خاوەنی ئیمتیاز مەکتەبی ڕیکخراوە دیموکراتیەکان سەرنوسەر مەال بەختیار سکرتێری نوسین ئیسماعیل حەمەئەمین دەستەی نوسەران
مەنسور تەیفوری پێشڕەو عسین عومەر سەرگەتی
چەند وشەیەک.
گڵۆبالیزم.............................................................ئەردەاڵن عەبدواڵ پڕۆسەی دیموکراسی و ڕۆڵی ڕێکخراوە دیموکراسیەکان .......مەالبەختیار
فیمینزمەکان و ئێمە لەپەراوێزدا.....................................هۆزان مەحمود
فەرزاد یان ناوەکەی مەڵێ!...........................................مەنسور تەیفوری تارماییەکی هەمیشەیی .مەدەنیەت...................................پێشڕەو حوسێن
کاریگەری نێگەتیڤی دەوڵەت........................................پێشڕەو حوسێن
چەند سەرنجێک لەمەڕ فیگوری نابەشدار.........................ئیسماعیل حەمەئەمین تەنهایی جەماوەر لەنێو کۆمەڵی نمایشدا............................بەیان سەلمان .
هابرماز لەئێران......................................................نیشتمان ڕۆحانی
فەلسەفەی دۆلۆز......................................................هەندرێن
ئایاری ١٩٦٨ڕووینەدا /دۆلۆز ....................................پێشڕەو موحەمەد
پالتۆن لەدیدی سڵۆتێردایکەوە......................................بەکر عەلی
پالتۆن نوێنەری ئەوروپای پیر......................................ئیسماعیل حەمەئەمین
چەند وشەیەک .. هەڵبژاردن هەنگاوی یەکەمە بۆ پڕۆسەی دیموکراسی ،بەاڵم هەموو پرۆسەکە نییە .هەڵبژاردن بەشێکە لەپرۆسەیەک کەپێویستە بکرێت ،بۆئەوەی چوارچێوەیەک بۆ دیموکراسی دەستەبەر بێت .لێرەوە دەتوانین بڵێین؛ گەمەی
هەڵبژاردن ڕێڕەوی گفتوگۆکان دیاریدەکات و جوڵەی هێزە کۆمەاڵیەتی و سیاسی و فەرهەنگیەکان زەقدەکاتەوە، لەهەڵبژاردندا توندی ڕوودەدات ،گفتوگۆی تیژ ،ڕکابەری سیاسی و ملمالنێی و جەنگی بەرنامەی سیاسی و
لێپێچینەوەی یەکتری دێنە سەر شانۆی ژیانی کۆمەاڵیەتیمان .کەش و هەوای ژیانی فەرهەنگی و سیاسی
و کۆمەاڵیەتی پڕدەبێت لەقسەکردن لەمەڕ کامە هێز دەبێت بیباتەوە و کامەش دەبێت لەالیەن دەنگدەرەوە سزابدرێت ،ئەمانە هەمووی کەشێکی تەندروستی دیموکراسیە .بەگشتی ئێمە وەک گۆڤاری (مەدەنیەت) ئەم
پرۆسەیە ،بەپرۆسەیەکی تەندروست تێدەگەین و ئەوەی خەمی ئێمەیە کەشانبەشانی ملمالنیی سیاسی ،ڕەچاوی یاسا و ڕێساکانی دیموکراسیەت بکرێت و ملمالنێی ئێمە لەگەڵ یەکتریدا ،ببێتە ملمالنێی ئەقاڵنیەت لەسەر
ئەوەی ،کامە لەئێمە دەتوانێت خزمەتی باشتری کۆمەڵی کوردەواری بکات ،کامە لەئێمە دەچێتە دەسەاڵتەوە دڵ بەوە خۆش نەکات دەبێتە حاکمی ڕەها .چونکە وەک پڕنسیبی دیموکراسی چونە سەر حوکم لەسیستمیکی دیموکراسی کۆتایی دونیا نییە ،و لەالیەن ڕکابەرە سیاسیەکانەوە وکۆمەڵی مەدەنیەوە دەچێتە ژێر چاودێری ئەقاڵنیەوە .ئەم پڕۆسەیە تەندروستە و هیوای ئێمەیە کۆمەڵی کوردەوای بتوانێت لەم هەڵبژاردنەدا مۆدێڵێکی
بااڵی ملمالنێی ئەقاڵنی و جوانی دیموکراسی پێشکەش بکات ،لەوەش دڵنیاین کەهەموو هێزە سیاسیەکان دەبێت هەمیشە لەدواجاردا گوێ لەدەنگی ئەقاڵنیەت و دیالۆگی گوتارئامێزانەی کۆمنیکاتیڤ بگرن ،کەبنەمای سەرەکی دیالۆگی ئەقاڵنیە.
خەمی ئێمە بەدیوێکی تردا سەرکەوتنی هێزە دیموکراتخواز و سێکۆالرەکانە ،بەهەمان شێوەش هەوڵدانە
بۆ دروستکردنی پردێک لەنێوان هەموو هێزەکانی
لەخەمی گڵۆبالەوە دەستپێدەکات تاوەکو مامەڵەی
بەئۆپۆزیسیۆن ،ئەو پردە دەبێت هەمیشە پردی
پاشان ڕەخنەگرتنە لەمۆدێرنە و بەدیوێکی دیکەشدا
داهاتوو کەدەیبەنەوە و ئەو هێزانەشی کەدەبنەوە دیالۆگی ئەقاڵنی بێت ،لەنێوان هێزە عەلمانی و
هێزە ئایینەکاندا ،عەلمانیەت مانای زیاتر ئازادی
بەخشینە بەئاین لەوەی خۆی مەزندەی دەکات، تەنها لەژێر سایەی عەلمانیەت ئاین دەتوانێت ببێت
بەکایەکی ڕۆحی بااڵ و لەگەڵ مرۆڤدا وەک کایەیەکی
تایبەت گفتوگۆ بکات .گۆڤارەکەمان هەڵگری ئەو پەیامە سێکۆالرە پڕ دیالۆگەیە لەگەڵ ئاین و هێزە سیاسیەکانیدا ،هیوادارین کەئەم گفتوگۆیە لەسەر
ڕووبەری گۆڤارەکەمان ئازادانە برەو پێبدەین،
مەدەنیەت لەگۆڤارەوە بکەین ،بە شانۆیەکی ئازاد بۆ
مرۆڤ لەگەڵ ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیدا، نمایشی خاڵە پۆزەتیڤەکانی ئەقاڵنیەت و ڕۆشنگەریە.
بەمشێوەیە (گۆڤاری مەدەنیەت) چۆتە نێو فەزایەکی
نوێیەوە ،فەزایەک هەوڵدەدەین بەهاریکاری نوسەرە جیدیەکانمان گفتوگۆی جیدی لەمەڕ جیهان و
کێشەکانی و شوێنای مرۆڤ لەجیهاندا بکەین .بۆ
ئەوەش لەژمارەکانی داهاتووشماندا بەردەوام دەبین
لەهەڵگرتنی ئەو تەنە خڕۆکەی کەناوی جیهانە. لەهەمانکاتیشدا هەوڵدەدەین لەڕووی ڕەمزیشەوە ئەو
تەنە خڕۆکە ،ئەو گڵۆبۆسە ،بکەینە فەزایەکی کار
لەسەرکراو ،بێگومان لەم فەزایەدا هەموو دیالۆگەکان
دیالۆگی هەمەچەشن لەسەر مرۆڤ و سیستم و ئاین.
ئازاد و بێ سانسۆرن ،مادامەکی پابەندین بەزمانی
فەیلەسوفێکی وەک هایدگەر دەڵێت (خەمی جیهانمان
لێرەوە لەگەڵ ئێوە بەردەوام دەبین...
ئەم ژمارەیەمان پڕێتی لە(خەم) وەک چۆن لەخۆ گرتووە) .ئەم ژمارە نوێیەی مەدەنیەت
گفتوگۆی فیکریەوە..
ئه‌رده‌اڵن عه‌بدوڵاڵ
گلۆبالیزم چییه؟
ڕؤژئاوا) سه‌یری گلۆبالیزمیان ده‌کرد .ئیسالمی‌ه
سه‌له‌فیه‌کان به ( خاچ په‌رستی نوێ) وه‌سفی گلۆبالیزمیان ده‌کرد .خوێندنه‌وه‌و گوێگرتن بۆ ئه‌و
هه‌موو بیروبۆچوون‌ه جیاوازانه ،کارێکی ئاسان نییه.
ئایا گلۆبالیزم دیارده‌یه‌کی نوێیه؟ یان دیارده‌یه‌ک‌ه که
ڕه‌گ و ڕیشه‌ی بۆ سه‌ده‌کانی پێشتر دهگهڕێتهوه. ی باشه ،یان ئایا گلۆبالیزم دیارده‌یه‌کی ته‌ندروست
دیارده‌یه‌ک‌ه که جگه له ئاژاوه‌ی ئه‌لکترۆنی و کێشه‌ی ئابووری گه‌وره‌و هه‌ژاری ،هیچ سوودێکی تری
نییه .ئایا گلۆبالیزم هیوایه‌ک‌ه بۆ ده‌وڵه‌تانی جیهانی سێهه‌م ،بۆئه‌وه‌ی سامان‌ه مرۆڤی و سروشتیه‌کانیان به‌کاربهێنن و پێشکه‌وتن و خۆشگوزه‌رانی پێیه؟
یان چه‌وساندنه‌وه‌و وابه‌سته‌یی بۆ رۆژئاواو تااڵنکردنی سامانی ئه‌م واڵتان‌ه ده‌گه‌یه‌نێت .ئایا گلۆبالیزم مانای کۆلۆنیالیزم و ئیمپریالیستی نوێ
ده‌گه‌یه‌نێت؟ یان سیسته‌مێکی نوێی جیهانییه ،که
ئاشتی و خوشگوزه‌رانی و برایه‌تی بۆ مرۆڤایه‌تی
,
له‌پاش ڕووخانی سۆڤێت و بلۆکی ڕۆژهه‌اڵت،
ده‌هێنێت؟ .ئه‌م هه‌موو پرسیارو گوومانان‌ه ده‌رباره‌ی
باڵوبوویه‌وه .به‌تایبه‌ت له ناوه‌ڕاستی نه‌وه‌ته‌کانی
خۆیهوه ،هه‌وڵی شرۆڤه‌کردنی ئه‌م دیارده‌یه‌ی داوه.
ده‌سته‌واژه‌ی ( گلۆبالیزم) به‌ته‌واوی له‌جیهاندا سه‌ده‌ی پێشوو ( گلۆبالیزم) بوو به وێردی سه‌ر زمانی هه‌موو نووسه‌ران و ڕووناکبیرانی جیهان .
هه‌ریه‌که‌و‌ه له دیدو سۆنگه‌ی تایبه‌تیه‌و‌ه ،هه‌وڵی شرۆڤه‌کردنی ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یه‌ی دا .زۆرجار ئایدۆلۆژیا ڕؤڵی سه‌ره‌کی ده‌گێرا له‌سه‌ر بیری
نووسه‌ران ( ،چه‌په‌کان) له دیدێکی چه‌پ و
کۆمۆنیستی و مرۆڤدۆستانه‌و‌ه بۆ گلۆبالیزمیان
گلۆبالیزم ده‌کرێت .هه‌رکه‌سه‌و له‌دیدو به‌رژه‌وه‌ندی
من لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م ،به‌کورتی شرۆڤه‌یه‌کی خێرا له‌سه‌ر پرسی گلۆبالیزم بنووسم ،هیوادارم تیشکێک
بخه‌م‌ه سه‌ر ئه‌م سیسته‌م‌ه نوێیه‌ی جیهان. گلۆبالیزم که‌ی سه‌ری هه‌ڵدا
له‌سه‌ر سه‌ره‌تای دروستبوونی گلۆبالیزم چه‌ندین
ده‌ڕوانی ،که زیاتر بیرێکی ڕه‌خنه‌گران‌ه بوو له
بۆچوونی جیاواز ههیه .به‌پێی بیرمه‌ندی ئه‌مه‌ریکی
لیبڕاڵه‌کان) له دیدێکی ئابووری و گه‌شبینیانه‌و‌ه ،
دواهه‌مین مرۆڤ) دا ،ئه‌و پێی وایه له‌پاش ڕووخانی
سیسته‌می نوێ .به‌اڵم نووسه‌رانی سه‌ر به ( ڕاستڕه‌و
فۆکۆیاما ،لهکتێبه به‌ناوبانگه‌که‌ی ( کۆتایی مێژوو و
هه‌وڵی شرۆڤه‌کردنی ئه‌م ده‌سته‌واژه‌یان ده‌دا .دیاره
بلۆکی رۆژهه‌اڵت ،مرۆڤایه‌تی پێ دهنێته قۆناغێکی
بۆ نموونه عه‌ره‌به‌کان ،زیاتر وه‌کو ( پالنێکی
جیهان ده‌گرێته‌وه‌و ئه‌مه‌ش کۆتایی مێژووی
جگه له ئایدۆلۆژیا ،ناوچه‌و ئایینیش ڕؤڵی ههبووه.
نوێوه ،که سیسته‌می لیبرالیزم و که‌پیتالیزم هه‌موو 7
مرۆڤایه‌تییه ،یان ڕاستر ئهمه دواهه‌مین قۆناغی
سیسته‌مێکی نوێی جیهانی هات‌ه کایه‌وه ،که به
مرۆڤایه‌تییه .واته گلۆبالیزم الی ئه‌م براده‌ر‌ه له
گلۆبالیزم ده‌ناسرێت .سیمای سه‌ره‌کی ئه‌م سیسته‌م‌ه
ده‌ست پێده‌کات .دیاره فۆکۆیاما ناوی ( گلۆبالیزمی
که ئه‌مه‌ریکا سه‌رۆکایه‌تی ئه‌م بیره‌و جیهانیش ده‌کات
کۆتایی سااڵنی هه‌شتاو سه‌ره‌تای نه‌وه‌ته‌کانه‌و‌ه )به‌کارنه‌هێنا،به‌اڵم پاش ئه‌و رۆژنامه‌نووس و نووسه‌ری به‌ناوبانگی ئه‌مه‌ریکی تۆماس فریدمان لهکتێبه به‌ناوبانگه‌که‌یدا( سه‌یاره‌ی لیکساس و داری زه‌یتوون) ،ئه‌و وه‌سفی سیسته‌می نوێی جیهان
ده‌کات و ،پێی وایه که پاش ڕووخانی سۆڤێت ،
له‌سه‌ر سه‌ره‌تای دروستبوونی گلۆبالیزم چه‌ندین بۆچوونی جیاواز ههیه .به‌پێی بیرمه‌ندی ئه‌مه‌ریکی فۆکۆیاما ،لهکتێبه به‌ناوبانگه‌که‌ی ( کۆتایی مێژوو و دواهه‌مین مرۆڤ) دا ،ئه‌و پێی وایه له‌پاش ڕووخانی بلۆکی رۆژهه‌اڵت ، مرۆڤایه‌تی پێ دهنێته قۆناغێکی نوێوه 8
نوێیه‌ش ،زاڵبوونی بیری سهرمایهداری و لیبرالیزمه، .دیاره به‌گشتی نووسهره لیبراله‌کانی ئه‌مه‌ریکا ، له‌پاش ڕووخانی سۆڤێت ده‌که‌ن‌ه سه‌ره‌تای گلۆبالیزم
.به‌اڵم
نووسهره چه‌په‌کان دژی ئه‌م بۆچوونه‌ن
و پێیان وایه گلۆبالیزم زۆر له‌پێشتره .بیرمه‌ندی گه‌وره‌ی ئه‌مه‌ریکی نعوم تشومسکی .به‌تایبه‌ت
لهکتێبه به‌ناوبانگه‌که‌یدا( 501ساڵ ،په‌الماردان به‌رده‌وامه).
پێی وایه گلۆبالیزم درێژکه‌ره‌وه‌ی
هه‌مان سیسته‌م‌ه که‌له‌ساڵی 1492ده‌ستی پێکرد. واته ئه‌وکاته‌ي بۆ یه‌که‌مینجار کریستۆف کۆلۆمبۆس پێی نای‌ه کیشوه‌ری ئه‌مه‌ریکاوه .له‌پاش ئه‌ویش پول سوئیزی هه‌مان شت ده‌ڵێت .له ووتاری ( چه‌ند
خاڵێک ده‌رباره‌ی گلۆبالیزم) ده‌ڵێت ( :گلۆبالیزم دۆخێک یان دیارده‌یه‌ک نییه تازه سه‌ریهه‌ڵدابێت، به‌ڵکو ڕه‌وتێکه ،که بۆماوه‌یه‌کی دوورو درێژ له‌ئارادایه .له‌ڕاستیدا لهو سه‌رده‌مه‌و‌ه که سهرمایهداری
وه‌کو فۆرمێک که‌توانای ئه‌وه‌ی ههیه له‌کۆمه‌ڵی مرۆڤایه‌تیدا بمێنێته‌وه ،هات‌ه کایه‌وه .واته له چوار
یان پێنچ سه‌د‌ه لهوه پێشه‌و‌ه گلۆبالیزم له‌ئارادابوو‌ه
) .نووسه‌ری ناوداری میسری سه‌میر ئه‌مین پێی وایه ( ئهمه درێژکه‌ره‌وه‌ی هه‌مان سیسته‌می سه‌رمایه‌داریه،
که‌مه‌یلی فراوانخوازی له‌ناو هه‌ناوی سهرمایهداری دا بووه ).پاشان به‌سه‌رده‌می زێڕینی سهرمایهداری
وه‌سفی ده‌کات ،که‌بۆماوه‌ی په‌نچا ساڵ‌ه به‌رده‌وامه. نووسه‌رێکی میسریش به‌ناوی دکتۆر نبیل راغب
له‌کتێبی (آقنعة العولمة السبعة) بۆچوونێکی جیاوازی
بۆ گلۆبالیزم ههیه .ئه‌و زیاتر له سۆنگه‌ی کلتووریه‌و‌ه
هه‌وڵی مێژووی گلۆبالیزم ده‌دات .د .راغب ده‌ڵێت( :
سه‌ره‌تای بیری گلۆبالیزم دهگهڕێتهوه بۆ 331ساڵ پێش زایین ،بۆسه‌رده‌می ئه‌لکسه‌نده‌ری مه‌کدۆنی،
پاش ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر دارای سێهه‌م یئمپراتۆریه‌تی
پاشان جیهان .کێشه‌ی گه‌وره‌ی نووسه‌رو بیرمه‌ند‌ه
ئه‌وه‌بوو بۆ خۆی کچی دارای ئیمپراتۆری فارسی
ئابووری و سیاسی) و ره‌خنه‌گری له سیسته‌می
فارسیدا سه‌رکه‌وت ،ده‌ستیکرد به سیاسه‌تێکی نوێ.
هێناو زۆربه‌ی جه‌نه‌ڕاڵه‌گه‌وره‌کانی هاندا ،که‌ژنی فارسی بهێنن ،بۆ ئه‌وه‌ی تێکه‌اڵوی له‌گه‌ڵ فارسدا دروستبکه‌ن .واته سیاسه‌تێکی عاقاڵنه‌ی به‌کارهێنا،
هه‌وڵی یه‌کخستنی مرۆڤایه‌تی بوو ،به‌بێ گوێدان‌ه ڕه‌گه‌ز و ئایین .پاشان له‌گه‌ڵ خۆیدا کۆمه‌ڵێک
ئه‌ندازیار و دکتۆر و فه‌یله‌سووفی هێنای‌ه ناوچه‌کانی
ئێران و میزۆپۆتامیا و میسر ،بۆئه‌وه‌ی کلتووری رۆمانی باڵوبکاته‌وه .ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تای گلۆبالیزمه)
چه‌په‌کان ئهوهیه ،که زیاتر له سۆنگه‌ی ( سیسته‌می سهرمایهداری ،هه‌وڵی شرۆڤه‌کردنی گلۆبالیزم ده‌ده‌ن. ئه‌م جۆر‌ه بیرکردنه‌وانه‌ش ناتوانێت ،پێناسه‌یه‌کی گشتگیریمان بداتێ ،چونکه هه‌روه‌ک پێشتریش
باسمکرد ،که گلۆبالیزم چه‌ندین باری ههیه ،ده‌بێت
له‌هه‌موو باره‌کانه‌و‌ه سه‌یری ئه‌م دیارده‌ی‌ه بکه‌ین . سیماکانی گلۆبالیزم
وه‌لێ به بۆچوونی من پێم وانیی‌ه گلۆبالیزم ته‌نها
نووسه‌ری ئه‌مه‌ریکی تۆماس فریدمان پێی وایه
داری بیرکردنه‌وه‌مان ڕابگرین .من پێم وایه گلۆبالیزم
له‌ناوچوون و شکستی بلۆکی رۆژهه‌اڵت و سۆڤێت
له سۆنگه‌ی سیسته‌می ئابووری وسیاسیه‌و‌ه ،چه‌قی چه‌ندین وێزگه‌ی ههیه.
گلۆبالیزم باڵوبوونه‌وه‌ی
هزرێکی ( سیاسی ،ئابووری ،کلتووری) ده‌گه‌یه‌نێت به جیهاندا .هه‌ربۆی‌ه
من پێم وایه گلۆبالیزم ،
له‌گه‌ڵ په‌یدابوون و باڵوبوونه‌وه‌ی ئایینی مه‌سیحی
دروستبووه .بۆیه‌که‌مینجار له‌مێژووی مرۆڤایه‌تیدا ،هزرێک توانی له‌زیندانی ناوچه‌یه‌ک ،واڵتێک ، په‌ل بۆ ته‌واوی جیهان بکێشێت .به‌تایبه‌ت کاتێک
له‌کیشوه‌ری ئاسیاو‌ه په‌ڕیه‌وه بۆ کیشوه‌ری ئه‌وروپا و
گلۆبالیزم سی سیمای سه‌ره‌کی ههیه .یه‌که‌میان :
مانای له‌ناوچوونی بیری کۆمۆنیزمه‌و ،زاڵبوونی بیری
سهرمایهداری و لیبرالیزم به‌سه‌رۆکایه‌تی ئه‌مه‌ریکا له جیهاندا .فریدمان پێی وایه سیسته‌می سۆسیالیزم
و دیکتاتۆری هیچ شانسی نه‌ماوه .به‌ڵک‌ه سیسته‌می
سهرمایهداری و دیمۆکراسی ،ته‌واوی جیهان داگیرده‌کات .ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که ئه‌م سیسته‌م‌ه قبووڵ ناکه‌ن ،هیچ شانسی ژیان و به‌ره‌وپێشچوونیان
نییه .دووه‌م :زاڵبوونی ڕۆڵی بازار‌ه دراویه‌کانی
جیهان ( بۆرسه) به‌تایبه‌ت بۆرسه‌کانی ( نیۆرک، تۆکیۆ،فرانکفۆرت ،لندن ،پاریس) .ئه‌و پێی وایه ،ئه‌م بۆرسان‌ه کاریگه‌ری گه‌وره‌یان به‌سه‌ر چاره‌نووسی
مرۆڤایه‌تیه‌و‌ه ده‌بێت .سێهه‌میان :پااڵنسی نێوان
تاک و ده‌وڵه‌ت وه‌کو جاران نامێنێت ،زیاتر به
شانسی تاک دهشکێتهوه .ده‌وڵه‌ته‌کان هێند‌ه ناتوانن
وه‌کو جاران کۆنترۆڵی تاک بکه‌ن .هۆکه‌شی ئهوهیه، که شۆرشێکی گه‌وره‌ی ئه‌لکترۆنی ( ته‌له‌فوون ، ئینته‌رنێت ،سه‌ته‌الیت ) وایکردووه ،که تاک زانیاری زیاتر وه‌ربگرێت و له ژێر ڕکێفی ده‌وڵه‌تدا نه‌مێنێت. هه‌ر ئه‌م شۆرش‌ه ئه‌لکترۆنیه‌ش هه‌موو ده‌رگاو
9
ڕێگره‌کۆنه‌کانی تێکشکاندووه .ئه‌مرۆ تاک ده‌توانێت
زۆرترین زانیاری وه‌ربگرێت ،ده‌توانێت سه‌فقه‌ی بازرگانی و کاری رۆشنبیری و سیاسی زیاتر بکات .
ده‌وڵه‌تیش هێند‌ه کۆنترۆڵی تاکی بۆ ناکرێت .دیاره ئه‌م بۆچوونه‌ی فریدمان ،له‌دیدێکی ئه‌مه‌ریکانه‌و‌ه بۆ گلۆبالیزم ده‌ڕوانێت ،به‌اڵم هه‌ندێک راستیشی تێدایه.
بیرمه‌ندی به‌ناوبانگی ئه‌مه‌ریکی سامئوێل هینگتون
،له کتێبه به‌ناوبانگه‌که‌یدا ( شه‌ڕی شارستانیه‌کان) ،
پێی وایه سیمای سیسته‌می نوێی جیهان ( ،شه‌ڕی ئایین و کلتوور‌ه جیاوازه‌کانی جیهان) ده‌بێت.
هینگتون ده‌ڵێت ( :له‌پاش ڕووخانی سۆڤێت ،شه‌ڕی نه‌ته‌و‌ه و ئایین‌ه جیاوازه‌کانی جیهان په‌ره‌ی سه‌ند)
به‌ڵگه‌شی بۆ ئه‌م بۆچوون‌ه ،شه‌ڕی ناوخۆیه‌کانی
به‌لکان و سۆڤێتی جارانه .دیاره زۆرکه‌س به‌تایبه‌ت چه‌په‌کان دژی ئه‌م بۆچوون‌ه وه‌ستانه‌وه ،به‌اڵم له‌هه‌مانکاتیشدا راستیه‌کیشی تێدایه .چونکه ئه‌مڕۆ
له‌ته‌واوی جیهاندا مه‌سه‌له‌ی ئایین و ڕه‌گوڕیشه‌ی
کلتووری ،ته‌واوی جیهانی گرتۆته‌وه.
دکتۆر نبیل
ه پۆزه‌تیفه‌کانی گلۆبالیزم الیه‌ن
. 1ل ه ڕووی سیاسیه‌وه: ئه‌مڕۆ به‌گشتی سیسته‌می دیمۆکراسی له‌ته‌واوی جیهاندا باڵوبۆته‌وه .هه‌موو گه‌النی جیهان باوه‌ڕی
ته‌واویان به‌و‌ه هێناوه ،که سیسته‌می دیمۆکراسی باشتر‌ه له سیسته‌می دیکتاتۆری .رابه‌ری مه‌زنی
هیندی ( جه‌واهیر نه‌هرۆ) ده‌رباره‌ی دیمۆکراسی ده‌ڵێت ( :ناڵێین سیسته‌می دیمۆکراسی باشه،
به‌اڵم به‌داخه‌و‌ه لهو باشترمان نییه) .دیاره جگه
له‌هه‌ندێک واڵت نه‌بێت وه‌کو ( چین ،واڵتانی عه‌ره‌بی) ،به‌شێکی زۆری جیهان باوه‌ڕیان به‌م
ڕاستیه سیاسیه هێناوه .له‌هه‌مان کاتیشدا ده‌وڵه‌تی
راغب له کتێبی ( آقنعة العولمة السبعة) دا ،پێی وایه
سۆسیالیزمی و پارتی کۆمۆنیستی ڕادیکااڵن‌ه ،ئه‌و
:حکومه‌تی نهێنی .دووه‌میان .ده‌مامک ئابووری.
گلۆبالیزمه ،چونکه هه‌تا سۆڤێت مابوو ،خه‌ڵکێکی زۆر
گلۆبالیزم حه‌وت ده‌مامک ( قناع) ههیه .یه‌که‌میان
سێهه‌میان :ده‌مامک سیاسی .چواره‌م :ده‌مامک
ته‌کنه‌لۆژی.،پێنچه‌م ده‌مامک ئه‌منی .شه‌شه‌م :ده‌مامک ئیعالمی ( میدیا) .حه‌وته‌م کلتووری.
کێشه‌ک‌ه
له‌وه‌دای‌ه که‌به‌شێکی زۆری نووسهره عه‌ره‌به‌کان ، زیاتر له سۆنگه‌ی ( پالنێکی نهێنی رۆژئاوا) دژی
گه‌النی عه‌ره‌بی ،سه‌یری دیاردهی گلۆبالیزم ده‌که‌ن. ههرچهنده من پێم وایه هێشتا ده‌ستی نهێنی له‌ناو سیسته‌می ئابووری و سیاسی جیهاندا باوی ماوه.
من پێم وایه گلۆبالیزم وه‌کو هه‌موو دیارده‌یه‌ک،
الیه‌نی پۆزه‌تیف و نێگه‌تیفی خۆی ههیه .من لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌م به‌کورتی سیماکانی گلۆبالیزم
10
ده‌ست نیشان بکه‌م .
ڕه‌ونه‌قه‌ی جارانی نه‌ماوه .ئه‌مه‌ش الیه‌نێکی پۆزتیفی باوه‌ڕی به سیسته‌می دیکتاتۆری تاکكڕه‌وی سیاسی
هه‌بوو .به‌اڵم ئه‌مڕۆ جگه له خه‌ڵکانێکی که‌م نه‌بێت، که‌س سێوی خۆی ناخات‌ه سه‌به‌ته‌ی سیسته‌مێکی
دیکتاتۆریه‌وه.
.2له‌ڕووی ئابووریه‌وه: هیچ کاتێک سامان به‌م شێوه‌یه‌ی ئه‌مڕۆ زۆرنه‌بووه. کاتێک سه‌یری بازاڕو بانکه‌کان ده‌که‌ین ،نازانین
ئه‌م هه‌موو سامان‌ه زۆر‌ه چۆن دروستبووه .دیاره
ئه‌م که‌ڵه‌که‌بوونی سه‌رمای‌ه زۆر‌ه ،زیاتر رۆژئاوای گرتۆته‌وه .به‌اڵم به‌شێکی زۆری جیهانیش سوودمه‌ند
بوون لێی .بۆ نموونه له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایدا ،چین و
هاتوون ،له چین سه‌رمایه‌گووزاری ده‌که‌ن .هه‌موو
هیندستان گه‌شه‌یه‌کی خێرای ئابووریان کردووه ،که
ئه‌م گه‌شه‌سه‌ندنه‌ی چین ،له‌سایه‌ی گلۆبالیزمدا بوو.
واڵتێکی وه‌کو چین ،هه‌تا ساڵی ، 1978ته‌نها 0،8%
واڵت‌ه هه‌تا ساڵی ، 1980ئابووری هیند سااڵن‌ه
گهیشته 8%ی جیهان .واته ده‌قات زیادیکردووه.
،کاتێک ده‌ستکرا به ریفۆرمی ئابووری ،گه‌شه‌یه‌کی
زۆرجار وه‌کو دووزلهێزی نوێی جیهان ده‌ناسرێن .
به‌رهه‌می جیهانی پێک ده‌هێنا ،به‌اڵم ساڵی 2006 ساڵی 2008گهیشته 12.5%ی جیهان .ئه‌م
ساڵ چین بوو به‌سێهه‌مین ئابووری جیهان و
واڵتێکی تر که جێگای ئاماژهیه ،هیندستانه .ئه‌م
ته‌نها 3،5%گه‌شه‌ی ده‌کرد .لێ پاش ساڵی 1991 خێرای به خۆیهوه بینی .له‌نێوان سااڵنی 1999 تا ، 2004ئابووری هیند شه‌ش قات گه‌شه‌ی
یه‌که‌مین هه‌نارده( ئیکسپۆرت) جیهان .ساڵی 2008
سه‌ند .ساڵی 2005و 2006گهیشته . 9،2ئه‌م
دۆالر .ئه‌مڕۆ 2/3ته‌له‌فوونی ده‌ستی جیهان ،له چین
نیشتمانی و پیشه‌شازی له‌م واڵته‌دا زۆر پێشبکه‌وێت.
بازرگانی ده‌ره‌کی چین گهیشته 802،6ملیارد
دروست ده‌کرێت 18،5% .که‌لووپه‌لی کاره‌بایی(
گهشه خێرایه‌ی ئابووری هیند ،وایکرد که به‌رهه‌می ئه‌مرۆ هیند زیاتر له 800جۆر به‌رهه‌می پیشه‌شازی
تیڤی.رادیۆ،ته‌سجیل )،،جیهان دروست ده‌کات13.4 .
و کااڵی جیاواز به‌رهه‌م ده‌هێنێت .جێگای ئاماژهیه
زیاتر له 400هه‌زار کۆمپانیا که‌ل‌ه 170واڵتاو‌ه
هیند 47.86ملیارد دۆالر بوو .له‌نێوان سااڵنی
%به‌رهه‌می ئه‌لکترۆنی جیهان دروست ده‌کات.
سه‌ره‌تای بیری گلۆبالیزم
ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ 331ساڵ پێش
زایین ،بۆسه‌رده‌می ئه‌لکسه‌نده‌ری
مه‌کدۆنی ،پاش ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر
دارای سێهه‌م یئمپراتۆریه‌تی
فارسیدا سه‌رکه‌وت ،ده‌ستیکرد
ب ه سیاسه‌تێکی نوێ .ئه‌وه‌بوو بۆ
خۆی کچی دارای ئیمپراتۆری فارسی
ساڵی 1960تا 1969هه‌موو به‌رهه‌می نیشتمانی
1970تا 1979هه‌موو به‌رهه‌می نیشتمانی 97.53
ملیارد دۆالر بوو . .ئه‌مرۆ به‌رهه‌می نیشتمانی هیند
دهگاته 1030ملیارد دۆالر .بۆرسه‌ی نیوده‌لهیش
دهگاته 1800ملیارد دۆالر .واته له‌ماوه‌ی 50
ساڵی پێشوودا ،به‌رهه‌می نیشتمانی هه‌زارقات زیادیکردووه .له‌هه‌مانکاتیشدا واڵتانی به‌رازیل و
رووسیاش ،له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایدا گه‌شه‌ی باشیان کردووه .یه‌کێک له خاڵ‌ه پۆزه‌تیفه‌کانی گلۆبالیزم ، نه‌مانی ترسی سه‌رمایه‌گووزاری و گواستنه‌وه‌ی
سه‌رمای‌ه له رۆژئاواو‌ه بۆ واڵتانی تری جیهان . ئه‌مه‌ش یارمه‌تی واڵتانی تازه‌پێگه‌یشتوو ده‌دات ،
که‌له‌و حاله‌ته‌ی تێیدان ،هه‌نگاو به‌ره‌و پێشه‌و‌ه بنێن.
هێناو زۆربه‌ی جه‌نه‌ڕاڵه‌گه‌وره‌کانی
هاندا ،که‌ژنی فارسی بهێنن ،بۆ
ئه‌وه‌ی تێکه‌اڵوی له‌گه‌ڵ فارسدا
دروستبکه‌ن
.3شۆرشی نوێی ته‌کنه‌لۆژی : له‌گه‌ڵ گلۆبالیزمدا ،شۆرشێکی مه‌زنی
11
ته‌کنه‌لۆژی له‌دایک بووه .ئینته‌رنێت و سه‌ته‌الیت و
جیهان دا .ئه‌م ساڵ ژماره‌ی گه‌شتیارانی جیهان
شۆرشی نوێن .ئه‌م ئامێرو داهێنان‌ه نوێیان ،
له‌ڕووی ئابووریشه‌و‌ه خزمه‌تێکی باشی ئابووری
ته‌له‌فوونی ده‌ستی ،بیۆته‌کنیک ،سیما گرنگه‌کانی به‌جارێک مرۆڤایه‌تیان له قۆناغێکه‌و‌ه بۆ قۆناغێکی تر گواسته‌وه .بۆ نموونه جاران په‌یوه‌ندی
هێند‌ه ئاڵۆزو سه‌خت بوو ،که چه‌ندین ڕووداو کاره‌ساتی گهوره ڕووی ده‌دا ،به‌اڵم زۆرکه‌م که‌س
ئاگاداری ده‌بوون .به‌هێزترین گۆڕانکاری که‌ئه‌م
شۆرش‌ه نوێیه کردی ،سڕینه‌وه‌و نه‌هێشتنی ڕۆڵی
(شوێن) بوو .ئه‌مڕۆ (شوێن) هه‌مان ڕۆڵی جارانی نه‌ماوه .تۆ ده‌توانیت له دووره‌ده‌سترین شوێنی جیهانه‌و‌ه ،ئاگاداری و په‌یوه‌ندی( بازرگانی،
کۆمه‌اڵیه‌تی،سیاسی )،،له‌گه‌ڵ که‌سێکی تر ببه‌ستیت. تۆ ئه‌مڕۆ له‌ڕێگای ئینته‌رنێته‌وه ،ده‌توانیت سنووری
گهیشته نزیکه‌ی 1.2ملیارد که‌س .ئه‌مه‌ش هه‌م ئه‌و واڵتان‌ه ده‌کات به‌تایبه‌ت تازه‌پێگه‌یشتووه‌کان. بۆ نموونه واڵتانی ( میسر و تونس،مه‌رۆکی،
کینیا،تایالند) گه‌شتووگوزار به یه‌کێک له‌کۆڵه‌ک‌ه
سه‌ره‌کیه‌کانی ئابووریان ده‌ژمێرێت.
.5باڵوبوونه‌وه‌و پێشکه‌وتنی بیری ئاشتی پارێزی و ماڤی مرۆڤ و ژینگه‌پارێزی له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایدا ،بیری ئاشتی پارێزی و ماڤی مرۆڤ و ژینگه‌پارێزی ،گه‌شه‌یه‌کی باشی
به‌خۆو‌ه دیوه .هیچ کاتێک له مێژووی مرۆڤایه‌تیدا
گه‌الن ،ئایینه‌جیاوازه‌کان ،کلتوورو هزر‌ه سیاسیه
ئه‌م گه‌شه‌یه‌ی به‌خۆو‌ه نهدیوه .بگر‌ه ئه‌مڕۆ هیچ
دوور‌ه بیگه‌یتێ .ئهوه ئینته‌رنێت‌ه توانی به‌ڕ‌ه له
دابنێت ،به فاشیست و دیکتاتۆره‌کانیشه‌وه .له‌الیه‌کی
به‌بڕوای من ،هیچ شۆرشێک ،داهێنانێکی مرۆڤ ،
،له‌پێشکه‌وتنی به‌رده‌وام دان .ئه‌مه‌ش سوودێکی
جیاوازه‌کان ببڕیت .ده‌توانیت به‌ئاسانی کام شوێن ژێرپێی حکومه‌ت‌ه دیکتاتۆروملهووره‌کان ده‌ربکات.
نه‌یتوانیو‌ه هێنده‌ی ئینته‌رنێت ئازادی به مرۆڤایه‌تی ببه‌خشێت.
.4نزیکبوونه‌وه‌و دیالۆگی نێوان ئایین و نه‌ته‌و ه جیاوازه‌کانی جیهان:
سیاسیه‌کی جیهان ناتوانێت خۆی به دژی ئه‌م بیران‌ه
تره‌و‌ه ڕێکخراوه‌کانی ماڤی مرۆڤ و ژینگه‌پارێزی
باشی ده‌بێت بۆ چاره‌نووسی مرۆڤایه‌تی . ه نێگه‌تیڤه‌کانی گلۆبالیزم خاڵ
.1
له‌ڕووی سیاسیه‌وه
ئینته‌رنێت و تیڤیه‌کان توانیوویان‌ه نامۆبوونی
به‌شێکی زۆری ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که‌په‌یڕه‌وی
به‌هۆی شۆرشی زانیاریه ،هه‌موو که‌سێک ده‌توانێت
کۆمه‌ڵێک کێشه‌ی سیاسی و ئابووری وکۆمه‌اڵیه‌تی
ئایین و نه‌ته‌وه‌جیاوازه‌کان که‌م بکهنهوه .ئه‌مڕۆ
،شاره‌زایی له‌سه‌ر هه‌موو گه‌النی جیهان هه‌بێت. لێره‌دا گه‌ر مرۆڤ بیه‌وێت ده‌توانێت النی که‌می
ڕاستی ده‌ستبکه‌وێت .له‌الیه‌کی تره‌و‌ه گه‌شه‌سه‌ندنی پیشه‌شازی سپی( گه‌شت وگوزار) ،ڕێگایه‌کی
12
باشه بۆ ناساندن و دیالۆگ له‌نێوان گه‌النی
سیسته‌می سهرمایهداری و دیمۆکراسیان کرد ،تووشی بوونهوه .باڵوبوونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی به‌شێوه‌یه‌کی زۆر
له‌جیهاندا ،یه‌کێک‌ه له سیما قێزوونه‌کانی گلۆبالیزم و دیمۆکراسیه .دیاره گه‌نده‌ڵی زۆر له‌پێشتر ههبووه، به‌اڵم هیچ کاتێک له‌مێژوودا ،سیاسیه‌کان هێنده‌ی
ئه‌مرۆ ،بێ ئابڕوو نه‌بوون .دزین و تاالنکردنی
سامانی نیشتمانی ،به ڕێژه‌یه‌کی ئێجگار ترسناک
نه‌مسا وئیتالیا،ده‌نیمارک) له‌ناو ده‌سه‌اڵتیشدان .له
جێگای تێڕامانه ،رووخان و له‌ناوچوونی حکومه‌ت
جووله‌که‌و غه‌یر‌ه ئیسالمه‌کان ،بۆت‌ه کاری رۆژانه‌ی
له‌هه‌موو جیهاندا باڵوبۆته‌وه .خاڵێکی تریش که‌زۆر
جیهانی ئیسالمیشدا ،هێرشکردن‌ه سه‌ر کریستی و
و باڵوبوونه‌وه‌ی ئاژاوه‌گێری و تووندوتیژی له
میدیاو پارت‌ه ئیسالمی‌ه سه‌له‌فیه‌کان .بۆ نموونه له
ناوه‌ندی هیچ بوونێکی نییه .هیچ ده‌زگایه‌کی حکومی
کرد ،به‌تایبه‌ت پاش داگیرکردنی عێراق له‌الیه‌ن
جیهاندا .له‌به‌شێكی زۆری واڵتانی ئه‌فریکا ،ده‌وڵه‌ت
عێراقدا کریسته‌کان کۆڕه‌وێکی گه‌وره‌یان له‌م واڵته‌دا
کۆنترۆلی کۆمه‌ڵگای پێ ناکرێت .ئه‌مه‌ش یه‌کێک‌ه له
ئه‌مه‌ریکاوه.
حکومه‌ت ،کاری خراپی کردۆت‌ه سه‌ر ژیانی چین‌ه
.3باڵوبوونه‌وه‌ی جه‌نگی ناوخۆو زاڵبوونی میلیشیاگه‌ری ل ه جیهاندا.
ترسه‌کانی جیهان .له‌هه‌مانکاتیشدا به‌نه‌مانی ڕۆڵی
هه‌ژاره‌کانی کۆمه‌ڵگا.
هیچ کاتێک مێژووی مرۆڤایه‌تی هێنده‌ی ئه‌مڕۆ
جه‌نگی ناوخۆی به‌خۆو‌ه نهدیوه .له‌به‌شێکی زۆری واڵتانی ئه‌فه‌ریکا ،ده‌وڵه‌ت له‌ناوچووه‌و ده‌سه‌اڵتێکی
.2گه‌شه‌سه‌ندنی بیری راسیزم و پارت ه فاشیسته‌کان له‌جیهاندا
که دۆزه‌خێک بۆ ئه‌و گه‌الن‌ه دروست بکات .کێشه‌ک‌ه
له‌پاش ڕووخانی بلۆکی سۆڤێت ،ته‌وژمێکی گه‌وره‌ی
چه‌ند کۆمپانیایه‌کی رۆژئاوایه‌و‌ه یارمه‌تی ده‌درێن .
و ئه‌مه‌ریکا ،خۆی له‌پارت‌ه ڕاستڕه‌وه‌کاندا ده‌بینێته‌وه.
له میلیشیاکان قازانج ده‌که‌ن تا ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی.
بیری راسیزم ،هه‌موو جیهانی گرتۆته‌وه .له ئه‌وروپا
میلیشیا گه‌ری جێگای گرتۆته‌وه .ئه‌مه‌ش وایکردووه، له‌وه‌دای‌ه ،که‌به‌شێکی زۆری ئه‌م میلیشیانه‌ش له‌الیه‌ن ئه‌وانیش له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ،چونکه زیاتر
له جیهانی ئیسالمیشدا خۆی له پارت‌ه ئیسالمی‌ه
له‌الیه‌کی تریشه‌و‌ه باڵوبوونه‌وه‌ی ده‌زگای ئه‌منی
راسیزم پۆستاڵی هزری بۆگه‌نی ،به‌سه‌ر زه‌ویدا
ڕۆڵی میلیشیا ده‌بینین له‌ناو هه‌ناوی رۆژئاوادا.
سه‌له‌فیه‌کاندا ده‌بینێته‌وه .رۆژ له‌دوای رۆژیش ،بیری ده‌کشێنێت .په‌الماردانی ڕه‌وه‌ندی مووسڵمانان له رۆژئاوادا ،بۆت‌ه کاری رۆژانه‌ی به‌شێکی زۆری
میدیاکان و پارت‌ه ڕاستڕه‌وه‌کان .ده‌رکردنی چه‌ندین
جیاواز ( پاسه‌وانی تایبه‌ت ،دژه تیرۆر) ،که‌ئه‌مانه‌ش
.4ڕووتانه‌وه‌ی چینه‌هه‌ژارو ده‌وڵه‌تانی باشوور
یاسای ره‌گه‌زپه‌رستان‌ه دژی بێگانه‌کان بۆ نموونه
ئه‌مڕۆ ته‌واوی کۆمه‌ڵگاکانی جیهان به‌سه‌ر دوو
ئه‌مه‌ش له ده‌وڵه‌تی فاشیزمی توورکیاو‌ه سه‌ریهه‌ڵدا.
که‌له‌وپه‌ڕی خێروخۆشیدا ده‌ژی ،هه‌موو پێداویستی
( دژی جلوبه‌رگی ژنانی مووسڵمان) .ههرچهنده ئه‌وان یه‌که‌مینجار یاسای قه‌ده‌غه‌کردنی سه‌رپۆشیان
داهێنا .ئه‌مڕۆ پارت‌ه فاشیست و ڕاستره‌وه‌کانی ئه‌وروپا ،ده‌نگێکی باشی خه‌ڵکیان به‌ده‌ست هێناوه‌و
چوونه‌ت‌ه ناوپه‌رله‌مانه‌وه .له زۆرشوێنیشدا وه‌کو (
چینی دژ به‌یه‌ک دابه‌ش بوون .چینێکی که‌میین‌ه
و ئاره‌زووه‌کانی تێرکردووه .له‌به‌رامبه‌ردا چینێک که زۆرین‌ه پێکده‌هێن ،لهو په‌ڕی هه‌ژار و برسێتی و نه‌خۆشی و بێکاری دا ده‌ژی .ژیانێک که‌هیچ
سیمای ژیانی مرۆڤی پێو‌ه نییوه .ئه‌مڕۆ به
13
ملیۆنه‌ها که‌س له‌گه‌ڵ ( جرج و پشیل‌ه وسه‌گ) له‌ناو
50%
هه‌ژار وبرسیه‌کانی جیهان گهیشته 1ملیارد که‌س
گلۆبالیزم ده‌زانن.
که‌الوه‌کانی شاره‌کاندا ده‌ژی.
ئه‌م ساڵ ژماره‌ی
.که‌به‌شی زۆریان له واڵتانی ئاسیا وئه‌فه‌ریکا وئه‌مه‌ریکای التینه .هه‌ر یه‌ک سانی‌ه 3منداڵ
له‌برساندا ده‌مرن .رۆژ له‌دوای رۆژیش دووری نێوان
ئه‌م دوو چینه‌ش درێژتر ده‌بێت .وای لێهاتوو‌ه جۆر‌ه
سیسته‌مێکی ئه‌رستۆکراتی مۆدێرن دروستبۆته‌وه .ئه‌م جیاوازی‌ه گه‌وره‌یه‌ش کۆمه‌ڵگاکانی جیهانی تووشی
چه‌ندین کێشه‌ی جۆراجۆری ( سیاسی ،ئابووری،
کۆمه‌اڵیه‌تی،فه‌رهه‌نگی) کردۆته‌وه .بۆ نموونه له واڵتی ئه‌نده‌نووسیا 300 ،هه‌زار که‌س خاوه‌نی سامانێکی زۆر و له‌وپه‌ڕی خۆشگووزه‌رانیدا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن. له‌به‌رامبه‌ردا زیاتر له 230ملیۆن که‌س ،که زۆربه‌یان
له‌وپه‌ڕی هه‌ژاریدا ده‌ژین .به‌داخه‌و‌ه ئهمه حاڵی زۆربه‌ی واڵتانی جیهانه .له‌الیه‌کی تره‌و‌ه گلۆبالیزم جیاوازی نێوان باکوورو باشووری گۆی زه‌وی زۆرترکردووه .ئه‌مڕۆ ئه‌مه‌ریکا وئه‌وروپا وژاپۆن
،که‌هه‌موویان 20%ی کۆی دانیشتوانی جیهان
پێک ده‌هێنن ،خاوه‌نی هه‌موو شتێکن .توانیوویان‌ه
ژیانێکی خۆشگووزه‌ران و ئاسووده بۆخۆیان دابین بکه‌ن .ئه‌م که‌مینه‌ی‌ه خاوه‌نی به‌هێزترین ئابووری
،باشترین وبه‌هێزترین سووپاو چه‌کو ته‌قه‌مه‌نی، مۆدێرنترین ته‌کنه‌لۆژیا ،خۆشگووزه‌رانترین ژیان.
له‌به‌رامبه‌ر زۆریه‌تی دانیشتوانی جیهان ،که‌ل‌ه زۆر شتدا بێ بهشه .جگه له نه‌خۆشی و هه‌ژار و جه‌نگ
،خاوه‌نی هیچ سه‌رمایه‌ک نییه .به‌پێی راپۆرتی
ڕێکخراوی پیشه‌شازی وگه‌شه‌کردنی سه‌ر به UN
،ده‌وڵه‌ت تازه‌پێگه‌یشتووه‌کان ،له‌ئه‌نجامی بازرگانی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی باکووردا ،سااڵن‌ه 50ملیارد دۆالر زه‌ره‌ر ده‌که‌ن .هه‌رهه‌مان راپۆرت ده‌ڵێت ( :له نێوان سااڵنی 1960تا ، 1989جیاوازی نێوان
14
ده‌وڵه‌تانی باکوور و باشوور ،به‌ڕێژه‌ی
زیادیکردووه) .هه‌ربۆی‌ه به‌شێکی زۆری
گه‌النی باشوور خۆیان به‌یه‌که‌مین زه‌ره‌مه‌ندی
نه‌خشه‌ی جیاوازی نێوان گه‌النی باشوور وباکوور
.داهاتی تاک به دۆالر له ساڵێکدا
.5باڵوبوونه‌وه‌ی جه‌نگی نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی
وه‌لێ ب ه بۆچوونی من پێم وانیی ه گلۆبالیزم ته‌نها ل ه سۆنگه‌ی سیسته‌می ئابووری وسیاسیه‌و ه ، چه‌قی داری بیرکردنه‌وه‌مان ڕابگرین .من پێم وای ه گلۆبالیزم چه‌ندین وێزگه‌ی ههیه .گلۆبالیزم باڵوبوونه‌وه‌ی هزرێکی ( سیاسی ،ئابووری، کلتووری) ده‌گه‌یه‌نێت ب ه جیهاندا .هه‌ربۆی ه من پێم وای ه گلۆبالیزم ،له‌گه‌ڵ په‌یدابوون و باڵوبوونه‌وه‌ی ئایینی مه‌سیحی دروستبووه.
یه‌کێک له‌سیما جوانه‌کانی بلۆکی رۆژهه‌اڵت ،
کۆکردنه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی بوو به‌بێ گوێدان‌ه سه‌ر ڕه‌گه‌ز ونه‌ته‌وه‌وئایین .لێ به‌داخه‌و‌ه له‌پاش نه‌مانی
سۆڤێت و بلۆکی رۆژهه‌اڵت ،بیری مه‌زهه‌بی و ئایینی
و فاشیزمی ،به‌شێكی زۆری جیهانی گرته‌وه .هه‌ر به‌نه‌مانی بلۆکی رۆژهه‌اڵت ،جه‌نگێکی خوێناوی
به‌لکانی گرته‌وه ،که به هه‌زاران که‌س بوون‌ه قووربانی
و به ملیۆنه‌هاش ئاواره‌وماڵوێران بوون .له ره‌واندا
جه‌نگی نێوان هوتۆوتووتسی ،زیاتر له 300
هه‌زارکه‌س بوون‌ه قووربانی .له سودان حکومه‌ت‌ه
فاشیست‌ه عه‌ره‌بی‌ه ئیسالمه‌که‌ی عومه‌ر به‌شیر ،زیاتر
له نیوملیۆن خه‌ڵکی سیڤیلی دارفووری کوشت و ملیۆنه‌ها که‌سیشی ئاواره‌ی واڵتانی دراوسێ کرد. ئه‌مڕۆ له‌ته‌واوی جیهاندا ،بیری مه‌زهه‌بی و ئایینی
،له‌گه‌شه‌سه‌ندنێکی ترسناکدایه .له‌پاش نه‌مانی ئایدۆلۆژیا ،خه‌ڵکی زیاتر خۆی فڕێداوه‌ت‌ه زه‌لکاو
بیری مه‌زهه‌بی و ئایینی .له واڵتێکی وه‌کو عێراق ،
جه‌نگێکی تایه‌فه‌گه‌ری خوێناوی هه‌ڵگیرساوه ،که به
هه‌ردوو ئاوی دیجله‌و فوراتیش ناتوانێت ئاگری ئه‌م جهنگه بکوژێنێته‌وه .له‌الیه‌کی تریشه‌و‌ه په‌یوه‌ندی نێوان هه‌ردوو ئایین‌ه گه‌وره‌که‌ی جیهان ( ئیسالم
ومه‌سیحی) زۆر درزو ناخۆشی تێکه‌وتووه .هه‌روه‌ک
پێشتریش باسمانکرد ،که له رۆژئاوا ئیسالم بۆت‌ه
نیشانه بۆ ڕاستره‌وه‌کان ،له رۆژهه‌اڵتیش کریستیه‌کان
بوونه‌ت‌ه قووربانی گرووپه تووندڕه‌وه ئیسالمیه‌کان. رۆژ له دوای رۆژیش ،په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌م دوو ئایین‌ه خراپتر ده‌بێت.
.6زۆربونی مافیا وتاوان و بازرگانی کردن ب ه مرۆڤهوه جاران ته‌نها له ئیتالیا ،مافیا رۆڵی هه‌بوو .به‌اڵم ئه‌مرۆ
له ته‌واوی گوێی زه‌وه‌یدا مافیا ڕۆڵی ههیه،
15
به‌تایبه‌ت له رووسیا و ئه‌وروپای رۆژهه‌اڵت و ئه‌مه‌ریکای التین و
چین و هیندستان .له‌زۆر شوێندا ده‌سه‌اڵتی مافیا له ده‌سه‌اڵتی
حکومه‌ت
زۆرتره.
هه‌ربۆی‌ه
بازرگانیکردن به تلیاک و کۆکاین
ومادده‌ی بێهۆشکه‌ر ،رۆژبه‌رۆژ
زیاد ده‌کات .له‌الیه‌کی تریشه‌و‌ه بازرگانیکردن به مرۆڤهوه به‌تایبه‌ت
مندااڵن و ژنان ،له‌زۆربوونێکی
ئێجگار ترسناکدایه .هه‌روه‌کو
سه‌ده‌کانی
پێشوو
خه‌ریک‌ه
کۆیالیه‌تی دروست دهبێتهوه .ئه‌م دیارده‌ی‌ه له‌پاش جه‌نگی یه‌که‌می جیهانه‌و‌ه نه‌مابوو ،به‌اڵم له‌م چه‌ند
ساڵه‌ی دوایدا ،بازرگانیکردن به
مرۆڤهوه زۆر خراپ زیادیکردووه .خاڵێکی تر که
جێگای تێرامانه ،زۆربوونی ڕێژه‌ی تاوان له جیهاندا. بۆ نموونه کاتێک سه‌یری هه‌واڵه‌کانی میدیاکان ده‌که‌یت ،پڕیه‌تی له تاوانی توندوتیژی .له مه‌کسیک
و به‌رازیل ،زۆربوونی تاوان به‌یه‌کێک له‌کێش‌ه
سه‌ره‌کیه‌کانیان ده‌ژمێرێت .جاران له ئه‌مه‌ریکای
التین گه‌نجێک خه‌ونی به گیڤاراو شۆرشگێریه‌و‌ه
ده‌بینی ،به‌اڵم ئه‌مڕۆ هه‌موو خه‌ون به‌‌وه‌و‌ه ده‌بینن ، که ببن‌ه سه‌رۆکی باندێکی مافیا .دیاردهی توندوتیژی
به‌تایبه‌ت له‌ناو مندااڵن والواندا ،به رێژه‌یه‌کی خراپ زۆربووه .چه‌ندینجار له ئه‌ڵمانیا ،خوێندکارێک
به چه‌ک په‌الماری قووتابخانه‌که‌ی داوه‌و کۆمه‌ڵێک که‌سی کوشتووه .ئه‌م دیارده‌یه‌ش سه‌ره‌تا له‌ئه‌‌مه‌ریکا
سه‌ریهه‌ڵداو به جیهاندا باڵویکرده‌وه.
له‌پاش نه‌مانی سنوور‌ه پۆاڵینه‌کانی نێوان رۆژهه‌اڵت و رۆژئاواو کرانه‌وه‌ی به‌شێکی زۆری سنووره‌کانی
ده‌وڵه‌تانی جیهان .دیاردهی کۆچ و ئاواره‌یی ڕووی له زیادبوونه .رۆژانه‌به‌‌سه‌دان که‌س خۆیان ده‌گه‌یه‌نن‌ه که‌ناره‌کانی ئیتالیا و ئیسپانیا .به هه‌زاران که‌س
بوونه‌ت قووربانی کۆچ و له‌ناو زه‌ریای ئه‌تله‌سی و ده‌ریای سپی ناوه‌راست خنکاون .هیچ کاتێک کۆچ
به‌م شێوه زۆره‌ی ئێستا نهبووه .ئه‌مڕۆ به‌شێکی زۆری گه‌نجانی ئه‌فه‌ریکاو ئاسیا ،ژیانی خۆیان
ده‌که‌ن‌ه قوومارێک و ده‌یخه‌ن سه‌ر مێزی قاچاخچیه‌ک
بۆ ئه‌وه‌ی بیانگه‌یه‌نێت‌ه ئه‌وروپا .له ئه‌مه‌ریکای التینیش به‌هه‌مان شێوه ،تاک‌ه هیوای گه‌نجانی ئه‌و واڵتان‌ه ،ئه‌مه‌ریکاو که‌نه‌دایه .دیاره ئه‌مه‌ش
یه‌کێک‌ه له‌هۆکاره‌کانی ئه‌و جیاوازی‌ه گه‌وره‌یه‌ی
نێوان ده‌وڵه‌تانی باکوور وباشوور .جێگای ئاماژهیه
16
.7زۆربونی ئاواره‌یی و کۆچ ل ه جیهاندا
ده‌وڵه‌تانی عه‌ره‌بی و توورکیا ،رۆڵی سه‌گی پاسه‌وان
بۆ ده‌وڵه‌تانی ئه‌وروپا ده‌بینن ،زۆر نامرۆڤان‌ه
هه‌ڵسووکه‌وت له‌گه‌ڵ ئه‌و په‌نابه‌ران‌ه ده‌که‌ن ،که دهیانهوێت به‌ره‌و ئه‌وروپا کۆچ بکات.
چاپی یه‌که‌م .ده‌زگای ئاراس .هه‌ولێر 2010 .
Spiegel Special. Globalisierung. .6
.Die Neue Welt. Nr.7. 2005
له‌کۆتاییدا ده‌بێت ئهوه بڵێم ،که ئێمه بمانه‌وێت یان
Noam Chomsky. Profit Over .7
وویستی خۆمان حوکمان ده‌کات .لێره‌دا قسه له‌سه‌ر
Weltordnung.
نه‌مانه‌وێت ،تێکه‌ڵی سیسته‌می گلۆبالیزم بووین .به‌بێ ئهوهیه ،ئایا ئێمه‌ی کورد چۆن ده‌توانین سوود له‌م
سیسته‌م‌ه نوێیه‌ی جیهان وه‌ربگرین ؟ .ئایا گلۆبالیزم سوود مه‌ند‌ه بۆ ئێمه یان زه‌ره‌رمه‌نده؟ .هه‌وڵ ده‌ده‌م له ووتارێکی تردا ،وه‌اڵمی ئه‌م پرسیارانه بده‌مه‌وه‌و
هه‌ندێک شتی تریش له‌م باره‌یه‌و‌ه باس بکه‌ین. سه‌رچاوه‌کان :
People. Neulibralismus und Globale
Verlag.
Europa
.Hamburg . März. 2003. S137
Armut und Reichtum in der Welt .8 . bpb. Informationen zur politischen
)Bildung (Heft 274
Tourism 2020 Vision. www.unwto. .9 org
.1د .نبیل راغب .آقنعة العولمة السبعة .دار الغریب للطباعة و النشر .القاهرة.2001.ص.13.17.125
.2جیهانگیری به چ ئامانجێک ؟ .پول سوییزی.
سه‌میر ئه‌مین .هه‌ری مه‌گداف.جیووانی نه‌ریگی. وه‌رگێرانی .جوامێر مارابی .چاپی یه‌که‌م . چاپخانه‌ی بینایی .سلێمانی .2007 .الپه‌ره‌کانی.
.12 .10 .5
.3صموئیل هنتنغتون .صدام الحضارات و اعادة بناء النظام العالمی .نقله ال العربیة :د .ماللک عبید
آبو شهیوة .د .محمود محمد خلف .الدار الجماهیریة للنشر والتوزیع.1999 .
.4نعوم تشومسکی 501 .سنة الغزو مستمر. ترجمة .می النبهان .دار المدی .الطبعة الثانیة.
دمشق.
. .5ئه‌رده‌اڵن عه‌بدوڵاڵ .چین زلهێزی نوێی جیهان.
17
پرۆسەی دیموكراسی‌و ڕۆڵی
رێكخراوە دیموكراتیەكان
مەال بەختیار
بۆ ئەوەی باشتر لەئەركەكانی خۆی ،لەئاگایی خۆی، لەپەروەردە ،لەبەشداریكردنی لەخەبات و تێكۆشان
ورد ببێتەوەو تێبگات.
پرۆسەی دیموكراسی؛ بەشێكە لەشارستانییەتی
سەرمایەداری،
لەپێویستییەكانی
مرۆڤایەتی و
زەرورەتی چۆنێتی ڕێكخستنەوەی قۆناغەكانی ژیان و یەكێكیش لەقۆناغەكانی ژیان ،ژیانی نوێی
سەرمایەدارییە .كە ئەم قۆناغەش ،پەیوەندی ژیان،
كۆمەڵ ،سیستم ،فكر ،عەقڵ ،پەروەردەو سەرجەم پێویستییەكانی تری ژیان بەرەو گۆڕانكاری
دەگۆڕێت .لەژیانێكی دواكەوتووەوە ،بۆ ژیانێكی پێشكەوتوو ،لەژیانێك كە مرۆڤ ئیرادەی نییە ،بۆ
ژیانێك كە ئیرادەی بۆ دەگەڕێتەوە .مرۆڤ لەژیانی
سەدەكانی ناوەڕاستەوە ،دەگوازێتەوە بۆ سەدەیەكی هاوچەرخ ،كە باشتر لەدنیای تەكنەلۆژیا ،لەدنیای
پیشەسازی ،لەدنیای بیر ،لەدنیای ئازادی ئەندێشە، لەدنیای ئازادی ویژدان تێدەگات.
,
تێگەیشتن لە گۆڕانکاریەکان
لەژیانی سایەی دیموكراسی و عەلمانیەتی راستەقینەدا،
لەناو گەرمەی ڕووداو و گۆڕانكارییەكاندا ،گوێگرتن
واتە لەسیستمی دیموكراسی ،لەفكری دیموكراسی،
بە بەشێك لەئاگایی پراكتیكی ،نەك ئاگایی
كۆنتڕۆڵی مرۆڤ دەكات ،هەرچییەك بێت ،كەمتر
و تێگەیشتن ،لەهەر كاتێكی تر باشترەو دەبێت تیۆری .لەبەرئەوەی ئاگایی لەناو پراكتیكدا ،لەناو رووداوەكاندا ،جیاوازی هەیە لەگەڵ ئاگایی تیۆری،
چونكە ئاگایی لەناو پراكتیكدا ،بەعەقڵ‌و بەهۆشیاری
مرۆڤ موتوربە دەكرێت‌و هیچ كات لەبیرناچێتەوە. بۆ نموونە "ئەگەر كرێكارێك لەپێناو باشتركردنی ژیان‌و گوزەرانی خۆی مان بگرێت ،ئەوكاتە زۆر
باشتر لەسەرمایەداری تێدەگات ،لەوەی پێنج كتێبی
تیۆری‌و فكری و قەلسەفیی لەسەر ئەو بابەتە
بخوێنێتەوە".
لەبەر ئەوە لەم رۆژانەدا ،لەرۆژگاری هەڵمەتی هەڵبژاردندا ،عەقڵی مرۆڤ‌و تێگەیشتن ،ئامادەترە
عەقڵ دەبێت بەسەنتەر ،ئەودیو عەقڵ نامێنێت، لەفەلسەفەی دیموكراسی ،ئەوەی كە لەودیو عەقڵەوەیەو لەتوانای عەقڵ خۆی ،لەژیانێكی مۆدێرن ،دەتوانێت كاریگەری لەسەر عەقڵ هەبێت .چونكە عەقڵ خۆی
دەبێت بەسەنتەری بیركردنەوە ،دەبێت بەسەنتەری بڕیاردان ،دەبێت بەسەنتەری فەلسەفە هەڵبژاردن،
دەبێت بەسەنتەری ئازادییەكانی ،دەبێت بەسەنتەری
ڕەخنەو بیرو بۆچونەكان ،چۆنێتی داڕشتنی یاسا و حوكمڕانی ،هەڵبژاردنی حزب و ئایدۆلۆجییەت،
هەموو ئەمانە عەقڵ ئاراستەو كۆنتڕۆڵی دەكات.
واتا :تۆ لەدیندا ناتوانیت سەرپشك بیت ،بەڵم
لەفەلسەفەی دیموكراسی-دا تۆ سەرپشكیت ،لەدین- دا تۆ هێشتا لەدایك نەبوویت ،ئیسالم-یت،
19
لەئیسالمیشدا یا شیعەی ،یا سونەی ،هیچ هەڵبژاردنێك
لەدەستی تۆدا نییە.
چونكە رێژەی بوزی ملیارو نیوێكەو ئیسالم ملیارێكە،
ئیتر چۆن دەتوانرێت حوكم وەكو ئیسالمی بدرێت و بەتەنها هەر ئیسالم بەڕاست بزانیت .هندۆسی هەیە،
ئایین دەبێتە هەڵبژاردنێكی ئازاد
هەموو ئەمانە عەقیدەن‌و ناتوانرێت نەفی بكرێن.
لێرەدا دەمەوێت ئەو جیاوازییە بكەم ،كە لەدین،
كە ئازادی عەقیدەیەكی تر دەستپێدەكات .تەنانەت
نییە .تەنانەت لەرابردوودا‌و لەتەریقەتیشدا ،هیچ
بۆ نموونە لەئایینی مەسیحیدا ،دوو مەزهەبی گەورە
لەمەزهەب ،لەخێزان ،لەنەتەوە ،هیچ كەسێك سەرپشك كەسێك سەرپشك نەبوو ،ئەگەرچی ئێستا هەندێك گۆڕاوە .تەنها لەفەلسەفەی دیموكراسیدا ،مرۆڤ
سەرپشكە ،بەاڵم كەی سەرپشكە؟! منداڵ توانای
تێگەیشتنی ئایدۆلۆجییەت و فەلسەفەی نییە ،بەاڵم دوای ئەوەی مرۆڤ دەبێت بە()17-21ساڵ‌و
هەتا گەورەتر دەبێت ،هەتا زیاتر لەژیان تێدەگات، هەڵبژاردنەكانی باشتر دەبێت ،بڕیارەكانی عەقالنی
تر دەبێت .واتە لەگەڵ پێگەیشتنی عەقڵ ،عەقڵ بڕیار دەدات ،لەگەڵ پێگەیشتنی عەقڵ ،عەقڵ توانای
هەڵبژاردنی باشتری دەبێت و چارەنوست دیاری
دەكات.
چونكە ئازادی هەر عەقیدەیەك لەوێدا كۆتایی دێت، ئایینیش دەبێتە هەڵبژاردنێكی ئازاد.
هەیە ،كاسۆلیك و پرۆستانت ،كاسۆلیك وەك ئیسالم وایە ،هێشتا لەدایك نەبوویت تۆ كاسۆلیكیت ،بەاڵم پرۆتستانت وانییە ئەم مەزهەبە لەدوای ئایینسازییەوە
بەهێزە ،لەدوای ( )14ساڵی لێتدەپرسن ،دەبیت بەپرۆستانت یان نا؟! دەبیت بەمەسیحی یان
نا؟! ئەمەش ئەنجامی پێشكەوتنە ،كە كاریگەری
راستەوخۆی لەدین و مەزهەب-یش كردووە. سیستمی تاك و كۆی ئازاد
ئێستاش كە قسە لەسەر دیموكراسی دەكەین،
لەناو دیموكراسیشدا ،قۆناغێكی تر هەیە ،كە
جۆرەها ئەرك ،ئاراستە ،بیركردنەوە ،لێكدانەوەو
قۆناغەشدا هەموو شتەكان نوێدەبنەوە ،كۆمەڵ نوێ
دیموكراسی بەوشێوەیە وەردەگرین ،كە سیستمێك
بەقۆناغی مۆدێرنەتە -نوێگەری دەناسرێت ،لەم
دەبێتەوە ،سیستم ،ژیانی خێزان ،ئازادی و چۆنێتی بیركردنەوەی مرۆڤ نوێ دەبێتەوە ،لەدەمارگیرییەوە
بۆ نەرمونیانی ،لەتوندڕەوییەوە بۆ نەرمڕەوی،
تەنانەت مامەڵەكردن لەگەڵ دین و مەزهەب ،دەبێت بەبیرو بڕوای كەسی و نابێت بەبیروبڕوایەكی
ێ كە هەر خۆت بەڕاست دەمارگیری ،ئەوە نامێن بزانیت‌و كەسی تر بەڕاست نەبینی.
فەلسەفەی جۆراوجۆری تێدایە .بەگشتی وەك كورد،
دروست ببێت باشتر لەسیستمی دیكتاتۆری،
لەسیستمی سەركوتكەر ،سیستمێك كە تاك‌و كۆمەڵ تیایدا ئازاد بێت ،حزب ئازادبێت ،رێكخراوەكان ئازادبن ،كۆمەڵی مەدەنی بەهەموو رەهەندەكانییەوە ئازادبێ ،ئەوكاتە‌و لەئەنجامدا بێگومان ئەم ئازادییە
وادەكات ،هەتا رادەیەك هەڵبژاردنی عەقیدەو بڕیارو بەرنامە ،لەودیو عەقڵەوە دەگەڕێتەوە بۆ چەقی عەقڵ،
لەدنیای دیموكراسیدا ،ئەگەر ئیسالمیت سەرچاوان،
عەقڵیش خانەی سروشتی خۆی دەدۆزێتەوە ،ناڵێم
سەرچاوان ،بەاڵم یەهودی و كاكەیی و بوزی-ش
پێشكەوتنی ئێمەش ئەوەیە ،ئێستا عەقڵ هەندێك
بەاڵم مەسیحی-ش هەیە ،ئەگەر مەسیحی-ت
20
هەیە .لەئێستاشدا بوزی لەئیسالمی زۆرترە،
هەموو خانەكان ،چونكە ئەمە بەپێشكەوتنە ،رادەی لەحوكمەكانی خۆی بۆ خۆی دەگەڕێنێتەوە ،هەندێك
لەبیركردنەوەكانی خۆی بۆ خۆی دەگەڕێنێتەوە.
سەرنجڕاكێش و كەمەندكێش بوو ،بەاڵم كە هاتە
بەنموونە ،لەسەردەمی رژێمی بەعسدا نەئازادی هەبوو،
سەر دەسەاڵت ،ئەویش ئازادی رێكخراوەكان ،حزب،
مەدەنی ،نوێنەری راستەقینەی چین‌و توێژەكان بوون،
و ئەوسیستمەش وردە وردە گۆڕانی بەسەرداهات
نەهیچ كام لەرێكخراو و سەندیكاكان ،نەكۆمەڵی
بەپێچەوانەوە ،سەرجەمیان لقێكی كوێرانەی بەعس بوون .بەڵم ئێستا كرانەوەیەك لەعەقڵ ،لەبیركردنەوەدا
ێ ئەوەی هەیە ،لەبڕیاردا هەیە .ئەم كرانەوەیەش بەب هەست بكەیت ،كرانەوەی عەقڵە ،گێڕانەوەی بەهایە
بۆ ئەو عەقڵەی كە داگیركرابوو ،بۆ ئەو عەقڵەی كە نەیاندەهێشت بیربكاتەوەو لەبری تۆ ،لەسیاسەت،
لەدەسەاڵت ،لەفكر بیریان دەكردەوە ،تەنانەت لەخێزانیش هەر لەبری تۆ بیریان دەكردەوە.
نەبوونی ئازادی ،بلۆکی سۆسیالستی ڕوخاند
ئایدۆلۆجییەت ،مەزهەب ،ئاین و نەتەوەكانی نەهێشت
و لەحزبێكی ئۆپۆزسیۆنی باشەوە ،لەفكرێكی سۆسیالیستی باشەوە ،بۆ فكرێكی دەسەاڵتدارێتی
شمولی ،كە ئەم بیری دەسەاڵتی شمولییە 15( ،بۆ )30ساڵ لەبەرامبەر سیستمی سەرمایەداری خۆی
گرت ،بەاڵم لەئەنجامدا دیموكراسی سەركەوت
بەسەریدا .ئەمەش راستییەكی مێژووییە.
بەشبەحاڵی خۆمان ،نیوەی تەمەنی خۆمان داوە
بەسۆسیالیزم ،بەبیری چەپڕەو ،بەاڵم لەئەنجامدا
ئەوانەی بەناوی بیری چەپڕەوە ،سۆسیالیستیان لەدەوڵەتانی ئەوروپای رۆژهەاڵت سەپاندو ئەوانەی تریش كەماون (كوبا ،چین ،كۆریا ،ڤێتنام)،
سەرجەمیان شكستیان هێناوە ،بۆ نموونە لەكۆریا،
حزبی تۆتالیتاری ،فاشستی و شمولیی ،كە بێگومان
لەڤێتنام داهاتی تاكە كەس زۆر نزمە ،لەكۆریا
كات رێگە بەكرانەوەی عەقڵ نادەن و ناهێڵن عەقڵ
لەجیهاندا بەرپا بكات ،لەپاكستان خەڵكی لەسەرجادە
ئەمانە هیچ كات خزمەتی كرانەوەی عەقڵ ناكەن ،هیچ لەداگیركراوییەوە بەرەو ئازادی ،لەژێر دەستییەوە
بەرەو سەربەستی ،لەبڕیارنەدانی عەقڵەوە ،بەرەو بڕیاردانی عەقڵ بڕوات.
برسێتی باڵوبۆتەوە ،كەچی دەیەوێت جەنگی ئەتۆمی خۆی دەشوات و دەخەوێت ،كەچی چەكی ئەتۆمی هەیە ،ئەمانە ئەوەتا ناتوانن میللەتەكەیان تێر بكەن،
بەاڵم هەڕەشە لەواڵتانی تری جیهان دەكەن.
بەپێچەوانەشەوە ،ئەوە چ حزب و كامە سیستمە
سیستمی لەم شێوەیە هەزار الفی سۆسیالیستی
عەقڵ سەربەست بێت و عەقڵ بڕیار تیایدا بدات؟
حزبی گەورەی لینین ،هەرەسی هێنا .ئەوروپای
كەوا ئەو كەشە دروستدەكات عەقڵ تێیدا ئازاد بێت، بێگومان ئەوە عەلمانی سیستمی دیموكراسییە،
لەمێژووشدا
دیموكراسی
ئەوەی
بەدیهێناوە.
تەنانەت سیستمە بەناو سۆسیالستەكانیش نەیتوانی
عەقڵ بەو شێوەی پێویست بوو ،بكەنەوە ،چونكە سۆسیالیستەكان حزبێكی نادیموكرات ،حزبێكی
شمولی دینی ،قەومی ،دژە دیموكراتیان ،بەحزبێكی شمولی بەناو سۆسیالیستی گۆڕییەوە و لەئەنجامدا
شكستی هێنا .ئەگەرچی سۆسیالیزم لەسەرەتادا
لێبدات ،ناتوانێت هەتا سەر بڕ بكات ،هەروەك چۆن
رۆژهەاڵت هەموو هەرەسیان هێنا .هەموو ئەوانە دەوڵەت بوون و پەیمانی وارشۆ-یان هەبوو ،كە بەهێزترین پەیمانی عەسكەریش بوو ،چەكی ئەتۆمیان
هەبوو ،كە هاوپەیمانێتی ئەتڵەسی وەك تەكنەلۆجیای
جەنگی لێی دەترسا ،بەاڵم وەك پەروەردەی عەقڵ و حوكمی ئازادانەی عەقڵ هەرەسیهێنا .لەبەرئەوەی تاقە ئایدۆلۆژیەت رێگەی نەدا لەوە وردبێتەوە كە عەقڵ
زۆر لەوە فراوانترە ،كە تەنها تێری بكەیت،
21
ئەگەرچی دەوڵەتانی سۆسیالستی برسی تێدانەبوو،
ئەنجامدەدەن ،بەاڵم ناتوانین بەزۆری زۆرداری
ئایدۆلۆژی‌و نەبوونی ئازادی ،رووخانی.
دوا قەناعەتی ئەندامانی رێكخراوەكان بێت ،لەفكردا،
دڵنیایی تەندروستی هەبوو ،بەاڵم سەپاندنی تاك
لەقاڵبتان بدەین .مەرج نییە ئایدۆلۆجییەتی یەكێتیی،
ئەمەش كەموكوڕییەكی گەورەیە لەژیاندا ،بەوەی (ئایا
لەفەلسەفەدا .بۆیە قەناعەت شتێكە كە ناتوانین حوكمی
ئەمە پرسیارێكە ،پرسیارێكی تریش هەیە پێچەوانەی
ئێستا ئێمە وەك كورد ،لەقۆناغێكداین ،كەپێیدەوترێت
مرۆڤ ئەگەر تێر بێت پێویستی بەئازادی نییە؟)،
ئەوەیە و دەڵێت (ئایا ئەگەر مرۆڤ ئازادبێت، پێویستی بەتێربوون نییە؟) .هەردوو پرسیارەكەش
وەاڵمی دەوێت ،چونكە هەردوو پرسیارەكە دوو دیوی راستییەكانی ژیانی ئادەمیزادن .ئایا تۆ تەنها بەتێری رازیت و تەواو ،یان ئەگەر ئازاد بیت ،تەواو پێویستت بەهیچی تر نییە لەژیاندا؟! گفتوگۆ لەسەر
ئەم بابەتە لەدنیادا زۆرە ،بەوەی هەم تێریم دەوێت و هەم ئازادیشم دەوێت و ناتوانم دەستبەرداری هیچیان ببم .لەبنەڕەتیشدا سروشتی مرۆڤ وایە ،كە ناتوانێت بەتەنها لەیەك قاڵبدا بمێنێتەوە.
یەكێكیش لەگەورەترین كێشەكانی فەلسەفەی ماركسی ئەوەبوو ،كە لەگەڵ سروشتی مرۆڤ نەدەگونجا،
چونكە مرۆڤ حەزی لەجۆرێك لەیاخیبوون و لەبڕیاردانی خۆیەتی ،نەك بڕیاری بۆ بدرێت‌و
بخرێتە یەك قاڵبەوە.
بابەتە خودییەكان لەمرۆڤدا ،زۆربەی غەریزەیە نەك وەرگیراو ،یان بەجێماو ،شتێك نییە دەستت كەوتبێت،
بەڵكو غەریزە پاوانخوازیەكی فسیۆلۆجی -پێكهاتەی
ێ بكوژرێ .بەاڵم دەتوانی ئەو مرۆڤە ،بۆیە ناتوانر پاوانخوازییە لەمرۆڤ و كۆمەڵدا رێكبخرێ ،ئینجا
ئاراستە بكرێ .لەبەرئەوەی لەبنەڕەتدا غەریزە بەشێكە
لەسروشتی مرۆڤ .ئەو فەلسەفانەی كە دەیانەوێت ژیان رێكبخەن ،دەبێت لەم وردەكارییانەوە ،ژیان
رێكبخەن.
بۆ نموونە ،ئێمە یەكێتین و پێشمانخۆشە ئێوە لەرێكخراوەكانی
22
سەر
بەیەكێتیی
كاری
رێكخراوەیی و خەباتی مەدەنی خۆتان
موتڵەقی لەسەر بدرێ ،بەڵكو رێژەییە.
قۆناغی دیموكراسی ،بەاڵم ئەم قۆناغە لەكوردستاندا بەكەموكوڕییەوە دەستیپێكردووە ،چونكە سەرخانمان زیاتر دیموكراسییە ،نەك ژێرخان ،ئەمەش یەكێكە
لەكێشەكانمان ،بەپێچەوانەی ئەوروپاوە .لەئەوروپا سەرخان پێش ژێرخان نەبووە ،بەڵكو ژێرخان لەپێشتردا دەستیپێكرد ،ئینجا سەرخان سەری هەڵدا.
بەاڵم لەكوردستاندا ،سەرخان دەستیپێكردووە، بەتایبەتی كەلتوری ئایینی‌و مەزهەبی ،كەچی
هێشتا ژێرخان الوازە .ئەمەش بەو واتایەی كە
لەئەوروپا سەردەمێك هاتەپێشەوە ،بەناوی قۆناغی
سەرمایەداری ،كە بەبازرگانی دەستیپێكرد ،پاشان
بوو شۆڕشی بەپیشەسازی‌و تەكنەلۆژیا ،پاشان
ئەركەكانی دیكەی رۆشنگەری ،بەوشێوەیە بەسەرجەم
نەوتی كەركوك و خانەقین بگوازێتەوە ،پاڵەوگەی
سەرمایەداری مۆدێرن.
دروست بێت ،بەڵكو بۆ ئەوەبوو ،نەوت‌و پێكهاتەكانی
قۆناغەكانی خۆیدا تێپەڕی .هەتا گەیشتە سیستمی
نەوتی بۆ ئەوە نەهێنا كەركوك‌و خانەقین كاری تێدا
ێ بپاڵوێت‌و بیفرۆشێت و بۆ توانای خۆی تری پ
داهێنانی گەورە
بەكاریبهێنێت و سودەكەی ببات .هەموو ئەمانە لەپێناو
ئەم قۆناغە ،كە قۆناغی سەرمایەداری‌و گەشەی
دروست و پتەو بكات.
داهێنانی پیشەسازی گەشەی كردووە ،ئەمەش بوو
و سەرمایەداری دەوڵەتی لەعیراقدا دروستبوو،
پیشەسازی
رویداوەو
عەقڵی
پیشەسازی
و
بەحاڵەتێكی بابەتی ،كە پێویستی بەسیستم هەبوو، پێویستی بەدەستورێكی تازە هەبوو ،كە ئەویش
سیستم و دەستوری دیموكراسی بوو .واتە لەسەر ژێرخان ،سەرخان بونیادنرا .بەاڵم لەكوردستاندا ژێرخان نییە ،سەرمایەداری هاتووەو پەیوەندی
سەرمایەرداری بۆ هێناوین ،هەندێك پیشەسازی بۆ
هێناوین ،بەاڵم پیشەسازییەكەی ،شەمەندۆفێرەكەی وەكو بەشێكی سیستمی پیشەسازی و پێشكەوتن بۆ نەهێناین ،بەڵكو لەبنچینەدا ،بۆ ئەوەی هێنا كە
خۆیدا بوو ،نەك بۆ ئەوەی ژێرخان بۆ كوردستان دواتریش كە عیراق بوو بەحكومەتی كۆماری
سەرمایەداری دەوڵەتیش نەیتوانی ئەوەی كەپێی ێ و سەرەنجام دەوترێت ژێرخانی ئابوری ،پێكبهێن
بۆرجوازی نیشتمانی لەكوردستان و عیراق دروست
بكات ،بەو شێوەیەش هیچ كام ،نەبەحكومەتی پاشایەتی و ئینگلیز ،نە بەحكومەتی و كۆماری و
قەومییە بەعسییەكان ،ئەوەی پێدەوترێت ژێرخان
بەچەمكە ئابورییە زانستییەكەی ،لەعیراقدا بوونی نییە .چونكە تائێستاش عیراق ئاسن هاوردە دەكات، لەكاتێكدا كارگەی ئاسن توانەوە پێی دەوترێت
(دایكی پیشەسازییەكان) بوونی نییە و ،ئەوەشی
هەیە هەمووی نەشازە.
بەپێچەوانەوە لەناوچەكەدا ،توركیا توانیوێتی ئەو كارە بكات ،ئێرانیش دەمێكە سەرگەرمی ئەو كارەیە.
