ڕەنگکردنی دەنگ و دێڕە دەنگخۆشەکان و کێش و ژەندنە. وێڕای ئەمانە ،پارچە مۆسیقایەک واتاشی هەیە ،بەاڵم واتایەک کە لە وشەدا ناگونجێت. گوێ بگرە... گوێم لێیە .بەڵێ .ئەمە هەمان گەوهەریشیعرە ،کە مەیلی لە بێدەنگییە .کە دەگات بە وشە ،ئیتر شەهید دەبێت .لە خۆمدا خۆم بە بکوژێک دەزانم. وەکو شاعیر دەتوانیت بڵێیت «بڕۆ بە الیکاری خۆتەوە» یان «بڕۆ لەگەڵ لێکۆڵەرێک قسە بکە»؟ هەموو شتێک بخەیتە ئەستۆی لێکۆڵەرەوە ،بەواتای ئەوەیە ،کە لە وتەکانی خۆت بەرپرسیار نیت .لە بیرم بێت ،ئەم کورتەڕستەیە ،بە ناوی خۆمەوە تۆمار بکەم. *بڕوانە کاتێک دەڵێیت: سەرت دابخە و بیهێنە پێش چاوت دەکرێت زنجیرەچیای هیمالیا بە تاڵەکانی ماکارۆنییەوە هەڵکێشی و قومێک شەرابیش بە شوێنیدا.
من تۆ نابینم ،کە دانیشتبێتی و خەریکبیت ماکارۆنی و شەراب بخۆیت ،تا پێت بڵێم نۆشت بێت. من خۆیشم سەرەتا وا بیرم دەکردەوە،یانی وامدەزانی ئەو کەسە خۆمم ،بەاڵم ئەوە کەسێکی ترە ،کە لەبەر خۆیەوە قسە دەکات .نە ،وا باشترە بڵێم: ماکارۆنی دەخوات و شەراب دەخواتەوە و لەبەر خۆیەوە قسە دەکات و وەاڵمیش لە خۆی دەبیستێت .ئەمە دیالۆگی ئەوە لەگەڵ خۆیدا ،کە هەڵبەت دەکرێت منیش بێت :منیش دەتوانم بەشێک بم لە ئەو .من یان هەر کەسێکی تر ،بەاڵم ئەو بەهەرحاڵ فیزیکییە .مرۆڤێکە هەر لەم دەوروبەرەدایە. خەریکی پیاسەکردنە لە پەراوێزی ژیاندا، لە لێواری کەوتنەخوارەوەدا .هەرگیز نابێت بەو کەسە بڵێیت نۆش .لەوانەیە وا بزانێت گاڵتەی پێ دەکرێت ،بەاڵم ئەو خۆی دەتوانێت بە خۆی بڵێت .ئێوە دەبێت بە وریاییەوە هەڵسوکەوتی لەگەڵدا بکەن .خۆ تێدەگەن چی دەڵێم. *ئایا وەاڵمی ئەو نەمپرسیون" ،بەڵێ"ـیە؟ -نەخێر!
کە
پرسیارانەی،
دەی باش ،با ئەم شیعرەش بخوێنینەوە:بەرلەوەی بێتە قسە شتێک ،کەسێک و باسی کەسێک ،شتێک بکات ڕێگه گەیشتووه‌تە کۆتایی گەیشتووە ئەی هاوڕێ! لە کۆتایی ڕێگه‌دا 131
132
فانۆسێکی ڕۆشن ١هەیە پیشەی خامۆشی٢ـیە! ڕوونە .بازنگەکە دەسووڕێتەوە و دادەخرێت .من بێهیوا دانیشتووم و کەتوومەتە بیرەبیرە. ئەم شیعرە هەروەک وتت ڕوونە ،بەاڵم ئەم ڕووناکییەبەو واتایە نییە ،کە لە هەموو شتێک بە باشی تێگەیشتووین .من لێرەدا جۆرێک لە هەوڵدان دەبینم، بۆ گەڕانەوە ،یان بە هەڵکراوی هێشتنەوەی فانۆسی ئەم پرسیارە ،کە گەڕانەوە چۆن مومکین دەبێت؟ بەڕاستی گەڕانەوە چۆن دەڕەخسێت؟ ئەمە بە ڕای من نابێتە هۆی بێهیوایی ،بەاڵم من بە گشتی کەسێکی ڕەشبینم. ئەوەی کە ڕەشبین بیت ،جیاوازە لەوەی هیچ پرسیارێکت نەبێت ،یان بە ڕاشکاوانە ڕایبگەیەنیت ،کە «بێگومان گەڕانەوەیەک لە ئارادا نییە». *کەوایە من دەبێت فێر ببم ،کە لە شتەکان تێنەگەم؟ -من بە گومانەوە ئاوا الی خۆم پرسیارەکەی تۆ مانا
وریا مەزهەر
دەکەمەوە :کاتێک دەبێت فێر ببین ،کە لە شتەکان تێنەگەین ،ئەوسا فێر بوون ئیتر هەر مانای چییە؟ ئەگەر ئەو واتایەی من بە پرسیارەکەی تۆم داوە دروست بێت، ئەوسا پرسیارەکەت ڕەنگ و بۆنێکی فەلسەفی لە خۆ دەگرێت ،کە من بە پێی توانای کەمی خۆم و بە سەرنجدان بەو کۆمەڵگەیەی کە لێوەی هاتووین ،بە کورتی وەاڵمی دەدەمەوە :سەرەتا بەرلەوەی فێر ببین ،دەبێت هەستمان بە پێویستیی فێربوون کردبێت ،پاش ئەوە ،ڕەنگە فێر دەبین بۆ ئەوەی بگەین بەو تێگەیشتنەی ،کە ئەوانەی فێریان بووین ،بە هیچ شێوەیەک بەس نین و ئەم (پاش ئەوە) ،ئەم تێگەیشتنە ،خۆی زیاتر تینوومان دەکات، بۆ فێربوون ،واتە (ڕێگه‌بڕینێکی بێکۆتایی ).واتە ئەم ئەنجام ەرگرتنە لە خۆیدا نە فێربوون ڕەت دەکاتەوە و نە پاساوێکیشە بۆ فێرنەبوون .گەیشتن بە دەرکی (بەسنەبوونی ئەوانەی فێریان دەبین) پێویستی بە فێرکارییە ،بەاڵم کێشەکە لەمە سادەتر و بنەماییترە: ئێمە هێشتا فێر نەبووینە ،چونکە هێشتا پێویستیی ئەو فێربوونە هەست پێنەکراوە .هیوادارم بە باشی لە پرسیارەکەت تێگەیشتبم. *ئەو کارەی نیما یووشیج ،کاردانەوەیەک بوو بەرامبەر بە "جوانیناسیی بە کڵێشەبووی شیعری فارسی" .شیعری دوای نیما ڕێگه‌ی گرتە بەر ،هەتا بە ئەنجامی بگەیەنێت. گەیاندی؟ پاش ئەو هەندێك بزووتنەوەی شیعریی دیکەمان بووە ،ئاوانگارد ،کە کاردانەوەیەک بوو بەرامبەر واقیعگەرایی و جوانیناسیی شیعری نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم .ئێستاش کە "پاش مۆدێرنیسم" و "پاش ئاوانگارد" یان هیچ نەبێت بانگەشەکەی لە ئارادایە ،ئایا بەم پاش بزووتنەوانە ،نەگەڕاوینەتەوە بۆ دواوە؟ دەی هەر ئەو کاردانەوەیەی نیما بەرامبەر "جوانیناسییبە کڵێشەبووی شیعری فارسی" ،دواتر بە هۆی شاعیرانی "نیمایی"ـیەوە ،لە ماوەیەکی نەک درێژخایەنیشدا ،جۆرە جوانیناسییەکی بە کڵێشەبووی دیکەی بونیات نا ،چونکە
لە دنیای (شوێنکەوتوویی)ـدا ،ئەوپەڕەکەی ئەوەیە ،کە دەتوانیت هەنگاوێکی گەورەتر هەڵبگریت ،بەاڵم توانای بازدان و فڕینت لێ زەوت دەکرێت .هەر تەنیا لەبەر ئەوەی شوێنکەوتوویەکی .شاعیرانی نیمایی دەیانویست شوێنکەوتووی ڕێگه‌ی نیما بن و وەک تۆ دەڵێیت ،ڕێگه‌کەی ئەو بگەیەننە ئەنجام ،بەاڵم بەڕاستی بەئەنجامگەیاندنی ڕێگ ه واتای چییە؟ یانی چی؟ من کە تێناگەم. ئەو بزووتنەوە و ناوه‌کانی تریش ،بە هەمان شێوە .کاتێک کەوتیتە سەر ڕێگه ،هەر ڕێگه‌یەک بێت ،ئەوە ئیتر ڕەوتی ڕێگه‌کەیە ،کە تۆ بەرەو پێش دەبات و ڕێگ ه خۆی مرۆڤ پێدەگەیەنێت. بۆ نموونە ئاوانگارد بەو بانگەشەی پێشڕەوبوون و پێشڕەویکردنیەوە؛ پێشڕەوی لە چیدا؟ ئەمانەش هەر درێژەی هەمان شوێنکەوتووییە. ئاوانگارد لە ڕوانگەی منەوە ،بە واتای ڕیزکردنی کۆمەڵێک مەڕە .جۆرێک بەدیهێنانی یەکڕیزیی مەڕانە .پاش ئاوانگارد و پاش مۆدێرنیسم و ناوه‌كانی تریش هەر بە هەمان شێوە .وەک ئەوەیە کە بە مەڕەکانی ناو ڕیزەکە بڵێین: «ئێوە مافی خۆتانە ،کە بە مەڕی بمێننەوە و کەس بۆی نییە ئەم مافە ڕەوایەتان لێ زەوت بکات .کەوایە بۆ پێشەوە!» *پێت وا نییە خەتاکە لە ئەستۆی ڕەخنەی شیعردایە ،کە کۆن بووە و پێویستی بە تەکاندن و خاوێنکردنەوە هەیە؟ هەڵبەت ناکرێت هەموو تاوانەکە بخرێتەئەستۆی ڕەخنەی شیعرەوە .ئینجا خۆ ڕەخنەی شیعر ،چوارچێوە ،یان قاپێکی لەپێشدا ئامادەکراو نییە ،کە کاتێک شلەکی شیعری تێبکەیت ،ئەو شیعرە پڕ ببێت لە
قسەی شیاو بۆ وتن ،یان ئیتر جوانتر و ڕازاوەتر دەربکەوێت .واتە شیعر خۆیشی دەبێت بەهرەی دروستکردنی ڕەخنەی باشی تێدا بێت .خەتاکە لە ئەستۆی هەردووکیانە. *چەندە کاتمان پێویستە؟ ساڵێک ،دوو ساڵ ،هەزار ساڵ،هیچکات! *تۆ ئاوانگاردیت ،یان پاش مۆدێرن؟ پێت وایە کامیان بم ،زیاتر ناوبانگدەردەکەم؟ *باشتر وایە ئیتر قسە نەکەم! ها! کەوایە ناتەوێت ناوبانگ دەربکەم. .١ڕۆشن :وشەی ڕۆشنم لەبەر ئەوە وەک خۆی هێناوەتەوە ،کە لە شیعرەکەدا دەکرێت هەر سێ واتای ڕوون ،ڕووناک و هەڵکراوی لێ بگیرێت. هەروەک لە وەاڵمەکەی وریا مەزهەریشدا هەر سێ واتاکە باس کراون( .و) .٢خامۆش :وشەی خامۆشم وەک خۆی هێنایەوە، چونکە هەم بە واتای تاریکی و کوژانەوە هاتووە و هەم بە واتای بێدەنگی( .و)
سەرچاوە:
گۆڤاری هەمیان .ساڵی یەکەم .پاییز .٢٠١١ -تایبەت بە ژیان و بەرهەمەکانی و .م .ئایرو (وریا مەزهەر)
133
134
من ،پێچەوانەی ئەوەم، کە پێم دەڵێن نووسینی عەلی نیگەھبان له فارسییه‌وه :ئەنوەر هوژەبری
134
وتی« :کەواتە دەبێ ببیتە ماسی». وتم« :ئاخر ماسی خۆ ،کار نییە». وتی« :ھەر ئەوەیە». خوێندنەوەی ھاوڕێیەک کە لە پڕ کۆچ دەکات ئاسان نییە. لە سەر ڕستەی «لە پڕ کۆچ دەکات جەخت
دەکەمەوە!» چونکە ھەموو کێشەی من لە سەر خوێندنەوەی کەسێکی وا ،ڕێک لە ناوادە کۆچکردنەکەیەوە سەرچاوەی گرتووە .ھەڵبەت ئەگەر بکرێت بەو کۆچە بڵێن ناوادە .مەگەر مەرگ ئەوە نییە ھەرکات بیەوێت دێت؟ ئەی مەرگی ناوادە لە کامە چەشنە؟ بەاڵم من مردنی بەوادە یان بەوەختم بۆ خوم پێناسە کردووە و ئەوەش ئەو مردنەیە کە دێت ،ئەویش تەنیا ئەوکاتەی کە مرۆڤ لە توانا کەوتبێ بۆ ژیان. خوێندنەوەی ھاوڕێیەک لە دوای مردنی ناوادە ئەبێ چون بێت؟ ئێمە ھەوڵ دەدەین بەم خوێندنەوەیه‌مان، واڵمێک بۆ مردنی ئەو ،یان بە گشتی بۆ مردن بدۆزینەوە .یان ھیوادارین دوای مردنی دیسان بە خۆمانی بناسێنینەوە؟ دەمانەوێ قەرزەکانی پێ بدەینەوە؟ ئەو کارانەی دەبوا بمانکردایە وەک کەپنگی دوای باران ،ئێستە ئەمانەوێ بیکەین؟ دەروونی خۆمانی پێ سووک بکەین و قەرەبووی کەمتەرخەمیمان بکەینەوە؟ یان ئەمانەوێ بەم شێوەیە ماڵئاوایی لێ بکەین؟ بەھەرحاڵ ،مردن توخمێکی بەرجەستەیە کە دەبێ لە کاتی خوێندنەوەی شێعرەکانی وریادا سەرنجی تایبەتی پێ بدرێت. ڕەنگە نەتوانرێت تاکە تایبەتمەندییەکی بەرجەستە و گشتگیر بۆ شیعرەکانی ئایرو دیاری بکرێت ،بەاڵم دەکرێ لە بەرهەمەکانیدا بە تایبەت ئەو بەرھەمانەی کە لە نیوەی کۆمەڵەشیعری «ھاوار مەکە کەس لەم ئاوێنەیه‌دا نییە» بە دواوە نووسیویەتی، بە ھەندێ وه‌اڵم و پاشخان بدۆزرێتەوە ،کە
ڕەنگە نووسینیان الی ئەم شاعیرە وەک پێویستییەک بۆ بوون ،یان دەرککردنی بوونناسانە بووبێت .کەواتە ئەوەی لەم بارەیەوە دەینووسین ،ئەو نووسراوە نییە کە لە چاوی بینەرێکی چەقبەستووی بێجووڵەوە بێت ،کە سەیری دیاردە ،یان شتێکی وەستاو دەکات و وەسفی دەکات ،بەڵکو ھەوڵ دەدەم ،ھەر بەو شێوەیەی کە دەجووڵێت و ھەڵبەزودابەزیەتی دوای بکەوم و ھەرچیم بینی بیگێڕمەوە. ھەر یەکەم جار کە دەفتەرەشیعری «ھاوار مەکە ،کەس لەم ئاوێنەیه‌دا نییە» دەکەمەوە و شیعری «کۆترەکان» دەخوێنمەوە، ھەست دەکەم ئەم بازدان و جووڵەیە، جووڵە و ڕۆیشتنی شتێک ،کە جێگه‌یەکی بەتاڵ ،بۆشاییەک ،ھەستێک ،بیرەوەرییەک یان خەمێکی لێ به‌جێ دەمێنێ ،یەکێکە لە کلیلە ھەڵگرەکانی خوێندنەوەی شیعری ئایرو ،بەو جۆرەی کە ڕەنگە بکرێ بگوترێ، بەشێک لە ھزری بوونناسانە لە زۆربەی شیعرەکانی ئایرودا میراتگری نەبوونە. کۆترەکان دوێنێ ھەروا لەناو پارک چاوم بڕیبووە پۆلی ئەو کۆترانەی نیشتبوونەوە و پیرەژنێک بە تەنوورەیەکی كورت لۆچ و میهرەبانەوە وردەنانی بۆ دادەکردن بۆ ساتێ حاڵم لەم ھەموو ئارامییە تێک چوو پیرەپیاوێک کە تەمەنی نزیکەی شەست 135
136
ساڵ بوو نزیک کەوتەوە: «واڵتەکەی ئێوەش کۆتری ھەیە؟» وتم« :بێگومان ھەیەتی بەاڵم گوێت بێنە پێشەوە، ژماری کۆتربازەکانمان لە کۆترەکان زیاترن» پێکەنی و ڕۆیشت... پێکەنیم و ھەستام: پارک ھیچ کۆترێکی لێ نەبوو و ئەو پیرەژنە سااڵنێک پێش ئێستە مردبوو(.ل)5 : لەو شیعرەی سەرەوەدا سەرەتا پیرەژنێک دەبینین بە تەنوورەیەکی میهرەبانەوە کە نانەوردە بۆ پۆلەکوترەکان دادەکات .ئەو شتانەی دیکە ،کە لە شیعرەکەدان ،بریتین لە بگێڕەرەوە ،پارک ،ئارامییەک کە لە پارکەکەدایە، پیرەمێردێکی نزیک شەست ساڵ تەمەن ،واڵتی بگێڕەرەوە ،کۆترەکانی واڵتی بگێڕەرەوە ،کۆتربازەکانی واڵتەکەی و پێکەنینی بگێڕەرەوە و پیرەمێردەکە. لە کۆتاییدا بگێڕەرەوە ھەواڵێک ڕادەگەیەنێت ،ئەو پارکە نە کۆتری لێ بووە نە پێرەژنێک بە تەنوورەی میهرەبانەوە .ئەی ئەوانە لە کوێ بوون؟ ئەگەر لەو پارکەدا نەبوون ،لە کوێوە ھاتوونە ناو ئەم شیعرەوە؟ ئەوان ھاتوونە ناو ئەم شیعرەوە بۆ ئەوەی یارمەتیی بگێڕەرەوە بدەن ،کە هەڵفڕینیان و ڕۆیشتنیان (ڕەنگە بۆ بگێڕەرەوە) نیشان بدات. ھەڵبەت لە خۆم دەپرسم بۆ بگێڕەرەوە کۆترەکان و پیرەژنەکە بۆ نەبوونیان لەو پارکەدا ھەڵدەبژێرێت؟ ئەی ئەو پیرەمێردە و کۆتربازەکانی واڵتی بگێڕەرەوەکە چییان لێ دێت؟ ئایا ئەوانە ھەر ھەن؟ یان بوون؟ بۆ ئەو پیرەژنە تەنوورەیەکی كورت و میهرەبانی لەبەردایە؟ ڕەنگە خۆیشی میهرەبان بێت ،بەاڵم بگێڕەرەوە لەم بارەیەوە ھیچ ناڵێت .ئەوەی بۆ ئەو گرینگە ئەوەیە کە تەنوورەیەکی میهرەبانی لەبەردایە .ئایا ئەو تەنیا پیرەژنێکی تەنوورەی میهرەبان لەبەرە و ھیچی تر؟ تەمسیلەکە ھەڵبەت زۆر لەوە سەرترە.
ئەو نەبوونە ،نەبوونی شتێکە کە بووە یان دەبوا ببێت، بەاڵم ھەرگیز نەبووە! ئەھا! ئەو شتەی دەبێ ببێت بەاڵم نییە ،ئەو شتە چییە کە بوونەکەی لە ئەو ،یان لەو کەسەی کە دەبوا بیبوایە سه‌نراوەتەوە ،یان ھەر لە بنەڕەتەوە نەھاتووه‌تە ناو بوونەوە؟ دادگەری ئەوەیە ،ئەو شتەی دەبێ ببێت ،ببێت و لە جێی خۆیدا بێت! ئەمە مامۆستای پۆلی پێنجی سەرەتاییم وتی و من ئەو ڕۆژەم ھەرگێز لە بیر ناچێت. بە خوێندنەوەی کارەکانی ئایرو ،بۆم ڕوون بووەوە، بەرھەمەکانی دەرکەوتنی نەبوونی ئەو (داد)ـەیە، بەاڵم لەم میراتی نەبوونەدا ،تازیەداری ئەوەندە خۆ دەرناخات .لە بری تازیەداری و خەمباری بۆ ئەو شتە لەکیسچووانە ،شیعری ئایرو زیاتر بە جۆرێ ژیانی دوای نەبوون دەگێڕێتەوە. ئەکرێ بگوترێ زۆربەی شیعرەکانی دەکرێن بە دوو بەشەوە ،بەشی یەکەم ،گێڕانەوەی مردنێکە و بەشی دووەم گێڕانەەی ژیانی پێش ئەو مردنەیه .ھەڵبەت مەبەست ئەوە نییە ،کە شیعرەکانی بە شێوەیەکی ڕاستەھێڵی (ڕاست و بێ بەرزی و نزمی ،یان ھەڵچوون و داچوون و )...کرابن بە دوو بەشەوە ،بەڵکو مەبەست ئەوەیە ،بابەتی لەدەستچوون یەکێکە لەو بابەتانەی کە زۆر پاتە دەبنەوە .لە الیەکی ترەوە ،لە زۆربەی شیعرەکاندا ،بە شێوەیەکی نۆستالۆژیک و خەمبارانە، سەیری ئەو شتە لەدەستچووە ،یان ئەو مردنە ناکرێت، بەڵکو ئایرو بە جۆرێ پێوەندی لەگەڵ ئەو مردن و شتە لەدەستچووە دەگرێت و لە جیهانێکدا بە تایبەتمەندییەکی دیکەوە ژیانێکی دیکە دەبەخشێت بەو شتەی نەماوە و مردووە .ئایرو ژیان دەنووسێتەوە ،بە پێچەوانەی ئەو کەسانەی کە لە بارەی ژیانەوە دەنووسن ،ئەو لە باره‌یەوە نانووسێت ،خودی ئەو شتە دەنووسێت، خودی خود دەنووسێت .ئەوەی کە دەڵێم ئایرو ژیان دەنووسێتەوە ،نابێ دژوازییەکی لەگەڵ وتەکانی پێشوومدا ھەبێت ،کە شیعرەکانیم بە میراتی نەبوون
(مردن یان لەدەستدان) باس کردبوو .ئەو ژیانی بە ئامادەبوونی ھەمیشەیی مەرگ و بەردەوام لەدەستدان دەبینی .ئەو ھەڵبەت خۆیشی میراتگری زۆر نەبوون و لەدەستدان بوو .مردنی دایکی ،جێهێشتنی زێدەکەی، بە کۆچکردن بۆ کەرەج و تاران ،دیسان لەدەستدانی نیشتیمان (دوورخرانەوەی بەزۆر لە ئێران) ،دوورکەوتنەوە لە بنەماڵە ،لەدەستدانی زمانی دایکی و ...ڕەنگە جیاوازیی ئایرو و کەسانی ھاوجیل و بەرەی ئەو ھەر ئەم بابەتانە بێت. تایبەتمەندییەکی دیکەی شیعری ئایرو، پەراوێزبوونیەتی ،ھەڵبەت پەراوێزبوونی خێرا و بێ وەستان ،ئامادەبوون لە ناو دەق و لە ناوەند و چەقدا دێنێتە پێشەوە .لە پەراوێزی کام ناوەنددا؟ کام دەقدا؟ بۆ وێنە باسی شیعری «گۆرانیی کەنار» بکەین .بگێڕەرەوە لە کەناری دەریادایە، لەگەڵ گوێچکەماسی و بەرد و حاڵێکی ناخۆشدا .لەبەر ئەوەی چێژی شیعرەکە وەک خۆی بمێنێتەوە ،لێرەدا نایهێنینەوە ،بەاڵم پەراوێزبوونی بگێڕەرەوە ،لە دوو دێڕی کۆتایی شیعرەکەدا دەردەکەوێت« :تەنیا ڕوو لەوانەی وەک کۆرپەی تازەبوو ڕووت بوونەتەوە و بۆقەمەلە دەکەن ،دەکرێ ھاوار بکەیت: میزم کردە ئەم دەریایەوه!» ل48 : «گۆرانیی کەنار» تا پێش دوو دێڕی کۆتایی ،تەنیا جیهانێک دەگێڕیتەوە ،جیهانی بگێڕەرەوە .لە جیهانی خۆیدا بگێڕەرەوە لەگەڵ کەنار ،گوێچکەماسییەکان ،بەردەکان و حاڵی خۆیدا دەکەوێتە ناو پرۆسەیەکی کردار و پەرچەکردارەوە .بەڵێ کردار و پەرچەکردار ،چونکە وەک بڵێی بەردەکان
و گوێچکەماسییەکان بەئاگایانە لە بەرانبەریدا کردار لە خۆیان نیشان دەدەن .ئەو لەو جیهانە داخراوەی خۆیدا، بەرەوڕووی گرفتێک بووه‌تەوە ،بەاڵم توانای مشتومڕی لەگەڵ دەوروبەریدا نییە .بەرد و گوێچکەماسییەکان ئەڵێی لەگەڵ ئەو بەشەڕ ھاتوون و ئەو توانای ھیچی نییە ،مەگەر ئەوندەی کە ڕوو لەو کەسانەی ڕووتوقووت بوونەتەوە ھاوار بکات ،بەاڵم ھیچ وه‌اڵمێک لەوانەی مەلە دەکەن نابیسێت .نەک ھەر قسەکەی بە ھەند ناگرن دەڵێی خۆیشی نابینن. ئەگەر مرۆڤێک بیت لە پەراوێزدا ،بەو واتایەیە ،لەو سووچ و کەنارانەوە بۆ خۆت پیاسە دەکەیت .پەراوێزبوون یان ئامادەبوون لە ناو دەقدا ،پێم وایە دەبێ پێوەندییەکی بە یاسای کردار و پەرچەکرداری (نیۆتۆن)ـەوە ھەبێت ،بەو جیاوازییەی کە لێرەدا کردار و پەرچەکردار بەردەوام پەیڕەویی یاسایەکی نەگۆڕ ناکەن .کردار و پەرچەکردار لە نێوان مرۆڤ و دەوروبەریدایە ،جا ئەو دەوروبەرە ھەرچی بێت ،بە نیسبەتی پەرواێزبوون یان ئامادەبوونی لە دەقدا جیاوازە .کێش و قورسایی کەسی ناو دەق جیاوازە لە کێشی کەسی پەراوێز .دەق ھاواری پەراوێز بە ھەند ناگرێت .پێکەنینەکانی ،خەمەکانی، پێشنیازەکانی ،دۆستایەتییەکانی ،جنێوەکانی و تەنانەت ھەڕەشەکانیشی لە الیەن دەقەوە پشتگوێ دەخرێن .خەییام وتەنی« :بەدی ھات مێشێک و ئینجا پێوار بوو». سەباری ئەوەی ماوەیەکە کەمتر بێ دەمامک دەردەکەویت 137
138
ئایرو ھەرچی لە ئافراندندا دەچێتە پێشەوە ،شیعرەکانی ھێشتا زۆر کەس ڕێک وەک خۆت دەبینێت زیاتر شێوەی گێڕانەوە لە خۆ دەگرن .ئایرو لە ھەندێ کە تۆ ڕێک وەک خۆیان ناناسن شیعری کومەڵەشیعری یەکەمیدا ،لە ڕووی زمان و (شیعری «ع» لە دەفتەری تەلەفیزیونی خراپدا) پێكهاتەی شیعرییەوە بە ئاشکرا کاریگەریی شاعیرانی ھاوچەرخی خۆی لە سەرە ،بەاڵم دوای ماوەیەک و لە یان: شیعرەکانی دیکەیدا دەگاتە شێوە گێڕانەوەی تایبەتی ھەستی دڵنیاکەرەوەی لە ناو کومەڵ بوون، خۆی ،وەک بڵێی پێبەندی ژانر (جۆر)ـێکی تایبەت کاتێ نییە و زیاتر لە ھەموو شتێکی دیکە ئەمەکداری ھەستی سەگی ڕێبوار لێت دەوەڕێت (بێ ناونیشان ،لە دەفتەری تەلەفیزیونی خراپدا) دەروونیی خۆی و حەزی ئەو دۆزینەوە (موکاشەفە)ـیە، کە لە خۆیدا دەیبینێت .ھەر بەم ھۆیەوە ئەم شاعیرە لەگەڵ زمانەکەی خۆیدا بە تەواوی تێکەڵ دەبێت و یان بە تاوانی شەشخانکردن لە سەر ڕێگەی تراموا لێی نزیک دەبێتەوە و ھەر شیعرێک لە سەر تەوەره‌ی پێكهاتە و جیهانی خۆی بەرین دەبێتەوە .زمان لەم مۆڵەتی پاسپۆرتەکەم ڕووەوە زمانێکی تەمسیلییە تا ئەوەی زمانی خوازەیی ھەڵدەوەشێتەوە (بێ ناونیشان ،لە دەفتەری تەلەفیزیۆنی خراپدا) (ئیستیعارەیی) بێت و ئەمەش ھێندە ڕێک نایەتەوە لەگەڵ ئەو زمانە باوەدا ،کە شیعری فارسی لێی لە تایبەتمەندییەکانی دیکەی شیعری ئایرو ئەوەیە ،کە تێگەیشتووە .بۆیە شیعری ئایرو زیاتر لەوەی شیعری لە سەر شێوازی گێڕانەوەن .بە تایبەت دەکرێ بگوترێ وێنە و تابلۆ بێت ،شیعری گێڕانەوەیە .بۆ ئەم بابەتەش پێویست بە نموونەھێنانەوە نییە ،چونکە دەکرێ تا ڕادەیەک بگوترێ ھەموو شیعرەکانی لە دەفتەری (ھاوار مەکە )...بەم الوە گێڕانەوەیان تێدایە. لە «بایەقووشەکان»ـدا بگێڕەرەوە دەسبەجێ ڕوو لە کەسێک دەڵێت« :مەکۆکە! خەریکم شیعرت بۆ دەخوێنمەوە /ئەبێ ئەو ڕۆژەت لە بیر بێت ».ل.29 : شیعری «جۆالنێی منداڵ و باوکی» وتووێژی باوک و منداڵێکە لە کاتی جۆالنێدا .ئەگەرچی تەنیا دەنگی بگێڕەرەوە دەبیسین ،لە ناو ئەو گێڕانەوەدا دەنگی منداڵەکەش دەبیسین .لەم شیعرەدا بە ھۆی کورتبێژی (ئیجاز) ،بە ھاتوچۆی جۆری دەربڕین کە بە شێوەیەکی زیره‌کانە و وشیارانە جۆالنێکردن نیشان دەدات و بەو زمانەی کە زمانی کایەکردنی باوک و منداڵە ،جیهانێکی قووڵ دەخولقێنێت .جیهانی ئەو شیعرە بەو ھۆیەوە بە جیهانێکی قووڵ باس دەکرێت کە لەو ده‌رفەتە وریا مەزهەر
کورتەی لە بەردەستدایە ،خوێنەر بە باشی بە کەسایەتیی سەرەکیی چیرۆکەکە ،واتە باوک ئاشنا دەکات. «زۆر حەزیشی لە یارییە بابە جۆالنێوانێکی باش نییە چون نەبووە بەاڵم وا دەزانێ جۆالنێ ھەیە. (ڕەنگە لێرەدا مەبەست تواناش بێت، واتە توانای ھەیە چونکە لە فارسیدا تاب، بە واتای توانا و ھێزیش دێت)... بەاڵم نەک وا بزانێ گێژ بووە یان بیانوو دەگرێت یان یاری بێتاقەتی کردووە یان بیری ماڵەوە دەکات نە بابە تەنیا -لەوەی بەردەوام تەرکی جیهان بکات و بێتەوە تا بەردەوام جیهان بگەڕێتەوە و تەرکی بابە بکات -ماندوو بوو» ل35 : نەک ھەر لە شێوازی گێڕانەوەکە و ھێما و ئەو نیشانانەی لە بارەی ڕابردوو و ئێستای بگێڕەرەوەوە ،کە خراونەتە بەر دەست، دەچینە ناوەوە ،بەڵکو دەکرێ جیهانی خەیاڵیی داھاتووشی بێنینە بەر چاو. بگێڕەرەوە «منێک کە بۆ خۆی بووه‌تە باوک» (ل ،)35 :ماندوو بووە لە ڕۆیشتن و گەڕانەوە ،لە بەردەوام بەجێهێشتنی جیهان ،کەواتە بگێڕەرەوە ئەو داھاتووە دەخاتە ڕوو ،کە منداڵەکە گەورە بووبێت و بە سەر جۆالنێکەوە پاڵی پێوە بنێت ،وا کە بەردەوام بگەڕێتەوە .لە کۆتاییدا باسی تەرکی جیهان ناکات ،بەڵکو باس لەوەیە
کە بابە بگەڕێتەوە دووبارە و -دووبارە بگەڕێتەوە -بابە؟!» (ل . )35 :ئەم ئاواتخواستنەی بگێڕەرەوە /بابە ،بە نیشانەی پرسیار و سەرسووڕمان کۆتایی پێ دێت و شیعرەکەش کۆتایی دێت– چیرۆکەکە کۆتایی دێت .کۆتایی دێت؟! ماوەیەکە نامەوێ خۆم لە قەرای باسی چۆن ئافراندنی ئەو بەرھەمانە بدەم کە دەیانخوێنمەوە ،ئەمەش ڕەنگە پەرچەکردارێکی سەرچاوەگرتوو لە نەستەوە بێت بەرانبەر ئەو دۆخەی زاڵ بووە بە سەر ئەدەبیاتی ھاوچەرخی ئێراندا ،کە گرفتاری پاپۆکەی فۆرم و «چۆن»ـوتن بووە و «چی»ـوتنی بە الوە کەمبایەخە. لەم باسەشدا تا ڕادەیەک خۆم بواردووە لە شیکردنەوەی شێوازی کاری ئایرو و زمان و ڕەوتی کارەکەی ،تەنیا ئاماژەم بە ھەندێ تایبەتمەندی کردووە کە ناکرێ خۆیان لێ ببوێرم ،ئەمانەش ئەو تایبەتمەندییانەن کە ناکرێ ئاستیان بۆ ناو چوارچێوەیەکی فۆرمی و ناوەرۆکی بوون دەبەزێنین. گێڕانەوەییبوونی بەرھەمەکانی ئایرو ،یەکێک لەو تایبەتمەندییانەیە. ئەوە چییە کە گرینگی دەداتە تایبەتمەندییەک لە بەرھەمێکی ئەدەبیدا؟ بۆ نموونە ھەر ئەم تایبەتمەندییە گێڕانەوەییە لە ژمارێکی زۆر لە بەرھەمی ئێرانییەکانی دیکەشدا بەدی دەکرێت ،ئەی بۆ ئەمە بە شێوەیەکی جیاواز الی ئایرو دەبینین؟ یەکێک لەو خااڵنەی کە دەبێتە ھۆی جیاوازیی ئایرو، ڕاستگۆییەتی لەوەدا ،کە کارە ئەدەبییەکان و ژیانی الی ئەو یەک شتن .ئەو دوورە لەو جۆرە خۆنەبانکردنەی الی ھەندێ شاعیر ھەیە و وا 139
140
دەزانن نموونەیەکی بێهاوتان و دەتوانن لە سەرووی جیهانەوە بڕواننە ئەم جیهانە و بیکەن بە شیعر .ئەو لە ناو ژیاندایە ،تێکەڵ و ئالوودەی ژیانە و ھەر ئەوەش دەنووسێتەوە .ئەمڕۆش لە پشت ھەموو ئەو بیردۆزییە ئەدەبییە ورد و درشتانەوە وێنە و تابلۆسازی و خوازە (استعارە) بە شێوەی جۆراوجۆر زاڵە بە سەر پێشینەی شیعری ھاوچەرخی ئێراندا .خاڵی سەرنجڕاکێش ئەوەیە، کە ڕادەیەکی زۆر لەو بیردۆزییانەی کە لە بنەڕەتدا لەگەڵ مانیفێستە دژەخوازەییەکاندا سەریان ھەڵدابوو، کاتێ کە پەردە لە ڕوویان الدرا ،جگە لە شێوەگەلی نوێ بۆ ڕێکخستنی خوازەیی ھیچی دیکەیان نەخستە بەر دەست. ئەوەی لەگەڵ ژیان و نووسینی خۆیدا ڕاستگۆ بێت، ئەوەی کە ڕۆحی خۆی بە بیردۆزییە ئەدەبییەکان نەفرۆشتبێت ،ئەوەی کە بیردۆزی و ھزری خۆی لە ناخی ھەستی (بوون)ـی خویەوە خستبێتە ڕوو ،لە بارەی جیهان و بوون و ژیان و کۆمەڵگە ،یان ھەر شتێکی دیکەوە شیعر نانووسێت ،ئەو کەسە خودی ژیان دەنووسێت. ئایرو بوونی خۆی دەنووسێت« .شیعری من شتێکی جیا لە ژیان و حاڵ و ئێستای من نییە و ھەڵبەت حاڵ و ئێستای منیش شتێکی بێ پێوەندی بە ڕابردوو و داھاتوومەوە نییە .بەم پێیە وا دەزانم من و شیعر لێک تەندراوین ،وەکوو ئێستا و ڕابردوو و داھاتووی من».
