11 minute read
DE BOKKENRIJDERS
© Ramon Stijnen / ANP HOLLANDS GloriDe Maasvallei e
Advertisement
Als in dezelfde nacht meerdere overvallen ver van elkaar plaatsvinden, is voor de geterroriseerde Limburgers slechts één conclusie mogelijk: de bandieten verplaatsen zich door de lucht op duivelse bokken
De schrik van Limburg De Bokkenrijders
Overvallen op kerken en boerderijen in het holst van de nacht, mishandelingen en rooftochten: in de 18de eeuw sidderde Limburg voor de Bokkenrijders. Maar vlogen deze beruchte misdadigers echt op magische bokken door de lucht en vereerden ze de duivel in geheime nachtelijke sessies? “Ik zweer God en de heilige Moeder Gods af en de Duivel aan. Ik zal stelen en roven in des Duivels naam.”
Tekst Ronald Kuipers
eedogenloze rovers die op magische bokken door de lucht vliegen en ’s nachts, in het diepste geheim, samenkomen om de duivel te vereren? Tegenwoordig zou zo’n bericht direct het label ‘nepnieuws’ of ‘complottheorie’ M krijgen. Maar voor de Limburgers in de oostelijke Maasvallei, ruwweg tussen Venlo en Valkenburg, waren de Bokkenrijders ooit een huiveringwekkende realiteit. Vanaf de jaren dertig van de 18de eeuw lijdt hun regio onder een golf van gewelddadige overvallen. Huizen, boerenhoeven, molens en zelfs kerken en pastorieën worden in het holst van de nacht geplunderd door bendes van soms wel tientallen personen, bewapend met knuppels, messen en pistolen. Als de bewoners niet snel genoeg verklappen waar ze hun gouden munten en sieraden verbergen, passen de bandieten beproefde martelmethoden toe. Ze besprenkelen hun slachtoffers met hete olie of drukken brandend stro tegen hun voetzolen of geslachtsdelen. Ook vrouwen en priesters worden niet gespaard. Een gerechtsverslag meldt: ‘De pastoorsmeid en de zuster van de pastoor, ter aarde geworpen en met de haren gesleept, zijn zeer mishandeld, en met handen en voeten gebonden naar de kelder afgeworpen.’ Om herkenning te voorkomen schminken de bandieten hun gezichten, dragen ze woeste pruiken en valse baarden, en zijn ze gekleed in een allegaartje van afgedankte legeruniformen. Voor hun slachtoffers zien ze eruit als handlangers van de duivel, die – zoals iedereen in die tijd weet – graag het uiterlijk aanneemt van een bok (en daarmee de tegenhanger is van het ‘lam’ Christus). Als meerdere overvallen, tientallen kilometers van elkaar verwijderd, in dezelfde nacht plaatsvinden, is voor de geterroriseerde Limburgers slechts één conclusie mogelijk: de bandieten >
‘De legende van de bokkenrijders’ is een spannende jeugdserie, die in de periode 1994-1995 op tv werd uitgezonden door de KRO. De serie is grotendeels gebaseerd op het boek ‘Ontsnapt aan de galg’ (1986) van schrijver Ton van Reen. Acteur Hugo Metsers (midden) speelde de sterke arm der wet.
Frederik van Eeden schreef in 1917 het toneelstuk ‘De bokkenrijder of het skelet’ over de beruchte bokkenrijdersleider Joseph Kerckhoffs (poster van Theo Molkenboer).
verplaatsen zich vliegensvlug door de lucht op duivelse bokken, net zoals de heksen dat enkele eeuwen eerder deden op hun bezemstelen! Voor de machthebbers in het verre Brussel en Den Haag zijn de landen van Overmaas (‘over de Maas’) in de 18de eeuw een hoofdpijndossier: een rommelig en omstreden grensgebied, waar continu Nederlandse, Oostenrijkse en Franse troepen doorheen banjeren en van tijd tot tijd met elkaar slaags raken. De gevolgen voor het gebied – extra belastingen, verstoring van handel en stijgende graanprijzen – brengen veel inwoners op de rand van de armoede. Het is dan ook erg verlokkelijk om ’s nachts illegaal een centje bij te verdienen als Bokkenrijder. Als op basis van getuigenverklaringen de autoriteiten beginnen met de arrestatie van verdachten, bevinden zich hieronder opvallend veel vilders of koudslachters. Vilders worden beschouwd als het afvoerputje van de samenleving. Ze trekken langs legerkampen, boerderijen en kloosters om ziek, gewond of recentelijk gestorven vee te villen, de huiden naar de leerlooier te brengen en de rottende kadavers op te ruimen. Ook verwijderen de vilders de halfvergane lijken van geëxecuteerde misdadigers van de galg en het rad. Deze ‘onaanraakbaren’ wonen in schamele huisjes aan de rand van de dorpen, worden niet toegelaten tot herbergen (ze moeten hun brandewijn buiten opdrinken, in een glaasje zonder voet) en worden door iedereen met de nek aangekeken. Maar omdat de vilders noodgedwongen binnen de beroepsgroep trouwen, vormen ze sterke netwerken die zich over grote gebieden uitstrekken. Daardoor kunnen ze hun overvallen (soms meerdere per nacht) op elkaar afstemmen. Bovendien weten de vilders door hun ambulante werk precies welke buit waar te halen valt. Hele families doen mee aan de nachtelijke plundertochten, ook de kinderen (op uitkijkposten) en de vrouwen, gehuld in mannenkleren.
