περιοδικό ομίλου π.ε.δ.ε.
Θάλεια, 2ος αι. π.Χ. Ρώμη, Musei Vaticani
Μνημοσύνης δ' ἐξαῦτις ἐράσσατο καλλικόμοιο, ἐξ ἧς οἱ Μοῦσαι χρυσάμπυκες ἐξεγένοντο ἐννέα, τῇσιν ἅδον θαλίαι καὶ τέρψις ἀοιδῆς. Ησίοδος Θεογονία 915-917
Φεβρουάριος 2008 Τεύχος 2ο Ταῦτ' ἄρα Μοῦσαι ἄειδον, Ὀλύμπια δώματ' ἔχουσαι, ἐννέα θυγατέρες μεγάλου Διὸς ἐκγεγαυῖαι, Κλειώ τ' Εὐτέρπη τε Θάλειά τε Μελπομένη τε Τερψιχόρη τ' Ἐρατώ τε Πολύμνιά τ' Οὐρανίη τε Καλλιόπη θ' ἡ δὲ προφερεστάτη ἐστὶν ἁπασέων.
musae Ησίοδος Θεογονία 75-79
ΦΟΙΤΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ
Ιδιοκτησία: Δια νόμου Υυπεύθυνη: Αρχισυνταξία: Συντακτική Ομάδα: Σχέδιο Εξωφύλλου Επιμέλεια Έκδοσης: Ηλεκτρονική Σελίδωση: Εκτύπωση:
2
musae
Πειραματικό Εργαστήρι Δημιουργικής Έκφρασης Πανεπιστημίου Κύπρου Ευθυμία Προική Ευθυμία Προική Ευθυμία Προική, Μαρία Μηνά, Νίκος Κακκούφα Ιφιγένεια Παπαϊωάννου Θωμάς Κωστή Θωμάς Κωστή H. Loizides LTD
περιεχόμενα Π.Ε.Δ.Ε. Ακόμα μια χρονιά δημιουργίας...
4
The Suzuki method for training the body and voice of the actor
6
Η Σαλώμη του Όσκαρ Ουάιλντ: Η κραυγή μιας ηρωίδας
8
Συντροφιά με την μπαλάντα των χαμένων ονείρων
10
Ποιητικές Δημιουργίες: +1
12
Η ποιητική εξέλιξη του θέματος της «Δεύτερης Οδύσσειας» στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη
16
Ποιητικές Δημιουργίες: Αχαιών ακτή
20
Rooftop Theatre Group
22
Αναπαριστώντας το κοινωνικό φύλο
24
Ζήσε ελεύθερος
26
musae
3
4
ακόμα μια χρονιά δημιουργίας...
Ο όμιλος ΠΕΔΕ ολοκληρώνει ακόμα μια χρονιά πειραματισμού και δημιουργίας και καλοσωρίζει τη νέα χρονιά με νέες εμπνεύσεις και πολλή θετική ενέργεια. Η έκδοση του πρώτου τεύχους του περιοδικού MUSAE έδωσε μια καινούρια νότα στα πολιτιστικά δρώμενα εντός και εκτός της πανεπιστημιακής κοινότητας αλλά και μια νέα ώθηση στον ίδιο τον όμιλο. Επόμενο βήμα η διοργάνωση έκθεσης θεατρικού βιβλίου σε συνεργασία με το βιβλιοπωλείο Ενδοχώρα που έλαβε χώρα στις στοές του πανεπιστημίου και έδινε την ευκαιρία στο αναγνωστικό κοινό να έλθει σε επαφή με τον κόσμο του θεάτρου μέσα από μια διαφορετική οδό· αυτή του βιβλίου. Μεσολαβεί το καλοκαίρι, γόνιμη περίοδος για σκέψη και προετοιμασία... Εντωμεταξύ, ένα απ’ τα μέλη μας γίνεται δεκτό με υποτροφία στο Διεθνές Θερινό Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Δράματος – Θεάτρου για νεαρούς επαγγελματίες ηθοποιούς που γίνεται κάθε χρόνο στη Δρούσια και συμμετέχει στις παραστάσεις των «Περσών» του Αισχύλου και της «Λυσιστράτης» του Αριστοφάνη. Η εμπειρία αυτή ελπίζουμε να επαναληφθεί και για άλλα μέλη μας το ερχόμενο καλοκαίρι. Με το νέο εξάμηνο, ο ΠΕΔΕ ξεκινά δυναμικά με πολλές και ποικίλες δραστηριότητες. Πρώτα πρώτα, η θεατρική μας παράσταση «Ars Absurdia: Ο λαβύρινθος του Beckett» που συμμετείχε στο ερασιτεχνικό φεστιβάλ του ΘΟΚ. Για το έργο δουλέψαμε σε ομάδες, καθώς αποτελούνταν από έξι διαφορετικά δραματίδια του Beckett που είχαν ως βασικό τους άξονα το αδιέξοδο του ανθρώπου και την αέναη αναζήτηση για νόημα. Βυθιστήκαμε λοιπόν στον κόσμο του παραλόγου, στο λαβυρινθώδες μυαλό του Samuel Beckett και προσπαθήσαμε ο καθένας από τους συμμετέχοντες να βρούμε το δικό μας νόημα κι αυτό να μεταδώσουμε στο κοινό είτε μέσα από την ερμηνεία μας είτε μέσα από τη μουσική επένδυση των μικρών αυτών έργων είτε μέσα από την σκηνική-εικαστική τους απόδοση. Αν πετύχαμε να προβληματίσουμε το κοινό αυτό είναι υπόθεση των θεατών. Για μας έχει σημασία η διαδικασία και η εμπειρία της... και σίγουρα απολαύσαμε την κάθε στιγμή! Παράλληλα μ’ αυτό, προετοιμάζονταν το νέο τεύχος του περιοδικού μας, μια εικαστική έκθεση και θεατρικά σεμινάρια. Η ομαδική εικαστική έκθεση «Ύφασμα και Χρώμα» εγκαινιάστηκε στις 9 του Δεκέμβρη 2007 στην αίθουσα Καστελλιώτισσα. Στα πλαίσια των στόχων μας για την προώθηση της καλλιτεχνικής δραστηριότητας στην Κύπρο, τρεις νέοι Κύπριοι καλλιτέχνες, η Ιφιγένεια Παπαϊωάννου (ζωγράφος), η Ειρήνη Μιτσιγιώργη (σχεδιάστρια μόδας) και ο Παύλος Μιτσιγιώργης (ζωγράφος) παρουσίασαν δείγματα της δουλειάς τους. Βασικό στοιχείο που ενώνει τα έργα των τριών καλλιτεχνών είναι ο μεσογειακός τους χαρακτήρας που εκφράζει ο καθένας με τη δική του προσωπική πινελιά είτε με τα έντονα, ζωηρά και «φρέσκα» χρώματα στους πίνακες της Ιφιγένειας και του Παύλου είτε με το σμίξιμο της παράδοσης με τη σύγχρονη εποχή, όπως συμβαίνει με τα ενδύματα της Ειρήνης που είναι καμωμένα εξ ολοκλήρου στον αργαλειό σε πρωτοποριακά όμως σχέδια. Ελπίζουμε η έκθεση να βοήθησε στην αφύπνιση των καλλιτεχνικών ενστίκτων όσων είχαν την ευκαιρία να την επισκεφθούν. Επίσης, για τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο διοργανώθηκαν σεμινάρια για ηθοποιούς στη μέθοδο Suzuki, σε συνεργασία με τον Ricardo Zeger (MFA, Professional Theatre Training Programme, University of Delaware), ο οποίος υπήρξε μέλος της ομάδας του Tadashi Suzuki στην Ιαπωνία (SPAC – Shizuoka Performing Arts Company) για δύο χρόνια. Περισσότερες πληροφορίες για τη μέθοδο αυτή παρατίθενται σε σχετικό άρθρο του περιοδικού. Ως κατακλείδα μια ευχή για μια νέα δημιουργική χρονιά με πρωτόγνωρες εμπειρίες και πάνω απ’ όλα πειραματισμό! Δ. Σ. Ομίλου ΠΕΔΕ
musae
5
The Suzuki metho for training the body
The kind of training offered in modern theatre schools and conservatories is not enough to be able to perform on a stage and be called an actor. Ironically, in ancient theatre traditions there were no schools where one could learn the craft of acting. Actors trained and learned as they went along, often beginning with small roles, they would build up their experience throughout the years eventually gaining the ability and skills to perform larger roles which required greater stamina, stage power and in-depth knowledge of their craft. In our day and age that way of learning the theatre craft is almost no longer seen, except for traditional forms of theatre like Kabuki or Noh theatre in Japan, where the secrets and knowledge of the profession are transmitted from generation to generation and within members of the same family. Nowadays, especially in the western world, schools of theatre teach a plethora of methods and offer diverse points of view on what acting is or is not, focusing more and more on theoretical practices that have nothing to do with the actual core of theatre, which is performing in front of an audience. Ever since the advent of psychoanalysis and the widespread assimilation of Freudian concepts into pop culture, the theatre has suffered an undeniable decline of quality. Directors and actors have shifted their focus from the actual art of performing into a kind of psychological expertise of fictional characters. In many acting classes it is not unusual to hear long debates about the motives and background of characters in a play as students are encouraged to write long “autobiographies” of the characters they will portray. The amount of energy spent on this kind of activity often surpasses the amount of time an actor spends on an actual stage creating the most important aspects of his role. Ask any actor performing on any given show these days how many steps