ئایرو و شیعری ھاوچەرخی ئێرانی
دەبێ شیعری ئایرو لە ڕیزی شیعری ئێرانیدا دابنرێت، بۆ ئەوەی شوێنەکەی دیاری بکرێت .ئایرو دوورە لە سێ تایبەتمەندیی شیعری ھاوچەرخی ئێرانییه‌وه ،ھاتوھاوار و خۆنواندن ،عەشقی خۆبوون و خۆبەکەمزانین .شیعری ئێرانی بۆ شاردنەوە ،یان ڕەنگەش بۆ تێرکردنی ئەم سێ تایبەتمەندییە ڕێگه‌یەکی درێژی بڕیوە و ھەڵبەزودابەزی
کردووە ،یان بە کورتی بیردۆزەی ئەدەبیی بۆ خۆی وەک زڕباب قەبووڵ کردووە .بەھەرحاڵ ،کەمئاوەزییە ئەگەر ئاماژە نەکەم بەوەی چی شیعری ھاوچەرخی ئێمەی تووشی ئەم گرفتانە کردووە .پێویستە ئەم بابەتە ،شی بکرێتەوە ،چونکە ناکرێ و نابێ وا بزانرێت کە شاعیرانی ئێرانی ھەموویان تووشی گرفتێکی تایبەت بوون ،بەاڵم بە دەیان و سەدان بەڵگەی ئاشکرا ،دەکرێ بگوترێ، شاعیرانی ئێرانی ناچارن بوون و ھەستیی شیعری خۆیان لە بەردەم ھەژدیهایەکی گەورەدا پێناسە بکەن، کە لە ماڵەوەیاندایە و ئەویش ھەژدیهای سانسۆرە. کەواتە پێش لە ھەر شتێک و زیاتر لە ھەر شتێک دەبێ سەرکۆنەی سانسۆر بکرێت .چونکە سانسۆر ڕێگرە لە بەردەم یەکبوونی تاک لەگەڵ خۆیدا ،ڕاستگۆیی لەگەڵ جیهانەکەی و کارەکەیدا .بە وتەی نادین گۆردیمەر «سانسۆر ،الی ئەو کەسانەی کە تاقییان کردووه‌تەوە ھەرگیز کۆتایی نایەت .سانسۆر مۆرکێکە بە خەیاڵ و وێناکردنەوە ،کە تا ھەتایە داخەکەی بە نێوچاوانی کەسی ڕەنجدەره‌وە دەمێنێتەوە». بەو مەرجەی وتەکەی گۆردیمەر ڕاست بێت ،وه‌اڵمی پرسیاری چەندین ساڵەی ئێمەی داوەتەوە .ماوەیەکی زۆرە ھەم لە نووسینەکانمدا و ھەم لە ڕامانە تاکەکەسییەکانمدا لەگەڵ ئەم پرسیارە لە ملمالنێدام، بۆچی تەنانەت ئەو کاتەی لە سانسۆری حکوومەت ڕزگار دەبین -بۆ نموونە کۆچ دەکەین بۆ دەرەوەی ئێران -دیسانیش زۆر بە ئەستەم گۆڕانکارییەک لە نووسینەکانماندا دێتە ئاراوە؟ ئێستا گۆردیمەر کە خۆی ئەزموونی نووسینی لە ژێر گوشاری ڕژێمی ئاپارتایددا ھەبووە ،دەالقەیەک بە ڕووی ئەم پرسیارەدا دەکاتەوە. بۆ ھەر کوێ بڕۆیت سانسۆر لەگەڵت دێت .واتایەکی دیکەی وتەکەی ئەوەیە ،یەکێک لە دواھاتەکانی سانسۆری حکوومی ،خۆسانسۆرکردنە .سانسۆری حکوومی ،کۆمەاڵیەتی و فەرھەنگیی ئێمە ،ئەوەندە بەرفراوان و بە زەبر بووە ،کە وەکوو جین ()Gene
ـێک لە نەوەیەکمانەوە بۆ نەوەیەکی دیکە دەگوازرێتەوە و بۆمان دەمێنێتەوە. بۆیە الی من گرینگە ئەوە بزانم ،کە ئایا لە ناو ئێمەدا کەسێک ھەبووە ئەم ئەڵقەی بەرھەمهێنانەوەی سانسۆر و خۆسانسۆرکردنەی شکاندبێت؟ ئایرو خۆی لە کۆتوبەندی ئەو سانسۆرە و دواھاتە تێکدەرەکانی دەرباز کردبوو .لە وتووێژێکیدا وتبووی« :شیعر مامەڵەی لەگەڵ ھەستی (بوون)ـدایە .ئەگەر پرسیارت ئەوە بێت کە مەبەست لە بوون چییە ،دەڵێم ئەوەیە کە دێتە ناو زەین و ھزری ئێمەوە و ھاوکات ئەوەشە کە نایەتە زەین و ھزری ئێمەوە. پێناسەی شیعر تەنانەت ئەگەر بیشکرێت گرفتێکمان لێ چارەسەر ناکات .جگە لەوەی شیعر (واتە ئەو دوایین مەتەرێزە) بکاتە شتێکی بەردەست و بەو ھۆیەشەوە شتێکی بەکارھێنراو (ئەوەش لە دان و ستاندن و ئاڵووێرێکی شەرماویدا لەگەڵ کۆمەڵگەی بەکارھێن». ھەنووکە کە ئەم پرسەمان بەرجەستە کردووه‌تەوە ،دەبێ نیشان بدەین ئایرو چۆن توانیویەتی خۆی لە کۆتوبەندی سانسۆر دەرباز بکات؟ بۆ وه‌اڵمدانەوە بەم پرسیارە دەبێ بزانین سانسۆر لە ئێمەدا چۆن خۆی بەرفراوان دەکات .شیعری ھاوچەرخی ئێرانی بە پێچەوانەی بیردۆزە و تیۆرییە قەبەکانی پۆستمودێڕنیستی و بنەماشکێنەکانی، بە پێچەوانەی بانگەشەی کردەی زمانی و دێموکراسیی زمانی ،ھەر وەک ھەمیشە وا بووە ،شیعرێکە وێنەتەوەره و گیرۆدەی خوازە (استعارە) و ئەمەش خۆی ئاوەڵدوانەی سانسۆرە .خۆرخێ لویس بۆرخس ئەو کاتەی
لە ژێر گوشاری ژیانی پڕ نەھامەتیی سەردەمی حکوومەتکەی خوان پرۆن ڕزگار بوو ،وتی تێگەیشتووە کە «سانسۆر دایکی خوازە (استعارە)ـیە. کەسێک کە ناچار دەبێت جۆرێ بیر بکاتەوە و بە جۆرێکی دیکە دەریببڕێت، کەسێک کە ناچار دەبێت دۆستایەتی، پێوەندی ،نەفرەت و ھیوا و ئاواتەکانی بشارێتەوە و لە بری ئەوانە شتی دیکە بخاتە ڕوو ،کەسێک کە ناچار دەبێت ژیانی خۆی بخاتە ناو دوو کەوانەوە و شتێکی دیکە لە بری ئەوە بنێتە زەین و بیریەوە ،واتای کارەکەی تەنیاوتەنیا یەک شتە ،شاردنەوەی سانسۆر لە خوازە (استعارە)ـدا و بە یارمەتیی خوازە. خوازە ئاوەڵدوانەی سانسورە .کەواتە من وێڕای داوای لێبووردن لە بۆرخس ،بە پێچەوانەی ئەو وا نازانم سانسۆر دایکی خوازە بێت .ناکرێ بگوترێ ئەم دوانە کامیان سەرچاوە و کامی دیکەیان دواھاتی ئەوی دیکەیە ،چونکە تا زیاتر ورد بینەوە بۆ جیاکردنەوەی خوازە و سانسۆر لە یەکتری، زیاتر تێدەگەین مەسەلەکە وەک مەسەلەی مریشک و ھێلکە وایە .دەکرێت بڵێین یەکەم جار خوازە بۆ ئەوە وتراوە وتە بڕازێنێتەوە؟ ئەگەر وا بێت خوازە دەبێتە سەرچاوەی سانسۆر ،چونکە خوازە واتە نەگوتنی شتێک کە دەبێ بگوترێت و لە بری ئەوە وتنی شتێک کە مەبەست خودی ئەو شتە نییە ،بەڵکو بۆ ئەوەیە کە شتە نەوتراوەکە بگەیەندرێت ،بەم شێوەیە شتێک دەسڕدرێتەوە ،دەشاردرێتەوە، یان النیکەم بە شتێک دەپێچرێت .لەوالشەوە سانسۆرە ،ئەگەر وای دانێین یەکەم خوازە 141
142
پەرەپێدانی ھەمان بنەمای ھەمیشەیی شیعری فارسی، واتە خوازە و تابلۆسازی و لە ئەنجامدا باجدان بە سانسۆر ،ھیچی تریان پێ نەکراوە .تابلۆسازی بە بیانووی دروستکردنی فرەمانایی و ڕاڤەھەڵگربوونی شیعر ،جگە لە درێژەدان بە ڕوانگە و بۆچوونی سەردەمی سەفەوی و قاجاڕی ،کە ناسکیی خەیاڵ و نیانیی دەروونیان ستایش دەکرد ،چیتر نییە و ئەو شیعرەش ئەمڕۆ لە توێی پەردەی زمان و پۆستمودێڕن و بارستا (ئێسپاسماتیزم) و دێموکراتیکدا دەیخوێنینەوە، ھەمان ناسکخەیاڵیی سەدەکانی ڕابردووە لە جلوبەرگی تیۆریدا. لەم سۆنگەیەوە ئایرو لە شیعری ئەمڕۆی ئێراندا جێگه‌یەکی نییە و بۆیە لەو پەراوێزبوونەی خۆیدا و بە شێوازی خۆی ،نموونەیەکە بۆ شکستپێهێنانی ئەو خوالنەوە بێ سوودە و دەربازبوونە لە ھەژموونیی خوازە.
بۆ ئەوە بووبێت کە شتێکی قەدەغە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دەربڕێت ،کەواتە قەبووڵمان کردووە سانسۆر سەرچاوەی خوازەیە .بەھەرحاڵ ،ئەمانە ھاوەڵ دوانەن ،بەاڵم لە شیعری ئێرانیدا خوازە وەکو تەوەره‌ی سەرەکی و ئێسکەپەیکەر وایە ،ھەم لە شیعری کۆن و ھەم لە شیعری ھاوچەرخدا .ھەرگیز کەس نەیتوانیوە زاڵبوونی خوازە و وێنە و تابلۆسازی بەرەوڕووی پرسیار بکاتەوە .سانسۆر توانیویەتی ئەندیشەخانەی شاعیرانی ئێرانی بە چەشنێکی بەدەر لە زەمان بە شێوەیەک ئاوس بکات ،کە خۆی بە شێوەیەکی ناوەکی دیسان بەرھەمی بێنێتەوە. شیعری دژەخوازە یان النیکەم ئەو شیعرەی گرینگی ناداتە خوازە ،ئەو شیعرەی کە کاری خۆی دەکات، دەربڕینی خوی ھەیە و کەشف و دۆزینەوەی خۆی دەکات و بێ فێڵ و بێ دەستتوندکردنی لە زمانێکی ساختە ،ئەوەی دەبێ بیڵێت دەیڵێت ،ناتوانێت لە چەقۆی سانسۆر دەرباز بێت .شاعیری ئێرانی لە بری ئەوەی چاوی بەرەو ئەو واتا ناچارییەی خوازە بکاتەوە و ھەوڵ بدات خۆی لێ دەرباز بکات ،ڕێک و ئاسان خۆی تەسلیمی کردووە. باشە ئەمە بیرھێنەوەی ئەو زیندانە نییە کە تێیدا ئەویندار بووبووە ئەشکەنجەدەری خۆی؟ ئەو بیردۆزییانەی بۆ شیعری ھاوچەرخ خراونەتە ڕوو ،نەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی سانسۆر ،بەڵکو بۆ قووڵکردنەوەی سەرچاوە: زیاتری بوون .شێوازە جۆراوجۆرەکانی دەربڕین لە سەر گۆڤاری هەمیان .ساڵی یەکەم .پاییزی بنەمای بیردۆزییە ئەدەبییە جۆراوجۆرەکان ،بێ ئەوەی بەرهەمەکانی و .م .ئایرو (وریا مەزهەر) لە قوواڵیی ناسینی ژیان لەو ژینگەیەدا ھەڵقواڵبن، جگە لە بەھێزکردنی زیاتری سانسۆر ھیچی تریان پێ نەکراوە ،بۆ وێنە سەرنجی بیردۆزەگەلی وەک فرەواتایی یان توانای دابەشبوونی شیعر یان بیردۆزەی شیعری زمانتەوەره بدەن .ئەگەر لەم لێکدانەوەدا تەنیا بە باسە تیۆریکەکان قایل نەبین و باش ورد بینەوە لەو شیعرانەی کە ئەم باسانە بوونەتە سەرچاوەیان ،تێدەگەین جگە لە
.٢٠١١تایبەت بە ژیان و
پشــیله‌یه‌ک له تاریکیدا به‌ختیار حه‌مه‌سوور هــــ ،هــــ ،هــــ!...ب ه به‌رده م دوکانێکدا ،ک ه شامپۆ و سابوون و کرێم و بابه‌تی ئافره‌تان ده‌فرۆشێت ،تێده‌په‌ڕیت. پیاوێک ،ل ه پشتی مێزێکه‌و‌ه دانیشتووه. ژنێک ،شامپۆیه‌کی به ده‌سته‌وه‌ی ه و ل ه به‌رده‌م پیاوه‌‌که‌دا وه‌ستاوه .ژنه‌ک ه وه‌ک ئه‌وه‌ی شتێک بخوێنێتهوه ،ل ه شامپۆک ه ورد دهبێتهوه .ب ه وێته ک ک ه ژنه‌ک ه دهیکات ،پیاوه‌ک ه ده‌که قسه‌یه پێکه‌نین .پشیله‌یه‌ک ده‌بینیت ،ل ه چااڵوێکی چکۆله‌ی به‌رده‌م دوکانه‌که‌دا ئاو ده‌خواته‌وه. بیرت ده‌که‌وێته‌وه :به‌ر له‌وه‌ی ب ه به‌رده‌م ئه‌م دوکانه‌دا تێپه‌ڕیت ،تینووت بووه.
143
دەق ئه‌ژنۆت ژان ده‌کات .له سه‌ر کورسیی به‌رده‌م باخێک داده‌نیشیت و بیر ل ه گهڕانهوه ی دهکهیتهوه بۆ ماڵهوه ،به‌اڵم ک ه بێده‌نگی ژووره‌کا ن ده‌هێنیته‌و‌ه خه‌یاڵت ،په‌شیمانی داتده‌گرێت .ک ه ئیشێکت ده‌ست ناکه‌وێت، هه‌ست ده‌که‌یت ده‌ستت بێ ل ه گرتنی جگه‌ره ،ئه‌رکێکی دیکه‌ی نییه .جگه‌ره‌یه‌ک داده‌گیرسێنیت .ده‌نگی به‌رزی که‌سێک، سه‌رت پێ به‌رز دهکاتهوه .که‌سه‌که ،ل ه شوێنێکی به‌رزه‌و‌ه قس ه له‌گ ه ڵ که‌سێکی دیک ه ده‌کات .که‌سه‌که‌ی سه‌ره‌و‌ه به‌وه‌ی خوارهوه ،ک ه تۆ نایبینیت ،ده‌ڵێت: گوریسه‌ک ه توند گرێ بده.خوارهوه که‌سه‌که‌ی قسه‌یه‌ک ده‌کات ،به‌اڵم ده‌نگی ل ه هه‌وادا ون ده‌بێت .که‌سه‌که‌ی سه‌ره‌و‌ه ده‌ڵێت: بۆ خۆت ده‌ڵێم ،ها.ته‌نه‌یه‌ک ب ه گوریسه‌که‌و‌ه هه‌ڵده‌کێشرێت. 144 ت نیو‌ه بووه .ده‌ستت به‌رز جگه‌ره‌‌که ی دهکهیتهوه بۆ کێشانی ،سووتووه‌که ده‌وه‌رێت ه سه‌ر پێاڵوه‌کانت .قاچت ده‌جووڵێنیت. سووتووه‌که ده‌که‌وێت ه سه‌ر زه‌وی. هه‌ستاویت ل ه خه‌و؟ئم .تازه هه‌ستاوم.نیوه‌ڕۆخه‌و ده‌که‌یت؟ئێ چی بکه‌م ،خۆ تۆ شه‌و نه‌تهێشت بخه‌وم.کافر! خۆ تۆیش نه‌تهێشت بخه‌وم.ده باشه ئیتر .که‌ی دێیته‌وه؟ئێواره.خۆزگه بۆ نیوه‌رۆ دهگهڕایتهوه.-ناتوانم.
ئێ ده‌نا.ته‌ماته‌ت کڕی؟نا .چاوه‌ڕێم عه‌ره‌بانه‌ک ه بێت.دوکان قه‌ره‌باڵخه ،دواتر قسه ده‌که‌ینه‌وه.باشه گیانه‌که‌م! خوات له‌گه‌ڵ.ب ه ته‌نیشت دوکانێکدا تێ ده‌په‌ڕی و خاوهندوکانهک ه شامپۆ و سابوون و کرێم بۆ ژنێک ده‌خات ه عه‌الگه‌وه. هه‌ست ده‌که‌یت دوکا ن و خاوهندوکانت جارێکی دیک ه بینیوه .که‌ی؟ ده‌نگی هۆڕنێکی به‌رز ،له‌و بیرکردنه‌و‌ه داتده‌بڕێت .ده‌په‌ڕێیته‌و‌ه سه‌ر شۆسته‌ی ده‌سته‌چه‌پ و له دڵی خۆتدا ده‌ڵێیت: نا ،ئه‌م ه یه‌که‌م جار‌ه ئه‌م پیاوه و دوکانه‌‌که‌ی ده‌بینم،ئاخر بیرم نایه‌ت ،ڕۆژیک ب ه به‌رده‌م دوکانێکدا تێپه‌ڕیبم و ئوتومبێلێک هۆڕنی بۆ لێ دابم. که‌سێک ده‌ست ده‌خات ه سه‌ر شانت ،ئاوڕ ده‌ده‌یته‌وه. ئاشنایانه ساڵوت لێ ده‌کات .حه‌په‌ساویت .وه‌اڵمت نییه. نامناسیته‌وه؟"نامناسیته‌وه؟"كه‌ی ،وه‌کو بزمار به‌سه‌رتدا داده‌کوترێت. نا.چۆن؟ به‌ڕاست؟خۆیت پێ ده‌ناسێنێت ،نایناسیته‌وه .ناوی دوو -سێ که‌س دێنێت ،ئه‌وانیش ناناسیته‌وه .نازانی ئه‌م که‌س ه ل ه چ که‌لێن و درزێکی بیره‌وه‌ریی تۆدایه .کابرا ده‌که‌وێت ه گومانه‌وه ،جارێکی دیک ه و سه‌رله‌نوێ ده‌ست دهکاتهوه به پرسیار و خۆناسین ،جارێکی دیک ه و سه‌رله‌نوێ نایناسیته‌وه .ل ه بیره‌وه‌ریتدا ،ئه‌م پیاوه بێ شوێنه .دوو ئاراسته‌ی دژبه‌یه‌کی شه‌قامێک ،لێکتان جیا دهکاتهوه. کۆاڵنێکی ته‌سک دنه‌ی بیره‌وه‌ریت ده‌دات .پێت وای ه ئه‌م کۆاڵن ه ل ه شوێنێکی بیره‌وه‌ریی تۆدا نووستووه .چاو داده‌خه‌یت .لۆرییه‌ک به ئاهوناڵه‌ی کۆمهڵێک سه‌ربازی تۆزلێنشتوو و برینداره‌وه ،ب ه بیره‌وه‌ریتدا تێده‌په‌ڕێ بۆ نه‌خۆشخانه .ده‌نگێک له ناو کۆی ئه‌و ده‌نگه کز و
لێاڵنه‌دا ،ساڵه‌کان ده‌بڕێت و ده‌گاته‌وه گوێت: ئـــــــــاو ...ئـــــــــاو ...بۆ خاتری خوا...نیوه‌ی کۆاڵنه‌ک ه ده‌بڕیت و ده‌گه‌یت ه نزیک عه‌ره‌بانه‌یه‌ک، ژنێک سه‌رقاڵی کڕینی ته‌ماته‌یه .کابرای عه‌ره‌بانه‌چی ب ه ده‌م کێشانی تهماتهوه ،گوێی بۆ ژنه‌ک ه ڕاگرتووه. تێده‌په‌ڕی .هه‌ر ئهوهنده ل ه قسه‌ی ژنه‌ک ه تێده‌گه‌یت، که ده‌ڵێت: پێم گوت،خۆزگه بۆ نیوه‌ڕۆ دهگهڕایتهوه و...ده‌ته‌وێت شتێکی کۆنی ئه‌م کۆاڵنه ،ل ه سه‌رده‌مێکی دیکه کۆنی ته‌مه‌نتدا بهێنیته‌و‌ه خه‌یاڵت؛ نایه‌ت .جارێکی هه‌وڵ ده‌ده‌یت؛ ناتوانیت .پشیله‌یه‌ک له‌وسه‌ری کۆاڵن، ل ه هه‌وڵدان ده‌توه‌‌‌ستێنێت .ده‌وه‌ستیت .پشیله‌که ،ل ه به‌رانبه‌ر منداڵێکدا ده‌وه‌ستێت .ژنه‌که ،ب ه عه‌الگه‌یه‌ک ی پاڵ تهماتهوه ده‌چێت ه ژووره‌وه .پیاوه‌که ،عه‌ره‌بانه‌ک ه ده‌نێت .منداڵه‌که ،پشیله‌ک ه تێپه‌ڕ ده‌کات .تۆ وه‌ستاویت. پشیله‌ک ه ڕووه‌و کۆاڵنێکی دیک ه ده‌ڕوات و ل ه چاوت ون ده‌بێت. ب ه نزمی شتێک ده‌ڵێیت: پشیل ه ده‌توانێت بچێت ه بیره‌وه‌ریی کۆاڵنه‌و‌ه و منناتوانم. ی حه‌وشه‌‌‌ت ،ژن و ته‌قه‌ی کردنه‌و‌ه و داخستنی قاپی پیاوێک ل ه گانکردن ده‌وه‌ستێنێت. پیاوه‌که بوه‌سته! گوێم له ته‌قه‌ی ده‌رکه‌یه.به‌م دره‌نگی شهوه؟ژن و پیاوه‌ک ه ل ه یه‌ک کاتدا ،سه‌یری کاتژمێری ژووره‌ک ه ده‌که‌ن12:22 : ژنه‌که ده‌ڵێت: ده‌ترسم شتێک ڕووی دابێت.ئاخر ئێستا که‌ی وه‌ختی ڕوودانی شته!پیاوه‌ک ه ده‌ستی ب ه سمتی ژنه‌که‌و‌ه شل دهبێتهوه .به کاته به‌ری و ده‌گات ه په‌له‌پرووزێ قاتی خه‌وه‌که‌ی ده حه‌وشه .ده‌ستت ب ه ده‌سکی ده‌رکه‌ی ژووره‌وه‌یه ،ک ه پیاوه‌که ده‌ڵێت: -ئهوه کێیه؟
پشیله‌یه‌ک ،به‌س ه‌ر دیواری نێوان هه‌ردووکتاندا تێپه‌ڕ ده‌بێت و بازده‌دا بۆ کۆاڵن. ل ه ح هو‌شه‌که‌دا ،با یاری ب ه چه‌ند گه‌اڵیه‌ک ده‌کات. ده‌چیت ه ماڵهوه ،ب ه نیازی خواردنی شتێک. بیره‌وه‌ریت ،ب ه توندی به‌ر بێده‌نگیی ژووره‌کان ده‌که‌وێت .له نزیک ته‌باخه‌که ،دوو هێلک ه ده‌بینیت ل ه قاپێکدا .بیر دهکهیتهوه: هێلکه‌کان بکه‌یت ب ه هێلکه‌وڕۆن باشه، یان بیانکوڵێنیت؛ نازانیت. که ل ه تاریکیی کۆاڵندا ،پشیله گاته ئاستی ته‌نه‌که‌زبڵێک و ده ده‌وه‌ستێت. ڕێته ژووره‌وه. پیاوه‌ک ه ده‌گه 61 ژنه‌ک ه مه‌کسییه‌کی ته‌نکی له‌بهئه‌‌ر کردووه و ل ه قه‌راخ سیسه‌مه‌که دانیشتووه. 145 کێ بوو؟ئه‌م سه‌گبابه‌ی ئه‌مدیومانه.ژنه‌که ،سه‌یرێکی کاتژمێری ژووره‌ک ه ده‌کات: 12:25
ئه‌یه‌ڕۆ ،به‌م دره‌نگه ده‌گه‌ڕێته‌وه؟!به‌ڵێ ،ب ه ملی شکاوی .خوا ده‌زانێت ل ه چ حیزخانهیهکبووه. ده‌ی قه‌ینا تووڕه مه‌به.چی تووڕه نه‌بم.تووڕه مه‌ب ه و ئا.پیاوه‌که به ده‌م داکه‌ندنی قاتی خه‌وه‌که‌یه‌وه ،ده‌ڵێت: مه‌کسییه‌که‌ت دابکه‌نه.ژنه‌ک ه مه‌کسییه‌که‌ی داده‌که‌نێت و ب ه ڕووتی ل ه سه‌ر که ڕاده‌کشێت .پیاوه‌ک ه ب ه هه‌ردوو ده‌ست، سیسه‌مه قاچی ژنه‌ک ه به‌رز دهکاتهوه .له‌گه‌ڵ یه‌که‌م ته‌کانی پیاوه‌ک ه و یه‌که‌م هه‌ناس ه و قیژه‌ی ژنه‌که‌دا ،پشیله‌ک ه ده‌گات ه سه‌ر سووچی کۆاڵنه‌که.