تەنانەت بەپێی دوا ئاماریش توركیا لەم ناوچەیەدا
بۆتە یەكێك لەواڵتە پیشەسازییە پێشكەوتووەكانی جیهان ،هەر بەپێی ئەو ئامارەش ،توركیا بەرهەمی ناوخۆیی نەك تەنها بەشی ناوخۆیش دەكات ،بەڵكو
لە()%٢٥یش هەناردە دەكات .ئەمەش بۆ واڵتیكی رۆژهەاڵتی رێژەیەكی زۆرو خەیاڵییە ،چونكە تائێستا هەناردەی پیشەسازی لەدەرەوەی ئەوروپا گەیشتۆتە
لە %٣٤،٧كەواتا توركیا ئێستا كێبڕكێی ئەوروپا دەكات .ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە ،لەتوركیا ژێرخان، تەكنەلۆجیا ،پیشەسازی‌و بازاڕی ئازاد هەیە.
ئەمە لەگەڵ ئەوەی حزبی AKP
ئاك
23
پارتی حوكم دەكات ،لەبەرئەوەی دۆخێكی بابەتی
چارەسەر بكات ،دەستور دەستكاری بكات و حوكمی
ئەو بازاڕو پەیوەندییە پیشەسازییە گەشەكردووەی
جەختیشدەكەمەوە ،هەر حزب و سیستمێك ببێت
لەناو ئەو ژێرخان و ئەو پیشەسازییە پێشكەوتووەو توركیا لەگەڵ جیهانداو رۆژهەاڵتدا بەتایبەتی
هەیەتی ،وایكردووە كە توركیا هەست بەوە بكات، ئەو سیستمەی كەئێستا هەیەتی ،ئەگەر نەیگۆڕێت، ئەگەر كێشەكانی چارەسەر نەكات ،ئەوا كۆی ئەو كێشانە دەبنە لەمپەر لەبەردەم پرۆسەی پێشكەوتنیدا.
بۆ ئەوەی ئەو لەمپەرانەی بۆ دروست نەبێت و نەبێتە
كۆسپ لەبەردەم ئەم قۆناغەی پێشكەوتنیدا ،ئەوەتا دەیەوێت مافی كورد بدات و هەندێك لەكێشەكانی
پرۆسەی دیموكراسی؛ بەشێكە لەشارستانییەتی سەرمایەداری، لەپێویستییەكانی مرۆڤایەتی‌و زەرورەتی چۆنێتی ڕێكخستنەوەی قۆناغەكانی ژیان و یەكێكیش لەقۆناغەكانی ژیان ،ژیانی نوێی سەرمایەدارییە.
24
سەربازیش دووربخاتەوە.
بەلەمپەر
لەبەردەم
پێشكەوتندا،
ئەوە
حزبێی
كۆنەپەرستە .بەپێچەوانەشەوە ،هەر حزبێك زوو دیاردەی وەرگرت ،لەهەر كوێیەكیش لەمپەرو كۆسپی
بینی ،الیبردو چارەسەری كرد ،سەرەنجام هەنگاو بەرەو پێشەوە بنێت ،ئەوە حزبێكی سەركەوتووە. ئێستا كۆسپەكانی بەردەم پێشكەوتنی ئابووری، تەنها لەناو خۆدا نییە ،بەڵكو لەدەوروبەرو
جیهانیشدا هەیە .چونكە ،بازاڕ سنوری نەماوە.
هەر لەبەر ئەوەشە لەتوركیا ،ژێرخانەكەی بەباشی
پێشكەوتووە ،بەشێوەیەك كە هیچ دەوڵەتێك نییە ێ ئەوەی نەوت و لەرۆژهەاڵتدا ،هێندەی توركیا بەب گازی هەبێ ،لەتێكەڵوكردنی بازاڕەكەی بەبازاڕی
دنیا‌و لەبەرهەمهێنان‌و هەناردەكردنی پیشەسازییەكەی بۆ ئەو بازاڕانە تێگەیشتبێت و سودی وەرگرتبێ. بەاڵم الی ئێمە ،ئەمانە بوونی نییە ،چونكە پشتمان بەنەوت ،بەگازو بەسەرچاوەكانی ژێرزەوی بەستووە،
نەك سەرزەمین .نەك پالنی ئابوری هەمەالیەنەی ناوخۆیی و دەرەكی .ئەمەش بۆخۆی كێشەیەكی گەورەیە .چونكە واڵتێك نەتوانێت ژێرخانی خۆی
بەهێز بكات و لەژێرخانیشدا تەكنەلۆژیا بەهێز بكات
و پرۆژەی پێگەیاندنی ئەقڵی داهێنراوی هەبێ ،بە
بەرهەمەكەی كێبڕكێی واڵتانی تر بكات ،یانەتوانێت هەناردە بكات و هەر هاوردە بكات ،ئەوا بێگومان ناتوانێت داهێنانی گەورە بكات ،ناتوانێت گۆڕانی
گەورە لەمێژوودا بەدیبهێنێت‌و هەمیشە پاشكۆ دەبێت. ژێرخان ،نەك سەرخان هەر لەبەر نەبوونی ژێرخانی تۆكمەیە ،ناوەڕاست و خواروی عیراق وەستاوەو دواكەوتووە ،چونكە
پێشكەوتن نییە ،ئاسان نییە رژێمی سەدام دەڕوخێنیت،
كوردیش لەبەردەم حاڵەتێكی تایبەتیداین ،بمانەوێت
دەیهێنن ،بەاڵم حزبی شیوعی دەنگێك ناهێنێت! هێزە
كە باسی دەكەین ،لەمالشەوە ئەوە چواردەورمان،
كەچی لە( ٩٣ـ )%٩٤ی دەنگەكان شیعەو سوننە دیموكراتەكان ناتوانن لە()%١٠ی دەنگەكان بهێنن.
هۆكاری ئەمەش ،ئەو دواكەوتنەیە لەپیشەسازی و نەبوونی ئەو ژێرخانەیە كە گۆڕانكاری كۆمەاڵیەتی
و سیاسی دروست دەكات ،گۆڕانكاری لەكۆمەڵ، گۆڕانكاری لەعەقڵ ،لەفەلسەفە ،كە سەرەنجام هەر ئەو
گۆڕانكارییەشە وادەكات كێشەكان چارەسەر بكرێت
و دەستوریش بەشێویەك بنوسرێتەوە ،كە بگونجێت
لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییەی كە بەردەوام دەبێت لەمێژوودا،
ئەمەش بابەتێكی ئێجگار گرنگە ،كە سەرنجی بدەین و تێبگەین كە هۆكارەكانی دواكەوتن لەواڵتی ئێمە، ئەوەیە كە تائێستا هەرچییەك دەكەین ،هەر قسە
لەدیكۆری دیموكراسی دەكەین ،نەك لەناوەڕۆەكەی. ئەو دیكۆرە دیموكراسییەش لەناوەڕاست و خواروی
عیراق ،بووە بەكێشەیەكی گەورە .بەاڵم وەك كورد،
لەهەوڵداین كە هەتا رادەیەكی باش خۆمان لەو حاڵەتە رزگار دەكەین ،كە ڕەنگە لە(١٠ـ)%١٥بێت، تائێستا پێنج هەزار كۆمپانیا هەیە ،كۆمپانیای گەورە هەیە ،لەوانە زۆرترین كۆمپانیای چیمەنتۆ ،كۆمپانیای گەورەی نەوت لەكوردستاندا هەیە ،هەروەك گفتوگۆ
هەیە بۆ ئەوەی كارگەیەكی گەورەی ئاسن (دایكی پیشەسازی) لەكوردستاندا بونیادبنرێت ،دەتوانم بڵێم
كە لەمساڵەوە تا پێنج ساڵی ئاییندە ،وەك حكومەت بڕیاری لێداوە ،نەخشەی بۆ ژێرخانی كوردستان
بێت ،نەك بۆ سەرخان.
یا نەمانەوێت لەعیراقداین ،عیراقیش ئەوە حاڵێتی بەعسی سوری بوو ،كە هەمان بەعسی عیراق بوو، ئوردن باشترە ،بەاڵم كاریگەری لەسەر كوردستان
كەمترە ،ئێران باشترە ،ئەگەرچی سیستمەكەی
سیستمێكی مەزهەبییە ،ئەوەی دەمێنێتەوە توركیایە،
كە دەروازەیەكی گەورەیە بۆ كورد ،وەكو یەكێتیی نیشتمانیی-ش دەمێكە بەگرنگی دەزانین ،تەنانەت
لەساڵی ( )1994كۆبوونەوەیەكی سەركردایەتیمان كرد ،شیكاری دۆخی كوردستان-مان كرد لەو كاتەدا ،رامانگەیاند كە (رێگەی گۆڕانكاری ،رێگەی
سەركەوتن لەناوچەكەدا ،زیاتر لەهەر واڵتێكی تر توركیایە و ئاییندەش وایلێدێت) ،ئەوەتا ئێستا
ئەو گۆڕانكارییانەی لەتوركیا دێتەدی لەبەرژەوەندی ئێمەیە.
هەموو ئەم نموونانەی كە دەیهێنمەوە ،تەنها بۆ ئەوەیە ،كە رایبگەیەنم ،خۆشمان وەك مرۆڤ ،وەك شار ،وەك كۆمەڵ ،وەك نەتەوەو وەك كوردستان،
لەقۆناغیی گواستنەوەداین ،كە وردە وردە كاتی گۆڕینی عەقڵ ،بیركردنەوە ،سیاسەت ،دیموكراسی بەرەبەرە دەبێتە پێوانەی بیركردنەوە ،پێوانەی ژیانی كۆمەاڵیەتیمان .ئەم پێوانەیەی گۆڕینی ژیانی
كۆمەاڵیەتییەش،
رێكخراوە
دیموكراتییەكانن.
كە دەبێت رۆڵێكی باشتر بگێڕن و
بوارێكی
باشتریشیان پێبدرێت ،بێگومان دەشتوانن رۆڵێكی
باشتر ببینن ،چونكە كاتێك كە دەڵێم پێنج هەزار
ئەگەرچی ناتوانم فاڵ بگرمەوە ،بەاڵم دەتوانم
كۆمپانیا هەیە ،واتە خەباتی پیشەیی و بوارەكانی
پێوانەیدا توانیوێتی گۆڕانكاری باش بەدیبهێنێت،
پەرەدەسەنێ ،تا بواری پیشەیش فراوان بێت،
بڵێم جێگەی دڵخۆشییە ،كە كوردستان لەماوەیەكی
هەروەك گەورەتریش بەدیدەهێنێت.
هەر ئەوەندەی كە كردوومانە بەردەوام بێت ،ئەوا گۆڕانكاری
زۆر
گەورە
بەدیدەهێنێت.
وەكو
پیشەیی لەم واڵتەدا فراوان بووە ،خەباتی مەدەنی داخوازییە پیشەییەكانیش زۆرتر و زیاتر دەبێت. كاتێكیش داخوازییەكان زیاتر دەبێت ،خەباتی
رێكخراو و سەندیكاو ناوەندە مەدەنییە
25
دیموكراتییەكان بەهێز دەبێت .خەباتی هەموو ئەو
نیشتمانیش وەك رەحم و لەدایكبوونی مناڵ وایە،
دروست بوون ،وەك ئەندازیاران ،پزیشكان،
گۆڕانكاری گەورەو لەدایكبوونی نوێ ناكات.
رێكخراوانە بەهێز دەكات ،كە لەسەر بناغەی پیشەیی پارێزەران ،كرێكاران و كارمەندانی تەندروستی،
ێ رابردوودا كە هەموو ئەو بوارانەش لەگەڵ دە ساڵ جیاوازییەكی زۆری هەیە .هەموو ئەمانەش لەڕووی
بابەتییەوە ،داخوازی زیاتریان بۆ دێتە پێشەوە ،ئەم
داخوازییە پیشەییانە زیاترو ئەم بازاڕی ئازادەی
باشتر و زۆرتر بوونی كۆمپانیاكان ،فراوانبوونی خەباتی پیشەیی و مەدەنی‌و پێویستییەكانی كۆمەڵ، وادەكات كە نزیك ببینەوە لەگۆڕانكاری گەورە
گەورە لەمێژوودا .بەتایبەتی لەكوردستاندا ،كە بۆ
یەكەمینجارە سەرەتای بۆرجوازی نیشتمانی ،یا سەرمایەداری نیشتمانیی سەریهەڵداوەو وردە وردە
لەكامڵ بوونیشدایە ،چونكە هەموو پێشكەوتنێكی سەرمایەداری نیشتمانیی ،دەبێتە مایەی گۆڕانی گەورە
لەمێژوودا .بەپێچەوانەوە لەهەر واڵتێك سەرمایەداری نیشتمانیی لەدایك نەبێت ،ئەو واڵتە ناتوانێت ،بەهیچ
شێوەیەك وەرچەرخانی گەورە دروستبكات.
كە لەسیستمی ئابووری دەرهات ،ئیتر ئەو كۆمەڵە
عەقڵ داهێنان دروستدەكات و كۆمەڵیش
گۆڕانكاری دەخوڵقێنێ
لەكوردستان-دا ،سەرمایەداری نیشتمانی لەڕێگەیە
كە پێش عیراقیش دەكەوێت ،ئەمە لەكاتێكدا لەدوای ێ ملیۆنەر هەبووە راپەڕین ،لەكوردستاندا تەنها س
بەدۆالر ،بەاڵم ئێستا هەزاران تێپەڕیووە ،تەنانەت ملیاردێر هەیە.
ئەمەش بەو پێیەی كە پێنج هەزار كۆمپانیا لەكوردستاندا هەیە ،پەیوەندی ئاڵوگۆڕی بازرگانی كوردستان و توركیا یانزە ملیار دۆالر بێت ،كوردستان و ئێران
پێنج ملیار دۆالر بێت ،پەیوەندی كوردستان لەگەڵ
كۆمپانیای گەورەكانی نەوتی واڵتانی ئەمریكی، فەڕەنسی ،ئیتاڵی ،بەریتانیا ،ئەڵمانی ،كۆریای باشور،
چین ،روسیا ،چەند واڵتێكی عەرەبی ،بێگومان بەو
ئەوروپای رۆژهەاڵت بۆ داڕوخا؟ یەكێك لەهەر
هۆیەوە وەبەرهێنانی گەورە لەكوردستاندا روودەدات
نیشتمانیی ،رەحمی سەرمایەداری نیشتمانیان لەو
چونكە هەم رەحمەكە لەناوماندا دروست دەبێت ،هەم
هۆكارە گەورەكانی ئەوەبوو ،كە رەحمی بۆرجوازی
سیستمانەدا دەرهێنا!
حكومەتێكی
تەكنۆكرات‌و
بیروكرات
و ئەمەش دەبێتە مایەی گۆڕانی گەورە لەكوردستاندا،
لەدایكبوونەكەش لەناوماندا دێتە ئاراوە .هەڵبەتە
هەبوو،
ئەگەر رەحم دروستببوو ،لەدایكبوون دەبێت ،كە
دەسەپاند ،بەئارەزووی خۆی یاسای دەردەكرد،
كۆمەڵیش گۆڕانكاری دەخوڵقێنێ ،ئەمەش بۆخۆی
سیستمەكەی رێكدەخست ،حوكمی دەكرد ،بڕیاری خەڵكیشی ناچار دەكرد كەبەپێی پێوانەی ئایدۆلۆژی دەبێت قبوڵی بكات .بەو شێوەیەش خەڵك داهێنانی
نەما ،سەرمایە وەبەرهێنانی نەماو كۆمپانیا نەیتوانی شتی تازە بهێنێتە ئاراوە ،ئەوەی هەبوو ،نەبوو،
هەر هی خۆیان بوو .لەسۆڤییەت ،لەئەوروپای رۆژهەاڵت‌و....هتد هەر وابوو .بەم شێوەیە،
26
لەئەنجامیشدا كە رەحمی سەرمایەداری
لەدایكبوونیش هەبوو ،عەقڵ داهێنان دروستدەكات و مانای دروستبوونی پێشكەوتن و گۆڕانی گەورە
گەورەیە لەمێژووی ئێمەشدا.
واتا ئەو پێشكەوتنە ستوونی نابێت ،ئاسۆیی دەبێت،
چونكە بەدروستبوونی ئەو رەحمە ،پێشكەوتنەكان ئاسۆیی دەبێت نەك ستوونی ،هەم لەشارە گەورەكان، هەم لەشارە بچووكەكان ،ئەو پێشكەوتن و گۆڕانانە
دێنە ئاراوە .بۆ نموونە ئەوەتا ،هەر لەسلێمانی ،گەرمیان،
لەبەمۆ ،لەبازیان ،لەتاسڵوجە كارگەی چیمەنتۆی گەورە
چۆن لەرابردوودا چەپەكان پێماندەوت ئەختەبووتی
دووانی تریش لەدروستكردندان ،لەكاتێكدا بەتەنها
كەم بكەینەوە ،بەاڵم ئەو ئەختەبووتە ،ئەو داهێنان و
دامەزراوەو دادەمەزرێت ،چوار كارگە دروستكراوەو كارگەی تاسڵوجە ئەوەندەی واڵتی ئوردن چیمەنتۆ ێ ماددەی خاو هەبێت، بەرهەمدەهێنێت .ئێستا لەكو
ێ وەبەرهێنان دەكات ،وەك رابردوو سەرمایەدار لەو نییە ،كە بەتەنها لەخانەقین ،یا لەچاسورغ نەوت
هەبووەو ئیتر تەواو .ئێستا بەپێچەوانەوەیە، سەرمایەداری‌و كۆمپانیاكان وەك رەگی درەخت
وایە دەڕوات ،لەدەرەوە دەبینیت لق و پۆپ چووە بەئاسمانا ،بەاڵم لەژێر زەویدا ،بەجۆرەها شێوە رەگ
باڵوبۆتەوە ،سەرمایەداریش بەهەمانشێوەیە ،وەك
بەپێچەوانەشەوە، ئەوە چ حزب و كامە سیستمە كەوا ئەو كەشە دروستدەكات عەقڵ تێیدا ئازاد بێت ،عەقڵ سەربەست بێت و عەقڵ بڕیار تیایدا بدات؟ بێگومان ئەوە عەلمانی سیستمی دیموكراسییە،
(جاڵجەڵوك) سەرمایەداری ،كە بۆ ئەوەبوو لەبەهاكەی گۆڕانكاریی و پێشكەوتنانە دروستدەكات كە هەیە،
ئێستا ئێمەش لەو قۆناغەداین.
رێكخراوە مەدەنی‌و دیموكراتییەكان ،كۆمەڵەكەمان،
سیستمەكەمان ئێستا لەپرۆڤەی ئەو قۆناغەدان .لەگەڵ ئەوەشدا هەڵەیەكی گەورەیە ،كە هەندێك ئاراستەی
وەك كۆمۆنیستی كرێكاری ،بەتێنەگەیشتن لەم قۆناغە ،هەم لەعیراق و هەم لەكوردستان باوەڕیانوایە كە دەتوانین هەر ئێستا سۆسیالیزم جێبەجێ بكەین
و بیسەپێنین .ئەمە لەكاتێكدا جیاوازی لەوەدایە كە هێشتا لەسەرەتای پرۆسەی دیموكراسیداین، جیاوازی بیركردنەوە و ئایدۆلۆجییەتی ئێمەو ئەوان
زۆر زۆرە ،تەنانەت لینین‌و ئەوروپای رۆژهەاڵت ێ نەسەپێنرا! چین بەهەمانشێوە! سۆسیالیستیان پ
حەوت بۆ هەشت ساڵ لەمەوبەر لەشەنگەهای لەچین
بووم ،كە بەتەنها لەو شارەدا ،كە پێدەوترێت پایتەختی ێ سەد هەزار كۆمپانیای پیشەسازی چین ،س
سەرمایەداری هەبوو ،چونكە دەرگای بۆ كۆمپانیا سەرمایەدارییەكان كردۆتەوە .لەگەڵ ئەوەشدا چین
ێ ناسەپێنریت ،بێگومان كۆمۆنیستی سۆسیالیستی پ كرێكاری لەكوردستاندا ئەوەی هەر پێناكرێت ،ئەمە
توندەڕەوییە (پەڕگیرییە) ،توندڕەوی -پەڕگیرییەكی
تر سەلەفییەكانن ،كە دەیانەوێت بەكوشتن و بڕین ،خەڵك بۆ سەردەمی خەلیفەكانی راشدین
بێگڕنەوە ،ئەمەش هەر نابێت .ئەگەر كۆمنیستییەكە
بەهۆی سەرنجڕاكێشاوی فەلسەفەكەیانەوە ،كەمێك گوێی لێبگیرێت ،بەاڵم ئەمەی سەلەفییەكان گوێشی ێ دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ لێناگیرێت! چونكە ك
( )1400ساڵ پێش ئێستا ،تەنانەت كام مامۆستاو
مەالی ئایینی هەیە ،نەك بۆخۆی ناتوانێت ،بەڵكو بۆ منداڵەكانیشی ناتوانێت وابكات وەك ئەو
27
سەردەمە بیر بكاتەوە.
جەنگی سارد) ،هەروەها (صورة كردستان ومتغیرات
سەیركەن ،توندڕەوێكی سەلەفی كە لێیدەقەومێت،
العصر) كە لەساڵی ( )1992چاپبووە ،لەكاتێكدا
بەڵكو دەچێت بۆ نەرویج ،بۆ بەریتانیاو ئەوروپا.
ێ باسم لەوە دەیبینن ئاماژەم پێكردووە ،لەو
ناچێت بۆ مەككەو مەدینە داوای پەناهەندیی بكات، ێ بەپێی شەرعی ئیسالم ناتوانیت لەكاتێكدا لەو
نەزەر بكەیت ،چونكە حەرامە! ژیان لەنەرویج هی
مرۆڤی توندڕەوی ئیسالمی نییە ،ئەوان ژیانی خۆیان
سەربەست رێكخستووە ،ئەمەش بۆ سەلەفییەكان گەورەترین درۆیە ،سروشت و بۆماوەیی مرۆڤە، بەپڕوپاگەندە سەلەفییە ،بەاڵم بەكردەوە دەچێت
لەنەرویج ژیان بەسەردەبات .دووفاقیەتی درۆ، دووفاقیەتی پڕوپاگەندە ،ئەمەش جۆرێكە لەپەڕگیری. ێ مانا بەهەمانشێوە توندڕەوی یا پەڕگیڕی ب
لەمیدیای ئێمەدا هەیە ،بەوەی هەندێكیان پێیانوایە كە هەر ئێستا دەتوانین ببین بەدیموكراسی لیبراڵی.
ێ ئاراستەی موتەتەریف هەیە، بەمشێوەیەش س
ئاراستەیەك كە باوەڕیانوایە ئێستا دەتوانین ببین بەسۆسیالیستی و كۆمۆنیستی ،ئاراستەیەكی تر باوەڕیانوایە كەدەتوانین بگەڕێینەوە بۆ ژیانی
خەلیفەكانی راشدین ،یەكێك بۆ دواوەو یەكێكیش
بۆ پێشەوە ،ئاراستەیەكی تریش كە هەیە ئەوەیە
كە لەناوەڕاستدا پەڕگیرەو باوەڕیانوایە كە ئێستا دەتوانین ببین بەسیستمێكی دیموكراتی عەیار (،)24 ئەمەشیان ناكرێت.
بابپرسین لەكوێی دنیادا ،دیموكراسی بە دە ساڵ، ێ بووە؟! بێگومان بەبیست و بەسی ساڵ جێبەج
نەبووەو بەپەنجا ساڵیش ئەوە ڕووینەداوە. پەنجا ساڵ بۆ دیموکراسی !
لەساڵی ()1991دا ،كۆڕێكم هەبوو لەهەولێرو ئێستاش بەتۆمار كراوی لەالم ماوەو بووە
28
بەكتێب-یش بەناوی (دیموكراسی دوای
مسۆدەكەیم نوسیوە ،لەو كۆڕەداو ئەوانەی ئێستا كردووە ،كە دیموكراسی دێتە رۆژهەاڵت ،گۆڕانكاری
یەكێكیش لەگەورەترین كێشەكانی فەلسەفەی ماركسی ئەوەبوو، كە لەگەڵ سروشتی مرۆڤ نەدەگونجا، چونكە مرۆڤ حەزی لەجۆرێك لەیاخیبوون و لەبڕیاردانی خۆیەتی ،نەك بڕیاری بۆ بدرێت‌و بخرێتە یەك قاڵبەوە.
دەبێت ،راپەڕین لەواڵتانی عەرەبی روودەدات‌و ئەم حكومەتانەش دەڕوخێن و دیموكراسی دێتە ناوچەكە،
دەكرێت لەدوای دیموكراسی بیر لەشتی تر بكەینەوە.
لەو كۆڕەدا ،كەسێك پرسیاری كرد ،كە (تۆ زۆر باسی دیموكراسی دەكەیت ،باوەڕتوایە كورد بەچەند
ساڵ دەبێت بەدیموكراسی؟) ،وەاڵمم دایەوە (ئەگەر خاترت بگرم ،بە پەنجا ساڵ!) .رونیشمكردەوە
كە دیموكراسی پرۆسەیەكی مێژووییەو بەئارەزوو
نایەتەدی.
ئەگەر بەئارەزوو بوایە ،خۆزگە ئێستا هەموومان
بووینایە بەدیموكراسی ،چونكە هیچ حزبێك لەكوردستاندا هێندەی یەكێتیی بەرژەوەندی لەوەدا نییە ،كە كورد زوو ببێت بەدیموكراسیی! لەبەرئەوەی رەهەندەكانی یەكێتیی دیموكراسییە ،بەپێچەوانەوە،
دیموكراسی الواز ببێت ،ئێمەش الواز دەبین .ئەمەش
سەیركەن، توندڕەوێكی سەلەفی كە لێیدەقەومێت ،ناچێت بۆ مەككەو مەدینە داوای پەناهەندیی بكات ،بەڵكو دەچێت بۆ نەرویج، بۆ بەریتانیاو ئەوروپا.
وەكو ئەوە وایە ،ئێمە باخێك بین ،لەهەموو ئەو باخانەی ئاوی كەمی بدەیتێ ،بێگومان ئەو كاتەش
درەختەكانی سیس و الواز دەبن ،تابزووتنەوەی دیموكراسی ،فەلسەفەی دیموكراسی و پەروەردەی دیموكراسی و مەدەنی گەشە بكات ،یەكێتیی گەشە دەكات.
كێشەمان لەگەڵ پێشكەوتنی دیموكراسی نییە،
بەپێچەوانەوە كێشەمان لەگەڵ دواكەوتویی هەیە. بۆچی یەكێتیی ،لەڕووی مەبدەئەوە زۆرترین
ملمالنێی لەگەڵ ئیسالمیی سیاسی هەیە ،چونكە ئەوان دەیانەوێت دواكەوتووبین و ئێمەش دەمانەوێت
پێشبكەوین .تەنانەت لەگەڵ پارتی جیاوازین.
ئێستاش كە هەندێكجار لەگەڵ رۆژنامە و كەناڵەكانی
تر ناكۆكین ،ناكۆكییەكە ئەوەیە ،ئەوان دەیانەوێت
بەخەیاڵ دیموكراسی بێتەدی ،ئێمەش دەمانەوێت
بەواقیعی
ێ جێبەج
بكرێت.
ئەوان
پەڕگیرن
لەدیموكراسی و ئێمەش مۆدێراتین (موعتدل) ،واتا
هاوسەنگین لەبەدیهێنانی دیموكراسی .لەگەڵ ئەوەی
دیواری به‌رلین ڕه‌مز بۆ غیابی ئازادی
29
ێ توندڕەو-پەڕگیرەش یەكێتی لەبەرامبەر ئەم س
هەتادێت گەشە بكەین‌و پێشبكەوین .چونكە ئەگەر
لەسەر دیموكراسی بەمەترسیدار دەزانین.
مەدەنی زیاتر دەبێت ،بێگومان ئەگەر پەروەدەی
وەستاوە ،وەاڵمیشمان داونەتەوە .چونكە ئەمانە
گەشە بكەین ،هۆشیاری دیموكراسی‌و پەروەدەی
لەگەڵ ئەوەش ئەم قۆناغە قۆناغی گوزەری
دیموكراسیش زیاتر ببێت ،ئەوا بۆ نموونە لەكاتێكی
ێ ێ لەگەڵ كۆمۆنیست دەكەین ،ملمالن لەیەككاتدا ،ملمالن
كارە دەچێت.
میدیا دەكەین ،بەاڵم ئەو ملمالنێیە ناگەیەنینە ،ئاستی
لەدیموكراسی‌و پێگەیشتن زۆری ماوە ،بەاڵم لەگەڵ
دیموكراسییە ،دەبێت بەرگەی بگرین ،چونكە
لەگەڵ سەلەفییەكان دەكەین ،ملمالنێش لەگەڵ پەڕگیری كوشتن و گرتن و لێدان .چونكە باوەڕمان بەوە نییە، لەگفتوگۆی دیموكراسیدا ،زەبرو زەنگ بەكاربهێنین. ئەمە كارێكی خراپەو تەنانەت لەسااڵنی رابردوودا،
كۆمەڵێك نوسەر كوژراون ،نیگەران بووین و باوەڕمانوابوو ،ئەوەی كە كراوە زۆر ناجوامێرانە
ێ تواناییمانەوە نییە ،چونكە وەك بووە ،ئەمەش لەب
یەكێتی دەمارێكی شەڕەنگێزیمان لەشاخەوە هەیە و لەسەردەمێك لەسەردەمەكانی رابردوودا ،لەیەككاتدا
شەڕی دوو دەوڵەت و حزبێكمان كردووە .چونكە ئێمەش جەنگاوەرین و دەزانین جەنگ چییە ،باجی ئەوەشمانداوە.
بەاڵم دیموكراسی لەالی یەكێتیی مەبدەئەو ئەو مەبدەئەش وادەكات كەمتر شانازی بەجەنگاوەرێتی خۆمانەوە بكەین ،بەڵكو زیاتر شانازی بەلۆژیكی خۆمانەوە دەكەین .زۆرتر شانازی بەچۆنێتی جێبەجێكردنی ئەركەكانی دیموكراسی خۆمانەوە
دەكەین.
ئەمەش مەسەلەیەكی سەرەكیە بۆ ئێمەو بۆ ئێوەش گرنگە ،كە حزبێك هەبێت لەكوردستاندا ،بەم تێڕوانینە ریاڵی ،زانستی ،عەقالنییە تەماشای
دیموكراسی بكات.
بەم شێوەیەش ئێوە دەبێت ،وەك رێكخراو و ئێمەش وەك حزب ،سیستمەكەشمان ،كە قۆناغ بەقۆناغ دیموكراسییەكەی
30
گەشە
پێدەدات،
دەبێت
هەموومان پێكەوە خەبات بكەین ،بۆ ئەوەی
وەك هەڵبژاردندا ،مرۆڤ بەهۆشیارییەوە بەرەو ئەو ئەگەرچی
لەكوردستاندا
هێشتا
تێگەیشتن
ئەوەشدا دەبێت خۆڕاو بەردەوامیش بین.
ماركس قسەیەكی جوانی هەیەو منیش جار بەجار
دواتریش كە عیراق بوو بەحكومەتی كۆماری و سەرمایەداری دەوڵەتی لەعیراقدا دروستبوو، سەرمایەداری دەوڵەتیش نەیتوانی ئەوەی كەپێی دەوترێت ژێرخانی ێ ئابوری ،پێكبهێن و سەرەنجام بۆرجوازی نیشتمانی لەكوردستان و عیراق دروست بكات،
دەیگێڕمەوە ،ماركس دەڵێت (پێویستە مرۆڤ، لەپێشكەوتنەكانی داهاتووەوە سەیری رووداوەكان بكات) نەك بەتەنها لەرابردوو یا لەئێستاوە .واتا
تۆ شیكردنەوەت هەیە ،دینامیكیەتی گۆڕانكارییەكانی
كۆمەڵ ،پیشەسازی ،ئابوری ،سیاسەت ،فەلەسەفە دەگریت ،لەئەنجامدا وەك میتۆدی دیالێكتی بیری
لێدەكەیتەوە ،ژیان لەپێشكەوتندایە ،كۆمەڵ ،فكر، مرۆڤ ،سیستم و پەروەردە لەپێشكەوتندایە، بەمشێوەیە
لەپێشكەوتنی
داهاتووەوە،
لەگەڵ
كەڵەكەبوونی گەشەی رێژەییەوە وادەكات ،وردە وردە گۆڕانی دیموكراسی لەواڵتی ئێمەدا دروستبێت. ئەمەش یەكێكە لەبناغەكانی فەلسەفەی
دیالەكتیك
ئەوەیە ،كە لەكەڵەكەبوونی چەندایەتییەوە ،گۆڕانكاری چۆنایەتیی دروستدەبێت .دەبێت ئێمەش باوەڕمان
*تێبینی" :گرنگی پرۆسەی دیموكراسی و رۆڵی رێكخراوە دیموكراتییەكان" ،ناونیشانی ئەو بابەتە
بوو ،كە هەڤاڵ مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی ،رۆژی ،19/4/2013لەهۆڵی مەڵبەندی
()8ی خانەقین ،لەشاری خانەقین و لەچوارچێوەی كۆبوونەوەی لەگەڵ رێكخراوە دیموكراتییەكانی شارەكەدا ،پێشكەشیكرد ،كە تیایدا شرۆڤە پرۆسەی
دیموكراسی و رەوتی گەشەكردنی ،ئازادی مرۆڤ
و عەقاڵ و بیركردنەوە ،سەرمایەداری نیشتمانیی‌و كاریگەری لەسەر گۆڕانی كۆمەڵ ،سۆسیالیزم و
دەسەاڵتی شمولی و.....هتد كردو ئەمەی خوارەوەش
پوختەی بابەتەكەیە.
بەم میتۆدەی دیالەكتیك هەبێت ،كە یەكێك لەباشترین فەلسەفەكانی جیهانە.
باوەڕیشموایە بەبەردەوامی ،وەك یەكێتیی نیشتمانیی
كوردستان و ئێوەش وەك رێكخراوەكان ،دەتوانن
رۆڵێكی گەورە ببینن ،لەوەی كەمێك
لەو كەڵەكەبوونەی چۆنایەتی پێشكەوتنە ،كەمێك خێراتری بكەین ،لەگەیشتن بەوەی لەگۆڕانی
چەندایەتی ،گۆڕانكاری چۆنایەتی دروست بێت.
ئەگەر ئەو گۆڕانكاریە دروستبێت ،نە سیستمەكەمان،
نە دەوڵەتەكەمان ،نە خۆمان ،نەكۆمەڵەكەمان ،نەژیانی حزبی و نەڕێكخراوەیی ،مەترسی لەسەر نامێنێت،
كە پەڕگیرەكان بتوانن كاریگەری خراپی لەسەر دروستبكات .نەپەڕگیری ئایدۆلۆجی ،نەپەڕگیری
مەزهەبی ،نەپەڕگیری دیموكراسی ،ناتوانن ئیتر زیانی گەورەمان پێبگەیەنن .بەاڵم ئێستا دەتوانن
زیان بگەیەنن ،ئەمەش لەبەرئەوەی هێشتا لەقۆناغی گۆڕانی رێژەییەكەیەداین ،كە من ناوم لێناوە قۆناغی
گوزەری دیموكراسی ،بەاڵم كە دەگاتە گۆڕانكاری
چۆنایەتی ،ئەوا ئەو كاتە ،لەخەم دەڕەخسێت.
31
فێمینیزمه‌کان و ئێمه له په‌راوێزدا
هۆزان مەحمود
ڕاکێشانی پشتیوانی و بیانوی ئه‌وه‌ی ژنان قوربانی
ده‌ستی تاڵیبانن و به‌س ئه‌مریکا ده‌توانێت فریاد ڕه‌سیان بیت .ئیدی له‌م پرۆسانه‌دا ئه‌وه‌ی خاوه‌نی
ڕاوبۆچۆن و ده‌نگ نی یه ژن خۆیه‌تی.
پرسیاری گه‌وره‌ی فێمینیسته‌کان له‌سه‌ر پله‌دووی ژن
و ڕۆله جێنده‌ری یه دروستکراواکان‌ه له کۆمه‌ڵگەدا.
به بنه‌مای فیکری جیاواز و به‌رژه‌وه‌ندی جیاوازه‌و‌ه
ئه‌وان توانیویانه النی که‌م کۆمه‌ڵگای سهرمایهداری خۆرئاوا شیبکه‌نه‌وه .النی که‌م خاوه‌نی زیاد له سه‌د
ساڵ کار و لێکۆڵینه‌و‌ه و خه‌بات له دژی نۆرم‌ه باوه‌کان و پله‌دووی و ژێرده‌سته‌یی ژنانن .دیباته
فیکیری و سیاسی و زانستی یه‌کان له ئاستێکی گلۆبالدا به‌رده‌وامن و ئێمه لیی بێ به‌شین ..به‌اڵم ئایا ئێمه (ژنی کورد) بۆ له په‌راوێزداین؟ هه‌وڵ
ده‌ده‌م وه‌اڵم به‌م پرسیار‌ه بده‌مه‌و‌ه له کۆتایی ئه‌م وتاره‌مدا.
سه‌ره‌تا پێناسه‌ی فێمینیزم به گشتی و شه‌پۆل‌ه
جیاوازه‌کان
و کورته‌یه‌ک له‌سه‌ر بنه‌ما فیکری
,
فێمینیست بون وه یان ته‌نانه‌ت باسکردن له
یه‌کانی فێمینیزم باس دهکهم .وه لێرهوه هه‌وڵ ده‌ده‌م
ژن و چهوسانهوه و په‌راوێزخستنی پرسێک‌ه که
تاکی کورد .به گرنگی ده‌زانم ئهوه بلێم که فێمینیزم
جێگای موزایه‌ده‌ی سیاسی پارت و الیه‌نه‌کان وه
سه‌ری هه‌ڵداوه .ئه‌وه‌ی که فێمینیسته‌کان کاری یان
فێمینیزم هیچ کات کارێکی ئاسان نه‌بوه .پرسی
سه‌رده‌مانێکه دیبه‌یتی له‌سه‌ره .ته‌نانه‌ت زۆرجار بۆت‌ه
یان ده‌وڵه‌ت‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان .موزایه‌د‌ه به "ئازادکردن" یان ژێرده‌سته‌کردنی ژن و به‌ڕوتکردنه‌و‌ه یان
داپۆشینی ژن ،به‌وه‌ی که ئه‌م حیزب ده‌ڵێ من زۆرترم بۆ پرسی ژن کرد لهو حیزبی تر .وه ئه‌م
ده‌سه‌اڵت ده‌ڵێ ژنانی ئێمه به مۆرال تن له دژی ژنی ئه‌وانی تر ،یان بۆ نمون‌ه خۆرئاوایی یه‌کان ده‌ڵین
ژنانی ئێمه پێشکه‌وتوترن له‌وانی تر ..وه ته‌نانه‌ت کاتێک ئه‌مریکا هێرشی جه‌نگی بهدهستهوه بوو بۆ
سه‌ر ئه‌فغانیستان ،جۆرج بوشی باوک پرسی ژنی به‌کار هێنا .ئه‌مه‌ی کرد‌ه یه‌کێک له بیانوه‌کان بۆ
بچم‌ه ناو باسکردنی گرنگی هۆشیاری فێمینیستی بۆ
وهک بزوتنهوه ،فیکر ،تێرم و تیۆره له غه‌ربه‌و‌ه
له‌سه‌ر تێگه‌یشتنی کردوه له ڕوانگه‌ی جیاوازه‌و‌ه جیاکاری جێنده‌ری یه ،چه‌وسانه‌وه‌ی ژن به‌هۆی
ژن بوونیه‌وه .وه پێیان وایه که ئهمه مه‌سه‌له‌یه‌کی
تایبه‌ت به تاک نی یه به ته‌نها ،به‌ڵکو ته‌نراو‌ه
له‌گه‌ڵ ستره‌کتور‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی و سیستمی سیاسی.
وه جیاکاری و نه‌بونی یه‌کسانی به‌دی ده‌که ن له
ڕێکخستنی هاوسه‌رگیری ،خانهواده ،منداڵدارای، بازاڕی کار ،سیاسه‌ت ،ئابوری ،دین وه هونه‌ر و
بهرههمه کولتوری یه‌کان .وه باوه‌ڕیان وه‌های‌ه که
ته‌نانه‌ت زمانی ئاخاوتن ،دروستکه‌ری ئه‌و
33
جیاکاری یه و به‌رهه‌م هێنه‌ری تێرم و ئاخاوتنی دژه
فێمینیزم پۆلێن بکه‌ین ...ئه‌وه‌ی دیاره پرسی ژن
به‌تایبه‌ت هارمۆنایز کردنی په‌یوه‌ندی نیوان ژن و
فێمینیسته‌کان له خۆرئاوادا توانیویانه له بواری فیکر
ژنه .هه‌ر بۆیه‌ش ڕێگا چار‌ه بۆ یه‌کسانی مرۆڤه‌کان
پیاو پێویستی به گۆڕانکاری بنه‌ڕه‌تی و کۆمه‌اڵیه‌تی
و سیاسی ههیه نه‌ک وه‌اڵمی تاک.
پرسێکی گلۆبال‌ه و به‌اڵم به‌تایبه‌تمه‌ندی لۆکالی خۆیهوه.
و تیۆر و زانست و ده‌رکه‌وتن وه‌کوو بزوتنه‌وه‌یه‌کی سیاسی به سێ شه‌پۆلی جیاوازدا تێپه‌ڕن .وه ته‌نانه‌ت
لێرهوه ده‌توانین بڵێین فێمینیزم پێک هاتو‌ه
هه‌ڵسه‌نگاندن و ڕه‌خن‌ه و بنیاتنانی کاری مه‌یدانی و
پێناسه کردن و داکۆکی کردن له مافی ژن ده‌دات.
له کوردستان ئه‌مه‌مان بۆ نه‌کراوه.لێره‌دا به باشی
له بزوتنهوه و ئایدیۆلۆژی جیاواز که هه‌وڵی
فیکری و تیۆری تازه به‌رهه‌م بێنن،.به‌اڵم هێشتا ئێمه
تیۆری فێمینیستی که ده‌رئه‌نجامی ئه‌م بزوتنهوه
ده‌زانم بچم‌ه سه‌ر باسکردنی ئه‌و دیباتانه‌ی له‌سه‌ر
سروشتی نایه‌کسانی جێنده‌ری و ڕه‌گ و ڕیشه‌و
و دواتر بێمه‌و‌ه سه‌ر شیکردنه‌وه‌ی که‌موکوڕی و
فێمینیستیانه‌ی‌ه هه‌وڵی ئهوه ده‌دات که تێ بگات له
پێناسه و سه‌رهه‌ڵدانی فێمینیزم له خۆرئاوادا ههیه
چاره‌سه‌ریشی بۆ ده‌ستنیشان بکات .ئه‌ویش له
په‌راوێزبونی خۆمان له‌م ڕه‌وت‌ه فیکری و تیۆریانه‌دا
ژنان ،وه ئه‌زمون‌ه جیاکانی چه‌سانه‌و‌ه ی ژنان .وه
فێمینیزم و جێنده‌ر.
ڕێگای پرسیار خستن‌ه سه‌ر ڕۆڵ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی یه‌کانی له چه‌ندین بواردا تیۆری گرنگیان به‌رهه‌م هێناوه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌وڵ بده‌ن بۆ وه‌اڵم دانه‌و‌ه و تێگه‌ێشتن لهو
ڕۆله جێنده‌ری یه داسه‌پاوو دروستکراوانه.
ئه‌وه‌ی له نوسینی فێمینیسته‌کاندا به‌دی ده‌کرێ،
ئهوهیه که تا ئێستاش زۆر له‌سه‌ر ئهوه کۆک نین
که مێژوی سه‌رهه‌ڵدانی فێمینیزم له که‌یه‌و‌ه بووه.
هه‌ندێکیان ده‌ی گه‌ڕێننه‌و‌ه بۆ سه‌ده‌ی حه‌ڤد‌ه و به‌اڵم زۆرێکیان ده‌ڵێن له کۆتایی سه‌ده‌ی نۆزد‌ه و سه‌ره‌تای
سه‌ده‌ی بیستهوه ،له کات و شوێنی جیاوازدا ژنان کارو چاالکی و به‌رهه‌می فیکریی خۆیان هه‌بوه.
ئارگیومێنتێکی زۆر ههیه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له که‌ی و کوێو‌ه سه‌ریهه‌ڵداو‌ه یان کام‌ه بزوتنهوه و چاالکی ژنان وه‌کو فێمینیزم پۆلێن بکرێ.
ئه‌م دیبه‌یت‌ه بۆ زۆربه‌ی کۆنتێکسته‌کان ده‌توانێت ڕاست بێت ،هه‌روه‌ك چۆن له کوردستان تا ئێستاش
فێمینیزم وه‌کوو قویابخانەیەکی فیکری یان تیۆری
ڕه‌گ و ڕیشه‌ی خۆی دانه‌کوتاوه .به‌هه‌مان شێوه به ئاسانی ناتوانین ئه‌و کۆمهڵه چاالکی یه‌ی
34
ڕێکخراوه‌کانی ژنانی کوردستان وهک
وه ئه‌و دیباتانه‌ی که له‌دونیای ئه‌مرۆدا ههیه له‌سه‌ر
که‌سانی شاره‌زا و مێژونوسان له خۆرئاوادا له‌سه‌ر
له خۆرئاوادا .که ئه‌مه‌ش بێ ڕه‌خن‌ه نییه ،چونکه
بزوتنهوه و چاالکی ژنان ڕای جیاوازیان هه‌بوه.
ده‌ره‌وه‌ی خۆرئاوا ناگرێت‌ه خۆ..
بهکارهێنانی وشه‌ی فێمینیزم بۆ پێناسه کردنی بۆ نمون‌ه هه‌ندێک له مێژوو نوس‌ه فێمینیسته‌کان بۆچونیان وایه که ئه‌م تێرم‌ه واته فێمینیزم هه‌موو
ئه‌وکات‌ه ئیرۆسێنتریک ده‌بیت و ئه‌زمونی ژنانی له ڕاستیدا تێرمی فێمینیزم هه‌ر له‌سه‌ره‌تای ده‌رکه‌وتن
و بهکارهێنانی یهوه فۆبیایه‌کی بێ وێنه‌ی دروست
ئه‌و بزوتنهوه و چاالکی یانه‌‌ی ژنان بگرێته‌و‌ه
کردوه ته‌نانه‌ت له نێو ژنان خۆیشیاندا .یه‌که‌م جار
هه‌بوه ،ئه‌گه‌ر چی هه‌ندێکیشیان به خۆیان نه‌وتو‌ه
،1872دوای ئه‌وه‌ی ژنانی ئه‌وێ هاتن‌ه مه‌یدان و
پێ یان باشه به‌م ڕه‌وت‌ه بوترێ( پڕۆتۆ فێمینسیت)
دواتر له به‌ریتانیا له ساڵی 1890و ئه‌مریکا 1910
که بۆ باشترکردنی پێگه‌و ڕۆڵی ژن له کۆمه‌ڵگادا فێمینیست .هه‌ندێکی تر له میژونوس‌ه فێمینیسته‌کان
ئه‌م تێرم‌ه له هۆڵه‌ندا و فه‌ره‌نسا به‌کار هێنرا له ساڵی
کارو چاالکی یان ئه‌نجام ده‌دا له ژێر ئه‌م ناوه‌دا.
-واته ئه‌وانه‌ی که به‌ر له فێمینیزمی هاوچه‌رخ له
دواتریش له واڵتانی ئاسیا و ئه‌فریقا..
دیاره هه‌ندێکی تر له مێژوو نوسه‌کان تێرمی فێمینیزم
ده‌بینین که به کۆمه‌ڵێک گۆڕانکاری سیاسی و
مه‌یداندا بون واته مه‌یله‌و فێمینیستین.
بۆ بزوتنه‌وه‌ی فێمینیزمی هاوچه‌رخ به‌کار ده‌هێنن
ئه‌گه‌ر به کورتی سه‌یری مێژوی غه‌رب بکه‌ین
ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تی دا تێپه‌ڕیوه .وه ئه‌م پرۆسان‌ه گۆڕانکاری زۆری به‌سه‌ر په‌یوه‌ندیه‌کانی جێنده‌ردا
هێناوه .هه‌ر له کاتی که‌شفکردنی "دونیای تازه" و
،سیستمی کۆیل‌ه داری ،کۆلۆنیالیزمی ئه‌وروپی و
کۆنسێپتی وه‌کو "نه‌ژاد" و دروست کردنی "غه‌رب"
له ئاست ئه‌وانی تردا .هه‌روه‌ها دروستبونی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌و‌ه و مۆدێرنیت‌ه و "سپی بون" وهک سه‌روه‌ی
له دژی ئه‌وانی تر و پرۆسه‌ی هۆلۆکاست و ده‌یان پرۆژه‌ی تری خۆرئاوایی که زۆرێکیان خوێناوی و
سه‌رکوتگه‌ران‌ه بون .شایه‌نی باس‌ه ئه‌م گۆڕانکاری یان‌ه بزوتنه‌وه‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی و فیکری و
تیۆری دژ به خۆی به‌رهه‌م هێنا .دیاره گۆڕانکاری به‌سه‌ر په‌یوه‌ندی یه‌کانی جێنده‌ر و ڕۆڵ و پێگه‌ی ژن
له کۆمه‌ڵگادا به‌رهه‌م هێناوه.
ی له سه‌ره‌ڕای گه‌شه‌ی زانستی و فیکری و فه‌لسه‌ف
چاخی عه‌قاڵنیه‌تدا که کۆمه‌ڵێک موقه‌ده‌ساتی خست‌ه ژێر پرسیارهوه لهوانه سه‌روه‌ری دین و کلێسا .وه
به دوای ئه‌وه‌شدا کۆمه‌ڵیک دیبه‌یت له‌سه‌ر مافی تاک ،ئازدی ،وه عه‌داله‌تی کۆمه‌اڵتی و برایه‌تی و یه‌کسانی و کۆمه‌ڵیک کۆنسێپتی تر .به‌اڵم له
35
ناوه‌رۆکدا ژنان وه‌کوو موڵکی پیاو مامه‌ڵه‌ده‌کران .بۆ
نمون‌ه فه‌یله‌سوفی ئینگلیزی جۆن لۆک که به باوکی لیبرالیزمی کالسیک ناوزه‌د ده‌کرێ کۆنسێپتی ئازادی
و مافێک که ئه‌و باسی لێو‌ه ده‌کرد ژنی نه‌ده‌گرت‌ه
خۆی .الی جۆن لۆک بۆ نمون‌ه پیاو نوێنه‌ری خانهواده بوو وه ئه‌و بۆی هه‌بوو بە نوێنه‌رایه‌تی
ژن قسه بکات .ئه‌وه‌شمان بیرنه‌چێت ،کەزۆرێک له پیاو‌ه ڕۆشنگه‌ره‌کانی ئه‌و سه‌رده‌م‌ه دانیان به ماف
وئازادی ژناندا نه‌ده‌نا .بۆ نمون‌ه (جان جاک ڕۆسۆ) فه‌یله‌سوفی فه‌ڕه‌نسی سه‌ره‌ڕای بانگه‌شه‌ی بۆ ئازادی
مرۆڤ ،به‌اڵم ئه‌و ئازادی یه ژنی نه‌ده‌گرته‌وه .وه له‌باره‌ی خوێنده‌واری ژنه‌و‌ه ده‌ڵێت ( ژن پێویست‌ه خوێنده‌وار/پهروهرده بکرێت ته‌نها بۆ چێژی پیاو).
هەروەها نوسه‌ر و فه‌یله‌سوفی به‌ریتانی (ماری ویڵستۆنکرافت) که‌بانگه‌شه‌ی خوێندنی بۆ ژنان
ده‌کرد ،ڕه‌خنه‌ی توند له‌م بیرکردنه‌وه‌یه‌ی ڕۆسۆ ده‌گرێت .وه له به‌رامبه‌ردا خوازیاری خوێندن
و ئازادی و کۆمه‌ڵێک مافی ترده‌بێت بۆ ژنان. هه‌ربۆیه‌ش نوسینه‌کانی ئه‌م خانم‌ه وهک بنه‌مایه‌ک بۆ
شه‌پۆلی یه‌که‌می فێمینیستی داده‌نرێت له به‌ریتانیا... گرنگی
ڕه‌خنه‌گرتنی
خانمێکی
وهک
ماری
ولستۆنکرافت له‌وه‌دای‌ه که چالێنجی فه‌یله‌سوفێکی
گه‌وره‌ی وەک ڕۆسۆ ده‌کات .وه تێزه‌کانی له‌مه‌ڕ
ئازادی مرۆڤهوه ده‌هێنێت‌ه ژێر پرسیار .ئهمه جۆرێک‌ه
له هۆشیاربونی ژنان به ماف و ئازادی یه‌کانی خۆیان
و پێگه‌و قودوسیه‌تی پیاو له خانهواده وکۆمه‌ڵگادا
دێنێت‌ه ژێر پرسیار ته‌نانه‌ت له به‌رهه‌م هێنانی فیکر و فهلسهفه و زانستیشدا.
ئه‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی فێمینیستی هێنای‌ه بوون ئه‌و چه‌وسانه‌وه‌یه بوو که له دژی ژنان ئه‌نجام ده‌درا.
وه جیاکاری یه‌کی جێنده‌ری که له نێوان گوتاری (سروشت له به‌رامبه‌ر کولتور)
36
()Nature versus culture
)
فۆرمول‌ه کراوبوو .به‌وه‌ی که ژن له ڕوانگه‌ی بایه‌لۆجی
ڕاکێشانی ژنان به‌لێشاو بۆ ناو کارگه‌کان .چینێکی
ئه‌و ناوماڵه .وه پیاو به‌هێز‌ه و خاوه‌ن عه‌قڵ‌ه و
زۆر و هه‌قده‌ستی که‌م .له ماڵه‌وه‌ش چهوسانهوه و
یهوه الواز‌ه و منداڵ به‌رهه‌م دێنی وعاتیفی یه شوێنی ڕاشیوناڵ‌ه و دروستکه‌ری کولتوره .واته ژن گرێ
بدرێت به فه‌زای تایبه‌تی و پیاویش بۆ فه‌زای گشتی. گۆڕانکاریی‌ه یه‌ک له‌دوا یه‌که‌کان له خۆرئاواداو ،بونی
بزوتنهوه کۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و مه‌ده‌نی یه جیاکان ئه‌م ڕۆڵ‌ه ترادیشناڵ و داسه‌پاوانه‌یان هێنای‌ه ژێر پرسیار ،چیدی ئه‌م ئارگیومێنته هێند‌ه زاڵ نی یه.
بۆ نمون‌ه گه‌شه‌کردنی پێشه‌سازی بووه هۆی
ل ه کوردستان تا ئێستاش فێمینیزم وه‌کوو قویابخانەیەکی فیکری یان تیۆری ڕه‌گ و ڕیشه‌ی خۆی دانه‌کوتاوه. به‌هه‌مان شێو ه ب ه ئاسانی ناتوانین ئه‌و کۆمه‌ڵ ه چاالکی یه‌ی ڕێکخراوه‌کانی ژنانی کوردستان وهک فێمینیزم پۆلێن بکه‌ین...
ژنانی کرێکاری هه‌ژاری دروستکرد ،سه‌ره‌ڕای کاری
ئەرکی پیاو ومنداڵ به‌خێوکردن وتوندوتیژی به‌شیان
بووە .دیاره ژنانێک که له چینی بااڵ بوون ،ئه‌وانیش
دیسان به شێوه‌یه‌کی تر مافه‌کانیان لێ زه‌وتکرابوو، وه دانپێدانراو نه‌بووە ،بۆ نمون‌ه مافی میراتگیری
وتاپۆی خانووبه‌ر‌ه ومنداڵ به‌ناویانه‌و‌ه نه‌بوو .دیاره
ئاین ڕۆڵێکی به‌رچاوی هەبوو له‌ملکه‌چکردنی ژنان
به پله‌دووی له کۆمه‌ڵگەدا و ڕێگریان له زۆربه‌ی بواره‌کانی ژیاندا .لەبەرئەوە ژنان له زۆر شیوازی
جیاوازدا کهوتنه ته‌عبیرکردن
له‌ژێرده‌سته‌یی و
بێ مافی خۆیان .سه‌ره‌تایه‌کی گرنگ بۆ خه‌باتی ژنان له نیو ژنانی کرێکاره‌و‌ه ده‌ستی پێ کرد،
کاتێک که ژنانی کرێکار له ئه‌مریکا ده‌ستیان دای‌ه
مانگرتن له دژی خراپی بارودۆخی کارکردنیان .له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیستهوه ژنانی سۆسیالیست و
چاالک توانیان ژنانی ناڕازی کرێکار رێکبخه‌ن له ژێر کۆمه‌ڵێک داواکاریدا .ده‌ستکه‌وته‌کانی شۆڕشی
ئۆکتۆبه‌ری 1917ش وه‌کوو سه‌ره‌تایه‌کی گرنگ
هه‌ژمار ده‌کرێ که ژنان تیایدا هه‌م ڕۆڵی گرنگ و ڕابه‌ری یان هه‌بوو وه هه‌م مافه‌کانیان به‌ڕه‌سمی
ناسرا .به‌اڵم هاتن‌ه سه‌رکاری ستالین و لێدان له
کۆمه‌ڵێک ماف و جێگیربونی کاپیتالیزمی ده‌وڵه‌تی و دیکاتۆریه‌ت پاشه‌کشه‌ی به ڕۆڵی ژنان و مافه‌کانیان
کرد.
مێژوی
فێمینیزمی
هاوچه‌رخ
دابه‌ش بکرێ به‌سه‌ر سێ شه‌پۆلدا:
ده‌کرێ
فێمینیزم وهک بزوتنهوه و وهک ڕه‌وتی فیکیری
و سیاسی پشت به‌ستووبو‌ه به چه‌ند
37
قوتابخانه‌ی فیکری و ئایدیۆلۆژی یهوه .ئه‌وان
له ئه‌مریکا .ژنان زۆرتر له دژی جیاکاری جێنده‌ری
فێمینیزم ،وه ڕادیکاڵ فێمینیزم و دواتریش پۆست
وه‌ستانه‌وه ..ئه‌وه‌ی گرنگ بوو له‌م شه‌پۆله‌دا ،پشت
لیبراڵ فێمینیزم ،مارکسیست فێمینیزم ،سۆسیالیست مۆدێرن فێمینیزم بوون .ڕیشه‌و بنه‌ما فیکری یه‌کانیان پشتبه‌ستوو بوو به فه‌لسه‌فه‌ی سیاسه‌تی لیبراڵی
سه‌ده‌ی 18و 19که بیرۆکه‌ی مافی تاک سێنته‌ری
ئه‌م قوتابخانه فیکری یه بوو .فیکری مارکسیستی و ڕه‌خنه‌ی مارکس له کاپیتالیزم و بیرۆکه‌ی هۆشیاری
چینایه‌تی که له سه‌ده‌ی 19دا هات‌ه بون .هه‌روه‌ها سیاسه‌تی دژه کۆلۆنیالیزمی سه‌ده‌ی 20و بیرۆکه‌ی گه‌شه‌کردنی نه‌ته‌وه‌یی بون که له لێکۆڵینه‌و‌ه و بنه‌مای
چاالکی و شیکاری فێمینیستی له‌م دوو سه‌ده‌یه‌دا به‌دی ده‌کرێن.
فێمینیزم به‌سه‌ر سێ شه‌پۆلی جیاوازدا
دابه‌ش ده‌کرێن:
و ژێرده‌سته‌یی و جیاوازی چینایه‌تی وپیاوساالری به‌ستن بوو به کۆمه‌ڵێک ئایدیۆلۆجی و فیکر و تیۆری
،زانستی کۆمه‌ڵناسی ،سایکۆلۆژی ،ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی،
فهلسهفه .هه‌روه‌ها پرس خستن‌ه سه‌ر سێکسیزم و جیاکاری جێنده‌ری و نایه‌کسانی و ده‌ست درێژی
جنسی .که‌سایه‌تی ونوسه‌ری فێمینیست (کارۆل هانیسچ) دروشمی ئه‌وه‌ی "شه‌خسی یه سیاسی یه"
یان چاکتر وایە بڵیین (ئەوەی کەسیە سیاسیە)هێنای‌ه
کایه‌وه ،که‌شه‌پۆلی دووهه‌می فێمینیزم هاوته‌ریب بوو
له‌گه‌ڵ ئه‌م تیۆره .وه کهوتنه شیکاری ژێرده‌سته‌یی ژنان و پێیان وەهابوو نایه‌کسانی کولتوری و سیاسی
ژنان په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆیان پێکهوه ههیه .ژنان
هه‌وڵیانده‌دا مافی خۆیان له‌کۆنتێکستێکی سیاسیدا سه‌یر بکه‌ن،
په‌یوه‌ستی بکەن به‌ستره‌کتوره‌کانی
ده‌سه‌اڵت وسێکسیزمه‌وه .ده‌ستیان بۆ زۆر پرسی
شه‌پۆلی یه‌که‌م :ئه‌م شه‌پۆل‌ه له سه‌ده‌ی نۆزد‌ه و
گرنگ برد که پێشتر شه‌پۆلی یه‌که‌م ئه‌م کاره‌ی
کورت کرابوه‌و‌ه له داوکاری له‌مافی ده‌نگدان
تریان به‌خشی به فێمینیزم .دیاره ئه‌م شه‌پۆله‌ش
سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیستدا ده‌رکه‌وت و خواسته‌کانی
وهاواڵتی بوون وکۆمه‌ڵێک مافی سیاسی وئابووریدا
خۆی ده‌بینیه‌وه.ژنانێک که‌له‌م بزوتنه‌وه‌یه‌دا چاالک بون به‌تایبه‌ت له به‌ریتانیا ،ده‌که‌وتن‌ه به‌ر لێدان وزیندانیکردن وتوندوتیژی له کاتی خۆپیشاندان
له‌الیه‌ن پۆلیسه‌وه.
نه‌کردبوو ،وه تیۆریزه‌ی ژێرده‌سته‌یی ژن و مانایاکی له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵێک که‌م وکوڕی ڕووبەڕوو بوونەوە. بۆ نمون‌ه کهوتنه به‌ر ڕه‌خنه‌ی ژنانی ڕه‌ش پێست
له ئه‌مریکا و به‌ریتانیا و هه‌روه‌ها ژنانی هیندی و
ئه‌وانی تر که گوای‌ه فێمینیزمی خۆرئاوا ئه‌زمونه‌کانی ئه‌وانی له‌به‌ر چاو نه‌گرتو‌ه که ئه‌وان دوو جار
چه‌وساو‌ه بوون وهک ژن و وهک ڕه‌ش پێستیش .وه
شه‌پۆلی دووهه‌م :له سه‌ره‌تای سااڵنی 1960-
خۆیان کهوتنه تیۆریز‌ه کردنی ئه‌زمونه‌کانی خۆیان
یه‌که‌م کورتی هێنا .شه‌پۆلی دوهه‌م فه‌زایه‌کی تری
کۆمه‌ڵیک شیکاریان له‌سه‌ر ئه‌زمونی خۆیان کرد .وه
بۆ 1980کاندا هات‌ه بون دوای ئه‌وه‌ی شه‌پۆلی
دروست کرد بۆ شیکاری و دیبه‌یت کردنی بێ مافی و ژیرده‌سته‌یی ژنان.
ئه‌م شه‌پۆل‌ه فێمینیستی یه که له‌دوای جه‌نگی
38
ڤێتنام وساڵه‌کانی شه‌سته‌کانه‌و‌ه سه‌ریهه‌ڵدا
و مه‌دره‌سه‌ی فێمینیزمی ڕه‌ش یان بنیاد ناو لێرهوه ژنانی هیندی و به‌ناوبانگترینیتان گایاتری سپیڤاک
و هاورێکانی قوتابخانەی سه‌ب ئالترن سته‌دی یان
دامه‌زراند و وه‌کوو ژنانی ژێر ده‌ستی کۆلۆنیالیزمی
خۆرئاوا له‌سه‌ر ئه‌زمونی خۆیان قسه‌یان ده‌کرد.
له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی که ژنانی سپی خۆرئاوا
ژنان ده‌کرێ چه‌وساو‌ه بن به‌ده‌ست زۆر کێشه‌و‌ه
له‌سه‌ر ژنانی ئه‌م ناوچه‌ی‌ه به‌رهه‌میان هێنابوو وه
لهوانه مه‌سه‌له‌ی چین ،جێنده‌ر ،نه‌ژاد ،وه کۆمه‌ڵێک
به خوێنه‌ری خۆرئاوا ده‌دا،
چهوسانهوه بکرێ.
وێنایه‌کی نادروستی له ئه‌زمون و ژیانی ژنان نیشان
هۆکاری تر و ناکرێ ته‌نها یه‌ک الیه‌ن‌ه سه‌یری
هه‌ر کام له‌م سێ شه‌پۆله‌ی فێمینیزم ،گرنگی خۆیان
شه‌پۆلی سێهه‌م :ئه‌م شه‌پۆل‌ه له سااڵنی 1990
هه‌بوو له بردنه‌سه‌ره‌وی ئاستی هۆشیاری ژنان و
جیاواز ده‌کات له فێمینیزمدا .ئهمه وه‌کو به‌رده‌وامی
و ئه‌مریکا وواڵتانی تریش .هه‌روه‌ها مۆری خۆیان
کان دا سه‌ری هه‌ڵدا و ئاماژه بۆ ترێند و ڕه‌هه‌ندی
وه هه‌روه‌ها وه‌اڵمێک بۆ فه‌شه‌له‌کانی شه‌پۆلی دوهه‌م
به‌ده‌ست هێنانی کۆمه‌ڵێک ماف بۆ ژنان له ئه‌وروپا له هه‌موو بواره‌کانی به‌رهه‌م هێنانی زانست و هونه‌ر
پیاوساالری و یه‌کسانی و فیمینزم سه‌یرده‌کرێ .ئه‌مان پرسه گه‌وره‌کانیان که‌متر
و ئه‌ده‌بیات و سیاسه‌ت دا جێهێشتوه .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا
کهوتنه تیۆریزه‌کردنی کۆمه‌ڵێک چه‌مک و پرسی
دژایه‌تی ده‌کرێت.
بۆ گرنگ بوو و زۆر گرنگیان پێنەدەدا ،هەروەها
تر وه‌کو (ڕه‌گه‌ز ،سێکسوالیتی ،مافی که‌مین‌ه ،
هۆمۆسێکسوالیتی..،هتد) .دیاره ئه‌م شه‌پۆله‌ش چه‌ندین ترێندی تری له‌خۆ گرت .به‌اڵم کار و هزری فێمینیسته‌کانی شه‌پۆلی دووهه‌م تا ئه‌م ساته‌ش
گرنگی خۆی ههیه .هه‌ندێک له فێمینیسته‌کانی ئێستا تیۆره‌ی ئینته‌رسێکشناڵیتی یان بنیاد نا بۆ
ده‌رباز بوون له‌م که‌لێن‌ه که فێمینیزمی پۆست مۆدێرن
دروستی کردوه .بۆ نمون‌ه به پێی ئه‌م تیۆره تازهیه
به به‌رده‌وامی و ئێستاشی له‌سه‌ر بێت فیکری فێمینیزم
قوتابخانەی جیاوازه‌کانی فیکری فێمینیستی بیرتین له به‌ریتانی و ئه‌مریکی و فه‌ڕه‌نسی .دیاره هیندی
یه‌کان و ڕه‌ش پێسته‌کان و ئه‌وانی تریش بۆ نمون‌ه
به‌شێک له خۆرهه‌اڵتییه‌کان فێمینیزمی ئیسالمیشان
شکڵ پیداوه .له‌ناو ئه‌مانه‌دا ده‌یان ترێندی فیکری
و تیۆری جیاواز ههیه و له‌هه‌ر کام له‌م قوتابخانە فیکیریانه‌دا که‌سایه‌تی و تیۆریزانی تایبه‌ت به‌و
سکوڵ‌ه ههیه.
39
ه کوێی هۆشیاری ژنی کورد ل فێمینیزمدایه؟:
ژنی کورد له ئێستادا له باشوری کوردستان له
گه‌ڵ هه‌ندێک به‌ربه‌ست و کێشه به‌ره‌وڕون .گرنگ‌ه
ئێمه به‌و په‌ڕی ڕاستگۆی یهوه باس له‌م کێشان‌ه
بکه‌ین و هه‌وڵی النی که‌م دیبه‌یت کردنی کێشه‌کان و به‌ربه‌سته‌کان بده‌ین و له‌وێو‌ه له چاره‌سه‌ره‌کان
بدوێین .ڕوانگه‌ی جیاواز و کارکردن له‌سه‌ر پرسی ژن کێشه نی یه به‌قه‌د ئه‌و چه‌ق به‌ستوییه‌ی که ئێستا پرسی ژن له کوردستان پیوه‌ی ده‌ناڵێنێ.
یه‌کێک له کێشه سه‌ره‌کییه‌کانی ئێمه ئهوهیه که تا
ئه‌م ساته‌ش گیرۆده‌ی ده‌ستی به ناو "ئه‌ده‌بیاتی حیزبی" و پرۆگرامه‌کانیانین .ژنان له کوردستان
ڕاسته‌خۆ یان ناڕاسته‌خۆ گیرۆده‌ی پرۆگرامی
حیزبێکن جا هه‌ندێک له‌م حیزبانه پرۆگرامه‌که‌یان به‌شیكی گه‌وره‌ی ته‌رخان کردوه و هه‌ندێکی تریان به چه‌ند دێڕێک خۆی نه‌جات داوه له‌م پرسه .به‌اڵم پرسیار ئهوهیه ئایا به‌راستی ئه‌حزاب له کوردستان
چ ئازادی و مافێکیان بۆ ژن ده‌سته‌به‌ر کردوه؟ سه‌ره‌تا بۆ ئه‌ندامانی خۆیان دوای ئهوه ژنانی ناو
کۆمه‌ڵگا .هه‌ندێک له‌م حیزبانه ڕێکخراوێکی ژنانیان کردۆته‌وه‌و جیاواز له‌وه‌ی کاری باش یان چاالکی ڕۆژانه‌یان ئه‌نجام داوه وه هه‌ندێکیان بوێریشیان نواندوه .به‌اڵم له کۆمه‌ڵێک کڵێش‌ه و گوتاری
ئادیۆلۆجی وشک و دوور له واقیعی ژیانی ژنان زیاتر نه‌بوه .به درێژایی ئه‌م 22ساڵ‌ه به به‌رده‌وامی
ژنانی سیاسی و پارتە‌کانیان موزایه‌ده‌ی سیاسیان به پرسی ژنه‌و‌ه کردووه.یه‌کێک له ژێر ناوی ئه‌وه‌ی زۆرترین داکۆکی کردوه له ژنان و بۆیه‌ش خاوه‌نی
بزوتنه‌وه‌ی ژنانه و ئه‌وی تر ده‌ڵێ من زۆرترم کردوه و به‌ر له تۆ له ساحه‌که‌دا بوم و ئیتر کێشه‌کان
40
به‌م شێوه‌ی‌ه ئاشکرا له گۆڕه‌پانی سیاسی
کوردستاندا هه‌ن .به‌اڵم له ڕاستیدا ئێمه هیچ کات
خاوه‌نی بزوتنه‌وه‌ی ژنان نه‌بوین و وه هیچ کات
ده‌ستکه‌وته‌کانی شۆڕشی ئۆکتۆبه‌ری 1917ش وه‌کوو سه‌ره‌تایه‌کی گرنگ هه‌ژمار ده‌کرێ ک ه ژنان تیایدا هه‌م ڕۆڵی گرنگ و ڕابه‌ری یان هه‌بوو وه هه‌م مافه‌کانیان به‌ڕه‌سمی ناسرا. به‌اڵم هاتن ه سه‌رکاری ستالین و لێدان له کۆمه‌ڵێک ماف و جێگیربونی کاپیتالیزمی ده‌وڵه‌تی و دیکاتۆریه‌ت پاشه‌کشه‌ی ب ه ڕۆڵی ژنان و مافه‌کانیان کرد.
ژنان به فیکر و تیۆرهوه له‌سه‌ر پرسی ژنان کاریان
سیاسی یه .ئایدیۆلۆژیا و دینی سیاسی گوتاری
یه‌کێکی تر له گرفته‌کانمان ئهوهیه که تا ئێستاش
کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بیت نه‌یتوانیو‌ه له‌م چوارچێوه‌ی‌ه
بۆ ته‌عبیر کردن له خۆی و له چه‌وسانه‌وه‌ی ڕه‌گه‌زی.
زۆرێک له ژنان به مێنتالیتی پیاوانه‌و‌ه کارده‌که‌ن
نه‌کردووه.
ژنی کورد ،نه خاوه‌نی گوتار‌ه و نه خاوه‌نی زمانێک بۆ نمون‌ه فێمینیسته‌کان له خۆرئاوادا وشه‌گه‌لێکیان هێنای‌ه ئاراوه له هه‌موو بواره‌کاندا بۆ وێناکردنی زوڵم
و سته‌م له‌سه‌ر ژنان وه بۆ ته‌عبیر کردن له خواست و خه‌باتیان .وشه‌ی وه‌کوو ده‌ستدرێژی جنسی و به ناساندنی وه‌کوو تاوان ،له کاتێکدا له زۆرێک
زاڵن و هه‌ر ڕێکخراوێک جا ڕێکخراوی ژنان یان
بێته‌ده‌ر.
تا ئه‌م ساته‌ش .به‌و واتایه‌ی زمانێک که زمانی سیاسه‌ت‌ه له کۆمه‌ڵگای ئیمه‌دا پیاوانهیه و زاڵه. سیاسه‌ت فه‌زایه‌کی تا بڵێی پیاوانهیه له کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا ،هه‌ندێک ژن براونه‌ت‌ه ناو ئه‌حزاب به‌اڵم زیاتر ئه‌مان‌ه ڕۆلیان فێمینیزه‌کردنی حیزبه‌کانه،
له کۆمه‌ڵگا خۆرهه‌اڵتی یه‌کاندا به کوردستانیش‌ه
نه‌ک دروست کردنی فه‌زایه‌ک بۆ گۆڕین و دروست
تا ئه‌و کاته‌ی زمانێک نه‌دۆزینه‌و‌ه بۆ ته‌عبیر کردن
که‌مترین ژماره‌ی ژنان ئه‌ندامن له‌م ڕیکخراوانه‌دا
وه تا ئیستاش به شه‌رمه‌و‌ه باس له‌م‌ه ده‌کرێ .ئێمه له خۆمان ناشتوانین باس له ئازادی و گۆڕانکاری
بکه‌ین له کۆمه‌ڵگادا .ئه‌وه‌ی دهمێنێتهوه کۆمه‌ڵێک کڵێشه‌ی حیزبی یه که زۆرتر له چه‌ند شیعارێکی
گشتی و زه‌به‌الح و بێ ناوه‌رۆک تیپه‌ڕ نابیت. ئه‌مه‌ش هۆکاره‌که‌ی دهگهڕێتهوه بۆ پۆالریزه‌بونی کۆمه‌لگای کوردستان له ڕووی سیاسی یهوه .تا ئه‌م ساته‌ش کۆمه‌ڵگای کوردستان کۆمه‌ڵگایه‌کی حیزبی و
ل ه ڕاستیدا ئێم ه هیچ کات خاوه‌نی بزوتنه‌وه‌ی ژنان نه‌بوین و و ه هیچ کات ژنان ب ه فیکر و تیۆرهوه له‌سه‌ر پرسی ژنان کاریان نه‌کردووه.
کردنی سیاسه‌تێک که کۆمه‌ك به پرسی ژن بکات.
وئه‌م‌ه نه‌بۆت‌ه پرسیار بۆیان .ڕێکخراوبونی ژنان و هۆشیارکردنه‌وه‌یان به مافه‌کانیان کارێکی سه‌ره‌تایی ڕێکخراوی ژنانه.
دروست کردنی گروپی خوێندنهوه و ناساندنی ئه‌ده‌بیاتی فێمینیزم و کۆڕو سیمینار گرتن له‌سه‌ر
ئه‌زمونی ژنانی واڵتانی تر ،ده‌توانێت سودێکی
هێجگار گه‌وه‌ره‌ی هه‌بیت بۆ ژنان .هه‌م هانیان ده‌دات که تێکۆشه‌ر بن و ئه‌کتیڤ بن بۆ مافه‌کانیان ،وه هه‌م
هه‌ست به په‌یوه‌ست بون ده‌که‌ن به بزوتنه‌وه‌کانی تری ژنانه‌و‌ه له دونیادا .ناساندنی دیباته فیکری و زانستی یه‌کانی فێمینیسته‌کان له دونیادا و په‌یوه‌ست
کردنی ژنی کورد به‌مانه‌وه ،ده‌توانێت باوه‌رب‌ه
خۆبون دروست کات الی ژنی کورد.
ئێمه زۆر باسمان له ماف و ئازادی ژن کردوه له کۆمه‌ڵگادا .به‌اڵم گرفتی سه‌ره‌کی دیسان نه‌بونی ئه‌و زمانه‌ی‌ه که ئه‌م باسانه‌ی پێ فۆرمول‌ه بکه‌ین ،که هه‌م
زانستی بیت و هه‌م مانادار بێت بۆ ژنان به گشتی
له کۆمه‌ڵگادا.
نه‌بونی ڕه‌هه‌ندێکی ئه‌کادیمی -فێمینیستی که تیۆریزه‌ی پرسی ژن و جێنده‌ر بکات له
41
تێرمی فێمینیزم هه‌ر له‌سه‌ره‌تای ده‌رکه‌وتن و بهکارهێنانی یه‌و ه فۆبیایه‌کی بێ وێنه‌ی دروست کردو ه ته‌نانه‌ت ل ه نێو ژنان خۆیشیاندا
42
هه‌موو بوار‌ه زانستییه‌کاندا و بکرێت‌ه مه‌نهه‌جی
خوێندن .النی که‌م نه‌وه‌یه‌ک ده‌توانێت سودمه‌ند بیت
و هۆشیاری الیان دروست بکرێت له‌سه‌ر ئه‌م پرسه
گرنگانه.
دیاره ده‌ست بردن بۆ کێشه‌کان و باسکردنیان کاتی
زۆر ده‌وێت و شیکاری زۆریش هه‌ڵده‌گرێ .ئه‌وه‌ی گرنگ‌ه بۆ ئێمه که که‌م و کوڕیه‌کانی پرسی ژن و کارکردن له‌سه‌ری بخرێت‌ه ژێر ڕه‌خنه‌و‌ه و هه‌وڵێ
بنیات نانی فه‌زایه‌کی تازه بده‌ین بۆ کاروچاالکی.
دروستکردنی هۆشیاری یه‌کی فێمینستی هه‌مه‌الیه‌ن‌ه ده‌توانێت سودبه‌خش بێت له‌ئێستای کوردستاندا. ناکرێ ژنی کورد له باشور لهوه زیاتر له په‌راوێزی
فیکر و تیۆری فێمینیسیتدا بیت .سود وه‌رگرتن
له لێکۆڵینه‌و‌ه و ئه‌زمون و مێتۆدی کارکردن و بنه‌ما فیکری و تیۆری یه‌کانی فێمینیزم ده‌توانێت
هه‌نگاوێکی
گرنگ
بێت
بۆ
هێنانه‌ده‌ره‌وه‌ی
ژنانی باشور له پاشکۆیه‌تی پیاوانی حیزبی و
گوتاری پیاوان‌ه .هۆشیاری فێمینیستی ده‌توانێت باوه‌ربه‌خبون الی ژنی کورد دروست بکات و ژنان
وهک خۆیان له هه‌وڵی فۆرمول‌ه کردنی چهوسانهوه و شیکاری ژێرده‌سته‌یی خۆیان بکه‌ن.
Spender, Dale (1983). There's
Always Been a Women's Movement
This Century. Pandora Press. ISBN 978-0-86358-002-4. Retrieved May 1, 2013
Humm, Maggie (1995). The 2Feminist
Theory.
of
Dictionary
Columbus: Ohio State University
Press, p. 25
Krolokke, Charlotte and Anne Scott Sorensen, "From Suffragettes to
سه‌رچاوه‌کان: "Definition of feminism noun from Cambridge Dictionary Online: Free English Dictionary and Thesaurus".
.dictionary.cambridge.org
Grrls" in Gender Communication
From
Analyses:
and
Theories
Silence to Performance (Sage, 2005 هۆزان محمود
Chodorow, Nancy (1989). Feminism
* که‌سایه‌تی چاالک له بواری ژنان ،لێکۆڵه‌ری
Haven, Conn.: Yale University Press.
به‌ریتانیایه.
and Psychoanalytic Theory. New ISBN 978-0-300-05116-2
Cott, Nancy F. The Grounding of Modern Feminism. New Haven: Yale
University Press, 1987, at 13-5 Mina
pioneer
feminist
Dutch
Kruseman in a letter to Alexandre Dumas—in: Maria Grever, Strijd tegen de stilte. Johanna Naber
(1859-1941) en de vrouwenstem
in geschiedenis (Hilversum, 1994),
ISBN 065503951, p. 31
Locke, John. A Letter Concerning
Toleration Routledge, New York, )1991. p. 5 (Introduction
جێنده‌ر و دانیشتوی له‌نده‌ن پایته‌ختی واڵتی
*خاوه‌نی بڕوانامه‌ی دیپلۆمی بااڵی‌ه له سیاسه‌تی گشتی له زانکۆی نۆتینگهام وه ماسته‌ر له بواری
جێنده‌ر له زانکۆی له‌نده‌ن.
*هۆزان ڕێکخه‌ری ده‌یان که‌مپینی جیهانی یه بۆ
داکۆکی له پرسی ژنان له کوردستان و عێراق،
*زۆرێک له وتاره‌کانی له رۆژنامه‌کانی وه‌کو گاردیه‌ن ،ئیندیپیندێنت ،تریبوین ،وه ئۆپن دیمۆکراسی به‌ریتانی باڵوبۆته‌وه .به زمانی
کوردیش ده‌یان وتاری ههیه له سه‌ر پرسی ژن ،
فێمینیزم و جێنده‌ر.
*هۆزان محمود به به‌رده‌وامی له کۆنفڕانس و
سیمینار‌ه جیهیانی یه‌کاندا له واڵتانی جیاواز بانگهێشت ده‌کرێ بۆ پێشکه‌شکردنی وتار.
43
فەرزاد یان :ناوەکەی مەڵێ! چەند تێڕامانێکی دیکە لە سیاسەت
مەنسوور تەیفوری
ئێمە کاریگەریی هەبێت و تێیدا ئەوان وەک کەسێک
کە شتێکی لەدەست دێت وێنا دەکرێن .وێناکردنی
مردووه‌کان وهک نیگه‌ران و ئاماده‌یی و زیندوویه‌تیی
ئه‌وان له‌م نیگه‌رانیه‌ی زیندواندا ،ته‌عبیر‌ه له‌وه‌ی که
جیهانی زیندوان جیهانێکی نوقسانە و ناتەواوە،
یان گەر زاراوەی تیۆلۆژی بە کار بهێنین ،دنیایەکی ناڕزگارە.
به‌اڵم ئەم بڕوایە ناوەرۆکی دیکەش و
بۆ
گەڕانەوە مەرجی هەیە :ته‌نیا ئه‌و مردوان‌ه دێنه‌و‌ه
که مه‌به‌ستیان خێر و چاکه‌یه ،واته ته‌نیا مردووه
باشه‌کان نیگه‌رانن ،یان با بڵێین تەنیا ئه‌و مردوانه‌ی خێرێکیان مەبەستە ده‌توانن بێنه‌و‌ه و سه‌ردان بکه‌ن،
مردووه دڵنیاکان مردوون.
ئه‌م بڕوایە بنچینه‌ی گه‌لێ ئه‌فسانه‌ی مرۆیی و
به‌رهه‌می هونه‌ریش بووه ،نموونەیەکی نزیک لە
,
به پێی بڕوایه‌کی که‌ونینه ،مردووەکان دهگهڕێنهوه.
ی باوکی دێت بۆ الی و ئەدەبدا هەملێتە کە رۆح
خێرا نامرن ،واته مردووه‌کان نیگه‌رانی زیندووه‌کانن
ئه‌وه‌ی ئه‌م بتوانێت به ئاسووده‌یی بمرێت .له فیلمی
یه مردووه‌کان دوای نه‌مانیان بنچینه‌ی ئه‌م بڕوا ئهوه و بۆ الیان دهگهڕێنهوه ،ئەوان له ناته‌واوییه‌کانی
داوای لێده‌کات سڕی مردنه‌که‌ی ئاشکرا بکات ،بۆ شاری فریشته‌کان‌دا که نیکۆالس که‌یج ده‌وری تێدا
جیهانی زیندواندا درێژه به ژیان ده‌ده‌ن .ئه‌م مردووه
ده‌بینێت ،ئاگامان لێی‌ه شار پڕ‌ه لهو رۆحانه‌ی که
یان باوکێک که هێشتا کاری ته‌واونه‌کراوی ههیه و
ده‌ژین و یارمه‌تیی زیندووه‌کان ده‌ده‌ن که به‌رگه‌ی
نیگه‌ران‌ه ده‌کرێ دایکێک بێت که خه‌می منداڵه‌کانیه‌تی دێته‌و‌ه کارهکه ته‌واو بکات .رێنیشانده‌ریان بێت یان یارمه‌تیان بدات.