PIJNBANK
Als de overvallen ambitieuzer worden, groeit het aantal bendeleden. Het zijn, net als de vilders, vaak mensen in de marge van de samenleving: rondreizende marskramers, schoenlappers en zadelmakers, gedeserteerde of afgedankte soldaten, ‘keukelaars’ (goochelaars) en muzikanten die van markt naar markt trekken. Af en toe sluit zich ook een verarmde edelman aan – bijzonder handig, aangezien deze ‘brandbrieven’ kan schrijven: epistels waarin een bende dreigt met brandstichting, tenzij er wordt betaald. De Bokkenrijders worden zo een steeds groter maatschappelijk probleem. Een lokale bestuurder schrijft medio 18de eeuw: “Twintig, veertig, zestig en meer mannen en vrouwen in mansklederen, allen gewapend met grote stokken, messen, bajonetten of zakpistolen, overweldigen kerken, huizen en kastelen, ze knevelen, pijnigen, verwonden en vermoorden de
huislieden; vervolgens beroven, plunderen en ontvoeren ze alles wat ze tegenkomen.” Maar door de politieke versnippering van het gebied van Overmaas is opsporing van de bandieten erg lastig. Er is geen overkoepelende militie, alleen een lappendeken van lokale burgerwachten. De oplossing van de autoriteiten is simpel: arresteer enkele verdachten en martel deze net zolang totdat ze alle leden van hun bende verraden. Het resultaat is voorspelbaar: onder druk van de helse pijnen van duimschroeven, pijnbank en met scherpe punten beklede Spaanse laarzen worden talloze burgers ‘ontmaskerd’ als Bokkenrijder. Velen zijn ongetwijfeld onschuldig, maar verweer is zinloos. De rechtbanken worden bemand door lokale edelen, die zowel rechter als aanklager zijn. Hun straffen zijn hard, meedogenloos en openbaar, ‘tot afschrik en exempel’. Voor diefstal met geweld krijg je de galg, radbraken is gereserveerd voor bendeleiders en roofmoordenaars, en verbranding is de straf voor kerkroof en andere vormen van heiligschennis. Na de executie worden de bezittingen van de veroordeelden openbaar geveild en door >
In deze mergelgrot bij Valkenburg zouden naar verluidt bokkenrijders geheime vergaderingen hebben georganiseerd.
‘Broederschap van de bok’ is een spannend jeugdboek over de bokkenrijders van schrijver Reggie Naus (Uitgeverij Ploegsma, 2017).
In het ‘vervloekte huis’ Villa Volta in de Efteling kun je spannende avonturen beleven met bokkenrijdersleider Hugo van den Loonsche Duynen. Houd je goed vast, want niets is wat het lijkt!
OP DE BOKKENRIJDERSTOUR
• In de Efteling kun je griezelen in attractie Villa Volta, een ‘vervloekt huis’ dat door Bokkenrijdersleider Hugo van den Loonsche Duynen bewoond zou zijn geweest. Houd je goed vast, want niets is wat het lijkt! Alle info vindt u op:
efteling.com/nl/park/attracties/villa-volta
• Ook in het Limburgse stadje Valkenburg spelen de Bokkenrijders een grote rol. In carnavalstijd worden de inwoners aangeduid als ‘bök’ (bokken). Volgens de legende zouden in de Valkenburgse mergelgroeve de Heksenkeuken Bokkenrijders bijeen zijn gekomen voor geheime sessies. In Valkenburg vinden elk jaar in oktober de Bokkenweken plaats met allerlei activiteiten. Ga voor info naar:
visitzuidlimburg.nl/omgeving/valkenburg/ valkenburgse-bokkenweken
de rechters zelf vaak voor een zacht prijsje op de kop getikt. De autoriteiten zien marteling als een handige methode om een breed scala aan informatie los te weken. Ze dwingen de verdachten niet alleen hun trawanten te verklikken en hun misdaden te bekennen, ook willen ze weten wat er waar is van de geruchten die zoveel onrust onder de bevolking veroorzaken. Vliegen ze inderdaad op betoverde bokken door de lucht? Hebben ze hun ziel verkocht aan de duivel en komen ze ’s nachts bijeen op geheime plekken om hun duistere meester te eren? Gek van de pijn zijn de verdachten bereid om de wildste verklaringen af te leggen, die allemaal netjes worden opgetekend in duizenden formele processtukken. Zo begint het beeld te ontstaan van een geheim genootschap van Bokkenrijders. Overdag doen ze hun werk te midden van eerzame burgers, maar ’s nachts komen ze samen om te roven en te moorden. Geronselde nieuwe bendeleden moeten tijdens duivelse missen, stiekem georganiseerd in afgelegen veldkapelletjes, een ‘goddeloze eed’ zweren: “Ik zweer God en de heilige Moeder Gods af en de Duivel aan. Ik zal stelen en roven in des Duivels naam. Als ik in handen van de rechters val, zal ik liever alle pijn en martelingen verdragen dan de bende verraden.” Daarna moeten de nieuwelingen op een houten kruisbeeld spugen, het op de grond gooien en erop trappen. Ook het
doorboren van heilige hosties met een mes of naald is een actie die de duivel tot grote tevredenheid stemt. De rechters spelen enthousiast in op alle ‘onthullingen’ die onder dwang zijn verkregen. Het biedt hen het excuus om buitensporig hard op te treden in hun strijd tegen de misdaadgolf die het gebied overspoelt. Het ontheiligen van kerken, mishandelen van priesters en opvoeren van duivelse missen is immers veel ernstiger dan ‘gewone’ huis-tuin-en-keukenmisdaden. Zulke acties tasten de christelijke basis van de samenleving aan en moeten met wortel en tak worden uitgeroeid.