دەستنووسی
سەر مقەبا هەژار عوسمان
شەممە :ڕۆژی لەپەلوپۆکەوتن
من ،تینوویه‌تی پێی پێ خستمە ئەم شارەوه.
دووشەممه :ڕۆژی بێقەراری
146
...بیستوچوار ...سیوحەوت ...پەنجاونۆ... تەواو ...نا ...تەواو نابێ! بەاڵم من شەکەت بووم .جرت فرت ...جرت فرت ...چ پووچی و چ داماوییەکە ،پەنجاونۆ جاران (هەڵبەتە تا پەنجاونۆ جاران تاقەتی ژماردنم هەبوو!) بە ژوورێکی بۆگەندا ...هم ...بۆگەنی ناوگەڵی قەحپەکان ،بێیت و بڕۆیت و نەگەیتە هیچ جێ ...هیچ قەرارێک.
یەکشەممە :ڕۆژێک پێش دووشەممە
هەچکات قەحپەیەک به‌م ئەم شارە زیادی دەکرد ،من، منی قوڕبەسەر ،پتر بەم شارەوە مینا مێخی ناو مەزرا دادەچەقێنرام.
سێشەممە :شارێک لەهیچنەچوو!
ئەم شارە ...ئاهـ! لە بیرمە زۆر ئۆردوگ ه و الدێ و شاران بە پێیان گەڕاوم و هەرگیز وێنەی شارێکی ئاوهام وەبەر چاو نەکەوتووە و لە دەمی کەسیشم نەژنەوتووە. من ،منی بەدبەخت و سیگارفرۆشی ئەم شارە ،دەبێ ئەوەم بیر بێ ،کە بیرم نایەتەوە شارێکی لەم چەشنەم لە هیچ جێیەکی دی دیبێ .شارێک ،بێ مزگەوت و بێ مەکتەب و بێ نەخۆشخانە و بێ چی و چی و چی. ئا ...ئێستا ،لە سەر ئەم پارچە مقەبایە دەبێ هەندێک شت لە بارەی ئەم شارەوە بنووسم و جێی بهێڵم. هاهـ! دیسان بۆنی ناوگەڵی قەحپەکانی ئەم شارە؛ ئەم شارەی تەنیا بە کەڵکی ئەوە دێ تێیدا بمری ،ناهێڵن ئاهێک هەڵبکێشم و بە ئاسوودەییەوە لە بارەیه‌و‌ه بنووسم .نا ...نەخێر ،ناهێڵن.
چوارشەممە :.نێزیکبوونەوەی بە دزییەوە هەاڵتن
بەیانی! بەیانی! ...هم ،شتێک دەقەومێ.
پێنجشەممە :ڕۆژی خۆبزرکردن ،قەراخی شار
بە پێچەوانەی گشت ڕۆژەکانی دیکەوە ،شار ،شاری بێ مەیخانە و بێ باخ و بێ قەحپەخانە! ...چۆڵ و بێ سرتە بوو ...چۆڵییەک هەر بەڕاستی بنیام زندەقی دەچوو .زۆر خۆفناک! زۆریش ساردوسڕ .هەنگاوێک...
چوار ...یازدە ...لە ماڵ دوور کەوتمەوە و شار سەرتاپا بوو بە قیژە! هەر ماڵ و هەر دەرکە و هەر پەنجەرە و هەر بان و بنبان بوو؛ قەحپە بێ سیگارەکان لێیانەوە دەیانقیژاند .وامدەزانی هەڕا دەکەم و لە جێی خۆیشم چون مێخ، مێخی ناو مەزرا ،دەچەقیم و نەدەجوواڵم .نا... هەنگاو دوای هەنگاو ...بە سێبەرەکانیاندا هەستم بە بزوانی پێیەکانم دەکرد و دەمزانی ئیتر لەم شارە ،ئەم شارە گەنیوە ،ڕادەکەم...لە گشت کۆاڵنەکانەوە ...لە گشت ماڵ و لە گشت ژوورەکانەوە ...قیژە 61 نەیدەهێشت گوێت لە قیژە ببێ! کە هەنگاوێک پتر دوور کەوتمەوە، بە ئاستەم گوێم لە دەنگی یەکیان بوو 147 دەیقیژاند: ئەم شارە ،بەبێ سیگار خوێنی ئێمە دەیبا.قیژەکەی بە ئەندازەیەک بڵند بوو ،کە خەیاڵی چکانەوەی خوێن و دڕانی شوێنێکیم دەکرد! یەک ...سێ ...پێنج هەنگاوان بەر لەوەی لەو شارە بۆگەنە نەجات بم ،بۆ دوایین جار قیژەی یەکێکی دیکەم لە قەحپەکان ژنەوت ...ناسیمەوە ...بە ناحاڵ... دەنگی پیرەقەحپەکەی هاوسێم بوو (هەڵبەتە لەبەر ئەوە ناسیمەوە ،کە زۆر شەوان لە درزی دیواری حەوشەوە حەمامەکەییم دەدی ...تەماشای مەمکی چرچولۆچ و ڕەشایی بەینی ڕانەکانیم دەکرد و ...من... منی سیگارفرۆشی ئەم شارە ...شاری بێ پیاو و بێ منداڵ و بێ خێزان ...یەکپارچە ناوگەڵم پڕ دەبوو لە لینجی و ژان )...دەیقیژاند: -قەحپە دەبێ هەموو شتێکی هەبێ ،هەموو شتێک...
دەق
لە پێش سوورا و سپیاو و تێاڵکەی ناوگەڵیشەوە ...سیگار! سیگار! ئاای! هەی سیگارفرۆش! هەی حیزی زۆڵ! زوڵمت کرد ...زوڵم! خوا قەت ئەمەت لێ قەبووڵ نەکا ،نا ...نەبەخوا ...قەت قەبووڵی ناکا، خوا!...
مەغریبانێکی درەنگی پێنجشەممە: پارچەمقەبایەکی جێهێڵدراو
ڕێبواری من نەدیدە! ئەوەی ڕۆژێک دەستنووسی سەر ئەم مقەبای سیگارانە دەخوێنیتەوە، گەرەکمە پێت بڵێم :لە بیرمە ،من ،لەو شارە... بێ قەحپە شاری سیگارەکان ،ڕام کرد!
148
من ،تینوویه‌تی پێی لەم شارە پێ خستمە دەر.
كفنی ماندوو كاروان محەممەد فەتاح
چێژی هیچ شتێك تا كۆتایی نییە و لە قۆناغێكی تردا ئەو چێژە بۆ ئازار دەگۆڕێت. سااڵنێكی زۆر ،پێش ئەوەی ببمە پاسەوانی گۆڕستان و كارم دزینی كفنی مردووەكان بێت ،چێژم لە شتێك دەدی ،كە ئێستا بۆم مایەی ئازارە. ناوم (مەردان)ـە ،خەڵكی شار كاتێك بانگم دەكەن ،بە (مەردانی پاسەوان) ناوم دێنن .لێرە ،هەموو كەس بە پیشەكەیدا دەناسرێتەوە ،نەك خۆی ،پرسیار ناكرێ تۆ 149
دەق كێی؟ بەڵكو پرسیار لەوە دەكرێ تۆ چیت؟ منیش بە پیشەی پاسەوانیی دەناسرێمەوە و بەوە ناوم دەركردووە .خەڵكی ئەم شارە منیان خۆش دەوێ و ڕێزی زۆرم دەگرن، بێئاگان لەوەی دزینی كفنی مردووەكانیان لە هەناومدایە ،ناهەقیان ناگرم ،چونكە ڕووخسارێكی فریودەرانەم هەیە و بە بێدەنگییەكەم چاویان لە ئاست خراپەكانم كوێر دەكەم .هەندێ مرۆڤی وەك من گورگێكی پاشوقلدەرن لە پێستی مەڕدا، هەر من نا ،زۆربەی خەڵكی وان، بە تایبەت ئەو زیندووانەی بۆ ئەوەی لە جووڵە و زیندوویی خۆیان دڵنیا بن، بۆ مردووەكانیان دەگرین، دەنێنە تابووتەكان ژێر شانیان و ڕێگه‌ی گۆڕستانەكان دەگرنە بەر ،تا بەو هۆیەوە خراپییەكان و درۆ و فێڵی خۆیان بشارنەوە. 150 پاسەوانی گۆڕستانی (ئیمام محەممەد)ـم، ئەو گۆڕستانە كەوتووه‌تە سەر گردۆڵكەیەك و لە قەراغی شاردایە ،لە نزیكییەوە هەندێ ماڵی زۆر كۆن هەیە ،كە شێوەی بیناسازییان لە هیی سەردەمە كۆنەكان دەچێت ،گومەزیان هەیە و لەبەر كۆنیان درز كەوتووه‌تە دیواری خانووەكان ،هەر بە بینینیان دەتوانیت لە خانووەكانی ناوشار جیایان بكەیتەوە. هەموو كاری من لە شەودا دەست پێ دەكات ،بۆ بڵێم هەموو كار ،من تەنیا یەك كار دەكەم ،ئەویش دزینی كفنی سپیی مردووەكان لە شەودا .بە ڕۆژ ئەو كەسانەی مردووەكانیان دەهێننە ئێرە و ژێر خاكیان دەنێن، هاوكارییان دەكەم ،لەبەر ئەوە نا ،تا وەك كەسێكی باش و بە كەڵك تەماشام بكەن ،نەخێر ،بەڵكو لەبەر
شتێكی تر ،كە تا ئێستا تەنیا خۆم دەیزانم و لەم شارەدا كەس لە مانای ئەو هاوكارییەم نەگەیشتووە. هاوكاریكردنم بۆ زانینی شوێنی مردووە تازەنێژراوەكانە، بۆ ئەوەی شەو كاتێك ئاسمان ڕەنگی ڕەش دادەگەڕێت، لە ناو تاریكییەكی تۆخدا گۆڕی مردووە تازەنێژراوەكە هەڵدەمەوە ،لەبەر چی؟ لەبەر ئەوەی كفنەكەی لەبەر دابماڵم و لە ماڵە یەكژوورییەكەی گۆڕستانەكەدا لەبەری بكەم ،ئەویش بۆ گەیشتن بە شتێكی تر و دۆزینەوەی ونبوویەك .مرۆڤ وایە ،هەر شتێك لە پێناو گەیشتن بە شتێكی تردا دەكات. من (ئەستێرە)ـم ،پورزای (مەردان) ،مەبەستم (مەردان) ـی پاسەوانی گۆڕستانەكەی نزیك ماڵمانە .ئەو ئێستا زۆر پیر بووە ،بەاڵم هێشتا ڕەنگوڕووی منداڵی لە ڕوویدا دەبریسكێتەوە ،ئێستاش وەك منداڵێك بە شەوقێكی زۆرەوە دەژی .جاران دزێكی خۆشەویست و منداڵێكی چەتوون بوو ،لە دزیندا زۆر هونەری بە كار دەهێنا ،تەنیا من دەمزانی ئەو دز بوو ،ماڵی خزم و دراوسێكانی هەموو تااڵن كردبوو ،بەاڵم ئێستا پاسەوانی گۆڕستانە ،نازانم لەو گۆڕستانەدا جگە لە پاسەوانیی مردووەكان هیچ كارێكی تر دەكات یان نا؟ مردووان پاسەوانیان بۆ چییە؟ بڵێی لە گۆڕستاندا ژیانێكی تر هەبێت و ئێمەی زیندوو هەستی پێ نەكەین؟ وتم (ئێمەی زیندوو!؟) بەڵێ ،ئێمەی زیندوو! (مەردان) كاتێك منداڵ بوو كەرەستە و شتی زیندووەكانی دەدزی ،بەاڵم ئێستا لەگەڵ مردووەكاندا دەژیێت ،بڵێی بتوانێ دزی لەوانیش بكات؟ ماڵی ئێمە سەد مەترێك لە گۆڕستانەكەوە دوورە ،زۆر جار سەر لە (مەردان) دەدەم و خواردنی بۆ دەبەم ،منی زۆر خۆش دەوێ ،چونكە دەڵێ" :ئەستێرە زۆر هاوكاریم دەكات و پێمەوە ماندوو دەبێت ".وتم زۆر جار سەری لێ دەدەم؟ بەڵێ ،بەاڵم مەرجی چوونم بۆ الی ،ئەوەیە، كە تەنیا لە ڕۆژدا بیبینم و خواردنی بۆ ببەم ،یان ئەگەر كارێكم پێی هەبێت ،دەبێت لە ژێر ئاسمانی ڕووندا بڕۆم بۆ الی ،ئەویش هەروا دەكات ،تەنیا لە ڕۆژدا دێت بۆ
ماڵمان ،نازانم ئەمە بۆ دەكات! ماوەیەكی زۆرە ئەو گومانە لە سەرمدا دەخوولێتەوە و هەڵهێنانی ئەو مەتەڵە پڕ ئەفسوونە بووەتە ماخۆالنم ،كە پوورزاكەم بۆچی نایەوێ لە شەودا كەس ببینێ و كەس بیبینێ؟ بە منداڵیش كچێكی بزێو و سەركەش بووم، هەمیشە دەمویست ئاگام لە هەموو ئەو شتانە بێت ،كە لە دەوروبەرم ڕوو دەدەن ،تەنانەت هەوڵم دەدا بزانم كێ كێی خۆش دەوێ و كێش ڕقی لە كێیە ،وام هەست دەكرد بەو كارە دەتوانم خۆشەویستیی هەموان بە دەست بهێنم ،بۆیە نهێنیی زۆر لە خزمەكانم الی من بوو ،زۆر كات هانایان بۆم دەهێنا و منیش لە پێدانی نهێنیی باش و پێویست دڵفراوانیم دەكرد و پێم دەدان ،بەاڵم نازانم بۆ دوای ئەوەی (مەردان) كاتێك تەمەنی تەنیا بیست بەهار بوو ،بووە پاسەوانی گۆڕستانی (ئیمام محەممەد) و پێمانی گوت ،نامەوێ كەس لە شەودا سەردانم بكا، زاتی ئەوەم نەكردبوو بگەڕێم بە دوای ئەو نهێنییەدا، ڕەنگە بە هۆی ئەوەوە بێت ،كە (مەردان) ژیانێكی زۆر لەوە ئاڵۆزتری هەبوو ،من بتوانم بە هەوڵێك دركی پێ بكەم ،لەوانەیشە لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت ،كە دایكم چیرۆكی سەیر سەیر و ترسناكی لە بارەی ئەو گۆڕستانەوە بۆ دەگێڕامەوە و هەمیشە پێی دەگوتم: "ئەستێرە گیان! شەوان مردووەكانی ئەو گۆڕستانە لە گۆڕەكانیان دێنە دەرەوە و بە ناو كۆاڵن و شەقامەكانی شاردا دەگەڕێن ،هەر كەس بیانبینێت ،زەندەقی دەچێت، بۆیە هەرگیز نەكەی شەوان بچیتە دەرەوە ".وتم هەر لە منداڵییەوە كچێكی بزێو و سەركێش بووم؟ بەڵێ ،بۆ ئەوەی بزێوی و سەركەشیی خۆم بسەلمێنم ،وزەم دایە بەر خۆم و شەوێك لە شەوە گەرمەكانی كۆتایی مانگی شەشی ساڵی ( )1988فانۆسێكم هەڵگرت و هێواش هێواش هەنگاوم بەرەو گۆڕستانی (ئیمام محەممەد) نا. كاتێك بە سەر خاكە زبر و بەردەاڵنەكەی نێوان ماڵی خۆمان و گۆڕستانەكەدا دەڕۆیشتم ،بە جۆرێكی وا هێمن پێم زەوییەكەی ماچ دەكرد ،هەندێ كات هەستم دەكرد
قاچەكانم لە هەوادا دەڕۆن و لە نێوان قاچەكانی من و زەویدا بۆشاییەك هەیە ،كە نایەڵێت قاچی من و زەوی بە یەك بگەن ،بۆ ئەوەی بزانم بە ڕێگه‌دا بۆ شوێنێك دەڕۆم و دڵنیا بم لە بۆشاییدا نیم ،چەند چركەیەك هێزێكی زۆرم خستە سەر پێاڵوەكانم و لە زەویم خشاندن .دەزانن بۆ وا هێمن و نەرم دەڕۆیشتم؟ چونكە دەمگوت نەك دایكم و مردووەكان بمبینن و نەیەڵن كلیلی ئەو نهێنییە بدۆزمەوە .فانۆسەكەم بە دەستی ڕاست گرتبوو ،تیشكێكی زۆر كزی هەبوو ،تەنیا چەند مەترێك بەرپێی خۆم دەبینی، تا گەیشتمە بەردەم دەرگه‌ی 61 گۆڕستانەكە چەندین جار پێم هەڵكەوت ،لەترم دەدا و دەكەوتمە سەر زەوی ،پێیەكانم دەسووڕان و 151 ئازاری زۆرم پێ دەگەیشت ،بەاڵم لەبەر زانینی نهێنییەك هەستم بە ئازاری كەوتنەكان نەدەكرد ،ئەو نهێنییەی ،كە تا ئەو ساتە بووبووە مۆتەكەیەك و هەموو شەو دەهاتە خەوم ،بینی دەگرتم و هەناسەی دەبڕیم .مرۆڤ لە ساتی گەڕان بە دوای نهێنییەكی گرنگدا هەست بەو ئازار و ناخۆشییانە ناكات ،كە بە هۆی زانینی نهێنییەكەوە دێنە پێشی. لە پەنا دیوارێكی گۆڕستانەكە و لە ژێر دارهەنجیرێكدا لەنگەرم گرت ،بۆ ئەوەی ئەو هەست بە بوونم نەكات، فوویەكی هێواشم لە تیشكی فانۆسەكە كرد ،كەوتە سەما و دواتریش كوژایەوە ،تا فانۆسەكەم نەكوژاندەوە، نەمزانی دنیا وا تاریك بووە .نزیكی كاتژمێر هەشت بوو ،هیچ دەنگێكم نەدەبیست ،گەاڵی دارەكانی لێواری گۆڕستانەكە نەدەجوواڵنەوە و خشەیان نەدەهات، بێدەنگییەك باڵی بە سەر شەودا كێشابوو ،بەرچاوم تاریك بووبوو ،هیچ شتێكم بەدی نەدەكرد ،هەستم كرد
دەق لە شوێنێكم تەنیا تاریكی سەروەرە ،دواتر وردە وردە چاوم لەگەڵ تاریكییەكدا ڕاهات و توانیم بە تەڵخی شتەكان ببینم .لە پڕ چاوم بە تیشكێك كەوت ،تەماشای مەترێك سەرەوەی تیشكەكەم كرد و ڕووخسارێكی لێڵم بەدی كرد ،كەسێك بوو ،لە ڕۆیشتنیدا هەستت دەكرد مرۆڤێكی پیر و ساڵداره، چونكە كاتێك بە ناو گۆڕستانەكەدا دەڕۆیشت ،پشتی چەمابووەوە .ڕوونتر بینیم، جامانەیەكی ڕەشی ئااڵندبووە سەریەوە، كە خاڵی ورد وردی سپیی تێدا بوو .بە دەستێكی فانۆسێكی وەك ئەوەی من و بە دەستەكەی تری دارێكی درێژی وەك خاكەنازی گرتبوو ،یەكسەر ترپەی خێرا و بەرز كەوتە ناو دڵمەوە و هەستی ترس ڕژایە گیانمەوە .لە دڵی خۆمدا گوتم: "ئەو كەسە كێیە؟ بەو شەوە تاریكە 152 لە نێوان ئەو كێل و گۆڕانەدا چی دەكات و بۆ چی دەگەڕێت؟!" لە بەردەم گۆڕێكدا نووشتایەوە ،سەری سووڕ دا و سەیری دەوروبەری خۆی كرد ،لە تیشكی فانۆسەكەی دەستی نزیكتر بووەوە، ئۆو! ئەوە (مەردان)ـە ،لە سەر ئەو گۆڕە چی دەكات؟! پێش ئێستا وتم (مەردان) زۆر پیر بووە؟ بەڵێ، كاتێك تیشكە كزەكەم لە سەر ڕووخساری بینی ،لۆچە ئەستوورەكانی دەموچاوی بە جوانی خۆیان نیشان دەدا. یەكێك لە شەوەكانی سەرەتای مانگی نۆی 1930ـیە، مندااڵن بە قاووقیژ و داخستنی بەهێزی دەرگه‌ی ماڵەكانیان ،بۆ یاریی فڕیوە ،گرتن و بەردان ،چاوشاركێ دەچنە دەرەوە .هەر كۆمەڵە منداڵێك پێكەوە یاری دەكەن ،هەندێكیان فڕیوە ،هەندێكی تریان گرتن و
بەردان ،دوو منداڵیش بە تەنیا و پێكەوە چاوشاركێ دەكەن ،ئەم كچۆڵە و كوڕیژگەیە جیاواز لە منداڵەكانی تر چێژی زۆر لە یاریی چاوشاركێ وەردەگرن و هەر تەنیا ئەو یارییەش دەكەن. كچۆڵەكە پێشنیارێك بۆ یاریی ئەمشەویان دەكات و دەڵێ: هەموو شەوەكانی تر تۆ چاوی منت دەبەست و خۆتتلێم دەشاردەوە ،منیش جۆم دەكردی ،حەز دەكەم ئەمشەو من چاوی تۆ ببەستم و خۆمت لێ بشارمەوە ،تۆ من جۆ بكەی ،باش؟ ئاخر من زوو تۆ جۆ دەكەم ،حەز ناكەم یارییەكەمانزوو تەواو بێت. ئەگەر ڕازی نەبی ،من یاریت لەگەڵ ناكەم و دەڕۆمەوەبۆ ماڵی خۆمان ،ئیتر هیچ شەوێكی تریش بۆ یاری نایەمە دەرەوە و چاوەڕێم نەكەی. باش ،ڕازیم ،بەاڵم توند چاوم ببەستە ،بۆ شوێنیدووریش مەڕۆ ،تەنیا لەو جێگه‌یانە خۆت بشارەوە ،كە من خۆم تیا شاردبووەوە. باش ،دەی كوا پارچەپەڕۆ سپییەكەم بدەرێ.كوڕیژگەكە دەستی بە ناو گیرفانی ڕاستی پانتۆڵە بچووكەكەیدا گێڕا ،پارچەپەڕۆكەی (كە هیی كچۆڵەكە بوو) دەرهێنا و خستییە ناو دەستی كچۆڵەكەوە ،بۆ ئەوەی چاوی ببەستێ( .مەهتاب) هەوڵی زۆری دا ،تا توند لە دواوە پەڕۆ سپییەكە گرێ بدا و نەكرێتەوە، چەند جارێك جەختی لێ كردەوە ،كە ئایا چاوی دەبینێ، یان نا ،دوای ئەوەی دڵنیا بوو كوڕیژگەكە هیچ نابینێ، خۆی شاردەوە و پێی گوت: ئێستا چاوت بكەوە!كوڕیژگەكە چاوی كردەوە ،بە هۆی ئەوەی كچۆڵەكە گرێی توندی لە پەڕۆكە دابوو ،بە خێرایی چاوی وەك تیشكی مۆمی بەر هەوا دەپرتاند و سەری بۆ چواردەوری خۆی دەسووڕاند .كەوتە گەڕان بۆ جۆكردنی كچۆڵەكەی هاویاریی ،زۆر گەڕا ،كەالوە تاریكەكان ،كۆاڵنە تەسك
و شێدارەكانی ئەو نزیكانە ،ئەو كۆاڵنانەی ماڵەكانیان تەنیا یەك گڵۆپی تێدا دەسووتا ،هەتا ئەو ماڵە چۆڵەش گەڕا ،كە پێش دوو ڕۆژ خاوەنەكەی جێی هێشتبوو و ڕووی لە شارێكی تر كردبوو ،بەاڵم لە هیچ یەكێ لەو شوێنانە هەواڵێك لە كچۆڵە نەبوو ،ئاخر ئەم تەنیا لەم شوێنانە خۆی دەشاردە و ڕووی لە هیچ شوێنێكی تر نەدەكرد ،دەبوو ئەویش هەر وای بكردایە ،بەاڵم وا دیارە وای نەكردووە .ڕۆیشتەوە بۆ ناو منداڵەكان و بە وردی چاوی بە ناویاندا گێڕا ،تا كچۆڵەی هاوڕێی بدۆزێتەوە ،كەچی لە ناو ئەوانیشدا نەبوو ،پرسیاری لە یەك -دوو منداڵی هاوڕێی كرد و ئەوانیش بێئاگایی خۆیان لە بینینی (مەهتاب) دەربڕی .هەناسەی سوار و ڕەنگی بزڕكابوو ،كاتێك الی منداڵەكان قسەی دەكرد، تۆنی دەنگی وەك كوڕە هەرزەكارێك گڕ بووبوو .بیری كردەوە ،كە ڕەنگە بۆ ماڵ ڕۆشتبێتەوە ،چونكە زۆر شەوی تر ،بێ ئەوەی ئەمی جۆ كردبێت ،دەڕۆشتەوە ماڵ و تاقەتی یاریی نەدەما ،بەاڵم هەرچەندی كرد ،نەیتوانی بڕوات بۆ ماڵیان و هەواڵێكی (مەهتاب) بزانێت .ئێستا ئەو هەستە تیایدا سەروەرە ،كە كچۆڵەكەی ون كردووە، ونكردن وایە ،مرۆڤ گەر یەك جار كەسێك یان شتێك ون بكا ،ئیتر هەرگیز نایدۆزیتەوە ،گەر ئەو كەس و شتەیش ببینێتەوە. ماوەیەك لە شوێنی یارییەكە مایەوە و چاولەڕێی هاتنەوەی (مەهتاب) بوو ،تا بگەڕێتەوە و كۆتایی بە یارییەكەیان بهێنن و هەر یەكەو بڕۆنەوە ماڵی خۆیان ،بەاڵم كچۆڵەكە بۆ شوێنی یارییەكەش نەگەڕایەوە .نائومێدانە ڕێگه‌ی ماڵەوەی گرتە بەر ،دایكی لە سەر سەكۆی حەوشەكە جێگه‌ی نووستنی بۆ ڕاخستبوو ،ئەویش بێ قسە و بە دڵێكی مندااڵنەی ناسكەوە چووە ژێر جێگه‌كەی و بیری لە دیارنەمانی (مەهتاب) دەكردەوە ،هیچ شتێك لەوە ناخۆشتر نییە ،منداڵێك خەمی هەبێت ،لە ناخەوە خۆی بخواتەوە و بە كەس نەڵێ چ خەمێكم هەیە. لە هەڵدانەوەی گۆڕەكاندا ،لە یەك كاتدا و بێ ویستی