زیندووه‌کان نایانبینن و که‌چی ئه‌مان له‌گه‌ڵ شار ئه‌م جیهانه بگرن .ئه‌م رۆحان‌ه نه-مردوون ،بەاڵم
ن و بۆ ئەوەی له هه‌موو چێژێکی مرۆییش بێبه‌ری
بتوانن بچنە نێو جیهانی زیندوان و لە بەرزەخ رزگار
مردووه‌کان دێنه‌و‌ه و ،بۆ الواندن و پێشوازییان،
ێ ببن و ئه‌و کاران‌ه بکەن کە زیندوان دەیکەن ،دەب
ئه‌وه‌ی ئه‌وان دڵخۆش و دڵنیا بن و ،رهنگه بۆ ئه‌وه‌ی
یارمه‌تیی که‌سێک که به په‌له‌یه ،دڵی پزیشکێک
نه‌ریت‌ه که خواردنی بۆن خۆش درووست بکرێت بۆ
واز له نه-مری بهێنن .ئه‌مان له‌پڕ ماشێنێک ده‌نێرن‌ه
بتوانن له نیگه‌رانی و راڕایی رزگار بن و ئاسووده
ده‌ده‌نه‌و‌ه که خۆی به تاوانبار ده‌زانێت ،یارمه‌تیی
بەم مانایە کە نادڵنیایی ئەوان دەتوانێت لەسەر دنیای
نین له جیهانی زیندوان و بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن
بمرن .ئەم هەوڵەش بۆ دڵنیاکردنیان لە روویەکەوە
نه‌خۆشێک ده‌ده‌ن که که‌سی نییه ،به‌اڵم به‌شێک 45
مردووه‌کان دوای نه‌مانیان خێرا نامرن، واته مردووه‌کان نیگه‌رانی زیندووه‌کانن
نیگه‌رانیه‌کی تاکەکه‌سی و فه‌ردی .ئه‌و ناوکۆییه‌ی که
دڵدارەکەیان هەست بکەن و ئەشقەکەیان بجەستێنن،
چاوی مردن و نه-مردووه ببنه‌وه ،کە هەر ئەمەش
لە جیهانی بەرزەخ بێنە دەرێ و ببنە مرۆڤ ،واتە
رزگار بن و چیدی رزگارییان به ده‌ستی خۆیان
ده‌بێت بمرن .واتە بە جۆرێک خۆیان بکوژن و
ئەوەی چیتر پیر دەبێت و دەمرێت .نیکۆالس که‌یج
له‌م رۆحانه‌یه .ئه‌و ئاشقی دکتۆرێکی ژن ده‌بێت و له رۆحێکی دیکهوه فێر ده‌بێ که بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت
خۆشەویستییەکەی بگەیەنێت و دڵدارەکەی هەست بکات ،ده‌بێ له به‌رزاییه‌که‌و‌ه خۆی هه‌ڵبدات‌ه خوارێ و بمرێ ،ئه‌وسایە لهو دۆخه رزگاری دەبێت .رزگاری
لهو به‌رزه‌خ‌ه بۆی ،یه‌کسان‌ه به هاتن‌ه نێو مێژوو و مرۆیه‌تی ،ئه‌وه‌ی ده‌مرێت .نیکۆالس که‌یج خۆی
هه‌ڵده‌دات و ده‌شگات‌ه ژنه‌که ،به‌اڵم هه‌ر یه‌که‌م به‌یانی و دوای یەکەم شەوی پێکەوەبوونیان ،ماشێنێک لە ژنەکە دەدات و ئه‌م به ته‌نیا دهمێنێتهوه .رهنگه مانای
شاراوه‌ی کۆی فیلمه‌که‌ش ئهوه بێت که ئه‌م جیهانه
هیچکات جیهانێکی رزگار نییه ،یان ئه‌مه‌ی که ئێمه ته‌نیا نین.
به‌اڵم جار ههیه مردووه‌کان له ناوکۆیی ئالۆز و
به‌رفره‌تردا د ڵ لە دوان ،ناوکۆیی به‌ریه‌ککه‌وتنی
خێر و شه‌ڕ ،که تێیدا مردووه‌کان نوێنه‌رایه‌تیی
هیوایه‌ک ده‌که‌ن که تا چرکه‌ی مردنی ئەوان هێشتا به‌دی نەهاتووە ،ناوکۆییه‌ک تێیدا مردوه‌کان له نێو
پرۆسه‌ی به‌دیهێنانی خێرێکی هه‌مه‌گیردا بوون،
ناوکۆیی نیگه‌رانیه‌کی زیاتر و به‌رفراوانتر له
تێیدا مردوه‌کان له به‌ر هیوایه‌ک ئاماده‌ن چاو ببڕن‌ه وادەکات بچنە دۆزه‌خێکه‌و‌ه که خۆیا ن نه‌توانن لێی
نه‌بێت ،به‌ڵکوو چارەنووسیان ببەسترێتەوە به
چۆنیه‌تی هه‌ڵس‌وکه‌وتی زیندوانی پاش خۆیانه‌و‌ه
و چۆنیه‌تی روانینی زیندوه‌کان بۆ چاره‌نووسی ئه‌مان و نیگه‌رانی به‌رامبه‌ریان .بەاڵم هەر ئەمەش
خۆی خاڵێکی دیکەمان بە روودا دەکاتەوە : راستە چارەنووسی نە-مردوەکان بە زیندوەکانەوە بەستراوە بۆ ئەوەی بتوانن دڵنیا بمرن ،بەاڵم ئەمە مانای ئەوەشە کە تا ئەو کاتەی مردوەکان نەتوانن
دڵنیا بمرن ،زیندوەکانیش رزگارییان نایەت ،لە دنیایەکی ناڕزگاردا دەژین و ،سەرفراز نابن.
لە نێوکۆیی خەباتی بندەستاندا -کە بە زۆری
سەرنەکەوتووە ، -ئه‌و خه‌باتانه‌ی به پێی هه‌ندێ ئایدیا و هیوا یان رووداوێکی بنچینه‌یی رزگاریده‌ر
دامه‌زراون ،بڕێکی زیاتری ئه‌م مردو‌ه نیگه‌رانانه
دوای بینینی ئه‌م فیلم‌ه حه‌ز ده‌که‌یت ئه‌و رۆحان‌ه
ده‌بینرێت ،چونکوو هیواکان بەدینەهاتوون .له‌م
نه‌بین ،هه‌ر به‌رهه‌مهاتنی فیلمێکی وه‌هاش ده‌توانێت
مردوه‌کان دهگهڕێنهوه و ناو و زمان و جل وبه‌رگیان
هه‌بن له شاره‌کانماندا و ئێمه هێند بێبه‌رگری و ته‌نیا
نیشانه‌ی داوای زیندووه‌کان بێت بۆ یارمه‌تییه‌ک که هه‌بێ و بشتوانن خۆیان به قه‌رزداری نه‌زانن.
46
ناوکۆییانه‌دا زیندوه‌کان به‌ردەوام و زیاتر بۆ الی
لێ قه‌رز ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن درێژه بده‌ن و
یه‌کیه‌تی خۆیان بپارێزن .له ناوکۆیی ئایینیدا ئهمه،
بۆ نموونه ،وهک بۆنه‌ی قوربانی ره‌نگده‌داته‌وه .له
ئایین‌ه ئیبراهیمیه‌کاندا چرکه‌یه‌کی بونیادنه‌ر ههیه
پێو‌ه به‌ستراوه ،به‌م شێوه‌ش ده‌توانین الیه‌نی
واته ئه‌و چرکه‌ی که تێیدا قوربانی له مرۆڤهوه
پێوه‌ندیی رزگاریی به هه‌ر دوو جیهانه‌و‌ه لێکبده‌ینه‌و‌ه
مرۆڤ ده‌هێنرێت ،ئه‌م چرک‌ه له مه‌سیحیه‌تدا وهک
که ئه‌مه‌ش به پێچه‌وانه‌ی هه‌ر روانگه‌یه‌کە که رزگاریی
ئایینه‌کان بۆی دهگهڕێنهوه و چرکه‌یه‌کی رزگاریده‌ره، ده‌گوێزرێته‌و‌ه بۆ حه‌یوانێک و واز له قوربانیکردنی قوربانیبوونی عیسا بۆ هه‌موو گوناهه‌کانی مرۆڤایه‌تی و داوا بۆ بڕانه‌وه‌ی شه‌ڕ خۆی نیشان ده‌دات ،عیسا
وهک دوایین قوربانی.
مردووه نیگه‌رانه‌کان ،هاوکات و ههمیشه خۆیانن و
جیسمانیی مه‌عاد الی تیۆلۆژیای جوو -مه‌سیحی و
و به‌سترانه‌وه‌ی رزگاریی به الیه‌نی ماددیه‌و‌ه ببینین، ته‌نیا به جیهانی دوای مردنه‌و‌ه ده‌به‌ستێت ،هەر ئەم
روانگە توانای ئەوەشمان پێدەدات رەخنەی کۆی ئەو روانگانە بکەین کە رزگاریی بە ئاخرزەمانێکەوە
دەبەستن ،ئاخرزەمانی ئایینی بێت یان دێترمینیستیی تیۆری مارکسیستی ،یان بەهەشتی بەرەبەرەی
شتێکی زیاتر له خۆیان ،خۆیانن و شتێکی زیاتر له
نیۆلیبراڵ ،کە هەموویان رزگاریی یان بەختەوەریی
ناوێکی به‌تاڵه ،وهک ناوی حه‌قیقه‌ت و هیوا خۆیان،
بۆ پاساودانی رەنجی ئێستە .پۆلی پیرۆز ،پێش
ناوه‌که‌یان ،ناوێک که نه‌ک پڕ ،به‌ڵکوو به پێچه‌وانه‌و‌ه
دەبەستنەوە بە دوارۆژێکی دوورەوە ،ئەمەش تەنیا
بۆشاییه‌ک‌ه که داوای درێژه‌دان و روبه‌روبونه‌و‌ه
دوو هەزارساڵ ،ئەم فێلەی وەها بەرپەرچ‌دایەوە کە:
و له نه‌بووندا ماوه‌ته‌وه ،ئه‌و دوا وته‌ی‌ه که رهنگه
دزیک بە شەودا ".ئەم رستە الی والتێر بنیامین
بۆیان ،ئه‌و شته‌ی که دڵ‌لەدوایان ده‌کات و ناهێڵێت
ساتێک درگایەکە لێیەوە مەسیحا دێتە ژوورێ".
له‌گه‌ڵی ده‌کات ،ئه‌و شتهیه که مردوه‌کان بۆی مردوون
مردوه‌کان فریای وتنی نه‌که‌وتن و نه‌کرای‌ه وشه و رسته ئاسووده بمرن و که‌چی ئاسووده‌یی زیندوانیشی
" براکانم ،پێتانی بڵێم ،رۆژی گەورەمان دێت ،وەک بەم شێوە دادەڕێژرێتەوە کە " هەر چرکەیەک ،هەر خاڵی گرنگتریش ئەویە دەمکاتی کرداری هاتن لە
الیەنی رێزمانییەوە لە هەر دوو دەقەکەدا رانەبردوو و ئێستەیە ،نەک داهاتوو .ئەم چرکە مەسیحاییە ،کاتی رزگاریی ،لە دلێ کاتدا و لەم جیهانەدا وەک دڵێک
لێدەدات و کاتی ئاخرزەمان رادەگرێت .رامان لەم
وێنەی دواتر کە بنیامین لە ناوکۆیی شۆڕشی ١٨٣٠ ی پاریسدا ،کاتێ راپەڕیوان لە هەموو الیەک تەقە لە سەعاتی سەر تەالر و مەیدانەکان دەکەن ،دەتوانێت
بۆ تێگەییشتن لەم ئایدیا یارمەتیدەر بێت ،ئەوە ئایدیای کە شایەتحاڵێک بەم جۆرە دەیهونێتەوە:
" کێ بڕوای دەکرد؟ دەڵێن ئێستە لە پاردەی هەر کۆشک و تەالرێک ،یووشعی نوێ ،چما لە خودی کات تووڕە بن ،تەقە لە میلی سەعاتەکان دەکەن بۆ ئەوەی رۆژ رابگرن"[.]1
benjaminڤالته‌ر بنیامین
47
مانایەکی دیکەی ئەم بڕوا کەونینە بەم شێوە روون
بنیامین لە رەخنەی سوسیال دیمۆکراسیی کاتی
ئیمکانی رزگاریی هەیە و کێ بۆی دەگەڕێ دەبێ
دیمۆکراسی وای بە باش زانی دەوری رزگارکەریی
دەبێتەوە :تەنیا لە جیهانی زیندواندایە کە ئەگەر و لێرە و لەم جیهانەدا ئەزموونی بکات ،لە کاتێکدا کۆی
ئەو گوتارانەی روویان لە داهاتووە ،زەمەن الیان بێکۆتایە.
خۆیدا باسی دەکات .ئەو نووسیویەتی ":سوسیال نەوەکانی داهاتوو بداتە چینی کرێکار ،بۆ ئەوەی
بن و بنچینەی گەورەترین هێز و بڕستی ئەم چینە
دەربێنێت .راهێنان بۆ ئەم دەورە ،وای لە چینی کرێکار کرد هاوکات هەستی رق و خۆبەختکاریی
بۆ بەرگەگرتنی ئەو بۆشاییەی ئەم هیوا بەجێماوانە،
بدۆڕێنێت ،چونکوو ئەو سەرچاوەی تێکڕای ئەم دوو
زیندوانەوە ،زیندوان یادیان دەکەنەوە و بۆنەیان بۆ
ئازاد ،وێنەی باب‌وکاڵی کۆت و بەندکراوە"[.]2
ئەم چرکە مەسیحاییانە ،دەیکاتە نێو جیهانی سازدەکەن .به‌اڵم هێمایینکردنه‌وه ئه‌و شت‌ه نییه که
ئه‌وان داوای ده‌که‌ن و ئهمه رزگاریان ناکات ،چونکوو هێمایاندن خۆی ههوڵه بۆ بێ مه‌ترسیکردنه‌و‌ه و
هەستە دەژیەنێت ،پتر لە وێنەی نەوەی لە کۆت و بەند
لەم ناوکۆییەدا دەتوانین گەلێ گوتاری دیکە
بدۆزینەوە کە لەم چرکە دەدەن ،ئەو چرکانەی
خۆالدان له داوای ئه‌وان بۆ رزگارکردنیان ،خۆالدان‌ه
خۆراگریی کە بە رێکەوت بەرنەبوونەوە بۆ داهاتووی
به‌رامبه‌ر جیهانی ناڕزگار و ئایدیا به‌دینه‌هاتووه‌کان.
کاتێکدا خودی ئەم بەرنەبوونەوەش پێویستی بە
له به‌رپرسایه‌تی به‌رامبه‌ریان که هه‌مان به‌رپرسایه‌تی‌ه
زیندوه‌کان ،مردوان هێمایین ده‌که‌نه‌و‌ه و ده‌یانکه‌ن‌ه
هێمایه‌که‌وه ،په‌یکه‌ر‌ه یان بۆنه‌یه‌ک یان ناوێک و،
به‌مه‌ش له نه‌ستی خۆیاندا دهیانهوێت لهو نیگه‌رانیی‌ه ئازاد بن که نیگه‌رانیی مردوه‌کان تووشیانی ده‌کات
و هه‌م خۆشیان دڵنیا بکه‌ن که شتێکیان کردووه،
هێمایینکردنه‌وه‌ی مردوه‌کان تا کاتێ جیهان نارزگار‌ه
ته‌نیا ههوڵه بۆ کوشتنه‌وه‌ی دوباره‌یان و پاڵنانیان
به‌ره‌و بیرچوونه‌وه.
نیگه‌رانیی مردوه‌کان ،ئه‌م هاوکێشان‌ه تێکده‌دات،
ئەوان به ئاماده‌یی خۆیان تۆوی ئه‌و شت‌ه له زه‌مه‌نی
ئێمه‌دا ده‌چێنن که ده‌توانێت هاوکێشه‌کانمان تێکبدات
و بیرمان بێنێته‌و‌ه که به‌راستی هێشتا له زه‌مه‌نێکی نارزگاردا ده‌ژین .
ئەم دواخستنەی رزگاریی بۆ ئاخرزەمانێک 48
و
کاتێکی نادیار ،وێنەیەکە لەو شتەی
نادیار و پشت نەکردنە رزگاریی پێوە بەندە ،لە
بڕێک پێداگریی و توندوتیژیی سووژەیە بەرامبەر بە
پڕۆتێستی مه‌ده‌نیان‌ه ..سوستێم ده‌بێت بڕوات ،پاشان ئێمه ئاکوپی له
خۆی ،گوتارێکی سەرەکی ئێستە بە کەرەستەکانیەوە،
ئەو کۆی زمان و ماناکانی تووشی بەگژاچوونەوە
قوربانی دەستەوەستان بەرهەم بێنێ /پێشان بدات،
و بێ پرسیار و ترسی بنچینەیی بەردەوام بن .بە
بە ماشینی میدیاوە لە کاردایە کە هەموومان وەک بیرکردنەوە لەم ماشینە و گوتار و دەرکەوتەکانی
یەکێکە لە رێگەکانی بەرنەبوونەوە بۆ ئەو بۆشاییەی کە نەوەستان بەرامبەر بای روو لە داهاتوو دەتوانێت تووشمانی بکات و بمانبات بۆ شوێنێک کە لە
سووژایەتی دابماڵرێین .ئەم بەشانەی دیکەی ئەم نووسینە هەوڵێک دەبن بۆ رامانی زیاتر لەو بۆشاییەی
بەڕیوەیە -ئەگەرچی وا دیار بێت تێمانپەڕاندووە -و بە جۆرێک خۆدزینەوەشە لە سیمایەک کە هەر لە
سەرەتاوە لەم نووسینەدا ئامادەیە ،بەاڵم روبەروبونەوە
لەگەڵی و دوانی راستەوخۆ لێی زەبردار و ترۆماتیکە
و کاری نووسین لێرەدا دەبێتە دۆزینەوەی رێگەیەک بۆ دووربوونەوە لەو زەبرە و سواڕنەوە لە دەوری، با ئەو سیما خۆی خودی نووسینیش تووشی
هەڵوەشانەوە و پچڕان و بگرە وەستان بکات ،چما
دەکات و ناهێڵێت زمان و سووژە بە دڵی خۆیان ناچار ئەم بەشانەی دوایی ئەم نوسینە لەگەڵ ئەوەدا
کە تا ئێرە گوتران تەنیا بە هاودڵی و نیشانەیەک دەکرێت پێکەوە ببەسترێن:
له که‌مپه‌کانی قڕکردن و راگرتنی زۆرەملیی
نازیەکاندا ،سێ جۆری زیندانی دەکرا بناسرێنەوە:
ده‌سته‌یه‌ک زیندانیانی ئاسایی بوون ،ئه‌وانه‌ی کاری زۆره‌ملییان ده‌کرد و ناڕه‌زایی خۆیان
ده‌پاراست ،ئه‌گه‌ریش نه‌یانتوانیبا ئه‌م ناڕه‌زایی‌ه
رابگه‌یه‌نن ،النیکه‌م هه‌ندێجار خۆیان به کوشت ده‌دا
تاکوو بۆ دوو جۆری دیکه‌ی زیندانی دانه‌به‌زێن.
دوو ده‌سته‌که‌ی دیکه بریتی بوون له ئه‌وانه‌ی که هاوکاریی نازیه‌کانیان ده‌کرد و ده‌بوونه پاسەوانی
زیندانیه‌کانی دیکه ،لووتکه‌ی ئه‌مان‌ه ئه‌و گرووپه
بوون که نازیه‌کان پێیان ده‌گوتن ساندێر کۆماندۆ یان گرووپی کاری تایبه‌ت ،که الی پریمۆ لیڤی، یه‌کێک له شایه‌تانی ئاشڤیتز ،ته‌واوترین ده‌رکه‌وته‌ی
هه‌رێمێکی خۆڵه‌مێشییه -ئەوێ کە قوربانی و جەلالد دەگۆڕێن بۆ یەکتری و لەیەک جیاناکرێنەوە -که ئه‌و
له ئاشڤیتزدا دۆزیویه‌ته‌وه " :،ئه‌م گرووپه ،ئه‌ركی بردنی زیندانیه رووته‌كان بوو به‌ره‌و مه‌رگیان
له ژووری گازدا و پاراستنی نه‌زم و ده‌ستوور له نێویاندا؛ پاشان ده‌بوا ته‌رمه‌كان رابكێشنه ده‌ره‌وه،
کە ئەسیدی سیانۆتیک خاڵ و پەڵەی ئاڵ و سەوزیان سه‌رخستبوون و ،لەبەر فوارەکە بیانشۆن؛ دڵنیا
بن له‌وه‌ی هیچ شتێكی بەبایه‌خ له هیچ
كون و
قوژبنێكی له‌شیاندا نه‌شاراوه‌ته‌وه؛ ددانه زێڕەكانیان لە پووکەوە ده‌رده‌هێنا؛ قژی ژنه‌كانیان ده‌بڕیه‌وه و به كلۆریدی ئامۆنیۆم ده‌یانشۆرده‌وه؛ ده‌یانهێنان بۆ
توونی سووتاندن و چاودێرییان ده‌كردن
ه‌دژی بانکرکان
49
تاكوو ته‌واو ده‌سووتان؛ له دواییشدا ،توونه‌كانیان
ئاسڤیتز ،لە بیرەوەریەکانیدا لە سەر ئەم سیما دەڵێت ":
وێناکردنی ئەم گرووپە الی شایەتەکان گەورەترین
به‌ندییه‌ی که وازی له جه‌نگان هێنابوو و هاوڕێکانی
له خۆڵه‌مێش به‌تاڵ ده‌كرده‌وه"[ .]3تەنانەت هەر تاوانی ناسیۆنال سوسیالیزم بووە .لێڤی نموونەیەک
لەم گرووپە و زیندێنانیان دەگێڕێتەوە ،نموونەیەک کە الی ئەو کۆی وەحشەتی کەمپی لە خۆگرتووە.
ميكلۆس نازله‌ی ،یەکێک لە دوایین بەجێماوانی ئەم گرووپە تایبەتە ،ده‌گێڕێته‌وه كه له ماوه‌ی وه‌ستانێكی «كار»دا به‌شداری له پێشبڕكێيه‌كی فوتباڵ له نێوان
ئێس .ئێسه‌كان و نوێنه‌ری ساندیر كؤماندۆدا كردووه « :ئێس .ئێسه‌كانی ديكه و ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی تاقم كه خه‌ريكی پشوودانن له يارييه‌كه‌دا ئاماده‌ن؛ اليه‌نگری ده‌كه‌ن ،مه‌رج ده‌به‌ستن ،چه‌پڵه لێده‌ده‌ن و ياريوانه‌كان هان ده‌ده‌ن .چما له درگانه‌ی جه‌هه‌ننه‌مان، يارييه‌كه له شيناوه‌ردی گونده‌كه‌دا گه‌رمه [.»]4
ئه‌وه‌ی له ژارگۆنی که‌مپدا پێی ده‌گوترا موزولمان ،ئه‌و
وازیان لێی هێنابوو و له وشیاریی ئەودا جێگه‌یه‌ک
نه‌مابوو تێیدا خێڕ و شه‌ڕ ،سووک و مه‌زن ،مینۆکی
و نامینۆکی ،توانیبایان به‌رانبه‌رکێ بکه‌ن .ئه‌وه‌ی که چی نه‌بوو جگه ته‌رمێکی بزۆک ،کۆیه‌ک له کرده‌ی
فیزیکی له دوایین ته‌کانه‌کانیدا[".]6
لێڤی بەم چەشنە شایەتیان لە سەر دەدات " :دوودڵ
بووی پێیان بڵێی زیندوو :راڕایت بەو مردنە بڵێی
مردن کە ئەوان لێی ناترسێن ،چونکوو زۆر لەوە
ماندووترن لێی تێبگەن .ئەوان یادەوەریی منیان بە ئامادەیی بێسیمایان تەنیوە و ،ئەگەر توانیبام کۆی
شەڕری کەمپ بگوشمە نێو یەک وێنەوە ،ئەوا ئەم بینینە ئاشنا هەڵدەبژێرم :مرۆڤێکی الواز ،ئەنیە
ئاگامبن لە سەر ئەم بینینەی نازلەی دەڵێت":
تێکچوو و شان چەماوە ،نە سیما و نە چاوانی
ساته‌وه‌خته ئاساييه وه‌ك وه‌حشه‌تی حه‌قيقی كه‌مپ
شاهیدان موزوڵمانی دۆخێک بوو تێیدا کەسان
من ،وه‌ك شايه‌ته‌كان ،له باتی ئه‌و پێشبڕكێ ،ئه‌و ده‌بينم .چونكوو ئێمه واده‌زانين كۆمه‌ڵكوژی به‌سه‌ر
چووه ،هه‌ر بۆيه‌ش ئه‌گه‌ر كوشتار و كۆمه‌ڵكوژی
هه‌ر ئێسته لێر‌ه و له‌وێ ،له پاڵده‌ستماندا دووپات بكرێته‌وه ،المان گرنگ نييه .به‌اڵم ئه‌م يارييه قه‌ت
كۆتايی نايه‌ت؛ چما قه‌ت نابڕێته‌وه .ئهمه په‌يامی ره‌به‌ق و ئه‌به‌ديی «هه‌رێمی خۆڵه‌میشی»يه ،په‌يامێك كه به هيچ كات و شوینێكه‌وه نه‌به‌ستراوه و له هه‌موو
كات و شوێنێكه[."]5
به‌اڵم هێشتا گرووپبه‌ندییه‌کی دیکه‌ش ههیه،
گرووپێک له به‌ندییان که له هه‌رکه‌مپێک ناوێکی تایبه‌تیان هه‌بوو" :مردووی زیندوو"" ،مرۆڤی مۆمکرد"" ،مانکەن" -له ئاشڤیتز پێیان ده‌گوترا
50
"موزولمان" .ئامێری ،یەکێک لە بەجێماوانی
چییان لە بیر و وریایی نەدەنواندەوە"]7[.
بۆ
چیدی مرۆڤ نەبوون ،ئەگەر حەیوانیش نەبوون":
موزولمان ئەو سنوورەی دەنواندەوە کە تێیدا مرۆڤ
دەخزێتە نێو نا-مرۆڤەوە[ ". "]8موزولمان بوویەکی پێناسەنەکراوە ،کە لە توێیدا نەک هەر مرۆڤێتی و
مردووه‌کان نوێنه‌رایه‌تیی هیوایه‌ک ده‌که‌ن ک ه تا چرکه‌ی مردنی ئەوان هێشتا به‌دی نەهاتووە
نا-مرۆڤێتی ،بەڵکوو ژیانی رووەکئاسا و ژیانی پێوەندیانە ،دەروونناسی و ئەخالق سیاسەت و
پزیشکی ،ژیان و مردن پێکدادەچن ،بێ کۆتاییەک
بۆ ئەم بەردەوامییە [ ."]9بەم شێوەش لەو دۆخە دوایینەدا کە لە کەمپدا ناسرا ،دەسەاڵت توانی نیشان بدات کە چۆن مرۆڤ دەکرێت لە نامرۆڤ
جوێ بکرێتەوە " :کەمپ وەک دۆخی دوارادە ی تەواو ،رێگەی دا ئەوەی مرۆییە لە ئەوەی مرۆیی
نییە جیابکرێتەوە ،رێگەی دا موزولمان لە مرۆڤ بناسرێتەوە [."]10
دەگەڕێینەوە بۆ وەسفێکی
تەواتری گرووپەکە الی لێڤی ،ئەوەی ئەو پێیان دەڵێت
خنکاوان ":خنکان ساناترین رێگەیە .ئەوەندە بەسە کەسەکە مل بە کۆی فەرمانەکان بدات ،تەنیا پشکە خواردنی دیاریکراو بخوات و پێڕەوی یاسا و رێساکانی کەمپ بکات .بە ئەزموون دەرکەوتووە بە
دەگمەن کەسێک بەم شێوە زیاد لە سێ مانگ بەرگەی گرتبێت .ئەمە چیرۆکی کۆی ئەو موزوڵمانانەیە
نێردرانە ژوورەکانی گاز :ئەو بە نسێوەکەدا چوونە
داگەڕا تا گەشتنە بن...ئەم موزوڵمانانە ،بڕبرە پشتی
کەمپن :ئاپۆرەیەکی بێناونیشان ،بەردەوام هەمان و بەردەوام لە گۆراندا ،ئەو "نا-مرۆڤ" انەی بێدەنگ پێهەڵدەگرن و کار دەکەن ،نووری ئیالهی لە ناخیاندا
کوژاوەتەوە و هیند زڕ و بەتاڵ بوونەوە کە تەنانەت هەستی ئازاری مرۆییان نەماوە .دوودڵێن پێیان بڵێین
زیندوو ،دوودڵین پێیان بڵێین مردوو. "]11[... .
بەاڵم موزولمانان چییان دۆڕاندووە کە نا-مرۆڤن.
لە دڵی ئەمەشەوە دەتوانین ئەم پرسیارە ترسێنەرە
دەرهاوێژین کە مرۆڤ تا کوێ قابیلی دابەزاندنە و سنوورەکانی مرۆڤبوون تا کوێن ،ئەگەرچی پێشتر
دەبێ ئەوە بڵێین کە خودی ئەم پاڵنانەی مرۆڤ تا ئەم شوێنە گەورەترین تاوانێکە هەر سیستمێک دەتوانێت بیکات.
بۆ روونکردنەوەی زیاتری باسەکە ،یان
دروستر ئەوەی کە بۆ راکردنی زیاتر لەم پرسیارە و کەمکردنەوەی ترس بەرامبەر روبەروبونەوە
لەگەڵی ،گەاڵڵەی رۆمانێکی کورتی سامۆئێل بێکێت دەگێڕمەوە :لە رۆمانی مێرسیێ و کامیێ دا بێکێت باسی ژن و پیاوێک دەکات کە دوچەرخەکەیان بە شیشبەندی وێستەگەیەکەوە دەبەستنەوە بۆ ئەوەی نەدزرێت ،بەاڵم هەر جارە کە دێنەوە دز پارچەیەکی
دوچەرخەکەیان بردووە و ئەو پرسیارەی کە لێرەوە
سەوز دەبێت ئەمەیە کە جەوهەری دووچەرخەکە چییە و شتێک چەندەی لێبکرێتەوە هێشتا خۆیەتی و
دوچەرخەیەک تا کوێ دووچەرخەیە؟
تەنیا لە جیهانی زیندواندایە کە ئەگەر و ئیمکانی رزگاریی هەیە و کێ بۆی دەگەڕێ دەبێ لێرە و لەم جیهانەدا ئەزموونی بکات ،لە کاتێکدا کۆی ئەو گوتارانەی روویان لە داهاتووە، زەمەن الیان بێکۆتایە.
لە
51
کەمپەکاندا ،یان لە دۆخی کەمپدا بە مانای ئەو شوێنەی
رووت ،مانای ئیرادەکردنە بەرامبەر داخزان بۆ پلەی
تێیدا هەر شتێک قابیلی رودانە ،زیندانییان و نمونەی
دەزانێت یان پیرۆزبوونەکەی چی لە ژیانی بابەتیی
کە مرۆڤ لە ناوەرۆکی سیاسی بەتاڵدەکرتەوە و بااڵیان ،واتە موزوڵمانان ،لە چی بەتاڵ دەکرانەوە و
بە کورتی لە دۆخی کەمپدا مرۆڤ تا کوێ مرۆڤە؟
حەیوانی ،ئەگین ئەو گایەی کە دەپەرسترێت چی لەمە ئەو دەگۆڕێت؟
لێرەدایە سیاسەت لە پیڕەوکردنی سیستمێک
بۆ وەاڵمی ئەم پرسیارە دەتوانین ب ۆ دوو پێناسه‌ی
زیاترە ،لێرەدا ناوەرۆکی سەرنجەکەی لێڤی سەبارەت
ده‌وڵه‌ت شاری سیاسی واتە ئاتێندا بەرهەمهاتوون،
دەدات " :خنکان ساناترین کارە .ئەوەندە بەسە بە
یەکەمین بۆ مرۆڤ بگەرێینەوە که له ناوکۆیی یه‌که‌م لە یەکەم پێناسەدا مرۆڤ وەها پێناسە کراوە :
مرۆڤ حەیوانێکی سیاسییە .لەم پێناسەدا هاوکاتی
پشتراستکردنەوەی هاوبەشیەکانی مرۆڤ لەگەڵ حەیوان ،واتە ئەو خاڵە بیۆلۆژیکانەی مرۆڤ و حەیوان
پێکەوە دەبەسنەوە ،شتێکی دیکە لە مرۆڤدا ئاماژەی بۆ کراوە کە سیاسەتە ،واتە لێرەدا مرۆڤ الیەنێکی زیاتر لە حەیوانی هەیە و ئەم الیەنەی دیکەش نەک
شتێکە بە مرۆڤ زیاد بووبێت ،بەڵکوو ئەو شتەیە
کە فەزای حەیوانی و ژیانی رووتی بیۆلۆژیک لەت دەکات و درزێک دەکاتە ئەم
نێوان
دوو
جۆرە
چیدی
بریتی
ژیانەوە .بە پێی ئەم پێناسە،
سیاسەت
نییە لە هونەری ئیدارەدانی
کۆمەڵگا یان یاری بە هێز و ئیمکان ،بەڵکوو جێگەیەکی ناوەندیتر وەردەگرێت و
دەبێتە پێناسەکەری مرۆڤ،
بەم شێوەیە سیاسیبوون مانای دووری و نزیکی
نییە لە دەزگاکانی هێز و
دەسەاڵت ،بەڵکوو بریتیە لە پاراستنی ئیرادە بۆ
52
دانەبەزان بۆ ژیانی
بە موزوڵمانەکان رێگە بە سەیرکردنەوەی دووبارە
گوێی هەموو فەرمانەکان بکەیت ،تەنیا بەشە خواردنی
دیاریکراو بخۆیت و پێڕەوی یاسا و رێساکانی کەمپ بکەیت .ئەزموون دەریخستووە بە دەگمەن کەسێک
بتوانێ زیاد لە سێ مانگ بەم شێوە بەردەوام بێت. ئەمە بەسەرهاتی هەموو ئەو موزوڵمانەیە کە نێردرانە زوورەکانی گاز".
بە پێی پێناسەی دووهەم ،مرۆڤ ئاژەڵێکی
قسەکەرە ،ئەم پێناسەیەش دیسان هاوکاتی سەلماندنی ها و بە شیە کا نی و
مرۆڤ
حەیوان
تایبەتمەندییەکی دیکە
بۆ مرۆڤ دیاریدەکات
کە
ژیانی
دیسان
ئەمیش
ئاژەاڵنە
لەت
دەکات و مرۆڤ دەکاتە حەیوان
و
شتێکی
زیاتر ،بونەوەرێک کە
هاوکاتی تایبەتمەندیی
بیۆلۆژیک
قسەش
دەکات .ئەم پێناسە،
لە پێناسەی الکانی بۆ زمان نزیکە ،واتە ئەو
پێناسەی کە بە پێی ئەو
زمان تەنیا کەرستەیەکی رووتی پێوەندیی نیە ،بەڵکوو
نە-زمان ،واتە بۆ زمانێک کە چیتر نەک دەروازەی
کە هیچ هەست بە شوناسێکی تێدا نییە ،قۆناغێک
سووژایه‌تی و دابەزین بۆ پانتاییەکی دیکە ،ئەم پانتا
دابڕێنەری مرۆڤە لە قۆناغی ریال ،واتە ئەو قۆناغەی
ئەگەرچی بێنوقسانە ،بەاڵم هیچ سووژەیەکیشی تێدا نییە ،چونکو سووژە تەنیا تایبەتە بە قۆناغی دوای
ریال و چوونە نێو پانتای هێمایینەوە ،واتە ئەو کاتەی کە مرۆڤ دەبێتە بوونەورێکی زماندار دەتوانێت
هەست بە سووژایەتی خۆی و جیاوازیی خۆی لە ئەوانیدی بکات .کەچی بۆ ئەمەش پێویستە مرۆڤ لەم
قۆناغ‌ه داببڕێت و ئەم دابڕانەش دابڕانێکە ئازاراوی
و مرۆڤ وەک نوقسانێک ئەزموونی دەکات ،واتە زمان ئەو شتە نییە کە بە مرۆڤ زیاد دەبێت ،بەڵکوو
مرۆڤ بۆ بوون بە کەسێک کە دەتوانێت بڵێت "من"، دەبێ مل بە نوقسان و دابڕان بدات ،ئەم دابڕانەش رێک لە ناخی خودی زمان خۆیدایە ،واتە "خود" بۆ
ئەوەی ببێتە بوویەکی بەژیار و شارستانی ،دەبێ
مل بەم دابڕانە بدات و بچێتە پانتای هێماین یان پانتای زمانەوە ،کەچی زمان هەر خۆی نوقسانەکەیە
و ئێمە زمان وەک زەبرێک ئەزموون دەکەین، زمان نەک دەروازەی چوونە نێو پانتای هێمایین، بەڵکوو خودی دابڕانەکەیە .ئێمە زمان وەک زەبر
و دابڕانێک ئەزموون دەکەین ،نەک وەک شتێک کە پێمان زیادبووبێت.
بەاڵم لە دۆخی نائاسایی کەمپدا ،لە زینداندا ،لەو
شوێنەدا کە دەست بۆ دوایین تواناکانی خۆڕاگریی سووژە لە دانەبەزین بۆ دۆخی ژیانی رووت دەدرێت،
ئەوەی موزولمان و زیندانی بەردەم ئەشکەنجە و پەنابەرانی بێزمان ئەزموونی دەکەن ،زمانی مرۆڤ
دەبێتە پانتای گێڕانەوەی بۆ پانتای پێش هێمایین، بۆ پانتاییەک کە لێڤی دۆزییەوە ،پانتای خۆڵەمێشی:
شوێنێک کە زمان تێیدا هەیە ،بەاڵم نە –زمانە ،واتە
وەک جەستەی کە نە-مردووە ،ئەمیش دابەزیوە بۆ
چوونە نێو ژیار بەڵکوو دەروازەی دەرچوونە لە
دەکرێت لە یەک وشەدا ئاشکرا ببێت.
کەسایەتیەکەی رۆمانی ١٩٨٤بەم شێوە ئەمە
ئەزموون دەکات :دوای ئەشکەنجەیەکی زۆر داوای دوایین شتی لێدەکرێت ،دوایین شتێک کە وەک
شتێکی نهێنی بۆ خۆی هەڵیگرتووە و شوناسی خۆی پێوە بەستوەتەوە ،ناوی کچەکەی دەزگیرانی کە کۆی
ماوەی ئەشکەنجە نەیدرکاندووە و پاراستوویەتی، واتە ئەو ناوە نهێنیەی سووژایەتیی ئەوی پێوە بەندە، بەاڵم کاتێ ئەشکەنجەکە دەگاتە لووتکە و جرجەکانی
لێ نزیک دەکەنەوە ،چیدی بەرگە ناگرێت و ناوەکە دەڵێت ،ناوی کچەکەی دەزگیرانی و ،داوا دەکات کە
نەک خۆی بەڵکوو ئەو کارە لەگەڵ کچەکە بکەن .ئەو ناوەکە دەڵێت ،بەاڵم دوای ئەم وتنە رزگار نابێت، بەڵکوو بەم شێوە ئەزموونی دەکات " :لە جرجەکان
دوورکەوتەوە و بە قوواڵییەکی گەورەدا دەچووە خوارێ .هەر بە کورسیەکەوە بەسترابۆوە ،بەاڵم بە ژوورەکەدا ،بە ناو دیواری بیناکەدا ،بە سەر زەویدا،
بە سەر ئوقیانووسەکاندا ،بە هەوادا ،لە ناو گێژاودا،
بە نێوان کاکێشان و ئەستێرەکاندا دەڕۆیشت و بۆ
هەمیشە لە جرج دوور دەکەوتەوە[ ["]12جەجت لە
منەوە].
ئەو ناوەکە دەڵێت ،بەاڵم رزگاریی نایەت و ،ئەوەی
دەدۆڕێت توانای سووژایەتییەتی .ناوەکە توانا و
چییەتی ئەوی پێوە بەند بووە و دوای وتنی ناوەکە
ئەو هیچی نامێنێت خۆی پێوە ببەستێ و بە دەروازەی زماندا دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی پێش زمانی ،بەاڵم ئەمە
قۆناغی مرۆیی نییە ،بەڵکوو لە ناوەرۆکی بەهایی و مانایی ،لە سووژەی مرۆیی ،بەتاڵە " :بۆ
53
یەکەمجار برای گەورەی خۆش ویست ".ئەمە ئەو
ملمالنێ کۆتایی هات .بە سەر خۆیدا سەرکەوت.
ئەوەی بۆ ئەشکەنجەچیانیان سەیر بوو ،ئەوە بوو
ئەم کەسەی تێدەکەوێت هاوبەشە لەگەڵ ئەو فەزای
دۆخە زمانیەیە کە موزولمانان ئەزموونیان دەکرد، کە ئەمان تەنانەت ناڕەزاییش دەرنابڕن.
رێبەری گەورەی خۆش ویست ."]13[.ئەو فەزای
پریمۆ لێڤی بۆ موزوڵمانان باسی دەکات " تەنانەت ئەگەر قەڵەم و کاغەزیشیان ببوایەت ،خنکاو ناتوانێت
وتمان زمانی مرۆڤ بەرهەمی هێمایینکردنەوەی
شایەتی بدات ،چونکوو مەرگی ئەوان پێش مەرگی
ژیار و بۆ سووژان؛ لە الیەکی دیکەوە وەک بینیمان
لە تێداچوون ،توانای چاودێرییان نەمابوو ،توانای
پانتایەکی پێش‌زمانیە و دەروازەی چوونیەتی بۆ نێو
زمان هاوکات دەروازەی دابەزین و گەڕانەوەیە بۆ پانتای پێش‌زمانی و بیۆلۆژیک .بەاڵم جگە لەم
الیەنانەی زمان ،مرۆڤ لە زماندا توانایەکی دیکەشی دۆزیوەتەوە ،کە بریتییە لە بێدەنگی .ئەوە تەنیا مرۆڤە کە دەتوانێت بە هەڵبژاردنی خۆی زمان بێدەنگ بکات
و بەم شێوە لە جەبری زمان رزگار ببێت .لێرەوە بە
تێکەڵکردنی پێناسەی یەکەم و دووهەم بۆ مرۆڤ،
خودی زمانیش ناوەرۆکێکی سیاسی وەردەگرێت کە بریتییە لەسەر بڕیاردان لە سەر گوتن و نەگوتن،
واتە ئیرادەی مرۆڤ بۆ زمان هەمیشە لە قسەکردندا
خۆی ئاشکرا ناکات ،بەڵکوو ئەوە قسەنەکردنیشە کە دەتوانێت دەربڕی ناوەرۆکی زمان بێت و سیاسیی
بکاتەوە ،بەم شێوە بێدەنگی سیاسیی دەبێتەوە و مرۆڤ دەبێتە ئەوەی دەتوانێت زمان بێدەنگ بکات،
ئەوەی دەتوانێت نەدوێت ،ئەمە رەهەندێکی نوێیە لە مرۆڤدا کە زیندانبان و ماشینی میدیا و گوتاری قوربانیسازیی پێکەوە لێیدەدەن ،ئەوان پێکەوە و
هاوکات دەڵێن " :دەبێ بدوێیت" ،نەدوان لە ژێر ئەم زەبرەدا ئەو رەهەندەیە کە زمان سیاسی دەهێڵێتەوە
و دەیبەستێتەوە بە سیاسەت و سووژایەتیەوە و زمان لە کەرەستان رزگار دەکات.
بیرهێنانەوە ،توانای بەراورد و خۆدەربڕین[."]14
با ئەم دۆخە لە پارادایمی سلوولەوە سەیر بکەینەوە:
کۆی هاوکێشەکانی دۆخی نائاسیی و کەمپەکان دەتوانین دیسان لە سلوولدا بخوێنینەوە .سلوول
ئەو جێگەیە تێیدا قوربانی لە دەرەوەی یاساوەیە، بڕیارە بۆ ژیانی رووت دابەزێت و تێیدا ناوەکە داوا دەکرێت و فەرمانەکە بە راشکاوی ئەمەیە ":دەبێ
بدوێت -".دیارە تۆقێنەرترین کاتیش ئەو کاتەیە
مرۆڤ بۆ ئەم سنوورە پاڵبنرێت ،سنوورێک لە داماڵران لە تایبەتمەندیی و چۆنێتیە مرۆییەکان زۆر نزیکە ،چرکەیەک ئەو دوو سنوورە کاڵدەبنەوە ،رەنگە ئەمە هەر ئەو فەزا خۆڵەمێشییە بێت تێیدا سیماکان بڕیارە تێکەڵ ببن .قسەکردن لەم چرکە ،ئەو چرکەی
کۆی قوربانی بەرامبەر کۆی مێژووی جەلالد دەبێتەوە
و بەرگری لەو شتانە دەکات کە جەوهەری مرۆڤ پێکدێن .گرنگیش راستی و قابیلی پێورانی ئەم
چرکە نییە ،بەڵکوو گرنگ پێداگرییە لە وزە و توانای
رزگاریدەریی ئەم چرکە .له‌م دۆخه‌دا توانایه‌کی دیکه
له زماندا سه‌رهه‌ڵده‌دات ،توانایه‌ک که زمان جارێکی
دیکه سیاسی دهکاتهوه ،واته توانای بێده‌نگبوون، ئه‌و کاته‌ی قوربانی ئاماد‌ه نابێت وشه‌ک‌ه بڵێت .لەم
ئەمەش هەر ئەو ناوەرۆکەیە رۆمانەکە پەرەی
دۆخەدا ،مادام قسه‌کردن مانای وازهێنان‌ه له ئایدیای
لە جرجەکان دوور دەکەوتەوە" و پاشان"
دابه‌زین‌ه بۆ پانتای تاریک ،که‌وات‌ه بێده‌نگی سیاسیی
داوە و دەتوانین جارێکی دیکە لێی رامێنین":
54
لەشیان دەستی پێکردبوو ،بە هەفتە و مانگ بەر
پێداگریی له زیاتربوونی مرۆڤ له بوونی رووت و
دهبێتهوه ،بێده‌نگی وهک ناوه‌رۆکی سیاسیی زمان.
گیراوە بۆ ئەوەی ناوێک بڵێت و لێرەوە خودی زمان
لێره‌دا به پێچه‌وانه‌ی پێناسه یه‌که‌مینه‌کە و الکان ،ئهوه
لە سەری دەبێتە مەترسی و گوشار ،ئەو زمانەی ئەو
که گرنگتر ده‌بێت ،لێره‌دای‌ه که سیاسه‌ت و زمان
هەر لەم چرکەشدایە کە زمان و سیاسەتێکی دیکەش
بێده‌نگیی‌ه که سیاسی دهبێتهوه ،بهشه نه‌وتراوه‌که‌ی‌ه و بێده‌نگی پێکهوه گڕده‌خۆنه‌و‌ه و نه‌وتراوه‌کانی قوربانیان گرنگتر ده‌بێت له وتراوه‌کانیان ،بەم
شێوەش سیاسه‌تی حه‌قیقی ده‌بێت به گه‌ڕان بۆ
تێگەشتن لەم بێدەنگیە و توانای ناخی ئەم چرکە و
دوایین وشه‌ی سه‌ر لێوی قوربانیان.
پێویستە زیاتر و هەمیشە لەم چرکە و لە سلوول
بدوێین ،النیکەم لەو شوێنانەی کە هێشتا سلوول بە زەقی سیاسییە و شوێنی داماڵرانە لە سیاسەت
دەبێت لێیەوە سووژایەتیی خۆی بە جێبهێڵێت ،بەاڵم
سەرهەڵدەدات ،لە شێوەی بێدەنگیدا ،سیاسەتێک تێیدا سووژە ئامادە نییە بگەڕێتەوە بۆ بوویەکی بێ
تایبەتمەندیی و بێ مەترسیی.
حاکم رەنگە نەزانێت زیندانی چی دەزانێت ،بەاڵم
دەیەوێت بزانێت چی دەزانێت ،ئەمەش زیندانی دەکاتە خاوەن نهێنییەک،
خاوەنی زیادییەک کە
بوونی و وێناکردنی حاکم/زیندانبان ئازاردەدات و
یان پاراستنی سیاسەت .سلوول بڕیارە مرۆڤ لە
دوو تایبەتمەندیی بەتاڵبکاتەوە ،دابەزاندنی بۆ پلەی
حەیوانیی بەرامبەر بوونەوەری سیاسی و لە الیەکی
دیکەشەوە زاڵبوون بە سەر بێدەنگیی زمانی قوربانیدا بۆ دابەزاندنی بۆ پلەی پێشزمانیی و بۆ پلەی هەمان
هۆمۆساکێر .راستە هیوای ئەویدییە کە بزوێنەری زمانە ،بەاڵم لە سلوولدا ئەویدی بە مانایەک نامێنێت
و زمان دەبێتە وتووێژیکی ناوەکی کە لە راستیدا چ نییە جگە بەخۆداچوونەوە و وەرگێڕانی زمان بۆ بێدەنگیی ،یان خنکانی زمان .زمان بە بێ بوونی
ئەویدیی بەرەو شێتی ملدەنێت ،بەرەو ئەو واقیعییە پێشزمانییەی کە سووژایەتیی تێدا نییە .بەاڵم ئەم
پرۆسە لە سلولدا دیسان ئاڵۆزتر دەبێتەوە .هەڵگری
ناوەکە ،دەبێ بە سەر ئارەزووی بوونەوەری زاماندار بۆ دوان لەگەڵ ئەویدیدا زاڵ بێت ،ئەو ئارەزووەی کە
وا دەکات کەسانێک شەیدای میدیا ببن ،میدیا وەک
ئەویدیی گەورە یان هەمان "براگەورە" ی هەنووکەیی. ئەوی لەم چرکەدا بڕیارە بگیرێت و لێیەوە دزە
بکرێتە نێو زیندانییەوە ،هەمان زمانە ،ئەو جەستەی
-george-orwellجۆرج ئۆرێل له‌کاتی نوسیندا 55
ئەوەی ئەو ناتوانێت بەرگەی بگرێت ئەوەیە ئەویدیی
تاکوو یووگا ،لە پائۆلۆ کۆئیلۆوە تاکوو مووزیکی
دەبێت بە هێنانە قسەی قوربانی بە سەریدا زاڵ ببێت.
هەر چەشنە نێوکێکی سەخت و رەقی نێو سووژە ،لیدانە
لەم دۆخەدا دەبینین دانەبەزان بۆ بوونی رووتی
و لەدواییدا داماڵینی سووژەیە لە ناوەرۆک،
بە نەوتنی ناوەکە و گۆڕینی زمان بۆ
و پێچەوانەکردنەوەی زمان و پرۆسەی سووژایەتییە.
خەریکە جۆریکی دیکە چێژ دەبات ،چێژێک کە ئەم
حاکم‌پەسەندی بێزەرەر ،پێویستی بە توندوتیژییەکە، قوربانی
بێدەنگی بەشێکە لە توندوتیژییەک ،توندوتیژییەک کە بەرگرییە لە شوناسی مرۆڤ‌مانەوە ،لە
سەردەمێکدا کە کۆی یاساکانی دەرەوە و نێو کەمپ و زیندان وەک یەک هەوڵیان شکاندنی دوایین خاڵی خۆڕاگریی سووژەکان و بێمەترسیی کردنەوەیە،
لێرەدا جۆرێکی دیکەی سیاسەت لە دایک دەبێت کە
پەیوەستە بە توندوتیژییەوە ،ئەو توندوتیژیەی کە هەر خۆڕاگرییەک هەڵگریەتی .ئەرکی بیرکرنەوەیە بەرگری لەم چرکانەی خۆراگری بکات و کۆی ئەو گوتارانە بناسێتەوە کە مرۆڤ دەگۆڕن بۆ موزولمان،
بەم ناوەرۆکەوە کە ":توندوتیژ مەبە ،ناوەکە بڵێ".
سوورپێساتان .ناوەرۆکی هەموو ئەمانەش لێدانە لە لە هەر چەشنە خۆڕاگرییەک بە ناوی توندوتیژییەوە پاڵنانیەتی بۆ ئەو فەزا تاریکەی ناخی سووژە خۆی
لەم ناوەشدا گەلێ جار گوتاری مافەکانی مرۆڤیش -
ئەگەر لە هەندێک نێوکۆییدا ناوەرۆکێکی رادیکاڵی
هەبێت -هەر بەمان دەگۆرێت بۆ گوتاری مافەکانی قوربانی ،چونکوو لە دواییدا پێداگریی زۆر لەسەر
ئەو گوتارەش دەبێتە هۆی توندوتیژی و خودی ئەو گوتارەش نابێت زۆر جیددی بگێرێت ،مەگەر نا ئەو
کەسەی ئایدۆلۆژیا زۆر جیدی بگرێت خۆی دەبێتە
کەسێکی مەترسیدار ،چونکوو ئایدۆلۆژیا پێویستی بە بڕێکی دیارینەکراوی سەرسەریگەرییە.
با لە ژێر تیشکی پارادایمی روبەروبونەوەی
جەلالد قوربانیدا ئەم گوتارە درێژە بدەین ،تا
بەاڵم ئەم چرکە ،لە دەرەوەی چوارچێوەی سلوول-
بزانین لە دواڕادەی لۆژیکیی خۆیدا بە کوێ دەگات.
یاساکانی ئەم دوو جیهانە یەک بن و لە راستیدا
کە بۆ دوان لە شتێک دەکێشرێت و لە دەرەوەی
چما سلوول خۆی لە دەرەوەش بەرهەمهێنابێتەوە و یەک جیهان بن و هەر ئەمەش رێگەمان پیدەدات
سلوول وەک پارادایم باس بکەین -جگە لە هێزی حاکم ،لە ئێستەدا لە الیەن گوتارێکی هەیمەنەدارەوە
لێی دەدرێت ،گوتارێک کە ئااڵی دژایەتی توندوتیژی
هەڵکردووە و ماشینی پیشەسازیی میدیایی ساپۆرتی دەکات و بەردەوام رایدەگەیەنێت ،گوتارێک کە بزانێت یان نا ،قووڵ رەگی لەو خاکەدایە کە حاکم و
سیستمی زاڵی لێوە دێت و زیاد لەوەی هەڵگرانی بیری
لێبکەنەوە لە بەری گوتاری حاکم دەخۆن -گوتارێک کە لف و کۆپیی پیشەسازیی مەعنەویی مۆدێرنە،
56
لە گاندییەوە تاکوو ئۆشۆ ،لە لەشجوانییەوە
مەبەستیشمان لە گوتار لێرەدا بریتیە لەو چوارچێوەی ئەو چوارچێوەوە چیدی شتەکانی دیکە رەوا نین
و بێبایەخ و نازانستی یان ناراستن .لەم نموونەدا، دەتوانین باسی ئەوە بکەین کە چ کردەوەیەکی
سیاسی لە دەرەوەی ئەم گوتارەوە بێت ،ئەوا ناوی تیرۆریست هەڵدەگرێت و رەوا نییە ( .ئەمە لە
ئاستێکدایە کە پێدەچێت خودی ئەلقاعیدەش کە ئەم وشەیەی بانگکردەوە نێو ئەدەبیاتی سیاسی ،درەنگ یان زوو ئەم وشە دژی دوژمنانی بەکار بێنیت).
جەلالد/حاکم داوای ناوەکە دەکات ،قوربانی شوناسی بەو ناوەوە بەستراوە ،ئەگەر نەیڵێت توندوتیژی
دەست پێدەکات و ئەمیش الیەنێکە لەو توندوتیژییە،
خاڵەکەش ئەمەیە :ئەم گوتارە لە دواییدا تەنانەت مافی
نموونەیەک لە تۆنی مۆریسۆن دەتوانێت باسەکە
جەالد/حاکم تەنیا لە سەر جەستە چڕدەبێتەوە ،جەلالد
لە رۆمانی جازدا لە زمانی ژنێكی رەشپێستەوە
بەرگری و خۆڕاگریش دەسڕێتەوە و لە دواییدا وەک
جەستە بە کار دێنێت بۆ ئەوەی قوربانی داببەزێنیت بۆ جەستەی رووت -کە وتمان موزوڵمانان نموونە
هەرە دیارەکەی بوون-
ئەم گوتارەش بە نەفیی
خۆراگریی ،بە نەفیی بەرگریی لە سوژایەتی هاوشانی گوتاری جەلالد کار دەکات ،نموونەی بااڵی ئەم گوتارە ئەو رستە لیبراڵەیە کە دەڵێت هێچ ئایدیایەک
بەوە ناشێت رەنجی بۆ بدەیت یان ئەشکەنجەی بۆ
ببینیت ،ئەوەشی لەم چوارچێوە و لەم یاسای یاریەدا
نەبێت ،لە الیەن حاکم و لیبرالەکان و الیەنگرانی
نەبوونی توندوتیژییەوە بە یەکسان لێی دەدرێت، چونکوو لە دواییدا مرۆڤی ئایدیال بۆ هەر سێکیان
ئەو بوونەوەرەیە کە تەنیا جەستەیەکی رووتە .کێیش دەیەوێت وەربگیرێت دەبێ پێداگریی نەکات ،یان
هەمان فرموولە بە ناوبانگەکە " :زۆر خۆت مەبە".
خنکان ساناترین کارە .ئەوەندە بەسە بە گوێی هەموو فەرمانەکان بکەیت ،تەنیا بەشە خواردنی دیاریکراو بخۆیت و پێڕەوی یاسا و رێساکانی کەمپ بکەیت
روونتر بکاتەوە ،ئەو خاڵێکی تەکاندەری دۆزیوەتەوە،
دەڵێ ":سپییەکان تەنیا ئەو کاتە دەتوانن شتێکیان خۆش بوێ کە بتوانن دڵێ بۆ بسووتێنن" .ئەم گوتارەش تەنیا یەک سووژە دەناسێتەوە کە ناوی " قوربانی" یە ،دیارە بۆ ئەمەش تەنیا یەک رێگە هەیە،
ئەوەی خۆت وەک قوربانی پیشان بدەیت ،واتە وەک شتێک کە پێشتر لە پرۆسەیەکدا هەموو دڕک و پەلی لێداماڵراوە ،بێمەترسیکراوەتەوە و ئێستە ئامادەی
خواردن یان دڵسووتاندنە ،ئەمە لۆژیکی زاڵی ئەم
روانگەیە و لێرەوە ئەم گوتارە دەبێتە راگری دۆخی
هەبوو ،لە گاندیپەرستانەوە تا لەشپەرستان دەکەونە
ئەم خانەوە ،ئەوان سەیری واقیع دەکەن و ئاخێک هەڵدەکێشن و ،تا قوربانیتر باشتر .بیریشمان بێت ئەوەی الی ئەم گوتارە مەنع دەکرێت توندوتیژیی
دەرەوەی یاسا و دەوڵەتە ،نەک توندوتیژیی دەوڵەتی،
نەک پۆلیس.
ئەم گوتارە داکۆکی لە نەگوتنی ناوەکە ناکات و
رێگەی خۆڕاگریش دەگرێت ،چونکوو توندوتیژییە، کەواتە ئەنجامی لۆژیکیی دیکەی ئەم گوتارە دەتوانین
لەم خاڵەدا کورت بکەینەوە کە " :هیچ ناوێک فێر مەبە".
هاوکاتی گوتاری قوربانیسازیی و دەرکەوتەکانی
کە تەنانەت گوتاری مافی مرۆڤیشی بە بەری خۆی بڕیوە ،پیشەسازییەک لە کاردایە کە بریتییە لە
میدیای لیبرال .ئەم پیشەسازییە هەیمەنەی بە سەر
کەشی هاوچەرخی سیاسیدا کردووە و خەریکی بەرهەمهێنانی سوژەی تایبەتی خۆیەتی ،بەاڵم لێرەدا
سووژە نەک بە مانای بکەر بەڵکوو بە مانای بابەتی رووتی هەواڵ و شیکاریە ،لەم پیشەسازییەدا
57
کە ئێستە هەندێ میدیای جیهانگیر نوێنەرایەتی
دەکەن -وەک بی بی سی و دەنگی ئەمەریکا- دیسان پێویستە بتوانیت خۆت وەک قوربانی پیشان
بدەیت و ،ئەوەی میدیایی دەبێتەوە قوربانییە نەک
سووژەیەکی خۆبەست و راپەڕیو ،چونکو ئەوان " بێ دڵسووتاندن ناتوانن خۆشیان بوێ" .ئەم ماشینە
بە دابەشکردن و لەتلەتکردنی پانتای سیاسەت، سیاسەتی گشتگیری سڕیوەتەوە ،دەرکەوتنی هەندێ زاراوەی وەک چاالکی ژنان ،هاوجنسخواز ،چاالکی کرێکاری ،خوێندکاریی و هتد ...لەم میدیایانەدا
نیشانەی بڕیارێکی رانەگەیەندراوە بۆ سڕینەوەی پانتا بچینەییەکە کە سیاسەتە ،ئەوەی سووژەی لە
سەر بەندە .بۆ ئەوەی میدیا بتبینێت و دانت پێدا بنێت دەبێ بتوانیت خۆت بێ دڕک و بێ رەگ ،بێ
کێشە و بێ توندوتیژی نیشان بدەیت ،لە دەرەوەی ئەمەوە ئەبێ وریا بیت ،ئەگینا بە تیرۆریست دەناسرێیت ( .نموونەیەکی هەیمەنەی ئەم ماشینە
زەبەالحە و گوتارەکەی هاوتەکی ،واتە قوربانیسازیی، ئەوەیە سەرکردەی پارتە کوردیەکانی رۆژهەاڵت، کاتێ باسی خۆراگریی کوردستان و شەڕ بەرامبەر
کۆماری ئیسالمی دەکرێت ،وەها دەدوێن کە کۆی
خەباتی مەدەنی و گاندیبازیی. تا ئێرەی ئەم نووسینە هاتووم ،بەاڵم هێشتا هیچ
کات الم کاتی روبەروبونەوەی راستەوخۆ نییە
لەگەڵ ئەو سیمای کە سیمای بنچینەیی پشتەوەی ئەم نووسینەیە ،ئەوەی بۆ من نموونەی پێداگریی لە سەر سووژەمانەوە و سیاسیکردنەوەی بێدەنگییە،
ئەو سیمای لە نەریتی ئەوانەدایە تەنیا یەک ژیانیان
هەیە و الیان سیاسەت گرێچنی هەر چرکە و هەر ساتی ژیان و گرێچنی مرۆڤبوونە ،نەک بڕی دووری
و نزیکی لە دەزگا و هێزی سیاسی دیاریکراو و،
سیاسەت فرەفۆرم و هەر چرکەیی دەکەنەوە .ئەم
نووسینە دەتوانێت بخایەنێت ،بەاڵم قەت ناتوانێت ئەو خەونە دابین بکات کە بگاتە وێنەکێشانی تەواوی
ئەو سیما و ئەو چرکە .ئەو سیما بۆ من فەرزادە.
لە فەرزاد جگە لەو نووسین و نامانەی کە ماون،
وەک سەباحی نەسری هاوزیندانی دەیگێڕیتەوە، دەفتەرێک ماوە ،دەفتەرێک کە تا ئێستە دیار نییە
لە کوێیە .ئەو دەفتەرە الیەنی بێدەنگی فەرزادە ،ئەو
الیەنەیە لە فەرزاد زیاترە ،کە گرنگترە لەو شتانەی
مافی خۆراگریی نەفی دەکەن و کە لێیان دەپرسرێت
بۆ چەکدارن -چما ئەمە تاوان بێت و چەکداری تەنیا مافی پۆلیس بێت -زمانیان پێکدادێت ،خێرا تەسلیم
دەبن و دەبنە چاالکی مەدەنی ،خۆیان پێشتر خۆیان
چەک دەکەن ،مەگەر نا لە ماشینەکەدا دانیشتوون؟)
ئەم چرکەی خۆڕاگریی ،ئەگەرچی ناکرێت تەنیا بۆ
یەک نموونە کورت بکرێتەوە و مادام ناوەرۆکەکەی ئازادییە ،نابێت بۆ یەک فۆرمی دەرکەوتن کورت
بکرێتەوە ،بەاڵم پێویستی بە پێداگرییە و گەرەکە لە ئاسۆیەوە ئەو گوتارانە بناسرێتەوە کە نەفیی
58
دەکەن ،ناویان دژایەتی توندوتیژی بێت یان شانۆگه‌ری له‌ڕۆمانی 1984ئۆرێل
ئەو نووسیونی ،ئەو دەفتەرە زیاترە لەو فەرزادەی کە ئاشکرایە و میدیایی کراوەتەوە ،ئەو دەفتەرە بەشی نەبیستراوی فەرزاد و شوێنی بیدەنگیەکانی فەرزادە،
ئەو شوێنەیە سووژە بە سەر زماندا زاڵ دەبێت و دەستەمۆی دەکات ،ئەو شوێنەی تێیدا فەرمانی
" دەبێ بدوێی" کە حاکم و گوتاری قوربانیسازی تێیدا یەکدەگرنەوە ،دەشکێت .ئه‌م ده‌فته‌ر‌ه رێک ئه‌و
بێده‌نگیه‌ی‌ه که له قسه‌کانی ئه‌و گرنگتره ،تێگه‌ییشتن له‌م بێده‌نگیی‌ه له مانایه‌کی دیکه‌ی سیاسه‌ت و سووژه‌ی
سیاسیی نزیکمان دهکاتهوه.
ئه‌وه‌ی الی فه‌رزاد ده‌رده‌که‌وێت جۆرێکی دیکه‌ی‌ه
له سیاسه‌ت که فۆرمی سیاسته‌ت‌ه له شێوه‌ی فه‌ردیدا، سیاسه‌تێک که رێک له روبەوروویی دا روده‌دات.
الی ئەو سیاسەت چیدی بەند نییە بە هیچ شوێن یان دۆخێکی تایبەتەوە ،واتە نەبوونی ئازادیی،
نەبوون لە سەر خاکێکی تایبەت ،نەبوونی کەرەستەی فۆرمال یان تەکنیکی رێگە لەم چەشنە سەیرکردنەی
سیاسەت ناگرێت .ئەگەر نەبوونی کەرەستە و
هەلومەرج بیانوویەک بێت بۆ پشتکردن لە سیاسەت، ئەوە لە نموونەی فەرزاددا سیاسەت دەچێتە هەموو
جێگەیەکەوە و سووژە لە هیچ حاڵێکدا لە بەرپرسایەتی ناکەوێت ،ئەو بۆ سیاسەت پێویستی بە کەرەستەی
گەورە و تەکنیکی نییە ،ئەمەشە سیاسەت لە فۆرمی بۆ
نموونە حیزب یان گوتاری ماڤناسانە دەباتە دەرەوە و جێگەیەکی بچینەییتری پێدەدات ،سیاسەت وەک
پێکهێنەری ناوەرۆکی سەخت و نەگیراوی سووژە، ئەمەش سیاسەت لە فۆرمە باوەکانی ،لە حیزب و
" وریا بن ئەوەی لێرە بە سەر ئێمەدا هات ،لە ماڵی خۆتاندا بە سەرتاندا نەیەت".
____________________________ ____________
[ . ]1والتر بنیامین .تزهای دربارەی فلسفەی تاریخ، ترجمەی مراد فرهاد پور ،ارغنون 11، 1375 ،و 12 [ - ]2والتر بنیامین ،تزهایی دربارەی فلسفەی تاریخ، ترجمەی مراد فرهادپور ،ارغنون ١١ ، 1375و ١٢ [ - ]3جۆرجیۆ ئاگامبن ،بەجێماوانی ئاشڤیتز، شایەتی ،نەرێکار ،وەرگێرانی عەلی حسەینی و مەنسوور تەیفووری ،ل ،٢٢٨کوردستان .٢٠٠٩ [ - . ]4ه .س .پ .ل.٢٢٩ ، [ -. ]5ه .س .پ ،ل .٢٢٩ [Giorgio Agamben, Ce qui _ . ]6 rest d’Auschwitz, Le ¨ musulman¨ tr, Pierre Alferi, Rivqge Poches, 2003, . p. 43 [.Ibid., p. 46 _. ]7 [.Ibid., p. 49 _. ]8 [.Ibid., p. 50 _. ]9 [. Ibid., p. 51 _. ]10 [Primo Levi, Si c'est un _. ]11 . ? . homme, Poche, 1988. P [ -. ]12جۆرج ئۆروێل ،١٩٨٤ ،وەرگێرانی حەکیم کاکە وەیس ،ئاراس ،٢٠٠٥ ،ل .٢٣٧ [ -. ]13ه .س .پ .ل .٢٤٦ [ -. ]14جیۆرگیۆ ئاگامبن ،بە جێماوانی ئاشڤیتز، شایەتی ،نەرێکار ،وەگێڕانی عەلی حسەینی و
مەنسوور تەیفووری ،کوردستان ،٢٠٠٩ ،ل ٢٣٩
دەوڵەت و میدیا دەترازینێت و ئیمکانی دیکەی
لەبەردەمدا دەکاتەوە .پەیامێکی وەها دەفتەرێک ئەوە دەبێت کە ناسیاسیبوونەوە لە فۆرمەکانیدا بناسەوە،
سلوول لە دەرکەوتەکنیدا بناسنەوە ،وریای ناوەکە بە .ئەوەی شایەتحاڵێکی ئاشڤیتز وەها دەریبڕیوە :
59
تارماییەكی هەمیشەیی هاوڕێی ئازیزم "فەرزاد" مان خوێندەوە
مه‌ده‌نیه‌ت (پێشڕەو)
.2
گەر ئەم بیرۆیە لە دێرزەمانەوە لە هونەر و
ئەدەبیاتدا تەوەری سەرەكی بووبێت ،گەر تارمایی
باوكی ئۆدیب ،تارمایی هاملێتی باوك ،تارمایی
گۆدۆ ،ئەو پەیامە تراژیكە بن كە حەقیقەتی تاڵی ناڕزگاریی رۆحەكان لە گەمەی گەڕانی نامرادانەی دانایی و جونون و بێهودەییدا راڤە بكەن ،ئەی ئەم
بیرۆكەیە لەنێو ئەدەبیات و سینەمای جیهاندا چۆن وێناكراوە ،لەدەرەوەی بازنەی ئەدەبیات ،بۆچی خەیاڵدانی جیهان بەم بیرۆكەیە ئاوسە :ئایا سیاسەت
دەتوانێت رزگاركەری رۆحی مرۆڤەكان بێت ،ئایا تارمایی دیكتاتۆرەكان هەتاكوكەی حوكمڕانەكانی
,
پاش خۆیان راودەنێنن ،كەی تارمایی هیتلەر و
ئەم بابەتە كە سەرێكی بەنێو گەڕانەوەی تارماییی ڕۆحە سەرگەردانەكاندا چەقیوەو سەرێكیتری بەرەو ێ و نیگەرانی سیاسەتەدا قواڵییەكانی مانای نو
رۆچووە ،لەهەر پەرەگرافێكدا هێزێكی شاراوەی
ێ من ئەو هێزە دەكرێت هەڵگرتووە كە بەباوەڕ ئاشكراتر لەم وتارە لە چوارچێوەی كتێبێكدا
دەربكەوێـتەوە :بە كورتی مەبەستم ئەوەیە ئەم وتارە بناغەی كتێبێكە .هەڵبەتە ئەم وتارە دواجار دەكرێت دەستپێكی بابەتێكی فرەگیرتر بێت بەمشێوەیە:
.1
سەرگەردانی رۆح لەپاش مردن ،ئایا مەرگ
كۆتاییە ،ئەگەر كۆتایی نییە تەفسیرەكانی دیین كامانەن ،ئەو تەفسیرانە هەڵقواڵوی چ زەمەن و جوگرافیایەكن ،ئەی تەفسیرە نادیینیەكان چۆنن،
ێ بۆ ئەگەر بەرزەخ و مانەوەی رۆحەكان لەو پاكژبوونەوەی یەكجارەكی باوەڕێكی دیندارانەیە،
ێ بووە ئەی ئەم باوەڕە چۆن لە نێو ئەدەبیاتدا چ
و ئەو پەیوەندییەی بە سیاسەتەوە هەیەتی چۆن روونتر بكرێـتەوە.
سەدام دەستبەرداری سیستمی حوكمڕانی رۆژهەاڵت و جیهان دەبن.
ئایا سیاسەت دەتوانێت رزگاركەری رۆحی مرۆڤەكان بێت ،ئایا تارمایی دیكتاتۆرەكان هەتاكوكەی حوكمڕانەكانی پاش خۆیان راودەنێنن 61
مرۆڤ وەك مەخلوقێكی ئاڵۆز تاچەند
نێوان خوداوەند و ئادەمییە ،لەدواپلەی بەختەوەری
.3
ئایا خۆكوژی جیهانی رێگەچارەی روبەڕوبونەوەی
شاربەدەریدا یەكسانە .تارمایی ئەم جەنگە لە پێش
و تاكەی بێباكانە درێژە بە وەهمی جیهان دەدات، خودایە ،ئایا بۆ درێژەدان بە جەنگی ئەزەلی زەمین
و ئاسمان زانست و هونەر فریادڕەسن و سوكنایی و
نەمری دەبەخشنەوە یان رزگاری تاهەتایی لە مەرگی
دەستەجەمعیماندایە.
و دەسەاڵتداریدا ،لە نزمترین ئاستی كوێری و دۆڕاوە لە عەوداڵییەكانی ئۆدیبی پاشادا بۆ دۆزینەوەی ئەو بكوژەی كە خۆیەتی هەمیشە حازر و ئامادەیە،
هەرچەندە سۆفۆكل هەرگیز ئەم سووژەیە لە فۆرمی وشەدا وێنا ناكات ،كەچی حوزورێكی حاشاهەڵنگری
هەیە و ناكرێت نەیبینین ،نەیبینین چۆن لەبەردەم
تەیفوری زێدە ئازیز و میهرەبان و خۆشەویست،
دەالقەی بڵندی كۆشكی پاشای تیبەدا لێی دەپاڕێـتەوە
ترەوە لەم بابەتە وردبیتەوە ،ئەم وتارە زۆر گرنگە
ئۆدیبی پاشادا یەكەم دیمەنی روبەڕوبەروبوونەوەی مرۆڤ و تارماییە. هەڵبەتە هێشتا تارمایی لەقاڵبی ێ كاراكتەرێكدا چ نەكراوە ببینرێت، بەڵكو ئەو تارماییەی بەردەوام لەپێش یەكەم دیمەنی دەركەوتنی ئۆدیبەوە بەدواوەیەتی ریشەی بەنێو ئەفسانەیەكی گریكیدا داكوتاوە
ێ روانگەی چاوەكەم من هەست دەكەم بكرێت لەگەل دركپێكردنێكی دەگمەنی ناو ئەندێشەی كوردییی و جیهانە و حەز دەكەم ببێـە بناغەی باس و نوسینی بەرفراوانتر.
ئۆدیبی پاشادا یەكەم دیمەنی روبەڕوبەروبوونەوەی
مرۆڤ و تارماییە .هەڵبەتە هێشتا تارمایی لەقاڵبی ێ نەكراوە ببینرێت ،بەڵكو ئەو كاراكتەرێكدا چ
تارماییەی بەردەوام لەپێش یەكەم دیمەنی دەركەوتنی
ئۆدیبەوە بەدواوەیەتی ریشەی بەنێو ئەفسانەیەكی گریكیدا داكوتاوە .سۆفۆكلیس كە سوقراتی
شانۆنامەنوسی مێژووی ئەدەبی شانۆیە ،ئەم ئەفسانەیە لە درامێكی تراژیكدا دەنوسێـتەوە ،ئیتر
هەر لەودەمەوە گرێی چارەنوس وەكو ئەو گومانەی
لە فەلسەفەی كالسیكدا گومانە لە خود لەبەرامبەر ئاسمان ،دواجار تا چاوەڕوانی گۆدۆ ی بیكێت بەدوای كاراكتەرەكانی شانۆوەیە.
مەرگی ئۆدیبۆس ی پاشای تیبە حەتمییە ،مرۆڤ ناچارە ملكەچی ئەم چارەنوسە بێت ،هەڵبەتە ئەم
چارەنوسە دەستەییە لە جیهانبینی كالسیك دا قابیلی گۆڕینە ،ئۆدیب لەدەست مەرگ رادەكات،
62
مەرگ دوا ریسوایی و دوا جەنگی دۆڕاوی
تۆڵەی خوێنی بەناحەق رژاوی بكاتەوە ،تارمایی
ێ ڕیانی پەرستگای دێڵفی باوك ،چۆن نەیبینین لەس
خوداوەندیدا بە چركەساتێكی بێبایەخ و راگوزەر لە
ئاسمان بێبەزەیی و تۆڵەسێنە .ئادەمی لە فریشتە
لەبەزەیی خودایی ،جارێكیتر دیوارەكانی ئەم شارە
لە قودرەتی ئیالهی ،هەمان ئەو سزاییەی سوقراتە:
ئاسمان( .بەاڵم) سوتانی تەڕوادە كۆتایی كارەكەیە،
دا گەوزاوی دەستی كۆڕەكەیەتی.
پایەبەرزتر ،نابێت بپرسێت ،سزای پرسیاركردن
هەڵقوڕاندنی جامێك ژەهر .سزادانی ئادەم بە ژیان،
واتە سزادانی بە مەرگێكی تاقەتپڕوكێن ،مێژوویەك لە یەكتر كوشتن و خۆكوشتن و كوشتاری دەستەجەمعی
و قاتوقڕكردنی نەتەوەیی ،تەنانەت پەیامبەرەكانیش
لەم سزایە بێبەش نیین ،دەبێت بمرین ،تەنانەت گەر لە سەنتەری كەون و پاشای مەخلوقاتی زەمین بین
بۆ گەڕانەوەی سەربەرزانەمان بۆ ئاسمان دەبێت بەم سزایە رازی و ملكەچ بین .سەرزەمینی یەكەم
دەركەوتنی ئەم تارماییە خاكی كەونی گریكەكانە... هەرچەندە شتاینەر دەڵێت:
قەڵەم دەدرێت .ئەودەمەی رۆحی مرۆڤەكان پڕ بێتەوە
بەرز دەبنەوە ،جا ئەوە لەم جیهانەدا بێت یان لە ێ بەزەییانەی لەبەرئەوەی سوتانی بەهۆی گەمەی ب شەڕانگێزیی و نەفرەتی بەشەر و هەڵبژاردنی ئاڵۆز
و ملهوڕانەی چارەنوسە. •
ئەم كتێبە كە دەزگای چاپ و چەخشی
سەردەم لە زنجیرەی كتێبی تایبەت بەیادی رۆژی جیهانی شانۆ باڵوی دەكاتەوە ،مەرگی تراژیدیا
لە نوسینی جۆرج شتاینەرە كە بەهزادی قادری وەریگێڕاوەتە سەر زمانی فارسی و پێشڕەو حسێن
بۆ زمانی كوردی وەریگێڕاوە .ئەم كتێبە كۆی
دیاریی كردنی شوێنی پەیدابوونی تراژیدیا یان
بینینەكانی نوسەری بەریتانی شتاینەرە كە وەك
توانی لەرێگەی هێزی ئەفراندنی مرۆیی خۆیەوە،
ئەدەب دەڕوانێت.
هەوڵدان بۆ ناسینی ئەو كەسەی بۆ یەكەم جار بەشێوەیەكی فەرمی تراژیدیا پێناسە بكات ،مەحاڵە.
پسپۆڕێكی زانستە مرۆییەكان لە ڕوانگەی مێژوویی
بەاڵم ئیلیادە هەنگاوی یەكەمی هونەری تراژیدیایە.
ئەو بەرهەمە بەشێوەیەك ناوەڕۆك و وێناكان راڤە
دەكات كە بە درێژایی سێ هەزار ساڵ تەمەنی ئەدەبیاتی رۆژئاواییەكان ،چەمكی تراژیدیا لەسەر
ئەو راڤەیە خۆی پێناسە دەكاتەوە :تەمەن كورتی پاڵەوانەكان ،وێناكردنی مرۆڤ لەوكاتانەدا كە بۆتە
دەستگەمەی بێڕەحمی و هەوەسبازیەكانی هێزە شەڕانگێزەكان و دواجاریش داڕمانی دەوڵەت ـ
نەتەوە .سەرنجی ئەم جیاوازییە روون و ئاشكرایە بدەن :داڕمانی ئەریحا یان قودس كارێكی رەوایە،
لە كاتێكدا داڕمانی تەڕوادە دەبێتە یەكەمین خوازەی
ێ شارێك بەهۆی ملكەچ نەبوون مەزنی تراژیدی .لەو
لەبەردەم ئیرادەی ئاسماندا وێران دەبێت ،وێرانییەكەی
لەنێو بیرۆكەی ئەقاڵنی چارەنوس و ئیرادەی
63
كاریگەریی نێگتیفی دەوڵەت
لەسەر پاشەكشێی فەرهەنگی
پێشڕه‌و حوسێن
هەرێمەدا رێكەوتی ناولێنانی هونەر و نمایشە بە هونەر و نمایشی سەردەمی زێڕین ،ئەوەتا شانۆی زێڕین پاشتر خولیاكانی بیری بونگەرایی و گەڕان
لە تەكنیكە جیهانیەكان لە ناوەخندا هەڵدەگرێت.
لێرەدا جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەوە بكەین كە لەگەڵ دامەزراندنی یەكەمین كابینەی دەوڵەت لە هەرێمی
كوردستان .هەمیشە پرسی هونەر بە خەمساردی و زۆرجاریش بە نائاگاییەكی تەواوەتیەوە مامەڵەی لەگەڵ
كراوە .خەمساردی لە فەرامۆش كردنی خوێندنەوەی
ئەو كایە گرنگەی بنیاتنانی فەرهەنگی كۆمەاڵیەتی و نائاگایی لەوەی نەخوێندنەوەی و فەرامۆشكردنی، چۆن دەیكاتە تەورێكی بڕندەو ترسناك كە بەبودجەی
,
هونەرمەند و سیاسەتمەدار
خودی ئەو دامودەزگایانە درەختی حكومەتەكەیان دەبڕێتەوە .ئەم تایبەتمەندیەی هونەر بەجۆرێكە كە
لەودەمەوەی ئۆدیب لە سوكراتی وەردەگرێ ،ئیتر هەر لەسەرشان و ئامادەی وەشاندنە .لە سەردەمی
هەمیشە و بەردەوام هونەر یان لەژێر سێبەری
كەونارادا هاوتای گومانی فەلسەفی ،هونەر و نمایش
رسكاوە .وەكو چۆن خەوەنی سیاسەت دامەزراندنی
خورافیەكان دەلەرزێنێ ،سوكرات جامی شەهادەت
سیاسەتدا هەناسەی داوە یان دژی سیاسەتێك
كۆمەڵگایەكە لەسەر بنامای ئایدیایەكی دیاریكراو، هونەریش خەونی داماڵینی ژیانە لە ناڕێكیەكانی.
هەردوو ئەو دونیا تەواو جیاوازانە زۆرجار ئەوەندە ئاوێتەو تەبا دەبن كە جیاكردنەوەیان دەبێتە كارێكی مەحاڵ .لەالیەك سیاسەت بە میكانیزمی تایبەتی
خۆی و هونەریش بە هەمان رێكرد لە خولقاندن و وێناكردنی ژیانێك دەگەڕێن كە خەونی ئەوانە.
لە هەمان كاتیشدا لە زۆر قۆناغی مێژوودا ئەم دوو ئاراستەیەی بینینەوەی ژیان دەبنە دوو بەرەی جیاواز ،ئیتر یەكێكیان بە پێچەوانەی بینینەكانی
الیەنی بەرامبەر ،دونیابینی و خەونی تایبەتی خۆی رادەگەیەنێت ،لە بەرامبەر ویستی سەپێنەرانەی هەر الیەكیان ،ئەویتریان دەبێتە بەرهەڵستكار ،بەرهەڵستی
هونەریش بەرامبەر بە سیاسەت ،لە نێو مێژووی ئەم
بە تایبەتی ،تەختی فرەخواوەندی و بیروباوەڕە ێ و ئۆدیبیش چاوەكانی كوێر دەكات ،تا دەنۆش
هەردوو ببنە سومبولی میتا مرۆی تراژیدی كە دانایی و پرسە وجودیەكانیان ،چارەنوسی ئادەمی لە قاڵبی
جەنگێكی ئەزەلی نێوان خودا و ئاسمان یەكانگیر بكەن .بەوپێیەش لە هەنوكەدا هونەر ئامبازی دونیابینی و فەلسەفە دەبێتەوە ،دەچێتە گۆڕپانی
جەنگە دێرینەكەیەوە كە لەسەر بنەمای گومان و كاركردن لەسەر رێچكە خەتەرناكەكانی بیری كۆنەپەرستانە ،وەكو خەنجەرێكی دوودەم هەم خودی چەمكی هونەر و هەم كۆمەڵگاش شەق دەكات .ئەمە
سیفەتێكی دانەبڕاوی هونەرە كە بەردەوام دەیەوێت
لەرێگەی جوانیناسی و خوێندنەوەی راڤەكارانەوە، پەیوەندیە كۆمەاڵیەتیەكان و ژیان بخاتەوە بەر
خوێندنەوەو لێكدانەوە و شرۆڤەی بابەتیانەی
65
پشت بە خەیاڵێكی لۆژیكیانە بەستوو ،كە ئەم خۆ
هونەر كۆكردنەوەی دەنگە حەقیقەت خوازەكانە
خودی هونەریش دەخاتە بەردەم نۆژەن بونەوە .ئیتر
هەرچەندە ئەم گەمەیە جیاواز لە گەمەی سیاسەتمەدار
ێ كردنەوەیەش بەپێی تێپەڕینی چاخەكانی ژیان، نو ێ بە پێی دەسەاڵتداریەتی مرۆڤ لەسەر زەوی، پ
هونەریش هەنگاوی هەڵهێناوە و هونەرمەندیش هاوتای سیاسەتمەدار هەریەك لە گۆشەیەكی تایبەتەوە
هەوڵی دروستكردنی ئەو ژیانەی داوە كە لە روانگەی خۆیەوە بە نمونەیی بینیویەتیەوە .هونەری پیاوانی
سیاسەت ئاستی توانایان دەردەخات لە بواری كاری دیبلۆماسیدا ،كە ئەم ئامرازەی سیاسەتیش
كاركردێكی تەواو هونەریانەی هەیە ،ئەوەتا كاری
دیبلۆماسیانەی سیاسیەك بریتیە لە پێناسەكردنی ئایدیا و دیدگاكانی كاراكتەری سیاسەتمەدار لە
بەرامبەر بینەرێكی بێگانە بۆ گەیشتن بە فەراهەم
كردنی جۆرە پێكەوە ژیان و هەڵكردنێك لەگەڵ ئایدیا و دیدگای جیاوازی بەرامبەر .ئەمە كاركردێكی
هونەریە ،هونەرمەندیش دواجار سەرباری قسەكردن لەسەر مرۆڤ ،زاتی خۆی دەكاتە ئاوێنەیەك تا بینەران خۆیانی لە بەردەمدا بشۆنەوە .هونەر و
نمایش دواجار دەبنە وروژێنەری هەستی بەزەیی و
ترس و مرۆڤ بەرەو پاكبونەوە دەبەن .سیاسەتی
لە راستیدا رەنگە لێرەدا بپرسین گەر كاری هونەر بەوجۆرەیە كە هەمیشە وەكو بەرهەڵستكاری سیستمەكانی حوكم دەوەستێت ئیتر چ جێگەی بایەخە كە دەوڵەت گەشەی پێبدات؟ 66
لەسەر تەوەرەی ئەو بیرۆكەیەی پێشكەشی دەكات، بۆ گەیشتن بە كورسی دەسەاڵتداری نییە و تەنیا كاركردێكە بۆ هەوڵدان لەمەڕ دەستەبەر كردنی
جیهانێكی داماڵراو لە شەڕەنگێزی.