he has to walk from the moment he enters the stage until the moment his cue to sit down comes and chances are he or she wont be able to answer. Actors of the new generation are becoming less and less aware of their own body and voice that it’s a wonder they even remember their lines. They are often encouraged to “ improvise” based on the inner life of a character, and to put an emphasis on their emotions during their performance. Whether a play is contemporary or classic, regardless of style and direction, there must be a consistent way of being on the stage. This way of being on the stage has been gradually substituted by the theoretical, heady knowledge and emphasis on “emotional life”. First and foremost an actor must be aware at all times of the most important part of a theatre performance. The audience. If there is no audience, there is no theatre. It’s that simple. The audience is watching everything that happens on the stage at all times. Secondly, the actor ’s own body. Is it possible to give a piano concert with a badly tuned guitar? This is what happens nowadays on the stage. A person stands on a stage and blurts out some lines overfilled with
Finding the way
6
musae
excitement and unnecessary energy and it is called theatre. Actors must be aware of their own body while also being able to control it up to the finest nuanced detail. It is the actor’s body that brings the play to life. It is the actor ’s responsibility to make sure the play gets created in the audience’s mind. Unfortunately, most actors are not properly prepared to do that. The actor’s voice is an expression of the body. It is not some disconnected
hod
y and voice of the actor phenomenon, but the most direct connection to the actor’s true art. An actor on stage, more often than not, must speak words written by somebody else and the only way to own them is by making them part of oneself, that is by making them part of the body. After all, what is voice but manipulated breath and vibration? Words are invisible, and it is the actor ’s most crucial job to make the invisible visible to an audience. In the same way that a ballerina trains everyday for hours on the bar, up to now there was no real concise method for physical training that could provide actors the same kind of knowledge and improvement of their own instrument. Tadashi Suzuki, without a doubt one of the most revolutionary directors and theatre makers of our age, was influenced by the traditional forms of theatre of his own culture as well as his own experience of western theatre. His understanding of the need for a concise, concrete method of training the actor’s body for the stage compelled him to create a series of exercises that provide just that. These exercises are commonly known as the Suzuki method for actors (not to be confused with the Suzuki method for learning music).
Another important element of this training method is the connection it creates to the human being’s animalistic energy. In a world in which electronic and non-animalistic energy becomes more and more common, the theatre might be the last place that can survive purely on animalistic energy. Imagine the actor stomping around the stage rhythmically to music, keeping at all times a still but relaxed upper body. The actor’s torso appears to be moving on a cart or dolly even though the legs stomp the ground with great vigor and intensity. At the end of three minutes or so of this activity, the actor comes to a complete stop followed by a sudden, silent fall to the ground. Like a marionette whose strings are suddenly cut, the body collapses and remains completely motionless. There is now a change in the music. A traditional Japanese flute plays in the background. The challenge to control the breathing is a great one, followed only by the even greater challenge of standing up and walking to the edge of the stage at a consistent speed moving on one same line, keeping in mind the position and level of one’s center. Probably the most well known exercise of the Suzuki method, the stomping is only one of the most basic notions that begin to put the actor in touch with the fundamental sensibility required for the stage. In ordinary life one can run, but there is a great difference between that and the way a professional runner does it. It is the same with an actor, in ordinary life we move and speak, but to speak and walk on the stage requires something extraordinary. The Suzuki method provides a way to understanding what that something is. And perhaps even make visible the otherwise invisible line that separates an amateur from a professional on the stage.
y to be on the stage The fundamental axis on which the method works is the knowledge of one’s own center of gravity. As actors move their body on the stage they must remain aware at all times of their center of gravity. Maintaining this consciousness becomes more and more difficult as they begin to move in more and more complex ways, expanding their consciousness beyond themselves and out into the audience, the space, the other actors, the music, the stage and all the other elements that make up a theatre performance.
musae
7
Η ΣΑΛΩΜΗ ΤΟΥ ΟΣΚΑΡ ΟΥΑΙΛΝΤ
Η ΚΡΑΥΓΗ ΜΙΑΣ ΗΡΩΙΔΑΣ “Το φίλησα το στόμα σου Γιοχαναάν. Το φίλησα το στόμα σου.” Η Σαλώμη ξεχύνεται τις νύχτες. Παντού.
Έχει για φρύδι το
φεγγάρι και για χέρια γάντζους. Η φωνή της βαθιά, ακούγεται απí τους καθρέφτες, τα φορέματα, το στήθος, τα γεννητικά όργανα. Χορεύει στις φλέβες κόκκινη, εύπλαστη, ρευστή. Παραμονεύει στις γλώσσες πανέτοιμη, υγρή, παλλόμενη. Κουρνιάζει στí αυτιά άγρυπνη, κουρασμένη, επώδυνη. Στριφογυρίζει στα μαλλιά
άπιαστη,
απροσπέλαστη,
ανένδοτη.
Ξαπλώνει
στις
γάμπες δεκτική, μετέωρη, διάφανη.
Είναι η κάθε σκιά στο δωμάτιο πριν από τον ύπνο, η ελεγεία κάθε φαντασίωσης που αποκεφαλίζεται, η Πόλη του αίματος, το σπέρμα κάθε επιθυμίας, η άρνηση και ο πόνος της, η αδιαφορία και η οδύνη της, η επιδιώξη του πόθου και ο θάνατος.
Ένα τέρας αβάσταχτο, γρήγορα κινούμενο που συνθλίβει τη λογική και ξυπνά τη σάρκα όχι μέσα από το ρυθμό ενός μυθικού χορού, αλλά μέσα από μια πραγματικότητα απτή και όμως
Η Σαλώμη διεισδύει στο μυαλό γιατί είναι μια πραγματικότητα. Η πραγματικότητα του ύστατου Έρωτα και του θανάτου...
Ειρήνη Κυριάκου
8
musae
Gustave Moreau, Salome, 1876
ευνουχισμένη και στραγγαλισμένη.