خۆم گومان و چێژ و ترسم تێكەڵ دەبن و بۆم جیا ناكرێنەوە .زۆر ماندوو دەبم ،تا خۆڵی سەر گۆڕەكان ال دەبەم ،هەڵیاندەستێنمەوە و پشتیان دەدەمە كێلی گۆڕەكەی خۆیانەوە و دایاندەنیشێنم ،تا كفنە سپییەكەیان لەبەر دابكەنم .هەرچەندە مردووەكان زیاتر لە زیندووەكان دەمترسێنن ،چونكە زۆریان دوای البردنی خۆڵی سەر گۆڕەكانیان، كاتێك تیشكی فانۆسەكەیان لێ دەدەم ،ڕووخسارێكی ترسناك و پێستێكی ڕەق و بێدەنگییەكی دڵلەرزێنیان هەیە ،بەاڵم چێژی زیاتریشم پێ دەبەخشن، 61 زیندووەكان نامترسێنن ،بەاڵم ئازارم دەدەن و لە چێژ بێبەریم دەكەن ،هەموو چێژێك لە ناو ترسی 153 گەورەدایە ،من تا نەهاتمە ئەم گۆڕستانە و مردووەكانم بە چاوی خۆم نەدی ،نەمدەزانی چێژ لە كاری مەترسیداردایە .ئەمەی ئێستا خەریكی هەڵدانەوەییم 182ـەمین گۆڕی مردووە ،كە تا ئێستا لەم گۆڕستانە هەڵمداونەتەوە. دوای قۆناغی منداڵیم ئەمە یەكەم جارمە ئاوا بە شەو بێمە دەرەوە ،ماڵەوە و ترسی خۆم تا ئێستا ڕێگریی ئەوەم لێ دەكەن ،بە تایبەتی كاتێك ماڵی ئێمە نزیكی گۆڕستانێكی گەورە و ترسناكە ،شەوانی هەر چوار وەرزی ساڵ ،كاتێك دەچوومە ژێر جێگه‌ی خەو ،سەرەتا زیندەخەونم بەو كوڕەوە دەدی ،كە هاوپۆلم بوو ،زۆر یەكدیمان خۆش دەویست ،بەاڵم ماڵیان گواستەوە بۆ شارێكی گەورەتری دوور لەم شارە بچووكەی ئێمە و ئیتر هەرگیز نەمبینییەوە ،دوای تەواوبوونی زیندەخەونی هەمیشەییم ،بیرم لەو نهێنییە دەكردەوە ،كە بۆچی (مەردان) نایەڵێ كەس بە شەو بیبینێ! دێمەوە سەر خۆم و جووڵەی (مەردان) دەخەمە ژێر چاودێریی
دەق وردەوە ،دەبێ چ بكات؟ هەستایە سەر پێ و بە هەردوو دەستی داری خاكەنازەكەی گرت ،كەوتە البردنی خۆڵی گۆڕێك ،ئەوە چی دەكات؟! خۆ ئەوە گۆڕەكەی هەڵدایەوە، وای! مردوویەكی هێنایە دەرەوە ،دەستی بۆ كفنەكەی برد و لەبەری داماڵی ،مردووەكە ڕووت بووەوە ،لەشم داهێزرا و لە جێی خۆم وشك بووم ،ئەمە یەكەم جارمە مردوویەكی ڕووت ببینم .لە ڕووخساری (مەردان)یشدا هەستم بە ترس و شڵەژان نەكرد ،پێ دەچێت لەگەڵ ئەم پیشەیەدا ڕاهاتبێت ،وای! نازانم ،بۆ هێندە لە بینینی مردوو دەترسم؟ لە كاتێكدا زیندووەكان جێی ئەوەن لێیان بترسم .چاوم دادەخەم و دەمەوێ دیمەنی ڕووتی ئەو مردووە نەبینم، بەاڵم هەوڵەكەم بێ ئاكام دەبێت، جارێكی تر و بێ ئەوەی خۆم پێی 154 بزانم چاوم دەچێتەوە سەر (مەردان) و مردووە ڕووتكراوەكە ،دەمەوێ چاو دابخەم، بەاڵم هێزێك لە ناوەوە پێم دەڵێت" :ئەستێرە! نابێت بترسیت .تۆ! ئەمشەو بۆ زانینی نهێنییەك هاتوویت، بڕۆ پێشەوە و پرسیار لە (مەردان) بكە ،بزانە بۆچی ئەو گۆڕانە هەڵدەداتەوە؟ بۆچی كفن لەبەری مردووەكان دادەماڵێ؟ بۆچی؟ "...ترس ئارەقی زۆری پێ كردووم، وام هەست دەكرد لەبەر خۆری گەرمی هاویندا وەستاوم و سەرم تاوەسووت بووە ،وردە وردە چوومە پێشەوە و لەشم نا ،دڵم دەلەرزی( .مەردان) سەرێكی هەڵبڕی و گوێی بۆ دەنگێك هەڵخست ،زانیم ئەویش ترسی لێ نیشتووە .گەیشتمە الی و بە دەنگێكی هەڵبزڕكاوەوە ساڵوێكم لێ كرد ،ئەویش بە هەمان دەنگی من و ڕەنگی
تاساوەوە ساڵوەكەی سەندمەوە ،ورەم دایە بەر خۆم و وتم: (مەردان) ،بۆ ئەو مردووەت لەو گۆڕە دەرهێناوە وكفنەكەی لەبەر دادەكەنی؟! ها؟ نا ،ئەوە هیچ نییە ،تەنیا كفنەكەی پاك دەكەمەوە!نا ،ئەوە ڕاست نییە ،تۆ دەتەوێ شتێك لەو مردووەبكەی ،دەتەوێ تۆڵە لەو مردووە بكەیتەوە؟ بەڵێ.تۆڵە لە زیندووەكان دەكرێتەوە ،نەك مردووەكان.تازە تۆ بە هەموو شتێكت زانی .با بچینە ژوورەوەهەموو شتێكت پێ دەڵێم. كاتێك گوتی "هەموو شتێك"ـت پێ دەڵێم ،هەستم دەكرد ئەو نەك هەموو شتێكم پێ ناڵێ ،بگرە یەك شتیشم لەو هەموو شتە پێ ناڵێ ،كە بڕیاری داوە پێم بڵێ. (مەردان) هەستایە سەر پێ و خۆی تەكاند ،پێكەوە چووینە ژوورەكەی ،كە كەوتبووەوە بەشی ڕۆژئاوای گۆڕستانەكە. لە ساتی چوونەژوورەوەدا (ئەستێرە) لە دوای (مەردان) ـەوە دەڕۆیشت ،بۆ ئەوەی تەواو هەست بەو گۆڕانە لەناكاوە بكات ،كە لە ڕووخسار و جەستەی پوورزاكەیدا ڕووی دابوو .چوونە ژوورەوە و دانیشتن( ،ئەستێرە) بێ ئەوەی چاوەڕێی ئەو بكات ،سەیری دەمارە سەوزەكانی دەستی (مەردان)ی دەكرد ،كە لەبەر تیشكی فانۆسەكە وەك هێڵی الری سەر نەخشەكانی لێ هاتبوو .دەستی بە پرسیارە زۆرەكانی كرد و گوتی: (مەردان) گیان! ئەمە یەكەم جارمە بە شەو دەتبینم،لە ڕۆژدا گەنجتر دەردەكەوی ،بەاڵم لە شەودا زۆر پیر دیاری. بێ ئەوەی ئەو قسەیەی (ئەستێرە)ی بە الوە گرنگ بێت ،گوتی: (ئەستێرە) گیان! خۆت دەزانی ماوەیەكی زۆرە لەمگۆڕستانەدا دەژیم ،لە پێناوی یەك شتدا ،ئەویش ڕاكردن لە زیندووان .ماوەیەك لەگەڵ زیندوواندا ژیام ،ئازاری
زۆرم چەشت ،بۆیە بڕیارم دا ئیدی لەگەڵ مردوواندا بژیم، ئەوە ئێوەن لە دوورەوە وا تێدەگەن ،كە ئەوانەی لێرەن جووڵەیان نییە و ناتوانن بژین ،بەاڵم لە ڕاستیدا وا نییە، ئەوان جوانتر لە زیندووەكان دەژین ،دنیایەكی ئارام و جیهانێكی بێدەنگی پڕ لە ژیانیان هەیە. (ئەستێرە) كەمێك بێزارانە خۆی نیشان دا و ویستی وەاڵمی پرسیارەكەی دەست بكەوێت .جارێكی دی لێی پرسییەوە: (مەردان) ،پێم بڵێ ،كفنی ئەو مردووەت بۆ چی بوو؟بۆ لەبەریت داماڵی؟ چی لێ دەكەی؟ چونكە مردووەكان پێویستیان بە كفن نییە ،ئەوانجەستەی ڕووتیان لەگەڵ خاكدا تێكەڵ دەبێت و گەر پارچە قوماشە سپییەكانی بەریان دانەكەنرێت ،لەژێر خاكدا دەڕزێن .كفن بۆ زیندووانە ،نەك مردووان ،كفن بۆ ئەوەیە ناشیرینییەكان بشارێتەوە .مرۆڤ ،كە دەمرێت ڕۆحی بۆ ئاسمان و جەستەشی بۆ ژێر زەوی دەچێت، كفن بۆ كەسێكە لە سەر زەوی بێ و خراپەكانی خۆی پێ دابپۆشێت. (ئەستێرە) وەك ئەوەی بڕوای تەواو بە قسەكانی پوورزاكەی نەكات ،سەیرێكی بنمیچی ژوورەكەی كرد، دوو فەردەی هەڵواسراوی پڕ لە شتی سپی بینی ،سەرەتا وایزانی لۆكە ،یان پەمووی تێدایە ،بەاڵم كاتێك وردتر تەماشای كرد ،بینی هەمووی كفنی مردووە ،هەناسەی توند بوو ،بۆی دەركەوت ،كە بۆچی بە درێژایی ئەم هەموو ساڵە نەیهێشتووە كەس لە شەودا بێتە ئەم گۆڕستانە و بیبینێ ،چونكە كفنی زۆری مردووەكانی ئەم گۆڕستانە لێرەن ،الی (مەردان) ،بۆیە نەیهێشتووە لە شەودا كەس بۆ الی بێت ،بۆ ئەوەی ئاشكرا نەبێت .بڵێی لە ناو ئەو پارچە قوماشە سپییانەدا بۆ چی بگەڕێت؟ جارێكی تر لە (مەردان)ی پرسی: پوورزاكەم! هەموو ئەمانەی تۆ دەیڵێی ڕەنگە ڕاستیبن ،بەاڵم تۆ وەاڵمی پرسیارەكانی منت نەدایەوە .كفنی ئەو مردووانەت بۆ چییە؟ لەوە ناترسی كەسوكاری
مردووەكان گۆڕەكانیان هەڵدەنەوە و ببینن كفنی مردووەكەیان نەماوە ،یەكسەر گومان لە تۆ دەكەن. نا ،خەمی ئەوەم نییە ،هیچ زیندوویەك مردوویخۆش ناوێ ،كاتێكیش دێنە سەر گۆڕەكانیان و بۆیان دەگرین ،لە ڕاستیدا دەیانەوێ بزانن ،كە تا ئێستا دەژین و لە سەر زەوین ،جیاوازن لە مردووەكانی ژێر خاك. ئەی كاتێك گۆڕەكان هەڵدەدەیتەوەترس داتناگرێت؟ مرۆڤ هەموو كارێك بۆ چێژدەكات ،هەموو چێژێكیش ترسی خۆی هەیە ،هەر كارێك 61 ترسی نەبێت ،چێژیشی نییە. بردنی كفنی مردووەكان بۆ من چێژی زۆری هەیە ،وەك چۆن لەگەڵ 155 داكەندنی كفنی بەر هەر مردوویەك، خەریكە ترس دڵم بۆ خۆی دەبات ،ئەم چێژە یان ئەم كارە تەنیا بۆ گەیشتن بە شتێكی تر، یان بڵێم چێژێكی تر دەكەم. ئەو شتە چییە؟شتێكە دەمەوێ پێی بگەم.تا ئێستا پێی نەگەیشتوویت؟نەخێر .ڕاستییەكەی (ئەستێرە) گیان! ئەو كاتەیگەنجێتیی خۆم لەناو مرودووەكاندا پیر كرد ،مانای وا بوو منداڵیی خۆم ڕەت كردووەتەوە ،كە بریتی بووە لە ژیان لەگەڵ زیندووەكاندا. ژیان لە گۆڕستاندا و لەگەڵ مردوواندا چۆنە؟یارییەكە ،زیندووان ناچارت دەكەن بیكەیت.دوای ئەو شەوەی كچۆڵەكە یارییەكەی جێ هێشت، ونبوون ڕووی دا و كوڕیژگەكەش زوو گەورە بوو... فەردەكانی كفنیش كەمێكیان مابوو پڕ بن.
بڕوانە ئێرە... چ جەهەننەمێكە بێ
تۆ!
ڕاهۆز کامەران
پەنجەرە بە ڕوومدا ناكرێتەوە باخچە بۆم پێناكەنێ گۆرانی تاقەتی پیاسەی نەماوە لەگەڵمدا، _تۆ_ لێرە نیت. * بەهار... نایەت و شەو ناڕوات. باران... نابارێ و تەنیایی خۆش ناكاتەوە. 156
خۆر ...هەڵنایەت و من تا ئەبەد تاریك دەبم، _تۆ_ لێرە نیت. * ژیان ...ژانە پەنجەرە ...زیندانە سەفەر ...وێڵبوونێكی ئەبەدییە بێ _تۆ_! * چۆلەكەكان دەجریوێنن دایكم دەڵێ :كەسێك دێت! من سەر بەرز دەكەمەوە بۆ ئاسمان و بیر لە جریوەی چۆلەكەكان و تەپەی پێی _تۆ_ دەكەمەوە! * شەو دەڕوا بەیانی دێت بەیانی دەڕوا و بەم جۆرە حەفتەی من بێ هاتنی _تۆ_ و ڕوودانی هیچ شتێك ساڵ دروست دەكات! * 12_11_10_9_8_7_6_5_4_3_2_1 1_2_3_4_5_6_7_8_9_10_11_12 میلی ڕاڕای كاتژمێرەكەم لەسەر كامە ژمارەی چاوەڕوانی بوەستێنم تۆ دەردەكەویت؟ * تا ئەبەد دەرگه‌كە پێوە نادەم تا بەیانی قیامەت من لە پەنجەرەكەوە لە ڕێی ڕۆیشتنی تۆ دەڕوانم حەقیقەتی بەدم!.. * ژیانی من تاریكە وەك قوواڵیی ئەشكەوتێكی پشت لە خۆر
61 157
دەق دوای _تۆ_! * دەرزی ئاژەنكردنی ڕۆح لە لەبیركردنی_ تۆ_ ئاسانترە! * بروانە كۆاڵن چەند تەنیایە باران چەند بە خەمگینی دەبارێ من چەند شاعیرانە ئەوەرێم بێ_تۆ_. * هەنارێكی گرتووە ڕەنگی لە تەنیاییم دەچێ بارانێكی لێ بووە لە عیشقەكات، ئەو ئێوارەی پیاسەیەمان! * لە سەر لقی درەختی حەوشەكەمان باڵندەیەك وەك ئیستای من بیری لە_تۆ_ دەكردەوە، دوێنێ! * لەبەر _تۆ_دا سەیركردنی خود بەخشینی مانایە بە ژیان! * كە لە دڵی تۆدا نیم ئیتر دڵی كانی و ماسی و باخچە و هەتاو و تریفە و نیشتیمان و مانگ بە جەهەننەم! 158
ماچم بكە كاتێك باران دەبارێ
كەتایۆن ریزخەڕاتی لە فارسییەوە :جەبار سابیر
دەگەڕێمەوە و پێكەوە لە جووڵەی هەورەكان دەنواڕین كاتێك بە سەر پێستماندا تێدەپەڕن گریمانەی بكە ئێرە چیایەكە و لە دامێنەكەی دانیشتووین پێكەوە سەیری یەكتر و هەورەكان دەكەین. گەر بتەوێ دەمرم ئەوسا هەر لێرە دادەنیشی و دەست بە گیا نووستووەكاندا دەهێنی ماچم بكە كاتێك بەفر دەنیشێتە سەر جێگەی بەتاڵی من
159
دەق سەر گیا نووستووەكان. من لە سێبەری هەورەكانەوە دەبارم لە خۆم كە هەرگیز تۆی بیر ناكەوێتەوە دڵم تەڕتەڕە و كراسەكانم لە سەر لقەكه‌مان وەك قەلەڕەش بوونەتە شەختە. دەستەكانم بە تاجەگوڵینەی سپییەوە پیر دەبن دەگەڕێمەوە و قژم دووبارە لە پەنا گوێیه‌كانمەوە گرد دەبێتەوە.
160
هەورەكان تەواو نابن سەیر دەكەیت نیم و شوێنپێیه‌كانم تا ئەوسەری دامێنەكە رایان كردووە. دەچمە پێش و وێنەی پیاوێك بە كاڵو و ئەوینەوە لە جووڵەی سێبەرەكاندا شێوە دەگرێت نیم و نۆتەكان لە پیاو و باراندا دەبارێن.
ژن ژن ڕووەو دەریا لە سەر پیانۆكە ڕاكشاوە. ئاو تا سەر كلیلە سپییەكان هەڵكشاوە لە كلیلە ڕەشەكانەوە گۆرانیی مەلەوانان دەگاتە گوێ. ژنەكە تلێك دەدا و دارستان بە سەوزەی لینجییەوە لووتی پڕ دەكات مەلەوانان بە قەدی دارەوە لە خەونەكانی ئەو تێپەڕیبوون ئەو كچێكی منداڵكار بوو و گۆرانیی گەلەریی دەوت كوڕەكان بە قەدی دارەكانەوە... مانگ هەڵهات ئاو قامكەكانی ژنەی
61 161
دەق
لە سەر كلیلەكان هەڵگرت هەورەكان داكشابوون سوورمەیی سپی نیلی
162
جگە لە مەمكەكانی كە دورگەگەلی نیوەڕووت بوون شتێك نەدەبینرا مەلە دەریاییەكان ساتێك لێی دەنیشتنەوە ئاسمان داكشابوو و گۆرانیی مەلەوانان بە كلیلی سپی دەژەنرا تلی دا و ئاو دوورگە چكۆلەكانی لە خۆیدا نوقم كرد.
قژی درێژ بە قژی درێژ و سنگی گەرمەوە بانگی وی دەكەم بۆ زۆران شڤالییە بە ڕمێكی پۆاڵوە پێ بە ئاوزەنگیدا دەنێ بۆ نێو دوو بورجی سپی بە فانۆسی مردووان بە نێو تونێڵەكاندا دەڕۆم شەمەندەفەرێك ئاژێر لێ دەدا و زەنگەكان بە ژمارەی ساڵەكانی تەمەنی من لێ دەدرێ لە وێستگەی دواتر ...دادەبەزم بە سەر شەقامەكاندا دەڕۆم و بە ڕووخساری ئەو پیاوانە پێدەكەنم كە ئیدی من نابینن
61 163
دەق
هێشتا قژم درێژە سنگم گەرم و كەروێشكە سپییەكان بە لەرزەی دامێنم هەڵبەزودابەز دەكەن دەگەمەوە ماڵێ چەپكێك لە كاغەزەكان لە ئاگرەكەدا دەسووتێنم
164
لە سەر تاقچەكان مۆمی ڕەش دەسووتێن هێشتا باوەڕی نەكردووە و ڕمی پۆاڵیین بە كوتانەكانی سمی ئەسپەكەی بە نێو دوو بورجی سپیدا دەچێتە پێش.
سەرچاوە:
بە كسی نگو كتایون ریزخراتی انتشارات اهنگ دیگر چاپ اول1387 ،
گەر تـــۆ نەبی هەڵبژاردەیەک لە شیعری وەحید عیمرانی لە فارسییەوە :توانا
نامە ساڵو گوڵێ.. پییتەکانی سەرەتای ئەم سێ دێڕە پێکەوە بچنە.. تا دەردم بزانی؛ عەیبی ئەم ئازارە ئەوەسە تا ویساڵ شەوی بێ کۆتایی و بێ مانگ ببڕی قاچی بێ سروەتت هەڵنێیت هەتاکو قاف 165
دەق
ڕووداو تیا ماوم!.. لە ڕوودانی دوو دەنگی پەیاپەی؛ هەڵدانی بەردێک بۆ سەر ڕووی ئاو و ڕاکردنی ماسییەک لە‌قوواڵییدا..
بـــــا و بی بـ ــا لەسەر لقە بەرزەکانی بییەکە بۆ بێچووە قەلەڕەشێکی تەنیا؛ الی الیە دەکا..
باران
166
باران کە دەبارێ کات و شوێن پێکەوە لە ئامێز دەگرێ لە سەفەری تەم‌ومژاویی ئەم کەشەدا کێ چوزانێ کە دڵۆپەکانی ئەم بارانە.. هەرکامیان کەی و لە کامە دەری ــاوە هاتــوون... نهێنییەکە بۆ خۆی بارانیش!..
خاڵ خاڵی کۆتایی بۆ شیعرێکی درێژ؛ قەلەڕەشێکە لەسەر دارکاژێک.
61 167
گەر تــۆ نەبی کۆاڵن؛ پیاسە و مانگ؛ شەو و ڕۆیشتن؛ گەڕانەوە و ماسی؛ دەریا و نابینا؛ بێدەنگی و جەنگەڵ؛ درەخت و مـ ــن؛ تـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــۆ.. مانامان دەدەیتێ.. گەر تــۆ نەبی؛ پەڕەیەکی سپیم چاولەڕێی بارینی پەیڤت
دەق وەنەوز دەدەم و خەو دەمباتەوە گەر تــۆ نەبی؛ کتومت عەدەمێ حازرە لە سەرم ئەم چارەنووسەم دەمبا لە توێی هەزار لۆچی ئەزه‌لدا لە توناوتوونی نادیاری ئەبەدا وەک ئەوەی هەر نەبووبێتم!..
ئێمە مەحکوومین کێ جواب بە ئازارەکانمان دەداتەوە ئەی ڕەنجمان..؟ نازانم گەر عەشق نەبایە ئەوکاتە ژیانمان چۆن ڕادەکێشا خۆ ئێمە مەحکوومین بە بوون..؟!
بۆ دڵم؟
168
گەر بە دەمارەکانمدا ناڕۆی ئەی بۆ دڵم حەفتا جار لە دەقیقەیەکدا ناوت دەهێنێ..؟! ***
زەمەن لە سەر پەندۆڵی کاتژمێرەکە دانیشتووە بێ سرەوت دەخولێتەوە نازانم ئەم مناڵە السارە تا ئەبەد خەریکی ئەم یارییە دەبێ..؟ *** من باشم ..زۆر باشم شەوە و مانگ پڕە و دەریا هەڵدەکشێ.. دەریای خوێنی دڵی منە کەوتووه‌تە جەزبە ڕۆحم دەیەوێ بۆ سەرێ هەڵشاخێ *** دەستەکانت دوو الوالوی ناسکن کە عەشقئاسا بە بااڵمدا هەڵدەگەڕێن و دەمشارنەوە.. ئێستا ئیتر هیچ لە من نەماوەتەوە ئەوەی هەیت تەنیا تۆیت..
سەرچاوە:
/http://sher1360.blogfa.com http://bifarda71.blogfa.com http://rain135.blogfa.com
61 169
نووسینەوەی یادەوەریی ونبوویەك! كامەران سوبحان كارەكتەرەكان شاسوار :نووسەری یادەوەریی ونبوویەك. تەمەن 45 :ساڵ. مینا :یاریدەدەری نووسەری یادەوەریی ونبووەكە و هاوسەری شاسوار .تەمەنی 40 ساڵ.