دەوڵەت و هونەر
ئەم دوو چەمكە هەر یەكەیان بەپێی ئەو
پەیوەندییەیان بە جیهانەوە بڕێكی زۆر هاوشێوەیی
و لێكچونیان لە نێواندا بەدی دەكرێت ،لە الیەكەوە
دەوڵەت وەكو بەڕێوەبەری ژیانی تاكەكان و هونەریش وەكو خۆراكی رۆحی تاكەكانی كۆمەڵ. بەاڵم ئەوەی لێرەدا قسەی لەسەر دەكرێت رۆڵی
دەوڵەتە وەكو ئۆرگانێكی حوكمڕانی و خاوەن وتاری بەڕێوەبەرایەتی لە پەروەردە كردن و گەشەی فەرهەنگی تاكەكاندا كە لێرەدایە هونەریش وەكو ئامرازێكی فێركاریی و زۆرجاریش پەروەردەیی
هاوتەریبی دەوڵەت ئامانجی خۆی لە رێنوێ،ی كردنی تاكەكاندا بەرجەستە دەكات .بەاڵم ئەوەی جێگەی
ێ ئاگایی دەوڵەتی پرسیارە فەرامۆش كردن یاخود ب
كوردییە بەرامبەر بەو هاوشێوەییەی لەتەك دونیای
هونەر و هەر ئەمەش وای كردووە دەوڵەت لەبری ئەوەی هونەر چەشنی ئامرازێكی پەروەردەیی وەك
یەكێك لە كاركردەكانی هونەر گەشە پێبدات بگرە لەو كاركردەی بەتاڵی دەكاتەوەو تەنیا دەبێتە سپۆنسەری بەرژەوەندی و زۆرجار خۆپەرستی ئەو كەسانەی
لەم هەرێمە گەمە بە چارەنوسی هونەرەوە دەكەن
و تەنیا لە پێناوی مەیل و حەزی خۆیاندا بەكاری دەهێنن ،بۆ نمونە لە كاتێكدا كە ئەم دەوڵەتەی تا ئێستا لەسەر بەرزنرخاندنی مێژووی دەژی و داوای رێزگرتنی تاكەكانیش دەكات بەرامبەر بە مێژووی
خەباتی پێش بە دەوڵەت بوونی ،لە هەمان كاتدا هەر
بایەخە كە دەوڵەت گەشەی پێبدات؟ بەاڵم لە راستیدا
كرد بە دوای بەرژەوەندیەكانی خۆیدا دەگەڕێت،
دەبینێت و پەردە لەسەر كلتورێك هەڵدەداتەوە كە
خۆی بە دانانی بەناو هونەرمەند كە وەكو باسمان فەرهەنگ و مێژووی خۆی وێران و بۆگەن دەكات،
بەوەی ئەو جۆرە هونەرمەندانە بە هەمان میكانیزمی سیاسی گەمەی هونەریش بەگەڕ دەخەن و لەبری ئەوەی ئەركی راستەقینەی هونەر وەكو كایەیەك كە
زیاتر كاری رەخنە گرتن و وێران كردنی كلتوری
ێ و مرۆیانە ناشایست و بینا كردنی فەرهەنگی نو و سەردەمیانەیە ،هەمان ئەو كاركردە حیزبیە بەكار
دەهێنن و دەكەونە ستایشی كوێرانەی دەوڵەت.
خودی ئەم كاركردەی هونەر بەوجۆرەی ناشرینیەكان لە كۆنەستی كۆمەڵ دا هەزاران ساڵە خەوتووە و زۆرجاریش لە ژێر كاریگەریی ئاییندا دەبێتە
زیندانێكی گەورەی خەیاڵ ،لە الیەكەوە یارمەتیدەری ئۆرگانە دەوڵەتیەكانە لە بنیاتنانی كۆمەڵگایەكی
تەندروست.
ناوەخنی وتارەكەی شیلەر لە نامیلكەی بەرگری كردن
لە شیعر یشدا هەر ئەمەیە:
هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە بەرزترین كەماڵی
لە راستیدا رەنگە لێرەدا بپرسین گەر كاری هونەر
كۆمەڵگای مرۆیی هەمیشە هاوتای بەرزترین شكۆی
سیستمەكانی حوكم دەوەستێت ئیتر چ جێگەی
لە نێو گەلێكدا كە رۆژانێك درامایەكی رەونەقداری
بەوجۆرەیە كە هەمیشە وەكو بەرهەڵستكاری
هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە بەرزترین كەماڵی كۆمەڵگای مرۆیی هەمیشە هاوتای بەرزترین شكۆی دراماتیكی بووە :هەروەها فەنا بوون و خامۆشی درام لە نێو گەلێكدا كە رۆژانێك درامایەكی رەونەقداری هەبووە ،بۆ خۆی نیشانەی فەسادی مۆڕاڵی و خامۆش بوونی ئەو هێزانەیە كە رۆحیەتی ژیانی كۆمەاڵیەتی پتەو دەكەن.
دراماتیكی بووە :هەروەها فەنا بوون و خامۆشی درام
هەبووە ،بۆ خۆی نیشانەی فەسادی مۆڕاڵی و
خامۆش بوونی ئەو هێزانەیە كە رۆحیەتی ژیانی
كۆمەاڵیەتی پتەو دەكەن.
67
چەند سەرنجێک لەمەڕ
فیگوری نابەشدار ،ئاپاتی .. (ـ نابەشدار مرۆڤێکە لەسەربانی ئاپارتمانی پالتۆن و مارکس و هیگڵ ڕێدەکات )...
ئیسماعیل حەمەئەمین
کەهیچ جوڵەیەکی شپرزەی پێوە دیارنییە ،ئەمەش
جێگەی شڵەزانی هەموو بینەرانی ئەم فۆتۆیە بوو، بەجۆرێک کەپۆلیس کەوتۆتە سەر ئەوبڕوایەی ،ئەم
کەسە تیرۆریستەکە خۆیەتی ،دیارە دوای چەند ڕۆژێک دەرکەوت کەئەم کەسە تاوانباری ئەم ڕووداوە
نیە ،بەڵکو تەماشاکارێکی نابەشداری ڕووداوەکەیە. ئێستاش ئەم کەسە بەنادیاری ماوەتەوە ،ئێستا
ئەم پیاوە بەپیاوی سەربانەکە ()man on roof ناسراوە ،من ئەم پیاوە بەفیگوری (نابەشدار
لەجیهاندا) وەسفی دەکەم.
لێرەوە خوێنەری ئازیزم ،شۆکی گەورە لەوەدا نییە
ئەم کەسە تیرۆریستە یا نا! ،بەڵکو لەوەدایە ئەم
,
سەرەتایەک بۆ ئاپاتی
کەسە خۆی لەخۆیدا کەسێکە هیچ جوڵە و هەستێکی نییە بەرامبەر ڕووداوەکە ،وەک ئەوەی تەماشای
ڕووداوەکەی ئەم ڕۆژانە ( )04.2013..15لە
شانۆیەک یان فلمێک بکات لەدەرەوەی خۆی و
ماراسۆنیکی گەورەدا بۆمب
هیچیتر ،وەک ئەوەی هەموو ئەمانە لەدەرەوەی کایەی
بۆستن /ئەمریکا تراژیدیایەک بوو ،کاتێک لەدوو
شوێندا و لەکاتی
دەتەقێتەوە و سێ کەس دەکوژرێت و زیاتر لەسەد کەس بریندار دەبێت .ئەم ڕووداوە لەدوای یازدەی
سێپتمبەرەوە ،دووهەم ڕووداوە کەهاواڵتی ئەمریکی بەر هێڕشی تیرۆر دەکەوێت ،بەاڵم ئەمجارەیان لەالیەن فوندەمێناڵی ئیسالمیەوەیە ،کە وەها مەزندە دەکرێت
لەڕێگەی ئینتەرنێت و دوورەوە کاریگەر بووبن بە تیرۆری قاعیدە ،بەهەر حاڵ جارێ زووە شرۆڤەی
ئەم مۆتیڤانە بکەین! .خاڵی سەرنجڕاکێشی ئەم ڕووداوە الی یەکێکی وەک من لەوەدابوو ،کەلەپڕێکدا
فۆتۆیەک لەسەر ڕووبەری ڕۆژنامەکان پەیدا دەبێت،
لەم فۆتۆیەدا پیاوێک دەردەکەوێت کە دەم وچاوی دیار نییە و کامێراکان نەیانتوانیوە بەتەواوەتی دەم
و چاوی بناسنەوە .ئەم کەسە لەبینایەکی بەرزەوە سەیری ڕووداوەکە دەکات ،سەیری دوکەڵی بۆمبەکە
دەکات و پێوەی دیارە کەتەنها سەیردەکات و هیچ
هەستێکی تایبەت دەرنابڕێت ،لەفۆتۆکەدا دیارە
ئەویش نابەشدارە ،تەنها تەماشاکاری تراژیدیایە و
مرۆڤایەتیەوە ڕووبدەن ،ئەمانە شت بووبن ودەشکێن لەبەردەمیدا ،نەک مرۆڤن بەر بۆمب دەکەون و دەکوژرێن و بریندار دەبن...ئەم کەسە لەدیدی
فیکریەوە لێی بڕوانین کەسێکی (نابەشدارە) ،کەسێکە جیهان لەدەرەوەی ئەو دەجوڵێت و نایەوێت لەنێو جیهاندا بێت بەمانا هیومانیەکەی .کەسێکە هەموو
شتێیک بەالیدا تێپەڕدەبێت ،بەجۆرێک کەنێزیک دەبێتەوە لەئیگۆئیزمی و خۆپەرستی ،وەک ئەوەی
هەموو ئەمانە لەدەرەوەی ئەو ڕووبدەن و نەیەنە نێو دونیای ئەوەوە ،ئاوەها ئەم کەسە نادیارە ،نابەشدار
و ئۆبێکتیڤ سەیری ڕووداوەکان دەکات ،زۆر بەئەقڵێکی ساردەوە لەدوکەڵەکە دەڕوانێت و پشتی لەکامێراکانە ،دەتوانم بڵێم پشتی کردۆتە دونیا.
ئەم کەسە بەچەمکە التینیەکەی قسەبکەین ئاپاتیە (ئاپاتی ) Apathie،.apathiaلێرەدا لەگریکی
کۆندا پیتی ( )aنا و نێگەتیڤ دێت وشەی
69
pathosمانای ئازار دەگەیەنێت ،بەمانای ئەوەی
پێکهاتووە
دیکە بەکاردێت کە لەفەلسەفەی یۆنانی کۆندا بەتایبەت
یان فەلسەفاندنە...بەاڵم ئەم ڕۆحە بۆئەوەی ئاسوودە
ئازار ناکێشێت .لەتەنیشیت ئەم چەمکەوە ،تێرمێکی
الی ئاپیکۆرەکان بە ئاتاراکسیا ()ataraxia پێناسە دەکرێت ،بە کەسێک کەنالەرزێت بەرامبەر ڕووداوەکان ،بەمانای ڕۆحێکی هێمنی هەیە ،ئەمەش
الی ستۆیەکان یان ڕواقیەکان ،ئەم نابەشداربوونە
بەشێکە لەڕۆحێکی ئاسودە ،بێگومان کینکارەکان، سینیکارەکان یان (گاڵتەجاڕەکان) ئەم ڕۆحە بێئازارەیان بە ڕۆحێک دەشوبهاند کە(مرۆڤ
بەرەو بەختەوەری دەبات) ،وشەی ئۆیدیامۆنیا eudaimoniaبەکاردێت لەفەلسەفەی ئەخالقدا،
کە مانای بەختەوەری دەگەیەنێت ،الی ڕواقیەکان ئەم وشەیە مانای ئەو بەختەوەریە کەلەڕێگەی ئیرادەیەکەوە پێیدەگات ،بەاڵم بێگومان ئەم بەختەوەربوونە مانای نابەشداریە ،جۆرێکە لەخەمساردی و دوورکەوتنەوە
لەبەشداریکردن..
(ئەرستۆ تالیس)
ڕای وەهایە کەمرۆڤ
لەژیانی
مامەڵەکردن،
کەسیاسەتە،
سێهەمیشیان بیرکردنەوەو ئەقاڵنیەتە کەفەلسەفەکردنە، بێت ،دەبێت نێزیک بێت لەفۆرمی خواوەندەکانەوە،
بێگومان خواوەندەکانی یۆنانیش هەڵگری ژیانێکی ڕۆحین ،کێهاش لەئێمە هەڵگری ژیانی ڕۆحی بێت
بەو تێگەیشتنەی (ئەرستۆ) نێزیکە لەخواوەندبوون. بەاڵم مرۆڤ زۆر لەوە الوازترە بگاتە کامڵبوونی ڕۆحی ،چونکە کامڵبوونی ڕۆحی الی ئەرستۆ
مانای هەڵگرتنی بەختەوەریە لەخودی خۆتدا. خواوەندەکان هەڵگری ئەو ڕۆحە ئاسودەیەن،
لەبەرئەوەی ئەوان بەشدارنین لەژیانی ڕۆحی ئەوانیتر .لێرەوە بەشداربوون لەژیانی ڕۆحی ئەویتر
و ئازاری ئەویتر مانای ئەوەیە مرۆڤ مەحکومدەکات بەسۆزداری و ئەمەش مانای لەدەستدانی ئۆبێکتیڤی
(ڕیالستی) دەگەیەنێت .الی (ئەرستۆ) خواوەندەکان
لە نابەشداریان لەجیهانی ئەوانیتر ،بەختەوەرترن
چەند
لەمرۆڤەکان .هەربۆیە مۆدێلی ئەرستۆیی هەوڵدانێکە بۆ
بەمانای ئاژەڵگەراییە و دووهەم فۆرمی ژیان
و ئەقاڵنیەت .گەر بگەڕێینەوە بۆ ئایدیالزمی ئەڵمانی
فۆرمێکی هەیە بۆژیان یەکەم چێژ و ئانیمالێتێە،
ئەم کەسە نادیارە، نابەشدار و ئۆبێکتیڤ سەیری ڕووداوەکان دەکات ،زۆر بەئەقڵێکی ساردەوە لەدوکەڵەکە دەڕوانێت و پشتی لەکامێراکانە ،دەتوانم بڵێم پشتی کردۆتە دونیا. 70
ئەوەی مرۆڤ لەنابەشداربوونەوە بگاتە بەختەوەری
لەسەدەی نۆزدە (ئێمانۆیل کانت) کەباوکی ئەقاڵنیەتە لەقسەکردنیدا دەربارەی (ئاپاتی /نابەشدار) ڕای
وەهایە کە نابەشدار تەنها دیوێکی نێگەتیڤانەی نییە،
بەڵکو ئاڕاستەیەکە بۆ دوورکەوتنەوە لە سۆزداری ئێمە بەرامبەر شتەکان و ئۆبێکتیڤبوون ،دونیا
وەها ببینین وەک خۆی و وەک ڕیاڵ ،نەک هەستە سۆزداریە بەشداربووەکانمان وەهامان لێبکات دونیا
وەک خۆی نەبینین ،ئەمەش گەڕانە بەدوای ئەخالقدا لەچوارچێوەیەکی مۆڕاڵیدا .باوکی ئەقاڵنیەت (کانت) نابەشدار بەپۆزەتیڤ تێدەگات ،بەڕای من کانت
لەگەڵ سینیکار و گاڵتەجاڕە فەلسەفیەکانی گریکدا یەکدەگرێتەوە ،لەم خاڵەوە دەتوانین لەوەتێبگەین کەئاپاتیەت کاراکتەری دیاری کەسایەتی مۆدێرنەیە.
گەر هەموو ئەمانە کورت بکەینەوە( ،ئاپاتی) بەمانای
ئەوەی ماوەتەوە لەتەقینەوەکەی (بۆستن) فیگوری
المسەالیی و گوێپێنەدانی پێوە دیارە .ئەم مرۆڤە
وەک ئەوەی هەر هیچ ڕووینەدابێت ،ئەم فیگورە
کەسێکە و نابەشدارە لەنێو جیهاندا ،جۆریک لە نابەشدارە ،لەڕووی سایکۆلۆژیەوە نێزیکە لەخەڵەفاوی،
یاخود قۆناغێکی پێشەکەتووە لە دێمنز و زەهایمەر،
ئیدی هەستەکانمان نابەشدارە لەدونیادا ،چیدی جیهان
ئێمە ناجوڵێنێت ،لەم ڕووەوە گەر تەماشای بکەم، ئەقاڵنیەتی ئێستا کەدونیا هەڵدەسوڕێنێت ببێئەوەی
ئەو هەستە ئیستاتیکی و هیومانیە بەبەشداربوون بڕیاردەربێت تێدا ،نێزیکە لەخەڵەفاوی! بەهەقەت
کاتێک بیر لەم جیهانە دەکەمەوە ،کاتێک بیر لەم
هەموو کوشتار و ناشرینیە دەکەمەوە دەزانم کەجیهان
دەمێکە خەڵەفاوە ..
بەگشتی دەتوانین ئەوە ببینین ،کە ئەم فیگورە نابەشدارە لەهەناوی مۆدێرنەوە دووبارە لەدایکبۆتەوە.
ئۆیدیامۆنیا eudaimonia بەکاردێت لەفەلسەفەی ئەخالقدا ،کە مانای بەختەوەری دەگەیەنێت، الی ڕواقیەکان ئەم وشەیە مانای ئەو بەختەوەریە کەلەڕێگەی ئیرادەیەکەوە پێیدەگات ،بەاڵم بێگومان ئەم بەختەوەربوونە مانای نابەشداریە، جۆرێکە لەخەمساردی و دوورکەوتنەوە لەبەشداریکردن..
نابەشدارێکە و سەیری کوژراو بریندارەکان دەکات، کاتێک لەنادیارەوە دەبێتە سێبەرێکی فۆتۆگرافی بێ
دەم و چاو ،تەماشاکاران دەهاروژێنێت ،بەوەی دونیای
ئێمە لەژێر سایەی ئەقاڵنیەتی بەرژەوەندخوازی، سەرەتا مرۆیەکانی خۆی لەدەستداوە .فیگوری تەماشاکارەکەی بۆستن ،هەمان تەماشاکارە کەلەناخی
ئێمەدا ڕۆژ بەڕۆژ چەکەرە دەکات و دەڵێت ئەوەی ڕوودەدات پەیوەندی بەمنەوە نییە ،ئەوەی لەتەنیشت
منەوەیە لەدەرەوەی منە ،ئەوەی ئازار دەکێشێت کێشەی خۆیەتی ،ئەوەی کەنابەشدارە منم و ئەوەش
بەختەوەری ئەبەدیە.ئەم فۆتۆیە لەسەر ڕووبەری ڕۆژنامەو نێت گفتوگۆیەکی ئاڵۆزی درێژکردەوە، بەوەی مرۆڤ چیتر بەشدار نەماوە لەجیهاندا ،مرۆڤ
چیتر مرۆڤ نییە ،مرۆڤ چیتر لەچوارچێوەی خۆیدا
خۆی بۆ پێناسە ناکرێت .
گاڵتەجاڕ لەلێواری ژیاندا یان لەنێو جیهاندا؟!. .
من پێموایە مرۆڤایەتی بەچەند قۆناغێکی پارادۆکسی سەیردا لەنێوان بەشدار و نابەشداردا(ئاپاتی)
تێپەڕیووە و تێدەپەڕێت .بەشداربین لەجیهاندا یاخود واز لەجیهان بێنین چۆن ڕەوتی کردووە ،ئاوەها تێپەڕ بێت؟ ئەمە پرسیاری ئەزەلی مرۆڤە ،لەگەڵ بوونی خۆیدا ،بۆئەوەی ببێت لەدونیادا و بوونی
خۆی لەنێو جیهاندا بسەلمێنێت ،ئیدی مادامەکی (لێرەبوون /دازاین )Daseinی ئێمە ،خۆسەلماندنی
ئێمە لەنێو دونیادا ،لەگەڵ زەمەندا )Zeit(،کۆتایی پێدێت ،ئاوەهاش خۆسەلماندنی ئێمە بۆ بوونی
خۆمان کۆتایی دێت ،ئەم خۆسەلماندنە
جیهاندا بین ،یان لەدەرەوەی جیهان ،بەشدار
لەنێو 71
بین و کێشەی بوونمان هەبێت ،فەیلەسوفێکی وەک
هۆشمەندی کۆلێکتیڤی و گشتی جێگەی پرسیار بوو،
( )Daseinوەسفیدەکات ،بەمانای لێرەبوونی من
بەسەر سەربانی ئاپارتمانیکی بەرزدا بەردەوام بێت
(هایدگەر Heideggerبە (دازاین /لێرەبوون
لەوکاتەدایە کەمن هەست بەشتەکان دەکەم و لێرەم و بەشدارم تێدا ،لەگەڵ کۆتایی زەمەنی هەر یەکێکمان،
کێشەی خۆسەلماندن و لێرەبوونمان کۆتایی پێدێت. بەگشتی زەمەن بێ کۆتاییە ،بەاڵم لێرە بوونی ئێمە، کۆتایی پێدێت کاتێک زەمەنی ئێمە تێپەڕ دەبێت!.
دەشێت بوونی ئێمە لەنێو کتێبەکاندا بوونی هەبێت،
کەبوونیکی ئەبستراکتە ،بەاڵم کێشەی لێرەبوونی
ئێمە ،بەشداربوونی ئێمە لەجیهاندا لەکاتی مردنی ئێمەدا کۆتایی پێدێت .لێرەوە دەمەوێت ئەوە بڵێم
لەم جیهانەدا کاتێک کاتمان تەواو دەبێت ،کێشەی لێرەبوون نامێنێت ،دیارە لەگەڵیشیدا بەشداربوون
بەڕای من کۆتایی دێت! .کەواتە بەزمانی هایدگەر
و لەتێزەکانی نێو کتێبە بەناوبانگەکەی (زەمەن و بوون ) Sein und Zeitقسەبکەم مرۆڤ خەمی
( )Sorgeجیهانی هەڵگرتووە ،لێرەوە بەڕای من بەشدار مانای ئەوکەسەیە کێشەی قوڵی وجودی لەگەڵ
خۆیدا هەیە و دەیەوێت دازین و لێرەبوونی خۆی
بسەلمێنێت ،هەستی پێبکات و تێیبگات و بیگۆڕێت،
بەاڵم نابەشدار (ئاپاتی) ئەو کەسەیە کەنایەوێت بەشدار بێت و خەمی جیهانی کەمبۆتەوە و لەلێواری جیهاندا دەژی .
ئەوەبوو :چۆن مرۆڤ دەتوانێت ئاوەها خەمساردانە
لەکاری خۆی ،بەمەرجێک لەخوار قاچیەوە زیاتر
لەسەد کەس بریندار و کوژراو هەن؟ ئەم مرۆڤە بۆ ئەوەندە وەک نابەشدارێک بەسەر ڕووبەرێکدا
دەڕوات و جیهانی توڕهەڵداوەتە پشت خۆیەوە؟.
وەک ئاماژەمان پێدا ئەم فیگورە لەئەقاڵنیەتەوە
لەدایک دەبێت ،بەوەی گەڕانەوە بۆ (کانت) لەوەدایە، کەهەموو گەڕانەوەیەک بۆ سۆزداری ،بۆ هەستی
سۆزایەتی نێوان ئێمە و دونیا ،دەبێت لەمەشقی ئەقاڵنیدا وەک نەخۆشیەک چارەسەر بکرێت.
بەمشیوەیە ئەقاڵنیەت جۆریک لەئیگۆزمی و خۆپەرستی لەنێو ڕۆحی مرۆڤدا پەروەردە کردووە،
کەدەتوانین بڵیین کلیلێکە بۆ چارەسەری زۆر کێشە لەدەرەوەی خۆت ،مادامەکی دەرەوەی جیهانی ئێمە پەیوەندی بەئێمەوە نییە ،کەواتە کاریکی پۆزەتیڤە
من خۆم بەدووربگرم ،من تائەوەندە بەشدارم کەئەقڵم پێمدەڵێت بەشداربوونت سوودی هەیە بۆت ،بەاڵم بەشداربوونێک من بخاتە بارێکی شڵەژانەوە ،ئەوا بەشداریەکی نەخۆشانەیە بەپێی مۆدیلی ئەقاڵنیەت.
ئاوەها فیگوری نابەشدار چۆن لەفۆتۆکەدا دیارە ،بێ
دەم و چاوێکی دیاریکراوە و بێ جیهانبینی بەنێو ژیاندا تێپەڕێت .لێرەوە دەتوانم بڵێم نابەشدار یان
لەم خاڵەوە دەگەڕێینەوە بۆ ئەو فیگورەی کەلەدوای
ئاپاتی لەلێوار ژیاندا دەژی و خۆی دووبارەدەکاتەوە
لەسەر ڕووبەری ڕۆژنامەکاندا دەرکەوت ،کاتێک لەدوو
مەرجی بوونگەرایی خۆی لەدەستداوە ،بەمانای
تەقینەوەکاقی بۆستن ،لەئەمریکا ()04.2013..15
شوێندا و لەکاتی ماراسۆنیکی گەورەدا دوو بۆمب
دەتەقێتەوە و سێ کەس دەکوژرێت و زیاتر لەسەد کەس بریندار دەبێت .لەدوای ئەو کارەتیرۆریستیە فۆتۆی پیاوێک لەسەر سەربانیک دەردەکەوێت کەدەم و چاوی دیار نییە ،هەرچەندە ئەو پیاوە
72
نادیارە تیرۆریست نەبوو ،بەاڵم ئەوەی الی
نەک لەژیاندا بەشدار بێت ،ئەم فیگورە دەمێکە
مەرجی مرۆڤ دۆستی لەدەستداوە ،چیتر ناتوانین بڵێین مرۆڤی ئاپاتی هیومانیە.
بۆ زیاتر لەتێگەیشتن لەم دەستەواژەیەم (چیتر
ناتوانین بڵێین مرۆڤی ئاپاتی هیومانیە)! دەگەڕێمەوە
بۆ هایدگەر و دەتوانم بڵێم ،کە هایدگەر پێیوایە مرۆڤ دەبێت لەکاتیگۆری و چوارچێوەی مرۆڤدا
پێناسەبکرێت ،نەک لەچوارچێوەیەکی ئاژەڵیانەی
کاتێک هەیە کەلێرەبوونی خۆم ،دازاینیDasein
جیادەکاتەوە ئەوەیە کەمرۆڤ جیهانی تایبەتی
لەجیهاندا .من کاتێک بوونم هەیە ،کەدەتوانم لەنێو
ئاقڵدا .هایدگەر پێیوایە ئەوەی (مرۆڤ لەئاژەڵ
خۆی هەیە و لەنێو جیهاندایە ،بەاڵم ئاژەاڵن
لەدەورووبەریاندا دەمێننەوە ..ل.)٢٥
Peter Sloterdijk, Regeln für den Menschenpark: Ein Antwortschreiben zu Heideggers Brief über den )Humanismus (edition suhrkamp
ئەوەی لەم دەستەواژەیە تێدەگەین ئەوەیە ،کەمرۆڤ
خاوەنی جیهانی خۆیەتی و (خۆی لەخودی خۆیدا) خاوەنی دنیای تایبەتی خۆیەتی ،جیهانێکی تایبەت بەخۆی هەیە و بوونی خۆی لەنێویدا پەرشدەبێتەوە
و کۆدەبیتەوە ،مرۆڤ بەردەوام خۆی لەنێو جیهاندا پێناسە دەکاتەوە .بەمانای لەنێو جیهاندا بوونت
هەبێت ئەمە پرسیاری مرۆڤە بەرامبەر بەخۆی پاشان بەرامبەر بەدەرەوەی خۆی ،ئەمە مەرجی بەشداربوونە لەجیهاندا .لەبەرامبەر ئەمەدا مرۆڤی ئاپاتی و
نابەشدار ئەم مەرجە بوونگەرایەی لەدەستداوە.
ئیدی
ئەوە خودە ،یان چاکتر وایە بڵێین ئەو
(سوبێکتە) کەمن لەئاژەڵ جیادەکاتەوە ،کەمرۆڤ خودی خۆی هەبوو ،مانای خەمی جیهانی هەیە بەچەمکە هایدگەریەکەی ،لێرەوە من و خودی خۆم
لەنێو جیهاندا بوونم هەیە کاتێک خودی خۆم لەنێو
جیهانی تایبەتی خۆمدا دەدۆزمەوە ،کەواتە بوونی من،
مرۆڤ چیتر بەشدار نەماوە لەجیهاندا ،مرۆڤ چیتر مرۆڤ نییە ،مرۆڤ چیتر لەچوارچێوەی خۆیدا خۆی بۆ پێناسە ناکرێت .
خۆم دەدۆزمەوە لەڕێگەی سەلماندنی بوونی خۆم جیهاندابم ،کەواتە مەرجی مرۆڤبوونی من لەوکاتەدایە
کەلەنێو جیهاندام و مەحکومم بەجیهان.
ئاژەڵەکان بەپێچەوانەی مرۆڤەکان تەنیا لەشوێن و
مۆڵگەکانی خۆیاندا وەک بونەوەرێکی بایۆلۆژی خۆیان لەنێو چوار دەورووبەردا دەگونجێنن و
دەژین ،بەمەرجێک مرۆڤ کاتێک دەژیت کەجیهانی خۆی هەبێت ،بەم پێیە مرۆڤ مەحکومە بەجیهان
و لەنێو جیهاندایە ،بەمەرجێک ئاژەاڵن تەنها لەنێو جیهاندا دەژین و خاوەنی جیهان نین ،مرۆڤ لە
ڕوانگەی هایدگەرەوە لەنێو جیهاندایە و خاوەنی جیهانی تایبەتی خۆیەتی .خودی خۆت و خۆت لەنێو جیهاندا بوونت هەبێت خاڵی ئێکسێستێنتالیزمی
(وجودی) خودە بەرامبەر دونیا ،کەواتە مرۆڤ لەنێو بووندایە ،نەک پێناسەیەکی بایۆلۆژیە .ئەوەی ئێمە لەئاژەاڵن جیادەکاتەوە ئەوە نییە ،کەئێمە لەئاژەاڵن
ئاقڵترین ،یان ئێمە ئاژەڵێکی ئاقڵین وەک فەلسەفەی کالسیک و تەنانەت مۆدێرنەش لەوبڕوادایە بوو
کەبوونمان وەک ئاژەڵێکی ئاقڵ و پەروەدەکردنی
ئەو ئەقاڵنیەتە مانای گەیشتمانە بەمەدارەکانی
هیومانی بوون ،بەڵکو بوونی ئێمە لەنێو پێناسەی مرۆڤبوونماندایە.
هیومانی
بوون
لەم
تێزەی
هایدگەردا پێناسەی مرۆڤە لەنێو چوارچێوەی خۆیدا
وەک مرۆڤێک ،بەمانای پێناسەی مرۆڤ لەخودی خۆیدا ،نەک لەدەرەوەی خۆی .دەرەوەی خۆی مانای بەئاژەڵ بوونتە ،ئاژەڵبوون مانای بوونە لەدەرەوەی
پێناسەی مرۆڤ ،ئەوەی هایدگەر خەمی لێ دەخوات دووبارە پێناسەکردنەوەی مرۆڤە لەنێو خۆیدا وەک مرۆڤێک لەنێو جیهاندا ،مرۆڤ لەنێو جیهاندا بوونی
هەیە ،نەک تەنها وەک ئاژەڵ لەنێو جیهاندا بژی. مرۆڤ نالەوەڕێت لەلێواری مێژوو ،بەڵکو
73
مێژووی بوونی خۆی بەدەستی خۆی دروستدەکات، مرۆڤ جیهان دروستدەکات و لەنێودا دەژی ،لەنێو
خاوەنی دەم وچاو نییە..... karl_popper
جیهاندا ژیان بەمانای بوونتە وەک مرۆڤێک لەنێو
خودی خۆتدا .بوونی تۆ لەم هاوکێشەیەدا مانای پارێزگاریکردنە لەبوونت وەک ئەوەی هەیەت و
وەک ئەوەی بوویت ،تۆ وەک مرۆڤ مەحکومیت بەپارێزگاریکردن لەسەر خۆت وەک ((شوانکاریکی
بوونی خۆت) ،وەک پارێزەرێکی بوونی خۆت. ئاوەها لەدوای سەرنجدانیکی کورت لەهاوکێشەی
بوونی هیومانی هایدگەری ،دەگەینە ئەوەی،
کە
مرۆڤی نابەشدار وئاپاتی ناتوانێت شوانکاری
بوونی خۆی بێت.
ئەو پرسیارەی دەبێت لەخۆمانی بکەین ئەوەیە،
کەی دەبین بەبەشدار لەدونیادا و لەکوێشدا ئێمە ئەو مەرجە لەدەست دەدەین؟ ،لەگەڵیشیدا پێناسەی
خۆمان وەک مرۆڤێک لەهاوکێشەی ئەنتۆلۆژی و
بوونگەرایی لەدەستدەدەین؟ ،بەداخەوە مرۆڤی ئێمە بەرەو نابەشدار هەنگاو دەنێت ،بێ دەم و چاو،
وەک سێبەریک بەسەربانەکانەوە سەیری تراژیدیای ئەویتر دەکات ،لێدەگەڕێت ژیان بەالیدا تێپەڕێت. گەورەبونی ئەم فیگورە نابەشدارە لەگەڵ هەڵکشانی پارە لەنێو ژیانمدا ،مەترسیەکی گەورەیە بۆ سەر
کۆمەڵگەی ئێمە ،ئەمە وەها دەکات ترسی نەبێت
لەدروستبوونەوەی دیکتاتۆریەت لەفۆرمیکی دیکەدا، ترسی نەبێت لەچارەنوسی نەوەکانی دیکە ،هەموو پرسەکانی خۆی تائەو ڕادەیە لەال گرنگە ،کەسوودی
هەیە بۆ خۆی ،دەنا ئەوانیتر بەجەهەنەم .ئەم فیگورە
خۆی لەخۆیدا لەنابەشداربوونیدا لەپرسە گرنگەکانی ژیان ،کۆیلەیەکی ئیگۆزم و خۆپەرستی خۆیەتی ،ئەوە نازانێت کەدەمێکە ئەو لەلێوار جیهاندا دەلەوڕێت ،و
لەنێو جیهاندا بوونی نییە ،بەڵکو لەنێو شت و مەک و پارەدا دووبارە دەبێتەوە ،ئەم مرۆڤە نابەشدارە
74
چیتر شوانکاری بوونی خۆی نەماوە ،چیتر
پالتۆن وەک نابەشدارێک (کاڕل پۆپەر) یەکێکە لەفەیلەسوف و سۆسیۆلۆگە
گرنگەکانی دونیای فیکر ،گرنگترین چەمک کە بابەتی ئەم گوتارە و گوتارەکانی داهاتومان دەبێت،
چەمکی ( کۆمەڵگەی کراوە )یە ،کەخۆی لەدووتوێی کتێبێکیدا بەناوی( کۆمەڵگەی کراوەو دوژمنانی
) لەساڵی ١٩٤٥باڵوکرایەوە وە ،کتێبی یەکەمی بەناوی (کۆمەڵگەی کراوەو دوژمنانی ،پالتۆنی جادووباز*) لەم کتێبەیدا ڕەخنە لەفیکری تۆتالیتاری پالتۆن (ئەفالتون) دەگرێت و لەبڕوایەدایە ،کەپالتۆن
سیحربازیکی ناشرینی دامەزرێنەری بیری تۆتالیتاریە.
لەکتێبی یەکەمدا لەڕێگەی ڕەخنەگرتنی لەتێزەکانی
(کۆمەڵگەی داخراو) قسە لەسەر کۆمەڵگەی کراوە دەکات .بەڕای (کاڕڵ پۆپەر) یەکەمین فەیلەسوف کەتێۆریزەی کۆمەڵگەی داخراوی کردووە (پالتۆن
)Platonە کە لەکتێبەکەیدا (دەوڵەت) بەپێچەوانەی
مامۆستاکەی (سوکرات)ە ،سوکراتێک کەبڕوای بە نوخبەی فەیلەسوفان هەبوو ،نەک وەک حاکم ،بەڵکو
لەگەڵ کۆمەڵگەدا هاو دیالۆگ و هاوتەریب کاربکەن
هەموو کرانەوەیەکەیدا کەلەگەڵ ئایدیالە گەورەکاندا
(پالتۆن) بەپێچەوانەی ئەو تێزە بڕوای بەدەوڵەتێک
ئەم کۆمەڵگەیە ،کرانەوەی لەگەڵ یەکتری و نۆرمی
بۆ پەرەپێدانی ژیانی دیموکراسی یۆنانی .بەاڵم
هەبوو ،کە فەیلەسوفەکان تێدا پاشابن ،لێرەوە من چەمکی (فەیلەسوف پاشا) بەکاردێنم بۆ ئەو فەیلەسوفانەی کەلەدیدی پالتۆنەوە دەبێت حوکمی
دەوڵەت بکەن .لەم دەوڵەتدا جەبریەت و یاساو ڕێساکان ئەوەندە توندن ،کەتەنها پیاوە ئازاکانی
شەڕ و پیاوەکانی ئەقڵ و حیکمەت حوکمڕانی دەکەن. بەمانای فەیلەسوف پاشاکان حوکمی ڕەهایان هەیە،
چونکە ئەوان (ئایدیالە گەورەکان) دادەڕێژن ،ئەوان نوێنەری ئایدیالی گەورەن ،ئەوان لە (گشت) تێدەگەن،
لەئەقڵی گەورە تێدەگەن ،لەنهێنی گەردوون و گڵۆبۆس،
لەنهێنی سەر زەوی و بن زەوی ،فەیلەسوفە پاشاکان
لەگەڵ خواوەندەکانی حیکمەتدا ئاشنان و فەزیلەتەکان الی ئەوانەوە تیشکدانەوەی هەیە بۆ کۆی مرۆڤایەتی. ئەم کۆمەڵگە پالتۆنیە بۆ ئەوەی بەکاربێت ،دەبێت
داخراو بێت ،بەمانای دەبێت داخراو بێت لەبەرامبەر
لێرەوە بەڕای من بەشدار مانای ئەوکەسەیە کێشەی قوڵی وجودی لەگەڵ خۆیدا هەیە و دەیەوێت دازین و لێرەبوونی خۆی بسەلمێنێت، هەستی پێبکات و تێیبگات و بیگۆڕێت ،بەاڵم نابەشدار (ئاپاتی) ئەو کەسەیە کەنایەوێت بەشدار بێت و خەمی جیهانی کەمبۆتەوە
ناگونجێت ،لەگەڵ حیکمەتی فەیلەسوفەکان ،بەمەش
دیکەدا دژەکارە .دوو ئاستی دیاریکراو هەیە کەگەمەی
خۆی دەکات ،یەکێکیان ئەوانەی زیرەکن و ئازان و ئاستەکەی دیکە ئەوانەیە کەگوێڕایەڵ و دەمبەست و کۆیلەن .ئەم فۆرمەی پالتۆن لەژێر ناوی عەدالەت و دادپەروەریدا خۆی فۆرمولە کردووە ،مرۆڤ بەڕای
پالتۆن لەڕیگەی دادپەروەریەوە دەگاتە بەختەوەری،
بەختەوەریش بەدی نایەت ،تا دادپەروەری جێبەجێ نەبێت ،بێگومان
لەڕێگەی جیاکردنەوەیەکی
دیسپلینکراوی توندی چینەکاندا .بەشێوەیەکی تر دەتوانم بڵێم ،بۆئەوی مرۆڤ بەختەوەر بێت ،دەبێت
خۆی لەچینێکدا بدۆزێتەوە ،خود دۆزینەوەش
لەچینێکی تایبەتدا بەپێی تواناکان لەدەوڵەتی ئەفالتوندا دەچێتە ژێر تاقیکردنەوە ،ئەمەش مانای
بەدیهاتنی دادپەروەری.
ئەم تێزەی ئەفالتون وەهای کردووە کە چینی فەیلەسوفەکان لەترۆپکی دەسەاڵتدابن و لەدوای
ئەوان بێگومان پیاوە ئازاکان و پیشەوەرەکان و چینەکانی دیکە خزمەتکار و کۆیلە و بێ کەڵکن.
ئەم دابەشبوونە مانای دیاریکردنی شوێنای مرۆڤە لەکاتیگۆریەکی تایبەتدا ،لێرەوە بەشداریکردن بۆ
هەمووان دیاریکراوە ،بەجۆریکێ دیکە ،گەر من لەم
دیدەی پالتۆنەوە بگەڕێم بەنێو فیگوری نابەشدار، یاخود (ئاپاتی گاڵتەجاڕ)،
ئەوە هەستپێدەکەین
کە (نابەشدار) ئەو کەسەیە لەنێو ئەو دابەشبوونە کالسیە
ئەفالتونیەدا
دەمێنێتەوە،
بەجۆریک
گوێڕایەڵی دەوڵەت و فۆرمەکانی دەسەاڵت دەبێت.
دیارە (کاڕڵ پۆپەر) ڕای وەهایە ئەم کۆمەڵگەیە تەواو تۆتالیتاریزمە ،بەشێوەیەک شمولیە کەخەیاڵی هەرچی
ڕژیمە شمولیەکانی دونیا لەسەر ئەم مۆدێلەی پالتۆن ئیلهام وەردەگرن .بەڕای ئەو ئیدیالی گەورەی
75
شمولی فۆرمیکی پڕ زەبر و دیکتاتۆری دەخوڵقێنێت،
بین بۆ گشت ( .)Ganzheitکۆمەڵگە بەڕای
لەبڕیارە گرنگەکانی
بینابکات ،ئیدیالیکی گشتی چەترێکە و هەمووان
کۆمەڵگەیەکی داخراو پێکدێنێت ،کەهیچ یەکێک لەئەندامەکانی بەرشدار نین
ژیانیان ،ئەم کۆمەلگەیە قبوڵی نۆرم و بەها نوێیەکان
ناکات ،بەجۆرێک داخراوە کەئیدیاکانی ئازادی و ژیانی ئازاد توانای لەدایکبوونی نییە.
پالتۆن دەبێت خۆی لەسەر (دەوڵەتێکی ئایدیالی)
دەبێت پەیڕەوکاری بین ،لەم دەوڵەتەدا فەیلەسوفەکان
نوێنەری حیکمەت و ئەقڵن لەدوای ئەوان پارێزەرانی
ئەم ئەقڵە گەورانە دێن ،پارێزەرانی ئەقاڵنیەتی دەوڵەتی
لەمۆدێلی تێۆرەی دەوڵەتی پالتۆنیدا دەبێت مرۆڤ
پاسەوان و سەربازو پیاوە ئازاکانن ،پلەی سێهەم
بێت ،لەڕێگەی دادپەروەریەوە ،بەاڵم ئەم داپەروەریە
سێ ئاستە ،فەیلەسوفەکان ،جەنگاوەرەکان ،خاوەن
لەبەرامبەر دەوڵەتدا ئانالۆگیەک بێت ،بەراووردکارێک پابەندە بەئیدیالێکی گشتیەوە ،بەمانای مادامەکی
دەوڵەت لەدیدی پالتۆنەوە گشتە و گشتیش مانای بوونی ئەو ڕۆحە گشتیە پڕ فەزیلەتە جوانەیە لەسەر زەوی بۆ ڕێکخستنی ژیان لەسەر ئەم گڵۆبۆسە،
لەسەر ئەم گۆی زەویە ،کەواتە دەبێت هەموو گوێڕایەڵ
لەدوڵەتی ئایدیالی ئەفاڵتۆنیدا خاوەن پیشەکانن ،ئەم پیشەکان ،پلە گرنگەکانی ئەو کۆمەڵگەیەن ،کەدەبێت
دەوڵەتی لەسەر بونیاد بنرێت .لەدوڵەتی پالتۆنیدا شیعرەکانی هۆمێرۆس و کۆمیدیاکان و ئەفسانەکان
جێگەی قێزەونین و دەبێت دەوڵەت وەک نەخۆشیەک بۆ سەر کۆمەڵگەی ئایدیال یان دەوڵەتی ئایدیال
heideggerمرۆڤ شوانکاری بوونی خۆیه‌تی 76
تەماشای بکات و ڕێگەنەدات ئەو ئەفسانە و شیعرانە
فەیلەسوفیکی وەک
و نیگەرانی و لەڕۆحی بەدیسپلینکراوی ئەندامانی
مۆدێلی ئایدیال کۆمەڵگەی داخراو دروستدەکات.
باڵوبنەوە ،چونکە شیعر و چیرۆک و ئەفسانە ترس
کۆمەڵگە باڵودەکەنەوە ،ئاوەها شاعیرەکان لەم دەوڵەتەدا بەشەق فڕێدەدرێنە دەرەوە.
(پالتۆن) لەتێۆرەی دەوڵەتدا
بەردی بناغەی دەوڵەتی تۆتالیتاریزمی دادەنێت و بێگومان (فاشیزم و نازیزم) و هەموو سوستێمە
شمولیەکانی دونیا لەسەر ئەم خەونە بەئایدیالەوە
ئەم مۆدێلە پالتۆنیە بەڕای (کاڕڵ پۆپەر) مۆدێلی
دروستبوون .ناسیونال سۆسیالزم (نازیەت) لەسەر
کۆمەڵگە بەسەر یەکتریدا بکرێنەوە ،نایەڵێت
بڕوای وەهابوو ،تەنانەت لەڕووی فیسیۆلۆژیەوە
کۆمەڵگەیەکی
داخراوە،
کەنایەوێت
ئەندامانی
کۆمەڵگە کاریگەر بێت بەسەر دەرەوەی خۆی ،دژی ئەوەیە بەها و نۆرمی نوێ بێتە نێو کۆمەڵگەوە،
مادامەکی ئایدیالی گەورە و گشت بوونی هەیە .ئەم کۆمەڵگەیە لەسەر (شتروکتورێکی ڕەق) وەستاوە، بڕوابوون بەجادووی (ئیدیالی گشتی) وەها دەکات
دابخرێن بەرامبەر هەموو کرانەوە و گۆڕانکاریەک، ئاوەها پەیوەندی نێوان چینێکی تایبەت و پەیوەندی
خوێن ئەم بەئەویتر دەبەستێتەوە و ئیدیای نوێ هیچ
مانایەکی نامێنێت .تێۆرەی دەوڵەتی ئەفالتونی ڕای وەهایە کەکۆمەڵگە لەژێر داڕزاندا دەناڵێت و ئەوە ئایدیالە کەڕزگاری دەکات لەو دیکادێنز و داڕزانە
سەختە ،ئەم فۆرمە لەدەوڵەت بەو دەستە ئاسنینە و ئەقڵە فەیلەسوفانەوە تەواوی ئایدیالەکانی خۆی بەسەر
کۆمەڵگەدا دەسەپێنێت ،ئاوەها بەڕای (کاڕڵ پۆپەر)
ئەوەی هایدگەر خەمی لێ دەخوات دووبارە پێناسەکردنەوەی مرۆڤە لەنێو خۆیدا وەک مرۆڤێک لەنێو جیهاندا، مرۆڤ لەنێو جیهاندا بوونی هەیە
ئایدیالی مرۆڤی ئەڵمانی بااڵ وڕاقی کاریدەکرد،
مرۆڤی بەرەگەز ئاری و هاوشێوەکانی ،مرۆڤی بااڵن
و دەبێت حوکم بکەن ،لەسەر بنەمای ئەو ئیدیالە ناسیونال سۆسیالزم لەیاسای نورنبێرگدا و لەپانزەی
سێپتمبەری ١٩٣٥یاسای (پاراستنی خوینی ئەڵمان و شەرەفی ئەڵمانی) داڕێژرا ،و لەپەڕلەمانی (ڕایخی
سێهەم) بڕیاری لەسەردرا ،ئەم یاسایە خۆی لەسەر ئیدیالی مرۆڤی ئەڵمان بیناکرد ،بەجۆرێک لە بڕگەی یەکەمدا هاتووە ،کەهیچ بەڕەگەز ئەڵمانێک ،خوێن
ئاریەک یان هاوشێوەی ،بۆی نییە لەگەڵ جولەکەدا
هاوسەرگیری یان سێکس بکات .ئەم یاسایە بەدوایدا نەخشەیەک دێنێتە کایەوە ،کە مرۆڤەکان جیادەکاتەوە
بەپێی خوێن و سەرچاوە و ڕەگەکانیان .هیتلەر ڕای
وەهابوو دەبێت ئەوروپا لەڕەگەزە ناشایستەکان پاکبکرێتەوە ،سەرەتا لەئەڵمانیادا و دوایی پەلیکێشا
بۆ پۆڵۆنیاو ملێۆنەها جینۆساید کران ،بەگاز و
چەندەها میتۆدی ترسناک
بەکۆمەڵ کوژران و
شەش ملیۆن مرۆڤ و زیاتریئش باجی ئەم دەوڵەتە
شمولیە ئیدیالە ئەڵمانیەی دا .لێرەوە ئایدیالی مرۆڤی پاکی ئەڵمانی ئۆرگینال ،دەبێتە خەمی (یاساکانی نورنبێرگ) کەلەدوای ئەم یاسایە زیاتر لەچوارسەد
یاسای دیکە دەرچوو ،مرۆڤەکان لەیەکتری جودا
دەکاتەوە و خانەبەندیان دەکات ،بەپێی نەخۆش و
کەمئەندام و هۆمۆسێکسوال و ڕەگەزی بیانی و
خوێنی باپیر و سەرچاوەی لەدایکبوون .ئایدیالی نازیەکان مرۆڤیکی ئەڵمانی بوو لەڕووی
77
فیسۆلۆژی و ڕەنگی پێست و خوێن و بااڵوە،
دەبێت لەبێدەنگبوون،
ئەزمونگەرایی خۆیانەوە لەسەر جولەکەکان و
کەلەژێر ناوی دیموکراسی و دەستوری سەرۆکایەتی
تەنانەت دکتۆرە نازیەکان ،دەیانویست لەڕێگەی
لەبەرامبەر دروستبونی
دیکتاتۆریەت ،یان فۆرمە جیاوازەکانی کانی دیسپۆت،
دیلەکان ،ئەوە بسەلمێنن کەخوێنی جولەکە و نا-
و بڕگەی تەوافقیدا تەعبیر لەخۆی دەکات
(کاڕڵ پۆپەر) دەتوانین بڵێین کەدەوڵەتی نازی
هێگڵ وەک نابەشدار لەهەناوی ئایدیالزمی
ئاریەکان ،خوینێکی ناشایستە و کۆیلەیەن .بەڕای
لەسەر بنەمای ئایدیالی پالتۆنی ڕاوەستاوە ،خۆی لەسەر ئایدیالێکی گشتگیر بینادەکات و لەم ڕووەوە نازیەکان ،وەک چۆن پالتۆن دەیەوێت لەدەوڵەتەکەیدا
کتێبەکانی شاعیرانی وەک هۆمیرۆس بسوتێنێت و
خۆی لەنوسەرەکان ڕزگار بکات ،ئاوەها لەناوبردنی کەمئەندام و هۆمۆ سێکسوال و پەکەوتەکان و کتێب سوتاندنیان کردە نەریت .دیارە کارەساتی گەورە
بەڕای (پۆپەر) لەم تێۆرەوە سەرچاوە هەڵدەگرێت.
لەبەرامبەر ئەمەدا بەڕای (کاڕڵ پۆپەر) کۆمەڵگەی کراوە ،تەواو پێچەوانەی ئەم مۆدێلەیە کە دیالۆگی نێوان گروپ و ئەندامانی کۆمەڵگە و کراوەیی بەسەر
هەموو نەریت و کلتوریکی نوێدا خاڵی ڕۆشنی ئەو
ئەڵمانیەوە
(کاڕڵ پۆپەر) وەک سوسیۆلۆگ و فەیلەسوفێک،
ناتوانێت مەزندەی کۆمەڵگەیەکی کراوە بکات ،بەبێ
گەڕان بەدووی بنەماو تێۆرەکانی تۆتالیتاریزم.
بەدیوێکی دیکەدا ناتوانین لە(نابەشدار /ئاپاتی ) تێبگەین ،تاوەکو نەزانین نابەشدار وەک لەگوتارەکانی
دیکەمدا ئاماژەم پێدا ،لەکوێی دونیادا وەستاوە! من
لەم هەوڵدانەمدا دەگەڕێم بەنێو تێۆرەکاندا بۆ ئەوەی لەگریمانەکانی دەرکەوتنی نابەشدار تێبگەم.
فیگورە ،ئەم ئەکتەرە نابەشدارە ،ڕۆژ بەڕۆژ لەنێو
کۆمەڵگەیەیە.
بێگومان گەر هەڵوێستەیەک بکەم لەبەرامبەر ئەم
مۆدێلە پالتۆنیە کە (پۆپەر) ڕەخنەی لێدەگرێت ،دەتوانم بڵێم :لەژێر ناوی ئیدیالی گەورەدا فیگوری (نابەشدار /ئاپاتی) باشترین بەشدارە لەدروستکردنی ڕژێمی
تۆتالیتاری و دیکتاتۆردا ،بێگومان لەکۆمەڵگەی ئێمەی کوردیشدا هەوڵدان بۆ دروستکردنی ئەم فیگورە،
مەترسیەکی گەورەیە بۆ سەر دیموکراسی ،فیگوری نابەشدار لەبەرامبەر ئیدیالەکانی پارتیکی سیاسی یان
سەرکردەیەک یان ئیدۆلۆژیەکی تایبەت ،ئەگەریکە
هەمیشە لەنێوماندا چەکەرە دەکات و گەورەدەبێت. (نابەشدار) لەڕۆحی خۆیدا گاڵتەجاڕێکی نێگەتیڤی
مۆدێرنە ،دوور لەزەمەنی سینکارە گەورەکان ژیان بەسەر دەبات ،هیچ شتێکی پێ نەماوە جگە
78
ئەم
لەبێدەنگی نەبێت .ئەم نابەشدارە بەشدار سۆڵژێنیتسن ڕۆمانوسی ڕوسی
کۆمەڵگەی پۆست کاپیتالیستدا و دونیای گڵۆبالدا،
نابەشدار (ئاپاتی ) Apathieکەبەڕای من بەشێکە
ئەکتەرێکی دیاری ئەم شانۆ گلۆباڵەیە( .کاڕڵ پۆپەر)
(کاڕڵ پۆپەر) بەردەوامە لەڕەخنەگرتن لەبنەماکانی
لەژێر ناو وفۆرمی جیاوازدا گەشەدەکات و ئێستا لەناوەڕاستی چلەکانی سەدەی بیستدا شرۆڤەی ئەو
کەلێنە گەورەی کردووە ،کە دیکتاتۆری لێوە هاتۆتە
دەرێ ،ئەو کەلێنە گەورەیە خودی بیری شمولی وتۆتالیتاریزمە .ئەم بیرە شمولیە دەبێت لەسەرەتادا لەنێو ئیدیاکاندا بەدوایدا بگەڕێین ،ئەوجا لەنێو فینۆمینە کۆمەاڵیەتیەکاندا وەرگێڕانەکەی ببینین.
لەم خەمەوە کەنابەشدار وەک فیگوریکی گاڵتەجاڕی
نێگەتیڤ لەنێوماندا بەئارەزووی خۆی ڕۆڵی مرۆڤی چاک نەبینێت و نەبێتە کەسی یەکەم و ئەکتەری
یەکەم ،گەڕان بەدویدا دەبێتە کاری هەڵدانەوەی ماسک لەڕووی دەم و چاوی مرۆڤی نێو گڵۆبال !، کە بێگومان ڕەگەکانی دوور و زۆر دوورترن لەوەی
مەزندەی دەکەین.
لەکاراکتەری ئەقڵی گاڵتەجاڕانەی سینیزمی نێگەیڤ.
ئیدیای تۆتالیتاریزم و لەسەرێکی دیکەوە نێزیکە
دەبێتەوە لەڕۆحی فەلسەفەی (هیگڵ) ،کە (پۆپەر) ڕەخنەی توندی لێدەگرێت .ئەم فیگورە نابەشدار و ئاپاتیە وەک ئاماژەم پێدا پێشتر لەدایکبووی ئەقاڵنی
بووە ،هەر بۆیە پۆپەر لەکتێبەکەیدا لەمەڕ کۆمەڵگەی کراوە و بەتایبەت کتێبی دووهەمی بەناوی (کۆمەڵگەی
کراوەو دوژمانی ،پێغمبەرە درۆزنەکان ،هێگڵ و مارکس و ئەوانیتر ) 3..ڕەخنە لەهێگڵ دەگرێت
و پێیوایە (هێگڵ) خۆی وابەستەی هەمان نموزەج و مۆدێلی پالتۆنی کردووە و بەپێغمبەرێکی درۆزن ناوی بردووە ،هێگڵ بەچەندەها ڕێگەی پێچاو پێچ
دەگەڕێتەوە سەر پالتۆن ،لەجەوهەری تۆتالیتاریزمی پۆپەری نێزیکدەبێتەوە .مۆدیلی پالتۆن بەڕای
گرنگی پۆپەر لەوەدایە کە سوبێکتیزم (خودگەرایی)
من خانەبەندنکردنی مرۆڤە لەنێو سنوقەکاندا،
ئۆبیکتیڤ و ڕیالستی وەک خۆی کەشفدەکات،
تێبگەین کەئێمە لەبەردەم چوار سندوقی گەورەداین
الی ئەو پابەندە بەو (خودە مەعرفیە) وە کەدونیای بەمانای دەیهێنیتە نێو تێوەرەکانەوە ،گەر دونیای یەکەم دونیای ماتڕیاڵ بێت ،دونیای هەبوو بێت، ڕیالستی بێت ،ئەوا دونیای دووهەم و سێهەم
ناماتڕیاڵین بەڕای پۆپەر ،ئەمانە دابەش دەبن بەسەر
سوبێکت و ئۆبێکت ،سوبێکت یان خود دونیای بیرکردنەوە و یادەوەری و هەستەکانە ،لەدونیای
ئۆبیکتیڤی پۆپەری دونیای تێۆرەو ئەفسانەو هونەر
و داهێنان و ئاینەکانە ،ئاوەها (خودی مەعرفی) گەشەی خۆی دەکات بۆ تێگەیشتن لەدونیای
دەرەوەی خۆی .دەتوانین بڵێن ئەرکی ئەو خودە
مەعریفە پۆپەریە (کاڕل پۆپەر) ،الدانی ئەو ماسکە درۆزنەیە ،کەلەخودی فیکرەوە خۆی نمایشدەکات. لەم ڕوانگەیەوە ئەم گەشتە بەنێو چەمکی کۆمەڵگەی کراوە،
هەوڵدانێکە
بۆ
تێگەیشتن
لەفیگوری
گەر هاتوو خەیاڵمان فراونبکەین ،دەتوانین وەها
،هەر یەک لەئێمە سەر بەیەکێک لەو سندوقانەین. مۆدیلی دەوڵەتی پالتۆنی مۆدێلێکی نوخبەوی یان
ئیلیتگەراییە .بەوەی ،بەڕای پالتۆن دەبێت نوخبەی فەیلەسوفەکان حوکمی دەوڵەتی دادپەروەری بکەن،
دەبێت فەیلەسوفەکان لەنەخشەی (جیهانی تەواو)
شوێنای مرۆڤ لەکۆمەڵگەدا دیاریبکەن .مرۆڤ لەکۆمەڵگەی پالتۆنیدا مەحکومە بەخانەبەندکردنی
خۆی لەسنوقێکی تایبەتدا ،ئیدی تۆ لەسندوقی فەیلەسوفە پڕ حیکمەتەکان دەبیت ،یان لەخانەی پیاوە ئازاکان ،کە جێبەجێکەر و پارێزەی حیکمەتن، یان لەخانەی پیشەوەرەکانیت ،کەلەسنوقی سێهەمدا
خۆیان دەبیننەوە ،یان دەبێت مرۆڤ لەمۆدیلی پالتۆنیدا لەنێو تەنەکە خۆڵدابێت ،ئەویش دەبێت
کۆیلە و بەردەست و شیتاڵێک بیت لەنێو
79
تەنەکە خۆڵەکەدا .بوونی مرۆڤ لەم سنوقانەدا ،گەر
ڕێسا و یاسایان بەسەردا دەسەپێت .ئاوا دەوڵەتی
دیسپلین و زەبت و ڕەبتی مێژووی ،بەدیوێکی دیکەدا
سنورەکانی ئازادی توانا و نەریتەکان دیاریدەکات.
بتوانم وەهای ناوبنێم ،مانای بوونی مرۆڤە لەنێو مانای بوونی تۆیە لەدادەپەروەریدا بەرای پالتۆن.
هەروەک هەمووان دەزانین داپەروەری لەجەوهەری خۆیدا هەڵگری ئۆبێکتیڤبوون و ڕیالیست بینێکی
سەختە( ،دادوەر) ئەو کەسەیە کەدونیا بەئەقڵێکی پڕ دیسپلینەوە ڕێکدەخات ،حوکمی ئەقڵ دەخاتە بەر دەمی هەموو حوکمەکانی دیکە،
بەمەش عەدالەت
کوێر دەبێت بەرامبەر ساتەوەختە سۆزداریەکان،
چیتر سۆز حوکم ناکات لەمۆدیلی داپەروەریدا، بەڵکو ئەقڵ و بەڵگە و زنجیرە بیرکردنەوەی
لۆژیکی .لەم گۆشەیەوە دەتوانین لەپالتۆن تێبگەین،
بەوەی داپەروەری کاتێک دەگاتە ترۆپک کەچینەکانی کۆمەڵگە ئەرکەکانیان دیاریکراوبێت ،مافەکانیان
کاتێک بەدەست بێت ،کە بزانن ئەوان سەر بەچینێک
و سەر بەکێن و تواناکانیان لەکوێدایە ،مرۆڤ ناتوانێت بەختەوەر بێت تاوەکو دادپەورەری بااڵ
دەست نەبێت لە کۆمەڵگەدا ،بەمەش دەبێت مرۆڤ بەرامبەر ئاوێنەکانی خۆی بێتەوە ،بەرامبەر بەتوانا
و چینەکەی خۆی بێتەوە ،بەوەی ئایا فەیلەسوفی یان جەنگاوەر یان خاوەن پیشەیە یان خزمەتکار
و کۆیلە دەبیت .کۆیلەکان لەم مۆدێلەدا دەتوانن لەبازنەی کۆیالیەتی خۆیان داوای مافەکانیان بکەن، جەنگاوەرەکان هەروەها ،پیشەوەرەکانیش هەمان
بەداخەوە مرۆڤی ئێمە بەرەو نابەشدار هەنگاو دەنێت ،بێ دەم و چاو ،وەک سێبەریک بەسەربانەکانەوە سەیری تراژیدیای ئەویتر دەکات، 80
پالتۆنی ،بەڕای پۆپەر دەوڵەتێکی تۆتالیتاریە کەنوخبە پالتۆن بەڕای پۆپەر داهێنەری ئایدیای تۆتالیتاریزمە
لەفیکردا،
هەموو
فیکرە
تۆتالیتاریزمەکانیش
خۆیان بەسەر خۆیاندا داخراون ،لەم کۆمەڵگە داخراوەدا تۆتالیتاریزم نەخشەکێشی یەکەم و
دوا بیرکەرەوەیەتی .ئاوەها پالتۆن بەڕای پۆپەر ئەو سیحربازەیە کە سیحری تۆتالیتاریزم دەخاتە
چواچێوەی کتێبە بەناوبانگەکەیەوە کە کتێبە لەسەر
(دەوڵەت)( .پۆپەڕ) ڕای وەهایە پالتۆن (بلیمەترین و گرنترین فەیلەسوفە لەجیهاندا) بەاڵم لەهەمانکاتێشدا
(ترسناکترین فەیلەسوفە) .پالتۆن نەخشەکێشێکی
فیکری مەترسیدارە ،کەلەدوای ئەو مۆدیلی نازیزم و
فاشیزم لەسەر مۆدێلی نوخبەوی کاردەکەن.
(کاڕڵ پۆپەر) هەر بەڕەخنە گرتن لەپالتۆن ناوەستێت
،بەڵکو ڕای وەهایە کەبوون لەپیاوی فیکرەوە،
لەخودێکەوە کە جیهان تەفسیربکات ،بیربکاتەوە و پڕشنگدار بێت بۆ دۆزی هەقیقەت ،دەبێت بەبەشێک
لەدەسەاڵت و سیحری خۆی وەک هەڵگر و بەرگریکار
لەهەقیقەت وندەکات .ئیدی بوونی (ئیرادەیەکی باش ) ئیرادەیەک بۆ چاکەکاری لەدەستدەدات ،لەمەشەوە (کاڕڵ پۆپەر) بازهەڵدەداتە نێو سەدەی نۆزدە و مارکس و هیگڵ دەخاتە بەر شرۆڤەی رەخنەیی
و بەپێغمبەری درۆزن ناویاندەبات.
کاڕڵ پۆپەر
ڕای وەهایە کە (هێگڵ) یەکێکە لەو فەیلەسوفانەی فیڵزان و درۆزنە بەرامبەر دۆزی هەقیقەت و ئازادی ،ئەو خودە مەعرفیەی هیگڵ دەکەوێتە ژێر
پرسیارە ،کاتێک (هیگڵ) دەبێتە فەیلەسوفی فەرمی
دەوڵەتی د پرۆسیەکان ،بەمانای دەبێتە فەیلەسوفی ڕەسمی کۆماری
ڤایماری ئەڵمانی ،ئەو کۆمارەی
کەپرۆیسەکان دایانمەزراندوە وکۆی ئەڵمانیان لەژێر
چەتری دەوڵەتێکی ئەقاڵنی بەتونادا ڕێکخست،
(بسمارک) بەسیاسی دیاری ئەو کۆمارە دەژمێرێت،
بیرمەندە گەورەکان بگەڕێنەوە بۆ (هێگڵ) ئەویش هەر
پاشاش (ڤلهێمی دووهەم ) بوو ،ئەم بنەماڵەیە لەودیوو
بۆ پالتۆن.
پرۆیسیەکان خانەوادەی پاشایەتی بوون ،و دوا
کۆمارەوە حوکمیان دەکرد ،بەڕای (پۆپەر) هێگڵ
لەجیاتی ئەوەی ببێتە فەیلەسوفیکی ڕاستەقینە بەرگری لەئازدی بکات و کۆمەڵگەی ئەڵمانی لەکۆمەڵگەیەکی
داخراو بپارێزیت ،دەبیتە نوێنەری پرۆیسەکان و فەیلەسوفی ڕەسمی ئەو کۆمارە ،کەلەدوایدا جەنگیکی
جیهانی یەکەم هەڵدەگرسێنن و بەدۆڕاوی لێوەی دێنە
دەرەوە و حوکمی بنەماڵە بۆ ئەبەد کۆتایی دێت. بەڕای پۆپەر دیالەکتیکی هێگڵی و تێۆرەی لۆجیکی ئەو توخمیکی تۆتالیتاری لەخۆیدایە بەوەی هێغڵ
دروشیمی ئەوەی بەرز کردبۆوە کەدەڵێت (:ئەوەی
خێرا وەک ئۆرگانیکی پەیوەندی دەیانگەڕینێتەوە
وەک ئاماژەمان پێدا ئەفالتۆن یان پالتۆن بەڕای پۆپەر
داهێنەری بیری تۆتالیتاریزمە کەلەدوایدا فاشیەت و نازیەت و سوستێمە شمولیەکان بەرهەمدێنێت .پۆپەڕ لێرەدا (بەڕای من) پەردە لەسەر ئەو ئەقڵە گاڵتەجاڕیە
هەڵدەداتەوە کەلەخودی دیالەکتیکەوە کاردەکات ،ئەم ئەقڵە کاتێک دەسەاڵت وەک هەقیقەتیکی ڕاستەقینەی بااڵ تێدەگات ،نیزیک دەبێتەوە لە فۆرمەکانی
ناتێگەیشتن ،کەبەڕای من ،خودی فیگوری نابەشدار نایەوێت تیبگات و بەشداردەبێت لەناتێگەیشتن. نابەشدار یان ئاپاتی لەم دۆزەدا ،بێدەنگبوونی
ڕاستەقینەیە ،ئەقاڵنیە Was wirklich ist, ist„( ،
ڕاستەقینەیە بەرامبەر تۆتالیتاریزم و فۆرمە نەرمەکانی،
پرۆسیەکان ڕاستەقینە و ڕیالیستیە ،بەمەش دەبێتە
دەکەن .لەم ڕوانگەیەوە ئەقڵی نێگەتیڤی گاڵتەجار
)“vernünftigئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە دەسەاڵتی
دەسەاڵتێکی ئەقاڵنی کە لەترۆپکدایە .بەدیویکی تردا بەڕای پۆپەر دیالەکتیکی هێگڵی ،تیۆرەیەکی تەم و
مژاویە و ڕێگەنادات گفتوگۆی لەگەڵدا بکرێت ،بەمەش تێۆرەی فەلسەفی دەچێتە ئاستی ئۆرستۆکراتیەتیکی تایبەتەوە کەهەموو کرانەوەکی گفتوگۆ بەسەر خۆیدا
دەخاتە ئاستەنگەوە ،ئەمە بەجۆرێکە کەشەوقدانەوە
و بریقەی تێۆرەکە ئەوەندە زۆرە ،ڕێگە نادات ئارگومێنتکاری و گفتوگۆی لەگەڵدا بکرێت .چونکە
بەزمانێکی تەم ومژاوی دەدوێت .بەڕای (پۆپەر)
ئەمەش وەها دەکات کە (هێگڵ) لەئایدیالزمی ئەڵمانیدا بە پیاوێکی فێڵباز یان پێغمبەرێکی درۆزن پێناسە
بکرێت ،بەوەی بیرۆکەی
تۆتالیتاریزمی مۆدێرن
کەڕەگەکانی لەپالتۆنەوە خۆیان ڕادەکێشن بەوەی
(هێگڵ ئۆرگانێکی پەیوەندیدارە لەنێوان پالتۆن و تۆتالیتاریزمی مۆدێرن . )2لێرەوە تۆتالیرتالیزم
،سێنترالیزم ،و فۆرمەکانی دیسپۆت لە هێگڵەوە
سەرچاوە هەڵدەگرێت .بەڕای پۆپەر دەبێت هەموو
کەلەژیانی ئێمەدا لەژێر ناوی دیموکراتیدا چەکەرە
وەک فیگوریکی هێگڵیانی (هێگڵ) لەئەقاڵنیەتەوە خۆی دەکاتە فیگوریکی مۆدێرن ،بەماسکەوە باس
لەدیموکراسی دەکات و نابەشدارە لەدیموکراسی و
کۆمەڵگە بەناوی دیموکراسیەوە بەرەو داخران و دیسپۆت راپێچدەکات..
مارکس وەک نابەشدار و گاڵتەجاڕێک گەڕان بەدووی فۆرمەکانی ئەقڵی سینیزم ،ئەقڵی
گاڵتەجاڕی ،گەڕانێکە بەدووی خودی ئەو بیرەی
لەڕۆحی خۆیدا (نابەشدارە /ئاپاتیە ) لەمەڕ ئەو پڕنسیبانەی کەخۆی کاری لەسەر دەکات ،لەبەرئەوە
سەیر نەبێت التان ،من جار جارە دەگەڕێمەوە بۆ ئەو
پێناسەیەی فەیلەسوفی ئەڵمانی (پێتەر سڵۆتێردایک)
بەوەی ئەقڵی گاڵتەجاڕی پێکهاتووە لە (هۆشمەندیەکی ساختەکارانە و هەڵەی ڕۆشنگەرانە ) .بەڕای نوسەر و
فەیلەسوفیکی وەک (سڵۆتێردایک) ڕیزبەندیە
81
فۆرمەکانی هۆشمەندی ساختە پێکهاتووە لە (درۆ ،
بۆ ئەبەد ،بەڵکو لەوەدایە کەئاوڕ لەچینێکی دیکە
بااڵخانە کۆنەکەی ڕەخنەی ئایدۆلۆژی لەدەرگایەکی
ئەو ،کەلەزانکۆکاندا نەیخوێندووە ،لەنێو پاک و
هەڵەکاری ،ئایدۆلۆژی) .بەمانای (چوونە ناوەوەی نوێیەوە . .)1-34.ئاوەها ( ڕەخنەی ئایدۆلۆژی) کەلە تێزەکانی (کاڕڵ مارکس و فردریک ئەنگلس) فۆرمی
خۆی وەردەگرێت ،هەوڵدەدات دنیای مرۆڤایەتی لەیۆتۆبیایەکدا بەرجەستە بکات ،بەوەی لەدواجاردا
(حەتمیەتی مێژوویی) مرۆڤایەتی بەرەو یەکسانی و دادپەروەری دەباتە پێشەوە ،بێگومان لەدواجاریشدا
کۆمەڵگەیەکی کۆمنیزمی پێکدێت ،مرۆڤەکان بەئازادی و بێ چەوساندنەوەی چینایەتی ژیان بەسەردەبەن.
ئەمە کورتەی ئەو یۆیبیاو خەونەی (کاڕڵ مارکس)ە
،کەئێمە لەم نوسینەماندا گفتوگۆی لەسەر دەکەین . دیارە
نابێت
تەمیزی کتێبەکاندا نەژیاوە ،و پارەی شەرابی سووری پێ نییە .پارەی ژیانێکی شیاوی نییە ،تەنانەت کاتی
نییە بۆ بیرکردنەوە ،ئەو چینە بەڕێزانم ،چینی کرێکارە! ،مارکس لەجیاتی کرێکاران بیردەکاتەوە و
دەبێتە پێغمبەرێک و مژدەی کۆمۆنیزمی بەکرێکاران دەبەخشێت ،یۆتۆبیایەکیان پێدەبەخشێت ،بۆئەوەی
خەبات بکەن بۆ بەڕاستەقینەبوونی ئەو دونیایە، دونیایەک گەر خۆشیان لەتەمەنی پڕ نەهامەتیاندا نەتوانن بیگەنێ ،ئەوا منداڵەکانیان
یان کچ و
کوڕی منداڵەکانیان ،نەوەی داهاتووی دووریان
کەمارکس
دەیگەنێ! .ئاوەها مارکس بەڕای من (فابریکێکی
ئەو بەیەکێک لە (هێگڵیە چەپەکان) دەژمێردرێت،
کرێکاران لەم کارگەیەدا کاردەکەن ،کەواتە لەڕێگەی
دەرچووی
ئەوەمان
قوتابخانەی
لەیادبچێت،
دەداتەوە کەچینی خۆی نییە ،کە دکتۆرای نییە وەک
(ئایدیالزمی
ئەڵمانیە)،
مارکس بەڕای من خەونێکی گەورەیە ،پێش ئەوەی
فەیلەسوفێکی گەورەی دونیای ئێمە بێت .گرنگی فەلسەفەی مارکسیزم لەوەدایە ،کەچیتر فەیلەسوف
لەشوێنای جێگیری خۆی نامێنێتەوە ،کەجێگەی تەنها شرۆڤەکردن بێت وبەس ،بەڵکو بەکردەیی فەیلەسوف
و بیرمەند و نوسەر دڕ بەژیانی چەوساندنەوە دەدات ودەڵێت من لێرەم ،من لەگەڵ مرۆڤایەتیدام ،من لەگەڵ ئازادی و بەختەوەری مرۆڤدام .هەمووشمان
دەستەواژە بەناوبانگەکەی
مارکسمان لەیادە
کەدەڵێت (فەیلەسوفەکان تاوەکو ئێستا دونیان
بەچەندەها شێواز شرۆڤە کردووە ،بەاڵم ئێستا کاتی
ئەوە هاتووە بیر لەگۆڕانی بکەینەوە)..مارکس وەک لەگوتارێکمدا ئاماژەم پێدا ئاشقێکی ڕاستەقینەکەی
(ژێنی) هاوسەری بوو ،ئەمەش ئەو ڕۆحە شیعریەمان نیشاندەدات،
کەئەم
(هێگڵیە
چەپە)
لەخۆیدا
پەروەردەی کردووە .الیەنی ڕۆمانسی مارکس
82
لەوەدا نییە کەتەنها ئاشقی هاوسەرەکەی بوو
خەونە) بەداهاتوو ،خاوەن (کارگەیەکی خەونە) پڕۆسەی مێژووگەراییەوە ،کە لەژێر ناوی (حەتمیەتی
مێژووی) خۆی پێناسە دەکات ،کرێکاران دەگەن بەکۆمۆنیزمی و کۆمەڵگەی ئازاد! .دیارە پێویستە
سەرەتا لەو پەیوەندیە ئاڵۆزە تیبگەین ،کەمارکس لەنێوان فەلسەفەی دیالەکیتیکی و مێژووگەراییدا ڕایەڵی دەکات .مێژوو بەڕای فەلسەفەی دیالەکتیکی
ئەم
(هێگڵیە چەپە) بەرەو ئاڕاستەی کۆمۆنیزمی
هەنگاو دەنێت ،بەمانای بەرەو دونیایەکی یەکسان
و ئازاد ،نەک هەرئەوەندە ،تەنانەت هاوڵی فیکری
دێرینەی مارکس (فردریک ئەنگلس) بڕوای وەهایە، خێزان لەدوا وێستگەیدا وەک یەکەیەکی بۆرژوازی
هەڵدەوەشێتەوە ،خێزان الی (ئەنگلس) یەکەیەکی خاوەندارێتیە ،ژن ڕۆڵی پڕۆلیتاریا (کرێکار)
دەبینێت و پیاویش ڕۆڵی بۆرژوازی و چەوسێنەر، ئاوەها یەکەی خێزان خۆی لەخۆیدا یەکەیەکی خاوەنداریتی
و
نموزەجێکی
چەوساندنەوەی
چینایەتی بچوکە وئەم مۆدێلە بەڕای (ئەنگلس) لەدوا
قۆناغی پێگەیشتنی مرۆڤایەتیدا هەڵدەوەشێتەوە
بیرێکی ڕۆشنی لەسەر بینابکات.
بەهەشتێک دەدا بەکرێکاران ،ئەمجارەیان لەسەر
ڕوون و ئاشکرایە کە یۆتۆبیا دروستدەکات و
و بوونی نامێنێت .بەمشێوەیە مارکس مژدەی زەوی نەک لەئاسمان .ئاوەها مارکس وەک ئاماژەم پێدا ،بەڕای من بەرهەمێنەری خەونە ،یان دەتوانم بە
(فابریکاسیۆنی خەون) و یۆتۆبیا پیناسەی بکەم.
بەڕای پۆپەر،
مارکس بەهەمان شێوە وەهایە ،تەنها لەو شتانەدا
دەیەوێت حەتمیەتی مێژوویی و جەبر بەسەر مێژوودا بسەپێنێت و ڕێڕەوی بۆدیاری بکات ،بەمانای کڵێشەی
خۆی بەسەر مێژوودا بسەپینێت! .لێرەوە بەڕای من
لەم خاڵەوە دێمە سەر دوو چەمکی گرنگی (کاڕڵ
خاڵی ڕەخنەی سینزمی مارکسی دەستپێدەکات،
یۆتۆبیزم) کتێبێکە لە ١٩٥٧دا نوسینویەتی و ڕەخنە
ناڕۆشنە کەنایەوێت ڕۆشن بێت! بەمەش ڕەخنەی
پۆپەر) ،یەکەمیان تێزیکێ ئەوە بەناوی (لەدژی لە دونیای یۆتۆبی مارکس دەگرێت ،دووهەمیشیان تێزێکی دیکەی لەکتێبی دووهەمی (کۆمەڵگەی کراوەو
دوژمنەکانی ،پەیامبەرە درۆزنەکان) دا شرۆڤەی کردووە ،ئەویش خاڵی تاریکی و بەرهمهێنەری
تاریکیە ،کەلەڕۆحی فەلسەفەی مارکسەوە خۆی
دەخاتە نێو هۆشمەندی گشتیەوە .لەدواجاریشدا گەر هەمووی پێکەوە لێکبدەینەوە ،دەچینەوە بەردەم ئەو چەمکەی کە (پۆپەر) کاری لەسەر دەکات ئەویش
(کۆمەڵگەی داخراوە).
پۆپەر لەکتیبی دووهەمیدا
(کۆمەڵگەی کراوەو دوژمنانی ،پەیامبەرە درۆزنەکان) ڕەخنە لەهێگڵ و هێگڵیەکی چەپی وەک مارکس
دەگرێت و مارکس بە (پێغمبەری درۆزن) ناوزەد
دەکات .پۆپەر لەم کتێبەیدا (هێگڵ ) و لەدوایشدا زۆر فەیلەسوفی دیکە دەخاتە خانەی (تاریکخوازی) یان
بەچەمکە فەلسەفیەکەی قسەبکەین ،ئۆبسکورانتیزم (Obskurantismus
) ،بەمانای ئەو کەسەی
بەئارەزوو ڕێگە لەخۆی دەگرێت بەڕوونی بیربکاتەوە، بیروڕاکانی بەشێوەیەک فۆرمولە دەکات ،کەتاریک
و تەم و مژاوی بن ،بەجۆرێک کەتێگەیشتنی زیاد لەپێویست گران بێت ،پڕی بێت لەپێچ و پەناو و
چەمکی ئاڵۆز و مرۆڤێکی بیر (ناڕۆشن /تاریک) بێت.
(کاڕڵ پۆپەر) ڕای وەهایە کە دیالەکتیکی
(هیگڵ) پڕێتی لەتەم و مژی و چەمکی ئەستەم و قورس ،مرۆڤ هیالک دەکات ،بۆئەوەی بتوانێت
بەوەی ئەوەندە ڕۆشنە کەمەبەستێتی و ئەوەندەش ئایدۆلۆژی مارکس بینایەکە وەک (سڵۆتێردایک)
دەڵێت :دەبێت لەدەرگایەکی نوێوە بچینە ناوی! ،ئەو دەرگایەش فۆرمی نابەشدارە کەئەقڵی گاڵتەجاڕ و
سینیزم لەپشتیەوە وەستاوە، یۆتۆبیای مارکسی
(کاڕڵ پۆپەر) لەکتێبی دووهەمی (کۆمەڵگەی کراوە
و دوژمنانی ،پێغمبەرە درۆزنەکان ) پێیوایە (کاڕڵ مارکس) فەیلەسوفێکە لەتاریکیدا ،بەڕای پۆپەر(
خراپترین شت لەدژی ڕۆحێکی پیرۆز ئەوەیە کەڕۆشنبیران ڕۆڵی پێغمبەر ببین و لەڕێگەی فەیلەسوفە دێرنەکان کاریان تێبکەن ) هەروەها پۆپەر دەربارەی
تەم ومژی و تاریکخوازی ڕۆشنبیران دەڵێت (کێ نەتوانێت بەڕوونی قسەبکات پێویستە بێدەنگ
بێت وکاری زیاتر لەخۆیدا بکات ،)..لەم خاڵەوە
هەموو دەربڕینیکی تەم ومژوای دەربارەی کۆمەڵ و مرۆڤ ،بەهاو نۆرمێکن کۆمەڵگە بەرەو داخران دەبات ،چونکە بەڕای من ژووی یاریکردن بۆ خۆی دەڕخسینێت و دەشێت هەریەکەو بۆ مەرامێک بیکاتە
تێزی خۆی .خەمی گەورەی (کاڕڵ پۆپەر) لەڕەخنەی مارکسدا ئەوەیە ،مارکس لەدیالەکتیکدا دەیەوێت زۆرانبازیەکان ئاوەها ڕێچکەخواز بکات کەبەرەو
(یۆتۆبیایەکی گەورە) خۆی پڕشنگدار بکات!،
83
ئیدی مارکس (بەدووی ئەوەدا دەگەڕا دیالەکتیک
سەرسامبوونە و پێداچونەوەی قوڵی دەوێت .بەاڵم
هەڵوێستێکی مێژووگەراییەنە بەرێت ،کە ئیندیڤیدوم
ناوەکیدا هەڵدەسوڕێن.