Πέτρος Μιχαήλ
Συντροφιά με την των
10
musae
Η πόλη είναι βουτηγμένη στο νερό. Ίσως αυτό να με πνίγει. Είμαι όμως γοητευμένος, θαμπωμένος από τον θησαυρό της την ίδια της την κουλτούρα, τον πολιτισμό της. Συντροφιά με την μπαλάντα των χαμένων ονείρων στέκομαι στη μέση της γέφυρας που ενώνει το νότο με το βορρά. Φοβάμαι να χαρακτηρίσω αυτή την πόλη μα το θέλω πολύ. Γεμάτη ποίηση απρόσμενη, στέκεται αιώνες μαζί με όνειρα και δέντρα. Άλλοτε ντυμένη στα πράσινα δηλώνοντας την άνοιξη, έπειτα ντυμένη στα χρυσαφιά και τέλος ντυμένη στα άσπρα σαν μια άλλη Χιονάτη. Η βροχή συμβαδίζει με τη μουσική, την αρμονία και συμπληρώνει τέλεια το υγρό στοιχείο που συνθέτει το μωσαϊκό της πόλης, το οποίο εξαρτάται ταυτόχρονα, όπως φαίνεται, από τις σελίδες της ιστορίας της. Τα μουσεία εξαίρετα και διάσπαρτα. Γλυπτά παντού να βλέπουν τον ουρανό, θέατρα που είναι πάντα γεμάτα και χώροι λατρείας όλων των θρησκειών σαν σκηνικοί τόποι άλλων ξένων και συνάμα οικείων πολιτισμών. Προάστια, σύγχρονα γκέτο, γεμάτα οικονομικούς πρόσφυγες που παίζουν το παιχνίδι της σιωπής και της επιβίωσης. Μα όσο και να θέλουν οι κάτοικοι αυτής της παραμυθένιας πόλης να τη θεωρούν μητρόπολη, δεν μοιάζει παρά ένα χωριό μπροστά σε πόλεις όπως η Βομβάη ή η πόλη του Μεξικού. Μένω ήσυχος, γιατί περιπλανιέμαι στους βοτανικούς κήπους, ξεπεσμένους από άλλες εποχές και στις λεωφόρους πεζών μεταμορφωμένες σε οάσεις. Μένω ήσυχος, γιατί δεν είμαι μόνος, σαν βλέπω την Βάσα να αναδύεται από το βυθό πανέμορφη όπως και τότε που βυθίστηκε το 1628. Μια πόλη ζωγραφιά, η οποία ενέπνευσε χιλιάδες καλλιτέχνες κατά τη διάρκεια των λίγων αιώνων ζωής της. Συνέρχομαι, κάνω ακόμα ένα βήμα. Σήμερα η μέρα είναι δύσκολη, ευτυχώς λίγη αισιοδοξία από τον ήλιο ξέφυγε μέσα από τα σύννεφα και μου
χαϊδεύει το μάγουλο. Ανάβω ένα σπίρτο. Η φλόγα μου δείχνει τον δρόμο. Το μουσείο των μεσογειακών πολιτισμών είναι πειρασμός. Σ' αυτό πέρασα την προχθεσινή μου μέρα. Εκεί μέσα μπήκε στα παπούτσια μου άμμος από την Αίγυπτο και επισκέπτηκα για πρώτη φορά την Μεσοποταμία. Στην γωνία αντέχει στο χρόνο ο έλληνας Κούρος παρέα με μια Κόρη. Αυτό που δεν περίμενα ήρθε μετά, το αγγείο από την Πάφο στην τρίτη βιτρίνα δεξιά και τα χρυσά κοσμήματα από την Λάπηθο στην αίθουσα του χρυσού. Τα θεμέλια του μουσείου, είναι αλήθεια, είναι η συλλογή της Σουηδικής αποστολής στην Κύπρο πίσω στην δεκαετία του 1920 και κοσμούν το μεγαλύτερο μέρος του. Φωτογραφίες από τις ανασκαφές, ταινίες ντοκουμέντα, ειδώλια από το ιερό της Αγίας Ειρήνης βρίσκονται παντού, ικανά να σε μαγέψουν. Και όμως η ατμόσφαιρα είναι μελωδική. Το πώς βρέθηκαν εδώ απαντάται με απλότητα. Ο βρετανικός νόμος που ίσχυε φυσικά και στις αποικίες επέτρεπε στις ξένες αρχαιολογικές αποστολές να μεταφέρουν στην χώρα τους μεγάλο μέρος των ευρημάτων. Ιδού. Δε νιώθω τίποτα. Ουδετερότητα. Δίπλα στο μουσείο Θεάτρου και Χορού, οι πρότυπες φορεσιές των διάσημων μπαλέτων ξεχειλίζουν από παντού. Εδώ μυρίζει Παρίσι, Μόσχα, Νέα Υόρκη. Το ιαπωνικό θέατρο του Νο δε, παίζει ρόλο πρωταγωνιστή. Χτες πάλι πήγα στα ανάκτορα της παλιάς πόλης, μιας πόλης που δημιουργήθηκε μόλις τον 13ο αιώνα και ακόμη και σήμερα αποτελεί τον πυρήνα της σύγχρονης αντίστοιχής της. Σήμερα βρίσκομαι, βεβαίως, σε ένα από τα τότε προάστια της τότε μικρής πόλης, στο μουσείο του Αυγούστου Στρίντμπερκ. Πατέρας ο Στρίντμπερκ και το κλίμα από τα έργα του, τώρα το κατάλαβα, μεταφέρει στοιχεία από την ψυχρή χώρα. Στις μέρες μας ο δρόμος όπου βρίσκεται ο ''μπλε πύργος'' όπως τον απο-
ν μπαλάντα ν χαμένων ονείρων καλούσε, η τελευταία κατοικία του για τέσσερα χρόνια πριν πεθάνει στα 1912, είναι τουριστικός πεζόδρομος , ίσως τραγική ειρωνεία. Πολύ πιθανόν τότε να ήταν περιοχή που θα μύριζε μπαχαρικά και θα είχε εξωτικές εικόνες, όντας εμπορικός. Ανοίγει η αυτόματη πόρτα και αντικρίζω το παλιομοδίτικο ασανσέρ με τις βαμμένες χρυσαφιές, συρτές του πόρτες. Ευτυχώς δεν το αντικατέστησαν. Ταξιδεύω νοητικά σε προηγούμενες εποχές. Το ασανσέρ ανεβαίνει. Εισέρχομαι στο διαμέρισμα του πέμπτου ορόφου και ακούω κλασσικές μελωδίες να διεισδύουν από παντού γεμίζοντας το μοντέρνο για την εποχή του αυτό κτίσμα. Όταν νοίκιασε αυτό το διαμέρισμα των τριών δωματίων από το ιδιωτικό ξενοδοχείο Falkner, ο Στρίντμπερκ, ήταν ήδη γνωστός και εκεί έγραψε – σαν να τον βλέπω – μεγαλούργησε. Τοίχοι που στέκονται ακόμα αγέρωχοι κουβαλώντας για σχεδόν ένα αιώνα τώρα πίνακες, τους οποίους έφτιαξε ο μεγάλος δραματουργός, σαν σε σκηνικό από δικό του έργο. Έπιπλα αυθεντικά και σκέψεις, που δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να με ταξιδεύουν. Δεν μπόρεσα να δω τη βιβλιοθήκη του μεγάλου δημιουργού, ''είναι ανοικτή μόνο για τα γκρουπ'' μου εξήγησε, σε τέλεια αγγλική, η υπεύθυνη. Υπάρχουν και αλλού προβλήματα διείσδυσης στον πολιτισμό βλέπετε. Κάνω ένα βήμα και αποφασίζω να ελέγξω τη σκιά μου. Μου ξεφεύγει... τι, το παράθυρο δε βλέπει σε μηλιές ή έστω σε λεύκες; Βλέπετε στα σπίτια που έφτιαχναν, τότε σε μια τέτοια πόλη, έλειπαν οι κήποι. Θλιβερό και αναπόφευκτο. Όλα σ' αυτή την πόλη γίνονται υπό τη λάμψη του φοβερού κτίσματος του Δημαρχείου. Ενός δημαρχείου που κτίστηκε λίγο μετά το θάνατο του Στρίντμπερκ και φιλοξενεί κάθε χρόνο το δείπνο που παραδίδεται προς τιμή των νικητών των βραβείων του Νόμπελ. Ένα κόσμημα που κτίστηκε σκοπίμως με τέτοια δομή για να φαίνεται παλιό