170
شاسوار ،هەركات هەستی بە بێزاری بكردایە بە خۆی و كورسییەكەی و دەفتەر و قەڵەمەكەیەوە دەچوویە پێشەوەی هەیوانی ماڵەكەیان ،ئەم بەیانییە جیاواز لە بەیانییەكانی تر بە بێزاری و دڵەڕاوكێیەكی زۆرەوە چەندین جار بە خۆی
و كورسی كەم ئەندامییەكەیەوە چەندجارێك لە نێوان هەیوان و ژوورە تایبەتەكەی خۆی لە هاتووچۆیەكی سەیردا بوو ،جار جارەش لە ئاوێنە گەورەكەی ماڵەكەیان ڕادەما و لە ڕووخساری خۆی دەڕوانی و لەو ساتانە زیاتر هەستی بە بێزاریی ڕۆحی خۆی دەكرد كە خۆی دەبینی چۆن بە سەروكەلەیەكی شێواو و كەمێك ڕیشەوە ئێستا زەلیالنە لەسەر عەرەبانەكەیە و لە چوارچێوەی ماڵێكدا قەتیس ماوە ...بە دەم ئەم تێڕامان و بیركردنەوانەوە بە خێراییەكی زۆر بەرەو ژوورەكەی خۆی ڕۆیشت. ژوورەكەی تاریكییەكی كوشندەی تێدایە و هەمیشە لە كاتی بێزاری و تووڕەبوونەكانیدا بۆ ئەو ژوورە تاریكە دەگەڕێتەوە ،ئەو ژوورەش بەدەر لەو تاریكییە كتێبخانە و یادەوەری و یادداشت و الپەڕەی بژاو و مێزێكی كۆنی تێدایە ،كە لەبەر كتێب و سی دی و قەڵەم و ریكۆردەر و ڕۆژنامە و گۆڤار جێگەی تەنانەت كوپێك چاش نەماوە لێی دابنرێت ،لەوالشەوە تابلۆ و كەرەستە كۆنەكانی قۆناغی الویەتی و پێشەمەرگایەتی لە جەستەی خۆی و لە كەرەستەكانی نێو ژوورەكەی ڕادەمێنێت ،چەند جارێكیش لەبەر خۆیەوە قسە دەكات وەك ئەوەی لەگەڵ ناخی خۆی بێت هیواش هێواش دیالۆگ دەڵێت: (تاریكی ..كتێبخانە ..نووسینینەوەی یادداشت و یادەوەری ..منداڵ ..گەڕانەوە بۆ ئەم شارە). جار جارەش پاڵ بە عەرەبانەكەیەوە دەنێت و نزیك دەبێتەوە لە كتێبخانەكەی و بە وردی بۆ كتێب و سەرچاوەیەك دەگەڕێت و وردە وردە نزیك دەبێتەوە لە مێزەكەی ناوەڕاستی ژوورەكەی ،كە دایناوە یادەوەرییەكانی قۆناغی منداڵی و الوی و پێشمەرگایەتی خۆی لەسەر بنووسێتەوە ،وردە وردە ژوورەكەی جێدێڵێتەوە و بەرەو پێشەوەی هەیوانەكە دەڕوات. لە پشتی ئەمەوە ،واتە لە هەیوانەكەدا مینا وەك جاران پەڕۆیەكی بەستووه بە ناوچاوانییەوە ،كە هەر كات ئەو پەڕۆیە بە ناوچاوانییەوە بێت ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ ماندووبوون و بێزاربوونی لە ژیانی پڕ لە دووبارەبوونەوەی ڕۆژانەی خۆی لەگەڵ ماڵە كۆن و
كەرەستە كۆنەكانی ناویدا. تەختەی شانۆ كەمێك ڕووناكە ،ڕوناكی بە كزی لە كارەكتەرەكان دەدات ،مینا بە دەم شەكەتیی جەستە و ڕوخسارییەوەوە وردە وردە دەكەوێتە قسەكردن بە پچڕ پچڕی ،وەك ئەوەی بێزاری دەرببڕێ لە دووبارەبوونەوەی ئەو دیمەنانەی كە ڕۆژانە لەو ماڵەدا لەگەڵ شاسواردا دەیبینێت. مینا :دیسانەوە ماڵەوە .دیسانەوە بینینەوەی شتە دووبارە و سەدبارەبووەكان، بەفرگرێك دەبینم ،لەوالشەوە ئەو تابلۆ كۆنە دەبینم كە چەند ساڵێكە لێرەدا هەڵواسراوە بێ ئەوەی جگە لە لەم ژن و پیاوە هیچ كەسێك وتبێتی 61 ئای لەو تابلۆ جوانە! ئەوه كێ كێشاویەتی؟ هونەرمەندەكەی كێیە؟ لە چ سەردەمێكدا بووە و 171 سەر بە چ ڕێباز و ستایلێكە؟ (بێدەنگی) پانكەكەش تۆزی گرتووە ،تەلەفزیۆنەكە ئەوەندە دەمێكە دانەگیرساوە دەڵێی گوڵدانە و لە هەموو شت دەچێت لە تەلەفزیۆن نەبێت (بێدەنگی) بەرلەوەی بمرم جارێكی تریش هەموو ئەم شتانە دەبینمەوە ،شتێكی بێمانایە ...زۆر بێمانایە بەردەوام بینین و بینین و دووبارەبوونەوە (بێدەنگییەكی قووڵ لەگەڵ ڕووناكییەكی كزی بێزاركەردا) (وردە وردە ڕوناكی دەدات لە شاسوار و ئەویش دەردەكەوێت و دەكەوێتە قسەكردن). شاسوار :ئەوە تۆیت؟ گڵۆپی ژوورەكەی پشتەوەت كوژاندووەتەوە؟ ئەی كتێبەكانت خستەوە جێی خۆی؟ جلەكانت بە تەنافەوە لێ كردەوە؟ ئاگاداربە دەمێكە ئەو قۆرییە بە سەر سۆپاكەوەیە ،ڕادیۆكە بە كزی ئیش دەكات ،بیكوژێنەرەوە (بێدەنگی) لەوێوە سەیر بكە بزانە ئاسمان هەوری پێوەیە ،بزانە باران ئەو گەنمەی تەڕ نەكردووە كە بۆ كەوەكانم داناوە؟ سەرێكی
دەق ژوورەكەشم بدە بزانە كتێبەكانم خستووەتەوە جێی خۆی؟ مینا( :بە دەنگێكی بەرز) دەتوانیت دووبارەی بكەیتەوە؟ ئەم هەموو شتە بكەم ،بیرم چووەوە چیت وت؟ ئەگەر من نەهاتمایە كێ ئەم هەموو شتەی دەكرد؟ هەموو شت لەم ماڵەدا دووبارە و سەدبارە دەبێتەوە. شاسوار :ئەو شتانەی وتم ،دەمێكە بیریان لێ دەكەمەوە ،هەمیشە لە بیركردنەوەی ئەوەدام ،ئەگەر ڕادیۆكە دانەگیرسایە ،بۆ دەموت بیكوژێنەرەوە ،ئەگەر جلەكانت نەشۆردایە بۆ بە تەنافەوە لێت دەكردەوە ،ئەگەر چێشتە دووبارەبووەكانی نیوەڕۆ و ئێوارەی تۆ نەبێت بۆچی ئەو هەموو پیشلەی ه ڕوو لە تەنەكەی خۆڵی ماڵەكەمان دەكەن؟ هەموو شتەكان بۆ ئێمە و بۆ پشیلە و بۆ چۆلەكە و باڵندەكانی ئەم ماڵەش دووبارەن. 172 مینا( :بە دەنگێكی بەرز و كەمێك بە گاڵتەجاڕییەوە) كەواتە تۆ هەر بەردەوامیت لە قسە كۆن و دووبارەكانی خۆت ،ئەو قسانە دەمێكە بۆ منی باس دەكەیت ،بەاڵم لە ڕاستیدا نە ئەوەی لێی بێزار دەبم ،نە ئەوەی شتێكی نوێ بێت و حەز بكەم لە كاتی گێڕانەوەیدا بیر لە چیرۆكەكان بكەمەوە. شاسوار :گرنگ نییە چیرۆكەكانی من چی بن ،گرنگ ئەوەیە بەردەوام ئەو چیرۆكانە دووبارە دەبنەوە و تۆش ناچاری گوێیان بۆ شل بكەیت ،ئەگەر گوێ لەو چیرۆكانە نەگریت ،دەبێت بچیت سەیری ئەو زنجیرە تەلەفزیۆنە بێتامانە بكەیت ،كە سەرەتای هەیە و كۆتایی نییە، ئەگەر ئەوەشت نەكرد ،دەبێت گوێ لە هەواڵی درۆ و لە موژدەی زۆری بەرپرسان و هەواڵی درۆی كەشناسی
و ڕێژەی بارانبارین و گەڕان بە دوای زانینی بورجەكەت و یان لەگەڵ ژنانی گەڕەك باسی جلشۆرە نوێیه‌كەی فاڵن ماڵ و باسی دڵپیسیی ژنی كابرای میوەفرۆشەكەی گەڕەك ،یان باسی قەرزی ئەو دەستگێڕە بكەن كە بە شانی خۆی جلوبەرگ و ژێركراس و عەتری خۆماڵی و خەنە و وسمە و سپیاوی (كەرەچی)یتان پێ دەفرۆشێت. مینا :دیارە بە تەواوی تێگەیشتوویت كە ئیدی چیرۆكە كۆن و نوێكان هیچ بەهایەكیان نەماوە ،ئەگەر بمایە دەبایە من بە شەوقەوە گوێم بۆ بگرتایە ،بە بڕوای من ئەوەش جۆرێكە لە هەستكردنت بە بێزاری و دۆڕاندن، چونكە ئەو چیرۆكانە بۆ من و تۆش مایەی بێزارین. شاسوار :بێگومان مایەی بێزارین ،لەبەر ئەوەی هەمیشە وێنەكان زۆر پێچەوانە دەبنەوە ،یان دەبێت لەم شاخ بۆ ئەو شاخ ،لەم گوند بۆ ئەو گوند ،لەم ناوچە بۆ ئەو ناوچە ،یان دەبێت لە ماڵەوە و لە سنوورێكی زۆر داخراودا تەنها ئەو دیمەنانە ببینیت كە سنووری ماڵەكەی خۆت بۆت دەستنیشان دەكات. (بە عەرەبانەكەیەوە دەڕوات بۆ ئەوسەر و دەنگی ئەو تەسجیلە بەرز دەكاتەوە كە گۆرانییەكی خاوی میللی و هۆرییەكی درێژی لە سەرە ،بە تێڕامانێكی قووڵەوە گوێ بۆ ئەو هۆرە و گۆرانییە كۆنە دەگرێت و لەگەڵیدا دەكەوێتە بیركردنەوە). (مینا بە خێراییەكی زۆر بەرەو ڕووی دەڕوات و لەو كەشە دایدەبڕێت و گۆرانییەكە دەكوژێنێتەوە). مینا :گوێ لە گۆرانی دەگریت؟ ئەمڕۆ هیچت خوێندەوە؟ چیت نووسی؟ ئەی بۆ ریكۆردەرەكە بچووكەكەت لە شوێنی خۆیەتی؟ سەیری كاسێتەكەی ناویشیم كرد پێ ناچێت هیچت تۆمار كردبێت ،ئەگەر بەم بێزارییەوە بنووسیت پێ ناچێت تا دە ساڵی تر بتوانیت بگەیتە قۆناغی الویەتیی خۆت ،هەر لە منداڵیدا گیر دەخۆیت و دەبێت ئەوكات بڵێی نووسینەوەی یادەوەرییەكانی منداڵیم ،نەك نووسینەوەی یادەوەرییەكانی پێشمەرگەیەكی ونبوو! شاسوار :دیارە ئێستا بە تەواوەتی لێم تێگەیشتوویت و دەزانیت دەمەوێت چی بكەم؟
مینا :بێگومان. شاسوار :ئەی بۆ وا پەلەم لێ دەكەیت؟ وا هەست دەكەیت دەمرم و ناگەمە ئەو ڕۆژ و ساتانەی كە حەز دەكەیت لە یادەوەرییەكانمدا هەبێت؟ ڕەنگە ئەو پەلەكردنە جۆرێك لە گومان و بێمتمانەیی لە نێوان من و ئەو یادداشتانەدا دروست بكات. مینا :من وام نەوتووە ،بەاڵم ئەوەندە دەڵێم بیست ساڵە من و تۆ بە یەكەوەین ،دەیان جار گوێم لێ بووە لە بابەت و چیرۆكێكی تایبەتدا كە تۆ گێڕاوتەتەوە وتووتە ئەمەندە بەسە ئەوی تری و وردەكارییەكانی هەڵدەگرم بۆ بیرەوەرییەكانم ،بەاڵم لە ماوەی ئەو بیست ساڵەدا و لەو الپەڕانەی كە نووسیوتە ،یان لەو بەسەرهاتانەی كە لەو بیست كاسێتەدا تۆمارت كردووە ،هیچ چیرۆك و بەسەرهات و نهێنییەكم نەبینی ،كە پێشتر نەمبینیبێت، یان نەمبیستبێت ،ئەمە جۆرێك نییە لە تەمەڵی و بێباكی و كەمتەرخەمی سەبارەت بە سی ساڵ ئەزموونی جۆراوجۆری ژیانی خۆت. شاسوار( :بە تووڕەبوون و هەڵچوونێكی سایكۆلۆژییەوە) ئۆفففففـ! ...دیسانەوە قسە دووبارەبووەكان .دیسانەوە بۆڵەبۆڵ .دیسانەوە قسەی قۆڕ و بێمانا (بێدەنگییەكی قووڵ ،هەردوو دەستی دەخاتە الی ملی و هەوڵی خۆخنكاندن دەدات) نەمردم و مامەوە بۆ خەمی بێقاچی و خەمی بێمنداڵی و خەمی شكست و خەمی تێنەگیشتن و خەمی بۆڵەبۆڵ و خەمی و خەمی و خەمی... (بێدەنگییەكی درێژ). مینا :دیسانەوە دەستت پێ كردەوە .دیسانەوە بێزاری. دیسانەوە منداڵ و نەزۆكی و زۆر شتی تر ،كەی ئەم قسانە كۆتایی دێت( ،بێدەنگی) ئەی خۆت لە سەرەتای هاوسەرێتیماندا ئەمانەت نەدەزانی.ئەی بۆ ڕازی بوویت، ئەی بۆ ئەوكات بۆڵەبۆڵت نەبوو؟ شاسوار( :بە گریانەوە) بەڵێ دەمزانی( ،هەڵچوونێكی شێتانە) بەاڵم نەمدەزانی چاوەڕوانی ئەوەندە كوشندەیە، ئێستا بێزار بووم لەم چاوەڕوانییە ،بە دەم چاوەڕوانییەوە مردم ،هەموو تەمەنم چاوەڕوانی بوو ،چاوەڕوانیی
سەركەوتنی شۆڕش .چاوەڕوانیی منداڵبوون، چاوەڕوانیی گەڕانەوە بۆ نیشتیمان ،چاوەڕوانیی نووسینەوەی یادداشت ،هەمووی درۆ دەرچوون. ئەوەی بۆی دەژیم ئەو یادەوەرییانەیە و هیچی تر ،ئەگەر ئەوەش نەنووسم یان خۆم دەكوژم، یان دەڕۆم و ئەم ماڵە و تۆ و كتێبخانە و هەموو یادەوەرییەكانم جێدێڵم ،یان بڕیارێكی تر دەدەم. مینا :بڕیاری چی دەدەیت؟ بە تەمای چیت؟ شاسوار :چییە بۆ بە گومانیت لێم؟ مینا :بە گومان نیم ،بەاڵم ئەو وشانەی كە بە كاری دێنیت 61 لەخۆوە دەمترسێنێت و ناتوانم باوەڕ بە داهاتوو بكەم( .بێدەنگی) دەترسم .شاسوار دەترسم. 173 شاسوار :لە چی؟ مینا :لە ڕاكردنی تۆ لەو واقیعەی ئێستا تێی كەوتوویت ،لەو بڕیارانەی كە دەتەوێت بیاندەیت. شاسوار :بۆ هەر كە من وتم بەجێی دێڵم تۆ ئەم هەموو گومان و ترسە بە خەیاڵتدا دێت؟ مینا( :بێدەنگی .وردە وردە نزیك دەبێتەوە لە شاسوار) نا ...شاسوار گیان! بڕیاری وا مەدە و هەرگیز جێی مەهێڵە ...بۆ لە ڕاستییەكان ڕادەكەیت .ئەو ڕۆژەت لە بیرە كە لە زانكۆوە بە پێ دەچووین بۆ كۆڕە شیعرییەكە؟ بیرتە ئەوكات دوو ساڵ بوو ژیانی ئەڤینداریمان بە ڕێ كردبوو ،تۆ باسی شۆڕش و ئازادی و خوێندن و نەوەی نوێت بۆ دەكردم ،باسی خۆت و باسی ئازادیی ژن و ئازادیی كۆمەڵگە و دادپەوەریت دەكرد( ،كەمێك دەنگ بەرز دەكاتەوە) شاسوار بیرتە ئەو چل خولەكەی كە بە پێی ڕۆیشتین بۆ كۆڕەكە و دواتریش تا گەڕاینەوە و منت تا كۆاڵنی ئەوسەری ماڵی خۆمان گەیاند ،چیت بۆ
دەق باس كردم و چۆن وەاڵمی پرسیارەكانی منت دایەوە؟ (هاوار دەكات) بیرتە شاسوار.بیرتە یان هەموویت بیر بخەمەوە؟ شاسوار( :بە داڕووخان و بێزاری و هاوارێكی بەرزەوە) بیرمە .بیرمە میناكەم! بیرمە و چاكم لە بیرە. مینا( :بە گریان و هاواركردنەوە) بیرتە باسی ناوی منداڵەكان و باسی كتێبخانە و ژووری تایبەتی منداڵ و زۆر شتی ترت كرد. بیرتە یان بە دەنگی بەرز بیرت بخەمەوە؟ شاسوار( :بە دەنگبەرزكردنەوە و هاوارێكی زۆرەوە) بیرمە .بیرمە زۆر باشم لە بیرە .تكایە رێگەم بدە با هەموو ئەو چیرۆكانە لە یادداشتەكانمدا بە ڕاستگۆیی بنووسمەوە و لەوە زیاتر ماندووم مەكە( .وردە وردە بە دەچێتە عەرەبانەكەیەوە پێشەوەی شانۆ( .بە دەم دیالۆگی مۆنۆلۆژەوە ،بە دەنگێكی 174 لەسەرخۆ دەكەوێتە گێڕانەوە) بیرمە زۆر باشم لە بیرە ،لە بیرمە ئەو كاتانە هەمیشە تۆ پرسیاری گوماناوی و هاوكێشەی گریمانیت باست دەكرد(.بە دەم تێڕامان و بێدەنگییەكی زۆرەوە) چاكم لە بیرە ئەو ئێوارەیە بە دەنگێكی كز پێت وتم، شاسوار! ئەی ئەگەر هات و وەك خونچەی خوشكم 15 ساڵ هاوسەری یەك بووین و منداڵمان نەبوو .تۆ چی دەكەیت؟ (دەنگ بەرز دەكاتەوە) پرسیارێكی قورس بوو ،پرسیارەكە ئەوكات و ئێستاش هەموو گیانم دەلەرزێنێت(.بێدەنگی) من بێدەنگ بووم ،تۆش زوو زوو دووبارەت دەكردەوە ،زۆرت لێ كردم بۆ وەاڵمەكەی ،وتم مینا گیان! بیر لەو شتانە مەكەرەوە ،نە من (ئازاد)ـی زاواتانم هاوسەرەكەم جێ بێڵم و بە دوای ژنی تر بكەوم،
نە تۆش خونچەی خوشكتیت منداڵت نەبێت ،من تۆم خۆش دەوێت ،تۆ بە تەنها و بەس ،تۆم خۆش دەوێت؛ نە بە منداڵەوە ،نە بە هیچ شتێكی ترەوە. مینا( :بە دەنگێكی كز و بە بێزارییەوە) دەزانم من وەك پێویست نەبووم بۆ تۆ ،دەیان جار گوێم لێ بووە هاوڕێكانت دەیانوت شاسوار دڵت چووە بە كوێی ئەم كیژەدا ،تۆ زۆر جوانیت و ئەو زۆر ناشیرینە( ،بە دەنگێكی گریاناوی و بە هەمس و بێدەنگییەكی زۆرەوە) تەنانەت هەندێ جار گوێم لێ بوو هاوڕێكانت دەیانوت، شاسوار تۆ بەو هەموو كەشخەییەت ئەم قەلەت لە كوێ دۆزیوەتەوە؟ من لە دڵەوە بەو قسانە بریندار دەبووم، بەاڵم كە بیرم لە گەورەیی تۆ دەكردەوە ،برینەكانم ساڕێژ دەبوون ،هەندێ جاریش بیرم لەوە دەكردەوە ،كە تۆ لە زانكۆ و لە پێشەمەرگایەتی ،هەمیشە كەسێكی بەناوبانگ و جێگەی سەرنجی دەوروبەر و هاوڕێكانت بوویت ،بەوە سوكنایی دڵم دەهات و دەموت من بەختەوەرم ،كە دەبمە ژنی پیاوێكی ناودار( ،بە هاوار و گریانەوە) بەاڵم شاسوار! بمبوورە من نەمتوانی وەك پێویست رێز لەو ناوبانگ و توانا زۆرانەی تۆ بگرم، منیش وەك هەموو ژنەكانی تری ئەم واڵتە ،وەك دایكم و دایكت و هەموو ژنانی تر بوومەوە بە مرۆڤە باو و بێزاركەرەكەی ماڵ ،بەاڵم ئەوەندەم توانی ئەم شاخ بۆ ئەو شاخ ،ئەم گوند بۆ ئەو گوند ،ئەم واڵت بۆ ئەو واڵت، ئەم نەخۆشخانە بۆ ئەو نەخۆشخانە بۆ بەدەستهێنانی ئازادی بە دوای تۆوە بم ،ئێستاش دەمەوێت تا لە ژیاندا بین ،بە چاوی خۆم دانپیانان و یادداشتەكانی تۆ ببینم، بزانم تۆ چۆن ئەو قۆناغەی سەرەتای ئەڤینداری و هاوسەرییەتیمان دەگێڕیتەوە ،دەمەوێت لەو ئاوێنەیەوە كە ناو نراوە یادداشت ،وێنە ڕاستەقینەكەی خۆم ببینم، دەمەوێت بۆچوونی تۆ لە سەر ئازادیی واڵت ،لە سەر ژن، لە سەر منداڵ و لە سەر زۆر پرسی تر لە یادداشتەكاندا بخوێنمەوە( ،بێدەنگی) (كەمێك دەنگی خۆی كز دەكات و وەك چۆلەكەیەك دەچێتە بەردەم شاسوار و وەك ئەوەی لێی بپاڕێتەوە) شاسوار! ئایا من ئەو قەلەم كە
هاوڕێكانت ناویان نام ،یان میناكەی تۆم كە هەمیشە بە گوڵمینا بانگت دەكردم؟ شاسوار(:بێدەنگی و تاریكی .وردە وردە بە عەرەبانەكەیەوە بەرەو پشتەوە دەچێت ،هەردوو دەستی دەگرێت بە دەموچاوییەوە و دەگری) نا میناكەم... ناااااا ...بۆ لە من تێناگەیت؟ چیرۆكەكە هەمووی تەواوكە و وەك خۆی بیگیڕەرەوە ،ئەی بیرت نایە لە كۆڕەكاندا هەڵدەستاین و قسەمان دەكرد ،هەندێ جار تەریقیان دەكردینەوە و دەیانوت "تكایە واز لەم زمانە شیعرییە بێنن و بە زمانێكی سادەی ڕۆژانە بدوێن ،ئێمە لەم زمانەی ئێوە ناگەین!" من و تۆش جگە لە بێدەنگی هیچی ترمان نەدەوت. مینا:چاكم لە بیرە ،بیرمە دوای كۆڕەكانیش پێت دەوتم ،هەرگیز زمانی خۆم ناگۆڕم ،بەو زمانە ئەدەبییە بەرزە دەدوێم و بەو زمانەش وەاڵمی تاقیكردنەوەكانی زانكۆ دەدەمەوە. شاسوار :واز لەو چیرۆكە تااڵنە بێنە ،دەزانم گوڵمینا، ئەو چیرۆكانەی تۆ باسی دەكەیت چیرۆكی ڕاستەقینەی من و تۆن ،من دەزانم بەشێكی ئەو خەم و تاریكییانەی ژیانمان ،من لێی بەرپرسم ،هەربۆیە یان نووسینەوەی یادداشتەكانی ژیانم وەك خۆی ،یان كۆتاییهێنان بە ژیان. (دیسانەوە دەڕواتەوە بۆ الی تەجیلە گەورەكە و گۆرانییەكی تری دەخاتەوە سەر و بە تێڕامانێكی زۆرەوە گوێی لێ دەگرێت) (بێدەنگی) مینا( :مینا بە ماندووبوونێكی زۆرەوە دەچێتە بەردەم عەرەبانەكەی و دەكەوێت لە بەردەمیدا) نا شاسوار گیان نا ،نامەوێت باس لە كۆتایی ژیان بكەیت ،نامەوێت هەموو ژیانت هەر گوێ لەم گۆرانییە خەمبارانە بگریت، چیرۆكەكە هێشتا تەواو نەبووە ،دەمەوێت لەو ئاوێنەی یادداشتەكانتەوە بگەڕێمەوە بۆ سەرەتاكانی ژیانمان، بۆ پەیمانە ڕۆمانسییەكانی دەزگیرانی ،من دەمەوێت بێئومێد نەبیت. شاسوار( :بە بێزارییەكی زۆرەوە) كام ئومێد؟ كام
چاوەڕوانی؟ دوای چی؟ دوای لەدەستدانی قاچ، دوای ونكردنی بەشێكی زۆری یادەوەری ،دوای زیندانیبوون لەم ماڵ و شارەدا .دوای ئەم هەموو شكستە ،چاوەڕوانی و ئومێد چ مانایەكیان هەیە. مینا :واز لەم شتانە بێنە و خۆت بەم شتانەوە سەرقاڵ مەكە و سەرقاڵی نووسینەوەی یادداشتەكان بە (زەنگی دەرگ ه دێت) (مینا بە ڕاكردن بەرەو دەرگ ه دەچێت، ناوەوەی هەردوو كارەكتەرەكە دەگۆڕێت و ڕووداو و چیرۆكەكان گۆڕانكارییان بە سەردا دێت). شاسوار :مینا مەڕۆ بۆ كوێ دەڕۆیت؟ ئەوە ئیزرائیلە و 61 مەرگی مێردە بێ قاچەكەتی پێیە (هاوار دەكات) مینا پێشوازی لە ئیزرائیل بكە و چەپكەگوڵی بۆ 175 بەرە ،پێی بڵێ بە خێر بێیت ،دەمێكە شاسوار بە تەمای تۆیە و جگە لە چاوەڕوانیی تۆ لەم ماڵەدا نە چاوەڕوانیی كەس دەكات و نە كەسیش سەردانی دەكات .مینا زوو بڕۆ، ئەوه كەژاوەی مەرگە و میوانی مێردەكەتە. مینا( :بە هێواشی و تێڕامانێكی زۆرەوە مینا دێتەوە ژوورەوە و بە وردی سەیری ڕووخساری شاسوار دەكات، وەك ئەوەی بیەوێت زەنگی دەرگه‌كەی لە بیر بەرێتەوە، بە هێمنی) تكایە واز لەو قسانە بێن ه و ئیتر با وشەی مەرگ لە زمانت بتۆرێت ،پێم وتی لە بری ئەوە سەرقاڵی نووسینەوەی یادداشتەكانت بییت باشتر نییە؟ شاسوار :زەنگی دەرگه‌یە ...زەنگی دەرگه‌یە.منیش چاوەڕوانم ،چاوەڕوانی مەرگ .چاوەڕوانی كۆتاییهێنانم بەم چیرۆكە بێتامانە و بەم چاوەڕوانییە زۆرانەی زەنگی دەرگه ،زۆر سەیرە بەردەوام زەنگی دەرگ ه بۆ من هەواڵی ناخۆشی پێ بووە ،ناكرێت ئێستا باوەڕ بكەم كە زەنگی دەرگ ه موژدەی گەورەی پێ بێت.