بەوەر پراکتیزەکردنێکی ماتریالیزمانە،
بەوەر
و تاک بیکەن بەژیانێکی ڕاستەقینە ) ...ئەمەش مانای ئەوەیە کەپەرەسەندنی سەرمایەداری بەپێی
تێوەرەی مارکس لەژێر حەتمیەتێکی مێژووگەرایی هەڵدەسوڕێت ،لەژێر یاسایەکی ئیمپریتیڤی (جەبری) مێژوویدا ڕێچکەخواز دەبێت ،مرۆڤایەتی
بەرەو
قۆناغێکی بااڵ راپێچدەکات ،کە یەکسانیە ،ئازادیە
و سڕینەوەی جیاوازیە چینایەتیەکانە .بەڕوونتر قسەبکەین ئەوەیە ،مارکس لەشرۆڤەی خۆی بۆ
(دیالەکتکیکی هێگڵی) دەگاتە ئەو ئەنجامەی، کەمێژوو پابەندە بەیاساکانی دیالەکتیک ،بەمانای نوێ جێگە بەکۆن دەگرێتەوە و هەموو نوێش کۆن دەبێت و نوێتر دێتە جێگەی ،دونیا لەدیالەکتیکدا
(گشتێکی کارلێکراوە لەسەر یەکتری) ،ئاوەها
مێژووی ملمالنێی چینایەتی نێوان کۆیلە و خاوەن کۆیلە ،لەقۆناغێکی دیکەدا ئاغا و جوتیار ،لەشۆڕشی پیشەسازیەوە لەنێوان کارو سەرمایە ،بۆرژوازی و پڕۆلیتاریات ،بەپێی حەتمیەتی مێژوویی ڕێچکەی
خۆی وەردەگرێت! .سەرمایەداری بەڕای مارکس بااڵترین قۆناغی پێشکەوتنی مرۆڤایەتیە ،سەرمایەدار
بەڕای مارکس پرسە نەتەوەییەکان جێبەجیدەکات
و چینێکە موعجیزە دەخوڵقێنێت ،چینێکی ڕاقی و بااڵیە ،بازاڕی گەورە دروستدەکات و کیشوەرەکان دەبڕێت و زانست پێشدەخات و مۆنۆپۆڵی دونیا
دەکات و سنورە نەتەوەیەکان دەسڕێتەوە و پارە و دارو دەکات بەیەک و دەبێتە چینێکی یونیڤێرساڵی
و گڵۆباڵ ،دیارە لەدوای یەکگرتنەوەی ئەورپا و سڕینەوەی سنورە نەتەوەییەکان و ڕووخانی
بۆرسە و قەیرانی گەورەی ئابووری
ئێستای
جیهان و دروستبوونی (سەرمایەداری گڵۆباڵ)،
84
گەڕانەوە بۆ (کاڕل مارکس) جێگەی
هەموو ئەمانە لەتێورەی مارکسدا یاسایەکی دیالەکتیکی
لەچوارچێوەی
بەمانای لەهەناوی سەرمایەداریدا چینی پڕۆلیتاریا لەدایکدەبێت ،کەکرێکاری پێشکەوتوون ،ئەم چینە نوێیە (پڕۆلیتاریا) لەسەر هەمان حەتمیەتی مێژوویی،
و بەپێی یاسای ناوەکی دیالەکتیک دەکەونە زۆرانبازی
لەگەڵ سەرمایە و سوستێمی سۆسیالستی پێکدێنن. ئاوەها کۆمەڵگە لەئەنجامی (یەکێتی دژەکان) و
یاسای (نەفیکردنی نەفی) ڕەتکرنەوەی (کۆن بۆ نوێ)
و (نوێ بۆ نوێتر) و نوێتر بۆ نوێی نوێ) دەگاتە ئەنجام ،سەرمایەدار لەڕێگەی شۆڕشی کرێکارانەوە
دەڕووخێت و (دیکتاتۆریەتی پڕۆلیتاریا) دروست
دەبێت ،سۆسیالستی لەسەر دەستی ئەم دیکتاتۆریەتە دەگاتە
سۆسیالستی! ،بەاڵم لەقۆناغیکی دیکەدا
دەوڵەتی دیکتاتۆری پڕۆلیتاریا پێویستی نامێنێت و مرۆڤەکان لەخۆیاندا خۆیان ڕێکدەخەن ،ئاوەها
کۆمەڵگە دەگات بەکۆمۆنیزم ،کەئیدی مەڕو گورگ جیاوازی چینایەتیان نامێنێت و چینەکان دەسڕێنەوە،
مرۆڤ ئازادتر دەبێت لەوەی خۆی مەزندەی دەکات، ئازادتر لەوەی لەبەهەشتی خواوەندا لەدوای مردن
چاوەڕێیەتی .مرۆڤ لەم تێزە سینیکارە بەڕای من،
لەبەهەشتی مارکسدا ئاسودەیەکی ئەبەدییە.
من پیموایە لەڕووی فینۆمینی کۆمەاڵیەتی و سیاسیەوە کرێکاران بەشدارن لەشۆڕشیکدا کەلەدوایدا دەبێت
خۆیان وەک نابەشدار (ئاپاتی) بن لەبەرامبەر دەوڵەتی
سۆسیالستی ،کرێکاران لە یۆتۆبیا بەدیهاتووەکەی مارکسدا هەرگیز خاوەن بڕیاڕی سیاسی نەبوون!، ئەوە بۆرژوازی بچوک و کادێر بووە حوکمی کردوون،
ئەوە بیروکراتیەتی فەرمانبەرانی دەوڵەت بووە ژیانی ئەوانی ڕێکخستووە ،لەبەرامبەر ئەمەدا کرێکاران دەبێت
لەفابریکەکانی
سۆسیالستی
کاربکەن،
لەجیاتی باجدان وەک لەدەوڵەتە سەرمایەدارەکاندا
بوونی هەیە ،باجی کرێکارانی سوڤێت و بلۆکی
ڕاستگۆیانەی دەیانویست بەشداربن لەدونیایەکی
دەوڵەتی سۆسیالستی ،کەلەژێر ناوی هاریکاری بۆ
چاوچیسکۆ یان ماو یان تیتۆ یان ستالین ،یاخود
سۆسیالستی ،کاری زیادەی ئەوان دەچووە خەزێنەی بزوتنەوەکانی ئەفریقا و ئاسیا فابریکەکانی چەک و بازاڕی خۆیان پی گەرمدەکرد .لەبەهەشتەکەی مارکسدا
مرۆڤی بەشدار دەبرا بۆ سیبریا و گۆالک ،وەک
چۆن نوسەری بەناوبانگی ڕوسی (سۆلژێنیتسن) لەزنجیرە گێڕانەوە دۆکۆمێنتارەکەیدا (ئەرخەبیل
گۆالک)
بەووردی باسی ئەزمونی حەوت ساڵی
بەندکردنی خۆی دەکات لەگۆالک ،ئەو بەندیخانە ترسناکانەی ستالین لە سیبریا .کۆی ئەو مرۆڤە
پڕ ئازادی و یەکسانی چینایەتی لەبەندیخانەکانی لەبەندیخانەکانی
کاسترۆدا هەڵدەواسران و
دەکوژران.کۆمۆنیزم هەموو بەشدارەکانی دەکرد بەئاپاتی و نابەشدار .
دەرگای نوێی ڕەخنەی مارکسیزم لەسەرمایەداری،
کەڕەخنەی ئایدۆلۆژیە ،وەک (پیتەر سڵۆتێردایک) پێیوایە،
ڕەخنەیەکی
یۆتۆبیایەکی
(بەهەشت
گاڵتەجاڕانەیە!، وێنەیی)
بەوەی
دەبەخشێت
بەچینێک کەئاستی هۆشمەندیان لەئاستی ڕۆشنبیرە
مارکسیەکان نزمترە .ئەوانە بەڕای من دەبنە قوربانی بۆرژوازی بچوک ،کەلە نێو ڕاڕەوەکانی ئاکادیمیا و
مەسلەکیەتدا بەخۆیان و ئایدۆلۆژیەتی مارکسیزمیان مژدەی یۆتۆبیای کۆمۆنیزمی دەبەخشن بەکرێکاران، لەو وەهمەدا دەژین ئەوان توانیوتانە (هەڵخلیسکاندنی
چینایەتی) ئەنجامبدەن و چینەکەی خۆیان وەک کراسی کۆن فڕێبدەن و کراسی کرێکار لەبەر بکەن!
رەخنەی گاڵتەجاڕی ئایدۆلۆژی لەسەرمایەداری لەم خالەوە دەستپێدەکات ،کەئەم بۆرژوازیە بچوکانەی
لەوەهمی هەڵخلیسکاندنی چینایەتیدا ژیاون کەدەچنە سەر حوکم دەبن بەدیکتاتۆریکی بی وینە( ،ستالین و
کاسترۆ و ماو تسی تۆنگ و چاجیسکۆ و تیتۆ و کیم ئیل سۆنگ) باشترین نمونەی ئەم فیگورە گاڵتەجاڕە نێگەتیڤەن .ئەم بۆرژوازیە بچوکانە کەدەچنە
سەرحوکم سوستمیکی تۆتالیتاری بەرهەمدێنن و بلۆکی سۆسیالستی پڕدەکەن لەبەندیخانەو دیسپۆت
و موخابەرات .ئیدی بەڕێزانم ئەوانەی وەک (لێنین و ترۆتسکی و بلیخانۆڤ و رۆزا لۆکسمبۆرگ و جیڤارا و کاسترۆ ) دێن و مژدەی دونیایەکی
نوێ دەبەخشن بەکرێکاران .کرێکارانی داماویش بەئاسانی دەبن بەسوتەمەنی بۆ ئەو خەونە ،ئاوەها
ئەقڵی گاڵتەجاڕی لەدوڵەتە کۆمۆنیزمەکاندا r_Philosoph_Georg_Friedrich_Wilhelm_Hegel_1831
85
خۆی بەرجەستەکرد و تائێستاش ئەم فیگورە
مارکس بەفەیلەسوفێک تێدەگات ،لەزۆر شوێندا
دەکات ،قەشمەریات لەوەدا بوو کە ئەنجومەنی ناوەندی
جەبریەتیک دەسەپێنێت ،کەئەویش داسەپاندنی
گاڵتەجارە لەنێو ئایدۆلۆژی مارکسیزمدا گەمەی خۆی
حزبە کۆمەنیستەکان نەک پابەند نەدەبوون بەیاسای
(نەفیکردنی نەفی) دیالەکتیکی مارکسی ،بەوەی کۆن بروات و تازە جێگەی بگرێتەوە ،بەڵکو کۆن
لەسەر کورسیەکانی حوکم بەخەڵەفاوی الر دەبوەوە و بەمردوویی کورسی جێدەهێشت! ،ئەوسا پیریکی
دیکەی ناو حزبی کۆمەنیست جێگەی دەگرتەوە، ئاوەها (مارکسیزم – لینیزم) فابریکی فیکری شمولی بوون و سەرکردە ئەبەدییە پیرەکانیان بەرهەمهێنا،
ئەم چیرۆکە لەسۆڤیەت ڕوویدا و لەچین ڕوویدا و لەڕۆمانیا چاوچیسکۆ تاکوشتنی خۆی و ژنەکەی حوکمیان کرد و ئێستاش لەکۆریای باکور نەوەی کیم،
ئیل سونگ منداڵێکە ڕابەرایەتی دونیا بەهەشتەکەی مارکس و لینین دەکات و هەرەسەی ئەتۆمی لەدونیا
دەکات .ئەمەش دەرگای گاڵتەجاڕی بینا کۆنەکەی ئایدۆلۆژیایە بەهەموو تراژیدۆکۆمیدیانتەکەیەوە ..
مێژووگەرایی مارکسیزم ،وەستان لەتاریکیدا
لەتاریکایدا وەستاوە ،بەتەعبیری پۆپەر ،مادامەکی
حەتمیەتە بەسەر ڕەوتی مێژوودا ،ئەوا مارکس دەیەوێت ببێت بە پەیامبەرێکی پڕشنگدار ،دیارە
مێژوو خاوەنی یاسای ناوەکی و جیاوازی خۆیەتی،
نەک کڵێشەیەک بێت ڕێچکەی بۆدیاری بکرێت. ئەوەی من تێیگەیشتبم ئەوەیە ،مێژوو لەسروشتەوە ئازادە و یاساکانی خۆی لەگەڵ خۆێدا هەڵدەگرێت،
خاوەنی هۆکارە خودی و ئۆبێکتیڤیەکانی خۆیەتی، نەک کڵێشەیەکی بەسەردا بسەپێنرێت،
مێژوو
پەرەسەندنی ناوەکی خۆی هەیە وەک ڕوداووێک،
چەندەها فاکتەری دیکە کاریگەریان دەبێت لەسەر
مێژوو ،لەکولتورەوە بیگرە تاوەکو زانست و تادەگاتە بیروڕوباوەڕەکان .لەبەرئەوە ناتوانین بڵێن
ئەم میژووە بەرەو ئەو یۆتۆبیایە دەڕوات کەناوی
کۆمۆنیزمە،
مادامەکی
هۆکارە
سۆبێکتیڤەکان،
خودگەراییە مەعرفیەکان کاریگەری خۆیان دەبێت لەسەر ڕەوتی ڕووداوەکان ،ئیدی مەرج نییە مێژوو خاوەنی ئەو کڵێشە دیالەکتیکەیە ،مارکسیە جەبریە بێت ،مێژوو بکات بەشەمەندەفەرێک لەسەر هێڵێکی
ئاسنینی دیاریکراو ،لەوێستگەیەکەوە بۆ ئەویتر
دیارە ڕەخنەی (کاڕڵ پۆپەر) لەدووخاڵدا دژی ئەم
ڕێبکات و گەیشتنی حەتمی بێت بەدوا وێستگەی
دەوستێتەوە ،لەسەرێکەوە کاتێک ئێمە حەتمیەتێک
بەدیوێکی تردا (کاڕڵ پۆپەر) پێیوایە ،بەشێکی زۆری
(مێژووگەراییە Historismus
) کاڕڵ مارکس
دەسەپینین بەسەر مێژوودا ،ڕێچکەیەکی دیاریکراوی بۆ دیاریدەکەین و پێیدەڵێن مێژوو هەر بەرەو ئەوێ
دەڕوات! خەباتی ئێمە بۆ ئەوێ ئاڕاستەکراوە ،ئەوا
ئێمە خۆمان نۆرم و بەهای تۆتالیتاری وشمولیەت گەشەپێدەدەین،
خۆمان
دەبین
بەدروستکەری
تۆتالیتاریەت ،چاکتر وایە بڵێم دەبین بەماشێنێک بۆ بەرهەمهێنانی فیکری شمولی ،بێئەوەی لەزۆر
86
کاتدا مەبەستمان بێت! ،لەبەرئەوە (پۆپەر)
کۆمۆنیزم.
کتێبی (سەرمایە )Das Kapitalتەم و مژاویە،
مارکس وەک هێگڵیەکی چەپ ،وەک (هێگڵیانیەک)
دەچێتە نێو کاریگەریەکانی مامۆستاکەیەوە و درەوشانەوەی زیاترە وەک لەشەفافیەتی تێوری،
وەک لەشەفافیەتی زمانەوانی و ڕەوانی چەمکەکان، مرۆڤ بەڕای (پۆپەر) دەبێت لە ئارگومێنتکاری و حونجەتهێنانەوە و بیروڕاکانیدا ڕوون و ئاشکرابێت، ئەوەندەی من
گوێم
لەگوتار و چاوپێکەتن و
دیدارەکانی (کاڕڵ پۆپەر) گرتووە ،چ لەئەرشیفی
بەدیوێکی تردا پۆپەر ڕای وەهایە کتێبی (سەرمایە)
کاڕڵ پۆپەر بەئەڵمانیەکی ڕەوان و خاو قسەدەکات،
دوو توخمی سەرەکی لەمارکسدا لەخزمەتی کۆمەڵگەی
تیڤیەکان بێت و لە یۆتۆب و سیدی موحازەرەکانی، چەمکەکان ڕووندەکاتەوە وهەوڵدەدات زۆر بەسانایی بیروڕاکانی بگەیەنێت بەگوێگرەکەی .ئەمە سروشتی
ئەم فەیلەسوفەیە ،کەبڕوای وەهایە دەبێت (بەشدار) بین لەگەڵ خوێنەرەکانماندا ،دەبێت ئێمە هەمیشە ئەویتر بەشداربکەین لەبیروڕاکانماندا ،بۆئەوەی جیاوازیەکان هەناسەی دەربڕینیان هەبێت ،بێگومان
ئەمەش خەسڵەت و کاراکتەری ئەو مرۆڤانەیە کەبڕوایان بەکۆمەڵگەی کراوە هەیە .ئەمەش وەها
دەکات کە (مارکس) الی پۆپەر لەتاریکدا کاربکات، فەیلەسوفیک بێت کۆمەڵگە بەرەو داخران بەرێت،
مارکس بێئەوەی بەخۆی بزانێت دەکەوێتە بەردەم دەرگاکانی کۆمەڵگەی داخراو ،بێگومان گەر خۆی
دەرگا کراوەکانی دانەخات.
دیارە جێگەی باسە
ئاماژە بەوە بکەین پۆپەر ڕای وەهایە ،کە مارکس
تاریکخوازە و تەم و مژاوی خوازە لەتێزەکانیدا،
چونکە
نازانین
چۆن
لەڕێگەی
پەرەسەندنی
ناوەکی شتەکان و دیالەکتیکدا ،کەملمالنێی نێوان
کارو سەرمایەو بوونی زێدەبەهایە .مێژوو بەرەو
سۆسیالزم هەنگاو دەنێت و لەبااڵترین قۆناغدا بەرەو کۆمۆنیزم هەنگاو دەنێت؟ ،لەجیاتی ئارگومێنتکاری ڕوون ،یۆتۆبیا دەکاتە ئەڵتەرناتیڤ! ،مێژووگەرایی بەدیالکتیکەوە دەبەستێتەوە،
وەک ئەوەی مێژوو
شەمەندەفەرێک بێت و لەسەر هێڵی ئاسنینی خۆی بەرەو پێشەوە و دوا ئامانج ڕێڕەوی خۆی گرتبێت.
ئەم تێزە بەڕای پۆپەر ئەوەندە ڕوون نییە ،بەقەد
ئەوەندەی یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی مارکس خۆی بکات بە(پێغمبەرێکی درۆزن ) بۆ کرێکاران .ئەم تێزە لەبەرامبەر سادەترین و تیکشکاوترین چینی
کۆمەڵگەدا ،کەچینی کرێکارە تائەوەندە ڕوونە، کەخزمەت
بەیۆتۆبیایەکی
دیاریکراو
دەکات!،
و بەتایبەت دوابەشی تێزی تەم ومژاوین .بەمەش داخراودا کاردەکات ،کەلەدواجاردا بیری تۆتالیتاریزم
بااڵ دەست دەبێت تێدا ،ئەم دووتوخمەش بەمجۆرەن:
توخمی یەکەم ئەوەیە ،کە ڕۆشنبیر تێزەکەی (تەم و مژاویە) ،ئەم تەم ومژاویە ڕۆشنبیر دەکاتە پەیامبەرێک کەتیشکدانەوەی هەیە و لەتاریکیایدا هالەیەکی
گەورە بەدەوری خۆیدا دەکێشێت ،بەوەی تێزەکانی ڕوون نین و ئەقڵی ئێمە لەئاست بااڵیی ئەودا نییە. بەاڵم ئەم تێزانە وەک گرنگ نمایشدەکرێن ،یان
(خودنمایش) دەکرێن .بەمەش مارکس ،بيرای پۆپەر لەسەر ڕێچکەی هێگڵ دەڕوات وەک چۆن کۆی فەیلەسوفانی قوتابخانەی ئایدیالزمی ئەڵمانی لەم تەم
و مژاویەدا بەشدارن.
(کاڕڵ پۆپەر) لەڕۆژنامەی (زەمەن) ی ئەڵمانیدا (Die
)Zeitو لەساڵی ١٩٥٧دا گوتاریک باڵودەکاتەوە، لەم گوتارەیدا زمانی بیرمەندانی قوتابخانەی فرانکفۆرت دەخاتە بەر سێبەری هەمان ڕەخنە،
کەلەکتێبی دووهەمی (کۆمەڵگەی کراوە و دوژمنانی، پێغمبەرە درۆزنەکان ) لەمەڕ مارکس تێزبەندی کردووە .ئاوەها (هابرماز و ئادۆڕنۆ ،مارکۆز و هۆرکایمەر) بەتاریک وەسفدەکات ،بەتایبەت بەڕای پۆپەر زمانی (تیۆدۆر ئادۆڕنۆ)
زمانێکی تەم و
مژاویە .بیرمەندانی قوتابخانەی فرانکفۆرت ،بەڕای پۆپەر بەسەر ڕێچکەی هەمان نەریتی (ئایدیالزمی
ئەڵمانی) دا دەڕۆن ،فەلسەفەیەک تەم و مژاوی بێت، مانای ئەوەیە ڕێگایەکە بۆ تۆتالیتاریزم و حوکمی
شمولی دەکاتەوە ،ژوور بۆگەمەکان دەکاتەوە.
دیارە لێرەدا پێویست ناکات ،جاریکیتر ئەزمونی
بلۆکی سۆسیالستی و سۆڤیەت بەبیری خوێنەری ئازیزم بهێنمەوە ،کەئەزمونی کۆمنیستەکان ،لە
مێژووگەرایی مارکسەوە سەرچاوەی گرتبوو،
87
کەئەمیش لەسەر پایە تێۆرەی تەم مژی دیالەکتیکی
) ڕای وەهایە (گاڵتەجاڕی /سینیزم) مانای ئەوەیە
مژاویەی مارکسیزمدا بۆژوازی بچوک گەمەی خۆی
کۆنینەکەی ڕەخنەی ئایدۆلۆژی .ئەمجارەیان بێگومان
و ئابووری مارکسی وەستا بوو ،لەم ژوورە تەم کرد .دامەزرێنەرانی بلۆکی سۆسیالستی وەهایان مەزندە دەکرد ،ئەم حوکمەی ئەوان دوا وێستگەی
مێژووە و ئەمان شەمەندەفەرەکە لێدەخوڕن و دەبێت
بەدەستی ئاسنین شەمەندەفەرەکە بەرەو کۆمنیزم ڕێچکەخواز بکەن ،چونکە یاسا ئابوریەکانی مارکس بەرەو پێشەوە دەڕوات نەک بەرەو قەیران ،لەبر ئەوە
ئەبەدیەتیان بەدەسەاڵتی خۆیان بەخشی .تەم ومژی
ئەم یاسایانەی کتیبی (کاپیتاڵ /سەرمایە) بەڕای (کاڕڵ پۆپەر) کارەساتی گەورەی لێ کەوتەوە ،چونکە
ژووری یاری بەخشی بەگەمەکارە سیاسیەکان، کەدواجار لەوێستگەی فیکر و حوکمی شمولیدا خۆی
بینیەوە ،بلۆکی سۆسیالستی بووە بەندیخانەیەکی
گەورەو ترسناک و لەدواجاریشدا هەرەسی هینا .
لەدەروازەیەکی نوێی دیکەوە ،بچیتە نێو بینا
مرۆ هەر دەتوانیت گاڵتەجار بیت بەشێوەیەک لەشێوەکان! .زیاتر ئەم دەستەواژەیەم ڕوونبکەمەوە و بەپشت بەستن بە (کاڕڵ پۆپەر) ،کەبێگومان زیاتر قسە هەڵدەگرێت! ،دەتوانم بڵێم کەلەخودی فەلسەی مارکس،
ئەو (نابەشدارە -ئاپاتیە) دەبینین کە
فەلسەفەی ئەقاڵنی و ڕاتسیونالیزم دروستیدەکات، بەوەی فەلسەفە دەبێتە بەشێک لەتاریکی،
دوور
دەکەوێتەوە لە ڕوونکردنەوە و ئارگومێنتخوازی. فەلسەفە لەم بارەدا
خۆی لە چەمک پێچ و پەنا
زۆرەکانی خۆیدا دەشارێتەوە.
ڕاتسیونالزم بەم
دیوەدا مرۆڤەکان ناچاالک دەکات لەگەڵ خۆیدا،
بەوەی (کاڕڵ پۆپەر) هەمیشە لەوبڕوایەدا بووە، کەدەبێت فەلسەفە شوێنای (پێغمبەری درۆزن) و
توخمی دووهەمی ڕەخنەی پۆپەر لەمارکس ئەوەیە کە
(خۆبەگرنگزان) نەبێت ،ڕۆشنبیر نابێت (نابەشدار)
لەیەکەمیاندا وەک ئاماژەم پێدا (پۆپەر) ڕای وەهایە
لەتێزەکانی تێنەگەن ،زمانی تەم و مژاوی بێت ،دیارە
(مێژوو گەرایی و یۆتۆبیا) دوو خاڵن پێکەوە گرێدراون، کەتەفسیری دیالەکتیکی
ناڕۆشنی هێگڵ ،لەالیەن
مارکسەوە بۆ خزمەتی (یۆتۆبیایەک) وەگەڕخرا ،کە
لەژێر ناوی (مێژووگەرایی )Historismusخۆی فۆرمولە کردووە ،ئەمەش مانای حەتمیەتی مێژووە
بەرەو ڕێچکەی کۆمنیزم ،ئەمەش دەبێتە حەماس
و تێۆریەک بۆشۆڕش .لەسەریکەوە جەبریەت بەرهەمدێنێت بەدیوێکی تردا ناڕۆشنی،
ئەمەش
بەڕای پۆپەر ،مارکس دەکات بەفەیلەسوفیکی تاریک
و لەبەردەم نۆرمەکانی کۆمەڵگەی داخراودا دایدەنێت. پۆپەر بەناڕاستەوخۆیی دەیەوێت بڵێت :کە مارکس
دوژمنی کۆمەڵگەی کراوەیە ،لەگەڵ ئەوەی سەرسامی خۆی لەبەرامبەر مارکس ناشارێتەوە.
دیارە من لەچەند شوێنێکدا ئاماژەم بەوەدا،
88
کە فەیلەسوفیکی وەک ( پیتەر سڵۆتێردایک
بێت بەوەی نابەشداری بەرهەمبهێنێت و خەڵکی پۆپەر مەبەستی ئەوە نییە کەڕۆشنبیران بچنە ئاستی سادەخوازی ،بەڵکو دەبێت لەڕێگەی تێکستەکانیانەوە،
هۆشیاری تاک بەرزبکەنەوە بۆ ئاستی تێزەکانی خۆیان ،نەک لەهاوکێشە ئاڵۆزەکانی فەلسەفەدا
ونمان بکەن .دیارە بەڕای من وەک خوێنەرێکی
سادەی فەلسەفە و کتێبەکەی پۆپەر ،لەزۆر شوێندا و لەقسەکردنی پۆپەریشدا ئەو تەم و مژیە فەلسەفیە بەدیدەکەم ،بێگومان ئەو ڕەخنەیە خۆیشی دەگرێتەوە،
بەتایبەت لەڕەخنەگرتنی لە دیالەکتیکی هێگڵیدا خوێنەر
هیالک دەبێت ،لەکۆکردنەوەی بیرۆکەیەک لەسەر ڕای پۆپەر خۆی! .پۆپەر خۆی لەنابەشداری خۆی
دەرناچێت ،دیارە بەشیکی زۆری ئەو سەرنجانەشی
لەسەر مارکس جێگەی گفتوگۆیە ،بەاڵم لەسەریکی
دیکەوە ،لەگەڕانی مندا بەدووی فۆرمەکانی ئەقڵی
گالتەجاڕ (سینیزم) ،ئەم تێزەی پۆپەر کەشفکردنی
سەما بکات ،بەاڵم ئێمەتەواو لەو بڕوایەداین کەئێمە
دەبێتە بەرهەمهێنی (ئاپاتی /نابەشدار) ،لەگەڵ
چاالکین لەدونیادا بەمانا پۆزەتیڤەکەی ،ئێمە خەریکی
ئەو الیەنە نابەشدارەیە ،کەفەلسەفە لەتەم و مژیدا
ئەوەی خۆی هەوڵدانە بۆ بەشداریکردن لەجیهان!. بەم دیوە پۆپەریەدا لەتێورەی مارکس بڕوانین، مارکس لەتاریکدا وەستاوە ،ئەمە وەهامان لێدەکات
لەوە تێبگەین ،گەر ئەمجارە بچینەوە بۆ نێو ماڵی ئایدۆلۆژیا ،ئەوا دەبێت وەک سینیکار و گاڵتەجاڕ و
نابەشدارێک لەمارکس
بڕوانین ،نەک وەک
پێغمبەریکی پڕشنگدار ،وەک پیاوێک ،کەلەتاریکیدا
سەیرمان دەکات ...
چەند سەرنجێکی کورت باسمان
ڕۆشنگەرین ،ئێمە هۆشمەندین بەدونیای خۆمان ،ئیمە فەلسەفاندنین بۆ دۆزینەوەی شوینای ڕاستەقینەی
خۆمان بەرامبەر جیهان .لەوانەیە شەوانە پێش خەوتن بڵێن ئێمە ئەمڕۆ ئەرکی خۆمان بەرامبەر دونیا
بەجێگەیاند ،بەاڵم ڕەخنە لەئەقڵی گاڵتەجاڕدا تەواوی
ئەم هاوکێشەی پاڵکەوتنە لەسەر بالیفی ڕۆشنگەری ئاوەژوو دەکاتەوە .لێرەوە من لەم هەوڵدانمدا گەڕامەوە
بۆ الی کاڕڵ پۆپەر و هەوڵدەدەمن لەسۆسیۆلژیای پۆپەریەوە ،گەر بتوانین وەهای ناو لێبنێن ،بەدووی کۆدەکانی ئەم فیگورە گاڵتەجاڕەدا بگەڕێم ،بڕێک لە(سڵۆتێردایک) دوور دەکەومەوە و خوێندنەوەیەکی
هەزارانەی خۆم دەخەمە ڕو ،لەگەڕانمدا بەدووی ئەم
لە نابەشدار کرد لەم جیهاندا ،گوتمان
فیگورەدا لەتێزی بیرمەندەکانی دیکەدا .دیارە من
پڕە لەخۆپەرستی و ئێگۆسەنترێکە ،دەتوانین
لەنێوەندی سیاسی و ڕۆشنبیری و کۆمەاڵیەتی ئێمەدا
نابەشدار ئەو کەسەیە کەئازار ناکێشێت ،کەسێکە بە(خودپەرست سێنراڵ) ناوی ببەین .بەاڵم هەوڵی
من بۆ ناسینی ئەم فیگورە .هەوڵێکە بۆتێگەیشتن
لە نمایشەدا هەوڵمدا گەڕانم بەدووی ئەم فیگورە
بۆ خوێنەر بەجێبهێڵم...
لەو ئەقڵە گاڵتەجاڕەی کە لەسەر شانۆی ژیانی ئێستاکێی هاوچەرخماندا گەمەی خۆی دەکات .ئەقڵی
(گاڵتەجاری نێگەتیڤ) تەنها تێۆرەیەکی فیکری و فەلسەفی نییە ،بەڵکو گەڕانێکە بەدووی ئەو بۆشایی
و دەالقە گەورانەی کەسی جیهانی گرتۆتەوە .ئەم فیگورە گاڵتەجارە نەک تەنها هەوڵدانیکی فەلسەفی ،
فەیلەسوفی ئەڵمانی(پیتەر سڵۆتیردایتک )ە ،بەڵکو الی من گرنگیەکەی لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کەلەپشی هەموو فیگوریکی سیاسی و ڕۆشنبیری و ئایدیایەک، ئەقڵێکی پێچەوانەیی خۆی وەستاوەتەوە ،ئەقڵێک بەپێچەوانەی هەموو پرنسیبە بانگەشەبۆکراوەکانی
ئەم مرۆڤە نابەشدارە چیتر شوانکاری بوونی خۆی نەماوە ،چیتر خاوەنی دەم وچاو نییە.....
خۆی هەڵدەسوڕێت ،بێگومان بیئەوەی بەخۆی بزانێت کەدژەکاری خۆیەتی .لەوانەیە لەڕۆحی هەر
یەکێک لەئێمەدا ئەم (ڕۆحە گاڵتەجاڕیە نێگەتیڤە)
89
ته‌نیایی جه‌ماوه‌ر ل ه نێو کۆمه‌ڵی نمایشدا
(چه‌ند الیه‌نێکی گرنگی کتێبی ''کۆمه‌ڵی نمایش'' ی نوسه‌ر :گی دوبۆر )Guy Debord
به‌یان سه‌لمان
فر‌ه گهوره ،کۆنسێرتی ملیۆن که‌سی)...؛
وه‌رزشی (جه‌ماوه‌ری یاری یان‌ه گه‌وره‌کان وهک
تۆپی)...؛ ئابووری(کۆمپانیای زه‌به‌الح و نمایشی سه‌روه‌تو سامان و ده‌سه‌اڵتی ته‌کنه‌لۆژی و ئه‌تۆمی ،)...وهتد.
ئه‌مان‌ه وا ده‌که‌ن واتا بۆ هیچ نه‌دۆزییه‌و‌ه و هه‌سته‌کانت به ڕاده‌یه‌ک ئیفلیج ببن که نه‌توانی بڕیارێک وه‌رگری .بێگومان کتێبه‌ک‌ه له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی
سااڵنی شه‌سته‌کان و کێشه ئابوری‌ه نوێیه‌کانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌گونجا که به‌ری به‌نداوی به‌رخورده‌یی
به که‌س نه‌ده‌گیرا و گه‌شه‌ی ئابووری له لووتکه‌دا بوو ،تا ئه‌و ڕاده‌یه‌یی ڕۆژئاوا ببوو‌ه به‌ڵێنی خاکی
به‌رخورد‌ه و ئه‌و که‌نداوی خه‌ونه‌ی ده‌بوو هه‌موو
که‌سێک پێدا تێپه‌ڕێ ،هه‌موو بوارێکی ژیان بێئه‌نداز‌ه جوان ده‌ینواند که خودی کۆمه‌ڵ ببوو‌ه به‌رهه‌می
,
به‌رهه‌م ،وێنه‌کانیش له‌وێ بوون تاکو ئه‌و بهرههمه
به‌رجه‌سته‌که‌ن و له خزمه‌تی ئه‌ودا بن.
له‌م نووسینه‌دا هه‌وڵمداو‌ه چه‌ند الیه‌نێکی گرنگی ئه‌م
ئه‌مڕۆ ئه‌وروپا له قه‌یرانێکی رۆشنبیری و ئیتیکیدایه،
کوردی تاکو باشتر مه‌به‌سته‌کانی نووسه‌ر بپێکێ.
توندی به‌ره‌وڕووی ئه‌و قه‌یران‌ه ئابووریی‌ه دهبنهوه.
کتێبه و له هه‌ندێ جێد‌ا بڕگه‌کانم وه‌رگێڕاوه‌ت‌ه سه‌ر
هه‌موو شتێک ده‌خرێت‌ه به‌ر پرسیارهوه ،چونکە به
کۆمه‌ڵی نمایش Société du Spectacle
له‌گه‌ڵ ئاڵۆزبوونی کێشه ئابوورییه‌کانیش جۆری
له ساڵی 1967به چاپی گه‌یاندوه .واته به ساڵێک
لهو کاته‌دا بهرجهسته ده‌بوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی چینی
کتێبێک‌ه له‌بنه‌ڕه‌تدا هه‌وڵێکی سیاسیه که (گی دوبۆر)
نمایش گۆڕاوه .ئه‌وه‌ی وهک دیارده‌یه‌کی سیاسی
پێش خۆپێشاندانه‌کانی 1968له فه‌ره‌نسا و به
کرێکار له ئارادابوو ،له ئێستادا ناگونجێ ،چونکە
و نووسه‌ر بڕێ تێبینی و پێشبینی کردبوو هاتن‌ه
بورجوازیه‌ت وهک چینێک هۆشیان به بوونیان
کۆمه‌ڵی سه‌رمایه‌داریی کردووه ،که نمایش به هه‌موو
هه‌موو ئامرازی به‌رهه‌مهێناندا گرتبوو .دیاره
هاتنی ئه‌م شۆرش‌ه کتێبه‌ک‌ه بایه‌خی زیاتری وه‌رگرت دی .گی دوبۆر له‌م کتێبه پێشبینی هه‌ڵسه‌نگاندنی جۆره‌کانی:
کرێکار وهک چێنێک بوونی نه‌ماوه ،جگه‌له‌وه‌ی که خۆیان هه‌بوو ،له گه‌شه‌دا بوون و ده‌ستیان به‌سه‌ر جوڵه‌ی هه‌موو شتێک به‌ره‌و پێشه‌و‌ه ده‌چێ ،به‌و
نمایشی سیاسی(گوتاری سیاسیه‌کان و سه‌ندیکاکان،
پێیه‌ش له هه‌مانکاتدا تێکشکانی پێویستیان له‌گه‌ڵ
دروشمه‌کانیان)...
هێزی مۆدێرنی له خۆیدا هه‌ڵگرتووه ،به حوکمی
شۆڕشی
ئازادیخوازی،
خۆپێشاندانه‌کان
و
هونه‌ری(سه‌مای ڕووت ،نمایشی بیناسازیی قه‌باره‌ی
خۆیاندا هه‌ڵگرتووه؛ ئه‌م جوڵه‌ی‌ه هێزی نه‌ریتی و پێشه‌و‌ه چوونیشیان له قۆناغێدا پێکدادانیان
91
هه‌ر تووش ده‌بێ و هه‌ڵوه‌شانه‌و‌ه و دروستکردنی
ک خۆی ده‌سه‌پێنێ. داهاتوودا وهک چێنێ
هه‌ندێ واڵتی ئه‌وروپی گهوره وهک فه‌ره‌نسا به‌ره‌و
جودابوونه‌وه‌ی ته‌واو .2 ،بازرگانی وهک نمایشێک،
فۆرمی نوێ دێته ئاراوه .ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێستای قۆناغێ نوێتر ده‌چێت ،له‌وانه‌ی‌ه فۆرمێکی نوێش
کتێبه‌ک‌ه 9چاپته‌ره و 221تێزی له خۆ گرتووه.1.
.3یه‌کێکتی و جودابوونه‌و‌ه له ڕووکه‌شدا.4 ،
بێته ئاراوه و جێی ئه‌و چینی پێشوو‌ه بگرێ که
پرۆلیتاریا وهک خود و نوێنه‌ر .5 ،کات و مێژوو،
که له ده‌وروبه‌ری شار ده‌ژین و له مه‌ڵبه‌ندی بڕیار
ڕه‌تکردنه‌و‌ه و به‌رخورده‌یی له نێو کلتووردا .9 ،به
کرێکار گرتبووی ،وهک ئه‌و ''چێنه'' په‌راوێزکراوه‌ی
وه‌الوه‌خراون .ئه‌م که‌سانه‌ی هیچ حیسابێکی بانکیان نیه ،ده‌نگیان نابیسترێ ،پارچه‌و پورچه‌ی
به‌خته‌وه‌رییان به‌رده‌که‌وێ و ناکه‌وێ ،کێشه‌کانیان بێ تاوتوێکردن هه‌ر که‌ڵه‌ک‌ه ده‌بن ،به‌و هه‌موو واتایه‌ش
له سیسته‌مه‌که‌دا جێیان نه‌بێته‌وه ،که جێشیان نه‌بۆو‌ه پرسیاری ئه‌گه‌ری دروستبوونی ئه‌و فۆرمه نوێیه له
92
.6کاتێکی سه‌رسورهێنه‌ر .7 ،نه‌خشه‌کێشان.8 ، ماده‌کردنی ئایدیۆلۆژیا.
(گی دوبۆر) سه‌باره‌ت به‌و تێزانه هه‌وڵنادات قه‌ناعه‌تمان پێبکات ،به‌ڵکو ته‌نها کۆمه‌ڵی دیاردهی
زه‌قمان پێنیشده‌دات .به‌و جۆر‌ه ده‌چێت‌ه پاڵ
بیرۆکه‌که‌ی مارکس ،که پێی له‌سه‌ر ئهوه داگرتوو‌ه
ده‌بێت
فهلسهفه جێی خۆی له واقیعدا بکاته‌وه،
''ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی ئێم ه بێگومان وێنه‌ی بهالوه باشتر ه وهک له شته‌کان ،کۆپی شته‌کانی بهالوه گرنگتر ه وهک ل ه ئه‌سه‌ڵه‌کانیان، نوێنه‌رایه‌تی شته‌کانی له‌ال پهسهندتره وهک ل ه راستییان، ڕووکه‌شی شته‌کانی به‌الو ه مهبهستتره وهک ل ه بوونیان..
نه‌ک له گفتوگۆ .پێشه‌کی چاپی دووهه‌می کتێبه‌ک‌ه
بۆ وته‌یه‌کی (فیورباخ) ته‌رخانکراوه ،که له کتێبی جه‌وهه‌ری مه‌سیحییه‌تدا ده‌ڵێ'' :ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی
ئێمه بێگومان وێنه‌ی بهالوه باشتر‌ه وهک له
شته‌کان ،کۆپی شته‌کانی بهالوه گرنگتره وهک له ئه‌سه‌ڵه‌کانیان ،نوێنه‌رایه‌تی شته‌کانی له‌ال پهسهندتره
وهک له راستییان ،ڕووکه‌شی شته‌کانی بهالوه مهبهستتره وهک له بوونیان ...هه‌رچی پیرۆز‌ه
به‌الیه‌و‌ه وه‌همێکه ،ڕاستیش ناپیرۆزییه .له‌وه‌ش گرنگتر ،پیرۆز به ڕاده‌یه‌ک له‌پێش چاوی گهورهیه،
که ڕاستی ڕه‌تده‌کاته‌و‌ه و باوه‌ڕ به وه‌هم ده‌کات ،به شێوه‌یه‌ک که هه‌رچی لوتکه‌ی وه‌هم‌ه بۆ ئه‌و دهبێته
لوتکه‌ی پیرۆزی.''.
بیرۆکه‌کانی نوسه‌ر (گی دوبۆر) تێهه‌ڵکێشێک‌ه له
93
ی خۆی له هه‌موو بواره‌کانی نێوان ئه‌و تێزانه
بۆ کۆمه‌ڵێک که له نێو خۆیدا سیسته‌مه‌ێک په‌ێڕه‌و
ش مرۆڤی ئه‌مرۆی واڵت‌ه نمایش داوه .به‌و پێیه
ده‌کات ،پله‌یه‌کی هه‌ره‌میی به‌رپاده‌کات و هه‌رچی
ده‌ژین که دوو هه‌ڵبژارده‌یان له‌به‌رده‌مه؛ یان به‌ره‌هایی
مۆدێرنترین فۆرمی ئه‌و سیسته‌مانه هه‌رهێشتا کۆن
سه‌رمایه‌دارییه‌کان له نامۆبوونێکی مه‌ترسیداردا ئه‌و دۆخه ڕه‌تبکه‌نه‌وه ،یاخود قبوڵی بکه‌ن .لێره‌شدا
سامناکی ئه‌و دۆزه‌مان بۆ ئاشکرا ده‌بێ کاتێت کۆی
کۆمه‌ڵ دهبێته به‌شداریکه‌ر لهو نمایشانه ،مرۆڤ وای لێدێ ورد‌ه ورد‌ه له خودی به‌رهه‌مه‌که‌ی خۆی
. جوداده‌بێته‌وه و له‌ته‌کیشیدا له‌خۆی جوداده‌بێته‌وه کێشه‌ی گه‌وره‌ش له‌مه‌دا ئهوهیه ،که نمایش خۆی بۆ
بۆچوونێکی دی‌ه لهو باره‌و‌ه جێی نابێته‌وه ،ته‌نانه‌ت
خۆی ده‌نوێنێ .لێره‌شه‌و‌ه ته‌ماشاکه‌ران له ئاستی ئامرازی نمایشکراودا تووشی نامۆبوون ده‌بن
(ئه‌مه‌ش ده‌رئه‌نجامی چاالکی نه‌ستی ته‌ماشاکه‌ره)
ی زۆرتربێ و وهها ده‌ریده‌بڕێ :ههرچهنده تێڕامان ئهوه که‌متر ده‌ژی و به شووناسکردنی خۆشی له‌گه‌ڵ
ئه‌و وێنانه‌دا قبوڵده‌کات که هه‌ر‌ه پێویستیه‌کانی
ئه‌و بهرجهسته ده‌که‌ن؛ به‌و شێوه‌یه‌ش که‌متر له
خودی بوونی تێده‌گات و بگر‌ه که‌متر له ئارزوو
ومه‌یله‌کانیشی تێده‌گات .بوونی نمایش له ده‌ره‌وه‌ی مرۆڤ وهها کارده‌کات و ده‌رده‌که‌وێت که خودی جوڵه‌کانی جه‌سته‌شی چیدی هی خۆی نین ،به‌ڵکو
هی یه‌کێکی دی‌ه که له‌بری ئه‌و ئاماده‌یه ،هه‌ر بۆی‌ه ته‌ماشاکه‌ران له هیچ کوێیه‌ک هه‌ست ناکه‌ن که له ماڵی
خۆیانن ،چونکە نمایش هه‌موو جێیه‌کی گرتۆته‌وه. نمایش له کۆمه‌ڵێکدا ده‌کات‌ه دروستکردنی کۆنکرێتی
که پله‌ی گه‌وره‌بوونی بێته سه‌رمایه‌یه‌ک نامۆیی .ده
ته‌نها ته‌ماشایه‌کی ساده کورتناکاته‌و‌ه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر
وێنه‌کان ،به ڕاده‌یه‌ک‌ه که دواجار هه‌ر ئه‌م وێنه‌یه‌ش‌ه
زاڵ ده‌بێ .هه‌موو ژیانی ئه‌و کۆمه‌اڵنه‌ی هه‌ل و
وێنه‌کان ده‌نگیشیان له‌گه‌ڵدا بێت ،به‌ڵكو ئه‌و شتهیه که
مه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی مۆدێڕن تێیاندا به‌رپایه ،ئهوه
وهها ده‌کات که پێویستت به خه‌ون بینین بێت؛
هه‌ر شتێک له‌وه‌پێش هه‌بووبێ و ژیابێتن ئێستا
ڤ ده‌رچووه .پێویستی کۆمه‌اڵیه‌تیش له چاالکیی مرۆ نمایش خه‌ونێکی ناخۆشی زیندانی کۆمه‌ڵێکی
مۆدێرن‌ه که دواجار هه‌ر مه‌یلی به‌الی نووستندا
دهشکێتهوه نمایشیش پارێزه‌ری ئه‌و خه‌وه‌یه(نه‌ک خه‌ون) .لێره‌شه‌و‌ه کۆنترین تایبه‌تمه‌نی کۆمه‌اڵیه‌تی تایبه‌تمه‌ندی ده‌سه‌اڵت‌ه که ڕیشه‌ی له نمایشدا ههیه؛
وهک نمایشێکی گه‌وره‌ی که‌ڵه‌که‌بوو ده‌رده‌که‌ون. خۆیان دوورخسته‌وه و ته‌نها له تاق‌ه ئاماده‌بوونێکی
نمایشدا ده‌ژین .هه‌موو ئه‌و وێنانه‌شی له الیه‌کی
ژیانه‌و‌ه وه‌الو‌ه خرابوون له نێو یه‌ک شه‌پۆڵی
هاوبه‌شدا ده‌توێنه‌وه که چیدی بوارنادات بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ نێو یه‌کێتی ئه‌و ژیانه‌ی پێشوو که له ئارادابوو.
که به‌و جۆره‌ش نمایش دهبێته ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیه‌ی
واقیع وهک ئامرازێکی تێڕامان وهها داده‌نرێ که
قسه .ئه‌مه‌ش ئاماده‌بوونێکی دیپلۆماسی‌ه
نمایشده‌کات،
نوێنه‌ری هه‌مووانه ،ئیدی له‌بری ئه‌وان دێته
94
به شێوه‌یه‌کی ڕێژه‌یی خۆی له یه‌که‌یه‌کی گشتی جیهانێکی
ی ده‌ستکرد
جیابۆو‌ه
که تاق‌ه ئامرازێکی تێڕامانیشه .تایبه‌تمه‌ندێتی
هۆڵێک ڕووتده‌که‌نه‌وه .ئه‌م به‌شه‌ی کۆمه‌ڵ خۆی
ئۆتۆنۆمدا دهبیننهوه که له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و وێنه‌ییه‌ی
هه‌ردووکیشیان بریتین له ته‌واویی کۆمه‌ڵ و نیو‌ه
وێنه‌کانی جیهان ته‌واوکه‌ری خۆیان له وێنه‌یه‌کی درۆ بوو دیسان درۆ به‌سه‌ر خۆیدا ده‌کات .نمایش به شێوه‌یه‌کی گشتی وهک به‌ربه‌رچدانه‌وه‌یه‌کی
بۆ ئه‌و به‌شه‌ی دی له نێو هۆڵه‌ک‌ه نمایشده‌کات،
نیوه‌ی کۆمه‌ڵ که له ده‌رئه‌نجامدا گشتیان نمایشێکین
بۆ یه‌کتری.
کۆنکرێتی ژیان جوڵه‌یه‌کی ئۆتۆنۆم‌ه له ناژیانه‌وه.
ی نیه له کۆمه‌ڵێ وێنه ،به‌ڵکو په‌یوه‌ندی نمایش بریت
خودی هه‌موو کۆمهڵه ،به‌شێکی ئه‌و کۆمه‌ڵه‌یه و
که‌س گوێ له گوتارێکی سیاسی سه‌رکرده‌یه‌ک
نمایش له هه‌مانکاتدا خۆی وهها نیشان ده‌دات که
ئامرازی وه‌یه‌کخستنی کۆمه‌ڵیشه .لێرهوه ،به سیفه‌تی ئه‌وه‌ی که به‌شێکی کۆمهڵه ،ئهوه وهک سێکته‌رێک
کۆمه‌اڵیه‌تی نێوان که‌سه‌کانه(بۆ نموونه کۆمه‌ڵێ ده‌گرن ،ته‌ماشای تۆپی پێده‌که‌ن ،یان کچێکی
سه‌ماکه‌ر )...که به نێوه‌ندی وێنه‌و‌ه ئه‌نجامدراوه.
وره له‌سه‌ر ئه‌و الیه‌نان‌ه ده‌کات که جه‌غتێکی گه
ئه‌م په‌یوه‌ندیه‌ی نێوان ته‌ماشاکه‌ران ،به نێوه‌ندی
ئه‌وه‌شی که ئه‌م سێکته‌ر‌ه جیابۆته‌و‌ه دهبێته مایه‌یی
نمایش تێبگه‌ین ،که خراپ بهکارهێنانی شێوه‌یه‌کی
ته‌ماشاو هۆش تێیاندا به‌رپابوون .به‌هه‌مان سیفه‌تی
ته‌ماشایه‌کی ئه‌تککراو هۆشیاریه‌کی ده‌ستکرد ،و ئه‌و
ڕێکخستنه‌ی به‌نیاز‌ه پێیهه‌ڵسێ له زمانێکی فه‌رمی ئه‌و
جودابوونه‌وه‌ی‌ه تێناپه‌ڕێت .ده‌توانین نمونه‌ی سه‌مای
ئه‌و کچ‌ه ستریپتیزانه( )strip-teaseبهێنیننه‌و‌ه که
له‌سه‌ر سه‌کۆیه‌ک خۆیان به‌ر‌ه به‌ر‌ه بۆ جه‌ماوه‌ری نێو
کرێکار وهک چێنێک بوونی نه‌ماوه، جگه‌له‌وه‌ی ک ه بورجوازیه‌ت وهک چینێک هۆشیان ب ه بوونیان خۆیان هه‌بوو، ل ه گه‌شه‌دا بوون و ده‌ستیان به‌سه‌ر هه‌موو ئامرازی به‌رهه‌مهێناندا گرتبوو.
وێنه‌ی نمایشکراو ئه‌نجامدراوه .ناکرێ وهها له بینینه ،یاخود به‌رهه‌می کۆی ئه‌و ته‌کنیکانه‌ی‌ه که به لێشاو وێنه په‌خشده‌که‌ن ،به‌ڵکو نمایش بووه ی که به ڕاستی له ئارادای‌ه و به ڕوانگه‌یه‌کی جیهان
شێوازێکی ماده‌ی پێبه‌خشراوه .لێڕه‌شه‌و‌ه نمایش
تێڕوانینێکی جیهانی‌ه که خۆی ته‌واو بهرجهسته
کردووه و حاڵه‌تێکی ماده‌ی ههیه و نائاشكرا نیه.
له کۆی گشتی نمایش وا تێده‌گه‌ین که ده‌رئه‌نجام
مهێنانه ،که وا له‌ئارادایه .له و پرۆژه‌یه‌کی به‌رهه کاتێکدا نمایش ته‌واوکه‌ری جیهانی ڕاسته‌قین‌ه نیه که
دیکۆرێکی بۆ زیادکرابێ ،به‌ڵکو دڵی ناڕاسته‌قینه‌ی
فۆرمه تایبه‌تیه‌کانیه‌وه، کۆمه‌ڵێکی ڕاستیه به هه‌موو
له زانیاری و پڕوپاگه‌ند‌ه و ریکالم و به‌رخورده‌یی ڕاسته‌وخۆی
و
هه‌مه‌ره‌نگی
خۆشگوزاریه‌کان.
نمایش بریتی‌ه له مۆدێلێکی به‌رجه‌سته‌کراوی
وه‌به‌رچاو له ژیانێکی کۆمه‌اڵیه‌تی که له هه‌موو شوێنێک به ڕه‌هایی ئاماده‌یه .به‌و شێوه‌ی‌ه نمایش ڵبژاردنێکیشه که پێشتر ته‌واو ئاماده‌بوونی ڕه‌های هه
بڕیاری به‌رهه‌مهێنانی دراوه و به‌رخورده‌کانیشی
مسۆگه‌رکراون .خودی جودابوونه‌و‌ه به‌شێک‌ه له کۆی جیهان و کۆی پراکتیک‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانه
95
که له نێوان ڕاستی و وێنه‌دا دابهشبوونه .به‌رامبه‌ر
ش وای لێدێ هه‌رچی که‌ڵه‌که‌بوونی ئه‌و به‌رهه‌مانه
هاودژێتی ده‌کات ،که ئه‌میش دیسان کۆی ئه‌و
بێگانه‌یه‌ک .به‌و شێوه‌یه‌ش مرۆڤ به توندی لهو
به‌و پراکتیک‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌ش نمایشێکی ئۆتۆنۆم ڕاستییه‌ی‌ه که نمایش له خۆ ده‌گرێته‌وه؛ به‌اڵم خودی ئه‌م دابه‌شبوونه‌ش له نێو کۆی دۆخه‌که‌دا به جۆرێک پارچه‌پارچ‌ه ده‌کات ،که نمایش وهها ده‌رئه‌که‌وێ
وهک بڵێی ئامانجێکی ئه‌و دابهشبوونه بێت.
تێیدایه له‌الی دهبێته کات و شوێنی ئه‌و جیهانه‌ی
به‌رهه‌مه‌‌ی خۆی جودا ده‌بێته‌وه‌و هاوکاتیش له‌گه‌ڵ
خودی خۆیدا جوداده‌بێته‌وه .لێره‌شدا سه‌رمای‌ه ی وهها گهوره که ده‌گۆڕێ بۆ زنجیر‌ه دهبێته نمایشێک
وه، ک .ئه‌م وێنانه‌‌ش پره‌نسیپی بتێک ده‌گرنه وێنه‌یه
له نمایشدا به‌شێکی جیهان خۆی بۆ به‌شه‌که‌ی دی
ده‌بن‌ه ئه‌و جیهانه بینراوه‌ی بۆی نمایش ده‌کرێ.
که ده‌کات .به‌و شێوه‌ی‌ه نمایش لهوه کۆنتڕۆڵی باره
که له ئاست وێنه‌کاندا بێهۆش ده‌بن ،به‌و پێیه‌ی (گی
ده‌به‌ستێته‌و‌ه
سه‌رمایه‌داریه؛ چونکە نمایش له کۆمه‌ڵی مۆدێڕندا له
له‌هه‌مان خودی ئه‌و مه‌ڵبه‌نده‌یه ،که ده‌ستی به‌سه‌ر
ناکۆکی بونیادکردووه ،به‌اڵم که هاودژی خۆی به
نمایش ده‌کات و به‌مه‌ش لهو بااڵده‌ستره ،چونکە ئه‌و
تێناپه‌ڕێ که زمانێکی هاوبه‌شی ئه‌و جیابونه‌وه‌یه‌یه، ئه‌وه‌شی
ته‌ماشاکه‌ران
به‌یه‌که‌و‌ه
په‌یوه‌ندیه‌یە ،که دژگه‌رایی تێدا نیه ،چونکە جیابوونه‌وکه‌د‌ا‌گرتووه .به‌و جۆره‌ش نمایش هه‌موو
به هاوده‌ژه‌کانیانه‌وه ئه‌و دژان‌ه کۆده‌کاته‌وه ،وه‌لێ هه‌ر .ئه‌گه‌ر بێێن‌ه سه‌ر کرێکار ،ده‌بینین کۆیان دهکاتهوه
که ئه و خۆی به‌رهه‌مناهێنێته‌وه ،به‌ڵکو هێزێکی ئۆتۆنۆم به‌رهه‌مده‌هێنێ ،سه‌رکه‌وتنی ئه‌م بهرههمه
و زۆربوونیشی دهگهڕێتهوه بۆ به‌رهه‌مهێنه‌ر.
له‌وانه‌ی ه فۆرمێکی نوێش بێته ئاراو ه و جێی ئه‌و چینی پێشوو ه بگرێ ک ه کرێکار گرتبووی ،وهک ئه‌و ''چێنه'' په‌راوێزکراوه‌ی ک ه له ده‌وروبه‌ری شار ده‌ژین و ل ه مه‌ڵبه‌ندی بڕیار وه‌الوه‌خراون. 96
وهک جه‌نگێکی به‌رده‌وامی ماده‌ی سه‌ڕکه‌ری لێدێ
دوبۆر) ئه‌م جۆر‌ه نمایش‌ه زه‌به‌الح‌ه قۆناغی کۆتایی
هه‌مانکاتدا یه‌کگرتوو‌ه و دابه‌شبووه .یه‌کێتی له‌سه‌ر
درۆ خسته‌و‌ه و له نمایشدا ئهمه ده‌رکه‌وت ئهوه هه‌رچی واتاکان‌ه هه‌ڵیده‌گێڕێته‌وه ،له ئاستێکدا که هه‌رچی ئه‌و هاودژییه‌ی‌ه وهها ده‌رده‌که‌وێ که یه‌ک بهشه ،که‌چی هه‌مان ئه‌و به‌شه‌ی که ده‌خرێت‌ه ڕوو
دابه‌شبوونی له نێو خودی خۆیدا ئاشکرا ده‌بێ!.
وای لێدێت له نێو خودی سیسته‌مێکدا جیهان وهها
نمایشده‌کرێ که یه‌کگرتوو‌ه و هاودژه ،.دیاره ئهمه
له فۆرمی تێکۆشان ده‌رئه‌که‌وێ له پێناو ده‌سه‌اڵتدا ،له جۆر‌ه هاودژیه‌کی فه‌رمی ئاشکرا ده‌بێ ،که له ڕاستیدا
هاودژیی جیهانی واقیع‌ه و ئه‌م خاڵه‌ش چ له ئاستێکی
ناوخویی و چ له ئاستی جیهاندا هه‌مان کێشی ههیه،
وهک (نموونه‌ی خۆپێشاندان دژ به سیسته‌مێکی ناوخۆیی یان هاواڵتیانی واڵتێک دژ به واڵتێکی
دی).
بستراکته نمایش دیوی ئه‌مدیوی پاره‌یه ،ئه‌و کااڵ ئه
(مجرد) یه‌کسانه‌ی‌ه که به‌رامبه‌ر به هه‌موو دراوێکه؛
به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌و دراوه وهک ئاماده‌بوونێکی ڕه‌ها (واته ی نمایش دهبێته ئه‌و پاره‌یه‌ی ناواقیعی بوونی) ،ئید که ته‌نها ته‌ماشای ده‌که‌ین ،چونکە کۆی بهکارهێنانی
یه به شته‌کان به‌رامبه‌ر به‌و ئاماده‌بوون‌ه ئه‌بستراکه‌ته
ده‌گرێته‌وه.
که له‌بری پار‌ه به نمایشێک هه‌موو ئه‌و شتان‌ه ده‌چێ
به ناوی( شرۆڤ‌ه له‌سه‌ر کۆمه‌ڵی نمایش) ،تێدا دوا
به‌های ئه‌و گۆ‌ڕاوه‌ته‌وه .واته سه‌رجه‌می تاماشا به‌ره‌و
ئاماده‌ن.
له جیهانێکیشدا هه‌موو واقیعه‌که‌ی هه‌ڵگه‌ڕاوبێ و
له ساڵی 1988گی دوبۆر کتێبێکی دی چاپ کردووه شیکردنه‌وه‌ی بۆ کۆمهڵه مۆدێرنه‌کان خستۆت‌ه به‌رچاو و ده‌ڵێ...( :که فۆرمێکی نوێی سه‌رسورهێنه‌ر
به جۆرێکی دی خرابێت‌ه به‌رچاو هه‌رچی ڕاستیه له
له ده‌سه‌اڵتی په‌رپا دێته ئاراوه)( .گی دوبۆر) ناوی
وامان لێده‌که‌ن خۆمان قه‌ناعه‌ت بهێنین که هه‌رچی
سه‌رسوڕهێنه‌ری به‌رباڵو وهک (دیموکراسی رۆژئاوا)
چرکه‌یه‌کی درۆ تێناپه‌ڕێ .که‌چی نمایشی وێنه‌کان نمایش ده‌کرێ باشه ،هه‌رچی باشیش‌ه بۆی‌ه نمایش
ده‌کرێ؛ لێره‌شدا ناچاالکی که‌سه‌کان و سڕبوونیان
ناوه :نمایشی ته‌واو ،ئه‌مه‌ش تێکه‌ڵه‌یه‌ک‌ه له نمایشی
و نمایشی سورسورهێنه‌ری سه‌پێندراو وهک (ستالینزم ،فاشیزم و نازیزم) .هه‌روه‌ها له ساڵی
به‌رامبه‌ر به‌م دۆخه کارهکه ئاسان دهکاتهوه ،وێنه
1990دا فه‌یله‌سوفی ئیتاڵی (جۆرجیۆ ئاگامبێن)
ساده جێی ڕاستیان بۆ ته‌نانه‌ت مه‌سه‌له‌ی وێنه‌یه‌کی
هه‌موو شتێکدا جێی سه‌رسامی و دڵه‌ڕاوکێیه ،زیاتر
له‌بری ئه‌وان دێته قسه و نمایشی جیهانیان بۆ ده‌کات.
له‌باره‌ی کتێبەکانی دوبۆر وتوویه‌تی :ئه‌و الیه‌نه‌ی له
که هه‌موو ئه‌و مێژوو‌ه له‌گه‌ڵ توێژینه‌وه‌کانی دوبۆر
کردویه‌تی یه‌که .پاش بیست ساڵ له ده‌رچوونی کۆمه‌ڵی نمایش و پاشان شرۆڤه‌کانی دوبۆر له‌سه‌ر ئه‌و کتێبه هه‌رچیه‌کی به ووردی تێبینی و پێشبینی
کردبوو هاتنه‌دی ،نه‌ک ته‌نها ئه‌وه‌ش ،بگر‌ه ڕه‌وتی
ڕووداوه‌کانی جیهانیش به گشتی به ڕێژه‌یه‌کی خێرا به‌ره‌و‌هه‌مان ڕێ ده‌ڕوات.
سه‌رچاوه: du
Société
La
Buchet/Chastel,
.Prais, 1067 گی دوبۆر Guy Debord
Debord,
Ed.
Guy
Spectacles, 97
یورگن هابرماز لە ئێران..
ئامادەکردن و وەرگێڕانی لەفارسیەوە :
نیتشمان ڕۆحانی
) لە ھەموو بەرھەمەکانی ھەوڵی دروست کردنی پێوەندی نێوان زانستە کۆمەاڵیەتیەکان و ئامانجە رزگاریخوازەکانی مرۆڤەکان بوە .ئەو فەیلەسوفێکە
،کە لە بۆچونەکانی دەتوانین بە لێکدانەوەی ئەو بەشداریکردنە زانستی و گشتیانە تێبگەین .ئەو
بیرمەندێکە تەنانەت کاتێک بۆچونێکی جیاواز و
دژی بۆچونەکانی خۆی رەد دەکاتەوە ،الیەن و بوارە جۆراۆجۆرە گرینگەکانی الیەنی بەرامبەر لە تێروانینەکانی بۆ دوارۆژ لە بەرچاویان دەگرێ وبە
گرینگەوە سەیری دەکات ،ھابرماس بیرمەندێکە
کە لە ھەمو وتاردانەکان ونوسراوە و بەرھەمەکانی خوازیاری راگرتنی ھاوسەنگی و پێوەندی نێوان
روانگەی فەلسەفی خۆی و شێوازە پراکتیکیەکەیە . هابرماز و ڕیفۆرمخوازەکان
,
سەفەری یورگن ھابرماس بۆ ئیران کە لە الیەن " ناوەندی وتووێژە ژیارییەکان " بانگھێشت کرابوو
یورگن ھابرماس لە دایک بوی 18ی ژوئەنی 1929
،دەنگدانەوەیەکی زۆری لە ناوەندە زانستی و
کۆمەالیەتی ھاوچەرخ و سەر بە قوتابخانەی "
بواری فەرھەنگی ئێران سەیر دەکرا .پەرچەکرداری
لە دوسلدورفی ئاڵمان ،لە فەیلەسوفان و تیۆریسیەنی فرانکفۆرت " ە کە چوارچیوەی کاری ،تیۆری
رەخنەیی و پراگماتیسمی ئامریکاییە .خاڵی گرینگی
لێکۆلینەوەکانی سەبارەت بە ئەبستمۆلۆژی ،مودێڕنیتە و
شیکارکردنی
گۆڕانکارییە
کۆمەاڵیەتیەکانی
کۆمەڵگاپێشکەوتووە سەرمایەدارەکان و سیاسەتی رۆژی ئاڵمان بە تایبەتی بە گرینگیدان بە رۆڵی راگەیاندنە گشتیەکان .
راگایاندنیەکان بو و وەکوو روداوێکی دەگمەن لە
جیاوازی راگایاندنەکان سەبارەت بەم سەفەرە و
ئەو وتارانەی کە ئەم پێشکەشی کرد ،ئاماژەیە
بۆ ھەستیار بونی ئەم بابەتە .ھابرماس لە دوو
شوێنی جیاواز دوو وتاری پیشکەش کرد :یەکەم ، لە ژێر ناونیشانی " سەردەمداری ئایینی لە کۆمەڵگا رۆژئاواییەکان " لە ناوەندی حکمەت و فەلسەفە .و
وتاری دووەمی لە زانستگەی تاران .
یورگن ھابرماس بیرمەندی ھاوچەرخی ئالمانی
رۆژنامەکانی ریفۆرمخوازەکان بە مانشێتی گەورە
فەلسەفی و کۆمەالیەتی لە سەدەی بیستەم کە دەکری
رۆژنامەی کیھان تەنھا ئاماژەیەکی کورتی کردبوو
یەکێک لە کەسایەتیە ناسراوەکانی ئەندێشەی
بوترێ ریشەی بنەرەتی فکری ئەو ( لە روانگەی
کۆمەڵناسی ناسراوی ئێرانی حوسێن بەشیریە
و لە الپەرەی یەکەم پێشوازییان لەم سەفەرە کرد . و رۆژنامەی " جمھوری اسالمی " ،لە وتارێکی
سەربەخۆ پڕژایە سەر رەخنە گرتنی
99
بیروبۆچونەکانی ھابرماس و مەبەستی ئەو کەسانەی
رۆشنفکری بە مەبەستی وەالنانی ئایین لە کۆمەلگا،
وتووێژە ژیارییەکان و ریفۆرمخوازەکان ) .بۆ
وتارەدا ھاتوە کە ،دەتوانرێ لەوتەکانی ھابرماس
کە لە پشت ئەم سەردانە بوون ( مەبەست ناوەندی
نمونە لە وتارەکەی رۆژنامەی " جمھوری اسالمی " دا ھاتوە " :وتارەکەی ھابرماس لە زانستگەی تاران
،بانگەشەیە بۆ گۆڕانی سیستمی کۆماری ئیسالمی و ئەوە جێگای سەرسوڕمانە کە کەسانێک خۆیان لە دەسەاڵتن ،تریبونێکی ئاوا لە زانستگەی تاران رێکدەخەن و لە خەزێنەی دەوڵەت خەرج دەکەن
تا کەسانێکی وەک ھابرماس بێتە واڵتی ئێمە و
بە دژی حکومەتی ئایینی پروپاگەندە بکات ".و
لە روونکردنەوەی ئیدعاکەی ھاتوە ":ناوەرۆکی قسەکانی ھابرماس لە زانکۆی تاران ئەوەیە کە
پێوەندی ئایین و حکومەت دەبێ لەیەکتر بپچرێ ،
بەاڵم ئەوە رون ناکاتەوە کە چە پێناسەیەکی لە ئایین ھەیە و سەبارەت بە سیستمی کۆماری ئیسالمی
چە زانیارییەکی ھەیە ".لەحاڵێکدا کە نووسەری
ئەم وتارە جەخت دەکات لەسەر ئەوەی کە وتەکانی ھابرماس واپیشان دەدا کە " ئامانجی سەردەمی
سەفەری یورگن ھابرماس بۆ ئیران کە لە الیەن " ناوەندی وتووێژە ژیارییەکان " بانگھێشت کرابوو ، دەنگدانەوەیەکی زۆری لە ناوەندە زانستی و راگایاندنیەکان بو و وەکوو روداوێکی دەگمەن لە بواری فەرھەنگی ئێران سەیر دەکرا 100
لە گەل شکست روبەرو بووەتەوە ".و ھەروەھا لەم کەڵک وەرگیرێ کە " کۆمەڵگای رۆشنفکری ئیمە
کۆمەڵگایەکی
دواکەوتوویە
و
لە
تێگەیشتنی
گۆرانکارییە فکرییەکانی جیھانی ئەمرۆ الواز و
دەستەوەستانە ،چون ئەوەی کە ئەمانە لە واڵتی ئێمە دووبارەی دەکەنەوە رۆشنفکرانی ئەورووپایی لەمێژە ئەوەیان تێپەڕ کردوە و تەنانەت ئیستا ئەوە رەد
دەکەنەوە "
ھەرچەند رۆژنامەی (رسالت ) ھەمو وتارەکەی ھابرماسی باڵو کردوە و لە ناساندنی وتارەکەی
ئاماژەیەکی رەخنەگرانەی ھەبوو ،بەاڵم بە پێچەوانەی
دوو رۆژنامەی پێشوتر ،بەرەنگاری زۆری نەبوو لە گەل ئەم بابەتە .رۆژنامەی ھەڵبژاردن ( انتخاب ) یش
وتارەکەی بەتەواوەی باڵو کردوە و ھیچ رەخنەیەکی نەبوو .وەک وتراوە ،رۆژنامەکانی دیکە جگەلەوەی کە بە شێواز و مەبەستی جۆراوجۆر وتارەکەیان
باڵو کردۆتەوە ،بەڵکو لە روونکرنەوە وپرۆپاگەندە
بۆ بیرڕاکانی چەندین وتاری جۆراوجۆریان باڵو کردۆتەوە .ھەروەھا رۆژنامەی نەورۆز ئەندێشە
و بۆچونەکانی ھابرماسی لە گەل بۆچونەکانی (
مطھری ) بەراورد کرد و لە ھاوروانگە بونی ئەو دوو
بۆچونە پشتیوانی دەکرد . هابرماز و خاتەمی گۆڤاری
لێکۆڵینەوەکانی
ئێران
شناسی
بە
سەرنوسەری محەمەد عەلی ھمایون کاتوزیان کە لە الیەن دەزگای Routledgeچاپ وباڵو دەکرێتەوە ،بە لێکدانەوەیەکی گشتگیرانەی،لە ئامانج
و
رەنگدانەوەی سەفەری ھابرماس بۆ ئیران دەنوسێ :
ھەندێک فکر وتارەکەی ھابرماس یان زۆر نزیک
لە فکر و بۆچونی رێکخەری " ناوەندی وتوێژە
لە زستانی 1382دەست پیکرد کە بە دانانی ئەم
پیشوی ئێران ) دەزانن و ھەر لەبەر ئەو ھۆکارە
دانا .
ژیارییەکان " محەمەد خاتەمی ( سەرۆک کۆماری
،بۆچونەکانی ھابرماس رێگایەک بۆ باشتر کردنی بارودۆخی سیاسی ئێران لە بەرژەوەندی ریفۆرمخوازەکان دادەنێ .
لە روانگەی ھابرماس ،زانکۆکان و حیزب و پارتەکان دوو کۆڵەکەی سەرەکین بەمەستی رەخساندنی
مەنشورە پرۆژەیەکی بۆ " روخانی فیزیکی نیزام "
بڕوانە:
http://www.hawzah.net/fa/article/ articleview/88518
بارودۆخێکی گونجاون بۆ " خەباتی مەدەنی " و "
ھەنگاونان بەرەو دیمۆکراسی " .ھەر لەم روانگەیەوە
،
ریفۆرمخوازەکان
"
لێکۆلینەوەی
پرۆسەی
بەدیمۆکراتیزەبون " بۆ پرۆژەیەکی فەرمی ئاکادمیک
گواستەوە .حوسێن بەشیریە لە زانکۆی تاران وعەلیرەزا بەھەشتی و میر حوسێن موسەوی ھاوڕی لە گەڵ محسن کەدیوەر لە زانکۆی " تربیت مدرس
" بەشێک لەم پرۆژەیان بەرەو پێش برد وھەوڵی جێبەجێ کردنیان دا .بەشداری ھابرماس بوە ھۆی
رەنجیرە گۆڕانکارییەکی بنەرەتی لە سیاسەتەکای حیزبی " مشارکت "ی ئێران ،و ئەم حیزبە بە
پێشنیاری سەعید حەجاریان و بە پشت بەستن بە
شێواز و مودێلی ھابرماسی چەند کۆبونەوەیەکی نھێنی بۆ الیەنگرانی خۆی وبە مەبەستی دانانی
شێوازێکی نوێ بۆ " ھەنگاونان بەرەو دیموکراسی "
ھەندێک فکر وتارەکەی ھابرماس یان زۆر نزیک لە فکر و بۆچونی رێکخەری " ناوەندی وتوێژە ژیارییەکان " محەمەد خاتەمی ( سەرۆک کۆماری پیشوی ئێران ) دەزانن
نامەی سەرئاواڵەی (ئارامش دوستدار) بۆ یورگن ھابرماز
ئارامش دوستدار 83ساڵە کە خوێندنی لە بواری
فەلسەفە لە ئالمان دەست پێکرد و دواتر لە زانکۆی "بون " دوکتورای وەرگرت و دوای تەواو کردنی
خوێندی بۆ ماوەی 7سال پیش دەستپێکردنی شۆڕشی گەالنی ئێران مامۆستای زانکۆ بوو و بە ھۆی ئەو بارودۆخە کە لە ئاکامی دەسەاڵتداری کۆماری ئیسالمی ھاتەکایەوە و لە سەرەتای شۆرش زانکۆکان داخران ،گەرایەوە بۆ ئالمان و ئێستاش
لەوی ژیان بە سەر دەبات ،
دوستدار لە 3ی سبتامبەری 2010نامەیەکی سەرئاواڵەی بە زمانی ئالمانی بۆ یورگن ھابرماس
نوسی کە ئەم نامەیە بە ھۆی ئەو وتارخوێندنەی ھابرماز بو لە زانکۆی کوپری نیویورک .سەرەتای
نامەکەی بەوە دەست پیدەکات کە " ئێوە دوای 22 ساڵ لە سەفەری میشل فوکو سەردانی ئێرانتان کردوە و شروڤەی ئەو بارودۆخەی کە ئێستا کۆماری ئیسالمی بە بیانوی حکومەتێکی ئایینی دروستی
کردوەو بە زەبر و زەنگەوە بەردەوامە لە
101
دەسەاڵتداری کردن وھەروەھا ئەوەی کە میشل فوکۆ
بە پیچەوانەی ئەو ،ھاتنتان بۆ ئیران بەھۆی ئەو
بارودۆخەی کە کۆماری ئیسالمی ھێناویەتە کایەوە
وھەروەھا ئەوانەی کە الینگرییان لە رەوتی
لە دوا سەردانی کە بۆ فەرانسە دەگەرێتەوە ھێندە لەو
نیگەرانە ئیتر نەیویستوە تەنانەت ناوی ئێران و ئێرانی ببیستێ ،و لە گەل ئەو ئێرانیانەی کە لە
سەفەرەکەی بون کە پێوەندیان بە رەوتی شوڕش و دەسەاڵتداری کۆماری ئیسالمی ھەیە پیوەندیەکەی
دەپچرێنی .
ئێوە دوای 22ساڵ لە سەفەری میشل فوکو سەردانی ئێرانتان کردوە و شروڤەی ئەو بارودۆخەی کە ئێستا کۆماری ئیسالمی بە بیانوی حکومەتێکی ئایینی دروستی کردوەو بە زەبر و زەنگەوە بەردەوامە لە دەسەاڵتداری کردن وھەروەھا ئەوەی کە میشل فوکۆ لە دوا سەردانی کە بۆ فەرانسە دەگەرێتەوە ھێندە لەو بارودۆخەی کە کۆماری ئیسالمی ھێناویەتە کایەوە نیگەرانە ئیتر نەیویستوە تەنانەت ناوی ئێران و ئێرانی ببیستێ 102
الیەنگریەی کە گەنجەکان و بەتایبەتی خویندکاران ریفۆرخوازی کردوە ،ئەو پێخۆش بون و رەزامەندی
نیشاندانەی ئەوان دڵخۆشتانی کردوە .تەنانەت لە گفتگوکانیشتان دا باستان لە " مانەوە یا نەماوەی
ئیسرائیل کردوە " .
بەاڵم بۆ ئەم بەراورد کارییەی لە نێوان سەفەری ئێوە
و فۆکۆ دەبێ بارودۆخی ئەو دوو کاتە جیاوازە لە بەر
چاو بگیردرێ " یەکەم لە بەرامبەری دووەمین جاری ھەلبژاردنەوەی محەمەدی خاتەمی بۆ سەرۆک کۆماری
بو ،کە ئەوەش کاریگەری لە سەر ئیوە دانابو ،کە
لەخۆرا نەبوە نوسیوتانە کە " دواجار دوای یەکەم پێوەندیەکانمان ھاوڕێ ئێرانیەکانم توانیان من بە قەناعەت بگەیەنن کە باگھێشتکەران و خانەخوێکان
کەسانێکی باشن و ئێستا دەتوانم بە دلنیایەوە بڵێم بارودۆخ بۆ سەفەرەکەم گونجاوە " ھەرچەند ئەو
کات بە ھۆی زەنجیرە تیرۆرەکانی نەیارانی رێژیم
و ھێرشی وەحشیانە بو سەر بەشە ناوخۆکانی زانکۆی تاران و ...کەھەرئەوانە بون پشتیوانیان
لە خاتەمی کردبو ھێشتا ھەر الیەنگریان لە خاتەمی دەکرد ،خاتەمی ئەکاتە ئەو کەسانەی بە ئاژاوەگێر
دانا .کەچی خاتەمی لەو سەردەمە لە جێگای ئەوەی کە چارەسەری کێشە ناوخۆییەکان بکات ،ھەولی
دروست کردنی رەوتی " وتووێژە ژیاریەکانی " دا
.کە یەکێک لەو کارانەش بانگێشت کردنی ئیوە بۆ ئیران بو .
سەفەری ئێوە بۆ تاران بۆ من دوو روانگە
لە خۆ دەگرێ ،روانگەی ئێرانی
وروانگەی
ئالمانی .روانگەی ئێرانی ئەو کاریگەرییەی کە
ئیوە لە سەر الیەنگرانتان و خانەخوێ ھەیبو و
ھەندێ بیرکردنەوەی لە الی ئەوان دروست کرد .ئەم روانگەیە لەم چەند رەستەیە باس دەکەم "
103
فەیلەسوفێکی ناوداری جیھان لە واڵتی فەیلەسوفان
سەڕسوڕمان بوە لەوەی کە لە گەڵ کۆمەڵگایەکی
ئاشنا بێت ،کە ئەمە ئەبێتە ھۆی ئەوەی کە نوخبە و
باوەڕ بەخۆ بونیان نیە .بۆ نمونە لە کەسایەتیەکی
دێت بۆ تاران تا لە گەڵ جیھانی مەعنەوی ئێمە بیریارانی ئێمە خۆیان لەم ئاوێنەیە ببین وھەست بە
گرینگی خۆیان بکەن ھەرچەندە کاردانەوەکانیشیان
جیاواز بێت ،بەاڵم ھەمویان ھاوڕان لەوەی کە لەبەر ئەوەی ھابرماس بەمەبەستی ئاشنا بون لە گەڵ ئەوان
ھاتوە بە خۆیان دەلین کە ئێمە ھەموکات ھەستمان کردوە کە کەسیەتیەکی تایبەت و بەھێزمان ھەیە ،و
ئێستا ئەم ھەستە بۆتە " زانین " لە الیان .
داخراو بەرەورو نەبونە ،واتان دەزانی کە خەڵک بەناوبانگ ناودەبەن وەک ( مجتھد شبستری )
کە فەیلەسوفێکی لە شێوازی رۆژئاوایی و بە مافی تاکەکان دەزانێت کە خۆیان شرۆڤەکەری وەحی بن
.ھەروەھا ئاماژە بە عەبدولکەریم سروش دەکەن کە
وەک شبستری فەیلەسوفێکە لە شێوازی رۆژئاوایی .
بەاڵم ئەوەی
کە ئەو کات لە سەفەری ئئوە بۆ
تاران پیشانتان درا ،شتێک نەبو جگە لە جۆریک
بەاڵم مەبەستی سەرەکی من لەم سەفەرەی ئیوە
فێڵبازی ئێرانی – شیعی ،بەاڵم لەو جۆرەی نەبوە کە
لە تارانیەکان بۆ ئالمانیەکان دروستان کردوە ،
دوستدار نامەکەی بەم شێوەیە بە کۆتایی دەگەیەنێ
روانگە ئالمانیەکەیە ،واتە ئەو بیرکردنەوەی ئێوە رۆژئاواییەکان زۆر زیاتر دەزانن لە بارەی ئێمە
لەوەی کە ئیمە سەبارەت بە ئیوە بزانین .ھەروەھا
ئەو بۆچونەی کە رۆژئاواییەکان ھەیانە لەوەی کە
کۆمەلگا رۆژھەاڵتیەکان لە بەربەریەت دەژین .ھەر چەند لە ئیران لە نوێ بە ئیسالم بونیاد نرا دەکرێ بگونجێ بە ھۆی ھەبونی ئەو دەسەاڵتە ئاینیەی کە
زالە .بۆچی ئێوە بیرلەوە دەکەنەوە کە ئەو خەڵکەی کە زیاتر لە ھەزار ساڵە بە تەواوی لە رەگ وریشەوە
چونەتە قواڵیی ئەو الیەنە مادی و مەعنەوییەوە دەکرێ بەیەکجاری بخزێتە ناو فەرھەنگی رۆژئاوایی بەوەی کە ھەر لەسەرەتاوە لە فەرھەنگێکی یونانی – رۆمانی
ھاتبێتن .یا ئەوەی کە دەبێ بێ ھیچ شەرت ومەرجێک قبوڵی ئەو فەرھەنگە ئەوروپایی – ئامریکاییە بکەن
؟! لەراستیدا سرنج راکیشی فەرھەنگی ئێوە لە چیە کە ئیمە ئیرانیەکان بۆ خۆی راکێشێت ؟.
ھەروەھا بەوردی باسی ئەو بارودۆخە دەکات کە شاە
ھەولی مودێرنیتەی داوە بەالم بە ھاتنە سەرکاری
کۆماری ئیسالمی کۆمەڵگا بەرەو دواوە گەراوەتەوە . ھەروەھا لە بەشێکی دیکەی نامەکەی ئارامش
104
دوستدار ھاتوە کە :
بۆ ئیوە جێگای
بەتەواوی بێ بەھا بێت .
کە :ھەشت ساڵ دوای سەردانەکەی ئیوە بۆ تاران دوو روداوی جیاواز و گرینگ کە بۆ من جێگای بیرکردن وجەخت کردنە رویدا .روداوی یەکەم
ئەوەی کە سالی 2009رویدا سەرھەڵدانی خەڵک بە بیانوی دەستێوەردان لە ھەلبژارنەکان و تەزویر کردن کە ئەوە تەنھا بیانویەک بو بۆ ئەو سەرھەڵدانە
جەماوەریە ،مەبەست سەرھەڵدان
وخوپێشاندانی
ھێمنانەی خەلکی ئێران کە ھەمو چین و توێژەکانی لە خۆ گرتبو بوە ھۆی ھاتنە شەقامی میلیونان
خەلک کە سێ مانگ دێژەی کیشا تا ئەوەی کە لە
ئایین بۆ مانەوەی خۆی لە جیھانی مۆدێڕنیتە ، هیچ رێگایەکی دیکەی نییە جگە لە گرێدراوی لە گەڵ چەمکگەلێکی وەک دەسەاڵتی خەڵک و مافی مرۆڤ.