και να δώσει χαρακτήρα στην περιοχή της νήσου του βασιλιά . Είμαι ακόμη ήσυχος. Κοιτώ τόσα μουσεία, γκαλερί, θέατρα, υπαίθρια γλυπτά, τεράστια και αξιοθαύμαστα πάρκα, βασιλικούς κήπους, ανάκτορα. Κοιτώ το σεβασμό στον πολιτισμό. Βλέπω και πάλι τη σκιά μου, η οποία δεν άλλαξε. Πλοιάρια που πηγαινοέρχονται στα κανάλια της πόλης, πριγκίπισσες που ακόμα περπατούν στα σοκάκια της Γκάμλα Σταν . Φως και ομίχλη, οι αιώνιοι αντίπαλοι που παλεύουν για την ίδια την πόλη, μα στο τέλος φτάνουν σε μια φυσική ισοπαλία. Μια κόρη προικισμένη με χιλιάδες λάφυρα κερδισμένων μαχών. Θα ήθελα να βρίσκομαι εδώ στο ίδιο σημείο εκατό χρόνια αργότερα να δω την εξέλιξή της. Χαίρομαι που υπάρχει και ελπίζω να μην σβήσει ποτέ. Κάθομαι στο παγκάκι της αυλής. Βλέπω τη μηλιά, γερασμένη τώρα, Νοέμβριο μήνα. Τη θυμάμαι νέα καταπράσινη, φορτωμένη μήλα, τότε τον Αύγουστο. Ποιος θα μου το'λεγε ότι μέσα της έκρυβε μια φωλιά. Για πάντα θα καρποφορεί, είτε με τους δικούς της καρπούς, είτε με τους καρπούς των πουλιών που θα φανούν μόνο σαν τα φύλλα της πέσουν και θα σαπίσουν αργά τα τελευταία της μήλα και άξιο θαυμασμού φανεί το σπίτι, το οποίο για δύο εποχές έκρυβε καλά σα μια ελπίδα που ποτέ δε θα πεθάνει. Σα μια πόλη που ελπίζει, ζει, μεγαλουργεί. Το όνειρο κάθε πόλης. Η αυλαία εδώ για μένα πέφτει. Κλείνω τα μάτια. Αφήνω το χιόνι περίτεχνα να καλύψει τις μηδαμινές ατέλειες αυτής της Νεράιδας, η οποία θα του ανήκει για κάποιους ψυχρούς μήνες και θα την ντύσει στα άσπρα προστατεύοντάς την από το γκρίζο του ουρανού. Κλείσε τα μάτια, σε παρακαλώ, φαντάσου. Μένω ήσυχος. Και η μπαλάντα των χαμένων ονείρων σβήνει.
musae
11
Προσεκτικά, με κινήσεις απαλές μου σκουπίζεις τον ιδρώτα απ’ το μέτωπο, αποκαθαίροντας τον κόσμο μου... 12+1 Πρελούδια της Αγάπης
Τα πρώτα της άνοιξης χελιδόνια μηνούν της γης τα μυστικά παιχνίδια. Χους εις χουν. Φωνές μελωδικές κι ανάστασης πρώτη. Στάση ανάλαφρη στα μάτια που κοιτούν μεσ΄ απ΄ τ΄ απέραντο γαλάζιο τις παρυφές του πνεύματος και των ηδονών. Στους αχούς και τις σκιές βαδίζουμε με προσοχή, πάνω σε φύλλα μεγαλωμένα απí τις φροντίδες αλλονών. Με τον ήχο ηφαιστείων κι αηδονιών διστακτικά τα χέρια κρατάμε, δίνουμε, προδίνουμε για το κοινό καλό και της αγάπης το πρώτο φτερούγισμα. Με τη γνώση μυριάδων λευκών πέπλων σημαδεύουμε αστέρια στον ουρανό, κλείνουμε τα μάτια και κοιτάμε τ΄ αλλότρια, φοβερά της ψυχής. Το ταξίδι αρχίζει μες το φόβο της κατεύθυνσης, πλέει στο νόστο μέσα της επιστροφής και την ευχή της παραμονής. Μεσ΄ τα μικρά σου χέρια τα πετραδάκια της αλήθειας και το δάκρυ της συνήθειας, ο παφλασμός των κυμάτων, της γης οι μυρωδιές κι η ζέστα εικόνων οικείων και παιδιών νεκρών της φαντασίας και της σιγαλιάς. Μια γαλήνη σκληρή βασιλεύει στην ανατολή και το φως περιχύνεται σε ασκούς αέναα πεινασμένων ματιών.
12
musae
Έρωτας σ΄ άγρια κυκλάμινα επάνω, ανάλαφρη διαίσθηση και σπίθες ζωντάνιας απ΄ τα μύχια της ψυχής ως την κορφή της Άνοιξης. Αναπνοή γλυκιά με ραδινά κοριτσόπουλα στης ζωής το πηγάδι αντίκρυ να ξεδιψάνε από λόγια κι έρωτες, ταξίδια μακρινά και όνειρα μισά. Κι ο μέγας και ερωτικός να τραγουδάει ασύνετος των απλών ανθρώπων τα λόγια. Πως την αγάπη γράφεις πάντοτε το Ά πριν το Ρ σα σε παιχνίδι στο νερό με καραβάκια πριν τα κύματα σου πλήξουν τη ψυχή. Κι ειν΄ η αγάπη μια συνήθεια από λέξεις γιομάτη ερωτικές, μα είν΄ η ουσία της μια βάση από πόνο ανθρώπινο και χρόνο αόριστο. Ένα παράθυρο ανοίγει στη ψυχή να φωνάζω στους αιώνες μέσα απ΄ τον κόσμο και τις αγορές με τις φωνές των εμπόρων του έρωτα πώς σ΄ αγαπώ για τα μικρά σου χείλη που χαμογελούν και τη νιότη που ξεφεύγει ανίερη να τρέχει στο κατόπι τ΄ έρωτα και σ΄ αγαπώ στο πάνω απ΄ το πεζούλι κλήμα σε φιλώ μυστικά στο λόφο επάνω με το ηλιοβασίλεμα στα ξάρτια πλοιαρίων νωχελικών στο αντίκρυ και στο μέσα της ψυχής π΄ απιθώνω πια ολοζώντανος την καρδιά και το περιβόλι των αιώνιων νέων ανοίγει μέσα στον Παράδεισο, τον χαμένο απ΄ άλλους καιρούς. Στους καιρούς μέσα έχω δει ένα φως ν΄ απλώνει τα χέρια στη μοίρα ως ν΄ ανοίξουν οι καταρράκτες των ανθρώπειων μεσ΄ τη συντέλεια της καρδιάς.