دەق مینا :كەی واز لە چیرۆكی مەرگ دێنیت .كەی واز لە هەوڵی خۆكوشتن دێنیت .كەی واز لە بێزاركردنی ئەم چۆلەكە تەنهایەی ئەم ماڵە دێنیت؟ كەی دەگەڕێتەوە بۆ نووسینەوەی یادداشتەكانت. شاسوار :یادداشتی چی؟ بێزاربوونی چی؟ دەمەوێت پێش مردنی ڕاستەقینەی خۆم ئەو یادداشتانە بە پاكنووسكراوی بدەمە دەستی تۆ .ئیدی تۆ چاپی دەكەیت ،یان الی خۆت هەڵی دەگریت ،یان دەیسووتێنیت گرنگ نییە ،گرنگ ئەوەیە كۆتایی بێنم بە نووسینەوەی چیرۆكەكان. مینا :واز لەم قسە ڕۆمانسی و ئەدەبییانە بێنە، شاسوارەكەم! بە زمانی سادەی ڕۆژانە بدوێ ،بەو زمانە پاراوە بنووسە كە هەموو كەس لێت تێبگات، گەر بەو زمانە یادداشتەكان بنووسیت ،كەس نایانخوێنێتەوە. شاسوار :وا نییە ،مەرج نییە هەموو 176 ڕاستییەكانم بە تۆ وتبێت ،هەندێ لەو ڕاستییانەی ژیانیشم تەنانەت خۆشم نایزانم ،ئەگەر ڕووخساری دووەمی خۆمت پێ نیشان بدەم ،نەك یادەوەری ،تف لە خۆشم دەكەی ،ئێمە هەموومان بەو نهێنییانەوە ماوین كە هەریەكەمان لە سندووقە شاراوەكانی یادەوەریماندا هەڵمان گرتووە، لە ئاشكراكردنی ئەو نهێنییانەشدا تۆ و پێشمەرگەیەكی هاوڕێم و ڕێبوارێكی ئاسایی و پاڵەوانێكی چیرۆكەكە هەمووی وەك یەك وان. مینا :ئەم قسانە بۆ من جۆرێك لە بێزاركردنە و ناشتوانم باوەڕ بە خۆم بكەم كە قسەی ناختن! ئێستا تۆ من دەبینی و دەزانیت من كێم؟ خۆ ئەگەر ناشزانیت ،ئەوا شادمانم پێت بڵێم ،من لەم ساتەدا بۆ تۆ دەرگه‌وانی
دۆزەخم( .دیسانەوە زەنگی دەرگه‌یە .مینا ئەم جارە لەسەرخۆ و بە بێزاری بەرەو دەرگه‌كە دەچێت). شاسوار :دیسانەوە زەنگی دەرگه ،وتم چی؟ نەموت هەمیشە زەنگی دەرگ ه بۆ من مایەی هاتنی خەم و خەفەتێكی نوێیە ،دەی بڕۆ ئەو دەرگه‌یە لە ئیزرائیل بكەرەوە ،پێشوازی بكە بۆ مەرگی هاوسەرە بێ قاچەكەت ،بڕۆ دەی زوو بڕۆ و هەواڵێكی تری ناخۆش بێنە لەو دەرگه‌یەوە. (دەنگی دەرگ ه و كردنەوەی دەرگ ه و داخستنی دەرگ ه و تەقەی دەرگ ه بە چەند شێوەیەك دێت و وەك دەنگێكی بێزاركەر ،لەگەڵ ئەو دەنگە دەنگی دەرگه‌یانە ،تەنها بە جووڵەی سەیر شاسوار گوزارشت لەو بێزارییە دەكات). مینا :دێتەوە؛ میوانە بەردەوامەكەی گەڕەك . شاسوار :كێ بوو؟ ئیزرائیل وتی چی؟ چ كاتێكی دانا بۆ كێشانی مەرگم؟ مینا :منداڵێكی دەرۆزەكەر بوو. شاسوار :منداڵ .منداڵ( .زۆر تووڕە دەبێت ،دەست دەخاتە سەر تایەی عەرەبانەكەی و دەیەوێت بەرەو دەرەوەی ژوورەكەی بڕوات ،الیەك دەكاتەوە بۆ الی مینا). دە كەواتە مەمدوێنە ،دەمەوێت بڕۆم ،چونكە ئەم جۆرە قسەكردنەمان الپەڕەكانی بیست ساڵی ڕابردوو هەڵدەدەنەوە ،ئەمە وام لێ دەكات جگە لە یادەوەری و بەشێك لە جەستەم ،تەنانەت الیەنە سۆزدارییەكانیشم بە قەڵەمی خۆم لە الپەڕەكانی ژیاندا ڕەش بكەمەوە. مینا( :زۆر بە تووڕەبوونەوە دێتە بەردەمی و رێگەی لێ دەگرێت بڕوات) دەكەواتە تۆش ئەوەندە مەمدوێنە با هەموو ساتە ناشیرینەكانمان دووبارە نەبنەوە ،درۆكانمان. ئەو موژدانەی بە خەڵكمان دەدا بۆ بەختەوەری ،وانەكانی ئەڤین و زۆر شتی تر ،تۆ بۆ ئەوەندە لە تەقەی دەرگ ه بێزاریت؟ (دیسانەوە بە دەنگێكی ناخۆش و بێزاركەر دەنگی دەرگه دەبیسترێت). شاسوار :من لە دەنگی دەرگ ه بێزارم و بڕایەوە،
تۆش بەردەوام بێزارم دەكەیت و داوای نووسینەوەی یادەوەرییەكانم دەكەیت .داوای ئەوە دەكەیت كە منیش وەك خەسرەوی ئەنوەری بابان و نامداربەگی خۆشناو پاڵەوانبازیی خۆم بنووسمەوە و تەنها ئەو دیمەنانە باس بكەم كە ئێمە لەو شاخە فریشتە بووین و پێشكەوتووخوازی عەیارە بیستوچوار بووین ،كە لە ڕاستیدا ئەوە بەشێكی زۆر كەمی مێژووی منە ،مێژووی من لەم خانووە كۆنە و لەم كتێبانە و لە سواری ئەم عەرەبانەیە و لە نەخۆشخانەی لیڤەرپووڵ و لە ساتەوەختی لێكردنەوەی قاچی ڕاستمەوە دەست پێ دەكات ،نەك لە قۆناغە پڕ لە حەماسییەكانی گەنجییەتییه‌وه. مینا :ئەوەی ئێستا دەیڵێیت و ئەوەی تۆ دەینووسیت تەنها بەشێكە لە مێژووی خۆت ،ئەی من؟ ئەی شەوە تاریكەكانی شاخ؟ ئەی گەشتە بەردەوامەكانی مەرگ و ڕۆشتنە نهێنییەكانی ئەم گوند بۆ ئەو گوند؟ ئەی وازهێنانەكانی من لە خێزان و لە دایكوباوك و برا و كەسوكار؟ ئەی وازهێنان لە سەیران و خۆشی و گەشتە بەردەوامەكانی زانكۆ و قۆناغی الوی؟ ئەمانە هیچیان مێژووی من و تۆ نین؟ بۆ دەبێت شۆڕش بۆ ئێمە تەنها لە ساتەكانی شكستەوە دەست پێ بكات؟ شۆڕش هەر شۆڕشە ،بەاڵم دیارە وێنەكانی شۆڕش جیاوازن ،كوڕانی خواپێداو دوای ئەوەی نەیاندەتوانی زانكۆ تەواو بكەن، ڕوویان دەكردە شاخ و پاش ماوەیەكی كەم بە ناوی پێداویستیی ئەم قۆناغەی خەباتمان هەر ڕۆژەی لە واڵتێك بوون ،هەر ڕۆژەی لە پارك و باڵەخانە و میترۆ و باڕێكەوە وێنەیان بۆ كەسوكاریان دەناردەوە ،منیش وەك زێوانێكی ڕووتەڵە هەمیشە وەك سواڵكەر بە دوای تۆوە بووم و ئێستاش ناتەوێت ئەمە بەشێك بێت لە یادەوەرییەكانت؟ شاسوار :با دەمەوێت ،بەاڵم جارێ كاتی نەهاتووە. مینا :ئەی كەی كاتی دێت؟ شاسوار :نازانم ،ڕەنگە ئەو كاتەی كە دەستی پێ دەكەم. مینا :ئەی بۆ ئێستا دەستت پێ نەكردووە؟
شاسوار :ئامادەسازیی بۆ دەكەم. مینا :لە كوێوە و چۆن؟ شاسوار :لەو كاتەوەی كە پێویست دەكات. مینا :ئەو كاتە كەیە و لە كوێیە؟ شاسوار :كاتی قۆناغی منداڵیم .شەڕەكانی دایكم و باوكم ،نوێژ و نزاكانی دایكم و شەوە مەست و خەیااڵوییەكانی باوكم ،كڕووزاناوەی دایكم بۆ برا و خوشكەكانم و بێنازكردن و فەرامۆشكردنی من .ئەوانە و دەیان چیرۆك و دانپێنانی تری تاڵ لە یادداشتەكاندا دەبینرێت. مینا :ئەی قۆناغە ڕەشەكانی باڵوكردنەوەی و زانكۆ بەیاننامەكانی شۆڕش و وێنەی 61 سەركردەكان .ئەی ئەوانە لە كوێ و لە چی شوێنێكی ئەو یادداشتانەدا دەبینرێت؟ 177 شاسوار :مینا! دڵنیا بە لە بەشێكیدا ئەو چیرۆكانە بە ڕاستگۆیانە دەگێڕمەوە. مینا :مەبەستت چییە لە ڕاستگۆیی؟ شاسوار :مەبەستم دەرخستی وێنەی ڕاستەقینەی ئەو گەنجە خوێنگه‌رمانه‌یه ،كە ب ه دڵێكی پاك و بە ڕۆحێكی گەنجانەوە ،بە وتنەوەی درووشمی حەماسی ،لە ناو زانكۆ و لە كۆاڵنەكانی شارەكاندا ئەی ڕەقیبمان دەوت و درووشمی حەماسییان لەسەر دیوارەكان دەنووسی ،لە پشتیشەوە بەرپرسەكانی ئێمە لە شار و شاخ لەگەڵ بەرپرسانی دوژمن بە ناوی رێكەوتنەوە شەراب و شەمپانیای رۆمانییان دەخواردەوە. مینا :ئەی بیرتە باوكم یەكەم ڕۆژی داواكردنەكە چی بە تۆ وت؟ (بە دەنگێكی گڕی پیاوانەوە) مینا ،بە كراسەكەی بەرییەوە پێشكەشت بێت ،تاكە داوام ئەوەیە سیاسەت مەكەن ،بەاڵم ئەگەر كردیشتان وەك فریادڕەسێك لە خۆتان و بەرپرسەكانتان مەڕوانن ،تۆش هەردوو دەستت بە یەكەوە گرێ دابوو هەر بەڵێ بەڵێت بۆ باوكم دەكرد،
دەق باوكم لە سەر قسەكانی بەردەوام بوو ،ڕووی لە تۆ دەكرد و دەیوت ،شاسوار! سیاسەت هەمیشە چینی خوارەوە دەهاڕێت و چینی سەرەوەش دەكات بە بازرگان ،جا ئێوە هەر چینێكیان بن زەرەرمەند دەبن .تۆش هەر بەڵێت بۆ دەكرد ،بەالم واش دەرنەچوو (كەمێك دەنگ بەرز دەكاتەوە و تووڕە دەبێت) بیرتە شاسوار! من و تۆ یەك ڕۆژ نەمانتوانی بە گوێی باوكم بكەین ،بیرتە. ئێمە سیاسەتمان كرد نەك خۆشمان دەیان گەنجی تریشمان بە خۆمانەوە تووش كرد. شاسوار :بیرمە مینا چاكم لە بیرە .ئێستا دەزانی بۆ یادداشت دەنووسمەوه، سوورم بۆ دەزانی لەسەر نووسینەوەی ئەو یادداشتانە .ئێستا دەزانی بۆ ئێمە بووین بە قوربانیی شۆڕش و قوربانیی ژیان؟ مینا :بەڵێ! گیانەكەم دەزانم ،چاك 178 دەزانم .گەر قوربانیی شۆڕش نەبین بە دڵنیاییەوە قوربانیی زۆر شتی ترین .ئەو قوربانییەش وای كردووە من نەتوانم بۆ یەك چركەش لە ترسی بێزاربوونەكانی تۆ و خۆنەكوشتنت ئەم ماڵە وێرانبووە جێ بهێڵم. شاسوار :نا نا جێی بهێڵە ،ئەم ماڵە شایەنی ئەوەیە هەمیشە چۆڵ بێت و كەسی تێدا نەبێت ،ئەم ماڵە مادام منداڵی تێدا نییە چۆڵەوانییە ،چۆڵەوانی. مینا( :بە دەم گریان و هاواركردنەوە) بەسە بەس شاسوار .بێزار بووم لە چیرۆكی منداڵنەبوون ،بێزار بووم لە چاوەڕوانیی وەهمەكانی تۆ ،بێزار بووم لە چاوەڕوانی نووسینەوەی یادداشت و چیرۆكە دووبارەبووەكان. شاسوار :دە كەواتە نووسینەوەی یادەوەرییەكانی
پێشمەرگەیەكی ونبوو ،لە ئێستادا هیچ بایەخێكی نییە و وەك خۆشت وتت هەموو دێڕ و دیمەن و چیرۆكێكی ئەو یادداشتە دووبارەیە. مینا :ڕەنگە وا بێت( .مینا بە هەردوو دەستی پاڵ بە عەرەبانەكەی شاسوارەوە دەنێت و دەیباتەوە بۆ الی مێزەكەی خۆی( .ریكۆردەرە بچووكەكە هەڵدەگرێت و دەیخاتە بەردەمی ،وەك ئەوەی چاوپێكەوتنی لەگەڵدا بكات و بە ریتمێكی كیژانەی مەكربازانەوە دەكەوێتە پرسیاركردن لێی). وەك پێشمەرگەیەكی خەباتگێڕ و دڵسۆز ،كە قاچێكت كرد بە قوربانیی شۆڕش تا چەند هەست دەكەیت ئەو شۆڕشە بەوەفا بووە بەرامبەر بە قاچت؟ شاسوار :تا ڕادەیەك. مینا :ئەگەر ئێستا شۆڕش قاچەكەت بۆ بگێڕێتەوە، (بە جۆرێك لە گاڵتەپێكردنەوە) مەبەستم ئەوەیە قاچی ڕاستی نەك قاچی دروستكراو ،ئایا ئەوەی پێی بەخشیویت دەیگێڕیتەوە بۆ شۆڕش؟ شاسوار :لەوانەیە. مینا :چ پەیامێكت هەیە بۆ ئەو هاوڕێ و هاوسەنگەرانی ئەوسا و ئێستات. شاسوار( :بێدەنگی و تێڕامانێك لە مینا) من هاوڕێی وام نییە. مینا :كاك شاسوار! (خۆی وەك منداڵ لێ دەكات) مەبەستم شاسواری دڵسۆز و بە وەفایە ،ئایا ئەوەی ئێوە هەوڵتان بۆ دا و ئەو درەختەی ئێوە ناشتان ئەمە بوو بەرهەمەكەی؟ شاسوار :بێزار بووم بێزاااااااااررر !...ئەی خواوەندی مەزن! من و تۆ دەمێكە رێك كەوتین بۆ ئازادیی واڵت شتێك لە جەستەی خۆم ببەخشم بە تۆ ،ئێوەی میهرەبان سوور بوون لە سەر ئەوەی قاچی ڕاستم بەرن، منیش سوور بووم لە سەر ئەوەی ڕۆحم بێت ،ئێوە بە ڕۆحی من ڕازی نەبوون و قاچی ڕاستتان بردم ،دەبا بیگۆڕینەوە و وەك ڕێككەوتنەكەی سەرەتامان .قاچەكەم لە نەخۆشخانەكەی لیڤەرپووڵ لە بەریتانیا بۆ بگێڕەوە،
ئەوە ڕۆحم پێشكەش بێت بە تۆ و بەو نیشتیمانەی كە ئێستا خەریكە بۆی( ...مینا بە تووڕەبووەنەوە قسەكەی پێ دەبڕێت). مینا :وەك مامۆستایەك (ئاهههـ) تووڕە بوویت لە قسەكانم ،دەبێـت لەمەودوا بە شێوازێك لەگەڵتدا بدوێین كە بێزار نەبیت و خۆت تووڕە نەكەیت. شاسوار :ئەم چیرۆكە كۆتایی نایەت ،رێگەم بدە با بڕۆم بۆ ژوورەكەی پشتەوە؛ كاتی پشووە. مینا :بڕۆ بۆ ناڕۆیت منیش ڕازیم ،ئەم ژیانە ئەوەندە بێزاركەرە هەمووی بیر لە جێهێشتنی دەكاتەوە. شاسوار( :بە بێدەنگی و لەسەرخۆ كەمێك تێڕامان) مینا:دەرەوە تاریكە؟ مینا :بەڵێ! ژوورەوەش تاریكە. شاسوار( :دەست دەبات بۆ سەری خۆی ،بە بێباكییەوە دەڵێت) ئای لە ئاڵۆزكاویی قژی چڵكنم! ئای لەم هەموو بێزارییە. مینا :تازە زانیوتە قژت ئاڵۆزكاوە؟ ڕووخساریشت ئاڵۆزكاوە ،دەروونیشمان ئاڵۆزكاوە ،ئەم ماڵەش ئالۆزكاوە ،شاریش ئاڵۆزكاوە ،ئەرێ تۆ لەو پەنجەرەیەی پێشەوە سەرنجی دەرەوەت داوە ،سەرما شەقامەكانی داپۆشیوە ،بێدەنگی باڵی كێشاوە بە سەر شۆستەكاندا، جگە لە بێدەنگی هیچی تر بە دی ناكرێت. شاسوار( :پاڵتۆ درێژەكەی زیاتر لە خۆی و عەرەبانەكەی دەئاڵێنێ و بە دەم لەرز و قسەتێكەاڵوكردنەوە دەڵێت) سەرمایە! بەڕاستی سەرمایە. مینا( :وردە وردە بە دەم قسەكردن و لێخوڕینی عەرەبانەكەوە ،بەرەو ژووری نووستنەكە دڕۆن و لەبەر خۆیەوە دەكەوێتە قسەكردن). سەرمایە بەڕاستی سەرمایە ...ئەم سەرمایەش كۆتایی دێت ،چونكە سەرەنجام چیرۆك و یادداشتەكان كۆتاییان دێت ،بۆیە هەر لە ئێستاوە كۆتایی هەموو شتێكمان هەڵبژاردووە .یادداشت ،بیرەوەری ،نووسین ،منداڵ، شۆڕش ...ئەمشەو كۆتایی هەموو شتێكە. شاسوار( :وەك ئەوەی بۆ خۆی قسە بكات و گوێی
لە قسەكانی مینا نەبێت) دنیا كپە! هیچ كەس لە دەرەوە نییە ،بەاڵم پێم ناڵێیت دەرگه‌ی دەربازبوونمان لەم شارە لە كوێوەیە؟ مینا :دەربازمان دەبێت ،ئەو كاتەی تۆ یادداشتەكانت نووسییەوە. شاسوار :دیسان یادداشت .دیسان گوووو! پێم وتی ئەوە پەیوەندیی بە تۆوە نییە، ئەوە پەیوەندیی بە ناخی خۆم و ئەو پیاوە نووستووەوە هەیە كە لە ناخمدایە، ئەو یادداشتانە بنووسرێت یان نا ،باڵو ببێتەوە یان نا، ئێمە ئاسۆی دەربازبوونمان مەحاڵە ،چونكە ئێمە بووین بە مێژوو ...تەنها ڕووخسار و 61 جەستەمان ماوە بەبێ ڕابردوو. بەبێ شۆڕش و بەرخوردان ،بەبێ منداڵ( .دیسانەوە هەوڵ دەدات خۆی 179 بكوژێت و ملپێچەكەی بە توندی لە ملییەوە دەئاڵۆسكێنێ و هەوڵی خۆخنكاندن دەدات. مینا :دە بەسە .دە بەسە .ئەم خۆخنكاندنە نەبڕایەوە .ئەم بێزارییە تەواو نەبوو ،دوو ساڵە تۆ لە كاتی بێزاربووندا هەوڵی خۆكوشتن دەدەیت ،ئەوە ڕاكردنە لە ڕاستی ،ڕاكردنەوە لەو واقیعەی ژیانمان. شاسوار :ڕاناكەم لەم واقیعە .دەمێنمەوە لەم واقیعە تاڵەدا. مینا :دە كەواتە بۆ هەوڵی دەربازبوون مەدە.تۆش وەك سەدان هاوڕێی ترت لەم شارەدا بمێنەرەوە تا دەمریت. (بە گاڵتەپێكردن و توڕەبوونەوە) ببوورە تا ئەو كاتەی خۆت دەكوژیت. شاسوار :لەم شارەدا بمێنمەوە؟ من دەمێكە لەم شارە ڕۆشتووم ،من ئەو كاتە لەم شارە ڕۆشتم كە دوای دە ساڵ بە ئارەزوومەندانە جێم هێاڵ و بە زۆر هاتمەوە بۆ ناوی ،ئەو ئێوارەیەی كە بۆ یەكەم جار دوای ئەو دە ساڵە هاتمەوە بۆ ئەم شارە ،ئەو ئێوارەیە ساتی
دەق بەجێهێاڵنی یەكجاریی من بوو لەم شارە. مینا :تەنها تۆ نا ،هەموومان هاتینەوە بۆ ئەم شارە ،من ،تۆ ،پەیكەرەكان ،كتێب، چیرۆك و ڕێبوارەكان ،پاشانیش هەمووشمان لێی هەڵدێین و دەڕۆین ،بۆ شوێنێكی نادیار، (بە بێدەنگی و لەسەرخۆیی) شاسوار! دەزانی من لەو ڕۆشتنەمان ناترسم ،هەرچەند شكستخواردووی دەستی ئەم شارەشین ،ئەی تۆ؟ شاسوار :من وەك تۆ نیم ،من هەرگیز لە هەڵهاتنی ئەم شارە نەترساوم، چونكە بەشێك بووە لە من، هەڵهاتنیش لە خۆم ،لە یادەوەریم ،لە چیرۆكە ڕەش و گەشەكانم الی من شتێكی زۆر سادە و ئاسایی بووە. (زەنگی دەرگه‌یە .چەند جارێك زەنگی دەرگ ه دووبارە دەبێتەوە ،ئەم جارە لەگەڵ دەنگی دەرگه ،جۆرێك لە دەنگی 180 هاوارێك دەبیسترێت ،هاوارەكە وەك هۆرە ،یان الواندنەوە وایە). شاسوار( :هاوار دەكات) بە خێر بێیت ئەی مەرگ! چاوەڕوانی تۆین بە خۆمان و یادەوەری و یادداشتەكانمانەوە ،زۆر درەنگ هاتی ،بەاڵم ئێستاش هەر باشە و من ئامادەم). مینا( :بە تووڕەبوونەوە شاسوار بە عەرەبانەكەوە دەباتە ژووری نووستنەكە و خۆی بە ترس و بێزارییەكی زۆرەوە دێتە دەرەوە ،پاش ترس و ڕاڕاییەكی زۆر لە الی دەرگه‌ی حەوشەوە دێتەوە و لەبەر خۆیەوە) بێزار بووم لە چاوەڕوانیی مەرگ ،لە زەنگی دەرگه، هەرجارەی كەسێكە و هەرجارەی هەواڵێكە ،لێدانی دەرگه‌ی دەرۆزەكەر و پرسیاری ماڵەدراوسێ نەبڕایەوە؟
(كەمێك بێدەنگی) ئەوە چییە؟ سەیرە .خەریكە چاوەكانم وێنەی شتەكان نابینێت ،شاسوار! من وێنەی ڕاستەقینەی تۆم لێ ون بووە ،هەست دەكەم قسەكانم ناگەنە تۆ ،ئەوە چییە زەنگی دەرگه‌كە بوو؟ (دەشڵەژێ و بە هەر چواردەوری خۆیدا دەست دەوەشێنێت) گوێت لە دەنگمە ،قسە بكەم ،دەنگ بەرز بكەمەوە ،هاوار بكەم (هاوار دەكات و بە دەنگی بەرز) شاسوار! تۆ بۆ خۆت دەشاریتەوە؟ لە كوێیت؟ من نەمبردیتە ژوورەوە ،من لە ژوورەوە تۆم هێنایە دەرەوە ،تكایە وەرە دەرەوە، ئیشم پێتە ،ئێستا كاتێكی زۆر گونجاوە بۆ نووسینەوەی یادداشتەكانت ،ئێستا زۆر گونجاوە بۆ نووسینی كتێبی نووسینەوەی یادەوەریی ونبوویەك! لەگەڵ تۆمە خەریكە چاوەكانم كوێر دەبن ،ناتبینم ،ئەوە چییە ،ئەی سەرت كوا پێم بڵێ( ،زۆر بە ترس و لەرزەوە) شاسوار! سەرت لە كام گوند و لە كام سەنگەر بەجێ هێشت؟ من ئەمشەو زۆر دەترسم (زۆر بە ترسەوە وەك كوێرێك بە دەست ئاماژە دەكات بۆ گرتنی جەستەی شاسوار) بەخوا ئێستا جەستەت لەبەردەستمایە و بەس سەرت پێوە نییە، دیارە بێزار بوویت لە نووسینەوەی یادەوەریی ونبوویەك، خاڵی بوویتەوە ،بۆیە سەریشت لێ ون بووە ،ئەگەر تۆ نەینووسیت من دەینووسم ،خەونی ونبووە بێسەرەكان. تۆ قاچت ون نەكردووە ،تۆ سەرت ون كردووە ،هەربۆیە ناتوانیت یادەوەریت بنووسیتەوە .شاسوار! لە كوێیت؟ گوێت لە دەنگمە؟ گوێت لە زەنگی دەرگه‌كەیە؟ ئەوەی چییە ،ئەی هاوار ،شاسوار! لە كوێت؟ ماڵت جێهیشت؟ یان خۆتت كوشت؟ شاسوار( :بە بێزاری و وەك ئەوەی لە خەودا بێت هاوار دەكات) مینا! میناكەی من! ...سەری چی و ونبووی چی؟ من تەنها قاچم ون كردووە ،ئەویش لێرە نا لەم ماڵە نا .لە نەخۆشخانەكە لە بەریتانیا .لە شاخ .لە شۆڕش .لە پەیمانە خۆشەكانی خەو و خەیاڵ .میناكەم! دەبێت دان بەو ڕاستییەدا بنێم ،كە چەند ساڵە بە خۆم و ئەو هەموو یادەوەرییەوە نەمتوانی ئەو كتێبەی لە نەخۆشخانەكەی بەریتانیا باسمان كرد بینووسم ،دەبێت
دوای ئێمە كەسێكی تر ئازایانە بێت و گوێ لە دەنگی كاسێتەكان بگرێت و یادداشتەكان بنووسێتەوە .ئەو الپەڕانە بخوێنێتەوە كە دە ساڵە بە ناوی یادەوەرییەوە ڕەشیان دەكەمەوە. مینا :نا شاسوار گیان! كەس ناتوانێت بینووسێتەوە تۆ نەبێت .دە پێم بڵێ ئێستا تۆ لە كوێیت؟ كوانێ سەرت، بۆ دیار نییە ،نایبینم! (بە هەردوو دەستی وەك كوێرێك بۆ سەر و رووخساری شاسوار دەگەڕێت .هاوار دەكات) ئەی هاوار ئەم ماڵەت جێ هێشتووە و بەبێ قاچ بۆ كوێ ڕۆشتوویت؟ ئەی یادداشتەكانت ،ئەی كتێبەكانت ،ئەی ئەو هەموو یادگارییانەمان؟ ئەی هاوار شاسوار تۆ لە كوێیت؟ شاسوار :ونبوونی چی ،قاچی چی؟ یادداشتی چی؟ دڵنیا بە ناتوانم بینووسم. مینا( :وەك كوێرێك بە هەردوو دەستی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات سەری شاسواری گرتبێت)سوێندت دەدەم وەرە دەرەوە و بەردەوام بە لە نووسین. شاسوار :ببوورە مینا تاقانەكەم! لەوانەیە شێت بووبیت. مینا :نەخێر شاسوارەكەم! شێت نیم ،كوانێ سەرت چیی لێ هاتووە ،لە كوێ ونت كردووە! شاسوار :هەر لەودیوی دەرگه‌كەوە و لە ژوورەوە هاوار دەكات ،تۆ دەڵێیت چی؟ كام سەرم ون بووە؟ من تەنها یەك سەرم هەیە و ئەویش بە جەستەمەوەیە(سەر لە دەرگه‌كەوە دێنێتە دەرەوە) ئەی ئەوە نییە سەرم ،وابزانم دوای زەنگی دەرگه‌كە شێت بوویت و لەبەر خۆتەوە وڕاوە دەكەیت ،من نەموت هەمیشە زەنگی دەرگ ه هەواڵی ناخۆشی پێ بووە؟ مینا :وڕاوە ناكەم .كام سەرت؟ دەتەوێت شێتم بكەیت! بۆ تۆ چەند سەرت هەیە؟ بە تەنیا سەرێكت هەیە و ئەویشت ون كردووە ،ڕەنگە لەم ماڵەشدا نەبێت ،ئەی خوایە چەند ناخۆشە لەگەڵ مرۆڤێكدا بژیت و سەری پێوە نەبێت( .هاوار و دەنگەدەنگ و دەنگی دەرگ ه بە بەردەوامی دێت). شاسوار( :دێتە دەرەوە لە ژوورەكەدا و بە خێرایی بە
عەرەبانه‌كه‌و‌ه دێتە بەردەمی مینا) قسەی هیچ ...واز لەم قسە بێهوودانە بێنە و تۆزێ واقیعی بە( .تۆزێك هێمن دەبێتەوە بە دەنگێكی نزم) بەڕاست تۆ لەم قسانە بێزار نەبوویت؟ لە كردنەوەی دەرگ ه و لەو هەموو میوانە بێزار نەبوویت؟ مینا( :بە خێراییەكی زۆره‌و‌ه ڕادەكات بۆ الی مێز و كتێبخانەی ژوورەكەی و دێتەوە؛ ڕادەكات بۆ ژووری نووستن و بە هەر چواردەوری خۆیدا ڕادەكات و سەیری ئەمالوالی خۆی دەكات ،وەك ئەوەی شتێكی لێ ون بووبێت) میوانی چی؟ كوا میوان؟ تكایە دوای ئەم 61 هەموو هاوارەی من ڕاست بڵێ و خۆت مەپەڕێنەرەوە و شتم لێ مەشارەوە ،پێم بڵێ سەرت كوا؟! الی 181 هاوڕێكانت جێت هێشتووە ،یان لە ناو كتێبی نووسینەوەی یادەوەریی ونبوویەكدا؟ لەوانەیە بپرسیت و بڵێیت مینا ئەی سەری خۆت كوا؟ شاسوار :نەخێر وا ناڵێم ،من هەمیشە پارێزگاریم لە سەرم كردووە. مینا( :بە هەر چواردەوری خۆیدا ده‌گه‌ڕێت) من سوورم لە سەر ئەوەی تۆ سەرت پێوە نییە و پێویستە لە بری نووسینەوەی یادەوەریی ونبوویەك ،بۆ سەری خۆت بگەڕێیت باشترە. شاسوار( :بێدەنگی .شاسوار بە عەرەبانەكەی نزیك دەبێتەوە لە مینا و دەیەوێت هەردوو دەستی بگرێت، بەاڵم مینا پشتی تێدەكات و دەگری و لێی دوور دەكەوێتەوە .لهم ساتەشدا كەمێك بێدەنگی) مینا و شاسوار هەردووكیان بە یەكەوە قسە دەكەن و قسەی تێكەڵوپێكەڵ ،بەبێ ئەوەی كەسیان لەوی تریان تێبگەن و هاوار و دەنگەدەنگێك دێت) شاسوار :گوێم لە دەنگێكی ناخۆشە.
دەق مینا :هیچ نییە. شاسوار :ئەو دەنگە ناخۆشە ...ڕەنگە شتێك ڕوو بدات. مینا :ڕوو دەدات .ئاو بێت هەر دەبێت ڕوو بدات ،مادام ناتوانیت یادداشتی پێكەوەبوونمان بنووسیتەوە ،مادام ناتوانیت ئەو یادداشتە ڕەشانە بنووسیتەوە ،دڵنیا بە دەبێت ڕوو بدات ،بۆیە كاتی ئەوە هاتووە لەم ماڵەدا كات بە فیڕۆ نەدەین( .بێدەنگی) شاسوار :سەیری دەرەوە بكە بزانە ئاسمان تاریكە؟ مینا :سەیر دەكات بێگومان وایە ...زۆریش تاریكە. (وردە وردە لە شاسوار نزیك دەبێتەوە ،لە ناكاو دەنگ بەرز دەكاتەوە و بە ترسولەرزێكی زۆرەوە هاوار دەكات) شاسوار! بەخوا ئەم جارە بەڕاستمە ،سەرت پێوە نەماوە ،كوانێ سەرت؟ شاسوار :دیسانەوە تووشی وەهم 182 بوویت ،دیارە ئەم جارە بەڕاستی شێت بوویت ،پێویستە لە بری ئەم ماڵە تۆ لە شێتخانە بژیت. مینا(::لە هاواركردن بەردەوام دەبێت و ده‌نگ به‌رز دهكاتهوه) ئەی نووسەرە بێ پەیمان و دۆڕاوەكەی شۆڕش... كوا یادداشتەكانت؟ كوا پەیمانەكانی شۆڕش و خۆشگوزەرانی؟ كوانێ سەرت؟ ئەی پیاوی بێ سەر. شاسوار( :وردە وردە هەست دەكات كوێر بووە و دەست بە هەر چواردەوری خۆیدا دەخشێنێت) باوەڕ بكە من هیچ نابینم ،بەاڵم سەرم پێوە ماوە ،بەاڵم تۆش تەنها جەستەیەكیت بێ سەر و بێ چاو و بێ ڕووخسار. مینا :بەخوا درۆ ناكەم شاسوارەكەم! سەرت پێوە
نەماوە ،ئیدی وەرە بۆ الم ،بەردەوام بە ،دواجار یەكتر دەبینینەوە و هەردووكمان بێ سەر و بێ چاو بێ بیركردنەوە یەكتر دەبینینەوە. شاسوار( :بە عەرەبانەكەیەوە وەك كوێر بە هەر چواردەوری خۆیدا دەسووڕێتەوە و هاوار دەكات) مینا گیان! باوەڕ بكە هەردووكمان سەرمان جێ هێشتووە، هەردووكمان سەرمان ون كردووە ،بەاڵم كەسمان هەستی پێ ناكەین ،بۆیە تازە بۆی ناگەڕێین و نایدۆزینەوە، دەبێ بگرین .چونكە ناتوانین یادەوەرییەكانی ونبوویەك بنووسینەوە( .بە یەكەوە دەگرین ،دەنگی دەرگ ه بە بەردەوامی دەبیسترێت ،گریان بەردەوام دەبێت و شاسوار دەچێتە ژوورەكەی خۆی). مینا :بۆنی شتێك دەكەم .هەست بە شتێكی سەیر و نامۆ دەكەم لەم ماڵەدا .شاسوار گیان! تۆ سەریشت پێوە نییە ببینیت و بۆن بكەیت. (شاسوار ،بە بێدەنگی و بە تووڕەبوونێكی زۆر و هەڵچوونێكی ناوەكیی زۆرەوە لە مینا دەڕوانێ) مینا( :بە هاواركردن و پاڕانەوەوه) بەخوا هەست بە شتێك دەكەم لە ژوورەكەی تۆدا .ئەوە چییە شاسوار چیت كرد لەو ژوورەدا؟ كاتێك چووم بە دەم زەنگی دەرگه‌وە تۆ لە ژوورەكەدا چیت كرد؟ دڵم كەتووەتە تەپەتەپ و نائارامی ،تكایە لەم دڵەڕاوكێیە ڕزگارم بكە. شاسوار :بە بێدەنگی سەیری ژوورەكەی دەكات و هیچ ناڵێت. مینا( :هاوار دەكات) ئەوە چیت كردووە شاسوار! شێت بووم پێم بڵێ؟ (دەیەوێت بەرەو ژوورەكەی شاسوار ڕابكات ،بەاڵم شاسوار بە عەرەبانەكەی رێگەی لێ دەگرێت). شاسوار :تەواو هەموو شت تەواو .دواهەمین زەنگی دەرگاگە لەم ماڵەدا هەموو شتی تەواو كرد ،میناكەم! هەموو شت كۆتایی هات .كۆتایی هات بە نووسینەوەی یادداشتەكان .كۆتایی هات بەو چاوەڕوانییە زۆرە. مینا :نا نا شاسوار گیان! چیت كرد؟ ئەی هاوار .ئەی
هاوار .بۆ كەس ئێستا لە زەنگی دەرگه‌كە نادات؟ بۆ كردنەوەی دەرگ ه و پەنجەرەی ماڵەكەیاندا ون گوێم لە زەنگی دەرگ ه نییە ،بۆ كەس لەم گەڕەكەدا نییە .دەبن .تاریكی و بێدەنگی و كۆتایی). بۆ كەس نایەت بە دەممانەوە؟ شاسوار! ئەوە چیت كرد؟ 19-2-2013 نەكەیت .داوات لێ دەكەم پەشیمان بەرەوە ،تابلۆكان دەسووتێن .كتێبەكان دەسووتێن .یادداشت و ریكۆردەر و كاسێتە ئەرشیفییەكانت دەسووتێن .نامە جوانەكانی نێوانمان دەسووتێن .نەكەی شاسوار! ئەی هاوار ئەوە بەبێ سەر چی دەكەیت؟ شێت بوویت تۆ؟ شاسوار :نا من شێت نەبووم و دوابڕیاری خۆمم داوە و هەموو شت كۆتایی هاتووە .تۆ سەرت پێوە نەماوە تا هیچ ببینیت. مینا :ئەی هاوار هەموو شت سووتا.ماڵەكەمان. كتێبخانەكەمان .نامەكانمان هەموویت سووتاند؟ شاسوار :تەواو هەموو شت كۆتایی هات. 61 مینا( :دەنگی ریكۆردەرەكە دێت كە دەنگی مینای تێدا تۆمار كراوە و بە دەم سووتانی ژوورەكەی شاسوار و كردنەوەی دەرگ ه و پەنجەرەی ماڵەكەوە ،دەنگی مینا 183 تێكەڵ بە ئاگر و دووكەڵی ژوور و ماڵەكە دەبێت و بە بەردەوامی دەنگی تەقە و زەنگی دەرگه دەبیسترێت). دیسانەوە ماڵەوە ،دیسانەوە بینینەوەی شتە دووبارە و سەدبارەبووەكان ،بەفرگرێك دەبینم ،لەوالشەوە ئەو تابلۆ كۆنە دەبینم كە دەیان ساڵە لێرەدا هەڵواسراوە ،به‌بێ ئەوەی جگە لەم ژن و پیاوە هیچ كەسێك وتبێتی ئای لەو تابلۆ جوانە ،ئەوه كێ كێشاویەتی؟ هونەرمەندەكەی كێیە؟ لە چ سەردەمێكدا بووە و سەر بە چ ڕێباز و ستایلێكە؟ پانكەكەش تۆزی گرتووە ،تەلەفزیۆنەكە ئەوەندە دەمێكە دانەگیرساوە ،دەڵێی گوڵدانە و لە هەموو شت دەچێت لە تەلەفزیۆن نەبێت ،بەر لەوەی بمرم ،جارێكی تریش هەموو ئەم شتانە دەبینمەوە، شتێكی بێمانایە ...زۆر بێمانایە ،بەردەوام بینین و بینین و دووبارەبوونەوە. (بێدەنگی و تاریكی و ئاگر و دووكەڵی زیاتر ،گریان و دەنگی ڕیكۆردەرەكە لە ناو سووتانی ماڵەكەدا خامۆش دەكات ،شاسوار و مینا ،لە نێوان سووتانی ماڵ و
ئه‌نیتا
گه‌شت بۆ واڵتی هاوڕێكانی ده‌كات ئاوات محه‌ممه‌د كاتێك كتێبه‌كه‌ی ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر ،گه‌شتێك بۆ واڵتی هاوڕێیانم ،خوێنده‌وه ،هه‌ستم كرد له به‌رده‌م كه‌سێكدام ،ته‌واو له كو‌لتوور و بیركردنه‌وه‌ی ئێم ه شاره‌زای ه و زانیارییه‌كی به‌رفراوانی له‌سه‌ر مێژووی ئه‌م واڵت ه و كاره‌سات و نه‌هامه‌تییه‌كانی هه‌یه ،ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ی شاره‌زاییه‌كی باشی ل ه پێكهات ه ده‌روونییه‌كانی كورد هه‌یه ،وه‌ك خۆمان ده‌مانناسێت ،ئه‌نیتا ئه‌م ژنه‌ی كه یه‌كێك ه له‌وانه‌ی دۆستایه‌تییه‌كی سه‌یری له‌گه‌ڵ كورددا هه‌یه ،ته‌نها له‌یه‌ك جار سه‌ردانی بۆ كوردستان ،ئه‌و هه‌موو زانیاری و ناوه‌ی لهم كتێبه‌دا كۆ كردووه‌ته‌وه ،كه‌جێگه‌ی تێڕامان و سه‌رنجه ،چۆن تاكو ژنێك له‌و دووره‌و‌ه ئه‌و هه‌موو ناوه‌ی بۆ له‌به‌ر كراوه و وه‌ك خۆی نووسیویه‌تییه‌وه. من له‌ڕێگه‌ی دلێر ئیبراهیمی هاوڕێمه‌و‌ه زانیاریی زیاترم ل ه سه‌ر ئه‌نیتا وه‌رگرتووه ،كه‌پێشتر به‌ر له‌وه‌ی ئه‌و سه‌فه‌ر‌ه بكات بۆ كوردستان ،ته‌نها ناویم بیستبوو ،به‌اڵم له‌و سه‌فه‌ری كه
184
ئه‌م كتێبه‌ی تێدا به‌رهه‌م هات ،ئه‌وم ناسی ،ئێستا به یه‌كێك ل ه هاوڕێ ئازیزه‌كانمی ده‌زانم و به‌رده‌وام له ڕێگه‌ی تۆڕی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه قس ه ده‌كه‌ین .ئه‌وه‌ی سه‌رنجی راكێشام ،لهم كتێبه‌دا ئه‌نیتا به‌ئه‌نفالی به‌دناو ده‌ست پێ ده‌كات و وه‌ك خۆی ده‌ڵێت" :بۆچی ده‌بێت ئه‌م كتێبه‌ی من ب ه وشه‌ی (ئه‌نفال) ده‌ست پێ بكات، ك ه الی كورد ده‌نگدانه‌وه‌یه‌كی تا بڵێی ناخۆشی هه‌یه؟ ئاخر هه‌ر ئه‌و وشه‌یه‌ش بوو كورد و منی ب ه یه‌كتر ناساند!" كه‌وات ه سه‌ره‌تای ناسینی ئه‌م بۆ كورد بۆ ئه‌و وش ه به‌دفه‌ڕ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه ،ئه‌ویش له ڕێگه‌ی كۆمه‌ڵێك هاوڕێی كوردهوه ،ك ه یه‌كێك له‌و كه‌سان ه كاروان عومه‌ر كاكه‌سووری چیرۆكنووسه ،ك ه ئه‌ویش ئه‌م كتێبه‌ی به زمانی كوردی داڕشتووه‌ته‌و‌ه و وه‌ری گێڕاوه‌ت ه سه‌ر زمانی كوردی ،هه‌ندێك جار هه‌ست ده‌كه‌یت خۆرهه‌اڵتناسێك ه و به دوای لێكدانه‌وه‌ی پێكهاته‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونیی ئه‌و نه‌ته‌وانه‌دا ده‌گه‌ڕێت ك ه ده‌یه‌وێت ل ه باره‌یاناو‌ه بنووسێت ،به‌اڵم دواتر بۆت ده‌رده‌كه‌وێت ئه‌م ژن ه تێگه‌شتنێكی تایبه‌تی بۆ كورد هه‌یه ،ل ه روانگه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌م ناسیونی ،ئه‌و لێكدانه‌و‌ه و تێگه‌یشتنه‌ی بۆ دروست بووه ،له هه‌مان كاتدا ئه‌و تێكه‌اڵوبوونه‌ی له‌گه‌ڵ په‌ناهه‌ند‌ه و ره‌وه‌ندی كوردی ل ه دانیمارك ئه‌و تێگه‌یشتن ه جوانه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه بۆ دروست بووه ،لهم كتێبه‌دا ئه‌نیتا زۆر به وردی باس له هه‌موو شوێنه‌كانی كوردستان ده‌كات و ئه‌و شوێنانه‌ی ئه‌م سه‌ردانی كردوون ،هه‌ر له شاری هه‌ولێر و سلێمانی و سه‌یرانگ ه و شوێنه‌كانی تری وه‌ك هه‌ڵه‌بجه ،كاتێك باس ل ه سه‌یرانگه‌كان ده‌كات ،هه‌مان تێڕوانینی ئێمه‌ی هه‌یه، كه حكوومه‌تی هه‌رێم كه‌مته‌رخه‌م ه له گرنگیدان به‌و شوێنانه ،به‌اڵم سه‌ره‌تا دێت ه سه‌ر باسكردنی شێوازی بیركردنه‌وه‌ی تاكی كورد و پێكهات ه ده‌روونییه‌كانیان، ك ه وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی كراوه و میانڕه‌و وێنای ده‌كات، لهم باره‌یه‌و‌ه ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر ده‌ڵێت" :ئه‌وه‌ی من ل ه كورده‌كانم به‌دی كردووه ،ئه‌وه‌یه ،ئه‌وان هه‌رگیز موسڵمانی وشك نین ،به‌ڵكو ب ه گشتی زۆر كراوه‌ن.