کۆتاییدا حکومەت لە رێگای بەکار ھینانی زەبر و زەنگ ئەم سەرھەڵدانەی سەرکوت کرد ،زۆرێک لە
خەلکی دەستبەسەر کرد ،کوژران ،لە ژێر ئەشکەنجە دا گیانیان لە دەستدا و لە ژن و پیاو دەستدرێژی
سیکسی کرایە سەریان ،و ئیوە بەرێز ھابرماس بیدەنگ بون !!! خواستی رەوای ئەم خەڵکە ئەوە
بو کە لە بواری کار و پیشەیان دابین بکرێن ، بو چەندین مانگ چاوەروانی دانی حەقدەست و موچەیان نەبن ،ئازادییان ھەبێت ،جۆری ژیانیان خۆیان ھەلبژێرن و بتوانن ئازادانە بنووسن ،بە
حەزی خۆیان بپۆشن ھەر شێواز و رەنگیک و
ھەولی گەیشتن بە ئامانجەکانیان بدەن .ئایا ئەم خەڵکە بەم خواستانەیان ئەوەندە گرینگ نەبون لە التان لە بەرامبەر ئەو کەسانەی کە گفتگۆی فەلسەفی
و کۆمەڵناسیانەتان لە گەل دەکردن ؟! گرینگتر لە کەسانێکی وەکو ( مھاجرانی ،کەدیور ،سروش ، داوری .شبستری و ) ...؟! ئەگەر ئێوە پشتوانیتان
لە ئەوان بکردایە و گرینگیتان بدایەتە لێھاتووی ئەوان بەرامبەر ئەو ستەمەی کە لەسەریانە ،ئەو کات ئەو خەڵکە کەمتر ھەستیان بە تەنیای دەکرد ،و ھەر
ئەم کارە ئەگەرچی بچوکیش بێت دەیتوانی خەلكی زورتر ھان بدات و دەبوە ھۆی ئەوەی زۆرێکی دیکە لە بیرمەندان پشتیوانیان بکردایە .
بەالم بۆ زانیاری زیاترتان پشتوانی عەبدولکەریم سروش و ھاورێ و ھاوبیرانی لە بزوتنەوەی سەوز
بە شێوەی شاراوە بە مەبەستی رزگاری خۆیان بوە و
ھەیە ! لەراستدا خۆپیشاندەران نەدەبو لە دەسەاڵتی سیاسی کەم بکەنەوە بەڵکو دەبو دەسەاڵت لە کۆماری ئیسالمی لە بەرژەوەندی ریفۆرمخوازەکان بگۆڕن .
ئێستا با باس لە روداوی دووەم بکەین کە جێگای
نیگەرانی ئێوەیە ،رێک لەبەرامبەر روداوی یەکەم
کە ھاوارێکی خامۆش لە ناخی ستەم بو ،بابەتی گرینگیدان بە ئایینە کە بەو ھۆیەوە ئێوە
105
ماوەیەک پیش ئیستا وتارێکتان لە زانکۆی کوپر لە
ھاوچەرخ و نوێنەری نەسڵی دووەمی قوتابخانەی
کردنی وتارەکەی ئێوە بابەتی" بەربەستە نارەواکان
لە زانکۆی تاران کە لە گەڵ پێشوازی بەرچاوی
نیویورک پێشکەش کرد .خاڵی گرینگ و جەخت
" یا تێنەگەیشتن رۆژئاوا لە ئایین .کە ئارامش دوستدار زۆر بەوردی ئەمە روون دەکاتەوە .کە ھابرماس مەبەستی رەوایی دان بە ئایینە لە کاتیکدا
کە جەخت لە سەرسکۆالریزم دەکات .
فەلسەفی فرانکفۆرت ،دوێنێ لە لێدوانێکی خۆی الینگرانی ھزر و ئەندێشە بەرەوڕوو بوو .جەختی کردە سەر ئەوەی کە ئایین بۆ مانەوەی خۆی لە
جیھانی مۆدێڕنیتە ،هیچ رێگایەکی دیکەی نییە جگە
لە گرێدراوی لە گەڵ چەمکگەلێکی وەک دەسەاڵتی
ئارامش دوستدار نامەکەی بەم پاراگرافە کۆتایی پێ
خەڵک و مافی مرۆڤ.
ژمارە 8 ، 28ی فوریەی ) 2010و ئەو فیکرەم
الیەن " ناوەندی نێونەتەوەیی وتووێژی ژیارەکان
دێنی " لە وێنەکانی گۆڤاری ھەواڵی ( ئێشتێرن ، بۆ دێت کە چی دەبێت ئەگەر رۆژێک ناوەرۆکی
سیاسەت ببێتە ئایینی .لە یەکێک لەم وێنانە ، پیاوێکی بااڵبەرز ،چاو داپۆشرا و ھەمو جەستەی
داپۆشراوە و کوتەکێکی بەدەستە کە ئامادەیە بۆ لیدانی ژنێکی گەنج کە لە بەرپای لە شێوەی سوجدە بردن لە سەر زەوی دانیشتوە .ئایا بەراستی ئێمە
ھێشتا لە بینینی ئەم وێنانە دەترسین ؟ " بڕوانە :
http://news.gooya.com/politics/
archives/2010/10/111817.php
مامۆستای بەناوبانگی زانکۆی فرانکفۆرت کە لە "بانگھێشت کراوە بۆ ئێران ،لە وتارەکەی خۆی
کە بە زمانی ئاڵمانی بوو و لە الیەن دوکتور عەلی
بەھەشتی وەرگێران دەکرایە سەرزمانی فارسی ،وتی :ئایین لە جیھانی ئەمرۆ دەبێ بێ کەڵک وەرگرتن لە ئامرازە سیاسیەکان و تەنیا بە پابەند بوون بە خۆی
،سەرنجی ویژدانی کۆمەڵگا بۆالی خۆی راکێشێت". ھەروەھا لە بەشێکی دیکەی لێدوانەکەی کە لە ژێر ناونیشانی " سکوالرکردنی کۆمەڵگای ناسکۆالر لە
رۆژئاوا " کە لە ھۆڵی فردوسی کۆلیژی ئەدەبیات
و زمانی فارسی زانکۆی تاران پێشکەشی کرد ، ئاماژەی بە " بایەخدان بە شتە دژبەیەکەکان " کە
سەبارەت بە سکۆالرکردنی کۆمەلگا پیشکەوتوەکان روو دەدات ،جەختی کردە سەر ئەوەی کە :
سکۆالریزاسیون بە واتای کایە کردنی ھەمو یا ھیچ
ئاین و مۆدێرنە
کەس نیە " کە ناوبراو بە باس کردنی ئەم بابەتە
رۆژنامەی نەورۆز 25 .ی گواڵنی 1381مانشێتی
بەرچاوتەنگ بە ھۆی ئەو پێناسە گشتیەیان لە "
ھابرماس :ئایین بە مەبەستی مانەوەی لە کۆمەڵگای
نەریتەکانی " وەکو بەشێک لە رەوتی سکوالریزم ،بە
دەسەاڵتداری خەڵک و مافی مرۆڤ نیە .دەقی
گەڵ ئەو ئازارانە بەرەورویە کە من بە " ئازارەکانی
ئەو رۆژەی رۆژنامەی نەورۆز ئەمەیە
مودێڕن ،ھیچ رێگایەکی جگە لە پێوەندی لە گەڵ بابەتەکەی ئەو رۆژنامەیە بەم شێوەیە
106
" یورگن ھابرماس" فەیلەسوفی ناسراوی
لە ھەر دوو رەوتی چەقبەستوی ئایینی و عەلمانیەتی سکوالریزم " رەخنەی گرت .ھابرماس " وەالنانی شتێکی دانەبڕاو زانی و وتی :وەالنانی نەریتەکان لە رەھایی " ناوی لێدەبەم .ئەم ئازارانە لە ئاکامی گرێدراوی ئایین ونەریت لە گەڵ چەمکەکانی وەکو
دیموکراسی ،مافی مرۆڤ و تەکنیک بیچم دەگرێ
وکە دەبێ لە الیەن دینداران و باوەڕداران بە نەریت " قبوڵ بکرێ .ئەم فەیلەسوفە بەناوبانگەی رۆژئاوا لە کۆتایی لێدوانەکەی سپاسی ھەموو بەشدارانی کرد
کە لە مامۆستایانی زانکۆ و خوێندکاران پێکھاتبوو .ھیواخوازی ئەوە بو کە " ھەموو خەلکی جیھان بە
بێ لەبەرچاوگرتنی سنوورە مێژوویەکان بتوانن لە گەڵ یەکتر بە تێگەیشتن بگەین .ھابرماس لە کاتی
پێشکەش کردنی وتارەکەی کە بەشداران لە سەر پێ راوەستابون وخۆی لە پشت تریبونی پێشکەشکارەکە
وەستابو وواڵمی پرسیاری بەشدارانی دایەوە
بە زمانی ئینگلیزی ،دوکتور " موجتەھدی " مامۆستای فەلسەفە لە زانکۆی تاران و " موسلح " بە نوێنەرایەتی لە ناوەندی وتووێژی ژیارەکان " لە
الی راوەستا بون .لە کاتێکدا لە زۆرینەی پرسیاری بەشداران سەبارەت بە بواری ھزری و فەلسەفی
گەیشتبوە دەستی بەرێوەبەرانی کۆڕەکە ،ئەوان
ھەوڵیان دەدا کە ئەو پرسیارانە بکەن کە پێوەندی بەبابەتەکەی ھابرماسەوە ھەبێت .ھابرماس لە واڵمی
ئەو پرسیارەی کە " ئایا سکوالریزم لە کۆمەلگا رۆژھەاڵتیەکان دەلوێ ؟" وتی :ئەوەی کە من بینومە
لە کۆمەلگا رۆژئاواییەکان بوە کۆمەڵگاکانی دیکە شێوازی تایبەت بە خۆیان ھەیە ،بەاڵم سەرەرای
ئەوەش من باوەڕم وایە کە کۆسپەکانی نێوان دیاردەکانی وەکو رەوایی دان ،ئایین ،مۆدێڕنیتە و دیموکراسی کەم تا زۆر لە ھەموو جێگای دنیا بونی
ھەیە ،ھەروەھا وتی " من جگە لە کووریای باکوور ،ھیچ جێگایەک لە دونیا ناناسم کە ھەنگاوێک بەروە
مودێڕنیتە ،النیکەم لە بواری ئابووری ھەڵنەگرتبێت .ھەر ئەم ھەنگاونان بەرەو مودێڕنیتە ناھێڵێ کە کۆمەلگاکان لە تەگەژەکانی پلورالیزم ،واتە پێکەوە ژیان لە گەڵ یەکتر ،بەپارێزن .
ئەم بیرمەندە ئاڵمانیە لە واڵمی ئەو پرسیارەی کە "
107
ئایا جیایی ئایین لە بوارە کۆمەاڵیەتیەکان و بەرتەسک
ئەو وەرگێڕانە ھەیە .و باسی ئێمەش سەبارەت بەم
دەدات ؟"کە لە واڵم داوتی " یەکێک لەگرینگترین
یەکێکی دیکە لە بەشداران پرسیاری کرد " ئێوە
بوونی بەو بوارەتایبەتیەی ،لە ھەمو کۆمەلگاکان روو بۆچونەکانی من کە لەم وتارەم باسکرا ،ئەوە بو کە
کاریگەری ئایین تەنانەت لە کۆمەڵگا سکۆالرەکانی ئەم سەردەمەی رۆژئاواش تەنیا لە بواری تایبەتی نیە
چۆنیەتی ئەم وەرگێرانەیە .
عەقاڵنیەت لە ھەمو بوارەکان پێناسە دەکەن ،ئایا ئەمە ئارمانخوازی نیە و ژیان لە کۆمەڵگایەکی تەواو
عەقاڵنی دەلوێ ؟"
بەلکو ئایین لە بواری کۆمەاڵیەتیش کاریگەری ھەیە .
ھابرماس بە پێداگری کردنەسەر ئەوەی کە "من
ئەمرۆ لەالیەن ناوەند و دام و دەزگاکانی سەربەخۆ
دەکەم بەتایبەتی کە مەبەست عەقاڵنیەتێکی ئامرازی
ھابرماس پێداگری کرد لەسەر ئەوەی کە :ئایین
لە دەسەاڵت و حکومەت و بە پێداگری کردن لە سەر پێگەی خۆی دەنگی خۆی لە بوارە مەدەنیەکان دەخاتە
روو و ھەر لەم رێگایەوە کاریگەری لە سەر بواری یاسایی ودەسەاڵت دادەنێ .ئەو ھەڵوێستی کلیسا لە
رۆژئاوا بە دژی لەبار بردنی منداڵ کە لە زۆرێک لە
واڵتان ھەبو دەکرێ بە ھێمایەک دابنرێ لەم بوارە .
دورەپەرێزی لە کۆمەلگایەکی تەواو ئاوەزمەندانە
بێت .لەم سەردەمە زۆرینەی خەڵک بەتایبەتی نەوەی نوێ بە شێوەیەکی بەرفراوەن ھەنگاو بەرەو
سەربەخۆ بون دەنێن لەو پەروەردە نەریتیانەی کە خێزان و کۆمەلگا بەسەری دەسەپێنن .و ئەوەی کە
من دەیڵیم چاوەروانی دەکەم ھەر ئەوە بێت کە من بەشێوەیەکی رەخنەگرانە لە گەل ئەو مەسەالنە کە
مامۆستای پێشوی فەلسەفەی فرانکفۆرت بە ئەم
دێتەکایەوە ڕووبەڕوو ببنەوە .
ئێوە ھەر لە سەر تیۆری ناتەواوی خۆتان سەبارەت
بڕوانە
پرسیارە کە لە گەڵ گۆڕانکارییە جیھانیەکان ،ئایا
بە " مۆدێڕنیتەی ناتەواو " پێداگرن ؟ واڵمی ئەرێنی
دایەوە و وتی :من باوەڕم وایە کە لە نەریتە ئایینیەکان ،خەزێنەیەک لە مانای ئەخالقیمان ھەیە
کە وەرنەگێڕاوەتەوە ،بە زمانی فەلسەفی سکۆالر و نەیتوانیوە جێگای خۆی بکاتەوە ،لە کاتێکدا کە زمانە ئایینیەکان تواناییەکی بەھێزیان ھەیە کە ناکرێ
چاوپۆشی لێبکەن .ھەوەھا زیادی کردکە وەرگێڕانی
نەریتە ئاینیەکان بە زمانی فەلسەفی سکۆالر لەو بوارەوە گرینگە کە مانا ئەخالقیەکانی ناو ئایین
تەنھا بەرتەسک نەبێتەوە لە باوەڕداران وئیمانداران خۆیان و کەسانی دیکەش بتوانن کەڵکی لێ وەرگرن
.
مەبەستی ھابرماس لە وەرگێڕان ئەوە نیە کە خەسار لە بنەرەتی مانا و وەرگێڕانەکە بدەین ،بەڵکو
108
ھەوڵدان بۆ زانینی ئەوەی لە ناوەرۆکی
http://passionofanna.files.
wordpress.com/2009/10/ habermas2.jpg
وه‌رگێڕانی له دانمارکیی و سوێدییه‌وه :هه‌ندرێن
نووسینی نوسەری دانمارکیی :ئیسبێرن کراوسێن-ێنسێن
ه تێڕوانینی فه‌لسه‌فه‌ی دولۆز ناساندێک سه‌باره‌ت ب
هو ژیل دولۆز :ده‌روازیه‌ک بۆ ژیاننام
به‌رهه‌مه‌کانی
ژیل دولۆز له زانستگه‌ی
ماونه‌ته‌وه .ئا به‌ڕاست ! ،پاشان Mirabeauناوی چونکه لهوه دوودڵ بوون که گه‌وره‌یی ڕه‌شکرایه‌و‌ه
Ècole normale
ئه‌و له کام ئاستدایه .له ڕوانگه‌ی ئه‌و چه‌مکگه‌ل‌ه
دوای شۆڕش ئه‌و زانستگه‌یه‌ی وهک "جێگرێک" له
به‌کاریان ده‌هێنێت ،به‌مجۆر‌ه مرۆ به ڕێگه‌ی هه‌ل
به (ئاوه‌زی سەدەی ناوه‌ڕاست) به‌ڕێو‌ه ده‌چوو .دیارە
مرۆڤ بۆ سنووری دونیای نێوان "سۆربۆن" و
supèrieurخوێندنی ته‌واو کردووه ،که ناپۆلیۆن
ی زانستگه باو‌ه دروستکرد ،که ئینستوتۆتەکە بری ئه‌و
له پاریسدا زانستگه‌ی "سۆربۆن" وهک نموونه‌یه‌کی تازه‌تر
نوێنه‌رایه‌تی
زانستگه‌یه‌کی
ده‌وڵه‌مه‌ند
دولۆزیانه‌و‌ه (چەمکی دۆلۆز) که له دوا به‌رهه‌مه‌کانیدا ومه‌رجی مێژووییه‌وه ده‌توانێت شوێنه‌واری جێماوی
Ècole normaleبگوازێته‌وه :که ئه‌و شوێنه‌وار‌ه
به‌جێماو‌ه جۆرێک‌ه له جومگه‌کانی کۆچه‌رگه‌رایی
ده‌کات ،که چه‌ند مه‌ترێکیش دوور‌ه له Ècole
،Nomadism
سنوورێکی سیمبولی ههیه ،که ئه‌ویش ئه‌و باڵەخان‌ه
شوێنه‌وار‌ه ده‌دەن،وه‌کو تر کۆمه‌ڵێک چه‌مکی ڕوانین
دروستکراو‌ه و وهک جۆر‌ه په‌رستگایه‌کی شۆڕش
تازه و هزرهه‌ڵگرەوە ،ئه‌و گوتاره‌ش له ئاستێکی زۆر
.normaleله نێوان هه‌ردوو زانستگه‌دا ته‌نیا زه‌به‌الحه‌ی Panthèonه ،که له ساڵی 1791دا
سه‌یر ده‌کرێت .هه‌ر له کاتی دروستکردنیه‌و‌ه له‌سه‌ر ده‌روازه‌ی ئه‌و بااڵخانه‌یه‌دا به پیتی زلی زێڕینی
ی ئهوه کۆد‌ه زیکزاکی‌ه که‌چ
سیاسیه‌کانی هه‌نووکه ،بڕیار له‌سه‌ر چۆنیه‌تی ئه‌و
ئامێزی تر بهرجهسته دهبنهوه ،که تژیین له ڕوانگه‌ی
ساده‌دا ده‌یه‌وێ گه‌اڵڵه‌یان بکات.
(ژیل دولۆز) له ساڵی 1925له دایک بووه ،له
نووسراوهAUXGRANDS HOMMES :
ساڵ 1995له نهۆمی 6ی په‌نجه‌ره‌ی ماڵه‌که‌یه‌و‌ه
(سوپاسی واڵتی دایک بۆ پیاو‌ه مه‌زنه‌کان) ،پیاو‌ه
سه‌ره‌تا له زانستگه‌ی لیۆن وانه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی گوته‌وه.
(Rousseau، Viktor Hugoو چه‌ندانی تر که
رال" دیگۆل دوای ڤینسێنس بینیه‌وه ،که "ژه‌نه
ALA PATRIE RECONNAISSANTE مه‌زنه‌کانیش بریتیین له (Mirabea ، Voltaire،
(ژیل دولۆز) ل ه ساڵی 1925ل ه دایک بوو ه ، ل ه ساڵ 1995ل ه نهۆمی 6ی په‌نجه‌ره‌ی ماڵه‌که‌یه‌و ه خۆی به‌ناو بۆشاییه‌و ه فڕێدا و ماڵئاوای کرد . 110
خۆی به‌ناو بۆشاییه‌و‌ه فڕێدا و ماڵئاوای کرد .دولۆز پاشان له‌شوێنێکی دوور‌ه ده‌ست خۆی له زانستگه‌ی
،1968ئه‌و زانستگه‌یه‌ی وهک جۆر‌ه به‌خشینێک بۆ باڵی چه‌پڕەوی پاریس ،له‌ناو دارستانێکی دوور
و الته‌ریک دروست کرد .هاوکات ئه‌و زانستگه‌ی‌ه به "دیاری" به‌و خوێندکار و هه‌روا به به‌شێک له
مامۆستای‌ه زۆر بزۆک ڕه‌خنه‌گر‌ه توندڕەوە‌کان
ده‌به‌خشرا.
به‌ڕێوه‌به‌رانی
به‌شی
ئینیستوتی
فه‌لسه‌فه‌ش لهو زانستگه‌یه‌دا پێکهاتبوون له نموونه‌ی
وهک (میشێل فوکۆ ،ژان-فرانس لیۆتارد و ژیل
دولۆز).
خه‌ڵکی "ڤینسێن" ئهوه ئینستوتێت‌ه به "ئه‌زموونگه‌ری‌ه
که‌الوه‌که" ناو ده‌به‌ن ،وه‌کو تر ئه‌و خه‌ڵک‌ه خۆیان
شانازی به دۆخی ئینستۆتێته‌که‌یا ن ده‌که‌ن ،که
به‌ڵگه‌نامه‌ی
ژیل دولۆز شێوه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌ی مێژووی فه‌لسه‌فی
به‌ڵگه‌نامه‌ی
تاقیکردنه‌وه‌ی
له‌گه‌ڵ
هاوئاست نهبووه ،هه‌روا تابلۆ-ته‌خته‌ی ئاگاداریه‌کانی
پرسیاره‌کانی مێژووی هزره‌کاندا چه‌قده‌به‌ستن.
تاقیکردنه‌وه‌ی زانستگه‌کانی تری فه‌ره‌نسی هه‌رگیز
ههمیشه ده‌دڕێنرێت و چوارچێو‌ه فیزیکیه‌که‌شی بوارێکی ڕه‌خساندوو‌ه بۆ ئه‌و دادڕین‌ه ڕۆژانه‌ییه.
دیارە ئەمە نوێترین و ناڕه‌حه‌ترین زانستگه‌ی پاریسه!
له په‌نجا و سه‌ره‌تای شه‌سته‌کاندا کتێبه سه‌ره‌تاییه‌کانی
ده‌نوێنن ،که باسه‌کانی له‌سه‌ر ناوه گه‌وره‌کان و کراوه ئه‌و نوسه‌رانه‌ی دولۆز ڕاڤه‌ی ئاماژه به‌و‌ه
کردوون ،ههمیشه ئه‌و چهشنه هزرانه‌ی له هزری
ئه‌وانه‌دا زه‌قکردۆته‌وه ،که ئه‌و ترادیتسیۆن‌ه (نەریتە) ئاوه‌زگه‌رای‌ه خۆی لێیان دزیوه‌ته‌وه( .دولۆز) دواتر له‌سه‌ر ئهوه سوور ده‌بێت ،که له نێوان ئه‌و هزرڤانانه‌ی که ئه و ڕاڤه‌ی کردوون (وهک ڕاڤه‌کردنه‌که‌ی له‌سه‌ر
کانت) هێڵێکی پێکهوه به‌ستراو ههیه :ڕه‌خنه‌یه‌ک له ناکارایی ،چاندنێک له دڵخۆشیه‌تی ،دژه هزرکردنێکی
ی ئاراسته‌ی "ناوه‌کییه‌ت" یان به‌ره‌و ناخ ڕۆمانتیکی
هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌یه‌ك" دهکاتهوه،
ده‌سته‌اڵت ئه‌نجامده‌دات.
ڕه‌خنه‌یه‌کیش له‌س‌ه ر
مرۆڤ ده‌توانێ به هێمنی بڵێ ،که دولۆز له
کتێبه‌که‌ی نیتشه و فهلسهفه (Nietzsche et ،1962
ده‌دۆزێته‌وه،
)la phiosophieدا
ئه‌و هزرڤان‌ه
به‌مه‌ش له‌م‌ه به‌دواو‌ه فەلسه‌فه‌ی
نوێباو رزگار ده‌کات ،به‌ڵێ ئه‌و فهلسهفه نوێباو‌ه له ی زه‌مه‌نی ئێستاماندا، ته‌واوی ئه‌و کولتوره پێشه‌نگه
له‌ژێر قورساییه‌کانی ترادیسیۆندا ،ڕزگار ده‌کات
به‌الی دولۆزه‌و ه (نیتشه) ئه‌و فهیلهسوفهیه ک ه "له‌راندنه‌و ه ،سووڕگه، گێژه‌ن ،قوڕسایی و وزه‌ی ئه‌فراندووه ،هه‌روەها سه‌ما یان خۆشبه‌زی داهێناوە، که یه‌کسه‌ر ده‌چێت ه ناو مێشک،
ت ژیان و ئامڕازێکی تری پێده‌به‌خشێ ،که بتوانێ
و جیهان تۆمار بکات .به‌الی دولۆزه‌و‌ه (نیتشه) ئه‌و فهیلهسوفهیه که "له‌راندنه‌و‌ه ،سووڕگه ،گێژه‌ن، قوڕسایی و وزه‌ی ئه‌فراندووه ،هه‌روەها سه‌ما یان
خۆشبه‌زی داهێناوە ،که یه‌کسه‌ر ده‌چێت‌ه ناو مێشک،
".
نیتشه له‌وانیتر زیاتر ئه‌و جیهانه له تاکگه‌رای‌ه و
به‌ر له تاکگه‌رای‌ه به تاک کراوه‌کانی _ پێشهات‌ه تایبه‌تییه‌کانی شرۆڤ‌ه کردووه _ که ئهوه به جیهانی
دیۆنۆسی یان ویستی ده‌سه‌اڵت ناودێڕیان ده‌کات ،که
له‌وێدا هه‌ردوو ده‌ربڕین ئازادیی و چااڵکی سه‌ربه‌خۆ
جه‌ختده‌که‌نه‌وه .واتا بە تەواوی ناوه‌ند و
111
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی گه‌ردوونێکی به ناوه‌ندکراوی
نووسراوه ،نووسین وهک شه‌پۆڵێک و نه‌ک وهک
غه‌ریزه‌کان و یارییه ئازاده‌کانی مه‌یل ،الدەبا.
ئازاد بوون) ،ئازاد بوون له ده‌سته‌اڵت و ئازد بوون له
ئاوه‌زیانه ،ئەقاڵنیانە :لەرزگارکردنی پەیبردن ،هه‌ست،
کۆد ،ده‌کات .واتا دولۆز له پشتڕا وهک (ده‌رفه‌تێک بۆ
به‌ر له‌وه‌ی دولۆز به قوڵی کار‌ه فه‌لسه‌فه‌یی‌ه تایبه‌تمه‌ند
ده‌ربڕینی به قانوونکراودا ،به‌ره‌و نووسین هه‌نگاو
نووسه‌ری داهێنه‌رMarcel Proust et les .
به شاعیر .ئه‌نترۆپۆلۆگ ،زمانناس و ده‌روونشیکار،
Masoch 1967نووسی.بۆ دولۆز نوسینه‌کانی
ئه‌زموون و به تایبه‌تکراوه‌کاندا ده‌په‌یڤێ .ئه‌و سه‌رنج
و ره‌سه‌نه‌کانی ئه‌نجام بدا ،دوو وتاری له‌سه‌ر دوو
signs 1964و Prèsentaton de Sache-
پرۆست نمونه‌ی هێمایه‌ک‌ه بۆ ڕه‌خنه‌ی فه‌لسه‌فی،
چونکه نوسینه‌کانی وێنه‌یه‌ک له هزراندن ده‌به‌خشن، که کۆنتراستێکی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ ئه‌و فهلسهفه باوه‌دا
ههیه .بەبڕوای پرۆست لۆگیک به ته‌نیا حوکمی هزر ناکات ،به‌ڵکو به زۆری _ له پشت لۆگیکدا _
ده‌نێت .لێره‌وه‌ی‌ه که ئه‌و له کتێبه‌کانیدا ئاماژه ده‌کا ئه‌و بێ راوه‌ستان له‌سه‌ر هه‌ڵچوونی سۆز ،چڕایه‌تی،
بۆ ئهوه راده‌کێشێ که مرۆ له‌م دیو هزراندن ،هزره‌کان،
سیسته‌م و تیۆریه‌کاندا ده‌توانێ ههمیشه شوێنه‌کانی سۆز ،فاکته‌ری چڕایه‌تی ،ئه‌زمون‌ه بینراوه‌کان و ئه‌و
ئه‌زموونگه‌ریی‌ه بوونایه‌تییه‌ی که فه‌رمانڕەوایی ئهوانه
ده‌کا و بنه‌مایه‌کانیشان ده‌ستنیشان ده‌کا ،بدۆزێتهوه.
لێکچنراوییه‌کی ئاوێزه له نیشانه ،تێکه‌اڵوییه‌ک له
له ڕوانگه‌ی بابه‌تی جیاوازیی la diffèrence-
هه‌موو ئه‌وان بااڵده‌ستن له هزردا ،که به دیدی
سه‌رسه‌ختانه‌و‌ه کار له‌گه‌ڵ ئه‌و فه‌یله‌سوفان‌ه ده‌کا که
گه‌مه‌ی نیشانه ،یه‌کگرتنی نیشانه و ئاماژه‌ی نیشانه، دولۆز ڕاڤه‌یه‌کی جۆشده‌ران‌ه ڕزگار بوون‌ه له "هه‌ست به گوناهە کردن " و "(دۆزینه‌وه‌ی به‌زۆره‌کییانه‌ی
ه‌و‌ه _ که الی دێریدا ههیه_ دولۆز به ڕه‌خنه‌یه‌کی
هه‌وڵیانداو‌ه جیاوازیی بهالوه بنێن و ته‌سکی بکهنهوه، به‌هه‌مان شێوه‌ش که مرۆ وهک شتێکی خراپ له‌سه‌ر
ڕاستییه‌کی شه‌که‌ت) .دواجار ئه‌وه‌ش تێگه‌یشتنێک‌ه
جیاوازیی دواوه :به رێگه‌ی ئه‌وه‌ی که مرۆ خودی
که‌سانی تریش حه‌ز به خوێندنهوه بکه‌ن.
پرینسیپی یه‌کایه‌تیه‌ک کردووه .به‌اڵم ئه‌و جۆر‌ه
چونکه خوێندنهوه بۆ ئهوهیه تاکوو له پێناوی حه‌ز،
جیاوازیی ملکه‌چی ناسنامه‌ی "بااڵده‌ستێک"_ یان
دولۆز شاعیری نه‌مسایی Sacher_Masoch
ناسنامه یان یه‌کایه‌تیی‌ه نه‌به‌خشراوه ،بەڵکە دولۆز
له‌ناو ده‌ست به دژی ڕه‌وشتی سواو و ترادیسیۆنی
ئه‌بستراکتی دڕێژراوه .دولۆز به دژی پالتۆ (ئه‌فالتۆن)
_ سروشتییان‌ه ده‌ست په‌سەند ده‌کات ،چونکه ¬¬¬
سوور‌ه له‌سه‌ر ئهوه ،که ئهوه ههمیشه به په‌تی-
دکتۆری ده‌روونناسی دهبێتهوه _ چونکه ئه‌و شاعیر‌ه
ژیان بە به‌ر سۆفیسته‌کانەوە ده‌داته‌وه ،که ئه‌وان
ژێر دهکاتهوه .له روانگه‌ی دولۆزه‌و‌ه حه‌وسه‌ڵه‌ی
ئه‌مه‌ش بوو که له مێژووی فه‌لسه‌فه‌دا بۆ ماوه‌یه‌کی
به گۆڕینی سزا بۆ چێژەوه‌رگرتن ،یاسا سه‌ر‌ه و مازۆخییان‌ه بریتیی‌ه له‌وه‌ی که هه‌ست به گوناحکردن
دهبێته به‌شێکی خەمڵیو له تێرکردنی غه‌ریزەدا.
جه‌ختیان له‌سه‌ر جیاوازیی ده‌کرده‌وه،
هه‌ر له‌به‌ر
درێژ وهک هه‌ڵگه‌ڕاوه‌یه‌ک وێنە ده‌کران .هه‌ڵبه‌ت‌ه
نابێ وهک وهک چه‌مک بیر له جیاوازیی بکرێتهوه،
دولۆز له لێکۆڵینه‌و‌ه فه‌لسه‌فییه‌ئه‌کادیمییه‌کانیدا که له
به‌ڵکە ده‌بێ پیاد‌ه بکرێت و وهک چڕایه‌تی ده‌رکی
هه‌روا له لۆگیکی رسته-مانا 1969 ،نووسراون،
بابهته ده‌کا و له دوا نووسینه‌کانیدا گه‌شه‌ی پێده‌دات.
ساڵی 1968له ژێر ناوی جیاوازیی و دووباره‌یی
112
کار له‌سه‌ر پرسیاری نوسین ،ده‌ربڕینی
پێبکرێت .وه‌کو تر (ژان فرانسۆ لیۆتار )باسی ئه‌و
هه‌روا دولۆز پێی وایه که ته‌نانه‌ت خودی تاکه‌که‌سیش،
له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌و چڕایه‌تی _ جیاوازییه‌دا بونیات
نووسه‌ر ئه‌و بابهته له کتێبی کافکا ( )1975دا و
نراوه .بۆی‌ه ئه‌و له بری "تاکه‌که‌س" و "که‌سێک" به
ته‌قینه‌وه‌ی زه‌وی ( ،)1975باشتر درێژه پێده‌ده‌ن.
به‌کارده‌هێنێت.
ته‌واوی گه‌اڵڵ‌ه نهبووه .وهک ده‌بینن وهک پارچه‌ی
واتا باوه‌که‌ی ده‌سته‌واژه‌ی تاکsingulariteter-
راڤه‌ی شیزۆ SCHIZOANALYS -هێشتا به
مۆزیکێکی پچڕ پچڕ ئه‌و به‌سه‌رکردنه‌و‌ه خێرایه‌مان ئاراست‌ه کرد ،که دواجار مرۆ ده‌توانێ کتێبه‌کانی
دولۆز به‌سه‌ر سێ چه‌شندا دابه‌ش بکات :زنجیر‌ه .سه‌رمایه‌داریی و شیزۆفرینیا:
گوتارێک ،که دولۆز له‌وێدا له‌سه‌ره‌خۆ و به وردی
تایبه‌تمه‌ندی مێتودی (هیوم ،نیتشه ،کانت ،پرۆست.
ئه‌نتی ئۆدیپ ،1972 ،ناسراوترین به‌رهه‌می
بێرگسۆن .ساخر-ماسۆخ ،سپینۆزا) ده‌پشکنێته‌وه،
گاتاری نووسیووییانه .تێزه(گریمانه)ییه‌که‌ی ئه‌و
و دووباره‌یی ،لۆگیکی رسته-مانا) که له‌وانه‌دا
دولۆزن ،که پێکهوه له‌گه‌ڵ ده‌روونناس فیلیکسی کتێبه روانینێکی بێمه‌رجانه‌ی‌ه له‌سه‌ر ئه‌و مه‌یلی ی که له هه‌موو شوێنێکدا ئاماده‌یه. گه‌ردوونییە
ئه‌و له چه‌ند لێکۆڵینه‌وه‌ی گه‌وره‌دا ،که له (جیاوازیی
دولۆز له ئاستێکی بااڵدا ،له‌سه‌ر خودی هزری خۆی ده‌ئاخفێت ،له دواجاریشدا له‌گه‌ل فێلیکسی گاتاریدا
دولۆز و گاتاری به پێچه‌وانه‌ی مارکس _ تا دهگاته
کار ده‌کا ،به‌وه‌ش دهگاته بوارێکی تازه‌ی شیکردنه‌وه،
کۆمهاڵتییهکان راسته‌وخۆ به شه‌پۆڵی مه‌یالندن
سیاسییه ،هاوکات ئه‌و له‌گه‌ڵ گاتاریدا له (نه‌نتی
فرۆید! _ ئهوه شرۆڤ‌ه ده‌که‌ن که ته‌واوی بوار‌ه
ته‌نراونەتە‌وه ،بۆ ئه‌وه‌ی لیبیدۆ-حه‌زی سێکسی له‌نا و
هێزی به‌رهه‌مهێنان و په‌یوه‌ندییه‌کانی به‌رهه‌مهێناندا
په‌رش ببێته‌وه پێویست ناکات رابگه‌یه‌نرێت ،به
که ئه‌ویش له هه‌موو تشتێک دەروونشیکاریی و
ئۆدیپ .کافکا ،ته‌قینه‌وه‌ی زه‌وی) دا ،ئامرازی به تاکایه‌تی کردنێکی نوێ به‌رهه‌مدەهێنن.
مه‌زن بکرێتهوه یان بگوازرێته‌وه.
به رای دولۆز و گاتارییەوە سهرمایهداری له
خودی خۆیدا ده‌خوازێ که شه‌پۆڵه‌کانی مه‌یل
ئازاد بکا و به‌رده‌وام خۆی له یه‌کایه‌تی مانایه‌کدا
نزیکده‌کاته‌و‌ه که راستییەکەی ئهوه سنووری خودی شیزۆفرینایه .سهرمایهداری هه‌موو تاواناکان به‌کار
ه فه‌لسه‌فه‌دا به‌ره‌و تێگه‌یشتنێکی نوێ ل
له ساڵی 1968دا له هزری دولۆزدا ته‌رز‌ه
وه‌رچه‌رخانێک دێته ئاره‌وه .به‌مجۆر‌ه له پێشدا مرۆ ده‌توانێ بڵێ که ئه‌و به‌و دوو کتێبه‌ی که لهو ساڵه‌دا
ده‌هێنێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌مپه‌ر بخات‌ه پێش ئه‌و خولیای‌ه
وه به راڤه‌ی ره‌سه‌ن و تێبینییه‌کانییه باڵویکردنه‌و‌ه
زێدی باب و باپیر و له ئه‌مڕۆشماندا ،دەروونشیکاریی!
و گه‌شه‌پێدان ده‌بات ،که کاره‌کانی ئه‌و دواییه‌شی
په‌نگخواردووانه .خاوه‌نداری تایبه‌تی خێزان ،ئایین، دولۆز و گاتاری له بری دەروونشیکاریی وهک
جێگریه‌ک له پێناو بونیاتنان و سۆسیالیستیه‌کدا،
ن که له "راڤه‌ی شیزۆ schizoanalys-داده‌هێن ئه‌نتی ئۆدیپ دا جه‌ختی له‌سه‌ر کراوه‌ته‌و‌ه و هه‌ردوو
هزر‌ه سه‌ربه‌خۆیه‌کانی خۆی به‌ره‌و ئاراسته‌ی فراژان
پێکڕا له‌گه‌ڵ گاتاری ئه‌و وه‌رچاه‌رخان‌ه جه‌خده‌که‌نه‌وه.
شنه هێمایه‌کدا ،وهک که‌وات‌ه ده‌کرێ ،1968له چه
ساڵی راچڵه‌کاندنێک له شێوه‌ی هزراندنی دولۆز تێبگه‌ین ،هاوکاتیش ئه‌و ساڵ‌ه بریتیی‌ه له
113
Nietzsche_1889نیتچه‌ی نه‌خۆشی سه‌ر جێگا له‌گه‌ڵ خوشکه‌که‌یدا خاڵی راچڵه‌کاندنێک له شێوه فره‌کانی تێڕامانی
چه‌مکی جیاوازیی ئازاد چاک دهکاتهوه ،به‌و مانایه‌ی
وه بۆ خوێندکاران ،رابوونی الوان و جه‌ختکردنه
ناسنامه یان هاوچه‌شنی .چه‌مکی جیاوازیی وهک
الوان له په‌یوه‌ندی نێوان تیۆری و نه‌ریتدا :رابوونی
شۆڕشی کولتووریی .له گۆشه‌نیگای جیاوازیی و دووباره‌یی ( )1968و سپینۆزا و کێشه‌ی ده‌ربڕین
( )1968ه‌و‌ه مرۆ ده‌توانێ بڕیارێکی سه‌ره‌تایی بدا سه‌باره‌ت به فامکردنی دولۆز له مه‌ڕ فهلسهفه و مێژووی هزرەکان و هه‌نووکه‌یی ،واتا له مه‌ڕ ئه‌و شێوازه‌ی
که مرۆ چۆن ده‌توانێ هزرەکان به هه‌نووکه‌یی بکا،
تاوه‌کو ئه‌و هزرانە به کارایی له کاتی ئێستادا و
که نابێ ملکه‌چ بکرێ یان بخرێت‌ه ژێر بااڵده‌ستی پێناسه نه‌کراوێک وێنەی ده‌کرێت .که‌چی هزری باوی رۆژئاوا سه‌رقاڵ‌ه به دۆزینه‌وه‌ی هاوچه‌شنیی
و هاوره‌گه‌زیی ،یاخود له هه‌مووبارێکدا هه‌وڵده‌دا به راڤه‌کانی ئه‌و جیاوازییه له‌ناو تاک ره‌هه‌ندییه‌کاندا
بتوێنێته‌وه .دولۆز ده‌خوازێ جیاوازیی ببینێ :ئه‌و
هه‌وڵده‌دا له هه‌موو شوێنێک ئاماژه به لێکجوودایی
بکا و لهوه نه‌ترسێ که داوێنگیر بێت بە و تشت‌ه
هه‌ڵگری داهاتووش بن و ئاماده‌ییان هه‌بێت .بۆی‌ه
گوتراو و هزرانەی کە گوزار‌ه لهو په‌یوه‌ندییان‌ه
وه‌لێ سه‌ره‌تا ده‌مه‌وێ به کورتی هه‌ردوو کتێب به
ئێمه راهاتووین بیریان لێده‌که‌ینه‌وه.
دولۆز له جیاوازیی و دووباره‌یی دا خۆی ئاماد‌ه ده‌کا
بوونهوهی ئاڵۆزکاو rèpètition complex
نێوانیانیشیان نه‌هێڵێت .ئه‌و له دیوێکدا
مه‌کینه‌یی کورت بکرێتهوه .تێگه‌یشتنێکی له‌م چهشنه
من هه‌وڵده‌ده‌م لێر‌ه به‌دواو‌ه ئهوه تاووتوێ بکه‌م. جیا بناسێنم.
تاکو گهشه به دوو چه‌مک بدا و په‌یوه‌ندییه‌کانی
114
ده‌که‌ن که رادیکاالن‌ه نائاساییترن لهو تشتانه‌ی که
له دیوێکی تریشه‌و‌ه دولۆز چه‌مکی دووباره ت بوونه‌وه‌یه‌کی به‌کار دەهێنێ که ناکرێ بۆ دووپا
ئاماژه به کێشه‌ی مۆرالی و سیاسیی ده‌کا که مێژوو
که مرۆڤ _ سه‌رباری دووباره کردنه‌وه‌ی گێالیه‌تی
بریتیی‌ه له‌وه‌ی که گێالیه‌تی ،ناڕه‌وایی و به‌ربه‌ریه‌تی
ی گونجاو بکۆشێ. به‌هایه‌ک
خۆی دووباره دهکاتهوه ،هه‌روا له‌مه‌ش خراپتر مرۆڤایه‌تی دووپات دهبنهوه .لێره‌دا مرۆ لهوه نزیک
وه که نیتشه ئه‌وه‌ی به دووباره بوونهوهی دهبێته ئه‌به‌دی ناوبێژ کرد بوو .ئه‌مه‌ش واتا فهلسهفه و
و بێماناییه‌کانی _ به سازدانی هزر و ژیان ،به دوای دولۆز
لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی
له‌ناو
چه‌ندان
بواردا:
مه‌تماتیک ،فیزیا ،زینده‌وه‌رناسیی ،دەروونشیکاریی
ی و جوانناسیی .جیاوازیی به پشت ئه‌ستوور
مرۆڤ به گشتی مۆده‌یه‌کی ههیه که ئه‌و دووباره
ناکۆکیی و بێ ناوه‌ندی (به مانای ره‌تکردنه‌و‌ه یان
ههمیشه ئومێده‌وار بێ ،به‌رده‌وام بێ له هه‌ڵسوکه‌وت،
پیاد‌ه ده‌کا .واتا ره‌تکردنه‌وه‌ی دووباره بوونهوه
بوونەوە‌ی‌ه له چاودا ببینێت :بۆئه‌وه‌ی ههمیشه بژی،
بۆ دولۆز نوسینه‌کانی پرۆست نمونه‌ی هێمایه‌ک ه بۆ ڕه‌خنه‌ی فه‌لسه‌فی ،چونک ه نوسینه‌کانی وێنه‌یه‌ک ل ه هزراندن ده‌به‌خشن ،ک ه کۆنتراستێکی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ ئه‌و فهلسهفه باوه‌دا ههیه .بەبڕوای پرۆست لۆگیک به ته‌نیا حوکمی هزر ناکات ،به‌ڵکو ب ه زۆری _ ل ه پشت لۆگیکدا _ لێکچنراوییه‌کی ئاوێزه ل ه نیشانه ،تێکه‌اڵوییه‌ک ل ه گه‌مه‌ی نیشانه ،یه‌کگرتنی نیشان ه و ئاماژه‌ی نیشانه، هه‌موو ئه‌وان بااڵده‌ستن ل ه هزردا،
البردنی ناوه‌ند) ،که له هه‌موو شوێنێکدا ئاماده‌یه، و ره‌تکردنه‌وه‌ی به ده‌مامک کردن ،به‌اڵم له گشت
کاتدا کێشه‌ک‌ه له‌سه‌ر دووباره بوونه‌وه‌یه ،ههمیشه
هه‌ر هه‌مان تشت‌ه _ رهنگه دووباره بوونه‌وه‌یه‌ک له هه‌مه‌جۆریدا ،وه‌لێ له ئێستا و له هه‌موو ئه‌به‌دیه‌کدا، ههمیشه هه‌ر ئه‌و دووباره بوونه‌وه‌یه .له په‌یوه‌ندی ئه‌و
ته‌رز‌ه تێگه‌یشتنه‌‌و‌ه مه‌رجی ئێتیکی مرۆ ،به جۆر‌ه
سۆزێک،
ده‌توانێ به‌مجۆره‌ی خوارهوه گه‌اڵڵه‌ی
بکات :ده‌بێ تۆ ئه‌و دووباره بوونهوه تاقیبکه‌یته‌وه،
جۆشی بده‌ی ،هه‌وڵبد‌ه خۆت بیر بکه‌یته‌و‌ه و _ له
ناو جه‌رگه‌ی دووباره بوونه‌وه‌دا _ پەی بەو تشتان‌ه بب‌ە که په‌یوه‌ندییان به ژیانته‌و‌ه ههیه .وهک مرۆڤ
ئهوه پێکهاته‌ی تۆیه .تۆ ده‌بێ هه‌وڵبده‌ی که چیت پێده‌کرێت ،ئهوه بکه‌یت!
به‌ده‌م خوێندنه‌وه‌ی کتێبیه‌که‌ی دولۆزەوە له‌سه‌ر
ی به‌ر‌ه به‌ر‌ه گه‌ردوونێک له جیاوازیی و دووباره‌ی
"وێنه‌ی گاڵته‌کاری" :جۆرێک له به‌رده‌وامیی
و
لێکجوودایی "ئه‌کته‌ری چه‌مک" و نمایشکردنی چه‌مک" بهرجهسته دهبنهوه ،که بریتیین له چوار
یان له البردنی ناوه‌ندایه‌تی جیاوازیی و دووباره بوونەوه‌یه‌کی ئاڵۆزکاو یان ده‌مامکدار ،که جیهانبینی ترادیسیۆنی سه‌ره‌وژێر ده‌که‌نه‌و‌ه و مه‌رجه‌کانی
ناسنامه ،هاوشێوه ،لێکچوواندن و زه‌قبوونه‌وه‌ی
لێکدژه‌کان پشتگوێ ده‌خه‌ن .له دیدی باوه‌و‌ه مرۆ به مه‌رجێکی لۆگیکیی ،مێژووی دیاریکراوه‌و‌ه
115
خۆی دروستکردووه .دولۆز ئێستا به پێچه‌وانه‌ی
به مه‌ته‌اڵندن تا ناخ رۆده‌چێت .که ئه‌و نمایشکردنه‌ی
گه‌ردوونی "لۆگیکی" ه‌و‌ه گه‌ردوونی بیرڕۆییه‌کان
دهبێته جێگه‌ی بێزاری .به روانگه‌ی دولۆز ته‌نیا
ئاوه‌زگه‌رایی .کاریگه‌ریی و توندوتیژی کێبه‌رکێی داده‌نێ ،ئه‌و تێڕامانانه‌ی که له خۆیاندا قانوونی
خۆیان ههیه ،که لۆگیک تێیناگات یان نایه‌وێ
شاره‌زای بێت.
دولۆز له سپینۆزادا بۆ زۆر فه‌یله‌سووفی رق و کینه‌دار ئه‌و جۆر‌ه تێگه‌یشتن‌ه له فه‌لسه‌فه‌دا ،الیLucretius فه‌یله‌سووفی شاعیری رۆم و دوای ئه‌ویش نیتشه‌دا
ده‌بینینه‌وه .واتا تێگه‌یشتنێک له فهلسهفه وهک
به‌ڵی ،به جۆر‌ه واتایه‌ک دولۆز له پێناو هزراندنێکی
بێئومێدکه‌رێکی رادیکال.
جیاوازییه‌کی به‌رهه‌مهێنه‌ر و هزراندنێکی دووباره‌ی
سپینۆزا بۆ دێکارت له‌به‌ر چاو ناگرێت .به‌اڵم
بێ وێنە کردن :له پێناو جیاوازییه‌کی بڕیارده‌ر،
دولۆز گه‌وره‌یی سووپاسگوزاری فه‌لسه‌فییانه‌ی
وێنەکردنه روون و ره‌واندا ،ته‌واوی ئه‌و جۆر‌ه
ی مه‌سه‌له‌ی هه‌ڵبه‌ت‌ه ئه‌وه‌ی که په‌یوه‌ند‌ه به نمایشکاری
هه‌ڵه‌ی‌ه که ئه‌و کار‌ه به هزراندی بیرڕۆیی‌ه ئازاده‌کان
نمایشکارێک سپینۆزا هه‌ڵبژێرین تا بتوانین هه‌ندێ
ترادیسۆن‌ه له‌سه‌ر هزراندن ئاوه‌ژوو دهکاتهوه .ئه‌وه‌ش
مێژووی تیۆرییەوە په‌یوه‌ست‌ه به‌وه‌ی که
وهک
ناوبێژ بکه‌ین ،به‌اڵم ئهوه له هه‌ر بارێکدا بێت ،به
بابه‌تی دێکارتییانه به پاکی بچێنین و بیغەمڵێنین،
ئه‌نارشیستانه :هزراندێکی جڵه‌و_نه‌کراو و به مانای
سیاسه‌تی کولتووری فه‌ره‌نسییدا خودی دێکارت،
واتای بنه‌ڕه‌تی وشه ،ئاخاوتن‌ه له‌سه‌ر هزراندنێکی
هزراندنێکی بێ جڵه‌و یان به‌رهه‌ڵدراو.
وهک ده‌زانین له ترادیسیۆنی مێژووی فهلسهفه و که راستییەکەی هزرڤانێکی نوێ بوو ،شێوێندرا ،تا
دولۆز به دژی ئه‌و تێزه چڕکراو‌ه گه‌وران‌ه یان
مردن له باوه‌شی گرت و وهک هێمایه‌کی گه‌وه‌ره‌ی
داده‌نێت .هزراندن به هه‌ر نرخێک بێت ئه‌رکی
ناوه‌ی که له فه‌ره‌نسا پێی ده‌ڵێن "گه‌وهه‌رگه‌رایی
هاوئاهه‌نگیی‌ه گه‌ورانه‌وە ناهاوئاهه‌نگی ،شلۆقی
که گونجاندن دروست بکات .ده‌کرێ نییه ئهوه له‌نگی ،ناهارمۆنی زیاتر بۆ هزراندن هانده‌ر بێت. رهنگه نوسین ،له ترس یان په‌سندان ،باشترل‌ه زۆر تێگه‌یشتنی لۆگیکییانه راستییه‌کی تر ده‌رببڕێت،
به‌اڵم راستییه‌ک که وهک ئه‌وه‌ی لۆگیک بناغه‌داره.
نه‌ته‌وه‌ییان‌ه به ئهفسانه کرا .ئه‌و کاره‌ش له ژێر ئه‌و دێکارتییانه" روویدا ،ئه‌مه‌ش جێگه‌ی گاڵته‌جاڕیی‌ه
که وهک تشتێکی تایبه‌ت به فه‌ره‌نسیی سه‌یری ئه‌و
مه‌سه‌له‌یه ده‌کرێت :چونکه هزری فه‌ره‌نسیی ،هه‌ر له پادشای سول و کۆرنێلیاو‌ه تا دهگاته ناپۆلیۆن و
ئاوگۆست و کۆمت و دێ گاول و ئه‌ندرێ مالرۆ ،که
دولۆز له تۆژینه‌وه‌که‌ی( سپینۆزا و کێشه‌ی
له‌ناو هونه‌ر و سیاسه‌تدا هزرێکی رۆشن و تێڕامان
به‌اڵم به مه‌به‌ستێکی
سپینۆزایزم پرسیارگه‌لێک ئاراست‌ه ده‌کا که به
ده‌ربڕیندا) ،که به پێچه‌وانه‌ی تۆژینه‌وه‌ی دکتۆراکه‌ی کتێبێکی فر‌ه به نرخه،
شۆڕشگێڕانه ،به سوور بونه‌و‌ه ده‌ستده‌کا به‌وه‌ی
که له فه‌لسه‌فه‌دا هه‌ردوو ناساندن له‌سه‌ر سپینۆزادا پیاد‌ه ناکرێن .دولۆز وهک ته‌نیاێک سپینۆزا نمایش
ده‌کا ،که به رزگارکه‌رێکی رادیکال و _ پرۆژه‌یه‌کی رزگاری
116
فه‌له‌سه‌ف‌ه به‌رجه‌سته‌ی دهکاتهوه و
هاوکاتیش ئه‌و کتێبه‌ی دولۆز پرۆژه‌یه‌ک‌ه که
هه‌ڵگره.
بڕوای دولۆز بۆ ئه‌مڕۆ زۆر تازهیه .بۆ نموونه
ی په‌یوه‌ندییه‌کانی نێوان لێکچوواندن ( تیۆری ده‌رباره گه‌وهه‌ر‌ه بااڵیه‌کان) ،زانستی زانین-ئێپستمۆلۆگیی
یان زانست و_تیۆریی زانیاری (تیۆری ده‌رباره‌ی هزرەکان) و ئه‌نترۆپۆلۆگیی سیاسیی یان ئابووریی،
سیاسه‌ت و به کۆمه‌اڵیه‌تی بوون (تیۆری ده‌رباره‌ی
ره‌فتاری بوون ،ئازار کێشان و هه‌ڵسوکه‌وته‌کان)
هه‌مەجۆره‌کان).
سپینۆزا و كێشه‌ی ده‌ربڕین دا تاو و توێی ده‌کا
ی که بۆ سێ رهههنده سیاسی _ ره‌شنووسه
لێکده‌ترنجێنێت .ئه‌و ئامانجه‌ی که دولۆز له کتێبی ئه‌ویش بڕیاردان‌ه له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌کانی نێوان ئه‌و
سێ رهههنده ،که ئه‌وه‌ی به‌ند‌ه به سپینۆزاو‌ه به‌م شێوه‌یه‌ی خوارهوه پۆلێنی ده‌کا: _1
تێڕاماندنی
هانده‌ران‌ه
یان
"هاوده‌نگی
بوونگه‌رایی" له تیۆریدا سه‌باره‌ت به گه‌وهه‌رێکی بااڵ.subastans-
به‌مجۆر‌ه لێره‌دا ئێمه ده‌گه‌ین‌ه ئه‌و یه‌که‌م تیۆریی‌ه
مۆرالیه‌یه‌ی که بوونایه‌تی ،مهعریفه و وروژاندن یان
خرۆشی دهخوێنێتهوه .تیۆرییه‌کانی ئه‌م دوایی‌ه له
له‌ناو تیۆری ئابووریی (راڤه‌ی پێداویستی) ،تیۆری سیاسی (ره‌خنه‌ی ئایدیۆلۆژی) و تیۆری جڤاکی (رهخنه له ده‌سته‌اڵت) ده‌کۆشێ کار له‌گه‌ڵ ئه‌و
تشتگه‌له بکا.
_2به‌رهه‌می راستینه-هه‌قیقه‌ت یان "شکۆمه‌ند
به بڕوای دولۆز ده‌کرێ ئه‌و سێ رهههنده له‌گه‌ڵ
_3دڵخۆشی کرده‌وه‌یی (له ئامێزکردنی ژیان) یان
چه‌مكێک که ده‌کرێ بۆ خەماڵندنی راڤه‌کان به‌کار
ئۆرگان‌ه هه‌ڵێنجراوانه‌ی له هه‌ست‌ه مرۆڤایه‌تییه‌کان ،واتا
ده‌ربڕین ( .)expressionده‌بێ به و شێوه‌ی‌ه لهوه
کردنی واتایه‌کان" تیۆری سه‌باره‌ت به هزر.
"سه‌رفراز بوون له ده‌ستی ئازار‌ه ناخۆشه‌کان" و ئه‌و لهو تیۆرییه‌ی که کار له‌سه‌ر ئاکاری بوون ده‌کا (مۆد‌ه
روانگه‌ی چه‌مکێکی سیسته‌ماتییکیه‌و‌ه رێکبخرێت _ بهێنرێت و تیۆرییه‌کان رێکبخات _ واتا چه‌مکی
تێبگه‌ین که گه‌وهه‌ر (بوونایه‌تی)ی الی سپینۆزا له
خه‌سڵه‌تattributen-
(مهعریفه-زانستگه‌ل)ی
خۆی ده‌رده‌بڕێت ،هاوکات ئه‌و زانستان‌ه (ئه‌تریبوت)
له شێوازی بوونایه‌تی (چااڵکیی‌ه هه‌مه‌جۆره‌کان) خۆیان ده‌رده‌بڕن و دواجاریش هزرەکان له خودی خۆیاندا تژین له ده‌ربڕین .ئه‌وه‌ی دوایی راسته‌وخۆ ئاماژه بۆ مه‌سه‌له‌ی په‌یوه‌ندییه‌کانی نێوان تیۆریی و کردەکاریی ،praxis -بۆ به‌رهه‌می چه‌مک وهک
ئه‌وه‌ی که ههیه و بۆ نه‌ریتی تیۆرییانه ده‌کات ،که هه‌ڵبه‌ت به رۆڵی خۆشییەوە ده‌چێت‌ه ناو ره‌وتی
مه‌سه‌له‌ی نه‌ریتی سیاسییه‌وه.
هاوکات دولۆز ئهوه نیشانده‌دا که چه‌مکی "ده‌ربڕین" به‌ر له سپینۆزاش مێژوو‌ه درێژه‌که‌ی
دهگهڕێتهوه بۆ رێنسانس و سەدەی ناوه‌ڕاست. هه‌روا دولۆز ده‌چێت‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی که چه‌مکی "ده‌ربڕین" رۆڵێکی گرینگ ده‌گێڕێ ته‌نانه‌ت الی لێبنیز ،Leibniz-که مانایه‌کی ته‌واو جیاوازیی
له‌وه‌ی سپینۆزای پێده‌به‌خشێ .به دیدی دولۆز leibnizالیبنز
تاک‌ه خاڵێکی هاوبه‌ش ههیه له نێوان لێبنیز
117
و سپینۆا که ئه‌وان لهو تیۆریی و پراکتییکه‌ی چه‌مکی
المل
کتێبه تایبه‌تمه‌نده‌که‌ی ئاوه‌اڵده‌بێته‌و‌ه که
ده‌ربڕینه‌دا بناغه‌یه‌ک بۆ ئه‌و به‌رته‌ک‌ه گهورهیه به
ره‌وشتناسیی ()Etikی سپینۆزا جه‌ختیده‌کاته‌وه.
دروست ده‌که‌ن .که‌وات‌ه لێره‌دا ده‌ربڕینگه‌ریی و
پێناسه ده‌کا :له الیه‌ک ئه‌و کتێبه پێکهاتووه
دژی دێکارتییه‌کان ،واتا ده‌گمه‌نییه‌کانی_دێکارت ئاوه‌زگه‌ریی له به‌رانبه‌ر یه‌کتردا داده‌نرێن ،که ئه‌مه‌ش
بۆ تێگه‌یشتنێکی نوێ له فه‌لسه‌فەد‌ا وهک هێڵێک هاوڕه‌وت‌ه له‌گه‌ڵ کاره‌کانی دولۆزدا.
دولۆز وهک په‌یامنامه‌یه‌ک له ده‌ربڕین له زانیاریی
دولۆز ره‌وشتناسیی وهک زنجیره‌ی دووان‌ه مانایه‌ک له زنجیره‌به‌ندییه‌کی لێکترازاو ،له راستیه‌کی راشکاو ،سه‌لماندن ،به‌ڵگ‌ه و شریته‌به‌ندی تێزه‌کان
_ ،de more geomentricoهه‌روه‌ک که ی ژێره‌و‌ه به (به کتێبی ره‌وشتناسیی ناونیشنانه‌که
مرۆڤایه‌تی ده‌ڕوانێت نه‌ک وهک راگه‌یاندنێک له
شێوه‌یه‌کی
ئاوه‌زگه‌رایی و ناسیۆنالیزم له کاکڵه‌دا له‌گه‌ڵ هزردا
به شێوه‌ی دێکارتییانه نووسیوه ،به‌اڵم هاوکاتیش
ئاوه‌زگه‌رایی .له درێژ بوونهوهی ئه‌و روانگه‌یه‌دا
گیۆمیتریانه-سێگۆشه‌یی
ماتماتیکی)
ده‌ستپێده‌کا ،که‌چی ههرچهنده سپینۆزا ئه‌و کتێبه‌ی
تشتێکی هاوبه‌شیان ههیه :من بیر ده‌که‌مه‌و‌ه که‌وات‌ه
ی دێکارت ده‌کا. سپینۆزا گاڵت‌ه به مامۆستا مه‌زنه‌که
سۆبژه‌دا ئاماد‌ه ده‌بێ .سۆبژه ناخی ئاوه‌زه ،به
و تیژی ،گه‌رمی و هاوکاتیش پێکهاتووه ،جا که‌م تا
شۆڕشگێڕی که مرۆ ده‌توانێ له مێژووی فه‌لسه‌فه‌دا
به‌مجۆر‌ه که‌سایه‌تی ئه‌و کتێبک‌ه پوخت‌ه دهکاتهوه ،که
من هه‌م .ئاوه‌ز له په‌یوه‌ندییه‌کی راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ
پێچه‌وانه‌شه‌وه .ئهوه یه‌کێک‌ه له به‌هێزترین و زیاترین
وه‌ری بگرێت .دولۆز له دژی ئه‌وه‌دا وهک هزری بێ ناوه‌ند ، decentrera-چڕیه‌تی ده‌ربڕین داده‌نێت. بونیاتی ئه‌و چهشنه ده‌ربڕین‌ه چڕه‌ی که دولۆز الی
ی بونیاتێکی سپینۆزا ده‌یدۆزێته‌و‌ه بریتی‌ه له بناغه
له الیه‌کی تریشه‌و‌ه ئه‌و کتێبه پێکهاتووه له تووند زۆر ،له هه‌ندێ په‌راوێز و تێبینی لێکپچڕاو .دولۆز
کتێبێک‌ه دوو ئاراسته‌ی چڕیه‌تی ده‌ربڕین به‌خۆیه‌و‌ه
ده‌گرێت.
به‌مجۆر‌ه به قه‌ڵه‌مکێشیه‌کی ساده ده‌توانین بڵێین که
هه‌ردوو به‌رهه‌می رچه‌شکێنی دولۆز تا ئه‌و راده‌ی‌ه بڕ
بزۆک ،بونیاتێک‌ه له بزوان ،له بونیاتێکی ناوکۆیی-
ده‌کات .به‌اڵم ئهمه وێنه‌یه‌کی روون له ستایلی دولۆز،
مه‌رجدار و ئاماژه به یه‌کتر ده‌که‌ن.
له‌سه‌ر فهلسهفه و کرده‌کانی به ئێمه نابه‌خشێت.
کۆنتێکستییانه‌دا ره‌گه‌ز‌ه هه‌مه‌جۆره‌کان وهک یه‌ک
شێوازی فه‌لسه‌فاندنی تایبه‌تی ئه‌و و تێگه‌یشتنی ئه‌و
بۆ نموونه :خودی بنه‌مایه‌ک بۆ بونیاتی ناسیۆنالیزم
راستییەکەی ده‌کرێ بێژین گه‌ردوونی فه‌لسه‌فه‌ی
یاری شه‌تره‌نج (چڵ‌ه دارێک ،شانۆیه‌ک ،قانوونەکان)
دکتۆرایه‌که‌ی که له‌وێدا جیاوازیی و دووباره‌یی و
ده‌کرێ بەکرده‌یه‌کی بنچینەیی ،به‌رنامه‌ی شارێک یان
دولۆز ،که له ده‌ستپێکدا ده‌که‌وێت‌ه لێتۆژینه‌وه‌ی
بن .به پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌شه‌وه ده‌ربڕینێکی چ ڕ
به لۆگیکی مانا ده‌غەمڵێت ،که ئه‌و بهرههمه وهک
ئاهه‌نگی شه‌تره‌نجێکی دیاریکراو.
ئاماژه‌که‌ی دولۆز بۆ ( )Alice i Underlandبه‌کار
ده‌که‌وێت‌ه پێش کتێبێک ،نمایشکردنی شانۆیه‌ک و
داستانێکی دانسقه‌ی‌ه و( ،بۆ ئه‌وه‌ی ئێستا خودی
دولۆز له خودی شێوازی تتێگه‌یشتنی سپینۆزا له
بهێنین ئه‌و بهرههمه "له‌مدیو ئاوێنه‌وه" له زنجیره‌یه‌ک
شێوازی فه‌لسه‌فاندنه‌که‌ی :ستایل‌ه فه‌لسه‌فییه‌که‌ی
و رزگاریشیان ده‌کا ،واتا قوڕسایی ترادیسیۆن و
چڕیه‌تی ده‌ربڕین تشتێکی کاکله‌یی له فه‌لسه‌فه‌که‌ی ،له
118
ده‌بینێ .به‌م چهشنه جۆر‌ه هێرشێکی
ستروکتور و ده‌ڤه‌ر‌ه نه‌ناسراوه‌کان خۆی نمایشده‌کا
وز‌ه به‌ستراوه‌کان له ()Alice i Underland
رزگار ده‌کا و به هه‌نووکه‌ییان ده‌کا.
وه بۆی لوا که بتوانێ به ئه‌و کتێبه‌ی له مه‌ڕ نیتشه
ئهوه رێکه‌وت نییه که مرۆ ده‌توانێ له فراژانی
مه فه‌لسه‌فیی و ئه‌ده‌بییه‌کانی تری، کۆکردنه‌وه‌ی به‌رهه
نه‌بێت _ ئهوه ده‌ڵێم نه‌ک به هۆی ئه‌وه‌ی چونکه
هیوم و پرۆست ،کانت و بێرگسۆن ،راڤ‌ه نوێیه‌که‌ی له
به بوێریی‌ه ره‌سه‌نایه‌تییه‌که‌یی و خوێندۆته‌وه ،که
وه دیمانه‌ی ی و به‌وانه‌شه دولۆز کردوونییه‌تی به دیاری
کێوییانه‌ی گه‌ردوونی هزری دولۆز به گومان
من ئه‌و کتێبه‌ی پێشتری دولۆز ،نیتشه و فه‌لسه‌فه‌م، توڕدانی ناوه‌ندایه‌تی لۆگیکه‌و‌ه به راشکاوی زه‌نگ
ی جوودا له خۆی پۆشیبوون: که دولۆز به ده‌مامک
فرۆید سه‌باره‌ت به گه‌ردوونی سه‌خێر_مازۆخس که
ئه‌و بناسێتهوه ،هه‌روا له‌وه‌ش زیاتر ئه‌و دیدار‌ه
بۆ شێوازێکی تازه‌ی هزراندن لێده‌دا .ئیتر لێرهوه
به‌خته‌وه‌ره ،ژیان له ئامێزگر‌ه و فهلسهفه په‌سنده‌‌ی،
به فۆرمی تێگه‌یشتنه‌کانه‌و‌ه بلکێنین و هاوکاتیش
ئه‌وه‌ش له هه‌مان کاتدا بۆ تێگه‌یشتن له خودی دولۆز
چیدیکه حه‌وج‌ه ناکا که هزری راسانگه‌رانه‌ی نیتشه نابێ به سووک و سانایی به شێوه‌یه‌کی رووکه‌ش و
که دولۆز له نێوان سپینۆزا و خوێنه‌ردا سازیده‌کا ،که به قه‌د تێگه‌یشتنه‌ک‌ه له نیتشه گرنگی ههیه.
وه‌اڵمده‌ران‌ه نکۆڵی له نیتشه بکه‌ین ،بەڵکە پێویست‌ه به
وهک گوتم دولۆز له کتێبه‌که‌یدا سه‌باره‌ت به سپینۆزا
که ئه‌و له‌وێدا له بااڵترین ئاستی نیتشه‌ییانه‌دایه ،واتا
ره تێبینی نووسانه‌ی به‌ر له سپینۆزا ،چه‌ند نووسه
ته‌واوی هه‌وڵبده‌ین لهو ئاست‌ه به دیمانه‌ی ئه‌و بگه‌ین
چه‌مکی له‌به‌ر چاوانی ده‌ربڕین راڤ‌ه ده‌کا که ئه‌و
ده‌بێ له پرسیاری ئه‌و له دایکبوونه‌و‌ه ئه‌به‌دییه‌که‌یه‌و‌ه
کارامه‌ش بووبن ،نه‌یانتوانیو‌ه لهوهدا ده‌نک‌ه گه‌نمێک
به به‌رده‌وامی له‌سه‌ر ئه‌و پرسیاره‌دا چه‌قده‌به‌ستێ
له ئامێز کردنه‌ی سپینۆزادا ههیه ،که‌چی بۆ ئه‌و
به دیمانه‌ی ئه‌و بگه‌ین ،که دولۆز له ماوه‌ی 1968
و ده‌یپشکنێته‌وه .بۆی‌ه پێویست‌ه سه‌رباری هه‌موو تشتێک هه‌وڵبدرێت به هۆی ئه‌و جه‌ختکردنه‌وه‌ی
ویست ،ئه‌و(* به‌ڵێ بۆ ژیان) ی که الی ئه‌و ههیه قبووڵ بکرێت! سه‌رباری ئه‌و ره‌شبینیی‌ه فر‌ه قوڕسه‌‌ش
که الی ئه‌ودا ههیه! بۆی‌ه هه‌وڵبده‌ی که به‌ڕاستی بازن‌ه
به‌ده‌ست بهێنن .ئه‌و ئاماده‌ییه‌ی ده‌ربڕین که لە ژیان
نووسهره تێبینی نووس و خودی تێگه‌یشتنه‌که‌یان له ی ناسنامه و _ یه‌کایه‌تی هزر فهلسهفه ،که له‌سه‌ر بنه‌ما
دامهزراوه و که به‌های جیاوازییان ته‌سک کردۆته‌وه، به ته‌واوی نامۆ بووه و نامۆشه.
به ده‌وری ئه‌و به‌ڵێ بۆ ژیانه سافیلکه‌ی‌ه بکێشیی و
نه‌خشه‌ی بۆ دابڕێژی ،که ئه‌و (به‌ڵێ بۆ ژیانه) جوودا
ناکرێته‌وه له روخێنه‌ریی‌ه به‌رده‌وام و ،له وه‌همه‌کان
و ،له درۆیه‌کانی ژیان و ،له هه‌موو ئه‌و دابینکاریی‌ه
غەمین‌ه و ئه‌و سه‌رکێشییه له واقیع هه‌اڵتنانه‌ی نیتشه،
چۆنییه‌تی ده‌ربڕینی به‌خته‌وه‌ریی له‌کاتی
که ئهوانه هه‌موویان به‌شێک له نانی رۆژانه‌ما ن
ده‌سته‌به‌رکردنی زانیارییدا
له‌گه‌ڵ جیاوازیی و دووباره‌یی و له‌گه ڵ کتێبی
شرؤڤ‌ه کردنه‌ی له کۆچه‌ریی ،ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌ی‌ه له‌سه‌ر
به پشتینه‌ی کتێبه‌که‌ی سه‌باره‌ت به نیتشه به وردی
گفتوگۆیه‌کانمان تاو و توێ و گه‌اڵڵه‌ی کردن ،که
پێکدەهێنن.
سپینۆزا وه تشتێکی نوی به دیار ده‌که‌وێ که مرۆ
مه‌زه‌ندی کردبوو ،هه‌روا مرۆ به رێگه‌ی کۆپله‌کانی
ئه‌و به دوا گه‌ڕانه‌ی دولۆز له مێژووی فهلسهفه ،ئه‌و ئه‌و نووسه‌ر-فه‌یله‌سووف و پرسیار‌ه جیاوازانه که
ئه‌مه‌ش مانای ویستێکی به‌هێز بۆ تێگه‌یشتن
119
و ساز بوون له‌گه‌ڵ هزرێکی که‌سایه‌تییان‌ه و ره‌سه‌ن،
نووسین‌ه دژه گوتارییه‌که‌ی رۆسلێسی سوریالیست
نوێ له ژیان نیشانده‌دات ،دولۆز پل‌ه به پل‌ه هزراندی
که چلۆن هزر هه‌وڵده‌دا له جیاوازییدا لهوه دابرێت.
هه‌روا له‌گه‌ڵ جۆر‌ه شێواز و تێگه‌یشتنێکی ته‌واو تایبه‌تی خۆی له وێنه‌ی چکۆاڵن‌ه و ورد _ له شێوەی
و له‌ناو ماتماتیکدا _ ئه‌و رێچکه‌ی‌ه قووتده‌بێته‌وه، ئه‌و هه‌وڵدان‌ه که‌م و زۆران‌ه له شێوازی زماندا خۆیان
رۆمانێک یان فیلمێکی ئاالن رۆبێ_گریلێت (Alain
ده‌ربڕن ،لێ له هه‌موو دۆخێکدا وهک ئه‌رکێکی بێمه‌رج
ده‌کا _ له‌وه‌ی که ئه‌و به جلپۆشینی جوودا خۆی
تیۆریکاره-تیۆریناسه.
)Robbe_Grilletیان مارگه‌رێت دۆراسدا ئاشکرا نمایشده‌کا ،بۆ ئه‌وه‌ی مه‌ته‌ڵه‌کانی خۆشی بغەمڵێنی په‌نا ده‌بات‌ه به‌ر ئه‌و گه‌یاندنانه‌ی که به‌وانه‌وە بتوانێ ئومێدی نادیاریه‌تی ئارە‌زووه‌کانی ده‌رببڕێت.
ده‌چرپێنن ¬_ که به‌الی دولۆزه‌و‌ه ئه‌وه‌ش ئه‌رکی جیاوازیی و دووباره‌یی :دووباره بوونه‌وه‌یه‌ک که
له جیاوازییدا ده‌خەمڵێت ،به‌ڵێیه‌کی تازه کراوه‌ی‌ه (به
مانای بهرجهسته کردنه‌و‌ه نه‌ک نه‌رێنی) _ به‌مجۆر‌ه
که‌وات‌ه خاڵی ده‌ستپێک :بوونه‌وه‌رێکی جهسته
لهو کتێبه‌دا ئه‌و بابهته ده‌رده‌که‌وێ و خۆی نمایشده‌کا،
هه‌ست‌ه کرد که کتێبه سه‌ره‌تاییه‌کانی دولۆزم له‌سه‌ر:
ێ و بژی .مرۆ گه‌ر به گشتی بۆ ئهوه هزر کردن ببزو
مرۆڤانه‌ی سه‌ر له شێر‌ه ( ...)sfinxمن ده‌رکم به‌و
هیوم (پیاده‌کاری و سۆبژه‌گه‌رایی ،)1953 ،نیتشه، کانت و پرۆست ،خوێنده‌وه .بۆی‌ه من به‌و‌ه دڵخۆش
بووم که ئه‌و له کتێبه‌که‌یدا ده‌رباره‌ی سپینۆزا و به تایبه‌تیش له جیاوازیی و دووباره‌یی دا به ناوی خودی خۆیهوه گه‌ردوونی خۆی ده‌ناسێنێ و له‌سه‌ری
ده‌په‌یڤێ ،که مرۆ ئێستا به هۆی ئاماژه‌کانی پێشتر به جۆرێک له جۆره‌کان له‌سه‌ر ئهوه دڵنیا دهبێتهوه.
ئه‌و کتێبه که ده‌کرێ تا ئاستی شێوازی ناسراوی و حه‌زی له بزواندن یان بۆ ته‌واوی شێواندنی بێت، ده‌بێ بوێری ئاوه‌اڵ بوونی هه‌بێت.
ئه‌و کتێبه له دووه‌م جار خوێندنه‌وه‌یدا به
دڵخۆشییەوە سه‌رمه‌ستی کردم ،پاشان ئه‌و کتێبه رێگه‌یه‌ک به‌ره‌و فر‌ه ناوه‌ندایه‌تی ،فره‌یەتییه‌ک له
به‌ربه‌ستگه‌لێکی لێکگرێدراو دهکاتهوه ،به‌اڵم هه‌روا
رێگه‌ش به‌ره‌و فره‌یەتییه‌ک له گه‌لێک ناوکۆیی-
هه‌روا مرۆ کتوپڕ به‌و‌ه توانی خودی دولۆز بکات‌ه
کۆنتێکستی نوێ و سه‌رسووڕهێنه‌ر دهکاتهوه .نه‌ک
جیاوازیی و دووباره‌ییە‌و‌ه سه‌فه‌ره‌که‌ی نیشناده‌دات:
به شێوه‌یه‌کی شاگه‌شک‌ه بوون بێدار دهبێته وه ،واتا
کێشه ،ئه‌و کێشه‌یه‌ی که ئه‌و له الپه‌ڕ‌ه سه‌ره‌تاییه‌کانی بۆ ئه‌وه‌ی ترسه‌کان له‌سه‌ر جیاوازیی ،وێنەکردنه‌کان له مه‌ڕ خه‌وشه‌کانی جیاوازیی و له‌مه‌ڕ سه‌رتاپای
جیاوازیی له هزردا الببات.
به شێوه‌یه‌کی شکۆداران‌ه بەڵکە به واتای نیتشه‌یی مرۆ لهو سه‌رخه‌و‌ه خۆشان‌ه بێدا ر دهبێتهوه که له ترادیسیۆنی فه‌لسه‌فییەوە بۆی پێکهێنراوه .ئه‌و
ترادیسیۆن‌ه فه‌لسه‌فییە ،له‌مدیو گشت جیاوازییه‌کان،
دولۆز له فر‌ه ئاستدا به رێگه‌ی هه‌ڵکۆڵینه‌و‌ه به‌رانبه‌ر
پرۆسه‌ی گهشه کردن‌ه نه‌پچراوه‌کان‌ه (ئه‌وه‌ی که به
به
داهێنه‌ری یه‌کایه‌تی ،له ئازار به‌ده‌ره ،سیسته‌مێکه،
سه‌رتاپای قانوونی دۆخه‌کان ،که له‌ناو گوتاری فه‌لسه‌فییدا هه‌ر له پالتۆو‌ه تا دهگاته هێگل
دژی جیاوازیی دامه‌زرێنراوه ،له‌گه‌ڵ ئه‌و جۆر‌ه به‌ر یه له جیاوازییدا ،ده‌که‌وێت‌ه شه‌ڕەوە، ته‌نگکردنه‌وه هه‌روا دولۆز له ئاراسته‌یه‌کی فره‌واندا ده‌بینێ _
120
الی هیوم یان له شانۆ ،له دژه گوتارییانه‌ی
پێشڤ‌ه چوون ناوده‌برێ) وا خۆی راده‌گه‌یه‌نێت که
یه‌کاتییه‌کی لێکگرێدراو دروست ده‌کا ،که ناسنامه
ی (... )A=A، 2+2= 4 زامن که‌ریه‌ت
واتا به مانای ئه‌و راڤ‌ه کردن و رووتکردنه‌وه‌ی فوکۆ هزر کردنێکی (کالسیکی)ه؛ هزراندنێکی ئاوه‌زگه‌را،
هزراندنێکی رۆشنگه‌رانه‌یه که ئێمه هێشتا له زۆر
فه‌لسه‌فییدا به دوای نهخشه رێگه‌یه‌کی له پێشڕا
ختیشه ئێمه الیه‌ندا منداڵێکی ئه‌وین ،که زۆر سه
کێشراودا ناڕوات .له گه‌ردوونێکی فه‌لسه‌فییدا ،له‌وێدا
بهزرین.
ده‌کرێته‌وه ،که ئه‌و وێنە کردن یان نواندن‌ه وهک
بتوانین له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و هزر‌ه رۆشنگه‌رییه‌و‌ه
دووباره‌یی رووبه‌ڕووی وێنە کردن یان نواندن
به کورتی بڵێم به خوێندنه‌وه‌ی جیاوازیی و
تشتێکی باو له خانه‌ی تۆژینه‌وه‌یه‌کی بونیاتنراوی
هه‌ناس‌ه بکێشین .کتێبکی ئاسانه ،به‌اڵم کڕینی هه‌رگیز
گهردوونه فه‌لسه‌فیه‌دا نایه‌وێ خوێنه‌ری بانگکراو
دووباره‌ییەوە ئه‌وجا کتوپڕ ده‌توانین به ئازادی ئاسان نییه ،خۆی له خۆیدا به واقیعکردنی به‌هایه‌کی نیتشه‌ییانه‌یه .نیتشه ،که به به‌راورد له‌گه‌ڵ رووحییه‌تی
گێرمه‌ن-ئه‌لمانییه‌کان و "رووح‌ه ره‌هایه‌که‌یان"،
ی ساکاربین رووحییه‌تی رۆمانییه‌کانی به فر‌ه ژانێک ت پێناسه کرد ی و کاسایه‌تی تایبه و پڕ له ناسکایه‌تی
و به "رووحی ئه‌وروپای باشووری" ناودێڕی کردن. نیتشه له کتێبی "دۆزی ڤاگنه‌ر"دا به ورووژێنه‌ران‌ه و
لۆگیکی و سیسته‌ماتکیدا پۆلێن ده‌کرێت .دولۆز لهو ببێت‌ه بینه‌رێکی سست و په‌سیڤ .له‌وێدا مرۆ به
ی شه‌پۆڵی کارایی و چوستی دێته ناو گێژه‌نه‌کان
دووباره‌ییەوە ،که هه‌ڵبه‌ت ئێمه خۆمان به‌شێکین لهوه. ه که‌سی چواره‌می تاکدا ه ل فه‌لسه‌ف
که کتێبه جوودایه‌کانی دولۆز دهخوێنێتهوه ههمیشه
وا هه‌ست ده‌که‌ی که ئه‌و به رێگه‌ی نووسینه‌کانییه‌و‌ه
ئازادانه ده‌ڵێ" :نا ،من کارمنی بێزتBizets --
بوار بۆ یه‌کێکی تر ئاوه‌اڵ دهکاتهوه تاکو بئاخفێ.
،"Isolde
جوودایه‌کانییه‌و‌ه فۆرمی هه‌مه‌جۆر ،له چه‌شنی
Carmenبه باشتر ده‌زانم له تریستانی ڤاگنه‌ر-
Wagners tristanو ئیسۆلدا
(مه‌به‌ستی نیتشه له شانۆگه‌ری کارمنی بیزێت و شانۆگه‌ری تریستان ئیسۆلدای ڤاگنه‌ره ،وه‌گێڕ). دولۆز له توێژینه‌وه‌ی دکتۆرای‌ه گه‌م‌ه و گۆرانی
ئامێزه‌که‌یدا ئابڕوی خوێندنی فه‌لسه‌فه‌ی زانستگه،
وهک خوێندێکی سه‌خت ،باو ،له قالبدرا مردۆخ و وشک و فر‌ه بێزارکه‌ر ده‌با و ده‌یشواته‌وه .به‌الم هێشتا شوێنی شێوازی فه‌لسه‌فه‌یه‌کی ترادیسیۆنی
له‌نا و جیاوازیی و دووباره‌یی دا ده‌بینرێت ،بۆ ئه‌وه‌ی
هه‌سته‌که‌ش هه‌ر ئه‌وه‌ند‌ه نییه :دولۆز به نووسین‌ه خووڵگه‌یی ،شێوازی جیاواز بۆ نووسینی فهلسهفه ده‌ئافرێنێت.
لێره‌دا ئێمه به‌رانبه‌ر مێژووییه‌کی مه‌عه‌ریفی،
مێژووییه‌کی هزریی و کێشه‌یه‌کی مێژووی فه‌لسه‌فییدا ده‌بینه‌وه .له ماوه‌ی رۆژگاری کالسیکییدا ئه‌وانه‌ی که ده‌ئاخفن ده‌کرێ بڵێین تاکه‌که‌سه‌کانن .فۆرمی
تاکه‌که‌سیی و جیهانبینییه‌کانی تاکه‌که‌سیین ،که
سه‌رتاپای جیهانی کالسیکیی ،سه‌رده‌می رۆشنگه‌ریی
مرۆ ئه‌و وه‌رچه‌رخانه‌ی دولۆز له‌گه‌ڵ ئه‌و فهلسهفه
ره‌گڕێژ کردبوو .له قۆناغی کالسیکییدا به تێکڕایی
و کار‌ه هاوبه‌شه‌کانی له‌گه‌ڵ گاتاری به‌رده‌وام بێت.
وهک بااڵترین فۆرم له بوونی به تاکه‌که‌ساندن سه‌یر
ترادیسیۆنه‌دا بدۆزێتهوه ده‌بێ تا ئه‌نتی_ئۆدیپۆ
رزگار بوون _ رهنگه سه‌رگه‌ردان کردن وه‌لێ
سه‌رگه‌دانییه‌کی به‌رهه‌مهێنه‌رانه _ ئه‌و سه‌رگه‌ردانیی‌ه‌ل‌ه
ی کتێبێکی وهک جیاوازیی و دووباره‌یی خوێندنهوه هه‌ستی پێده‌کرێت،
هه‌روا له‌وه‌شدا تووشی ئه‌و
سه‌رگه‌ردانیی‌ه ده‌بین که
دولۆز له پشکنینه‌وه‌ی
تاکه‌که‌س و بوونایه‌تی پێودانگی یه‌کترن .خودا
ده‌کرا .وه‌کو تر بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رفرازبیت لهو شیو‌ه ئایدیۆلۆژیی و ئاڵۆزکاوییه‌ی که ئهوانه به تووندی
چه‌سپاون لهو قۆناغه‌دا به‌راوردێک بکه له نێوان
دێکارت و ههوڵه گومان ئامێزه‌کانی سپینۆزادا. له قۆناغی به‌سااڵچووی رۆمانتیکیدا له تێکڕا
121
ده‌بینین ئهوه که‌سه‌کانن که ده‌ئاخفن ،ئه‌مه‌ش که
جیهانێکی بێسنووردا ده‌بن به ژیانێکی کۆچه‌ریی.