MYTHE OF WERKELIJKHEID?
Tot op vandaag vliegen historici elkaar in de haren over de vraag wat de waarde is van de justitiële processtukken, onze belangrijkste bron over het fenomeen van de Bokkenrijders. Sommigen doen de verklaringen van de verdachten af als verzinsels, afgedwongen op de pijnbank. Volgens hen lijkt de rigide vervolging van vermeende Bokkenrijders sterk op de heksenjacht uit een eerdere periode, een waanvoorstelling van overijverige rechters die honderden onschuldigen, meelopers, kleine diefjes en een handvol zware criminelen tot een barbaarse dood op het schavot hebben veroordeeld. Andere historici zien wel degelijk een kern van waarheid in de verklaringen. Zij wijzen erop dat bij de groei van criminele groepen altijd de behoefte ontstaat om nieuwe leden ritueel in te wijden, om hen te doordringen van het belang van geheimhouding en van de (vaak dodelijke) sanctie die op verraad staat. Dat de Bokkenrijders hiervoor de ‘goddeloze eed’ en het pact met de duivel kiezen is niet zo vreemd, gezien de afkeer van veel straatarme bendeleden (vooral de vilders) tegen de schatrijke geestelijkheid. Een enkele onderzoeker ziet in de via netwerken met elkaar verbonden Bokkenrijdersbendes zelfs de geboorteweeën van een ondergronds vrijkorps, een leger van vrijwilligers dat wordt gevoed door dezelfde waarden over vrijheid en herverdeling van bezit als die in Frankrijk in 1789 tot een revolutie zullen leiden. Hoe het ook zij, de harde straffen van de rechters, bedoeld ‘tot afschrik en exempel’, verliezen al snel hun werking. Gedurende het grootste deel van de 18de eeuw blijven de Bokkenrijders actief het Limburgse dievenpad bewandelen, tot schrik van rijke boeren, edelen en geestelijken. Pas als in 1794 de Franse revolutionaire legers, gesteund door een effectieve gendarmerie, de landen van Overmaas binnenmarcheren, verdwijnen de Bokkenrijders als sneeuw voor de zon. Hoewel... hun legende leeft tot op heden voort in de Limburgse volkscultuur, in streekromans, stripboeken, carnavalsverenigingen, liedjes en tv-series. Wie weet rijden de Bokkenrijders op een heldere nacht ooit nog eens uit, als de duivel het wil... �
© Standaard Uitgeverij
In het stripalbum ‘Suske en Wiske / De bokkerijders’ (nr. 136, 1972) beleven Suske, Wiske en hun vriend Lambik bloedstollende avonturen. Er is van dit album ook een fraaie versie in het Limburgs: ‘De bokkeriejersj’.
Onder druk van de helse pijnen van duimschroeven, pijnbank en Spaanse laarzen worden talloze burgers ‘ontmaskerd’ als Bokkenrijder
WORD ABONNEE MET KORTING
� HOLLANDS Glori e
� JAARGANG 10 - NR. 4 2021
NR. 4 2021 HOLLANDS HET MOOISTE IN NEDERLAND
De leukste UITJES in eigen land
OP NAAR DE TOP Smakelijk dineren bij de Jeunes Restaurateurs DEVENTER Stad van koek & boek
Dwalen langs GELDERSE KASTELEN
Het nieuwste stukje Nederland DE MARKER WADDEN
DE BOKKENRIJDERS Gesel van de MaasvalleiHet Nederlandse Versailles De tuinen van Paleis Het Loo
6EDITIES VOOR
00421
15968 2 719327 AP C 5,99
719327 15968 2 C 5,99 8 C27
14-07-2021 15:29
HG2021_4_001_COVER FINAL EAN**.indd 1
Abonneer u nu op Hollands Glorie en kies voor een eenmalige korting. U betaalt dan maar C27 voor een jaarabonnement (6 edities) of C48 voor een tweejaarabonnement (12 edities). Deze abonnementen kunt u ook aan iemand anders cadeau doen.