شێوازی پۆشینی جلوبه‌رگ ،حه‌زكردن ل ه موزیك و به‌شداریكردنی كچ و كوڕیان ل ه ئاهه‌نگه‌كاندا، ئه‌و شتانه‌ن ،ك ه ب ه ئاشكرا ده‌ڵێن كورد ب ه دوای ژیان و جوانیدا ده‌گه‌ڕێت ).كه‌وات ه الی ئه‌م كه‌س ه كورد ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌یه ،به‌دوای ژیاندا ده‌گه‌ڕێت و ژیاندۆسته ،ئه‌م تێڕوانینه‌م ل ه الی فارگاسیش بینی ،كاتی خۆی كه سه‌ردانی كوردستانی كردبوو ،هه‌مان رسته‌ی ل ه باره‌ی كوردهوه نووسیبوو ،كه‌وات ه ئه‌م تێڕوانینه‌ی ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر هه‌ر ل ه خۆڕا نه‌هاتوو‌ه و تێڕوانینێكی سه‌رپێییش نیی ه ل ه باره‌ی ئێمه‌وه ،چونك ه ئه‌م ه سێیه‌م 61 جار‌ه به‌ر ئه‌م رسته‌ی ه بكه‌وم، یه‌كه‌میان ل ه الیه‌ن فارگاسه‌و‌ه و دووه‌م له‌الیه‌ن ئه‌نیتا و سێیه‌م ل ه الیه‌ن ئه‌دۆنیسی شاعیره‌وه ،هه‌روه‌ها به 185 شێوه‌یه‌كی گشتی كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی دڵپاك و دڵساف وه‌سف كراوه ،ك ه ئه‌م ه دوو الیه‌نی هه‌یه ،یه‌كه‌میان ئیجابیی ه و ل ه الیه‌كی ترهوه سلبییشه ،به‌اڵم ئه‌وه‌ی گرنگ ه دوژمنكاران ه نیی ه و نابێته هۆی دروستكردنی توندوتیژی ،كاتێك ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر دێت ه سه‌ر مه‌سه‌له‌ی هاوڕێیه‌تی و ده‌ڵێت: "هاوڕێیه‌تی الی كورد ئه‌گه‌رچی زۆر ب ه خێرایی و چه‌ند بڵێی ب ه ئاسانی داده‌مه‌زرێت ،به‌اڵم مانایه‌كی تا بڵێی گه‌وره‌یشی هه‌یه .ل ه ماوه‌یه‌كی زۆر كه‌مدا وات لێ ده‌كه‌ن تۆ وا بزانیت هه‌موو ته‌مه‌نی خۆتت له‌گه‌ڵ ئه‌واندا ب ه سه‌ر بردووه .باوه‌ڕی ته‌واوت پێ ده‌كه‌ن و پشتت پێ ده‌به‌ستن ،هاوكات ئه‌و هه‌سته‌ت ال دروست ده‌كه‌ن ،ك ه ئه‌وانیش له‌و‌ه دڵنیان تۆ پشتوپه‌نای ئه‌وانیت و ناپاكی له‌و هاوڕێیه‌تیی ه ناكه‌یت". بۆ په‌یوه‌ندیی خۆی له‌گه‌ڵ كوردان باس ل ه كۆمه‌ڵێك ناو ده‌كات ،كه له بواری نووسین و هونه‌ر و داهێناندا كار ده‌كه‌ن ،ئه‌مه‌ش مانای وای ه ئه‌م ژن ه هونهرمهنده
کتێب زیاتر له‌گه‌ڵ ده‌سته‌بژێرێكدا تێكه‌ڵ بووه، ئه‌وه‌ی ئه‌نیتای سه‌رسام كردووه ،بریتیی ه له‌وه‌ی كوردان هه‌میش ه خه‌ریكی نوكت ه و قسه‌ی خۆش و پێكه‌نین ،كاتێك به‌وپه‌ڕی جدی قسه ده‌كه‌ن ،ده‌بینی مه‌سه‌له‌ك ه بۆ جۆرێك له شۆخی و گاڵته‌كردن ده‌چێت و پێكه‌نین له‌و گفتوگۆیانه‌شدا ئاماده‌یی ده‌بێت، به‌پێی لێكدانه‌و‌ه و بینینی ئه‌م ژن ه بۆ ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیی ئێمه ،پێی وای ه پێكه‌نین و شۆخی ل ه نان و ئاو بۆ كوردان پێویستتره، لهم باره‌یه‌و‌ه نموونه‌یه‌كی جوان دێنێته‌وه و ده‌ڵێت( :منداڵی السار كاتێ كه‌تنێكی ده‌كرد و ل ه ترسی سزا ل ه باوكی دوور ده‌كه‌وته‌وه، ئه‌وسا باوكی پێی ده‌وت وهره قسه‌یه‌كی خۆشت بۆ ده‌كه‌م و منداڵه‌ك ه ده‌هات .واتا نه‌یده‌وت وهره شتێكت ده‌ده‌مێ ،چونك ه قسه‌ی خۆش الی كورد ل ه نان و ئاو پێویستتره ،بۆی ه ل ه مێژووشدا زۆر جار ب ه قسه‌ی خۆش فریو دراوه و شانسی گه‌وره‌ی ل ه ده‌ست داوه). ئه‌م رسته‌ی ه ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت كورد بوونه‌وه‌رێكی سیاسی و فرتوفێڵزان نییه، مرۆڤێك نیی ه ل ه سه‌ر فریودانی ئه‌وانی تر سیاسه‌ت بكات ،یان باشتر‌ه بڵێین كورد سیاسی نییه ،به‌ڵكو كۆمه‌اڵیه‌تییه، كه بۆ سه‌رده‌می پێشتر ئه‌م بوونه‌وه‌ر‌ه هه‌میش ه خه‌ڵه‌تاو بووه ،كه‌وات ه كورد ب ه پێی ئه‌م تێگه‌یشتنه‌ی ئه‌نیتا له دانووسانه‌كاندا به دوو قسه‌ی خۆش بیر داواكارییه‌كانی چووه‌ته‌وه ،باشترین به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌م ه دوای پرۆسه‌ی ئازادیی 186 عێراقه ،ك ه ب ه قسه‌ی خۆش و
به‌ڵێنی بێبنه‌ما چه‌ندین ساڵ سیاسییه‌كانی كوردیان خه‌ڵه‌تاند و ئێستاش ده‌یانه‌وێت به‌هه‌ندێك به‌ڵێن و قسه‌ی خۆش زه‌مه‌نه‌ك ه درێژ بكه‌نه‌وه ،هه‌ست ده‌كه‌یت ئه‌نیتا زۆر باش ل ه پێكهات ه سیاسی و سایكۆلۆژییه‌تی تاكی ئێم ه ده‌گات و توانای شیكردنه‌وه‌ی ئه‌م الیه‌نه‌ی هه‌یه ،وه‌ك ل ه شوێنێكدا ده‌ڵێت ،كورد ن ه شه‌یتانن ن ه فریشته ،باس ل ه چه‌وسانه‌وه‌ی ژن و كوشتنی ژن به ناوی شه‌رفه‌و‌ه ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا ده‌كات، ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ی باس له‌وه‌ش ده‌كات كۆمه‌ڵگه‌ی ئێم ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی نیمچه‌كراوه‌یه ،كاتێك باس ل ه هاوڕێ كورده‌كانی ده‌كات ،ئه‌وه‌نده‌ی نوكت ه و قس ه خۆشه‌كانیان باس ده‌كات و ل ه دانیشتنه‌كانیاندا ئه‌وه‌نده‌ی نوكت ه ده‌كه‌ن و كه‌شێكی پڕ ل ه پێكه‌نین ده‌خوڵقێنن ،ئهوهنده ل ه یه‌كتری مۆن نابنه‌وه ،ك ه له‌وانه‌ی ه به‌شێك لهم دۆخ ه بۆ ئهوه بگه‌ڕێته‌و‌ه ك ه كورد ب ه درێژایی مێژوو له ناو تراژیدیادا ژیاو‌ه و ده‌یه‌وێت ده‌رفه‌تێك بۆ پێكه‌نین و شۆخیكردن بدۆزێته‌وه ،كاره‌ساته‌كان ئهوهنده زۆرن، ده‌كرێت هه‌موو رۆژه‌كانی ساڵ بۆ یادی تراژیدی ته‌رخان
ئەنیتا لە هەڵەبجە
بكه‌ین ،هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ه كورد خۆی ده‌ڵێت ،مانگی ئازار مانگی شین و شادییه ،به‌وه‌ی كاره‌ساتی هه‌ڵه‌بج ه و جه‌ژنه‌كانی نه‌ورۆز و ئازادكردنی كوردستان ده‌كه‌وێت ه ئه‌و مانگه‌وه .ئایا ده‌كرێت نه‌ته‌وه‌یه‌ك مێژوویه‌كی ل ه نه‌هامه‌تی و تراژیدیا هه‌بێت و ب ه ته‌نها بیر له‌و نه‌هامه‌تییان ه بكاتهوه و ده‌رفه‌تێكی نه‌بێت بۆ ژیان ،جگ ه لهم خاڵ ه ئه‌نیتا ب ه ته‌واوه‌تی یاده‌وه‌ریی ئێم ه ده‌خوێنێته‌وه، ده‌زانێت ئێم ه له‌گه‌ڵ چیدا جۆرێك ل ه ناكۆكیمان هه‌یه، كورد كێشه‌ی سه‌فه‌ر و راگواستن و ئاواره‌یی هه‌یه ،ك ه به ئه‌سته‌م ئه‌مانه‌ی بۆ ل ه یه‌كتری جیا ده‌كرێته‌وه، هه‌میش ه سه‌فه‌ر و رۆیشتن ل ه شوێنێكه‌و‌ه بۆ شوێنێكی تر به‌شێك نهبووه له‌و بیركردنه‌وه‌ی ده‌مانه‌وێت شتێكی نوێ بۆ سه‌ر ژیانمان زیاد بكه‌ین ،به‌ڵكو ب ه پێچه‌وانه‌وه، به‌شێك بووه سه‌رهه‌ڵدانی تراژیدیایه‌كی تر ،كه‌وات ه با له ئه‌نیتاته‌و‌ه ته‌ماشا بكه‌ین چۆن ل ه سه‌فه‌ر الی كورد ده‌ڕوانێت و سه‌ره‌تای لێكدانه‌وه‌كه‌ی بۆ الی میدیا ره‌ووف بێگه‌رد ده‌گه‌ڕێنێته‌وه ،له‌و كاته‌ی ده‌یه‌وێت سه‌فه‌ر بۆ كوردستان بكاتهوه و له‌گه‌ڵ ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر و كاروان عومه‌ر كاكه‌سوور بێنه‌و‌ه بۆ نیشتیمان ،ئه‌وكات ده‌زانێت پاسپۆرته‌كه‌ی ماوه‌ی به‌سه‌ر چووه ،دیاره پاسپۆرت ل ه ناو یاده‌وه‌ریی ئێمه‌دا كه‌مترین ئاماده‌یی هه‌یه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی یه‌كێك بووه له دیكۆمێنتانه‌ی زۆر به زه‌حمه‌ت ده‌ستمان كه‌وتووه ،هه‌روه‌ها ره‌هه‌ندێكی ترسناك و سیاسییشی هه‌بووه ،ئه‌وه‌تا لهم باره‌یه‌و‌ه ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر ده‌ڵێت" :به‌شێكی گفتوگۆكانمان ل ه باره‌ی میدیاوه بوو ،ك ه بۆچی تا سه‌فه‌ره‌كه‌ی پاسپۆرته‌كه‌ی نزیك نه‌بووبووه‌و‌ه ئه‌و هه‌ستی نه‌كردبوو كاتی ب ه سه‌ر چووه .ده‌توانم بڵێم هه‌موویان له‌سه‌ر ئهوه ڕێك بوون، ك ه النیكه‌م ئه‌و بیرچوونه‌وه‌ی ه دوو فاكته‌ری هه‌یه. یه‌كه‌م :ل ه یاده‌وه‌ریی كورددا سه‌فه‌ر و كۆچ جیاوازییه‌كی گه‌وره‌یان نییه .كورد هێند‌ه ڕاگوێزراو‌ه و ل ه ده‌ڤه‌ری خۆی ده‌ركراوه ،تا ئه‌مه‌ی بۆ بووه‌ت ه یاده‌وه‌ریی كۆ، به‌و مانایه‌ی یۆنگی ده‌روونناس باسی ده‌كات ،ك ه مێژوو و كه‌له‌پووری نه‌ته‌وه‌كان ،كاره‌سات و ناخۆشییه‌كانیان
پشتاوپشت ده‌مێننه‌و‌ه و ده‌بن ه یاده‌وه‌ریی هه‌موان .ب ه گشتی سه‌فه‌ر الی كورد مانایه‌كی خۆشی نیی ه و مرۆڤیش ب ه سرووشتی خۆی ئه‌و شتان ه ب ه الو‌ه ده‌نێت ،ك ه ئازاری ده‌ده‌ن. دووه‌م :پێوه‌ندیی ب ه كه‌سایه‌تیی میدیاوه هه‌یه، وه‌ك هونه‌رمه‌ندێك ،ك ه باوه‌ڕی ب ه سنوور نییه، بۆی ه پاسپۆرت الی ئه‌و كه‌ره‌سته‌یه‌ك نیی ه بۆ په‌ڕینه‌و‌ه ل ه شوێنێكه‌و‌ه بۆ شوێنێكی تر ".له‌وانه‌ی ه لێكدانه‌وه‌ی دووه‌م بۆ میدیا راست بێت ،به‌اڵم بۆ كۆی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی راست نییه، به‌شی یه‌كه‌می لێكدانه‌و‌ه یۆنگییه‌كه‌ی راستتره ،كه‌كورد 61 زۆر ل ه سه‌فه‌ر ده‌ترسێت ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ره‌هه‌ندی راگواستنییانه‌ی هه‌یه ،نه‌ك دۆزینه‌و‌ه و دنیابینی، كه ئه‌م به‌سه‌رچوونی پاسپۆرته‌ش الی 187 ئه‌و هاوڕێ كوردان ه ده‌بێت ه جۆرێك ل ه نوكت ه و ده‌یكه‌نه ساتێك بۆ پێكه‌نین. له‌و كاته‌ی ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر ده‌گات ه شاری سلێمانی ،ئه‌م چه‌ند دێڕ‌ه ده‌نووسێت" :له ده‌رگه‌ی فڕۆكه‌خانه‌و‌ه ده‌ڕوانم ه شاری سلێمانی ،ئه‌وه‌نده‌ی لێم دیاره و ده‌توانم بیبینم .ئه‌م ه شاری هاوڕێیه‌كانم ه و دڵخۆشم ،ك ه سه‌ردانی ده‌كه‌م ".یه‌كه‌م بینین ده‌بێت ه هۆی ئه‌وه‌ی سیحرێكی تر لهم شاره‌دا به‌دی بكات و ببێت ه هۆی ئه‌وه‌ی كۆی سه‌فه‌ری بۆ ئه‌م شاره بكات ه بابه‌تی كتێبێك و كوردستان وه‌ك خۆی ببینێت ،ب ه تایبه‌تی له‌و كاته‌ی له هه‌ولێر‌ه و ده‌رباره‌ی ئه‌و شاره قس ه ده‌كات .ئه‌نیتا ئێسپانده‌ر له‌و‌ه ده‌چێت چه‌ند جارێكی دی سه‌ردانی ئه‌م هه‌رێمه‌ی كردبێت ،چونك ه ناوی شوێنه‌كان و ناونیشانی وه‌ك خۆی باس ده‌كات، كاتێك باسی ناو شاری سلێمانی ده‌كرد ،هه‌مان ئه‌و وێنایانه‌ی كاتی خۆی الی ئه‌دۆنیس باسم كرد ،الی ئه‌میش هه‌مان تێڕوانینی ال دروست كردم ،زۆر ب ه
کتێب وردی ناوی شوێنه‌كان و ناوی كه‌سه‌كان ده‌ڵێت ،ئه‌م ه جگ ه له‌وه‌ی ناوی ژماره‌یه‌كی زۆر خه‌ڵكی لهم كتێبه‌دا نووسیوه ،كه‌من له‌و سه‌فه‌ره‌یدا ته‌نها یه‌ك جار بینیم، ئه‌ویش شه‌وێك بوو الی باخی گشتی ،ك ه ل ه كتێبه‌كه‌یدا ئاماژه‌ی به‌و شهوه داوه ،ك ه چۆن له‌گه‌ڵ كاكه‌سوور و دانا فایه‌ق و كاك نه‌هرۆ له‌وێدا سه‌ره‌تای گفتوگۆیه‌‌كمان دامه‌زراند ،له‌و شه‌وه‌دا ئه‌نیتا ئاماژه‌ی ب ه هه‌موو ئه‌و كه‌سان ه داوه كه له‌و قسه‌كردنه‌دا له‌وێ بوون ،لێره‌دا ئه‌و پرسیار‌ه ده‌كه‌م ،ده‌بێت یاده‌وه‌ریی ئه‌م مرۆڤ ه چی بێت ئه‌و هه‌موو ورده‌كارییه‌ی ل ه بیره ،ئایا یاده‌وه‌ریی ئێم ه توانای ئه‌وه‌ی هه‌ی ه شت ل ه بیر خۆی بباته‌وه؟ یان گرنگی ب ه یاده‌وه‌ری ناده‌ین؟ یان یاده‌وه‌ری الی ئێم ه له‌گه‌ڵ كاره‌سات و نه‌هامه‌تیدا یه‌كسانه؟ ئه‌نیتا ل ه سه‌ردانه‌كانی بۆ چه‌ند ناوچه‌یه‌ك ،به‌تایبه‌تی كه باس ل ه هه‌ڵه‌بج ه ده‌كات و ده‌چێت ه ئه‌حمه‌دئاوا، هه‌مان گله‌یی له حكوومه‌ته‌كه‌ی الی خۆمان هه‌یه ،ك ه ده‌ستی ئاوه‌دانی و بیركردنه‌و‌ه له پرۆژه‌ی گه‌شتیاری بۆ ئه‌و ناوچه‌ی ه درێژ نه‌كردووه ،به‌اڵم ئه‌ی ئێم ه خۆمان ده‌ستمان بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی یاده‌وه‌رییه‌كانمان درێژ كردووه و ئاوه‌دانی بكه‌ینه‌وه؟ هیوادارم هه‌موو كه‌سێك ئه‌م كتێب ه بخوێنێتهوه و ل ه چاوی ژنێكی دانیماركییه‌و‌ه كوردستانه‌كه‌ی خۆمان ببینێت ،بزانین كاممان جوانتر ئه‌م واڵته‌مان بینیوه؟
ڕۆمانی هاوماڵه‌کان ئیدریس عه‌لی
هه‌ندێک ڕۆمان هه‌ن له شێوه‌دا له ڕووی بابه‌ت و تێما و ته‌کنیک و زمان و ره‌گه‌زه‌کانی ترهوه ئاسان و ساده ده‌رده‌که‌ون ،ره‌نگه زۆر جاران له کاتی خوێندنه‌وه‌دا له خۆمان بپرسین :ئه‌مه‌ی ده‌یخوینینه‌وه چ گرنگییه‌کی هه‌یه و چ چێژێکمان پێده‌به‌خشێت؟ یاخود چ زانیارییه‌کی زیاتر ده‌خاته سه‌ر ئاستی مه‌عریفیمان؟ گریمانه‌ی ئه‌م پرسیارانه له‌وێوه سه‌رچاوه ده‌گرێت ،که رووداو و ماجه‌راکانی رۆمانه‌که چه‌ندباره‌ن و ره‌نگه پێشتر له چه‌ندین رۆمان و چیرۆکی دیکه‌دا خویندبێتمانه‌وه ،به‌اڵم فکرمان بۆ ئهوه ناچێت نووسه‌ری ئه‌و تێکسته به چ ته‌کنیک و هێڵ و دنیابینییه‌کی جیاوازه‌وه تێکسته‌که‌ی نووسیوه و شته‌کانمان له گۆشه‌نیگای جیاوازه‌وه بۆ ده‌گێڕێته‌وه ،له راستیدا ده‌کرێت له سه‌ر بابه‌تێکی دیاریکراوی سیاسی ،یان کۆمه‌اڵیه‌تی ،چه‌ندین رۆمان و به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی به‌رهه‌م بهێنرێن ،به‌اڵم له‌وێدا ئاستی 189
کتێب نووسه‌ر و دانه‌ره‌کانیان ئاشکرا ده‌بێت ،به‌وه‌ی له چ گۆشهیهکی جیاوازه‌وه رووداوه‌که ده‌بینن و چۆن مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌که‌ن و چۆن له فۆڕمێکی فه‌نتازیدا پێشکه‌شمان ده‌ک هن؟ من بۆ خۆم چه‌ندین رۆمانم له باره‌ی مه‌سه‌له‌ی زیندان و چاالکیی سیاسییه‌وه خوێندووه‌ته‌وه، تهنانهت نه‌خشه‌ی ژووری زیندانه‌کانیش له یه‌کتر نه‌چوون و جیاواز بوون ،یاخود بابه‌تی عاشقانه و سه‌فه‌ر و جه‌نگ ،هه‌ر نووسه‌ره و له گۆشه‌نیگایه‌که‌وه شته‌کانی خستووه‌ته روو ،که‌واته ده‌کرێت چه‌ندین نووسه‌ر له سه‌ر یه‌ک بابه‌تی دیاریکراو بنووسن ،به‌بێ ئه‌وه‌ی شێوازی نووسینیان له یه‌کتر بچێت ،یاخود یه‌کتریان کاریگه‌رێتیی پێوه دیار بێت. (هاوماڵه‌کان)ـی ڕۆمانی نووسه‌ری ناوداری ئێرانی (ئه‌حمه‌د مه‌حموود) که (حه‌مه‌که‌ریم عارف) به 190 شێوه‌یه‌کی جوان و سه‌رنجڕاکێش وه‌ری گێڕاوه‌ته سه‌ر زمانی کوردی و یه‌کێتیی نووسه‌ران له ماوه‌ی رابردوودا چاپ و باڵوی کردو‌وته‌وه، له جۆری ئه‌و رۆمانانه‌یه ،که له ساتی خوێندنه‌وه‌یدا هه‌ست ده‌که‌ین پێشتر رووداوی لهم شێوه‌یه‌مان له به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی و رۆمانی دیکه‌دا خویندووه‌ته‌وه و زیاتر فۆڕمێکی ساده‌ی هه‌یه ،که تێگه‌یشتن لێی خوێنه‌ر ماندوو ناکات و زوو تێکه‌ڵ به فه‌زای گشتیی رۆمانه‌که ده‌بێت ،به‌اڵم گرنگیی ئه‌م رۆمانه واته(هاوماڵه‌کان) له چه‌ند ره‌هه‌ندێکه‌وه به‌رجه‌سته ده‌بیت ،که وه‌ک پێشتر ئاماژه‌مان پێ دا له‌گه‌ڵ هاوشێوه‌بوونی بابه‌تدا ،له‌گه‌ڵ چه‌ند به‌رهه‌مێکی تری ئه‌ده‌بیدا ،ده‌بینین نووسه‌ر له رووی ته‌وزیفکردنی چه‌ند حاڵه‌تێکی ده‌روونی و نیشاندانی
ئاستی که‌سێتی و هۆشیاری و کۆمه‌اڵیه‌تیی کاره‌کته‌ر و رووداوکانه‌وه ،چه‌ندین هێڵی جیاوازی به‌رجه‌سته کردووه. هاوماڵه‌کان رۆمانێکی فره‌تێما و فره‌ڕه‌هه‌نده و پێکهاته و بونیادێکی ئیستاتیکیی تۆکمه‌ی هه‌یه و رووداوه‌کانی له ناو یه‌ک بازنه‌ی دیاریکراودا ناسووڕێته‌وه و یه‌ک چیرۆکمان بۆ ناگێڕێته‌وه ،به‌ڵکو په‌ل ده‌هاوێت بۆ پانتایی و بازنه‌ی فراوانتر و له یه‌ک کاتدا به هۆی یه‌ک چیرۆکه‌وه خوێنه‌ر به کۆمهڵێک چیرۆکی تر ئاشنا ده‌بێت ،نووسه‌ر شێوازێکی تایبه‌ت به خۆی هه‌یه له گێڕانه‌وه‌که‌دا و به ته‌کنیکێکی تازه و سه‌رده‌مییانه رۆمانه‌که‌ی نووسیوه، زه‌مه‌ن و شوێنی رووداوه‌کان و کاره‌کته‌ر و مه‌نه‌لۆگ و دیالۆگه‌کان له هه‌ندێک شوێندا به جۆرێک تێکه‌ڵ ده‌بن ،که خوینه‌ر وریاتر دهکاتهوه بۆ مانه‌وه و رۆیشتن له‌گه‌ڵ رووداوه‌کاندا ،کاره‌کته‌ره‌کانی ناو ئه‌م رۆمانه که‌سانی ئاسایی ناو ژیانن و تا ئه‌ندازه‌یه‌کی زۆر نزیکن له واقیقی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی و کولتوورییه‌وه و نوێنه‌رایه‌تیی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی پڕ له کێشه و ئازار ده‌که‌ن، ئه‌مه وای کردووه نووسه‌ر به جوانی الیه‌نی سایکۆلۆجیی کاره‌کته‌ره‌کان ده‌ربخات و وێنای حاڵه‌ته‌کانیان له ناو رووداوه‌کاندا بکات ،زۆربه‌ی زۆری کاره‌کته‌ره‌کان له ناکاو و رێکه‌وتی جۆراوجۆری چاوه‌ڕواننه‌کراودا ،له باسه‌کانی رۆمانه‌که‌دا ده‌رده‌که‌ون و ده‌بنه به‌شێکی بنچینه‌یی و سه‌ره‌کیی ناو ماجه‌راکان ،هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌ی مرۆڤه‌کان به گشتی ،به ڕێکه‌وت دێنه دنیاوه و به ڕێکه‌وت تووشی شته‌کان ده‌بن ،جوانیی ئه‌م رۆمانه له‌وه‌دایه ،که کاره‌کته‌رێکی سه‌ره‌کیمان پێ ناناسێنێت ،به‌ڵکو زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆریان رۆڵیان له ناو رووداوکاندا هه‌یه و ئه‌مه‌ش ئهوه ئاشکرا ده‌کات ،که نووسه‌ری هاوماڵه‌کان به گوێره و پێداویستیی رووداوه‌کان که‌سایه‌تیی خولقاندووه و رۆڵی پێ داون و ده‌یانجووڵێنێت و به‌شدارییان پێ ده‌کات، ئه‌م ه له کاتێکدایه ،که ته‌واوی رووداوه‌کان له زاری شا پاڵه‌وانی رۆمانه‌که‌وه(خالید) ده‌گێڕێته‌وه ،به‌اڵم هه‌موان له بونیادی گێڕانه‌وه‌ی رووداوه‌کاندا رۆڵ و بوونیان هه‌یه