له‌گه‌ڵ وێناندنه‌کان پێناسه ده‌کرێن ،واتا بتوانی
دیاریکردنی سنوور و گه‌مارۆدان تاکه‌که‌سه‌کان
تشتێکی ته‌واو جوودایه .که‌سه‌کان پێکهوه هاوکات
له نێوان دابه‌شکردنی شوێنێکی ئه‌به‌دیی که به هۆی
وێناندن :خه‌یااڵندنی بوونت هه‌بێت .ئه‌و تێگه‌یشتن‌ه
وێکڕا جێنشینکراون،
کیرکگارد بهرجهسته دهبێتهوه .لێرهوه ئێمه چاومان
ناگه‌مارۆدراو یان به‌بێ مافی خاوه‌ندارییه‌تی،
به راشکاوی الی هزرڤان-بیریاری وهک فیخت‌ه و به دیمانه‌ی به سه‌نگی زمانێکی نوێ و سه‌نگی
ژیانێکی نوێ ده‌که‌وێت.
هه‌روا دابه‌شکردنی فر‌ه
تاک ( )singulariteterله شوێنێکی ئاوه‌اڵی جیاوزییه‌کی زۆر ههیه .مرۆڤ ،په‌یڤه‌کان _ موڵکی تایبه‌تی نین به‌ڵکە دۆخێکی سه‌رفرازن ،ره‌فتارگه‌ل و
ئه‌مڕۆ ئێمه ره‌مه‌کییه‌تێک ده‌بینین که بۆ وێنه الی
خزمه‌ت گوزارن.
تاکه‌که‌س و وێناندنی که‌سه‌کان سه‌رفرازمان بکا ،ئه‌و
چواره‌می تاک ده‌کا ،که مرۆ ده‌توانی بێژێ ئهوه
دولۆز ههیه ،رهنگه ئه‌و ره‌مه‌کییه‌ت‌ه له وێناندنه‌کانی ره‌مه‌کییه‌ته‌ش هه‌ر ته‌نیا پێکنه‌هاتوو‌ه له ئاماده‌بوونی
وز‌ه شاراوه‌کانی بێمه‌رجییه‌تی ( .)postulatدولۆز
شاعیری ئیتالی فێرلینگهێت قسه له‌سه‌ر که‌سی
ئه‌و جۆر‌ه که‌سه‌ی‌ه که دولۆز له کتێبی جیاوازیی دووباره‌یی دا بواری بۆ ده‌ڕه‌خسێنێ که بئاخفێت.
له مێژ‌ه وازی لهو ئه‌لته‌رناتیڤه ساختانه هێناوه :ئێو‌ه
په‌یڤ و هزره‌کان له که‌سی چواره‌می تاکدا :له
هه‌روا بوونگه‌رایی و ئه‌نارشیزمن) یانیش هاوکات
نه‌شته‌رگه‌ر-عه‌مه‌لیات بکرێین ،مانای بۆچوون،
یان تاکه‌که‌س و که‌سه‌کانن (تاکگه‌رایی ،لیبرالیزم و
ئێو‌ه که‌م تا زۆر ده‌که‌ون‌ه خانه‌ی نادیاریی و ستروکتور‌ه پێناسه نه‌کراوه‌کان ،ئاپۆڕه‌ی خه‌ڵک و هێزه‌کان (ستراکچالیزم ،مارکسیزم ،دەروونشیکاریی
و ئه‌وانی تر).
ئه‌وه‌ی که دولۆز په‌نجه‌ی له‌سه‌ر داده‌نێت ئه‌و
ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و رێزمانه‌ی که ئێمه راهاتووین تیایدا گه‌یاندن و ئاماژه ده‌به‌خشن.
فهلسهفه و مێژوو وهک نمایشکارییه‌ک : مێژووی هزرییه‌کان
که‌وات‌ه به جۆرێک له جۆره‌کان مرۆ ده‌توانێ
گه‌ردوونه‌ی‌ه که پێکهاتووه له به‌ر_له تاکگه‌رایی-
بێژێ که دولۆز لهو فه‌یله‌سووفان‌ه ده‌ڕوانێ که له
نادیار .ئه‌وانه‌ش ده‌کرێ بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ تاکه‌که‌سه‌کان
حه‌ز دهکهم ئه‌و رووناکییه‌ی که دولۆز ده‌یخات‌ه سه‌ر
،per_individuellaراناوی تاکی که‌سێکی یان که‌سه‌کان ،ئه‌وه‌ش نه‌ک بێ بوونی "پشتینه‌یه‌کی
پێناسه نه‌کراو"ی وهک ستروکتور (ئابوورییانه،
شوێنێکی ئاوه‌اڵدا تاکگه‌لن ،singularitet -من
ریزێک له وێنه‌ی مێژووی فه‌لسه‌فی له‌گه‌ڵ رووناکی ده‌رهێنه‌ر‌ه مۆدێرنه‌کان به‌راورد بکه‌م که به خودی
غه‌ریزه‌ییان‌ه یان پرۆسێسییانه-دسکورشیڤ) .ئهوه
نمایشکارییه‌کانیانه‌و‌ه رۆشنایی ده‌خه‌ن‌ه سه‌ر ده‌ق‌ه
و هه‌مه‌جۆرن ،که له‌سه‌ر تاکێکه‌و‌ه بۆ یه‌کێکی تر
هه‌ڵبه‌ت ئه‌و پهیوهندییه له جیاوازیی و دووباره‌یی
پرسیاری تاکه‌کان‌ه (دیارده‌گه‌لی جوودا) که بزوا
نووسراوه‌کان.
جێگۆڕکێ ده‌که‌ن ،له یه‌کتر داده‌بڕێن ،دێڕێک له
دا توانه‌وه‌یه‌کی چکۆڵه‌یه .دولۆز چیتر خۆی
بێ سیسته‌مه‌کان") به‌رهه‌مدەهێنێ ،واتا په‌یڤ‌ه
دەڕوا که ببێت‌ه نووسه‌ر ،فه‌یله‌سووفێک .به مانایه‌کی
ئه‌نارشییه‌تی بێ ناوه‌ند ("چه‌مک‌ه لێکترێنجراو‌ه
122
پۆلێنکراوه‌کان "به سه‌فه‌ره‌کانیان"ه‌و‌ه له
نابه‌ستێته‌و‌ه به راڤه‌کاریی به‌ڵکە به‌ره‌و ئه‌و ئاراسته‌ی‌ه
گشتی مرۆ ده‌توانێ "فه‌یله‌سووف" بێت که توانی
فه‌یله‌سووفانی تر راڤ‌ه بکا و سه‌رنجی له‌سه‌ریان
که له ده‌ست ئه‌و مێژووی فهلسهفهیه رزگار بین کاتێ
تر .به‌اڵم هاوکاتیش مرۆ ده‌توانێ به خۆی بیر
کرابێ.
هه‌بێت ،واتا ببێ‌ه فه‌یله‌سووفێک له‌سه‌ر شانی ئه‌وانی بکاته‌وه ،ئازا بێ و ته‌واو فه‌یله‌سووفان‌ه له‌سه‌ر قاچی
خۆیدا بوەستێت :ببێ به فه‌یله‌سووف.
مرۆ بۆ یه‌کجاریش بوو بێ که بۆ ناو ئهوه په‌لکێش که‌وات‌ه وهک دولۆز گۆڕێنی مێژووی فهلسهفه به رێگه‌ی نه‌ریتی نمایشکارییه‌وه ،به دیمه‌نگه‌لێکی به‌ر‌ه
مێژووی فه‌لسه‌فه‌وانی وهک ده‌رهێنه‌رێک تشتێکی
به‌ره‌یی نمایشکاریی ،که ئهوه شێوازێکی له باره
دیسان شیاوه .مرۆ ده‌توانێ بپرسێ که مێژووی
باز نادات ،مرۆ نیتشه راڤ‌ه ناکا ،به‌ڵکە مرۆ به
شیاوه ،ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش بۆ تشتێک به‌کار بهێنرێت
فهلسهفه و مێژووی فه‌لسه‌فه‌وان کام رۆڵ ده‌گێڕێت. ئه‌و مێژووی فهلسهفه بێگه‌رده‌ی که دولۆز خه‌ونی پێو‌ه ده‌بینێت و له زۆر شوێندا ئاماژه‌ی بۆ ده‌کا، پێکهاتووه له کۆالژ-مۆنتاژ ،رهنگه دولۆز پێی
مۆنتاژه بتوانێت وابێ که ئه‌و جۆر‌ه کۆالژه،
بۆ چار‌ه کردنی ئه‌و کێشه‌یه .مرۆ به‌سه‌ر نیتشه‌دا گریمانه‌کانی خۆیهوه ئه‌و نمایشده‌کا.
نمایشکردن واتا ئه‌و ده‌ق‌ه نووسراوه به به‌هایه‌کی
دیکهوه ،که به‌هایه‌کی "ده‌قهه‌ڵگر_نییه" رۆشایی
ده‌خرێت‌ه سه‌ر .که‌وات‌ه گۆڕینی مێژووی فهلسهفه بۆ شانۆ که له مه‌ودوا وهک شیێوازی هزراندنی دولۆز
ئه‌و خوێندن‌ه ئاکادیمییه ،وشک و برینگ ،منج‌ه
ده‌کرێ ببێت‌ه شێوازێک بۆ وان‌ه گوتنه‌و‌ه _ پرۆژه‌ی
درێژ خایه‌نه‌ی که پێکهاتووه له جوگرافیایەک له
دولۆز له (جیاوازیی و دووباره‌ییدا) هه‌وڵیداو‌ه به
منجکه‌ره ،سیخناخکراو به په‌راوێز و بێزارکه‌ر‌ه نووسین ،نوێبکاته‌وه؟ یان رهنگه مرۆ بۆ نووسین بیر له شێوازێکی تر بکاته‌وه ،که بتوانێ به ئاسانی
گوتەی سه‌رچاوه‌کان له نووسیندا به باشی دابنێ
و هه‌میشه‌ش "وێڕای" ئهوه هزر و بابه‌ته‌کان ،به‌اڵم به‌شێوه‌یه‌کی به‌هره‌مه‌ندانه ،خه‌یااڵندنی ئازادانه، هزراندنێکی په‌ره پێده‌ران‌ه بنووسێت؟
توێژینه‌وه.
ته‌کنیکێکی نائاسایی ،که رهنگه زیاتر له کۆالژ نزیک بێت تا له شانۆ .چه‌مكی "جیاوازیی"
بخەمڵێنێته‌وه و نیشانی بداته‌وه .کۆالژ وێنه‌یه‌ک‌ه که به لێک چه‌سپاندی پارچ‌ه کاغه‌ز ،پارچ‌ه قوماش
که له‌مالو له‌وال کۆده‌کرێته‌و‌ه دروست ده‌کرێت .ئه‌و
ده‌سته‌واژه‌ی‌ه بۆ پارچ‌ه شانۆیه‌کیش به‌کار ده‌هێنرێت
تشتێکی روون‌ه که زۆربه‌ی فه‌یله‌سووف‌ه سه‌ربه‌خۆیه‌کان
که له پارچه‌ی جیاواز پێکده‌هێنرێت .لێره‌دا مه‌به‌ست
سه‌یری فهلسهفه بکه‌ن؟ چۆن خۆیان بیر بکهنهوه له
مافور-فه‌رشی فه‌لسه‌فیی .فه‌لسه‌فییان‌ه کۆکردنه‌وه‌ی
و ره‌وانی بڵێ ،به‌جۆر‌ه مانایه‌ک که ئهوانه پێشتر
ێ وهک سه‌ر‌گوزه‌شته‌یه‌ک و چنراوێکی مرۆ ده‌توان
کێشه‌یه‌کی زۆریان له‌گه‌ڵ فه‌لسه‌فه‌دا ههیه .که چۆن
په‌یوه‌ندیان له‌گه‌ڵ فه‌له‌سه‌فه‌دا؟ مرۆ ده‌توانێ به راست بیریان لێکراوه‌ته‌و‌ه و باسییان کراوه ،مێژووی
فهلسهفه به واتایه‌ک جۆر‌ه کارگه‌یه‌کی به سووده.
له کۆالژ یان مۆنتاژ تشتێک‌ه به‌شێوازی ته‌ونچنی تشت‌ه به‌کار هێنراوه‌کانه.
باشی ته‌کنیکی کۆالژ و مۆنتاژیی یان رهنگه ته‌واو وهک ته‌کنیکی زنجیر‌ه فیلمێکی دووپات‌ه بۆوه‌ی
سووک‌ه نیگادانێکی خێرا ،به‌ڵێ رهنگه هه‌ر ئهوه
به‌رده‌وام که پێکهاتووه له کۆپله‌ی چکۆڵ‌ه چکۆڵ‌ە و
کولتووریی و مه‌شقێک‌ه بۆ ماڵیکردنی کولتوور.
فه‌لسه‌فییان‌ه بهزرێ .له مۆزیک و تابلۆی هونه‌ردا ئه‌و
بێت .لێ هه‌روا مێژووی فهلسهفه تشتێکی بریقه‌داری
خاوکردنه‌وه‌یه‌ک‌ه بۆ هزر .هاوکات یه‌کجار سه‌خت‌ه
هه‌مه‌ره‌نگی مه‌یل‌ه و به‌دینه‌کراو ،به شێوه‌ی وێناندنێکی چهشنه شه‌پۆاڵن‌ه وهک هونه‌ری پۆپ Pop
123
Artپێناسه ده‌کرێن .بناغه‌ی هونه‌ری پۆپ ره‌وتێک
بهدهستهوه ،گه‌ر تشتێک که حه‌وسه‌ڵه‌ت بۆی نه‌بێت
بوو له ناو هونه‌ری نوێدا که له ده‌ورانی 1960
تا کاری له‌گه‌ڵدا بکه‌ی _ به‌ڵی ،ئه‌وکات‌ه مرۆ هیچ
هه‌موو جۆر‌ه که‌ره‌سه‌یه‌کی رۆژان‌ه و به شێوه‌یه‌کی
دولۆز ،سپینۆزا و نیتشه ،به راشکاوی فه‌یله‌سووفن
سه‌ریهه‌ڵدا .هونه‌ری پۆپ به پێکڤ‌ه کۆکردنه‌وه‌ی ورووژێنه‌ران‌ه و نمایشکردنی ،ده‌یویست کارێکی
به‌هانه‌یه‌کی نییه تا له‌سه‌ر ئه‌و تشت‌ه بنووسێت .به دیدی
و توانای ره‌خنه‌یی و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌کانییان ته‌واو
جوودا رابگه‌یه‌نی ،له چاو "هونه‌ری دانپێنراوه‌که"،
لێکتر جیاوازن .به‌اڵم ،ئه‌وه‌ش خودی پرسیار‌ه
گاڵته‌جاڕانه‌یان هه‌بوو،
ره‌خنه‌یی‌ه له ئه‌رێنی ،به‌ڵێ بۆ ژیان و دڵخۆشییه‌ک ،له
ههمیشه فۆرمی تابلۆیه‌کان ناکۆک بوون یان شێوه‌ی ته‌کنیکی کۆالژ-مۆنتاژ وهک چهشنه بیر کردنه‌وه‌یه‌کی
دولۆزییانه‌که‌یه ،که الی سپینۆزا و نیتشه‌دا ئه‌و توانا چاندنی به‌ڵێ و دڵخۆشییه‌ک ،له شکۆداریی ژیان و
فه‌لسه‌فیی چ تۆو به‌رهه‌مێک ده‌به‌خشێت ،رهنگه ئهوه به
حه‌زی ژیانێک به پێچه‌وانه‌ی ژیانێکی شێوا و _ که
ته‌واو ئاکامگیر نه‌بێ .له دوای ئه‌و سااڵن‌ه دولۆز
ده‌بنە‌وه،
به‌راورد له‌گه‌ل ناوه‌ڕۆکه‌که‌ی جیاوازیی و دووباره‌ییدا
ژیان له بێزارییه‌کی نه‌بڕاو‌ه ده‌خەڵەتێنێ ،بهرجهسته
له کتێبی( لۆگیکی مانا ) هه‌نگاوێک به‌ره‌و پێشه‌و‌ه
بۆی‌ه به‌الی دولۆز وه ئه‌و توانای‌ه کرده‌ی فهلسهفهیه:
شێوازی نووسینی ئه‌کادیمیی دروست ده‌کات.
له ره‌خنه‌یه‌ک ناهێنێت که هه‌رچه‌ند قوڕسیش بێت.
به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه ده‌هاوێژێ ،ته‌قینه‌وه‌یه‌ک له
ه شانۆی فه‌لسه‌فه‌دا پاڵه‌وان و بکوژ ل
که دژی بێئومێدی بهزرێ ،که دژی دڕدۆنگیی‌ه و که واز
مێژووی زانستناسیی فه‌ره‌نسی گۆستۆن باشالر ،له
ناوکۆیی-کۆنتێکستێکی تری تیۆریی زانستییدا،
تشتێک که ده‌کرێ جێگه‌ی سه‌ر سووڕمان بێت
به‌رهه‌مێکی به‌ناوی فه‌لسه‌فه‌ی نه‌خێر نووسیوه .له
دووباره‌یی و له لۆگیکی مانا دا ،له رۆژگارێکی
به‌ڵێ ی نووسیوه :به‌ڵێیه‌ک بۆ ژیان له ئامێز گرتن،
ئه‌ویش ئهوهیه ،دولۆز ،به تایبه‌تیش له جیاوازیی و رهخنه ئامێزدا زۆر به گوڕ و جۆشه‌و‌ه ئه‌و
فه‌یله‌سووف و نووسه‌ران‌ه به خوێنه‌ر ده‌ناسێنێت. هه‌ندێ جار مرۆ ده‌توانێ وا مه‌زه‌ند‌ه بکا که ئه‌و
ره‌هه‌ندێکی فره‌دا ده‌کرێ بڵێین که دولۆز فه‌لسه‌فه‌یه‌کی
ژیانێک له‌گه‌ڵ شته‌کاندا رووبه‌ڕوو دهبێتهوه و به‌ر له هه‌موو تشتێک شه‌ڕ له‌گه‌ڵ چه‌مک ده‌کا .به‌ڵێیەک،
کە ،ئەگه‌ر تشتێکی تر نه‌بوو ،بۆ ئه‌وه‌ی ببی به
کار‌ه تشتێکی کارا و زیاد له پێویستیه ،بۆ نموونه
فه‌یله‌سووفی کۆکه‌ره‌وه‌ی پرسیاره‌کانی ده‌ستی دووه‌م
بۆچوون‌ه کۆنپارێز و نه‌ریتخوازه‌کانی بێرگسۆن
له درێژه‌دان به‌و ئاماژه‌یه‌ی که پێشتر سه‌باره‌ت به
له کتێبه‌که‌ی له‌مه‌ڕ بێرگسۆندا که له‌وێدا دولۆز له "بێده‌نگ" ده‌بێت .وه‌کو تر دولۆز له رهخنه گرتنی
هێگل سه‌ختگران‌ه سه‌رتاپار و ئاکامگیره .بۆچی الی دولۆز له ره‌خنه‌یەدا ئه‌و چێژ وه‌رگرتن‌ه گشتیی‌ه و
کتوپڕیش ئه‌و رهخنه زێد‌ه سه‌ختگره‌ی ههیه؟
و دروستکردنی تۆڕه‌کان.
رهخنه له فهلسهفه له ئاراسته‌که‌یدا به‌ره‌و نمایشکاری
یان کۆالژدا وهک ده‌رفه‌تێک و شێوازێک بۆ
نووسینی مێژووی فهلسهفه ،مرۆ ئه‌وه‌ی که په‌یوه‌ست‌ه به بێرگسۆن و هێگل ده‌توانێ بێژێ که ده‌کرێ وهک
به بڕوای من ئهوه له‌م شێوه‌یه‌دا کۆده‌بێته‌وه :گه‌ر
گشتایه‌تی (بێرگسۆنیزم) له فه‌لسه‌فه‌یه‌کدا بڕوانێت
گه‌ر تشتێک که راسته‌وخۆ تشتێک نه‌دا
که خودی ئه‌و نین چاوپۆشی بکات .الی بێرگسۆن
تشتێک که بۆ مرۆڤ سه‌رنجڕاکێش نه‌بێت،
124
که رهنگه کۆنپارێز بێت و له و ره‌گه‌ز‌ه جوودایانه‌ی
قسه کردن له‌سه‌ر بابه‌ت به‌ند‌ه به تێگه‌یشتنی خۆی
خیانه‌تکارانه‌ی زمان) ،بۆ نموونه ،ئایدیۆلۆژییه‌کان،
هزری ( )conatusی سپینۆزا به‌راوردی بکه،
واتا شێوه‌گه‌لێک له تیۆلۆگی ،خوداناسی ،خوڵقاندن،
سه‌باره‌ت به ژیان ( ،)èlan vitalئه‌و دید‌ه له‌گه‌ڵ سه‌باره‌ت به ئازادی (له‌گه‌ڵ سارته‌ر به‌راوردی بکه) و
سه‌باره‌ت به هه‌ستی نه‌خۆشی (له‌گه‌ڵ فوکۆ به‌راوردی
بکه).
هه‌ڵبه‌ت مرۆ ده‌توانێ بپرسێ بۆچی دولۆز به هه‌مان
بخوێنه‌وه ،سه‌رباری ئه‌مه‌ش له راستڕۆ وه بۆ چه‌پڕۆ، فاشیزم ،ستالینیزم ،تێکنۆکراتی ،بیرۆکراتی و
...هتد.
به‌مجۆر‌ه له راستییەکەی مرۆ ده‌توانێ
ی ناودێڕ ئه‌و هزرەی دولۆ ز به رقبوونه‌و‌ه له نه‌رێن بکا ،ئه‌مه‌ش دولۆز هانده‌دا که وهک دژایه‌تییه‌ک
شێوه یه‌خه‌ی هێگل ناگرێ و به دوای بابه‌تی بهرههمه
بۆ مه‌زنایه‌تی جیاوازیی و لێکدژیی به‌رهه‌م بێنێ.
بێده‌نگ ناکات .دولۆز ته‌نیا ناراسته‌وخۆ به‌رسڤی ئه‌و
هه‌مان تشت نین .ئه‌وان له ئاگر و ئاو ده‌چن:
زانیاریی‌ه کارایه‌کانی ناگه‌ڕێت و خۆی له‌وانیتر
پرسیار‌ه ده‌داته‌وه .گه‌ر من له جێگه‌ی ئه‌و بم وه‌رامێکی زیاتر راسته‌وخۆم ده‌دایه‌وه ،که ده‌کرێ به ته‌واوی
دولۆز و هێگل ناتوانن یه‌کبگرن ،چونکه الیه‌نگری نائاسایی که‌ره‌سه‌ی زانیارییه‌کی به‌رهه‌مهێنه‌رانه‌ی‌ه
له هزرکردنی ئه‌واندا له مه‌ڕ خودی جیاوازییه‌وه.
به‌مجۆر‌ه بێت :ئێستا ئه‌گه‌ر وهک شانۆ له فه‌سه‌ف‌ه
کاتێ له‌سه‌ر خودی لێکدژیی ده‌هزریین ئه‌وکات ده‌بێ
فهلسهفه ،به‌مجۆر‌ه وهک نمایشکردنی هه‌ر شانۆیه‌کی
ناو پێکهاته‌ی هزرەکانەوە .پێویست به‌و‌ه ناکا له
به نمایشکردنی بڕوانین که‌وات‌ه مه‌سه‌له‌ک‌ه به‌ند‌ه ته‌واو ده‌بێ خائنێک ،بکوژێک هه‌بێت .لهو شانۆیه‌ی
که دولۆز به‌رهه‌می دەهێنێ ،ئهوه لهو شانۆیه‌دا هێگل رۆڵی ئه‌و بکوژ‌ه ده‌گێڕێ (ئهوه له‌گه‌ڵ گهشه پێدانه‌که‌ی
ئه‌و نائاسایی‌ه شه‌ڕی له‌گه‌لدا بکرێت و بترنجدرێت‌ه
هزری هێگلدا گومانمان له ئاست په‌تییه‌تی هاودژییە
راشکاوه‌کان هه‌بێت ،له‌وه‌شدا دولۆز راستده‌کا ،که
هێگل له وێنه‌ی ناسنامه‌ی هزردا له ئاستێکی په‌تییدا
ئه‌ندرێ گلوکسمان به‌راورد بکا ،که له ساڵی 1977
په‌یامی ملمالنێیه‌کی هزری راده‌گه‌یه‌نێت ،لێ له
خودی کارگه‌ک‌ه سیخناخکردن و قوڕسکردنی ژیانه
شه‌ڕه‌نگێزیی و لێبووردنێکی قه‌تیسماوه‌و‌ه پشتگیری
یه‌ک ماناکردن یان تێکه‌اڵو کردنی ژیانه له ده‌وڵه‌ت
به‌اڵم ئێستا ده‌کرێ پرسیار بکه‌ین که ئاخۆ دولۆز
ئه‌و بابهته له هزره‌کانی ده‌سته‌اڵتدا ئه‌نجامی داوه).
به‌و هه‌موو بهرههمه په‌تی-ئه‌بستراکتانه ،هه‌روا به
و ئایین ،تۆمارکردنی مه‌رگ‌ه له ژیان ،ملکه‌چکردنی
پیاده‌کردندا به ترنجاندن ،به ئاوێت‌ه کردن ،واتا ورد‌ه
سه‌رکه‌وتنی هاودژییەکان ده‌نوێنێ.
له‌گه‌ڵ مارکسدا هه‌مان په‌یوه‌ندی دورستده‌کا.
ژیانه بۆ نه‌رێنیی ژیان (نه‌رێنیی و نه‌رێنیی نه‌رێ-
دولۆز قسه‌یه‌کی زۆر له‌سه‌ر ئهوه ناکات .ئه‌و
_ )negationئهوانه هه‌موویان دولۆز واته‌نی له
کورت‌ه سه‌رنج پێشکه‌شده‌کا ،که به گشتی باش و
بۆچوون‌ه به تایبه‌تی سه‌یری کتێبه‌که‌ی دولۆز له‌سه‌ر
دا‌هێنه‌ران‌ه له‌سه‌ر په‌یوه‌ندی ملمالنێ _جیاوازیی الی
نفی
النفیnegations-
och
negation
فه‌لسه‌فه‌ی هێگلدا بهرجهسته دهبنهوه (سه‌باره‌ت به‌و
له‌سه‌ر به‌رهه‌می مارکس ته‌نیا هه‌ندێ ئاماژه و سوود به‌خشن .له هه‌مبه‌ر ئه‌وه‌شدا دولۆز راڤه‌یه‌کی
نیتشه _ جیاوازیی و دووباره‌یی) بکه .ئه‌و دیالێکت‌ه
فرۆید ئه‌نجامده‌دات ،لهوهدا دولۆز په‌رد‌ه له‌سه‌ر ئه‌و
بوو به سه‌رچاوه‌ی ئیلهامی ئه‌و هزرەی دولۆز که
مازۆخیزم ،غه‌ریزه‌ی مردن و ...هتد ،هه‌ڵده‌ماڵێت.
نه‌رێنیی و لێکدژییەی هێگل به شێوه‌یه‌کی سروشتی به "زمانی خیانه‌تکاران" ناوبێژی ده‌کا( ،فۆرمی
ترنجاندن‌ه ساختانه له‌ناو پایه‌ی لێکدژەکان ،سادیزم-
دولۆز ئهوه ده‌سه‌پێنێت که مازۆخیزم دژه
125
یان کۆنترۆلێک نییه له به‌رانبه‌ر سادیزمدا بەڵکە به پێچه‌وانه‌وه‌ی سادیزم ،مازۆخیزم به ته‌کنیکی نمایشکارییه‌ک و کرده‌ی تێر کردنه‌کانییه‌و‌ه _ بۆ
خۆی جیهانێک دروست ده‌کا.
ناوه‌کی دهبیننهوه.
ئاخۆ تۆ "مارکسیستی" یان "بودیست" ؟
ئه‌وه‌ش دهبێته پرسیارێکی ئاوه‌اڵ که بۆ هه‌مان کار
وه‌اڵم بده‌وه!
مارکس له په‌یوه‌ندی به چه‌مکی "جیاوازیی" دولۆز
دواجار له‌مه‌ڕ ئه‌و بێده‌نگی‌ه رێژه‌ییه‌ی دولۆز سه‌باره‌ت
له‌گه‌ڵ مارکسدا نه‌کرێت ،واتا چه‌مکی "لێکدژکان"ی به‌ره‌و رووی یه‌کتر بکرێنه‌وه .لێره‌دا له بواری
تێمایه‌کاندا بۆ ره‌خنه‌یه‌کی قووڵی فه‌لسه‌فیی ،ئه‌ركێکی فر‌ه مه‌زن ،له مێژووی هزر و ره‌خنه‌ی هزرەکاندا
رووبه‌ڕووی بابه‌تێک ده‌بینه‌وه ،به‌خۆم ده‌مه‌وێ
به مارکس ده‌مه‌وێ دوا وشه بڵێم .ئومێده‌وارم که
ئه‌وه‌ی باسم کرد ئهوه بگه‌یه‌نێت که الی دولۆز پەیوەندییەک له نێوان تێگه‌یشتنی فه‌لسه‌فیی و فۆرمێک یان شێوه‌یه‌کی تر له تێگه‌یشتنی گه‌م‌ه یان
به‌وه‌نده رازی بم که به کورتیی و نه‌خشه‌کێشان‌ه
"یاری تیۆری" :زبری مرۆڤانه ،فه‌لسه‌فه‌ی به‌رایی
ئهوهیه که مارکس له هێگل "رزگار بکرێت" ،خۆمان بۆ
به‌وه‌ش کرد که الی دولۆز پەیوەندییەک له نێوان
به‌مجۆر‌ه گریمانه‌ی کارێک پێشنیاز بکه‌م :ئه‌مه‌ش
دامه‌زراندنه‌وه‌ی مارکس ته‌رخان بکه‌ین ،دۆزینه‌وه‌ی ئه‌و جووداوازیی (بڕیاری جیاوازی)یه و میکانیزمی جه‌ختکردنه‌وان‌ه الی مارکس _ به‌ڵێ من کتومت
نانه ده‌دۆزمه‌و‌ه الی وهک ئالتۆسێر دووباره ئه‌و الیه
( )filosofia ludensههیه .هه‌روا من ئاماژه‌م په‌یوه‌ندی تێگه‌یشتن له فهلسهفه و جۆرێک له
هزری ناڕازیبوون ،راسانی فه‌لسه‌فیی ،هزرێکی دژه
ی ههیه. فهلسهفه
لێ من ده‌خوازم "دوا" مه‌سه‌له ،واتا پرسێک سه‌باره‌ت
مارکسدا ،که ئالتۆسێر به شێوه‌یه‌کی هزر ورژێن به
به "دولۆزیزم" بێژم ،که تۆ بڵێی ئه‌و هه‌ڵگری چهشنه
مارکسی گه‌اڵڵ‌ه کرده‌وه ،که له به‌رهه‌مه‌کانی به ناوی
نه‌ریتی شۆڕشگێڕانه ببه‌خشێت .ئه‌وه‌ش پرسیارێکی
هاوره‌وت له‌گه‌ل دولۆزدا له کاره‌کانیدا ئه‌و بیرۆکانه‌ی
ره‌هه‌ندێکی سیاسی بێت و ده‌شێ کۆمه‌کییه‌ک به
بۆ مارکس و چۆن سه‌رمای‌ه بخوێنینه‌و‌ه 11 _1
ئاساییه ،که رهنگه پێویستیش بێت به‌اڵم هه‌ندێ جار
هه‌ر چۆنێ بێت _ هه‌روه‌ک دولۆز و ئالتۆسێر چاویان
من ده‌توانم لهوه تێبگه‌م که ته‌نینه‌وه‌ی جیهانی
ئه‌و رێزبه‌ندیی‌ه ساخته‌یه‌ی لێکدژه‌کاندا ،ئالتۆسێر و
بۆ شؤڕش دروست ناکا ،ههرچهنده گه‌ر زانیاریی
پێشکه‌شی کردن.
بۆ ئه‌و کار‌ه هه‌ڵێنا _ مرۆ الی مارکس ،له مدیو دولۆز له‌مدیو ئه‌و ناوکۆیی‌ه ته‌واو لۆگیکیی و په‌تیی و لێکدژ‌ه ساختانه‌دا کۆمه‌ڵێک له سیسته‌می دینامیکیی
و ته‌قێنه‌ران‌ه دهبیننهوه ،هه‌روا به بنه‌مای سه‌نگ دابه‌شکردنی جیا جیاو‌ه کۆمه‌ڵێک
زانیارییه‌کان هه‌قی به شۆڕشه‌و‌ه نییه ،به‌ڵی مه‌رجێک له ئاستی خۆیدا "شؤڕشگێڕانه" بێت ،ده‌کرێ زانیارییه‌کان له خۆیاندا هه‌ڵگری غه‌ریزه‌یه‌ک یان
هێزێک بن بۆ راپه‌ڕین ،که رهنگه ئه‌و رووحیه‌ت‌ه
ناوکۆیی له
له شیعر و هونه‌ردا هه‌بێت ،بۆ نموونه ئه‌و هێز‌ه
بواری غه‌ریزه‌یی و ره‌وتی پرۆسه‌ی لێکدابڕاو؛
،Salvador Dali،Rose، Pierre Boulez
په‌یوه‌ندی ئاوه‌اڵ :بواری ئابوورییانه‌ی لێکدابڕاو یان
126
مه‌زه‌نده‌کان ده‌مبه‌ست ده‌کرێن.
ئاژاو‌ه و ناوچه‌ی له کۆنترۆل به‌ده‌ری
الی ئه‌زموون _ره‌فتاری Laing، Savage، میوزیکی Henz Janovو ،پێشبینیی‌ه رامان
ئامێزه‌کانی Grofدا هه‌بێت .با بزانین ئه‌و
دولۆز هزر کردن واتا "ئه‌فراندن"ی شۆڕشێک که
لهوه ده‌ست پێبکه‌ین که فهلسهفه لهو قۆناغه‌ی که تێیدا
کۆمه‌ڵیه‌تیه‌کانه‌وه بهرجهسته دهبێتهوه .که له‌وێدا
پهیوهندییه کۆمه‌اڵیه‌تییان‌ه چی به‌رهه‌مدەهێنن .ده‌با
ده‌ژی ئه‌رکێک له ئه‌رکه‌کانی به‌ده‌ستهێنانی ده‌سته‌اڵت بێت ،به جۆرێک له جۆره‌کان ده‌سته‌اڵتی "پایه‌ی
به رێگه‌ی نیشاندانی فۆرمه نوێیه‌کانی په‌یوه‌ندی‌ه ئه‌و "تاکگه‌له" مۆدێرنان‌ه ده‌کرێ وهک که‌مایه‌تیی‌ه
کارایه‌کان-ئه‌کتیڤه‌کان ،به بێ هیچ خاوه‌ندارییه‌کی
سۆبژه" ی هه‌بێ ،واتا بئاخفێ .وهک پێشتر له
مافی تایبه‌تی ،به بێ ده‌ست به‌سه‌ر داگرتن ،به بێ
و رۆشنگه‌رییدا ئه‌و دهستهاڵته ده‌سته‌اڵتی تاکه‌که‌س
چێوه‌ی ره‌هه‌ندێکی کۆچه‌ریی-نۆمادی به‌شدار
که له جیهانی کالسیکی نهخشه کێشیدا باسمان کرد ،
بوو .له جیهانی رۆمانتیکدا ئه‌و دهستهاڵته هی که‌سه‌کان (من .سۆبژه) بوو و له جیهانی مۆدێرندا
ده‌سته‌اڵت هی تاکگه‌لSINGULARITETER- له که‌م تا زۆر ده‌نگه نادیاره‌کان) بوو. ( تاکگه
نابێ فهلسهفه ئه‌و ده‌سته‌اڵتان‌ه قبووڵ بکات ،به‌اڵم
گه‌مارۆدان و به بێ ده‌رگا له‌سه‌ر داخستن ،له چوار بن .له‌م روانگه‌یه‌و‌ه فه‌لسه‌فه‌ی کۆچه‌ریی دولۆز
له ئاستی فه‌لسه‌فه‌یه‌کی هه‌نووکه‌ییدای‌ه که به دژی
ی بزاڤ‌ه دیکتاتۆریه‌تی ،به دژی به ناوه‌ندکردن و به دژ بیرۆکراته‌کانی رۆژگاری ئه‌مڕۆماندا هه‌ڵده‌کاڵێ.
رێگ‌ه به‌وان‌ه ده‌دات که بئاخفن :فهلسهفه ،چه‌مک،
شێوازی ده‌ربڕین و چوارچێوه‌ی تێگه‌یشتنه‌کانیان قه‌رز ده‌کا .ئه‌و ده‌سته‌اڵتان‌ه یان "پایه‌ی سۆبژانه"
له مێژوودا بوونییان ههیه و به‌رهه‌مده‌هێنرێن ،هه‌روا
له دیوێکی تردا به پهیوهندییه کۆمه‌اڵتییه‌کانه‌و‌ه به‌ستراونه‌ته‌وه .لێره‌دا ئێمه له نێوان فه‌یله‌سووف‌ه تازه‌کانی فه‌ره‌نسیی وهک ئالتۆسێر ،فوکۆ و دولۆزدا
به راشکاوی بوارێک له کاریگه‌رییه‌کی دوو الیه‌نی
به‌دیده‌که‌ین.
بۆ ئه‌وه‌ی ئاوڕێک له خه‌ون‌ه گه‌وره‌کانمان ،ئه‌و هێز‌ه
هه‌وه‌سگه‌رایی‌ه سه‌رمه‌ستانه‌ی خۆمان بده‌ینه‌وه: ونه بریتییە له شێوه گۆڕین شۆڕش ،واتا ئه‌و خه
یان جێگۆڕکێی پهیوهندییه کۆمهاڵتییهکان که
وه‌اڵمده‌رێکه به دژی ئه‌و گهشه کردنه‌ی ئه‌و یان
دهستهاڵته ،واتا "پایه‌ی سۆبژه‌کان" ،بۆ نموونه تاکه‌که‌سیی بۆرژوا له رۆژگاری "کالسیکیی"دا له
ساڵی 1789دا .به شؤرش هه‌ستان .چاره‌کردنی کێشه‌ی شۆڕشی رۆژگاری ئێستامان _ کێشه‌ی
شۆڕشێک‌ه له ده‌ره‌وه‌ی بیرۆکراتی ،شؤڕشێک که بیرۆکراتییه‌ت به‌شداری نه‌کا _ به واتای شێوازی
127
تێبینی :ئەمە بەشێکە لە کتێبی "فه‌لسه‌فه‌ی کۆچەریی"
کە لە ساڵی ٢٠٠٥وەرمگێڕاوە.
کورتەیەک لەبارەی نووسەری ئەم وتارە
پەراوێزەکان
.........................................................
ئه‌و بڕیاردانه‌ی دوڵۆز به هه‌ڵبژاردنی خۆکوشتن ،به
گشتی ،په‌یوه‌ندی هه‌بوو به و ده‌سته‌وه‌ستان بوونه‌ی
نووسه‌ری کتێبی فه‌لسه‌فه‌ی کۆچه‌ریی ئیسبێرن
به‌رانبه‌ر نه‌خۆشی سییه‌کانی و هه‌ناس‌ه ته‌نگییه‌که‌ی،
له دایکبوو‌ه و دکتۆرای له‌سه‌ر زمان و فه‌لسه‌فه‌ی
جۆشه‌و‌ه باسی فهلسهفه بۆ ئاپۆڕه‌ی ئه‌و خوێندکارانه‌ی
کراوسێن-ێنسێن ،له‌ساڵی 1940له دانمارک فه‌ره‌نسی کردووه و له زانستگه‌ی rhusÅدا له به‌شی
مێژووی هزر-ئیدێهیستۆریا وان‌ه ده‌ڵێته‌وه .ئیسبێرن چه‌ندان کتێنبی نووسیوه ،لهوانه :ستراکچالیزمی فه‌ره‌نسی1973 ،؛ مهعریفه و ده‌سته‌اڵت (سه‌باره‌ت
به ره‌خنه‌ی فوکۆ له‌سه‌ر دامه‌زره‌وه‌کان)1978 ،؛
مێژووی ئایدیۆلۆژیی و سیاسه‌ت (سه‌باره‌ت به لیڤی شتراوس ،ئالتۆسێر و گرامشی))1980 ،؛ ئاژه‌ڵ به چاو‌ه سه‌وزه‌کان (کۆوتارێک‌ه سه‌باره‌ت به ژیانی
ته‌نیایی" ،سامبۆ" ،ژیانی هاوبه‌شی کوڕ و کچێک
و ژیانی ره‌به‌نی) 1982 ،و چه‌ندان به‌رهه‌می تر. هاوکات وه‌رگێڕی سوێدی ،یوه‌کیم رێتزالف ،چه‌ندان
کتێبی تیۆریی له بواری فهلسهفه ،ئایین ،کۆمه‌ڵناسیی، پهروهرده ،سیاسه‌ت و چه‌ندان به‌رهه‌می تری تیۆری ئه‌ده‌بی له زمانی ئه‌وروپییه‌وه کردووه به سوێدیی.
128
که ئه‌وه‌ش وایلێکرد ئیتر نه‌توانی وهک جاران به زانستگه بکات ،که له‌ناو هۆڵی فه‌لسه‌فه‌دا ههمیشه به تامه‌زرۆو‌ه گوێیان له باسه‌کانی ئه‌و ده‌گرت ،بۆی‌ه
ده‌بێت ئه‌و خۆکوشتنه‌ی دولۆز وهک بڕیارێک به
دژی مه‌رگ و مه‌رج‌ه سه‌پێنراوه‌کانی لێکبدرێته‌وه. (هەندرێن)،
ئايارى 1968
ڕووینەدا ژیل دولوز و فلێكس گاتاری وەرگێڕانی لەئینگلیزی و فارسیەوە :
پێشڕەو محەمەد
بكەنەوە ،بە پێداگرییەوە دەمێننەوە؛ لەم بارودۆخانەدا
دیاردەگەلێكی تەواو سەربەخۆ ،كاریگەری لەسەر یەكتری دادەنێن و پەیوەندی بەیەكەوە دەبەستن.
بەم مانایە ،رووداوێك دەتوانێت رووبەڕووی كۆسپ و لەمپەر ببێتەوە ،سەركوت بكرێت[ ،لە دۆخەكەدا] بتوێنرێتەوە و یان خیانەتی بدرێتە پاڵ ،بەاڵم
سەربارى ئەمە ،هێشتاش شتێكی تێدا دەمێنێتەوە ،كە ناتوانین تێیبپەڕێنین .تەنها خیانەتكارانن دەڵێن :لەو
[رووداوە] پەڕیوینەتەوە .بەاڵم رووداو ،تەنانەت ئەگەر كۆنیش بێت ،بەهیچ جۆرێك ناشێت لێی بپەڕینەوە. رووداو برێتییە لە كرانەوەى كردەى شیاو؛ و بە هەمان
ئەو ئەندازەیەى ،كە بەنێو تاكەكاندا رەتدەبێت ،ئەوا
دزە دەكاتە نێو قواڵیی كۆمەڵگاشەوە.
بەاڵم لەالیەكی دیكەوە ،ئەو دیاردە مێژووییانەى
,
باسیان دەكەین ،تەنانەت ئەگەر لە جەوهەریشدا
جیازازبن لە یەكتری ،بەاڵم لەگەڵ حەتمییەتەكان یان
لە دیاردە مێژووییەكاندا ،وەكو شۆڕشی ،1789
پەیوەندییەكانی هۆكار و ئیفێكتدا یەكدەگرنەوە.
رووداو هەیە ،كە ناتوانین بۆ هیچ جۆرە شێوەیەكی
پەتی ،كە بەدەرە لە پەیوەندییەكانی هۆكار و ئیفێكتی
كۆمۆنەی پاریس ،شۆڕشی ،1917هەمیشە بەشێكی دیتێرمینیزمی كۆمەاڵیەتی ،یان زنجیربەندییە هۆكار و ئیفێكتەكان كورتیان بكەینەوە .مێژوونووسان
مەیلێكی ئەوتۆیان بەالی ئەم پنتانەدا نییە .لە راستیدا تەنها دوای ئەوەی پێشهاتەكە روویدا ،ئەوسا
دەستدەكەن بە نۆژەنكردنەوە و بونیادنانەوەی پەیوەندییەكانی
هۆكارو
ئیفێكتی
پەیوەست
بەو رووداوە .هاوكات ،خودی رووداو جۆرێك جیابوونەوە و پچڕانی پەیوەندییەكانی هۆكار و
ئیفێكتە .بە دەربڕینێكی دیكە ،رووداو جۆرێكە لە جیابوونەوە ،الدان لە یاساكان و دۆخێكی ناجێگیر،
كە مەیدانێكی نوێی كارە شیاوەكان دەكاتەوە[ .ئیلیا] پریگۆژین باسی لە دۆخگەلێكی لەم چەشنە كردووە، كە تێیاندا ،تەنانەت لە فیزیكدا ،ناچیزترین
130
جیاوازییەكان ،لەبری ئەوەى یەكتری پوچەڵ
68زیاتر دەچێتە نێو تایپی جۆرێك لە رووداوی باو و ئاسایی .مێژووی ئایاری " 68زنجیرەیەكە لە
الدانەكان و ناجێگیرییە بەهێزەكان" .هەڵچوونەكان، دروشمەكان ،قسە و باسەكان ،گەمژەیەتییەكان و
وەهمەكان زۆرینەیان لە 68دا ئامادەبوون ،بەاڵم ئەمە
ئەو شتە نییە ،كە گرنگە .ئەوەى گرنگە ،برێتییە لە دیاردەى خەیاڵی ،وەك بڵێی چاوی كۆمەڵگا لەناكاو
لەسەر ئەو شتەى لە ناوەوەیدا نەشیاوی بەرگەگرتن
بوو ،كرایەوە و هەروەها لەوەش تێگەیشت ،كە
"شتێكی دیگە" دەشێت لەئارادا بێت .ئایاری 68 دیاردەیەكی دەستەجەمعی بوو ،كە دەیگوت" :كردەى
شیاوم پێدە ،ئەگەرنا بێدەنگ دەبم" .كردەى شیاو ( )Possible Actingلە پێشەوە بوونی نییە، بەڵكو بەهۆى رووداوەوە دروست دەبێت؛ مەسەلە،
مەسەلەى داهێنانە .رووداو فۆرمێكی نوێی بوون
و سەبژێكتیڤیتە (پەیوەندییە تازەكان لەگەڵ جەستە،
ئەم جۆرە گەڕانەوەیە نوێیەى سەبژێكتیڤیتەن؛ [ئەم
و )...دەهێنێتە ئاراوە.
تەنانەت بونیادە كۆنەخوازانەیەشیان ،هاوكات خاوەن
كات ،سێكسوالیتە ،ژینگەى دەوروبەر ،كولتوور ،كار
دوو نموونەیە] بە هەموو ئەو ناڕوونی و ئاڵۆزی و
ئەو كاتەى گۆڕانی كۆمەاڵیەتی دەردەكەوێت ،تەنها
داهێنان و ئەفراندنێكی تەواو بوون بۆ فۆرمبەخشین
لەسەر بنەماى هێڵەكانی هۆكار و ئیفێكتی ئابووری
لەگەڵ داواكارییەكانی رووداودا بگونجێنێت .بەاڵم
ئەوەندە بەس نییە ئاكامەكان یان ئەو كاریگەرییانەى یان سیاسیی سەرچاوە دەگرن ،وێنە بكێشین .بەڵكو
كۆمەڵگا دەبێت توانستی فۆرمولەكردنی هۆكارە
دەستەجەمعییەكانی هەبێت ،كە لە خۆیاندا خاوەن ئەم سەبژێكتیڤیتە نوێیەن؛ ئەویش بەجۆرێك ،كە كۆمەڵگا قبوڵی ئەم گۆڕانە بكات .ئەمە ،دووبارە گەڕانەوەى
حەقیقەتی [هێزەكانـ]ـە" .نیو دێل" ی ئەمەریكا و گۆڕانی ئابووری ژاپۆن ،دوو نموونەى تەواو جیاوازی
ئەو كاتەى گۆڕانی كۆمەاڵیەتی دەردەكەوێت، تەنها ئەوەندە بەس نییە ئاكامەكان یان ئەو كاریگەرییانەى لەسەر بنەماى هێڵەكانی هۆكار و ئیفێكتی ئابووری یان سیاسیی سەرچاوە دەگرن، وێنە بكێشین .بەڵكو كۆمەڵگا دەبێت توانستی فۆرمولەكردنی هۆكارە دەستەجەمعییەكانی هەبێت، كە لە خۆیاندا خاوەن ئەم سەبژێكتیڤیتە نوێیەن
بە دۆخێكی كۆمەاڵیەتی نوێ ،كە بتوانێت خۆى بە پێچەوانەوە ،بەدواى دەركەوتنی رووداوی 68 لە فەرەنسا ،بەرپرسان هیچ كاتێك دەستیان لەو ئایدیایە هەڵنەگرت ،كە "بارودۆخەكان باش دەبن".
هەڵبەت لەڕاستیشدا بارودۆخەكان باش بوون ،بەاڵم لەژێر هەلومەرجێكی كارەساتباردا .ئایاری 68نە ئاكامی قەیرانێك و نە پەرچەكردار بوو بەرانبەر
بە قەیرانێك ،بەڵكو رێك بە پێچەواەوە .ئەمە، برێتین لە بنبەستە قەیراناوییەكانی ئێستای فەرەنسا،
كە راستەوخۆ لە بێتوانایی كۆمەڵگای فەرەنسا لە
هەرسكردنی ئایاری 68ەوە سەرچاوەیان گرتووە.
كۆمەڵگای فەرەنسا ،بێتوانیی قوڵی خۆى لە هێنانەدی گەڕانەوەى سەبژێكتیڤیتە لە ئاستێكی دەستەجەمعیدا،
بەوجۆرەى
ئایاری
68
داوایدەكرد،
نیشان
داوە .بەم وەسفكردنە بێت ،هێشتاش چۆن ئەم
كۆمەڵگایە جۆرێك گەڕانەوەى ئابووری بفۆرمێنێت، كە چاوەڕوانییەكانی "بەرەى چەپ" بەدیبهێنێت؟
كۆمەڵگای فەرەنسا هیچ شتێكی بۆ "داواكاری"
خەڵكی پێنەبوو ،نە لە قوتابخانە و نە لە شوێنی كاردا .هەموو شتێكی نوێ خراوەتە پەراوێزەوە یان قەشمەری پێكراوە .ئەمڕۆ خەڵكی لۆن وی دەبینین،
كە بە پۆاڵكەیانەوە چەسپاون ،ئاژەڵدارانێك دەبینین ،كە بە گاكانیانەوە بەستراونەتەوە و تا دوایی .ئەوان چ كارێكی دیكەیان لەدەست دێت؟
هەر فاكتەرێكی كۆیی (جمعی) ،بەهۆى فۆرمێكی
دیكەى ژیان یان فۆرمێكی نوێی سەبژێكتیڤیتەى كۆیی ،لەپێشەوە بەهۆى پەرچەكردارێكی نێگەتیڤ
دژ بە ،68چ لەالیەنی راست و چ لە الیەنی
131
چەپەوە ،سەركەوتكراوە .تەنانەت لە "وێستگەكانی
ئەم پرسە بۆ تەواوی جیهان دروستە .ئەوەى ئێمە
بوو .هەرچۆنێك بێت ،رێگەیان بەسەر مومكیندا
قوتابخانەدا جێكەوتی دەكەین ،برێتییە لە "دۆخە
رادیۆی ئازاد" یشدا بارودۆخ هەر بەم چەشنە
داخستووە.
بەتایبەت لە كێشەى بێكاری ،خانەنشینی ،یان لە رزگاریدەرە" كۆنترۆڵكراوەكان ،كە كەسی كەمئەندام
دەشێت لە هەر شوێنێك بەر رۆڵەكانی ئایاری 68
بە مۆدێلە سەرەكییەكەى دادەنرێت .بۆ ئاماژەكردن بە
رۆڵەكانی ئایاری 68ن .هەر واڵتێك بە شێوازی
لە ئاستێكی دەستەجەمعیدا دووبارە نوێ دەبنەوە،
بكەوين ،تەنانەت ئەگەر ئەوان خۆیشیان نەزانن خۆى ،ئەوانە بەرهەم دەهێنێت .پێگەى [كۆمەاڵیەتی] ئەوان هێندە شوێنی ناساندنی نییە و وەكو بەشێكی بەڕێوەبەرە الوەكانیش سەیرناكرێن .هەرچەندە ئەم
رۆاڵنە [ی ]68بە زۆری لەنێو رەوتی رووداوەكاندا ئامادەییان هەیە ،بەاڵم بەشێوەیەكی سەیر گرنگی
بە دەوروبەریان نادەن .ئەوان چیتر چاوەڕوانییەكی زۆریان نییە یاخود نارسیست نین ،بەاڵم بەباشی
لەوە تێگەیشتوون ،كە ئەمڕۆ هیچ شتێك وەاڵمی سەبژێكتیڤیتە یان ئەنرژییە زۆرەكەیان ناداتەوە. هەروەها ئەوان دەزانن تەواوی چاكسازییەكانی ئەمڕۆ دژ بەخۆیانە .ئەوان پێداگرن لەسەر ئەوەى تا ئەو
جێگەیەى دەتوانن ،وەكو دەست بە كاڵوی خۆیانەوە بگرن با نەیبات .ئەوان هەمیشە [رێگەى گەیشتن بە]
تەنها سیستەمە سەبژێكتیڤە تازەكان ،كە لە راستیدا
دەشێت ناوی كەپیتالیزمی وەحشیگەری بە
دەشێت لە هەر شوێنێك بەر رۆڵەكانی ئایاری 68 بكەوين ،تەنانەت ئەگەر ئەوان خۆیشیان نەزانن رۆڵەكانی ئایاری 68ن. هەر واڵتێك بە شێوازی خۆى ،ئەوانە بەرهەم دەهێنێت
مومكینیان بە كراوەیی هێشتۆتەوە و پارێزگاریش
لەوە دەكەن .ئەمە كاپۆال بوو لە كاراكتەری رۆستی جەیمزدا ،فیگورێكی شاعیرانەى ئەوانی كێشا .میكی
رۆرك ،ئەكتەر ،لەم بارەیەوە دەڵێت" :كەسایەتی فیلم بە كۆتایی گەیشتووە و لە لێواری هەڵدێرەكە وەستاوە .ئەو لە تیپی "فریشتە دۆزەخییەكان" نییە.
ئەو مرۆڤێكی هۆشیارە و مێشكیشی بەباشی كار دەكات .كەسێتیشی تێكەڵە بەو كولتوورەى لە شەقام
و زانكۆ وەرگیراوە و هەر ئەم تێكەاڵویەشە ،شێتی دەكات .ئەو دەزانێت هیچ كارێكی نییە ،چونكە ئەو
لە هەموو ئەو كەسانە هۆشیارترە ،كە دەیانەوێت خزمەتی بكەن" (لیبەراسیۆن15 ،ی فێبریوەری
132
.)1984
sleeping_in_rotschild_eldad-rafaeli-1968_09کلتوری ئازادی
شێوازی ئەمەریكایی )...( ،یان رێبازە ئەفەریقا- ئەمەریكاییەكانی
فیگورە
هاوشێوەى
پارادۆكسیكەلەكانی
بەرازیل،
وەك
كۆنزەرڤاتیزمی
گشتیخوازی نوێ بهێنین( .هەڵبەت دەبێت نیۆ- پاپیزمی ئەوروپاییش بۆ ئەم لیستە زیاد بكەین).
ئەوروپا چیتر قسەى بۆ گوتن پێ نییە ،و پێدەچێت فەرەنساش هیچ ئارەزوویەكی نەبێت جگە لەوەى
ببێتە رێبەری ئەوروپای بەئەمەریكاییبوو و پڕچەك،
تاوەكو بتوانێت دووبارە دەركەوتنەوەى ئابووری پێویست لەسەرەوە بسەپێنێت .بەاڵم پانتایی ئەمری
مومكین ( ،)The Possibleلەشوێنێكی دیكە خۆى
مەاڵس داوە؛ واتا لە [ئایدیاى] "ئاشتیخوازی" دا ،لە درێژەپێدانی سەنتەری خۆرهەاڵت-خۆرئاوادا ،هەڵبەت تا ئەو جێیەى ئەم ئاشتیخوازییە بیەوێت نەك تەنها پەیوەندییە دوژمنكار و پڕچەكییەكان ،بەڵكو هەروەها
ئەو پەیوەندییانەى لەسەر بنەمای هاوكاری ،كەین و بەین و دابەشكردن لەنێوان ویالیەتە یەكگرتووەكان و
یەكێتی سۆڤێتیشدا لەنێو بەرێت .بەاڵم لە درێژەپێدانی
سەنتەرى باكوور-باشووریشدا[ ،پانتایی ئەمری مومكین] لە ئەنتەرناسیۆنالیزمی نوێشدا بەرچاو
دەكەوێت ،كە چیتر تەنها لەسەر بنەمای پەیمان
لەگەڵ جیهانی-سێیەمدا مۆرنەكراوە ،بەڵكو لەسەر دیاردەى جیهانی-سێیەمسازی لەنێو خودی واڵتە دەوڵەمەندەكاندا بینا كراوە( .گەشەسەندنی شارە
گەورەكان ،داڕمانی سەنتەری-شارەكان ،دەركەوتنی جۆرێك جیهانی-سێیەمی ئەوروپایی ،بەوجۆرەى پاول ڤیریلیۆ
باسی لێوەكردوون) .لە رەوشێكی
لەم چەشنەدا ،تەنها رێگەیەكی داهێنەرانە دەشێت
رچەشكێن بێت .تەنها دەركەوتنەوە داهێنەرەكانن، كە دەتوانن رێگەچارەیەك بۆ دەرچوون لەم قەیرانە
بدۆزنەوە و درێژەپێدەری هەمان ئەو رێگایە بن ،كە ئایاری 68ی گشتێنراو و فراوان ،جۆرێك دابڕانی
بەهێزبوو[ ،نیوە كارەی] بەجێهێشت.
سەرچاوەکان
لەم دوو سەرچاوەیەوە كراوە بە كوردی
*Gilles Deleuze and Felixe Guattari:. "May 68 Did Not Take Place". In Two
Regimes of Madness, trans. Ames
.Hodges, New York, 2006
* ژیل دلوز-فلیكس گتاری-میشل لووی-آلن بدیو
...می 68در فرانسە ،ترجمە سمیرا رشیدپور و
محمد مهدی اردبیلی ،رخداد نو ،دفترهای فلسفە،4 ، تهران ،1390 ،ص.25-33
133
پەرواێزەکان visionary phenomenon New Dealئەو سیاسەتە ئابوورییە بوو ،كە فرانكلین روزڤێلت دواى قەیرانی ئابووری 1929دایڕشت و لە ساڵى 1933دا پێشنیاركرا .ئەم سیاسەتە برێتی بوو لە دەستێوەردان و دزەكردنی دەوڵەت بەبیانووی دەرچوون لە قەیرانی ئابووری( .وەرگێڕ). Longwy Radios Libresرادیۆی ئازاد ئەو بزووتنەوەیە بوو ،كە لە ساڵى 1970لە ئەوروپا هاتەكایەوە و ئامانی سەرەكیشی برێتی بوو لە پەرەدان بە ئازادی رادەربڕین و كۆتاییهێنان بە مۆنۆپۆلی میدیایی دەوڵەت لە بوارى رادیۆ و تەلەفزیۆندا .ئەم بزووتنەوەیە توانی هەر لەم الیەنەوە چەندین وێستگەى دیكەى رادیۆیی دابمەزرێنێت. رۆستی جەیمز كاراكتەری سەرەكی فیلمی "ماسی بەنەڕەنەڕ" ()Rumble Fishدا ،بەرهەمی فرانسیس فۆرد كاپۆال ،كە لە ساڵى 1983نمایش كرا. ،Hell's Angelsرێخراوێكی ماتۆرسواران بوو ،كە لە كۆتاییەكانی دەیەى 1940و سەرەتاكانی دەیەى 1950 دامەزرا و هێدی هێدی ئەوەندە فراوان بوو ،كە تیپێكی كولتووری-كۆمەاڵیەتی تایبەتی لەخۆدەگرت .ئەم گروپە، بەگشتی
بەهۆى
مۆتۆرسكیلەكانی
هارلی-دەیڤدسۆنەوە
هاتوچۆیان دەكرد و هەندێكجاریش لەنێویانندا دەستە بچوك و گەورەكانی گانگستەری پەیدا دەبوو .دروشمە سەرەتاییەكانی ئەوان بەم چەشنە بوو" :ئەو كاتەى كارێك بەباشی ئەنجام دەدەم ،هیچ كەسێك باسی ناكات .كاتێك كارێك بەناڕێكی ئەنجام دەدەم ،هیچ كەس فەرامۆشی ناكات". Capitalism sauvage Pacifism Paul Virilio
134
guattariفلێكس گاتاری
135
پیته‌ر سلۆته‌ردایک پالتۆن، هو فه‌لسه‌ف شار..
PLATON له‌ئه‌ڵمانیه‌وه
به‌کر عه‌لی
مێژووی فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌وروپی ده‌شێت وه‌کو کێبڕکێیه‌کی یه‌کتر درێژه‌پێده‌ر وێنا بکرێت ،که تێیدا ئه‌و ئاگره‌ی
پالتۆن و -هه‌ندێک له پێشینه‌کانی ،واته پارمه‌نیدس
و هیراکلیت ،هه‌ڵیانگیرساند له‌ڕێی چه‌ندین نه‌وه‌و‌ه
هه‌ڵگیراوه.
وێنه‌ی ڕه‌وتکردنی هه‌زاران ساڵه‌ی ئه‌م مه‌شخه‌ڵی
بیرکردنه‌وه‌یه،
له‌گه‌ڵ
نرخاندنێکی
جیاوازدا
گونجێنراوه ،جا ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت ئه‌م ڕه‌وت‌ه به‌بێ
هیچ هۆکارێک وه‌کو مێژووی ڕاستی وه‌ربگرین یان
ته‌نیا وه‌کو مێژووی گرفت وه یاخود بگر‌ه وهک
ئه‌وه‌ی نیتچه پێشنیاری کردووه ،وه‌کو مێژووی ههڵه دێرینه‌که‌مان .مارسیلۆ فیچینۆ به هه‌قێکی باشه‌و‌ه له پێشه‌کی لێدوانه‌که‌یدا بۆ سیمپۆسیۆنی خۆشه‌ویستی کلیلفیگوری
)Symposion(De amore
نوێپالتۆنیزمی گه‌شاوه‌ی له سه‌ده‌ی 15دا ،پالتۆنی به << باوکی فه‌لسه‌فی>> ناوناوه.
له‌ڕاستیدا فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌وروپی له ته‌وژم‌ه سه‌ره‌کی‌ه
,
له ئه‌فۆریسم‌ه به‌ناوبانگه‌که‌ی 344ی زانستی شاد
ئیدیالیستیه‌که‌یدا به‌نزیکه‌ی بریتی بووه له ئه‌نجامی
فریدریش نیتچه‌ی دژه‌پالتۆنیکی بۆ دامه‌زرێنه‌ری
وه‌های کردووه وهک ئه‌وه‌ی کۆمه‌ڵێک تیۆری و وته‌ی
دا<< تاچ ڕاده‌یه‌ک ئێمه‌ش هێشتا هه‌ر باوه‌ڕدارین>>
ئه‌کادیمیای ئه‌تینا نیشانیه‌کی وهها شکۆداران‌ه و گرفتئامێزان‌ه داده‌نێت:
ی باوکساالریه‌کی پالتۆنی؛ وه حوکمێکی دادوه‌ر
یه‌کالکه‌ره‌و‌ه بێت ،که له دوواهه‌مین پله‌ی دادوه‌ریدا له تاق‌ه سه‌رچاوه‌یه‌که‌و‌ه هه‌ڵڕژا بێت که توانای وه‌چه‌خستنه‌وه‌ی هه‌بێت.
شاکار‌ه پالتۆنیه‌کان
<< ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ی من ده‌مه‌وێت بۆی بچم ،ئه‌مه‌یه:
هه‌روه‌ک بانکی تۆوی ئیدیاکان کاریگه‌ریان ههبووه،
میتافیزیکی وه‌ستاوه .ته‌نانه‌ت ئێمه‌ی زانیندۆستانی
هاتووه ،زۆرجاریش به‌سه‌ر دوورایه‌کی فه‌رهه‌نگی و
باوه‌ڕی ئێمه به‌زانست ههمیشه له‌سه‌ر باوه‌ڕی ئه‌مڕۆش ،که بێخوداین و دژه‌میتافیزیکین ،هێشتا
ئاگره‌که‌مان لهو گڕه‌و‌ه وه‌رده‌گرین که باوه‌ڕێکی هه‌زارساڵه‌ی هه‌ڵیگیرساندووه ،ئه‌و باوه‌ڕ‌ه مه‌سیحیه‌ی
که باوه‌ڕی پالتۆنیش بوو ،که‌وا خودا ڕاستیه ،که‌وا ڕاستی خودایه ...به‌اڵم چۆن‌ه گه‌ر ئه‌مه‌ی ده‌گوترێت
ههمیشه زۆرتر و زۆرتر بێباوه‌ڕتر ببێت. >>.
که لێیه‌و‌ه دوواتر بێشومار عه‌قلی تری لێ به‌رهه‌م
مێژووی گه‌وره‌شدا تێپه‌ڕیوه .ئه‌مه‌ش ته‌نیا بۆ خودی ئه‌کادیمیای ئه‌تینا ناشێت ،که وه‌کو وێنه دێرینه‌که‌ی
<< خوێندنگا>>ی ئه‌وروپی
وانه‌وتنه‌وه‌کانیان
نزیکه‌ی ماوه‌ی هه‌زارساڵ‌ه له‌نێو به‌رده‌وامیه‌کی
نه‌پچڕاودا به‌ڕێکی پاراستووه ( 387پ.مه‌سیح تاوه‌کو 529دوای مه‌سیح)؛ له‌گه‌ڵئه‌وه‌شدا
137
تیۆریه‌که‌ی پالتۆ وه‌کو په‌رجوویه‌ک له توانای
به‌هۆی باشی هه‌موو شته‌کانه‌و‌ه پالتۆنیزم خه‌باتی
دره‌وشاوته‌و‌ه به‌سه‌ر زمان و فه‌رهه‌نگ‌ه بێگانه‌کاندا
چاک و به‌که‌ڵک ،ئه‌وانه‌ش بایه‌خ و پێویستیان هیچ
وه‌رگێڕاندن خۆی سه‌لماندوو‌ه و به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆ
که ده‌توانین ئینجیلیان‌ه به مزگێنیهێن ناوی بنێین. له‌مه‌شدا پێشوازی‌ه ڕۆمی و عه‌ره‌بی و دوواتریش
ئه‌ڵمانیه‌ک‌ه نموونه‌ی گرنگمان پێشکه‌ش ده‌که‌ن. ئه‌مانیش ته‌نیا لهوهدا تێپه‌ڕیون که پالتۆنیزمیان له‌نێو خوداناسی مه‌سیحیدا تواندۆته‌وه .ئه‌وه‌ی
بۆ ڕاستی قووڵ پێکرده‌و‌ه بۆ نێو ڕاسیۆنالیزمێکی
که‌متر نهبووه له شۆڕشه شارستانیه‌کانی سه‌ده‌ی
.19و ،20بۆئه‌وه‌ی ئه‌م قووڵبوونه‌و‌ه و ڕۆچوون‌ه ده‌ربهێننه‌وه؛ وه‌کو قۆناغێکی خۆهه‌ڵکێشان لهو
قواڵیه ،ئێمه میتافیزیکی شۆپنهاوه‌رمان بۆ ئیراده‌ی کوێری جیهان ،خه‌یاڵ و دیدگای نیتچه ،گه‌شه‌سه‌ندنی
جارێکیان ئه‌دۆلف هارناک ناوی لێنا به گریکاندن
ماته‌ریالیستیانه‌ی سروشت و زانسته کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان
تیۆلۆگیای مه‌سیحی ،ئه‌وا هێشتا هه‌م گنۆستیکی
له‌به‌رچاودا ههیه .ڕێچکه‌ی پالتۆ له شێوه قوتابخانه‌ی
پالتۆنیدان .وه‌کو تریش هه‌ندێک که‌س فه‌لسه‌فه‌ی
ژیانی به‌خته‌وه‌ری له‌ناو تیۆریدا بگه‌یه‌نێت؛ ئه‌و
Gräzisierung
یاخود به جیهانیکردنی
توند و هه‌م کاتۆلیکی هێدی له‌نێو هێمای خوداوه‌ندی تێڕامانی الهوتی ئیسالمیان تاوه‌کو ئه‌مڕۆش
گواستۆته‌وه بۆ ناو پاڵهێزگه‌لێکی پالتۆنی.
و دواجاریش تیۆریه نوێکانی پشێوی و کایۆسمان کالسیکیه‌که‌یدا ویستوویه‌تی ئامۆژگاریه‌ک بۆ به‌مانای دروستی وشه بریتی بوو له ئاینێک بۆ ئه‌و بیرکردنه‌وه‌یه‌ی پێیوابوو پشکنین و دروستکردن
که‌وات‌ه جه‌سته‌ی پالتۆن corpus platonicum
له‌ژێر بنمیچێکدا یه‌ک ده‌خات .هه‌ندێک مێژوونوسی
له‌نێوخۆیاندا؛ ئه‌و دۆکومێنتی دامه‌زراندن‌ه بۆ ته‌واوی
که‌ڕێچکه‌ی پالتۆن له‌هه‌ندێک ڕووه‌و‌ه به‌رجه‌سته‌ی
زیاتر‌ه له کۆی هه‌موو نووسین‌ه کالسیکیه‌کان ژانره‌کانی فه‌لسه‌فه‌ی ئیدیالیستی ئه‌وروپی وه‌کو
شێوازی نووسین ،وه‌کو ڕه‌وگ‌ه و وه‌کو شێوازی ژیانیش .ئه‌و نوێنه‌رایه‌تی یه‌کێتیه‌کی نوێی عه‌قل له‌گه‌ڵ
مرۆڤ له شار و له ده‌وڵه‌ت دا ده‌کات؛ئه‌و ڕێخۆشکه‌ر
ئاینی
پێیانوایه،
ده‌توانن
پیشانیشی
بده‌ن،
مۆدێرنه‌کردنه‌وه‌ی ترادیسیۆنێکی که‌هنوتی ده‌کات. ئه‌وان هه‌ر له کۆنه‌و‌ه گه‌شتی ئاسمانیانه‌ی ده‌روون
و ئاڵوگۆڕکردنی سوودمه‌ندانه‌یان له‌گه‌ڵ ڕۆحی ئه‌ودیودا ناسیوه؛ شوێن‌ه سه‌رووئاسمانیه‌که‌ی پالتۆن،
بوو بۆ ئه‌م مزگێنیه ،زاڵبوونی باوه‌ڕی لۆگیکیان‌ه
که تێدا ئیدیا پوخته‌کان هه‌ڵواسراون ،له‌م دیتنه‌دا
له‌ڕاستیدا فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌وروپی له ته‌وژم ه سه‌ره‌کی ه ئیدیالیستیه‌که‌یدا به‌نزیکه‌ی بریتی بووه ل ه ئه‌نجامی باوکساالریه‌کی پالتۆنی
وه ده‌شێت له به‌رزبوونه‌وه‌ی بیرکردنه‌وه‌دا به‌ره‌و
به‌سه‌ر ئه‌م جیهانه شێواوه‌دا .وه‌کو مزگێنی(ئینجیل)
138
ده‌شێت ته‌نیا یه‌ک ئاسمانی لۆگیزه‌کراو هه‌بێت ئیدیاکان ته‌نیا یه‌ک گه‌شتی مۆدێنه‌کراوی ڕۆح له‌سه‌ر
ڕه‌وڕه‌وه‌ی چه‌مکه‌کاندا هه‌بێت.
پالتۆنیزم به‌هۆی کارکردنه‌که‌یه‌و‌ه له گه‌شبینی
مه‌عریفی دا ،وه له‌به‌ر ئه‌و ئیتیکه‌ی هه‌یبوو له‌سه‌ر ژیانی هۆشمه‌ندانه‌دا ،ئه‌و بریتی بوو له<< به‌رز‌ه -
من>> ی ئه‌و ڕاسیۆنالیزم‌ه ئه‌وروپیه‌ی ده‌سه‌اڵتێکی دنیای ههیه .وه ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌ڕان‌ه داڵوایه‌ی پالتۆن به دووای ژیانێکی باش دا له‌ناو جڤاتێکی باش
دا هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه ئه‌و که‌ماسیه‌ی پێو‌ه دیار بێت،
که الی گریکه‌کان سه‌ره‌تاکانی فه‌لسه‌فه‌مان بهێنێته‌و‌ه
ئاراسته‌کانی به‌یانکردوو‌ه بۆ به‌رزترین داخوازی
بوو ،که له ڕێیه‌و‌ه قوتابخانه‌ی ناڕاسته‌وخۆی
که ته‌نیا یۆتۆپیه‌ک بێت ،ئه‌وا هێشتا ئه‌و پێوه‌ر و ئاره‌زووی فه‌لسه‌فیانه :ئه‌و دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ هه‌قیقه‌ت
دا به په‌رۆشیه‌ک بۆ ئاشتی شار -جیهان داده‌نا و وه‌کو ده‌روه‌ستیه‌کیش ده‌یبینی بۆ دامه‌زراندن‌ه نوێ به‌رده‌وامه‌که‌ی شار له ڕۆحی خودناسینه‌و‌ه .
بیر ،ئه‌وا سه‌ره‌تا له‌به‌رئه‌وه‌یه ،چونکه ئهوه فهلسهفه
ده‌سه‌اڵتی جیهان ،که هێشتاش هه‌ر جڵه‌و و شپرزه‌مان ده‌کات ،ده‌ستی کرد به ناچارکردنی گه‌شه‌سه‌ندنی
کۆمه‌ڵگای شاری .له‌گه‌ڵ فه‌یله‌سوف دا جۆرێکی پێشکه‌وتووی په‌روه‌رده‌که‌ر دێته نێو نه‌خشه‌که‌وه،
وته‌که‌ی نیتچه له‌باره‌ی ناسینی فیلۆسۆفانه‌و‌ه وه‌کو
که‌وای کرد ،الوانی شار چیتر ته‌نیا له سه‌ر دیواری
دیاره ئهوه شتێکی چاوه‌ڕوانکراو بوو ،که ئه‌م
بیرکردنهوه و ده‌ستکردان‌ه و به‌پێوه‌ری گه‌ردوونی
پزیشکی کولتور مه‌به‌سته‌که‌ی کتومت بۆ پالتۆنه.
داواکاریان‌ه وه‌کو شتی زیاده ئه‌نجام دران؛ واته مرۆ
نه‌ریته‌کان گه‌شه‌نه‌که‌ن ،به‌ڵکو خۆیان به‌پێی فۆرمی شێوه‌گیر بکه‌ن.
له ده‌رکه‌وتنه‌که‌یدا گه‌ره‌کی بوو ئه‌وه‌ی پێ بناسێتهوه
تیپه‌که‌ی سۆکرات و پالتۆن پێکهوه که‌لێنی خست‌ه
له‌گه‌ڵئه‌وه‌شدا ئه‌م ئاشکراکردنه‌ی پالتۆن کردی به
نه‌ریتگه‌رای و هه‌لپه‌رستی ی ڕێبازی ڕیتۆریکی
ههمیشه له‌نێوان دانای که‌سیان‌ه و ڕێکخستنی
داڕشتنه‌وه‌یه‌کی به‌رفراوانی نوێی مرۆڤ .پایدیا
که له سه‌ده‌ی 20دا پێی ده‌گووترا هه‌وڵی سه‌راپاگیر. کاریگه‌ری دهمێنێتهوه ،که‌وا په‌یوه‌ندیه‌کی گرفتاوی یه. گشتیانه‌دا هه
وه‌ئه‌گه‌ر
فه‌لسه‌فه‌ش،
وه‌کو
ئه‌وه‌ی
له‌ته‌واوی
ئه‌نتیکی دره‌نگ دا بوو ،واته له بنه‌ڕه‌ته‌و‌ه له ده‌می
ئه‌لێکسه‌نده‌ری گه‌وره‌وه ،نوقم بووبێته‌و‌ه نێو له سیاسه‌تخستنێکی قووڵه‌وه ،ئه‌وا – هه‌روه‌ک یه‌که‌مین
چاره‌سه‌رسازی ده‌روونی Psychothrapeutik
خۆی وه‌کو تایبه‌تمه‌ندکاریه‌کی نکوڵی لێنه‌کراو بۆپرسیارهکانی ئاسووده‌ی نێوه‌کی پاراستووه؛ ده‌شێت
ئهمه وه‌کو کارێکی پێشین‌ه له ڕووکه‌شدا کاریگه‌ر بێت -هه‌روه‌ک ئاماژه‌یه‌کی ڕووناکی زۆر کز له نێو جیهانێکی شپرزه‌دا.
ترادیسیۆنی پالتۆنی له‌گه‌ڵ ڕه‌وگه‌ی ستۆیکی و
دواتریش له‌گه‌ڵ ڕێبازی ئه‌پیکۆری دا لهوهدا ته‌با بوون ،که فه‌یله‌سوفانیان وه‌کو شاره‌زای لێکۆڵینه‌وه‌ی
ئاسوده‌ی ڕۆح پێناس ده‌کرد.
ئه‌گه‌ر ئێمه‌ش تاوه‌کو ئه‌مڕۆ ئه‌و هۆکارانه‌مان هه‌بن،
نێو بیرۆک‌ه نوێکانی په‌روه‌رده‌کردنه‌وه؛ ئه‌وان له‌دژی و سۆفیسته‌کان ده‌رکه‌وتن و بانگه‌وازیان دا بۆ Paideia
واته پهروهرده وه‌کو دروستکردنی
مرۆڤ بۆ جیهانێکی گه‌وره‌ی ئیمپه‌ریالی ئاشکرا
ئێم ه میتافیزیکی شۆپنهاوه‌رمان بۆ ئیراده‌ی کوێری جیهان، خه‌یاڵ و دیدگای نیتچه ،گه‌شه‌سه‌ندنی ماته‌ریالیستیانه‌ی سروشت و زانسته کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کان و دواجاریش تیۆریه نوێکانی پشێوی و کایۆسمان له‌به‌رچاودا ههیه. 139
یاخود شاردراوه ،ته‌نیا بریتی نیه له وته‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تی
ئامانجی ئه‌م مه‌شق‌ه زاراوه‌ی ڕامان Sophrosyne
فهلسهفه ده‌گووترێت وه‌کو پراکسیسێکی سیاسی.
گوزار‌ه التینیه‌که‌ی humanitasه .به‌وپێیه‌شی
بۆ فه‌لسه‌فاندن له ئه‌نتیک دا ،به‌ڵکو به پڕۆگرامی لهو چه‌مکه‌دا ئهوه ده‌خوێنرێته‌وه ،که‌وا له‌دایکبوونی
فهلسهفه به‌ندبوو به هاتنی فۆرمێکی
به‌توانا و
سه‌رکێشی جیهانیه‌وه .که ئه‌مڕۆ ئێمه پێیان ده‌ڵێین
هی کولتوری شار و ئیمپایره‌کان .ئه‌مه‌ش مرۆڤی ناچاری ڕاهێنه‌رێکی نوێ کرد به‌ره‌و ئاراسته‌ی شاری
باش و ده‌وڵه‌تی باش .به‌مپێی‌ه ده‌شێت بگووترێت،
که‌وا فه‌لسه‌فه‌ی کالسیکی بریتی بووه له وه‌رگرتنی ئیتیکیان‌ه و لۆگیکیانه‌ی ده‌سته‌بژێرێکی پیاوانی
گه‌نج -وه له‌هه‌ندێک دۆخی ناوازه‌شدا قبوڵکردنی
ژنانیش -بووه؛ ئه‌مه‌ش ده‌بوو له‌ژێر ڕێبه‌ری مامۆستایه‌کی پێشکه‌وتوودا به‌ره‌و ئه‌وێ ببرێت،
که نهخشه بنه‌ماڵه‌ی و خێزانی‌ه باوه‌که‌ی تێپه‌ڕێنێت
له‌پێناوی ده‌وڵه‌تێکی دوورتربین و دڵفراواوانتردا و بۆ‌به‌رژه‌وه‌ندی شارنشینی مرۆڤایه‌تی.
- Besonnenheitمان پێشکه‌ش ده‌کات ،که خوێندنگای فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌نتیک که پهروهرده -پایدیایه، که ڕێبه‌ریکردن بۆ نێوڕامانکردنی گه‌وره‌کان مانای
هیومانیتێت ده‌گه‌یه‌نێت ،ئه‌وا جۆرێک گواستنه‌و‌ه به‌ره‌و پێگه‌یاندنی مرۆڤی ڕۆحگه‌ور‌ه و شاری به‌رپا
ده‌کات.
ئه‌وه‌ش شتێکی بیرلێنه‌کراوه‌یه ،له‌ناو
به‌هاکانی پایدیا و هیومانیتاس دا ته‌نیا کاره‌کته‌ری ئیدیال‌ه ناسیاسیه‌کان ببینرێت .ئه‌وه‌شی که له‌الیه‌ن
داناکانه‌و‌ه هه‌موو مرۆڤه‌کان وه‌کو ناسیاو بناسرێن- ئه‌م ڕێچکه‌ی‌ه له‌ڕاستیدا ته‌نیا بریتی‌ه له سافیلکه‌یه‌کی هیومانیتاری ،که له به‌رفراوانکردنێکی زۆری ڕۆحی
خێزانه‌و‌ه له‌دایکبووه .بیرهێنانه‌وه‌یه‌کی زه‌ماوه‌ندی
فه‌رهه‌نگی گیمناسیالی ئه‌وروپی له‌نێوان 1789و 1945دا ده‌شێت ئهوه ڕوون بکاته‌وه ،که ته‌واوی
ده‌وڵه‌ت‌ه نه‌ته‌وه‌ی یه ئه‌وروپیه‌کان خۆیان ته‌رخان
ئاوه‌ها فهلسهفه هه‌ر له‌سه‌ره‌تاکه‌یه‌و‌ه بریتی بووه له
ده‌که‌ن بۆ بواری په‌روه‌رده‌کردنی مرۆڤانه .تاوه‌کو
ئه‌و خۆی وهک خوێندنگای پێکهات‌ه گه‌ردوونیه‌کان
چوارچێوه‌ی پرۆگرامه ئیمپه‌ریاله‌نه‌ته‌وه‌یه‌کانیانه‌وه.
ده‌ستپێکێکی حه‌تمی بۆناو گهوره،گه‌وره‌تر،گه‌وره‌ترین؛ ده‌نوێنێت ،فهلسهفه ئه‌وه‌مان فێرده‌کات که‌وا فره‌ی و
گه‌وره‌ی له‌نێو گشتێکی باش دا پێکه‌وه‌بیرلێبکه‌ینه‌وه، ئه‌و به‌ره‌و ژیانێکمان ده‌بات بکه‌وێت‌ه ژێر بارێکی
مۆرالی و ژیرانه‌ی به‌رزهه‌ڵکشاوه‌وه،ئه‌و جه‌غد لهو چانس‌ه دهکاتهوه که گێچه‌ڵ‌ه زۆربووه‌کانی جیهان و
ئه‌و زۆربه‌رزبوونه‌وه‌یه‌ی بااڵی یه‌زدان هاوشێوه بکات به کۆششێکی نه‌پساو‌ه له‌پێناوی به‌رفراوانکردنی
الوانیان بۆ ئه‌و ئه‌رکان‌ه بسازێنن که ده‌که‌ون‌ه ئاوا هه‌م فهلسهفه و هه‌م پهروهرده له‌سه‌رده‌می
ئه‌نتیکدا چاوی بڕی بووه سه‌ر تاک ،به‌اڵم سه‌ره‌تا
و به‌ر له‌هه‌رشت زرنگه‌ی هه‌موو << کارکردنێک له خود دا>> ده‌که‌وێت‌ه سه‌ر پته‌وکردنی تاکه‌کان بۆ
<<مرۆڤێتی ده‌وڵه‌ت>> .ئه‌وکاته‌شی که که‌لێنی نێوان ده‌سه‌اڵت و هۆش زۆر قووڵ بووه‌وه ،وهک
له سه‌رده‌می قه‌یسه‌ری ڕۆمیدا ،ئیتر فه‌لسه‌فاندن له
ده‌روون دا .ئه‌و بانگهێشتمان ده‌کات بۆ گواستنه‌و‌ه
ژێر وێنه سه‌ره‌کیه‌که‌ی ئه‌و حه‌کیم‌ه خۆبه‌خۆیه‌دا
ئه‌و ده‌یه‌وێت خوێندکاره‌کانی بکات‌ه دانیشتووی
فه‌لسه‌فه‌ی کالسیکی ئاگای خۆی خستبوو‌ه نێو ئه‌م
بۆ ناو نوێماڵێکی به‌توانا؛ بۆ نێو ماڵی بوون؛ ئه‌کرۆپۆلیسێکی لۆگیکی؛ ئه‌و پاڵهێزه‌شیان تێدا ده‌وروژێنێت ،که له‌هه‌موو جێ یه‌کدا هه‌ست
140
بکه‌ن له‌ماڵه‌وه‌دا بن .ترادیسیۆنی گریکی بۆ
گیرسایه‌وه ،که پشتی کردبووه ده‌سه‌اڵتی جیهان.