Χαράλαμπος Παρασκευά musae
13
18
musae
Η ποιητική εξέλιξη του θέματος της «Δεύτερης Οδύσσειας» στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη Νίκος Κακκούφα
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Δευτέρα Οδύσσεια και Ιθάκη Η αρχαία Ελλάδα μέσω των έργων της μας έχει κληροδοτήσει μια πλούσια μυθική παράδοση η οποία αποτέλεσε τεράστια πηγή έμπνευσης για τους μεταγενέστερους λογοτέχνες και μελετητές. Το παρόν άρθρο ασχολείται με ένα από τα θέματα που μας έχει κληροδοτήσει ο Όμηρος, αυτό της εμπειρίας μιας «Δεύτερης Οδύσσειας» στη μοντέρνα ελληνική ποίηση και ειδικότερα στην καβαφική. Ο όρος «Δεύτερη Οδύσσεια» αναφέρεται σε εκείνη την οδυσσειακή εμπειρία η οποία υπερβαίνει τα θεματικά όρια του αρχετυπικού Ομηρικού μοντέλου 1. Αυτή η εμπειρία προϋποθέτει ένα νέο τύπο οδυσσειακής περιπέτειας o οποίος προκύπτει από το γεγονός ότι ο ήρωας απορρίπτει τον αρχικό του σκοπό να επιστρέψει στην Ιθάκη. Αυτή η απόφαση του να εγκαταλείψει τον νόστο προς την πατρίδα του, απόφαση την οποία έλαβε κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεων του σε ξένα μέρη, - οδηγεί τον ήρωα σε μια δεύτερη οδυσσειακή περιπέτεια – η οποία αυτή τη φορά είναι εκούσιαπριν καν ακόμη να προλάβει να ολοκληρωθεί το πρώτο του ταξίδι 2. Ο Οδυσσέας ως λογοτεχνικός ήρωας έχει μια ικανότητα πρωτεϊκής μεταβολής και προσαρμοστικότητας ήδη από την ομηρική ποίηση. Αλλιώς παρουσιάζεται στην Οδύσσεια και Δευτέρα Οδύσσεια
3
Dante, Ιnferno, Canto ΧΧVΙ Τennyson, ´Ulyssesª Οδύσσεια δευτέρα και μεγάλη, της πρώτης μείζων ίσως. Aλλά φευ άνευ Ομήρου, άνευ εξαμέτρων. Ήτο μικρόν το πατρικόν του δώμα, ήτο μικρόν το πατρικόν του άστυ, και όλη του η Ιθάκη ήτο μικρά. Του Τηλεμάχου η στοργή, η πίστις της Πηνελόπης, του πατρός το γήρας, οι παλαιοί του φίλοι, του λαού του αφοσιωμένου η αγάπη, η ευτυχής ανάπαυσις του οίκου εισήλθον ως ακτίνες της χαράς εις την καρδίαν του θαλασσοπόρου. Και ως ακτίνες έδυσαν.
16
musae
Η δίψα εξύπνησεν εντός του της θαλάσσης. Εμίσει τον αέρα της ξηράς.
αλλιώς στην Ιλιάδα , παρόλο που μεταξύ των δύο επών μεσολαβεί μικρό χρονικό διάστημα. Είναι ο πιο αμφιλεγόμενος χαρακτήρας της αρχαιότητας. Παρουσιάζεται και ως γενναίος και ως δειλός και ως ωραίος και ως άσχημος και ως εγκρατής και ως λαίμαργος. Εντούτοις, είναι μια καθ’ όλα υγιής προσωπικότητα. Σε αυτόν τα αντίθετα στοιχεία εναρμονίζονται και να ισορροπούν. Έχει εναλλασσόμενα ταλέντα που τον βοηθούν να προσαρμόζεται ανάλογα με τις εκάστοτε περιστάσεις και να μεταμορφώνεται συνέχεια. Αυτό είναι λοιπόν που τον έκανε τόσο ενδιαφέροντα για τους συγγραφείς και κυρίως για τους ποιητές. Το θέμα της «Δεύτερης Οδύσσειας» έχει απασχολήσει πολύ σημαντικούς λογοτέχνες. Ενδεικτικά αναφέρω τις δύο σημαντικότερες εκδοχές που απέχουν από το ομηρικό μοντέλο. Η πρώτη ανήκει στο σπουδαίο ιταλό ποιητή Dante και εντοπίζεται στο 26ο κεφάλαιο της Κολάσεως και η δεύτερη ανήκει στον Tennyson και συγκεκριμένα στο έργο του Ulysses. Δευτέρα Οδύσσεια και Ιθάκη στην ποίηση του Καβάφη Τα δύο πιο σημαντικά ποιήματα του Καβάφη στα οποία εμφανίζεται το θέμα της «Δεύτερης Οδύσσειας» είναι τα ακόλουθα: Τον ύπνον του ετάραττον την νύκτα της Εσπερίας τα φαντάσματα. Η νοσταλγία τον κατέλαβε των ταξιδίων, και των πρωινών αφίξεων εις τους λιμένας όπου, με τί χαράν, πρώτην φοράν εμβαίνεις. Του Τηλεμάχου την στοργήν, την πίστιν της Πηνελόπης, του πατρός το γήρας, τους παλαιούς του φίλους, του λαού του αφοσιωμένου την αγάπην, και την ειρήνην και ανάπαυσιν του οίκου εβαρύνθη. Κ΄ έφυγεν. Ότε δε της Ιθάκης αι ακταί ελιποθύμουν βαθμηδόν εμπρός του κι έπλεε προς δυσμάς πλησίστιος, προς Ίβηρας, προς Ηρακλείους στήλας,μακράν παντός Aχαϊκού πελάγους,ησθάνθη ότι έζη πάλιν, ότι απέβαλλε τα επαχθή δεσμά γνωστών πραγμάτων και οικιακών. Και η τυχοδιώκτις του καρδιά ηυφραίνετο ψυχρώς, κενή αγάπης.
4
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,
και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,
να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,
όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·
γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας,
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
να μάθεις και να μάθεις απ΄ τους σπουδασμένους.
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,
Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.
τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,
Το φθάσιμον εκεί είν΄ ο προορισμός σου.
αν μέν η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή
Aλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.
συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.
Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
και γέρος πια νí αράξεις στο νησί,
τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,
πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,
αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,
μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.
αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου. Η Ιθάκη σ΄ έδωσε τ΄ ωραίο ταξείδι. Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Χωρίς αυτήν δεν θαβγαινες στον δρόμο.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους· να σταματήσεις σ΄ εμπορεία Φοινικικά,
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
και τες καλές πραγμάτειες ν΄ αποκτήσεις,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.
σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κí έβενους,