و ده‌بنه ته‌واوکه‌ری چیرۆکه‌کان و ده‌چنه خزمه‌تی کۆی ئیشه‌که‌وه. رۆمانه‌که به روودانی لێدانی ژنێک ده‌ست پێ ده‌کات له الیه‌ن مێرده‌که‌یه‌وه ،بلوور خان ژنی کاک ئه‌مانه و پێکه‌وه له حه‌وشه‌یه‌کی قه‌ره‌باڵغی پڕ له ماڵ و پڕ له کێشه‌دا ده‌ژین ،که هه‌موویان له رووی چینایه‌تییه‌وه له یه‌ک ئاستی هه‌ژاری و له رووی کولتوورییه‌وه یه‌ک ئاستی دواکه‌وتوویان هه‌یه ،کاک (ئه‌مان) و (بلوور خان) نموونه‌ی خیزانێکی نابه‌خته‌وه‌ر و ناکۆکن و منداڵیان نابێت ،ئاغا ئه‌مان له شێوه‌دا مرۆڤێکی میهره‌بانه له‌گه‌ڵ خه‌ڵکدا و چاکه و پیاوه‌تیی لێ ده‌وه‌شێته‌وه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ژنه‌که‌یدا نامرۆڤانه مامه‌ڵه ده‌کات ،بلوور خانی خێزانی وه‌ک ژنێک ده‌رده‌که‌وێت که مێرده‌که‌ی وێڕای ئه‌وه‌ی مامه‌ڵه‌ی خراپی له‌گه‌ڵدا ده‌کات ،هاوکات له رووی حه‌زی جنسییه‌وه تێری ناکات ،بۆیه ناچار وه‌ک تۆڵه‌یه‌ک له مێرده‌که‌ی و بۆ دامرکانه‌وه‌ی ئاره‌زووه جه‌سته‌ییه‌کانی، له پشت مێرده‌که‌یه‌وه ده‌ست تێکه‌اڵو ده‌کات و له‌گه‌ڵ کوڕێکی گه‌نجی دانیشتووی حه‌وشه‌که‌دا به‌رکه‌وتنی جه‌سته‌یی درووست ده‌کات ،ئه‌و کوڕه‌ش(خالید)ـه و پاڵه‌وانی رۆمانه‌که‌یه. شوێنی نیشته‌جێبوونی ئه‌و خیزانانه ،گۆشهیهکی دووره‌ده‌ستی شاره و هیچ خزمه‌تگوزارییه‌کی شارستانیی تێدا نییه ،ده‌کرێت بڵێین نووسه‌ر وێنه‌ی کۆی که‌مه‌ڵگه‌ی به ئاست و مه‌یل و تێگه‌یشتنه جیاوازه‌کانه‌وه له‌و حه‌وشه‌یه‌دا کێشاوه ،که پڕه له مرۆڤی هه‌ژار و تلیاککێش و ئیماندار و بێباوه‌ڕ ،له‌وێدا کۆمه‌ڵه‌خێزانێک ده‌ژین که له رووی چینایه‌تییه‌وه هه‌ژارن و له رووی فه‌رهه‌نگییشه‌وه دواکه‌وتوون ،به جۆرێک دواکه‌وتوون و بیروباوه‌ڕی کۆنه‌په‌رستانه زاڵه به سه‌ر ژیان و هه‌ڵسوکه‌وتیاندا، تهنانهت بۆ کوڕیش نییه هه‌تا پۆلی چواره‌می سه‌ره‌تایی زیاتر بخوێنێت ،چونکه مه‌الی ده‌مڕاست فتوای داوه ئه‌گه‌ر ئه‌و مندااڵنه زیاتر بخوێنن ،ئه‌وا له دین و خوا دوور ده‌که‌نه‌وه ،لێره‌دا ترسێکی زۆر له خوێنده‌واری هه‌یه و به
سه‌رچاوه‌ی به‌الرێداڕۆشتن و مایه‌ی ده‌ردیسه‌ری نیشان ده‌درێت. ئا لهم شوێن و لهم هه‌لومه‌رجه ناله‌باره‌دایه، که (خالید) وه‌ک منداڵێکی هه‌ژاری یه‌کێک له‌و خیزانانه ورده ورده پێ ده‌گات و له دوای ده‌رهێنانی له قوتابخانه ،له چاخانه‌که‌ی کاک ئه‌مان ده‌ست ده‌کات به کارکردن و له‌وێوه تێکه‌ڵ به که‌سانی جۆراوجۆر و هه‌واڵ و بابه‌ته‌کانی رۆژگار ده‌بێت ،به تایبه‌ت که کرێکارانی نه‌و‌تکێش دێنه ئه‌وێ و گفتوگۆ و سکااڵی ئه‌وان له ده‌ست رۆژگار و ژیانی ناله‌باریان ده‌بیستێت .خالید زیاتر چاو 61 دهکاتهوه و ئاشنا ده‌بێت به گرووپێکی چه‌پی پێشکه‌وتوو ،که سه‌رقاڵی خه‌بات و وشیارکردنه‌وه‌ی 191 کۆمه‌ڵگه‌ن .ئه‌م رۆمانه زیاتر ره‌هه‌ندێکی سیاسیی هه‌یه و باس له واقعیه‌تێکی دیاریکراو ده‌کات که بریتییه له هه‌ژاری و گه‌نده‌ڵیی ده‌سه‌اڵت و دزی و بێکاری و نه‌خوێنده‌واری و دواکه‌وتوویی و زاڵبوونی فه‌رهه‌نگی کۆنه‌په‌رستانه. به‌ریتانییه‌کان له‌و واڵته‌دا به ئاره‌زووی خۆیان نه‌وت و سامان ده‌به‌ن بۆ خۆیان و له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتداراندا رێک كه‌وتوون ،که سه‌رمایه‌که له‌نێوان خۆیاندا دابه‌ش بکه‌ن، به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ مافێکی ئینسانی و ژیان به خه‌ڵک ره‌وا ببینن .خالید شته‌کان ده‌گێڕێته‌وه و ئاشنامان ده‌کات به رووداوه‌کان ،ئه‌م کوڕه واته خالید له هه‌لومه‌رجێکی ناله‌بار و فه‌زایه‌کی لهم جۆره‌دا ،ورده ورده پێ ده‌گات و گه‌شه‌ده‌کات و ئاڵوگۆڕ به سه‌ر فکریدا دێت و دواجار ده‌بێته یه‌کێک له خه‌باتکاره رادیکاڵه‌کا‌نی ناو گرووپه‌که. چه‌ند هێڵێک به روونی له رۆمانه‌که‌دا به جوانی کاریان له سه‌ر کراوه ،له الیه‌که‌وه ژیانی کوله‌مه‌رگیی خه‌ڵک و بێخه‌میی ده‌سه‌اڵت نیشان ده‌دات ،له الیه‌کی ترهوه
کتێب ره‌هه‌ندی خه‌باتکارانه‌ی کۆمهڵێک گه‌نجی وشیار و دابه‌شبوونی خالید به‌سه‌ر دوالیزمی شۆڕش و عیشقدا .خالید به هۆی هه‌ڵه‌یه‌که‌وه رێی ده‌که‌وێته بنکه‌ی پۆلیسی شاره‌که ،له‌وێ پندار ،که زیندان کراوه و سه‌ر به گروپێکی سیاسییه ده‌ناسێت ،پندار خالید راده‌‌سپێرێت هه‌واڵی ئه‌م بگه‌یه‌نێت به (شه‌فه‌قی) هاوڕێی، که له شاره‌که‌یاندا کتێبخانه‌ی هه‌یه ،به‌م هۆیه‌وه خالید ئاشنایه‌تی له‌گه‌ڵ شه‌فه‌قدا دروست ده‌کات و ورده ورده تێکه‌ڵ به گرووپه‌که‌یان ده‌بێت ،سه‌ره‌تا وه‌ک که‌سێکی بێئه‌زموونی ته‌ماشای مێردمنداڵ شته‌کان ده‌کات ،ورده ورده ده‌ست به خویندنه‌وه‌ی کتێب ده‌کات و ئاستی تێگه‌یشتن و فکری گه‌شه ده‌کات و ده‌بێته یه‌کێک له گه‌نجه چاالکه سیاسییه‌کان و گرووپه‌که وه‌ک که‌سێکی خه‌باتکار و 192 متمانه‌پێکراو مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌که‌ن و رایده‌سپێرن چاالکی ئه‌نجام بدات و به‌شداریی میتینگ و کۆبوونه‌وه‌ی نهێنی و خۆپیشاندانه‌کان ده‌کات، خالید به‌رده‌وام ده‌بێت و رۆژ له دوای رۆژ به‌هۆی کتێب و خوێندنه‌وه‌وه گه‌شه ده‌کات و چاالکی ئه‌نجام ده‌دات، رۆژێک به هۆی بردنی به‌یاننامه و رۆژنامه‌وه ،له الیه‌ن ده‌زگه ئه‌منییه‌کانی شاره‌وه ده‌ستگیر ده‌کرێت ،به‌اڵم به هۆی وریایی خۆیه‌وه نکوڵی له‌وه‌ده‌کات ئه‌و شتانه هیی ئه‌و بن و ناوی خۆی به هه‌ڵه ده‌دات و دواتر له ده‌ستی ئه‌منه‌کان هه‌ڵدێت. له کاتێکدا خالید به‌شداریی میتنگێکی جه‌ماوه‌ری و سیاسی ده‌کات ،هێزه ئه‌منییه‌کان و پۆلیس به‌زۆر و توندوتیژی باڵوه به خۆپیشانده‌ران ده‌که‌ن ،خالید له
کاتی راکردندا القی به‌الدا دێت و ده‌که‌وێت ،به په‌له خۆی ده‌کات به ماڵێکدا و داوایان لێ ده‌کات داڵده‌ی بده‌ن، له‌و ماڵه‌دا ژنێک و کچ و کوڕێک ده‌ژین ،خالید له یه‌که‌م نیگادا عاشقی کچه‌که ده‌بێت و له داهاتوودا وه‌ک دوو خۆشه‌ویستی گیانی به گیانی ده‌رده‌که‌ون ،له‌و ماڵه‌دا کاتێک ژنه‌که هه‌واڵی ماڵیان ده‌پرسێت ،خالید شه‌رم ده‌کات و رووی نایه‌ت ناونیشانی ماڵی خۆیان بڵیت و ئاشکرای بکات له گه‌ڕه‌که هه‌ژار و دواکه‌وتووه‌که‌ی شارن، غرووری عاشقبوون وا له خالید ده‌کات هه‌ژاریی خۆی بشارێته‌وه. لهم رۆمانه‌دا و له ناو فه‌زای رووداوه‌کاندا گرنگییه‌کی ئێجگار زۆر به مه‌سه‌له‌ی کتێب و خوێندنه‌وه دراوه، کتێب و خوێندنه‌وه وه‌ک تاکه سه‌رچاوه‌ی هۆشیاری و گه‌شه‌ی فکری و رۆشنبیریی مرۆڤ نیشان ده‌درێت ،که به هۆی کتێبه‌وه دیدگه و دنیابینیی مرۆڤه‌کان سه‌باره‌ت به شته‌کان ده‌گۆڕێت ،ئه‌وه‌تا خالید له منداڵێکه‌وه که تا پۆلی چواری سه‌ره‌تایی خوێندووه و خراوه‌ته به‌ر کارکردن و له هه‌لومه‌رجێک و که‌شێکی دواکه‌وتووییه‌وه، کتێب ده‌یگۆڕێت بۆ که‌سێکی وشیار و رۆشنبیر ،دهیکات به خه‌باتگێڕێکی راسته‌قینه‌ی خاوه‌ن فکر و به هۆی کتێب و خوێندنه‌وه‌وه ،سه‌رچاوه‌ی ئازار و نه‌هامه‌تی و برسێتی و بێکاری و جیاوازییه چینایه‌تییه‌کان ده‌دۆزیته‌وه ،خالید له ژینگه‌یه‌کدا ده‌ژی که کتێب وه‌ک شتێکی نامۆ و بێگانه چاو لێ ده‌که‌ن ،هه‌موان شاهیدی ئه‌وه‌ن که ئه‌م کوڕه گه‌نجه چۆن ورده ورده گۆڕانکاری به سه‌ر فکر و روانین و قسه‌وباسه‌کانیدا دێت. عاشقبوونی خالید لهم رۆمانه‌دا پاش ئهوه دێت ،که پێشتر له‌گه‌ڵ ژنه‌که‌ی کاک ئه‌ماندا ،که هاوماڵی خۆیانه چه‌ند جارێک سێکسی له‌گه‌ڵدا کردووه ،دیاره زیاتر (بلوور خان) ده‌ستپێشخه‌ری بۆ ئه‌م به‌رکه‌وتنه کردووه و خالیدی هه‌ر له منداڵییه‌وه له سه‌ر ئهوه راهێناوه و ناچاری کردووه له‌گه‌ڵیدا سێکس بکات ،به‌اڵم کاتێک له یه‌کێک له میتینگه‌کاندا به هۆی پۆلیسه‌وه راده‌کاته ماڵی
(چاوڕه‌ش) بۆ خۆحه‌شاردان ،عاشقی کچه‌که ده‌بێت، شه‌و و رۆژ له فیکر و خه‌یاڵی چاوڕه‌شدا ده‌تلێته‌وه و بیری لێ دهکاتهوه ،به‌اڵم لێره‌دا به‌رپرسی گرووپه سیاسییه‌که رێگریی لێ ده‌کات و پێی ده‌ڵێت ،که‌سانی شۆڕشگێر نابێت عاشق ببن ،له راستیدا زۆر گرووپ و الیه‌نی جۆراوجۆری ئایدۆلۆژی ده‌بنه له‌مپه‌ر و رێگر له عاشقبوونی ئه‌ندامانیان ،به‌و ده‌لیله‌ی که کادر و ئه‌ندامه‌کانیان ده‌بێت هه‌میشه هۆش و گۆشیان له الی خه‌بات و حزب بێت و سه‌رقاڵی شتی دیکه نه‌بن ،به‌اڵم ئایا خالید ئه‌م داوایه‌ی گرووپه‌که‌یان په‌سه‌ند ده‌کات و ده‌ستبه‌رداری چاوڕه‌ش ده‌بێت؟ بێگومان نه‌خێر ،چونکه به هۆی عه‌شقی ئه‌و کچه‌وه هێز و وزه‌ی زیاتر ده‌ڕژێته گیانییه‌وه و به‌رده‌وامی ده‌دات به خه‌بات ،مه‌وداکانی عه‌شقی خالید و کچه‌که لهم رۆمانه‌دا زۆر کورته و ته‌نها دوو جار پێکه‌وه ده‌بن و ده‌چنه ده‌ره‌وه و رازونیاز ده‌گۆڕنه‌وه ،دواتر له الیه‌ن یه‌کێک له به‌کرێگیراوه‌کانی ده‌وڵه‌ته‌وه ،که ناوی عه‌لی شه‌یتانه ،خالید زیندانی ده‌کرێت و به تاوانی چاالکیی سیاسی پێنج ساڵ حوکم ده‌درێت ،ئه‌م گه‌نجه له زیندانیشدا په‌یوه‌ندیی به گرووپه‌که‌وه ده‌مێنێت و به‌رده‌وام ده‌بێت له خه‌باتی سیاسی و رابه‌رایه‌تیی مانگرتنی زیندانییه‌کان ده‌کات بۆ باشتربوونی جۆری خواردنه‌کانیان ،که زۆر پیس و بێکه‌ڵکه .خالید له زینداندا به‌رگه‌ی جۆره‌ها ئه‌شکه‌نجه و ئازار و ئیهانه ده‌گرێت و به هۆی زیره‌کی و وریایی خۆیه‌وه له‌و فێڵ و ته‌ڵه‌کانه‌ش ده‌ربازی ده‌بێت ،که له زینداندا تووشی ده‌که‌ن و ته‌ماعی ده‌خه‌نه به‌رده‌م ،بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ک به‌کرێگیراوی ده‌وڵه‌ت کار بکات و ئه‌ندامان و چاالکه سیاسییه‌کان ئاشکرا بکات ،به‌اڵم خالید تاکو رۆژی ئازادبوونیشی سووره له‌سه‌ر بیروباوه‌ڕه‌کانی خۆی و به ئومێدی گه‌یشتن به عه‌شقی چاوڕه‌ش له زیندان دێته ده‌ره‌وه ،له‌وێدا رۆمانه‌که کۆتایی دێت و له پاش خۆی کۆمهڵێک پرسیار و گرێ بۆ خوێنه‌ر جێده‌هێڵێت، که چاره‌نووسی ئه‌و عه‌شق و سه‌ره‌نجامی خه‌باته
سیاسییه‌که‌ی خالید به کوێ ده‌گات؟ دیاره ئه‌م نووسینه کورته له سه‌ر رۆمانی هاوماڵه‌کانی ئه‌حمه‌د مه‌حموود ،ته‌نیا هه‌وڵێکی ساده‌یه بۆ ناساندنی رۆمانه‌که و هه‌وڵێکه بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی ٠٠خوێنه‌ر رابکێشین بۆ ئه‌وه‌ی له چێژ و جوانیی ئه‌م رۆمانه بێبه‌ش نه‌بن و بیخوێننه‌وه ،ناکرێت رۆڵی حه‌مه‌که‌ریم عارف به‌رز نه‌نرخێنین له وه‌رگێڕانی ئه‌م رۆمانه‌دا ،چونکه به‌شێکی جوانی و سه‌رنجراکێشی تێکسته‌که بۆ بااڵده‌ستیی زمانه جوان و پاراوه‌که‌ی ئه‌م وه‌رگێره‌مان ده‌گه‌ڕێته‌وه ،که توانیویه‌تی 61 سه‌رکه‌وتووانه که‌ش و فه‌زا و رووداوه‌کانمان بۆ بکوردێنێت. دیاره نووسه‌ری ئه‌م رۆمانه وه‌ک له 193 پێشه‌کیی رۆمانه‌که‌دا ئاماژه‌ی پێ کراوه، ساڵی 1931له ئه‌هواز له دایک بووه و ساڵی 2002له ته‌هران کۆچی دوایی کردووه ،ئه‌م نووسه‌ره به ره‌گه‌ز کورده و خۆشی ئه‌مه‌ی نه‌شاردووه‌ته‌وه ،ناوبراو له ته‌مه‌نی گه‌نجێتیدا ده‌چێته ناو کایه‌ی سیاسییه‌وه و به هۆی چاالکیی سیاسییه‌وه زیندان ده‌کرێت و دوور ده‌خرێته‌وه ،ئه‌حمه‌د مه‌حموود جگه له‌وه‌ی خاوه‌نی کۆمهڵێک چیرۆک و کورته‌چیرۆکه، خاوه‌نی ئه‌م رۆمانانه‌شه" :هاوماڵه‌کان ،چیرۆکی شارێک، زه‌وی سووتماک ،مه‌داری سفر ده‌ره‌جه ،دره‌ختی هه‌نجیری مه‌عابد".
بنکه‌ی گه‌الوێژ و ڕێزلێنان له هۆمه‌ر دزه‌یی ڕۆژی 12/6/2013بنکه‌ی ڕووناکبیریی گه‌الوێژ له مه‌راسیمێکی شایسته‌دا له هۆڵی میدیای شاری هه‌ولێر، ڕێزی له هونه‌رمه‌ند "هۆمه‌ر دزه‌یی" گرت ،که تیایدا ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له هونه‌رمه‌ندان و نووسه‌ران و خزمان و هاوڕێیانی هونه‌رمه‌ند ئاماده بوون. له ده‌سپێکی مه‌راسیمه‌که‌دا "نه‌وزاد ئه‌حمه‌د ئه‌سوه‌د" ئاماژه‌ی به‌وه کرد که هۆمه‌ر دزه‌یی یه‌کێکه له‌و ده‌نگه ڕۆشنبیرانه‌یه‌ی هونه‌ر و گۆرانیی کوردیی تژی کردووه له جوانی و چێژ و سه‌رنجڕاکێشان ،باسی له‌وه‌ش کرد ده‌نگی ئه‌و هونهرمهنده له سرووشتی ژیانی کوردستانه‌وه هه‌ڵقواڵوه و هه‌میشه له‌یاده‌وه‌ریی نه‌وه‌کانی ئێمه‌دا ده‌مێنێته‌وه. 194
له به‌شێکی وته‌که‌یدا سه‌رۆکی بنکه‌ی ڕووناکبیریی گه‌الویژ به‌ڵینی ئه‌وه‌ی دا که ئه‌وان وه‌ک بنکه‌ی گه‌الویژ به‌رده‌وام ده‌بن له ڕێزلێنان له نووسه‌ران و هونه‌رمه‌ندانی به‌ئه‌زموون. دواتر مه‌ال به‌ختیار له وتارێکیدا ئاماژه‌ی به گرنگیی مێژووی هونه‌رمه‌ند و هونه‌ری هۆمه‌ر دزه‌یی کرد .هه‌ر له‌و مه‌راسیمه‌دا وتاری سه‌رۆکایه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران و پارێزگاری هه‌ولێر پێشکه‌ش کران ،پاشان چه‌ند پارچه میوزیکێک و فیلمێکی دۆکیۆمێنتیه‌ری سه‌باره‌ت به ئه‌زموونی هونه‌ری و ژیانی هۆمه‌ر دزه‌یی نمایش کرا ،که له‌الیه‌ن هونه‌رمه‌ند کامه‌ران جه‌مال-ه‌وه کاری ده‌رهێنانی بۆ کرابوو. دواتر جگه له خه‌اڵتی بنکه‌ی گه‌الویژ ،له الیه‌ن چه‌ندین ده‌زگا و ڕێکخراوی هونه‌ری و ئه‌ده‌بی و حکومییه‌وه کۆمه‌ڵێ خه‌اڵتی ڕێز و وه‌فا پێشکه‌ش به هۆمه‌ر دزه‌یی کرا. هۆمه‌ر دزه‌یی خۆی ده‌یگێڕێته‌وه و ده‌ڵێت :ته‌مه‌نم چوار پێنج سااڵن ده‌بوو ،میلۆدیدانانم به خه‌یاڵدا هات .هه‌ر جارێک دایکم به سواری واڵخ سه‌ردانی ماڵی باوکی ده‌کرد، منی له‌گه‌ڵ خۆی ده‌برد و له پشته‌وه‌ی ئه‌سپه‌که سواری ده‌کردم ،به درێژایی ڕێگه‌که ده‌نگی سمی واڵخه‌کان که به‌ر به‌رده‌اڵن ده‌که‌وت ڕیتمێکی مۆنۆتۆنی به گوێچکه‌مدا ده‌چرپاند و منیش له‌سه‌ر ئه‌و ڕیتمه ئاوازێکی یه‌ک هێڵیی ساده‌م بۆ خۆم داده‌نا ،که بێزاری و دووریی ڕێگه‌که‌م پێ ده‌ڕه‌وانده‌وه ،هه‌ر جارێکیش ئه‌سپه‌کان له ته‌نکاوه‌که‌ی به‌ستی هه‌ڵه‌جه ده‌په‌ڕینه‌وه ڕیتمی ورشه‌ی چوارپه‌لیان ده‌گۆڕا ،منیش به‌پێی ئه‌و ڕیتمه تازه‌یه ئاوازه‌که‌ی خۆم ده‌گۆڕی. وه‌ک ده‌گوترێت له چله‌کانی سه‌ده‌ی ڕابردوودا هیچ خوێندنگه‌یه‌کی فێربوونی موزیک و هیچ مامۆستایه‌کی تایبه‌تی موزیک له هه‌ولێر نهبووه ،بۆیه هۆمه‌ر دزه‌یی پاش ته‌واوکردنی پۆلی شه‌شه‌می سه‌ره‌تایی چاوده‌بڕێته ناوه‌ندی و دواناوه‌ندیی ئه‌مریکی له به‌غدا ،دیاره ئه‌مه
تاکه خوێندنگه بووه له عێراقدا وانه‌ی موزیک بڵێته‌وه و هه‌موو وانه‌کانیش به زمانی ئینگلیزی بوون ،وه‌ک خۆی ده‌ڵێت :ئێستاش خه‌م ده‌خۆم که ماڵه‌وه‌مان ڕێگه‌یان نه‌دام بچمه ئه‌و خوێندنگه ئه‌مریکییه. به‌اڵم هۆمه‌ر واز لهم خه‌ونه‌ی ناهێنێت ئه‌وه‌بوو پاش ته‌واوکردنی قۆناغی ئاماده‌یی له ساڵی 1955دا سه‌رله‌نوێ ده‌ستودامێنی خێزانه‌که‌ی ده‌بێت و تکایان لێده‌کات بینێرن بۆ ڤییه‌ننا بۆ خوێندنی موزیک ،به‌اڵم ئه‌مجاره‌ش دڵی ده‌شکێنن و ده‌ینێرن بۆ تورکیا بۆ خوێندنی پزیشکی .دزه‌یی 61 ده‌ست له‌و ڕشته‌یه هه‌ڵده‌گرێت و ئه‌مه‌ش بنه‌ماڵه‌که‌یان ناچار ده‌که‌ت بینێرن بۆ ڤییه‌ننا به‌و 195 مه‌رجه‌ی له‌وێ میوزیک نه‌خوێنێت ،ئیتر له‌وێ زانستی سیاسه‌ت له زانکۆی ڤییه‌ننا و ئینگلته‌را ده‌خوێنێت ،به‌کالۆریۆسی به پله‌ی شه‌ره‌ف له‌و ڕشته‌یه پێ ده‌درێت ،له پاریسیش زمان و ئه‌ده‌بیاتی فه‌ڕه‌نسی و وه‌رگێڕان و کوردیی کرمانجی ده‌خوێنێت. جێی ئاماژه‌یه ئه‌م هونهرمهنده داهێنه‌ره ،کۆمهڵێک به‌رهه‌می هونه‌ریی به‌پێز و ناوازه‌ی هه‌یه و هه‌وادار و گوێگرێکی زۆری بۆ ده‌نگ و هونه‌ری خۆی درووست کردووه، ئه‌مه‌ش ئه‌گه‌ر به‌شێکی به‌هۆی ده‌نگخۆشییه‌که‌وه‌ی بێت، ئه‌وا به‌شێکی په‌یوه‌سته به‌و باکگراونده ڕۆشنبیری و ئاسته به‌رزه‌ی تێگه‌یشتنی سه‌رده‌میانه‌‌ی بۆ هونه‌ر و موزیک هه‌یه‌تی.
Galawezhi Nwe is a Cultural and Literal Magazina