دیتنه‌وه ،ئه‌و ده‌توانێت گهردوونه په‌شێوه‌ک‌ه ڕێک بخاته‌وه ،کێ په‌شێوی وه‌کو ده‌مامکی گه‌ردوون ته‌ماشا
بکات ،دهبێته دانا .کێ قووڵ بڕوانێت‌ه ڕێکخستنه‌کانه‌وه،
ئهوه توانای هاتووچۆی له گشت شتێکدا ده‌ست
تێگه‌یه‌نراو ده‌بێت ،ئه‌گه‌ر بیربکه‌ینه‌و‌ه له‌وه‌ی ،که
نامۆ نیه ،له‌به‌ر ئهوهیه دانای خۆشویستن بریتی‌ه
تری نهدیوه جگه لهو دنیایه‌ی که ئازاره‌کانی جه‌نگ
فهلسهفه وهها به‌شێوه‌یه‌کی سه‌یر پرۆگراماتیکیان‌ه
به‌پێی زمانی مۆدێرن‌ه فه‌لسه‌فه‌ی کالسیکی وه‌کو
وه‌کو هاواڵتی جیهانی پێناس کردووه ،ئه‌وا فهلسهفه
ئه‌گه‌ریش بیه‌وێت په‌سنی خۆی بکات ،ئهمه سه‌ره‌تا
شێوه‌که‌ی بریتی بووه له بازاڕێکی چۆڵی خوداکان و
که شڵه‌ژاوی ئه‌و په‌یوه‌ندیه‌ی پێشتر دۆزراوه‌ته‌و‌ه
ده‌که‌وێت؛ چیتر هیچ شوێنێک له بوون دا بۆ ئه‌و له دانیشگایه‌ک بۆ توانای ئاواره‌بوون .به‌وپێیه‌ی
داناکانی وه‌کو گه‌ردوونگه‌ر ، Kosmopoltes
گفتی بۆ ئاگایه‌ک له‌سه‌ر گه‌ردوونێک داوه ،که به‌پێی نه‌ریته‌کان و بیروڕاکان -له‌هه‌مانکاتدا کوشتارگه‌یه‌ک
بووه که‌تێیدا بوارگه‌لێکی زۆری ده‌وڵه‌تی له‌پێناوی
بااڵده‌ستی دا شه‌ڕی کردووه .ئاگایه‌کی که‌میش دراوه به‌و بارودۆخه‌ی ،که‌وا پالتۆنی الو -که هه‌ڵبه‌ت ئه‌و
له‌ساڵی 427دا له‌دایکبووه ،که ته‌واو ده‌که‌وت‌ه کاتی
ئه‌و دانه‌ر‌ه له سااڵنی گه‌نجێتی خۆیدا چ دنیایه‌کی
وێرانی کرد بوو.
دیسیپلینی
خۆئاراسته‌کردن
پێناس
ده‌کرێت؛
و به‌ر له‌هه‌ر شت په‌یوه‌ست ده‌بێت به‌و گفته‌وه‌ی،
له‌ڕێی پاشه‌کشه‌یه‌کی ڕێکخراوه‌وه بۆ سه‌ر بناغه جێگیره‌کان ببه‌زێنێت -له‌زاراوه‌ناسی ئه‌مڕۆشدا قسه له‌باره‌ی که‌مکردنه‌وه‌ی ئاڵۆزکاریه‌کانه‌و‌ه ده‌کرێت.
فه‌یله‌سوف وه‌کو له‌ناوبه‌ری فره‌ی خراپ ڕووخساری
ئه‌و
نهێنیدۆزه‌ی
هه‌ڵگرتبوو،
که
هاوه‌اڵیه‌تی
جهنگه پێلۆپۆنیزیه‌کانه‌و‌ه ( ،)404-431دوورای‌ه
شاگرده‌کانی له هه‌رێمی هۆکار‌ه سه‌ره‌تایه‌کاندا ده‌کرد،
وته به‌ر و ئه‌و ته‌وژم‌ه ئیدیالیستیه‌ی زۆرجار ده‌که
ده‌که‌وت .دیاره هه‌موو هه‌ڵکشانێک بۆ باره‌گایه‌کی
سه‌یره‌که‌ی فه‌یله‌سوف له هه‌ڵکه‌وت‌ه ئه‌زمونگه‌ریه‌که‌و‌ه ڕه‌خن‌ه له ده‌رهێنانی له‌پێدراو‌ه ڕووته‌کانی ئاسانتر
له‌گه‌ڵ فه‌یله‌سوف دا جۆرێکی پێشکه‌وتووی په‌روه‌رده‌که‌ر دێت ه نێو نه‌خشه‌که‌وه ،که‌وای کرد، الوانی شار چیتر ته‌نیا له سه‌ر دیواری نه‌ریته‌کان گه‌شه‌نه‌که‌ن ،به‌ڵکو خۆیان به‌پێی فۆرمی بیرکردنه‌و ه و ده‌ستکردان ه و به‌پێوه‌ری گه‌ردوونی شێوه‌گیر بکه‌ن.
و له‌وێشه‌و‌ه ڕوانینێکی گه‌وره‌ی ڕازیکه‌ری ده‌ست بڵندتر داوای به‌های خۆی ده‌کات .ئه‌گه‌ر فه‌یله‌سوف گه‌ره‌کی بێت وه‌کو په‌روه‌رده‌که‌ری جۆرێکی نه‌بووی
مرۆڤێک که عه‌قل به‌ڕێوه‌ی به‌رێت ڕه‌فتار بکات ،ئه‌وا پێویست‌ه ئه‌و ماف‌ه بۆ خۆی ببات ،پێوه‌ری نوێ بۆ
گه‌وره‌بوون له ناو شاردا و له واڵت دا دابمه‌زرێنێت.
له‌ڕاستیشدا مانای گه‌وره‌بوون له گواستنه‌وه‌ی
کۆمه‌ڵگای بنه‌ماڵه‌ی یهوه به‌ره‌و شێوازی سیاسی و
ده‌وڵه‌تی به‌شێوه‌یه‌کی ڕادیکال خۆی گۆڕیوه.
ئه‌وه‌ی له ئه‌تینای سه‌ده‌ی .5و .4ی پێش زاین
بیویستبای‌ه گهوره ببێت ،ده‌بوو خۆی بۆئه‌و‌ه ئاماد‌ه
بکات ،که له مه‌ودایه‌کی که‌م ناسراوی مێژووی دا ده‌سه‌اڵت وه‌ربگرێت -یان به‌الیه‌نی که‌مه‌و‌ه په‌رۆشی
ده‌سه‌اڵت بکات به تایبه‌ت به‌خۆی .په‌روه‌رده‌که‌ر‌ه
فه‌لسه‌فیه‌کان وه‌کو فێرکاری گه‌وره‌بوون له‌نێو
هه‌لومه‌رجه‌کانی شار و واڵت دا بوون‌ه مامانی حاڵه‌ت‌ه پڕمه‌ترسیه‌کانی له‌دایکبوونی مرۆڤ‌ه
141
به‌هێزه‌کانی نێو دنیا گه‌وره‌کان .بۆئه‌وه‌شی له‌م
نرخێک بێت ده‌بێت یاداشتی بکه‌ین ،ئهوه به‌پێی
ئه‌وا ئه‌و هونه‌ر‌ه پێویست بوو که ده‌سه‌اڵت‌ه سه‌روه‌ر‌ه
کردووه؛ ئه‌وه‌شی ئێمه لێره‌دا به‌ته‌واوی فێری
هه‌ر له‌سه‌رده‌می کولتوره بنه‌ڕه‌تی‌ه هه‌ر‌ه دێرینه‌کانه‌و‌ه
بێکه‌ڵک<< .یادهێنانه‌وه>>ی زانینێکی پێشینه‌ی
گه‌وره‌یبوون دا بریتی بوون له مه‌سه‌له‌یه‌کی قبوڵکردنی
بکات‌ه
له‌دایکبوون‌ه به‌رزانه‌و‌ه زه‌به‌الحه‌کان نه‌یه‌ن‌ه دنیاوه، نوێکه له‌ڕێی تێڕامانێکی نوێوه هاوسه‌نگ بکاته‌وه. له‌دایکبوون‌ه
نه‌ریتیانه.
ڕه‌مزیه‌کان
پایدیای
له‌به‌رده‌م
مۆدێرنیش
ده‌روازه‌ی
به‌شێوه‌یه‌کی
خۆسه‌پێن خۆی گرێداوه‌ته‌و‌ه به‌و ترادیسیۆنه‌وه؛ ئه‌ولێره‌شدایه،هه‌روه‌ک دژیاره‌که‌ی ،له‌نێو نه‌وه‌کانی
عه‌رافگه‌رای دا ،به‌وپێیه‌ی که ئهمه به‌ته‌نیا پێناسه‌ی هونه‌رێکی چاره‌سه‌رکردنی دێرین ناکات ،به‌ڵکو
له‌هه‌مانکاتیشدا
ئه‌و
توانایه‌ش
له‌خۆده‌گرێت،
نهێنیه‌کانی ژیانی گه‌وره‌کان بۆ گه‌نجه‌کان بدرکێنێت.
پالتۆن ،له به‌ربوونه‌وه‌ماندا بۆ ئه‌م جیهانه له‌بیرمان
ئه‌زبه‌رکردنی ده‌بین ،بریتی‌ه له شتێکی شێواو و
یاخود پوخت ده‌بێت له داهاتوودا کولتوری یاده‌وه‌ری
میتۆلۆگی و ڕاپسۆدی rhapsodisch
شتێکی زیاده :واته ئاوا شۆڕشی زانین له‌ڕێی پێشینه‌ییه‌و‌ه Apriori
خۆی ده‌سه‌پێنێت.
ده‌کرێت ڕێکار‌ه پالتۆنیه‌ک‌ه به بڕێک ئازادیه‌و‌ه به شیکاری ده‌روونی به‌راورد بکرێت ،به‌تایبه‌ت لهوهدا که ئێمه دیمه‌ن‌ه سه‌ره‌تای‌ه ئافه‌رۆزکراوه‌که‌مان
نه‌یه‌ته‌و‌ه یاد ،به‌ڵکو وێنه دێرینه ته‌ڵخه‌ک‌ه و جه‌وهه‌ر‌ه
ماتماتیکی‌ه تاریکه‌که‌مان بێته‌و‌ه بیر .شایه‌نی ئهوهیه
له‌ناو ئه‌و شارانه‌ی به‌ڕووی جیهان دا کراونه‌ته‌و‌ه
ئه‌مه‌ش به پرسیار بمێنێته‌وه ،داخۆ ئه‌و جۆر‌ه
ته‌نیا به ته‌کنیک‌ه عه‌رافیه‌کان بزانرێن؛ چونکه ئه‌و
له‌هه‌موو بارێکدا به‌الی پالتۆنه‌و‌ه بیرکردنهوه له‌نێو
ئهوه بووه‌ت‌ه شتێکی نه‌شیاو ،که ئه‌رک‌ه سه‌ره‌تایه‌کان
یادکردنه‌وان‌ه ده‌توانن به‌ره‌و ڕوونی ته‌واومان به‌رن.
شاره‌ی حه‌ز به شه‌ڕی دیموکراسی ده‌کات چیتر شت‌ه
هه‌لومه‌رج‌ه مرۆیه‌کاندا واته :چیتر ڕوونی و بێگه‌ردی‌ه
سۆکرات و پالتۆن چیتر ناشێت ته‌نیا ئه‌و که‌س‌ه به
مرۆگه‌ل تاوه‌کو لهو جه‌سته‌یه‌دا بن ئه‌وه‌یان پێ
هۆز که‌وتبوون‌ه ژێر کاریگه‌ریه‌وه .شێوه‌ژیانی
جیاوازیه‌کان دا :واته که زۆربه‌یان که به‌شێوه‌یه‌کی
نه‌زانراو و نادیاره‌که‌ی ب ۆ جیاناکرێته‌وه .به‌پێی گهوره دابنرێت ،که بۆچوونه‌کان و خوداوه‌نده‌کانی شاری داوای جۆرێکی نوێی گه‌وره‌بووی ده‌کات،
ته‌واوه‌که‌ی ئاسمان دابه‌ش مه‌که.
ده‌کرێت ،باجی خۆیان بده‌ن له جیاکردنه‌وه‌ی هه‌موو ناڕوون ئهوه ده‌زانن ،که‌وا ئه‌وان ده‌ناڵێنن به‌ده‌ست
که زۆر خۆی له خوداوه‌نده‌کان نزیک ناخاته‌و‌ه
دابچڕانی نێوان ڕوونیه‌که‌ی ئه‌وێی سه‌ره‌و‌ه و دیتن‌ه
ژیری ده‌ده‌ن ،که له‌ترادیسیۆن و دووباره‌بوونه‌وه‌و‌ه
ئێمه مه‌حکومین به‌وه‌ی ،له هه‌موو شتێکدا ده‌بێت
ئێستا چیتر وه‌حی و به‌ڵگه‌کان له‌ڕێی مه‌ستبوونه‌و‌ه
فهلسهفه ههمیشه بریتی بووه له ئیشکردن بۆ
هه‌قیقه‌ت خۆیشی فێری نووسین بووه؛ زنجیره‌ی
ئه‌وه‌ش شتێکی لۆگیکی بوو ،که گوتاری فه‌لسه‌فی
له‌هه‌مانکاتدا ئه‌مه‌ش واته :ئه‌وان هانی فۆرمێکیدهگۆڕێت بۆسه‌ر لێکۆڵینه‌و‌ه و << بیرهێنانه‌وه>>.
دروست نابن ،به‌ڵکو له‌ڕێی ده‌ره‌نجامه‌کانه‌وه: ڕسته‌کان به‌ره‌و ئه‌و ده‌ڕۆن .له‌به‌رئه‌مه‌ی‌ه له‌ڕێبازی پالتۆن دا مانای یاده‌وه‌ری به‌شێوه‌یه‌کی
142
ڕادیکال ده‌گۆڕدرێت :ئه‌وه‌ی ئێمه به‌هه‌ر
ته‌ڵخه‌که‌ی ئێره‌ی خوارهوه.
سه‌ربارێکی زیاده بخه‌ین‌ه سه‌ر تاریکی .لێره‌وه‌ی‌ه
ڕۆشنکردنه‌وه‌ی بوولێڵێک ،تا ئاوه‌دانمان بکاته‌وه.
ده‌ستیکرد به به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی بۆچوون و ئهفسانه
بۆماوه‌کان؛ وه له‌بری سڕکردن به خۆشی چیرۆک‌ه
خورافیه‌کان و به‌جۆشی داستان‌ه فۆلکلۆریه‌کان،
143
1 سڵۆتێردایکPetr Slotredijk
فهلسهفه کۆششی کرد بۆ دۆخی ئاگای یه‌کی <<
پێوانه‌یه‌ی که چۆن ئه‌وان خوێندکاره‌کانیان خستبوو‌ه
ئیشکردنی فه‌لسه‌فاندنی ڕه‌سه‌ن داده‌نرێت؛ هه‌ڵبه‌ت
به‌ئه‌فسوونکردنه‌وه‌یان له‌ڕێی گشتێکی زیندووه‌و‌ه
ڕه‌خن‌ه گرانه>> ،که وا ماوه‌ی چه‌ند ساڵێک‌ه به که‌شی
پله‌یه‌کی به‌رزی << چاکه>>وه ،له‌هه‌مانکاتدا دووباره
پالتۆنیزم به ڕێبازه‌که‌ی خۆی له‌باره‌ی هه‌وه‌س‌ه
خستبوو‌ه گه‌ڕ.
مه‌ستبوون‌ه ئاگامه‌نده‌که‌یه‌و‌ه نێوبژیوانیه‌کی ڕه‌خنه‌ی
شکستی هێنا ،تاڕاده‌یه‌ک به‌پێی ئه‌و سه‌رنجه‌ی ،که‌وا
جوانه‌کانه‌و‌ه و له‌باره‌ی -sobria ebriatas
له‌گه‌ڵ حه‌ماس و جۆش دا گرێداوه ،دیاره ئیمتیازێکی وهها ده‌شێت به‌الی خوێندنگا وشکه‌کانی دوواتره‌وه ببێت‌ه شتێکی سه‌یر .کاتێکیش که ڕۆشنگه‌ری ڕوویدا،
ئه‌وا فهلسهفه ،جگه له‌وه‌ی دانراو‌ه ڕۆحیه‌کانی
ئاین‌ه کۆنه‌کان و مێژووی پوختی خوداکانی له
ئه‌فسوونخست شتێکی تری نه‌کرد .به‌اڵم دیاره به‌و
بیرهێنانه‌وه‌یه‌کی زه‌ماوه‌ندی فه‌رهه‌نگی گیمناسیالی ئه‌وروپی له‌نێوان 1789و 1945 دا ده‌شێت ئه‌و ه ڕوون بکاته‌وه ،که ته‌واوی ده‌وڵه‌ت ه نه‌ته‌وه‌ی ی ه ئه‌وروپیه‌کان خۆیان ته‌رخان ده‌که‌ن بۆ بواری په‌روه‌رده‌کردنی مرۆڤانه. تاوه‌کو الوانیان بۆ ئه‌و ئه‌رکان ه بسازێنن ک ه ده‌که‌ون ه چوارچێوه‌ی پرۆگرامه ئیمپه‌ریاله نه‌ته‌وه‌یه‌کانیانه‌وه.
144
ته‌نیاش له‌وجێیه‌دا که ئه‌م به‌ئه‌فسسونکردن‌ه به‌رز‌ه ئه‌رگومێنتسازی پتر گرفت چێ ده‌کات وهک له‌وه‌ی
چاره‌ی بکات ،له‌وێدا گومان و بێالیه‌نیه‌کی ڕاڤه‌کاران‌ه
دروست بوو ،ئینجا تیشکدانه‌وه به‌رده‌وامه‌ک‌ه توانی ببێت‌ه نیشانه‌یه‌کی شێواندنی شیزۆفرینی ،ئه‌مه‌ش
له‌بری تیشکدانه‌وه‌کانی (ڕاستی ،چاکه ،جوانی) که‌چی له هه‌مووالیه‌ک به‌ها خۆڵه‌مێشی‌ه شێواوه‌کان
ده‌بینن .له‌ڕاستیشدا
فه‌لسه‌فه‌ی
دره‌نگوه‌ختی
کالسیک ئه‌رگومێنته‌کانی گه‌یاندووت‌ه وه‌ڕسیه‌کانی خۆی ،ئاله‌مه‌دای‌ه که ئه‌کادیمایه‌تی کۆن له‌گه‌ڵ هی
هاوچه‌رخدا خزمایه‌تیان ههیه. په‌روه‌رده‌کردنی
فه‌لسه‌فی
له‌سه‌رده‌می
زووی
گه‌شبینیانه‌ی خۆیدا مانایه‌کی که‌متری نهبووه له ده‌روونگۆڕین یاخود هۆشگۆڕینی تاکه‌کان ،بگر‌ه ئه‌و خۆی بۆ ئه‌م ئامانج‌ه ته‌رخان کرد بوو :له مناڵ‌ه
شێواوه‌کانی شار ،هاوشاری جیهانی گهوره بکات، وه له‌به‌ربه‌ر‌ه نێوخۆیه‌کان ،مرۆڤشاری ژیاری و ،لهو
سه‌رمه‌ستانه‌ی ڕاده‌رده‌بڕن ،زانیندۆستی هێور و ،له کۆیل‌ه په‌رێشانه‌کانی ئه‌وین و ئازاره‌وه ،سه‌روه‌ر‌ه
شادمانه‌کان دروست بکات.
له‌ده‌ستپێکی پێداگۆکی ئه‌وروپیدا ،سه‌رده‌مێک هه‌بوو، که تێیدا وشه‌ی خوێندنگا به‌ته‌واوه‌تی مانای خانه‌دانی
و نه‌جیبزاده‌ی ده‌گه‌یاند .ده‌سته‌واژ‌ه مۆدێرنه‌که‌ی (په‌روه‌رده‌کردن) چ شتێکی تازه‌تر لهو خواسته‌ی
پرۆژه فه‌لسه‌فی‌ه دێرینه‌ک‌ه نادات بهدهستهوه ،تاوه‌کو
ئه‌و مانای ده‌زگایه‌کی کۆلیژی مۆن و گوتارێکی
بێکه‌ناری کولتوری بنه‌وه‌ی وه‌رزشوان‌ه ئیره‌داره‌کانی وه بگه‌یه‌نێت .ئه‌مڕۆ خه‌ڵکانێکی که‌م بیرکردنه
هه‌ن هه‌ندگیری پرۆژه پالتۆنیه‌که‌یان بێته‌و‌ه بیر،
له هه‌موو ئهوانه.
که ده‌ڵێت :با له خوێندنگاو‌ه ده‌ست بکرێت به
به‌پێی سوکراتیش هه‌موو فه‌یله‌سوفێک ده‌بێت نوێ
به‌هۆی کۆششه‌باشه‌کانی مێژوونووسانی بیره‌وه‌وه،
میدیای کولتوری نووسین و ڕه‌وانبێژی شاریانه.
پێناسه‌کردنه‌وه‌ی نوێی مانای مرۆڤبوون.
بێت ،به‌وپێیه‌ی ئه‌وان خۆیان گۆڕیوه بۆ شۆڕشێکی
وهک پاول ڕابینۆڤ و پیه‌ر هادۆت ،بوو ،که
به‌مه‌ش ئه‌وان وه‌کو بریکاری گۆڕانکاریه‌کی بناغه‌ی
مه‌عریفیه‌که‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌نتیک دا ناڕه‌زایان ده‌ربڕی
دا .ئه‌وان به ده‌نگ ئه‌وه‌و‌ه ده‌چن ،که‌وا له داهاتوودا
ئه‌وان له‌دژی ئه‌و ژیریه‌ی مۆدێرن‌ه و به‌دحاڵیبوون‌ه
کاریگه‌ریان ده‌بێت له نێو په‌یوه‌ندی‌ه دێرینه‌کانی زانین
بوو ،تاوه‌کو له بری ئهوه بیر له پاتۆس‌ه کۆڵنه‌ده‌ر‌ه
هه‌موو بیرمه‌ندێک ده‌بێت ببێت‌ه نووسه‌ره‌وه‌ی
فه‌لسه‌فه‌یه‌ک ،گه‌ر نه‌بووبێت‌ه مه‌شق ( ( askesisو
ده‌روون واته -ئۆنتۆلۆگی ،تیۆلۆگی ،پسایکۆلۆگی-
خۆپه‌روه‌رده‌کراوه‌که‌ی بکهنهوه.
زانینه‌کانی خۆی .وته‌کانی وهک بوون ،یه‌زدان و
کاریگه‌ری خۆی نه‌بوو بێت ،ئه‌وا به‌الی ڕه‌دووکه‌توو‌ه
ده‌چن‌ه
گومان ده‌مایه‌وه .ئه‌گه‌ر دیۆگنۆسی سینۆپێ ئه‌وه‌ی
وننووسینه‌و ه((ئۆنتۆگرافی))،یه‌زداننووسینه‌و ه((ت
ئه‌نتیکه‌کانیه‌وه ،وه‌کو ژێده‌رێکی زانین به مایه‌ی کردبێت ،که ئه‌لێکسانده‌ری مه‌زنی له‌به‌رخۆره‌که‌ی
ده‌رکردبێت ،ئهوه به‌م‌ه خۆی گه‌یاندووه‌ت‌ه ئامانجی مه‌شقکردن .به‌م مانای‌ه پانتۆمیم‌ه حه‌کیمه‌کانی کینیزم هاوتای حه‌زله‌قسه‌که‌ره‌کانی پالتۆنیزم بوون .نیوه‌ی
هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ،که مانای ده‌سته‌واژه‌ی << تیۆریه نه‌نووسراوه‌که>> ده‌گه‌یه‌نێت ،ئهوه هی کابرای سینۆپێ یه.
نێو
دێڕه‌کانی
ده‌ق‌ه
به‌رده‌وامه‌کانی
په‌خشاننووسینه‌وه و ئیدی ئێستا خۆیان وه‌کو بو یۆگرافی))و ده‌رووننووسینه‌و‌ه ((پسایکۆگرافی)) ده‌رده‌خه‌ن .دێڕه‌کانی نووسینی فه‌لسه‌فی بریتین له ڕێگا نهێنیه‌کان به‌ره‌و هه‌قیقه‌ت ،بریتین له ڕێگای
خێرای داتاکان Datenhighwayی سه‌رده‌می ئه‌نتیک به‌ره‌و زانیاریه ڕه‌هاکان .بگر‌ه دواتر دێڕه‌کان
ده‌بن‌ه شتگه‌لێکی زیاتریش << ،ڕێگاکان>> زۆربه‌ی جار ،هێند‌ه به دوودڵیه‌و‌ه خۆیان بۆ دوورایه‌کان
به‌بێ هیچ گومانێکیش ،فهلسهفه له سوکرات و پالتۆن
درێژده‌که‌نه‌وه ،که ڕێگای گومانکردن لهوهدا په‌یدا
نوێکانیش به‌م‌ه پشتئه‌ستوور ده‌بن له دژی نه‌ریت‌ه
له‌کاتی ژیانیاندا به‌ڕاستی زانینیان به‌ده‌ستهێناوه،
هێوری و ئارامی هێشتا بریتی‌ه له تازه‌ترین دۆخ و نا
سه‌یره‌کان له کۆتایدا ته‌نیا کتێبخانه‌یه‌کیان هه‌بێت
به‌دوواو‌ه له‌سه‌ر ئه‌و نائومێدی‌ه وه‌ستاوه .خوێندنگا
دێرینه‌کانی ژیانی نیوه‌ئاگا.
ده‌که‌ن ،داخۆ دۆستانی دانای(( دۆستانی حیکمه‌ت)) وه ئایا ناکرێت ئهوه بێت ،که‌وا به‌ڵگه‌هێنه‌ره‌و‌ه
شیمانه‌کراوترینیان ،هێشتا مه‌ستی‌ه کۆگه‌لی‌ه کۆنه‌ک‌ه
نه‌ک ڕۆشنکه‌ره‌وه‌یه‌ک؟
ئه‌تینا نه‌ک هه‌ر هاوکار‌ه دێرینه‌کانیان ،فاڵگره‌وه‌‌کان
ههمیشه وه‌هابوو‌ه که پێشڕه‌وی بکات و جۆرێکی
ده‌سه‌اڵتی خۆی بزرنه‌کردووه ،له‌ڕاستیدا فه‌یله‌سوفانی
و ئیاترۆمانته‌کان( پزیشکانی چاره‌سه‌ردۆز) و، پێشبینکه‌ر‌ه چاره‌سه‌رکه‌ره‌کانیان له پشته‌و‌ه بوو،
به‌ڵکو هه‌روه‌ها ڕاپسۆده‌کان و تیۆلۆگ‌ه شاعیره‌کانی ڕێبازی دیۆنیزیۆسیش.
ئه‌رکی مێژووییانه‌ی فهلسهفه بریتی بوو له خۆدابڕان
فیلۆسۆف وه‌کو دانه‌ری ئه‌م ڕێگا درێژ و دژواره،
نوێی ئه‌وتۆریتێت به‌رپا بکات .دانانی نووسینه‌که، بناغه‌که‌ی
نووسینه‌که.
بریتی‌ه
له
ده‌سه‌اڵتی
ده‌روونیانه‌ی
با‌نگه‌شه به‌دناوه‌که‌ی پالتۆن له دژی شاعیران
گه‌واهی قێز لێهاتنه‌وه‌یه‌کی زڕ نیه له دژی
145
وشه جوانه‌کان ،به‌ڵکو ئهوه ده‌ربڕینی نه‌یارێکی
قه‌به‌ی فه‌لسه‌فه‌ی کالسیکی نێوان پالتۆن و هوسێرل
میدیای خۆسه‌پێنه‌ر‌ه له نێوان ئه‌و وته نوێ دانراو‌ه
له‌به‌ره‌نجامێکی توندی کولتوری نووسین دا .که
وه له‌نێوان راپسۆدیک‌ه کارلێکه‌ر حه‌په‌سێنهێنه‌ر‌ه
له‌م ڕۆژگاره‌داـ به‌ده‌م ئاوابوونی شۆڕشێکی نوێی
بیرتیژانه‌ی له‌سه‌ر یه‌زدان ،ده‌روون وه جیهان دراوه
کۆنه‌کان و شانۆتیۆلۆگی‌ه مه‌ستکه‌ر و ڕاته‌کێنه‌ره‌کان دا.
یه‌کێک له‌هۆکاره‌کا‌ن ده‌که‌وێت‌ه ناو ئه‌مه‌وه ،بۆچی
میدیاییه‌وه‌ـ خوێندنهوه نوێکانی میراتی فه‌لسه‌فیمان
گفتی به پیتبوون ده‌دات.
له‌هه‌مانکاتدا پالتۆن خۆی کردووه به ئامراز و
جیهانی مۆدێرن به‌پێی تێگه‌یشتنی خۆی ئه‌زموونێکی
ڕاگه‌یاند :من یه‌زدانێکی بێوێنه‌م ،تۆ نابێت چ
ئه‌مه‌ش ته‌نیا به‌و‌ه شیاو بوو بێت ،چونکه چه‌سپاندنی
میدیۆمی خودای فه‌یله‌سوفان ،که ئه‌م فه‌رمایشته‌ی خوداوه‌ندێکی شیعری و ڕۆحی ترت له‌پاڵ مندا هه‌بێت.
دژه‌پالتۆنی سه‌راپاگیری به‌رپاکردووه .وادیار‌ه
زانین و کردار(ڕه‌فتار) له‌نێو بیرۆکه‌ی << ئه‌وروپای کۆن>> دا توانی چاکه‌یه‌کی هه‌ره‌بااڵ بسه‌پێنێت.
ئێستا چیتر ده‌نگ و بڕگه‌ی موزیکی ڕاسته‌قین‌ه
پراگماتیزمی ته‌کنه‌لۆژی باوی سه‌رده‌می نوێ ته‌نیا
و بیرۆکه‌ئارای دیاله‌کتیکیانه.
ئه‌وه‌ی کۆسپ‌ه میتافیزیکیه‌کان ،که ئه‌زمووناندنێکی
دروست ناکه‌ن ،به‌ڵکو ئارگومێنتی په‌خشاننووسین
ئه‌وکات‌ه ڕێگای خاڵی خۆی به‌ده‌ستهێنا ،که دوای
به‌مجۆر‌ه کاره‌که‌ی پالتۆن نه‌ک هه‌ر نیشانه‌یه‌ک‌ه له‌سه‌ر
فیزیکی و مۆرالی بێسنووریان له‌سه‌ر ڕێ دانابوو،
دا ،به‌ڵکو ده‌شکه‌وێت‌ه سه‌ر سنووری نێوان میراتیه
له‌کارخران .له‌م دیتنه‌دا ئهوه تێده‌گه‌ین ،بۆچی له‌ناو
نوێکه‌ی زانینی نووسینی کۆمیونیکاتیڤیشه‌وه.
زاڵه.
گواستنه‌وه‌ی سه‌رده‌م له‌نێوان زاره‌کی و نووسین
راپسۆدی‌ه مویزیکی‌ه کۆنه‌که‌ی زانین و داهێنان‌ه
خران‌ه الوه یان به‌الیه‌نی که‌مه‌و‌ه بێهێزکران و مۆدێرنیتێت دا له‌کۆسپخستنی پاشمیتافیزیکیان‌ه
ئهوه ئه‌فسوونی ده‌ق‌ه پالتۆنیه‌کانه‌ــ جیاواز له وتار‌ه
له‌مه‌شدا
ــ واده‌که‌ن ،که‌ئه‌و به‌دڵنیایه‌و‌ه له نزیک شێوازی
ڕزگاربوون له بناغه میتافیزیکیه‌کان ـ باشتر‌ه بڵێم
ئه‌رستۆتێلیه‌کان و ته‌واوی ئه‌ده‌بیاتی تری ئه‌کادیمی
به‌شێوه‌یه‌کی
دووفاقیان‌ه
ڕزگاربوون
چنراو‌ه به له‌قاندنه‌و‌ه .واته به‌رئه‌نجامه‌کانی
قسه‌کردنی گۆرانیبێژ‌ه حه‌کیمه‌کان و دراماتورگ‌ه
له‌به‌ریه‌کهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ـ وه‌همی بناغه ـ نوسخه‌ی
ده‌نگی فهلسهفه له‌سه‌ر ئه‌تروحه‌ی نووسین و
به پرۆژه‌کردنێکی بیسنوور له‌ڕێی ئاشکرا کردنی
دهمێنێتهوه ،تاوه‌کو له سه‌رده‌می نوێ داــ دوای
ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆش الی ژماره‌یه‌کی زۆری هاوچه‌رخه‌کاندا
چاکه‌کانه‌وه ده‌ربکه‌وێت.
په‌خشان بۆ پتر له دووهه‌زار ساڵ به چه‌سپاوی هه‌ندێک ده‌ستپێشخه‌ری له‌نێو فه‌لسه‌فه‌ی ڕێنیسانس
دا ،به‌دیاریکراوی الی برونۆـ وه دانه‌رانی وهک نۆڤالیس ،نیتچه ،ڤالێری ،سارته‌ر ده‌ڕوات به‌ره‌و
نزیکخستنه‌وه‌یه‌کی نوێ ی نێوان په‌خشانی شیعری و
146
په‌خشانی
به‌ڵگه‌ئارایدا
.Diskursiv
ئه‌وه‌شی به ته‌واوی ده‌بینرێت بریتی‌ه له
دووه‌می کتێبه‌که‌ی ده‌رکرد ،که‌وا سه‌رپشککردنی
نه‌بوونی بناغه‌یه‌کی نێوه‌کیه‌و‌ه هه‌قه‌که‌ی ده‌درێت.
نیگه‌رانیه‌کی قووڵڕۆنیشتوو له‌نێو مۆدێرنیتێت
دا هه‌بێت ،ئه‌وا بێ هیچ گومانێک ئهمه په‌یوه‌ندی
ههیه به ئه‌زموون‌ه دووفاقیه‌که‌ی گه‌شه‌کردنی نه‌گۆڕی ده‌سه‌اڵت و چه‌کدارکردن‌ه نه‌بڕاوه‌که‌یه‌وه .له‌کوێشدا
دووفاقێتی زاڵ بێت ،له‌وێدا هاوسه‌نگی پۆزه‌تیڤ
گران ده‌که‌وێته‌وه .به‌رده‌وام مرۆڤی زیاتر به‌هۆکاری
پته‌وتره‌و‌ه گومان لهوهدا ده‌که‌ن ،که‌وا شاره‌زای
هۆشیاری دابڕان‌ه هه‌نووکه‌یه‌کانی نێو په‌یوه‌ندیه‌کانی
بردنه‌و‌ه ده‌خاته‌ڕوو ،له‌م نێوه‌نده‌شدا به‌ڵگه‌ک‌ه بریتی‌ه
گواستنه‌و‌ه له جیهاندا ههیه .زۆر ئاماژه قسه بۆ
ئه‌گه‌ر بشمانه‌وێت ناوێک لهو ڕێسای‌ه بنێین که زاڵه
فۆرمی جیهان دا گوزه‌ر ده‌که‌ن ،که له قوواڵی دا و
ئهوه ئاشکرا بکرێت ،که بۆچی مۆدێرنه‌کردن
له‌هه‌موو ئه‌وه‌ی که به‌ر له 2500ساڵ به‌ره‌نگاری
جیهان له نوێکات دا خۆی وهک گه‌مه‌یه‌کی گلۆبالی
له هه‌ڵئاوسانی مه‌ترسیه‌کان و له‌کیسدانه‌کان.
به‌سه‌ر ئیکۆلۆگیای ڕۆحی سه‌رده‌م دا ،ئه‌وا ده‌بێت
له‌گه‌ڵ خۆیدا پێشکه‌وتنێک له نێو هۆشیاربوون به
بێبناغه‌ییه‌ک ده‌هێنێت که خۆلێ الدانی نیه.
ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ش خۆی بۆ هه‌موو بکه‌ره‌کان و
ته‌ماشاوانه‌کانی گه‌مه‌ی مۆدێرن‌ه به‌ته‌واوی ڕوون بکاته‌وه ،ئه‌وا ئه‌وه‌شیان بۆ دهبێته شتێکی
به‌ڵگه‌نه‌ویسته ،که‌وا بۆچی ئه‌م ڕه‌وت‌ه خۆی له‌ڕێی هه‌ڵهاتن به‌ره‌و بناغه کۆنه‌کانه‌و‌ه ناگه‌ڕێنێته‌وه. ئه‌و بناغه‌خوازیه‌ی ئه‌مڕۆ له‌هه‌موو دنیادا له‌ڕێی
به‌دگومانیه‌و‌ه
له‌دژی
مۆدێرنیتێت
په‌یدابووه،
زانین و ئاڵوگۆڕکاری لهو شارستانیه‌ی زانیاری ئهوه ده‌که‌ن ،که‌وا نه‌وه‌کانی ئێستا به‌نێو دابڕانێکی له ده‌ره‌نجامی خۆیدا به‌الیه‌نی که‌مه‌و‌ه ئاشکراتر‌ه
فه‌لسه‌فه‌ی کالسیکی بووه‌وه .ئاوه‌ها لێکۆڵینه‌وه‌ی هه‌ر
کتێبێکی کۆن ده‌شێت ئیلهام ببه‌خشێت به تێگه‌یشتنی هه‌نووکه.
ئێمه ئه‌مڕۆ چ زانینی باشترمان ده‌ست ناکه‌وێت ،ئه‌گه‌ر
به‌شدارنه‌بین لهو سه‌رکێشیانه‌ی له پێداچوونه‌وه‌مان
به مێژووی خۆماندا ڕووبه‌ڕوومان دهبنهوه .حاڵه‌تی کۆکردنه‌وه‌یه‌کی نوێی عه‌قل خوێندنگا کۆنه‌کانی
زانینی فه‌لسه‌فیش سه‌رله‌نوێ به زانیاری نوێ زاخاو
دهکاتهوه.
ته‌نیا ده‌توانێت کۆمه‌ک دروستکردن بگه‌یه‌نێت به
خوێندنه‌وه‌ی دووباره‌ی پالتۆن :ده‌شێت مانای ئهوه
ده‌رکه‌وتن دروست ده‌کات به‌بێ هیچ زانینێکی تر؛ ئه‌و
پالتۆن ،کاربکه‌ین له به‌هه‌نووکه‌یکردنه‌وه‌ی عه‌قلمان.
بێکۆمه‌که‌کان و به‌س؛ بناغه‌خوازی ته‌نیا دڵنیای تا بینین بڕبکات له‌ڕێی ئه‌فیونی دڵنیای‌ه ساخته‌که‌وه
کۆمه‌ڵگا ده‌رده‌داره‌ک‌ه ده‌خات‌ه وێرانه‌وه .له‌دژی ئه‌و
ههوڵه بناغه‌خوازی‌ه ئهوه پێشنیار ده‌که‌ین که کتێبی زانینی فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌وروپی وه‌کو دژه‌ژه‌هرێک،
سه‌رله‌نوێ بکرێتهوه و شوێن دێڕه‌کان و ڕێگه‌کانی بیری کالسیکی بکه‌وینه‌و‌ه ــ تاهێنده‌ی کورتی ژیان
ڕێگه‌ی ئه‌وه‌مان پێ ده‌دات ،بوێرین ئه‌و کۆششه دووباره بکه‌ینه‌وه.
دروشمی << دووباره بیرکردنهوه>> داوای خوێندنه‌وه‌ی نوێ ،ده‌کات‌ه پێشمه‌رجێک بۆخۆی.
بێت ،به‌رخورد لهوهدا بکه‌ین ،له‌گه‌ڵ پالتۆن دا و له‌دژی
سه‌رچاوه
Philosophische Temperament: Von Platon bis Foucault, Diederichs 2009
تێبینی:ئه‌م نووسین‌ه به‌شێک‌ه له کتێبی (( ڕه‌وش‌ه
فه‌لسه‌فیه‌کان ،له پالتۆن تاوه‌کو فۆکۆ .نووسینی پیته‌ر سلۆته‌ردایک)) ..بەکر عەلی
وه هه‌موو خوێندنهوه نوێیه به‌پیته‌کان سوود لهو
گۆشه‌شکاندن و ئاسۆ وه‌النانه‌و‌ه وه‌رده‌گرن ،که
ده‌که‌وێت‌ه نێو دووباره ته‌ماشکردنه‌وه‌مان بۆ ئه‌و میراتیه ،به‌وپێیه‌ی ئێمه بریتین له هاوچه‌رخێکی
147
شاراوه‌ی تیدا ده‌بینی .هێرمان شمیتس وهها ده‌ستنیشانی کرد که به هاتنی فهلسهفه ڕۆڵی ڕابه‌ریکردنی له گه‌شه‌پێدانی جۆرێک عه‌قلی ده‌سه‌اڵت ئاراسته‌پێکردندا وه‌رگرتووه،
که‌له‌سه‌ر ڕووتکردنه‌وه‌یه‌کی ههڵه ،له‌سه‌ر دوالیزمێکی ئاراست‌ه هه‌ڵه‌دا و هه‌روه‌هاش له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتێکی نادادوه‌رانه‌ی سروشتی جهسته ،هه‌ست وه خودگه‌رایی دامهزراوه؛ ڕه‌خنه‌ی مێگه‌رایی سه‌رکۆنه‌ی زۆرینه‌ی فه‌یله‌سوفانی وه‌کو بریکاری دروستکردنی وه‌همی ده‌سه‌اڵتی پیاوساالری کردووه .الی
ئۆتۆ ڕانک ،پیته‌ر سلۆته‌ردایک و ئه‌وانیتر ئه‌و ڕێچکان‌ه هه‌ن
که ڕه‌خن‌ه له فه‌لسه‌فه‌ی کالسیک ده‌گرن به‌وه‌ی ئامرازێک بووه
بۆ له‌یادکردنی له‌دایکبوون ،که خۆی له جێگره‌وه‌یه‌کی پاڵه‌وانی، ته‌کنیکی وه هه‌ڕه‌مه‌کی ئیدیالیدا ده‌چه‌سپێنێت .هه‌موو ئه‌م
ڕاڤان‌ه لهوهدا هاوبه‌شن ،که‌وا ئه‌وان فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌وروپی ده‌خه‌ن‌ه نێو ڕه‌خنه‌یه‌کی به‌رفراوان له شێوه ڕووخێنه‌ره‌کانی عه‌قالنیه‌ت.
.3
Marsillio Ficino, Über die Liebe
.4
سلۆته‌ردایک لێره‌دا مه‌به‌ستی له‌وه‌یه ،پالتۆن وهک
.oder Platos Gastmahl, Hamburg 1984,S.11 تاک‌ه ژێده‌ر بۆ هه‌موو فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌وروپی توانای ههبووه بزێت
و وه‌چه‌بخاته‌وه. .5
A. Harnak, Dogmengeschichte,
.6
Ioan
.Tübengen 1991 S.63
پەراوێزەکان .1
Fr.Nietzsche, Sämtliche Werke. 1
Kritische Studienausgabe Bd.4, München
.1980, S.577
Jenseits
Couliano,
P.
dieser Welt. Außerweltliche Reisen von Gilgamesch bis Albert Einstein, München
.1995, Kap. 10. Die platonische Raumfähre .7
P.Sloterdijk, Im Selben Boot.
Frankfurt
Hyperpolitik.
کانت و مارکس و فۆیه‌رباخ ،که‌وا مێژووی میتافیزیکی
.8
Werner Jaeger, Paideia. Die
نیوه‌ڕاستییه‌ک بخوێنرێته‌وه ،ئه‌وا له سه‌ده‌ی 20دا له‌نێو
.Berlin 1989
هایدێگه‌ر پێیوابوو ،له‌نێو مێژووی میتافیزیکی ئه‌وروپی و
له پێناوی ده‌سه‌اڵت دا ،به‌اڵم ئه‌م جهنگه یه‌ک وانه‌ی به
<<بوونله‌یادکردن>> ناسراوه .ئه‌دۆرنۆ کاروانی
ده‌شێت هه‌ردووال بدۆڕێن .ئاماژه‌دانی سلۆته‌ردایک به‌م جهنگه
.2
2ئه‌م گومانه‌ی نیتچه وروژاندی و پێشتریش
.1993.S.26-29
über
Versuch
ئه‌وروپی وه‌کو مێژووی سه‌رکه‌وتنی ناڕاستییه‌کی قووڵ یاخو
Formmung des griechischen Menschen.
تارماییه‌کی تاوانبارکردنیی قووڵ دا خۆی وااڵکردۆته‌وه.
.9
بریتی بوو له جه‌نگی نێوان ئه‌تینا و سپارتا
ته‌کنیکی ڕوودانی چاره‌نووسێکی سه‌رانسه‌ری و بێچاره‌سه‌ری
هه‌ردووال دا ،که‌وا هه‌ندێکجار براو‌ه بوونی نییه ،به‌ڵکو
سه‌رکه‌وتنه‌کانی بێشوناسێکی ناچار و به‌دگومانێکی
نێوخۆیی‌ه بۆئه‌وه‌ی‌ه پێمان بڵێت ته‌نانه‌ت له‌سه‌رده‌می قاتوقڕی و
148
جه‌نگیشدا ڕۆح نابێت له تێڕامانکردن بوه‌ستێت.له‌وسه‌رده‌مه‌دا پالتۆن بیری له دامه‌زراندنی ئه‌کادیمیاکه‌ی کرده‌وه. .10
Rhapsodieوشه‌یه‌کی گریکی کۆن‌ه ئه‌رستۆ
و کانت و نیتچه به‌کاریان هێناوه ،که به‌و گۆرانیبێژ‌ه ده‌وترا شاره‌وشار ده‌گه‌ڕاو گۆرانی له الوک و داستانه‌کانه‌و‌ه دروست
ده‌کرد ،به‌تایبه‌ت داستانه‌کانی هۆمیرۆس .زیاتریش له‌بواری ئه‌و جۆر‌ه موزیک‌ه فۆلکلۆرییانه‌دا به‌کارهاتوو‌ه که بابه‌ته‌کانی
چ په‌یوه‌ندییکیان پێکهوه نییه و شتی بێسه‌روبه‌ر پێکهوه گرێدراون .وه‌رگێڕ.
.11
ئه‌م سێ ئایکۆن‌ه له‌بنه‌ڕه‌تدا الی گریکه‌کان
به‌پێچه‌وانه‌و‌ه ڕیزبه‌ندکرابوو ،واته پێشینه‌یی درابوو به
جوانی و دواتر چاکه ،به‌اڵم پالتۆن دێت و ڕیزبه‌ندییه‌ک‌ه ته‌واو سه‌ره‌وژوور دهکاتهوه .به‌ڕاده‌یه‌ک پرینسیپی ڕستی جۆرێک زۆرلێکردن و ناچارکردن ده‌سه‌پێنێت به‌سه‌ر کۆی کایه‌کانی ژیاندا که بۆخۆی دهبێته ده‌سه‌اڵتێکی تاقانه .سیسته‌می
ده‌سه‌اڵتی خۆرئاواییش لهو ژێده‌ره‌و‌ه سه‌ری ده‌رکردووه، هه‌ربۆی‌ه ته‌واوی به‌رنامه‌که‌ی نیتچه بریتی بوو له شه‌ڕکردن
له‌گه‌ڵ پلتۆنیزم دا و به‌الی ئه‌وه‌و‌ه ته‌نیا جوانی و چاکه بۆ ژیان گرنگن .له‌مه‌دا بوو که نیتچه ڕه‌خنه‌ی
له‌ڕۆشنگه‌ری ئه‌وروپی ده‌گرت له‌وه‌ی شکستی هێناوه له دووباره‌هێنانه‌وه‌ی ڕۆشنگه‌ری گریکی .وه‌رگێڕ. .12
کینیزم ڕێباێکی فه‌لسه‌فی بووه کۆمه‌ڵێک
فیلۆسۆفی سه‌رده‌می پالتۆن په‌یڕه‌وییان کردووه،
وهک ته‌وژمێکی دژی پالتۆنیزم ،له‌بری ئه‌وه‌ی له ئه‌کادیمیادا بفه‌لسه‌فێنن ،ده‌چوون‌ه سه‌رجاد‌ه و نێو بازاڕ و خه‌ڵکه‌وه، به‌تایبه‌تی له‌شوێنی که‌الو و الته‌ریکی شاردا ده‌ژیان .وشه‌ی
کینیک له بنه‌ڕه‌تدا مانای سه‌گ دێت ،واته کینیزم بریتیی‌ه له
سه‌گایه‌تی .نوێنه‌ری ئه‌م ڕێباز‌ه دیۆگینس بوو .بۆ زانیاری
زیاتر بڕوان‌ه سینیزمی کوردی .به‌کر عه‌لی .کۆنسێپت ژمار‌ه
.1
.13
واته خاڵی له‌هه‌ر کۆسپێک و بێ هیچ
سڵکردنه‌وه‌یه‌کی میتافیزیکی
149
دیۆگینی سینۆپی
پالتۆن نوێنەری ئەوروپای پیر..
سڵۆتێردایک وەک دژەپالتۆنیەتێکی گاڵتەجاڕ (ئیسماعیل حەمەئەمین)
لەبەرئەوەی هەموو وەرگێڕانێکی ئەم فەیلەسوفە کارێکی گران و پڕ کێشەیە ،لێرەدا دەمەوێت ئەوە بۆ
خوێنەری ئازیزم ڕوونبکەمەوە ،کەزمانە ئەڵمانیەکەی و زمانە فەلسەفیەکەی سڵۆتێردایک ،خۆی لەخۆیدا
فەرهەنگێکی تایبەتی دەوێت ،ئەوەندەی من کاتی خۆم بۆ خوێندنەوەکانی تەرخان کردبێت ،ئەوەندە
تێگەیشتووم ،کەخوێندنەوەی
کارێکی ئێجگار
ستەمە ،ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دووهۆکاری سەرەکی: یەکەم؛ یاری زمانەوانی سڵۆتێردایک .دەتوانم بڵێم
زۆر پۆیزیانە (شیعریانە) دەنوسێت ،بەجۆرێک
کەدەبێت هەناسەی دەقەکە بدۆزیتەوە ،چونکە
فەیلەسوف لەنێوان ئایدیا و فەلسەفەی ئەبستراکت
(موجەڕەد) و هونەر و ئەدەبدا گەمە دەکات ،بێگومان لەزۆر جاریشدا دەچێتە نێو فینۆمینەکانەوە وەک چۆن
لەیەکەم کتێبیدا لەژێر ناوی (ڕەخنەی ئەقڵی گاڵتەجاڕ ) ئەم زمانە ئامادەگی هەبوو ،ئەم کتێبە لەدووتویی
,
هاوڕێی نوسەرمان (بەکر عەلی) کارێکی ئێجگارنایابی
هەشت سەد الپەڕەدا کەلە ١٩٨٣باڵوکرایەوە،
کەبەشی یەکەمی کتێبێکی سڵۆتێردایکە لەمەڕ فەلسەفە
نیچەیان دەهێنایەوە یاد ،زۆر دەمێکە کەس نەبووە
لەئەڵمانیەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی شیرینی کوردی، لەژێر تایتڵی (ڕه‌وش‌ه فه‌لسه‌فیه‌کان ،له پالتۆن تاوه‌کو
ئەم زمانە هاڕمۆنی و چڕەی فەیلەسوفێکی وەک ئاوەها نیتچەویانە بنوسێت .لەو کاتەوە تائێستا
فۆکۆPhilosophische Temperament: -
سلۆتێردایک ئێمەی خوێنەرانی بەو زمانەی خۆی
فەیلەسوفی ئەڵمانی (پیتەر سڵۆتێردایک) ئەوەندەی
بیدۆزیتەوە ،زمانێک ئەوکەسانە حەز بەخوێندنەوەی
،)von Paton bis Foucaultلەم کتێبە گرنگەی
من شارەزای ئەم کتێبەبم ،تەنها ناساندنی ئەو هێڵە گشتیانە نییە ،کەبیر و هزری فەیلەسوفەکانی لەسەر
دامەزراوە ،لەپالتۆنەوە بیگرە تادەگاتە نیتچە و
ڕاهێناوە ،زمانێک دەبێت ئەو تۆ بدۆزێتەوە ،نەک تۆ
دەکەن ،کە خاوەن شێوازیکی ژیانی سینزمانەن، تایبەتە بەو کەسانەی وەک گاڵتەجار و سیناکارێکی پۆزەتیڤی ڕەخنەگر دەژین و ئایدیا ماڵی ئەوانە ،نەک
لەوێوە بۆ دوا فەیلەسوف ،کە بێگومان (میشیل فۆکۆ)
دونیای شتەکان و ماتریاڵ .بوونی ئەو (خوێنەرە
ژیاننامەی ئایدیایە بەشێوەک لەشێوەکان ،بەاڵم
سینیزمدایە .لێرەوە پالتۆن سیبەرەکانی بەسەر ئەم
یە .ئەم بیۆگرافیە فەلسەفیە ،ئەم ڤیتای ئایدیایە، لەدیدی سڵۆتێردایک خۆیەوە ،کەڕەخنەگرێکی توندی بیری مۆدێرنێتی خۆرئاوایە .بەپلەی یەکەم ئەم کتێبە
دیدی سڵۆتێردایکە بۆ هەر یەک لەم فەیلەسوفانە.
دیارە ئاسان نییە خوێندنەوەی ئەم دەقە بەکوردی،
نادیارە
لەنێو جیهانی ئیدیایە ،لەنێو رەخنەی
قسەیەمدا ڕادەکێشێت ،کەبڕاوی وەهابوو دونیای بوون لەڕێگەی شتەکانەوە خۆیان بەرجەستە ناکەن، بەڵکو دونیای شتەکان لەڕێگەی ئایدیاکانەوە خۆیان نمایشدەکەن .زمانی سڵۆتێردایک زمانی
151
چڕی پڕ ئایدیایە بەرامبەر کەڵەکبوونی مرۆڤ لەنێو
ئەمەش وەها دەکات کەوەرگێڕانی بۆ زمانی کوردی
دووهەم؛ سڵۆتێردایک زۆر چڕو پڕ دەنوسێت،
ئەوەی کەخوێنەری کورد هێشتا لەئاستی پێگەیشتندایە
فەلسەفی و تێزی جۆراو جۆر دەخاتەڕوو ،ئەمەش
قوڵەکان ،لەڕۆمانی گەورەو ئاڵۆزی خاوەن دونیابینی
شتەکاندا و گرفتی بەشتبووندا.
بەجۆرێک کەلەالپەڕەیەکدا زیاتر لەچەند ئایدیایەکی
وەها دەکات جگە لەگەڕانەوە بۆ فەرهەنگی فەلسەفی و التینی ،دەبێت بگەڕێتەوە بۆ خودی خۆمان وەک
(بونەوەرێکی بیرکەرەوە) ،دەبێت لەڕستەکە ڕابمێنین
و هەوڵبدەین لەگەڵ خۆماندا شرۆڤەی بکەین .دیارە
چونکە هێشتا شار لەنێو خەیاڵی ئێمەدا دروستنەبووە، گەر هاتوو دونیای ماتڕیاڵی ئێمەش پڕبێت لەباڵەخانەی بەرز و تەکنەلۆژیای مۆدێرن، ئەوا دەشێت وەک (دوبەی) لەڕووی تەکنەلۆژیا و تەالسازیەوە بەحوکمی پارەی نەوت پێشبکەوین، بەاڵم لەڕووی خەیاڵی کۆمەاڵیەتیەوە ،کولتوری خێڵ و خێڵەکایەتی و ئیسالمگەرای نەریتخواز، پێکهاتەی کۆمەاڵیەتی کوردی لەنێو (خەیاڵی گوند) و بەگووندبوونی سایکۆلۆژیدا نقومدەکات 152
بەتایبەت گران و پڕ کێشەبەندی بیت .بەڕەچاکردنی
بۆ تێگەیشتن لەدەقە فەلسەفیەکان ،لەدەقە ئەدەبیە
قوڵ .ئەمە وەها دەکات کەوەرگێڕانی بۆکوردی بەر چەندەها ئیشکالیەت بکەوێت ،کەبەڕای من کێشەکە
لەوەرگێڕدا نییە ،بەڵکو لەکەمی ئاستی هۆشیاری
فەلسەفی خوێنەردایە.
دەبێت دان بەوەشدا بنێین کەتەنانەت ئێمە خوێنەری
کتێبە گەورەکانمان نییە! ،یان دەگمەنە ،چۆن مێگەلخوازی هەیە بۆ سیاسەت و دونیا،
لەنێو
کۆگەل و مێگەل و جەمعدا خود پێناسەکردن هەیە، ئاوەهاش ئەو فیگوەرەی کەهێشتا دروستنەبووە و ناوی خوێنەری لێ دەنێین ،بەشێکی زۆری ،نەک
هەمووی ،دوای چەشەی گشتی جەماوەری کەوتووە. گەر لە هۆکاری غیابی خوێنەر بڕوانین ،لەدیدی
ئەم نوسینەی سڵۆتێردایکەوە لێی بڕواینین ،لەمەڕ پالتۆن (ئەفاڵتون ) دەتوانین بڵێین :لەبەرئەوەی
تاک دروستبوونی زەحمەتە لەنێوماندا ،چونکە هێشتا شار لەنێو خەیاڵی ئێمەدا دروستنەبووە ،گەر
هاتوو دونیای ماتڕیاڵی ئێمەش پڕبێت لەباڵەخانەی بەرز و تەکنەلۆژیای مۆدێرن ،ئەوا دەشێت وەک
(دوبەی) لەڕووی تەکنەلۆژیا و تەالسازیەوە بەحوکمی پارەی نەوت پێشبکەوین ،بەاڵم لەڕووی خەیاڵی
کۆمەاڵیەتیەوە ،کولتوری خێڵ و خێڵەکایەتی و ئیسالمگەرای نەریتخواز ،پێکهاتەی کۆمەاڵیەتی کوردی
لەنێو (خەیاڵی گوند) و بەگووندبوونی سایکۆلۆژیدا نقومدەکات .ئەم مۆدێلە ڕێگرە لەوەی خەیاڵی شار گەشە بکات ،ئەمەش فیگوری خوێنەر بەرەو الوازی
دەبات ،لێرەوە غیابی خوێنەر لەخەیاڵی گوندیدا
سروشتیە ،چونکە خوێنەر خۆی لەخۆیدا دیاردەیەکی شارییە ،و لەخەیاڵەوە بۆ شار دروستدەبێت ،خوێنەر
خودیکە خەریکی خود تاقیکردنەوەی خۆیەتی،
نێو زمانی کوردیەوە .لەوەرگێڕانی (بەکر عەلی) دا
ئەوە دەبێت خەیاڵدانی شار بوونی هەبێت .ئەم
توانای ئەوەی نییە ،فەلسەفەی پێ بخوێنرێت و پێ
خودیش لەشارەکاندا خۆی تاقیدەکاتەوە ،بەاڵم بۆ
خەیاڵی شارە وەک چۆن پالتۆن کاری لەسەر کردووە ،یەکێکە لەبنەماکانی بیری فەلسەفی ،چونکە فەلسەفە
بەم پێیەی پالتۆن مانای شار دەگەیەنێت ،ئەوشارەی پالتۆن
بەبناغەی ڕۆشنبوونی مرۆڤی تێدەگات
لەجیهاندا .مادامەکی بونەوەری شاری دەگمەنە،
مادامەکی ئیندیڤیدوالیەت نەبۆتە کولتورێک ،ئاوەها (خوێنەری نادیار) دەبێتە فیگورێکی خەیاڵ بۆکراوی ئازیز،
وەک لەوەی لەڕیاڵدا هەبێت و خاوەن
پیوانەی تایبەتی خۆی بیت لەهەڵبژاردن و چێژی خوێندنەوەکانیدا .هەوڵدانی دەقی فەلسەفی کوردیش
هەوڵدانە بۆ بیناکردنی ئەو فیگورە ،مادامەکی سڵۆتێردایک گووتەنی؛ (شێوه‌ژیانی شاری داوای
جۆرێکی نوێی گه‌وره‌بووی ده‌کات ،که زۆر خۆی
له خوداوه‌نده‌کان نزیک ناخاته‌و‌ه -له‌هه‌مانکاتدا
ئەو وەهمە دەچێت بەهەوادا ،کەدەڵێت؛ زمانی کوردی وەربگێڕدرێت ،بەاڵم بەڕێزان زمانی فەلسەفی سادە
نییە ،ئالۆزە ،کۆدەکانی کاتێک دەکرێنەوە ،کەخوێنەر
هەوڵبدات ،بچێت بەدوای چەمکەکاندا بگەڕێت ، بچێت بەدوای بیرۆکەکاندا بخوێنێتەوە ،ئەوسا دەقە
فەلسەفیەکە جوگرافیای خۆیت بۆ دەکاتەوە .بەهەر حاڵ لەم وەرگێڕانەدا (بەکر عەلی) خاوەنی هەمان زمانی بااڵی فەلسەفیە ،پڕن لەئیدیا ،لەبڕگەیەکدا
جاری وەها هەیە چەند ئیدیایەکی سڵۆتێردایکی وەها وەرگێڕدراوە ،کەپێویستمان بەوە نەبێت جارێکی
دیکە بگەڕێینەوە بۆسەر دەقە ئەڵمانیەکە .بەاڵم وەک هەمیشە گووتومە کتێب و تێزی سڵۆتێردایک، فەیلەسوفی خۆشەویستی من و بەکر ،پێویستی بەوە
هەیە هەمیشە بۆ خوێنەر ڕوونبکرێتەوە و لەم کورتە نوسینەدا هەوڵی کردنەوەی چەند گرێیەکی ئایدیاکان
ئه‌مه‌ش واته :ئه‌وان هانی فۆرمێکی ژیری ده‌ده‌ن ،که
دەدەم ،نەک هەمووی ،من ئامۆژگاری خوێنەر دەکەم
لێکۆڵینه‌و‌ه و << بیرهێنانه‌وه>>...سەرچاوە
ئەم دەقەی سڵۆتێردایک بخوێنێتەوە ،خوێندەوەی
له‌ترادیسیۆن و دووباره‌بوونه‌وه‌و‌ه ده‌گۆڕێت بۆسه‌ر شلۆتێردایک پالتۆن ..و.بەکر عەلی) ،دروستبوونی
خوێنەری جیدی بەڕای من ،دروستبونی خەیاڵی شار
و شیوەژیانی شارە لەخەیاڵی ئێمەدا.. ژیانی
(خوێنەری
سەرەتایی
کوردی)
ئیمە
سادەکراوەتەوە بۆ ئاستە سادەکانی سیاسەتی
ڕۆژانە و ڕۆژنامەی پڕسکنداڵی (حەیابردن )
سیاسی و گوتاری کورتی ڕۆژنامەنوسە کرچەکان و
نوسینی فەیسبوک و زانیاری ویکیپدیای ئاسان .بۆ نمونە کتێبی (دێریدای میسری )..کەیەکێکە لەکتێبە بەناوبانگەکانی سڵۆتێردایک ،هاوڕیی خۆشەویستم
(بەکر عەلی) وەریگێڕایە سەر کوردی ،من ئەوەندەی
چێژم لەوەرگێڕانە کوردیەکە وەرگرت ،کەتەواو ڕیتمە فەلسەفی و موزیکالیەکەی سڵۆتێردایکی هێنابووە
دوای خوێندنەوەی ئەم وشانەم ،جارێکی دیکە
ئەم بەشەی کتێبی سڵۆتێردایک لەمەڕ پالتۆن ،کات بەسەربردنیکی بەسوود دەبێت ،چ نەبێت لەهەرای
جەنگی ڕۆژنامەوانی سادە و ڕستەی کورتی نێت
دووربکەوینەوە بۆ بیرکردنەوە لەخود و جیهان.
(پیتەر سلۆتێردایک) لە چاوپێکەوتنەکانە
تەلفیزۆنیەکاندا ڕوونتر دەردەکەوێت ،و ڕوونتریش
قسەدەکات وەک لەکتێبەکانی! لەبەرئەوە هەمیشە سیمینارەکانی ئەوەندە قەرەباڵغن کەدەبێت چەند
مانگێک لەوەوبەر شوێن بگریت ،دەنا لەدەرەوەش کەبڵندگۆکان دێنن ،شووێنت بەرناکەوێت لە دەرەوەی
هۆڵی سیمناری سڵۆتێردایک دابنیشیت .من و هاوڕێم بەکر عەلی شەرەفی ئەوەمان پێبەخشرا دووجار
وەک گوێگر لەبەرنامەکەی (چوارینەی
153
فەلسەفی) لەڕیزی پێشەوە ،لەسەر بانگهێشتی خۆی و
گه‌وره‌بوون له‌نێو هه‌لومه‌رجه‌کانی شار و واڵتدا
لەگەڵدا بکەین ،لەگفتوگۆکانیدا زیاتر ئیمە ڕوونی
مرۆڤ‌ه به‌هێزه‌کانی نێو دنیا گه‌وره‌کان .)...بەاڵم
ڕودیگە سافرانسکی بەشداربین وگفتوگۆی کورتی لەبیرۆکەکانیدا دەبینین ،بەاڵم خوێندەوەی هەمیشە
بەگرفت بووە.
لەچاوپێکەتنەکانیدا،
لەبەرنامەکانیدا،
بوون‌ه مامانی حاڵه‌ت‌ه پڕمه‌ترسیه‌کانی له‌دایکبوونی
ئەوەی کەپێویست بوو ئەم پەروەردەکردنە هاوسەنگ
بکاتەوە ،هونەر بووە( ،ئه‌وا ئه‌و هونه‌ر‌ه پێویست
لەگفتوگۆی
بوو که ده‌سه‌اڵت‌ه سه‌روه‌ر‌ه نوێکه له‌ڕێی تێڕامانێکی
دونیای مۆدێرنەیە ،نەک لەپێناوی ئەوەی ببێت بەدژە
بەمشیوەیە فەلسەفە لەئانتیکاوە (یۆنانی کۆن)
ڕۆژنامەوانیدا ،سڵۆتێردایک ڕەخنەگرێکی جیدی
مۆدێرنە ،بەڵکو لەپێناو ئەوەی (ماسک هەڵداتەوە) و
هەقیقەت ڕۆشنبکاتەوە ،هەر وەک چۆن لێرەوە ئەو وەک فەیلەسوفەکانی ئانتیکا دەچێتە ئەو کاتیگۆریەوە، بەوەی کاری فەلسەفە وەک سوکرات و پالتۆن و ئارستۆ جەختیان لەسەر کردووە ،ڕۆشنکردنەوەی دونیایە ،لەهەمانکاتیشدا ڕەخنەی توندە لەناشرینی.
لێرەوە ئەقڵی گاڵتەجاڕی کەلەدەرەوەی ئاکادیمای پالتۆنی پەیدا دەبێت ،وەک (دژە پالتۆنیەک) کاری
نوێوه هاوسه‌نگ بکاته‌وه.)...
دەچێتە نێو ئیشکالیەتی دەسەاڵتەوە ،بەاڵم نابێت ئەوەمان لەبیر بجێت کە (سلۆتێردایک) لەم نوسینەیدا دەربارەی (پالتۆن ) جارێکێتر جەخت لەوەدەکاتەوە
کە ئەقڵی گاڵتەجاڕی (پۆزەتیڤ) ئەو دەنگە گرنگە
بوو لەبەرامبەر دەسەاڵتی دیسپۆتدا ،فەلسەفەی هێنایە سەر جادەو کۆاڵنەکان و ڕۆڵی کەشفکردنی
هەقیقەتی بینی ،سینیکارەکان ،گاڵتەجارەکان ،بەڕای
خۆی دەکات.
نابێت بیرمان بچێت کە ئەلێکساندەری گەورەی
مەقدۆنی
خوێندکاری فەلسەفە بووە ،خوێندکاری
سوکرات خۆی بووە ،ئەمەش ئەو ئیشکالیەتەیە
کە (پیتەر سڵۆتێردایک) لەمەڕ ئاکادیمای پالتۆن باسیدەکات ،بەوەی کەفەلسەفە بووە قوتابخانەیەک
بۆ دروستکردنی فیگوری دەسەاڵتدار ،ئیدی هونەری ئەقڵ و حیکمەت لەدەستی فەیلەسوفەوە دەگوازرێتەوە نیو کایەکانی دەسەاڵت ،وەک چۆن
لەنمونەی ئالێکساندەری گەورەی مەقدۆنی باسمان لێوەکرد
سڵۆتێردایک لەبەشی
پالتۆندا دەڵێت؛
(ئه‌وه‌ی له ئه‌تینای سه‌ده‌ی .5و .4ی پێش زاین
بیویستبای‌ه گهوره ببێت ،ده‌بوو خۆی بۆئه‌و‌ه ئاماد‌ه
بکات ،که له مه‌ودایه‌کی که‌م ناسراوی مێژووی
دا ده‌سه‌اڵت وه‌ربگرێت -یان به‌الیه‌نی که‌مه‌و‌ه په‌رۆشی ده‌سه‌اڵت بکات به تایبه‌ت به‌خۆی.
154
په‌روه‌رده‌که‌ر‌ه فه‌لسه‌فیه‌کان وه‌کو فێرکاری ئاکادیمیای پالتۆن .تابلۆ
من قوتابی گەورەی سوکراتن ،بەتایبەت (دیۆگینی
باوکت لەهی ئاژەڵ جیابکەوە...
هەیبەت و ترسناکیەوە دەچێتە بەردەمی دەڵێت ؛
گاڵتەجاڕەکان کەلەدەرەوەی ئاکادیمۆس (ئاکادیمای
سینۆپی) ،کاتێک ئالێکساندەری گەورەی بەهەموو دەتوانم چیت بۆ بکەم ،ئەویش دەڵێت بڕۆ بەوالوە،
تۆ بەری خۆرم لێدەگریت ،یان هەر هەمان فەیلەسوفی سینیکار و گاڵتەجار (دیۆگینی سینۆپی) دەبینرێت
کە کوپەیەکی گەورەی لەگەڵ خۆیدا ڕادەکێشا و لەبازاڕی ئەسینا دا دەسوڕایەوە .ئەو کوپەیە شوێنای خەوتنی بوو ،کەمی دەخوارد و خودێکی
مەشقکار بوو لەدیدی سڵۆتێردایکەوە ،جارێکیتر ئالێکساندەری مەقدۆنی ئەم فەیلەسوفە گاڵتەجاڕە
(دیۆگینی سینۆپی)
دەبینێت و پێیدەڵێت؛ ئەوە
چی دەکەیت بەو ئێسک و پروسکانە ،ئەویش خێرا
بە ئالێکساندەری گەورە دەڵێت :ئەمە تێکەڵەیەکن لەئێسکی مرۆڤ و ئاژەڵ ،ئاوەها هەوڵدەدەم ئێسکی
لێرەوە بەڕای سلۆتێردایک قوتابخانەی فەیلەسوفە پالتۆن) کاریان دەکرد ،لەو تەوژمە گرنگانە بوون کەفەلسەفەیان لەچەقبەستوویی و دەسەاڵتخوازی
پاراستبوو ،بەمەش فەیلەسوفی مەشقکاری هەقیقەت
ئەو کەسەیە لەسەر جادەو شەقامەکان بەدووی هەقیقەتدا دەگەڕێت ،وەک چۆن هەمیشە سوکرات
لەبەرەبایەنەوە
لەبازاڕی ئەسینا
لەتەنیشت
کۆڵەکەکانەوە ڕادەوەستا و تائێوارە لەگەڵ خەڵکدا قسەی دەکرد و باسی جیهان و ڕاست و درۆ و
فەزیلەت و ئەخالق و پەروەردە و دەسەاڵت و گەندەڵی و چاکەخوازی و ئەقاڵنیەتی بۆ خەڵک
دەکرد و گفتوگۆی لەگەڵدا دەکردن ،ئیشی سوکرات پەرەپێدانی خەیاڵێک بوو کەدەتوانین بەخەیاڵی شار
نوزەدی بکەین .لەهەمانکاتیشدا نابێت ئەوەمان بیر بچێت ،کە هەر سوکراتە کە سینزمە (گاڵتەجاڕە )
ئەمەش ئەو ئیشکالیەتەیە کە (پیتەر سڵۆتێردایک) لەمەڕ ئاکادیمای پالتۆن باسیدەکات، بەوەی کەفەلسەفە بووە قوتابخانەیەک بۆ دروستکردنی فیگوری دەسەاڵتدار ،ئیدی هونەری ئەقڵ و حیکمەت لەدەستی فەیلەسوفەوە دەگوازرێتەوە نیو کایەکانی دەسەاڵت، 155
پۆزەتیڤەکە بوو بەرامبەر دونیا ،بێگومان ئەمەش
بەجێبهێڵێت ،لێرەوە فەلسەفە تەنها قسەی نێو راڕەوی
سوکرات ئەوەبوو ،کە(سوکرات) لەبازاڕی ئەسینا
بۆ ڕۆشنکردنەوەی هەقیقەت و ئازایەتی و مردن
هۆکاری دادگایکردنی بوو ،یەکێک لەتاوانبارکردنی دەسوڕێتەوە و گاڵتە بەخواوەندەکان دەکات،
دووهەم مێشکی گەنجەکان تێکدەدات و ئەخالقیان خراپدەکات ،سێهەم جگە لەوەی گاڵتەی بەدەوڵەت
دەکات! لە(ئاپۆلۆگی سوکرات /بەرگریکردنی سوکرات) ئەم تۆمەتبارکردنە لەالیەن هەرسێ پیاوی
ئاکادیما و کۆشکەکان نابێت ،بەڵکو دەبێتە ڕێگایەک لەپێناو هەقیقەت.
بەڕای سڵۆتێردایک قوتابی دڵسۆزی سوکرات
تەنها پالتۆن نییە ،بەڵکو (دیۆگینی سینۆپی)
ە کە کەم دەخوات و بەنیمچە ڕووتی لەگۆزەیەکدا
وەک مەشقکار و زوهدیەک دەژی ،لێرەوە ئەقڵی
دەوڵەت و سیاستمەدار ( Anytos, Meletos
گاڵتەجاڕی پۆزەتیڤ (بەڕای من ) ئیلهامبەخشی
لەدوایدا سوکراتۆسی گاڵتەجاڕ بڕیاری مەرگی
لەکتیبە بەناوبانگەکەیدا (پێویستە ژیانت بگۆڕیت)
)und Lykonبەرامبەر سوکرات ئاڕاستەکراوە.
بەسەردا دەسەپەێنرێت بەژەهر ،بەاڵم ژێرەو ژێر دەروازەی هەاڵتنی بۆ دەکەنەوە ،سوکراتی گاڵتەجاڕ بەخواوەندە ساختەکانی ئەسینا ،بڕیاردەدات ژەهر
بخواتەوە وەک لەوەی وەک ترسنۆکێک یۆنان
جارێکیتر ئالێکساندەری مەقدۆنی ئەم فەیلەسوفە گاڵتەجاڕە (دیۆگینی سینۆپی) دەبینێت و پێیدەڵێت؛ ئەوە چی دەکەیت بەو ئێسک و پروسکانە ،ئەویش خێرا بە ئالێکساندەری گەورە دەڵێت :ئەمە تێکەڵەیەکن لەئێسکی مرۆڤ و ئاژەڵ، ئاوەها هەوڵدەدەم ئێسکی باوکت لەهی ئاژەڵ جیابکەوە...
156
چەمکی گۆڕانی جیهانە ،کەسڵۆتێردایک لەتێزەکانیدا،
بانگەشەی بۆدەکات ..فەیلەسوفی ئانتیکا الی سلۆتێردایک لەم نوسینەدا تەنها پالتۆن نییە ج،
بەڵکو سینیکاری گەورە (دیۆگینی سینۆپی) گەورەیە. لێرەوە (سڵۆتێردایک) ڕۆڵی پالتۆن کەمدەکاتەوە بۆ
نوسینەوەی فەلسەفەی گوتراوی (دیۆگینی سینۆپی)، بەوەی پالتۆن لەم ڕوانگەیەوە دەبێتە کەسی دووهەم لەدوای ئەو فەیلەسوفەی لەسەر جادەکان خەباتدەکات
و تەنزئامێزو سینیکارە بەرامبەر دەسەاڵتی هەبوو،
سلۆتێردایک دەڵێت؛ (فه‌لسه‌فه‌یه‌ک ،گه‌ر نه‌بووبێت‌ه
مه‌شق ( ( askesisو کاریگه‌ری خۆی نه‌بووبێت، ئه‌وا به‌الی ڕه‌دووکه‌توو‌ه ئه‌نتیکه‌کانیه‌وه ،وه‌کو ژێده‌رێکی زانین به مایه‌ی گومان ده‌مایه‌وه.
ئه‌گه‌ر دیۆگنۆسی سینۆپێ ئه‌وه‌ی کردبێت ،که ئه‌لێکسانده‌ری مه‌زنی له‌به‌رخۆره‌که‌ی ده‌رکردبێت، ئهوه به‌م‌ه خۆی گه‌یاندووه‌ت‌ه ئامانجی مه‌شقکردن. به‌م مانای‌ه پانتۆمیم‌ه حه‌کیمه‌کانی کینیزم
هاوتای
حه‌زله‌قسه‌که‌ره‌کانی پالتۆنیزم بوون .نیوه‌ی هه‌موو
ئه‌و شتانه‌ی ،که مانای ده‌سته‌واژه‌ی << تیۆریه
نه‌نووسراوه‌که>> ده‌گه‌یه‌نێت ،ئهوه هی کابرای سینۆپێ یه)...بەمشیوەیە گەشتی (سڵۆتێردایک) لەم نوسینەدا تەنها ستایشی پالتۆن یا نوسینەوەی بیۆگرافیای فەلسەفی نییە ،بەڵکو دۆزینەوەی الیەنە
شاراوەکانی بیری ئەم فەیلەسوفە گرنگەیە ،کەفیکری
ڕقی لەئایدیاکانی پالتۆن هەڵدەستێت ودەیکات
لەڕەخنەکانی لەبازاڕەکانی جیهان،
ئەوەیە کە هاوڕێیەکی (ئانیکریس ) Annikerisئەو
ئەوروپای لەسەر دامەزراوە .بەدیوێکی تردا
سڵۆتێردایک) لەفینۆمینە
کۆمەاڵیەتیەکان،
(
لەجیهانی
مۆدێرنە
کەلەئاکادیمایەکەیەوە
لەیۆنان
بەگشتی ،دەگەڕێتەوە بۆ ڕەخنەگرتن لەقوتابخانەی پالتۆنی
کالسی،
ڕەگی داکوتاوە.
بەوسیفەتەی ئەفاڵتون دوای
خۆژەهرخواردەکردنی سوکرات و بڕیاری دادگا،
تووشی خەمۆکیەکی ئێجگار قورس دەبێت ،بڕیار دەدات ئەسینا بەجێبهێڵێت ،لەمیسر و لەدوایدا
لەباشوری ئیتاڵیا دەگیرسێتەوە ،لەوی الی زاوای دیۆنیزۆس کەناوی دیۆن Dionدەبێتە هاوڕێ و
دەمێنێتەوە ،دیۆن توران و دیکتاتۆر دەبێت ،لەدوایدا
بەکۆیلەو لەبازاڕدا دەیفرۆشێتەوە ،شانسی پالتۆن دەکڕێتەوە و ئازادی دەکات .ئیدی باشوری ئیتاڵیا جێدێڵێت و دەگەڕیتەوە بۆ ئەسینا ،بەاڵم لەگەڕانەوەیدا
بۆ یۆنان بەگوندێکدا ڕێدەکات ،دەبینێت کەخەڵکان لەوێ بەگروپ دەژین و پێکەوە وەک جڤاتێک ڕاوێژ
دەگۆڕنەوە و ئیدارەی گوندەکە دەکەن ،لەو چرکە ساتەدا بیرۆکەی بنیاتنانی ئەکادیمۆس ،ئەکادیما،
دەبێتە کەڵکەی سەری و لە 387پێش لەدایکبوونی مەسیح ،پالتۆن پارچە زەویەک دەکڕێت و ئاکادیمای فەلسەفی لەسەر دروستدەکات ،بۆ یەکمجارە فەلسەفە ئاوەها دەبێتە خاوەنی ماڵێکی خاوەن بنمیچ و بێ
دیۆگین بەئەسکەندەر؛ الچۆ تۆ بەری خۆرم لێدەگریت
157
ئاسمان.
فەلسەفی و دیاردە سیاسیەکاندا ،ئیدی دونیای مۆدێرنە
بێگومان وەک (سڵۆتێردایک) دەربارەی پالتۆن
لەبەرامبەر ئەم هەموو جەنگ و چەوسانەوەیەدا ،ئەو
کۆی فەلسەفە کاری لەڕیکخستنەوەی کایە پڕ ئازاوەو
ئێمە لەدونیایەکی (نێرەمووک) دا دەژین.
دەڵێت؛ کاری ئەو ڕێکخستنەوەی ژیان بووە ،بەمانای پڕ تەنگژە و نائەقاڵنیەتی دونیای مرۆڤەکان بووە.
بەاڵم لەهەمان کاتیشدا ڕەخنەی ئەوە لە ئەکادیمیای پالتۆنی دەگرێت بەوەی؛ (په‌روه‌رده‌کردنی فه‌لسه‌فی
له‌سه‌رده‌می زووی گه‌شبینیانه‌ی خۆیدا مانایه‌کی که‌متری نهبووه له ده‌روونگۆڕین یاخود هۆشگۆڕینی
تاکه‌کان ،بگر‌ه ئه‌و خۆی بۆ ئه‌م ئامانج‌ه ته‌رخان کرد بوو :له مناڵ‌ه شێواوه‌کانی شار ،هاوشاری جیهانی گهوره بکات ،وه له‌به‌ربه‌ر‌ه نێوخۆیه‌کان( ،مرۆڤشاری)
ژیاری و ،لهو سه‌رمه‌ستانه‌ی ڕاده‌رده‌بڕن ،زانیندۆستی
هێور و ،له کۆیل‌ه په‌رێشانه‌کانی ئه‌وین و ئازاره‌وه، سه‌روه‌ر‌ه شادمانه‌کان دروست بکات ، )..لێرەووە قسەکردن لەدیدی سلۆتێردایکەوە بۆ پالتۆن ،ئەوروپا
لەئاکایمیاوە ،دەسەاڵت و مەعرفە و شاری پێکەوە گرێدا ،مەعریفە لەبەشێکی دیکەدا وەک
پالتۆن
لەکتیبی (کۆمار) دا تەعبیری لێوەدەکات ،کە مەعریفە دەبێت بەدەسەاڵت و ئیدی نێوەندەکانی خوێندن لەو ترادیسیۆن ونەریتەوە ،دەبن شوێنیک بۆ سەمای
دەسەاڵت و مەعریفە .بەاڵم لەدەرەوەی ئەم ئاکادیمیایە،
شێوازە پالتۆنیە ڕێکەی خۆی دەدۆڕێنێت ،بەمەش
ئەم فەیلەسوفە ئیلهام لەسینیکارەکان وەردەگرێت و لە دوا کتێبی بەناوی
(دێڕەکان و ڕۆژەکان)
سەرەقەڵەمانەی فەلسەفی و دیدی تەنزئامێزی، گاڵتەجاڕانەی
لەخۆگرتووە
دەڵێت
(لەتێوەرەی
گەشەسەندنی داروینەوە فێردەبین کەشەو وەک
مەیمون دەچینە جێگەوە و بەیانیش دەبینەوە بەمرۆڤ) ،بەگشتی تێگەیشتنی ئیمە بۆ پالتۆن
دەبێت لەدیدە گاڵتەجاڕە ،پۆزەتیڤە ڕەخنەگرانەوە
بێت بەوەی (ئێمه ئه‌مڕۆ چ زانینی باشترمان ده‌ست
ناکه‌وێت ،ئه‌گه‌ر به‌شدارنه‌بین لهو سه‌رکێشیانه‌ی له
پێداچوونه‌وه‌مان به مێژووی خۆماندا ڕووبه‌ڕوومان
دهبنهوه .حاڵه‌تی کۆکردنه‌وه‌یه‌کی نوێی عه‌قل خوێندنگا کۆنه‌کانی زانینی فه‌لسه‌فیش سه‌رله‌نوێ
به زانیاری نوێ زاخاو دهکاتهوه...خوێندنه‌وه‌ی دووباره‌ی پالتۆن :ده‌شێت مانای ئهوه بێت ،به‌رخورد
لهوهدا بکه‌ین ،له‌گه‌ڵ پالتۆن دا و له‌دژی پالتۆن، کاربکه‌ین له به‌هه‌نووکه‌یکردنه‌وه‌ی عه‌قڵمان)....
دژە پالتۆنیەکان وەستاون ،کەگرنگترینیان دیۆگینی
سینۆپی ئیلهامبەخشیانە .لێرەوە بەرای من پرۆژەی (ئەقڵی سینیزم /گالتەجاڕ) الی سڵۆتێردایک
وەاڵمدانەوەی کۆی کالسیەتی پالتۆنیە ،کە سوستێمی سیاسی ئەوروپای لەسەر دامەزراوە ،ئەوروپایەک
هەمیشە جەخت لەپیربوونی خۆی دەکاتەوە .ئاوەها (سڵۆتێردایک) لەو بڕوایەدایە ،کەجیهانی مۆدێرن لە
کیشوەرێکەوە سەریهەڵداوە ،کەخۆی (دەمێکە پیر
بووە) ،سوستێمی مۆدێرن هیچیتر نییە جگە لەو دابەشبوونە هەڵەیەدا نەبێت بەسەر (هۆشمەندی
158
ساختە ) و ڕۆحی سینکاری (گاڵتەجاڕی )
سەرچاوەکان
Peter Sloterdijk, Kritik der zynischen
Vernunft, 1985
Peter Sloterdijk, diee Zeilen und
Tage ,2012