Όσο αφορά στη σχέση μεταξύ των δύο αυτών ποιημάτων, μπορούμε να πούμε ότι μέσα από τη μελέτη της βιβλιογραφίας διαφαίνονται δύο αντίθετες σχολές τις οποίες ομαδοποιεί ο Δ. Ν. Μαρωνίτης σε δύο υποθέσεις εργασίας. Υπόθεση πρώτη: «τα δύο ποιήματα δεν έχουν βαθύτερη συνοχή μεταξύ τους˙ η εξωτερική και χαλαρή θεματική τους σχέση και ο ένας στίχος, που μεταφέρεται από το πρώτο στο δεύτερο ποίημα, δεν δικαιολογούν αμοιβαία και ωφέλιμη σύγκριση.» Υπόθεση Δεύτερη: «τα δύο ποιήματα τόσο με τις ομοιότητες όσο και τις διαφορές τους, διασταυρώνονται μεταξύ τους, το ένα αποτελεί εξέλιξη και μεταμόρφωση του άλλου» 5. Στόχος μας στο παρόν άρθρο είναι να αποδείξουμε την κυκλική τροχιά του θέματος της «Δεύτερης Οδύσσειας» στην ποίηση του Καβάφη όπως επίσης και τη νοηματική και θεματική συνάφεια που υπάρχει ανάμεσα στα δύο ποιήματα. Παράλληλα θα προσπαθήσω με συντομία να δείξω τις διαφορές μεταξύ τους, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στις γλωσσικές και τις συντακτικές. Τέλος θα αναφερθώ στις καινοτομίες που ο Καβάφης εισήγαγε στην επεξεργασία του μύθου. Πρόδηλες είναι και στα δύο ποιήματα οι ποιητικές αφορμές τους. Στο εργαστηριακό ποίημα Δευτέρα Οδύσσεια έχουμε ως ποιητικές αφετηρίες τον Dante, τον Tennyson και την Ομηρική Οδύσσεια που ασκούν μια έντονη πίεση στον ποιητή αντιθέτως με την Ιθάκη όπου εντοπίζεται μονάχα η δαμασμένη ομηρική εκδοχή του μύθου 6. Προς αυτή την ανάλυση συνεπικουρεί η ύπαρξη ενός άρθρου με τίτλο «Το τέλος του Οδυσσέως» το οποίο ο Καβάφης έγραψε το 1894 – ίδια χρονιά – και στο οποίο αναλύει τις απόψεις του Dante και του Tennyson σε αντίθεση με το ομηρικό πρότυπο αλλά επίσης αξιολογεί τις δύο νέες οδυσσειακές εκδοχές. Αυτό μας
δείχνει ότι γνώριζε πολύ καλά τα δύο αυτά ποιήματα και πολύ πιθανόν η δική του προσπάθεια να επηρεάστηκε σε πoλύ μεγάλο βαθμό από αυτά 7. Η Δευτέρα Οδύσσεια γραμ μένη το 1894 είναι από τα πρώτα αρχαιό μυ θα και αρχαιόθεμα ποιήματα του Καβάφη (πρώ το ήταν η Πριάμου νυ χτοπορία η οποία γρά φτηκε ένα χρόνο νωρίτερα) ενώ η Ιθάκη που γράφεται το 1910 είναι το τε λευταίο. Επιπρόσθετα τα δύο αυτά ποιήματα είναι τα μόνα που έχουν ως πηγή τους την Ομηρική Οδύσσεια. Γραμματολογικά λοιπόν, έχουν μεγάλη συ νάφεια και αυτή μας επιβάλλει κατ’ αρχήν την προ σεκτική αντιβολή τους 8. Στο πρώιμο ποίημα της Δευτέρας Οδυσσείας , εντοπίζουμε συσσωρευμένα πολλά στοιχεία από την ομηρική εκδοχή του μύθου. Αυτά είναι ο τίτλος του ποιήματος, οι τρεις πρώτοι στίχοι του στους οποίους έχουμε άμεση αναφορά στον Όμη ρο όπως επίσης και η εξάμετρη ρύθμιση της σύνθεσής του. Στη συνέχεια έχουμε την εμφάνιση ομηρικών φράσεων και ενός ονομαστικού καταλό-
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ιθάκη
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
γου που επαναλαμβάνεται κιόλας δύο φορές για επιστροφή στην πατρίδα και αποκτά τη νέα στο ποίημα. Μερικές από τις φράσεις αυτές σημασία της επιθυμίας για ένα ταξίδι που οδηείναι: το πατρικόν δώμα, το πατρικόν άστυ – γεί μακριά από την πατρίδα. Επιπρόσθετα, ακόμα μία διαφορά μεταξύ και ασφαλώς η Ιθάκη. Επίσης έχουμε αναφορά στην Πηνελόπη, στον Τηλέμαχο και στο γέρο των δύο ποιημάτων έγκειται στον τρόπο με τον πατέρα τον οποίο όμως δεν κατονομάζει. οποίο πραγματεύονται την ομηρική παρακαταΈκπληξη προκαλεί το ότι ο Οδυσσέας δεν ανα- θήκη. Στο πρώιμο ποίημα το οποίο ακολουθεί φέρεται. Όμως γίνεται σαφές ότι ο λόγος στρέ- τυπολογία καθαρά παρμένη από τον Dante και φεται γύρω από το πρόσωπό του μέσω των τον Tennyson η ομηρική τάξη διασαλεύεται. Ο Οδυσσέας επιστρέφει στην πατρίδα, όμως είναι αναφορών στα προηγούμενα πρόσωπα 9. Στην περίπτωση της Ιθάκης τα προηγούμε- δυστυχισμένος, μισεί τον «στεριανό αέρα» να ομηρικά σήματα παραλείπονται (Πηνελόπη, (όπως χαρακτηριστικά λέει ο Καβάφης) και Τηλέμαχος, Λαέρτης) και προστίθενται νέα, αισθήματα ανίας και πλήξης πλημμυρίζουν την όπως οι Λαιστρυγόνες οι Κύκλωπες, ο Ποσει- ψυχή του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την απόδώνας. Παράλληλα τοποθετείται στον τίτλο και φασή του να εγκαταλείψει την Ιθάκη για χάρη επαναλαμβάνεται ακόμη έξι φορές σε ολόκληρο ενός νέου τυχοδιωκτικού ταξιδιού. Τίποτα καινούργιο δεν προστίθεται σε αυτή την εκδοχή ˙ το κείμενο το όνομα της Ιθάκης 10. Επιπρόσθετα, και στα δύο ποιήματα έχουμε θα μπορούσαμε να πούμε ότι απλά συνδυάζει τα αποφόρτιση του αρχικού ομηρικού μύθου από στοιχεία που παίρνει από τους προηγούμενούς τα αμιγώς επικά του στοιχεία. Γίνεται πλέον μια του και φτιάχνει ένα ποίημα καθαρά τυπολογιπεριπέτεια – μυθιστορηματικού τύπου θα λέγα- κό «Δεύτερης Οδύσσειας» όπως και εν τέλει τιτμε, που δεν εξετάζει τη ζωή ενός μυθικού ηρωι- λοφορείται 15. κού χαρακτήρα αλλά ενός απλού ανθρώπου. Στο ποίημα Ιθάκη όμως, ο Καβάφης κάνει Όσο αφορά στις διαφορές, πρώτη και κάτι πολύ έξυπνο: δεν επιλέγει να ακολουθήσει εμφανέστερη είναι αυτή της γλώσσας. Τα δύο μια τυπολογία κατά γράμμα όπως έκανε στο ποιήματα είναι γραμμένα σε διαφορετική προηγούμενο ποίημα, αλλά συνδυάζει τις δύο μορφή της ελληνικής χωρίς αυτό βέβαια να μας τυπολογίες φέρνοντας τη μια αντιμέτωπη με ξενίζει μια και το ένα γράφεται το 1894, εποχή την άλλη. Μέσω αυτού «στον πειρασμό της που μεσουρανεί η χρήση της καθαρεύουσας και επαναλαμβανόμενης φυγής αντιπροτείνεται ο το άλλο γράφεται το 1910, όταν επέδωσε πλέον πόθος του νόστου· έτσι η αποστροφή προς την η χρήση της δημοτικής – παρόλο που στο ίδιο Ιθάκη γίνεται επιστροφή προς την Ιθάκη» 16. εντοπίζονται και μερικά λογιότερα στοιχεία Εντούτοις, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή όπως τα Λαιστρυγόνας, Κύκλωπας κ.α. 11 για να μη θεωρήσουμε την Ιθάκη ως ένα απλό Σημαντικότερες είναι οι διαφορές που ποίημα νόστου. Οι πρώτοι κιόλας στίχοι μας εντοπίζουμε στη σύνταξη. Στην Δευτέρα Οδύσ- αποτρέπουν από το να δώσουμε μια τέτοιου σεια που αποτελείται από ένα προλογικό τρί- είδους ερμηνεία. Σα βγεις στον πηγαιμό για την στιχο και τέσσερεις στροφές με σαφώς μεγαλύ- Ιθάκη μας προτείνει ο αλεξανδρινός ποιητής, τερη την τρίτη στροφή, έχουμε εξολοκλήρου χρησιμοποιώντας το ρήμα «βγαίνω» και το τριτοπρόσωπη αφήγηση η οποία απλώς περι- ουσιαστικό «πηγαιμός» που δεν μπορούν να γράφει το ταξίδι χωρίς να το αξιολογεί, αν και ταιριάξουν εύκολα με το μεγάθεμα του νόστου κάποιες αξιολογικές αποφάσεις παρενείρονται12. όπως σημειώνει και ο Μαρωνίτης 17. Στην Ιθάκη ο Καβάφης μετασχηματίζει τον Παράλληλα, πρόκειται για τον προγραμμααφηγητή της Δευτέρας Οδυσσείας σε ένα σύμ- τισμό ενός ταξιδιού με στόχο τον πηγαιμό, τη βουλο που παραινεί και απευθύνεται άμεσα μετάβαση στην Ιθάκη και όχι την επιστροφή στους ακροατές - αναγνώστες και έμμεσα στον προς αυτή. Επομένως έχουμε ένα ταξίδι που ίδιο του τον εαυτό. Για να το πετύχει αυτό χρη- κατά πάσαν πιθανότητα θα αποφέρει νέες και σιμοποιεί την δευτεροπρόσωπη αφήγηση χωρίς πολύτιμες εμπειρίες, καθώς θα οδηγήσει στην επαφή με την Ιθάκη να την διακόπτει πουἘκεῖ ὅπου ὁ Ὅμηρος ἀπεφάσιγια πρώτη φορά. θενά, υποτάσσοντας σε νὰ σταματήσῃ καὶ ἔθεσε Μπορούμε ακόμη να μάλιστα σε αυτήν τα τελεῖαν, εἶναι δύσκολον καὶ ἐπιθεωρήσουμε ότι με το διάφορα περιγραφικά κίνδυνον πρᾶγμα να θελήσῃ ἄλλος ρήμα «βγαίνω» εννοεί και αξιολογικά χαρανὰ ἐξακολουθήσῃ τὴν φράσιν. και τα γεγονότα πριν κτηριστικά της σύνθεἈλλ΄ εἶναι εἰς τὰ δύσκολα καὶ εἰς 13 τον Τρωικό πόλεμο. σής του . τὰ ἐπικίνδυνα ἔργα ὅπου ἐπιτυγΣε μια πιο τολμηρή Σχετικά με αυτήν χάνουσιν οἱ μεγάλοι τεχνῖται. ερμηνεία μπορούμε να την αξιολογική διάπούμε ότι το ταξίδι σταση ο Δ. Ν. Μαρωνίτης αναφέρει ότι «η αξιολογική προτίμηση για συμβολίζει ολόκληρη τη ζωή του ανθρώπου και το διάμεσο ταξίδι υπονομεύει πια (πάντα με την η επιστροφή στην Ιθάκη που συμπίπτει με το αναγκαία δόση σεβασμού) την πατροπαράδοτη τέλος του ταξιδιού σηματοδοτεί τον θάνατο εστία ενός αρχέτυπου νόστου» 14. Αυτή είναι του θαλασσοπόρου. Για αυτό και ο ποιητής σου ίσως μία από τις σημαντικότερες καινοτομίες λέει γέρος να γυρίσεις πια στο νησί για ν’ αράπου εισάγει ο Καβάφης στον παραδοσιακό ξεις 18. μύθο. Παύει ο νόστος να δηλώνει την επιθυμία Με την διεύρυνση της «πρώτης οδύσσειας»
“
18
musae
”
μήτε επηρμένης εξόρμησης για την κατάκτηση «νέων κόσμων»· αλλά ενός συνειδητού «πηγαιμού» στην ταπεινή και μικρή «πτωχική Ιθάκη», μέσω της δια βίου αισθησιακής και διανοητικής περιπλάνησης», γράφει χαρακτηριστικά ο Μ. Πιερής 20. Παράλληλα, με τον τρόπο που αναμειγνύει τις δύο τυπολογίες φτιάχνει τη δική του πρόταση ισάξια με αυτή των προηγούμενων ποιητών που επεξεργάστηκαν το θέμα και αποδεικνύει ότι είναι ποιητής δημιουργικός, ικανός να υπερβεί τα παραδεδομένα και να τα αναπλάσει με τρόπο που να ανταποκρίνεται στο προσωπικό του στυλ. Όπως ο ίδιος δηλώνει: «Ἐκεῖ ὅπου ὁ Ὅμηρος ἀπεφάσισε νὰ σταματήσῃ καὶ ἔθεσε τελεῖαν, εἶναι δύσκολον καὶ ἐπικίνδυνον πρᾶγμα να θελήσῃ ἄλλος νὰ ἐξακολουθήσῃ τὴν φράσιν. Ἀλλ’ εἶναι εἰς τὰ δύσκολα καὶ εἰς τὰ ἐπικίνδυνα ἔργα ὅπου ἐπιτυγχάνουσιν οἱ μεγάλοι τεχνῖται.»
Webster (1995: λήμμα «αρχέτυπο»). Με τον όρο αρχέτυπο εννοούμε «μια πρωταρχική εικόνα ή χαρα κτήρα ή σύνολο περιστάσεων που χρησιμοποιείται επανειλημμένα στη λογοτεχνία και που αποτελεί αντικείμενο στοχασμού τόσο συστηματικά ώστε να θεωρείται καθολικής ισχύος. 2 Pieris (1996: 97). Πιερής (1995: 7). 3 Καβάφης (2000: 48). 4 Καβάφης (2007: 29). 5 Μαρωνίτης (2001: 264). 6 Jusdanis (1982/3: 125). 7 Καβάφης 2003. 8 Μαρωνίτης (2001: 265). 9 Μαρωνίτης (2001: 265). 10 Μαρωνίτης (2001: 265). 11 Μαρωνίτης (2001: 266). 12 Μαρωνίτης (2001: 266).
13
1
Βιβλιογραφία: Λεξικά Grimal, P., επιμ., 1991. Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Μυθολογίας, επιμ. Ελληνικής έκδοσης Βασ. Άτσαλος, Θεσσαλονίκη: University Studio Press (Α΄ Έκδοση, Παρίσι 1951), λήμμα «Οδυσσέας». Ruse, C. και Hompton, M., 1992. The Cassel Dictionary of Literary and Language Terms, Λονδίνο: Casselm, λήμμα «archetype». Webster, M., 1995. Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature, Η.Π.Α., λήμμα «archetype».
Πρωτογενείς Πηγές Καβάφης, Κ. Π., 2007. Τα ποιήματα A΄(1897-1918), (επιμ. Γ.Π. Σαββίδης), Αθήνα: Ίκαρος.
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
και κατ’ επέκταση του πρώτου ταξιδιού δεν μένει χρόνος για μια «Δεύτερη Οδύσσεια». Με αυτό τον τρόπο απορροφούνται η μια τυπολογία από την άλλη και έχουμε την Ιθάκη ως την τρίτη μετά-ομηρική σημαντική εκδοχή μετά από αυτές του Dante και του Tennyson. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Ιθάκη αποτελεί το δημιουργικό ξαναγράψιμο της Δευτέρας Οδύσσειας . Από την σκληρή και επηρμένη προσπάθεια συνεχούς κατάκτησης καινούργιων περιοχών οδηγούμαστε σε μια συνετή και πολιτισμένη περιδιάβαση σε περιοχές πρωτοϊδομένες και σε μια προσπάθεια συνεχούς αποθησαύρισης τόσο υλικών όσο και πνευματικών αγαθών. Ο τυχοδιώκτης θαλασσοπόρος του πρώιμου ποιήματος δίνει τη θέση του στο συνετό – σοφό συλλέκτη της Ιθάκης 19. «Τα εμπόδια, υπαρκτά ή πλασματικά απομυθοποιούνται και χάνουν τον τυπολογικό τους χαρακτήρα προκειμένου να στοιχειοθετηθεί ένα ταξίδι, όχι θριαμβευτικού γυρισμού,
Μαρωνίτης (2001: 266). Μαρωνίτης 1983. 15 Για να γίνει κατανοητό στον αναγνώστη τι εννοώ με τον όρο τυπολογία θα δώσω κάποια χαρακτη ριστικά παραδείγματα πρώτης και δεύτερης οδύσσειας όπως τα συναντούμε στην Καβαφική ποίηση. Αισθήματα πλήξης και ανίας ανήκουν στην τυπολογία της Δεύτερης Οδύσσειας και αισθήματα νόστου και έντονης επιθυμίας για επιστροφή προς την γενέθλιο εστία ανήκουν στην τυπολογία της πρώτης Ομηρικής Οδύσσειας. 16 Μαρωνίτης (2001: 267). 17 Μαρωνίτης (2001: 267). 18 Μαρωνίτης (2001: 268). 19 Πιερής (1994: 7). 20 Πιερής (1994: 8). 14
Καβάφης, Κ. Π., 2000. Κρυμμένα Ποιήματα (1877; - 1923), (επιμ. Γ.Π. Σαββίδης), Αθήνα: Ίκαρος. Καβάφης, Κ. Π., 2003. Τα πεζά (1882; 1931), (επιμ. Μ. Πιερής), Αθήνα: Ίκαρος.
Δευτερογενείς πηγές: Ζώρας, Γ., 1951 (1 Μαρτίου). «Οδυσσείς και Ιθάκαι», Ελληνική Δημιουργία, τομ. 7, 387-388. Μαρωνίτης, Δ. Ν., 1983. «Ο μυθολογικός Καβάφης και η Πριάμου Νυχτοπορία», Χάρτης 5/6, 620 – 629. Μαρωνίτης, Δ. Ν., 2001. «Δευτέρα Οδύσσεια – Ιθάκη», Θέματα Νεοελληνικής Φιλολογίας, (Πρακτικά Η΄ Επιστημονικής Συνάντησης 11-14 Μαρτίου 1997), Αθήνα: Ερμής, 262 – 269. Πιερής, Μ., 1994 (11 Δεκεμβρίου). «Η πολι-
τική ενδοχώρα της φιλοσοφικής Ιθάκης», εφ. Σημερινή, Λευκωσία. Πιερής, Μ., 1995 (15 Ιανουαρίου). «Γυρισμός ή περιπλάνηση; Θέματα μετά-οδυσσειακής εμπειρίας», εφ. Σημερινή, Λευκωσία. Σαββίδης, Γ. Π., 1987. «Σχόλιο στο “Τέλος του Οδυσσέως”, του Καβάφη», Μικρά Καβαφικά, τομ. Β΄, Αθήνα: Ερμής, 182-197. Jusdanis, G., 1982/3. «Cavafy, Tennyson and the overcoming of influence», Byzantine and Modern Greek Studies, 8, 123-136. Pieris, M., 1996. «The theme of the Second Odyssey in Cavafy and Sinopoulos», στο Mackridge, P., επιμ., Ancient Greek Myth in Modern Greek Poetry. London: Essays in memory of C.A. Trypanis. Frank, Cass & CO, 97-108.
αχαιών ακτή Ι. Η πιο μεγάλη αγωνία : να πιστέψεις αυτό που είσαι αφού πρώτα το βρεις Φως λευκό μαχαίρι κυματίζει στον πόντο της ψυχής Wine-dark sea Δεν είν΄ ο άνθρωπος παρά μόρια σκόνης παραδομένα στο δικό τους χορό μες το λευκό φως της μοναξιάς Ξέρουν οι θεοί μα σιωπούν. Οίνοψ πόντος Αχαιών Ακτή.
ΙΙ. «Εν αρχή το Ύδωρ» μουρμούρισε ο Θαλής ορθός πάνω απ΄ τ΄ αφρισμένο πέλαγο πώς να ξεχάσεις τούτα τα νερά -θρέφουν με την αρμύρα τους αιώνες τώρα κόκαλα νεκρών μνήμες προγόνων Η ψυχή είναι ξηρή ραντισμένη τόσο φως στο λιόκαμμα θέλει να πιει να ξεδιψάσει Πώς νí αφήσεις τούτα τα νερά διψούν καθώς κι εσύ για τα μεγάλα ταξίδια που μας φυλακίζουν ΕΥΧΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙ Αχαιών Ακτή. 20
musae
ΙΙΙ. Εδώ τα πάντα κλαίνε το καθετί θρηνεί από το σφύριγμα του ανέμου στο τρίξιμο της πέτρας το κρώξιμο του μαύρου πουλιού αρχαία λαλιά που αρπάζεις όσους νογούν με τα νύχια της Ερινύας αρχαία λαλιά βουίζεις μες το θαμμένο αίμα πιο δυνατά από το κροτάλισμα χίλιων τυμπάνων όλα μιλούν γι΄ αυτόν η θλάση του ονείρου μες το θάνατο ´Άδωνις! Άδωνις! Άδωνις!ª Το άστρο της ανατολής καθρέφτης Αχαιών Ακτή. IV. Να σε δω να υψώνεσαι λελευκανθισμένη πάνω από την έρημο της ψυχής πυρωμένη μες το αίμα της αγάπης του Θεού όταν ζωή και θάνατος θα ΄χουν πια γίνει Ένα πάνω από τ΄ ατελείωτα ταξίδια πάνω απ΄ το φως το σκοτάδι πάνω απ΄ τα νερά που θρηνούν αιώνια Στο σμίξιμο στεριάς και πόντου καθώς σμίγουν τα δάχτυλα στην κόψη του έρωτα Αχαιών Ακτή.
Χρυσοβαλάντης Κυριάκου musae
21
Rooftop
Theatre Group Εμπειρία εν είδει μαρτυρίας
Άποψή μου είναι ότι: όποιος ψάχνει, βρίσκει και όποιος αγαπά το θέατρο, παίζει θέατρο. Δεν έχει σημασία απο πού προέρχεσαι και ποιο είναι το κοινωνικό σου υπόβαθρο αλλά πόσο μεράκι και αγάπη έχεις γι’ αυτό που κάνεις. Μπαίνοντας στην ομάδα είχα τους ενδοιασμούς μου, βλέπετε ζούμε σε μια χώρα όπου η τρέλα είναι το motto μας. Δεν μπορούσα να ξεχωρίσω ποιοι είναι οι Ελληνοκύπριοι και ποιοι οι Τουρκοκύπριοι, διότι απλώς όλοι μιλούσαμε την ίδια γλώσσα (την Αγγλική). Ένοιωσα αμήχανα και σκέφτηκα πως δε θα καταφέρω να δώσω τον καλύτερό μου εαυτό. Σας ρωτώ: «Ποιο το όφελος να γνωρίζεις την καταγωγή και την κοινωνική θέση του συνομιλητή σου;» Σας απαντώ: «Κανένα». Μέσα από την ομάδα έμαθα ότι στο τέλος της ημέρας όλοι είμαστε φτιαγμένοι από το
ίδιο υλικό, αναπνέουμε τον ίδιο αέρα, έχουμε τις ίδιες ανάγκες, τις ίδιες ανησυχίες. Οι άνθρωποι μπορούν να έρθουν κοντά και να δημιουργήσουν από το τίποτα˙ φτάνει μόνο η αγάπη και το πάθος τους για τη δημιουργία τέχνης. Καταπληκτικά πράγματα συμβαίνουν όταν με καθαρή καρδιά και μυαλό αφήνεις το πνεύμα σου να δημιουργήσει χωρίς ενδοιασμούς και κλειστά σύνορα. Τι πιο όμορφο από τον άνθρωπο να δημιουργεί και να εξελίσσεται; Προβλήματα υπήρξαν και θα υπάρχουν πάντα γιατί, ας μην ξεχνάμε, ο άνθρωπος δύσκολα αλλάζει, σημαντικό όμως είναι μέσα από τον προβληματισμό και τις δυσκολίες να ανακαλύπτει καινούργιους δρόμους. Όλοι είμαστε ηθοποιοί της δικής μας ζωής με την διαφορά ότι ο καθένας από
μας έχει κάτι διαφορετικό να δείξει, να δώσει, να πάρει, να βιώσει. Ο καθένας από μας αντιλαμβάνεται και φιλτράρει τις εικόνες με το δικό του ξεχωριστό τρόπο. Μέσα από τη διαφορετικότητα γνωρίζεις και βιώνεις πράγματα τα οποία είναι άγνωστα και συνάμα μαγικά. Το προφανές και το αναμενόμενο είναι σαν το ξαναζεσταμένο φαγητό, έχει χάσει την γεύση του και τις περισσότερες θρεπτικές του αξίες. Το άγνωστο σε οδηγεί σε μέρη που δεν περίμενες ποτέ ότι υπάρχουν. Δεν υπάρχει κανένας άγραφος ή μη νόμος που να λέει ότι Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι δεν μπορούν να παίξουν θέατρο και πόσο μάλλον να γίνουν φίλοι. Πιστεύω πως το θέατρο είναι για όλους. Ζούμε στο σήμερα και δημιουργούμε χτίζοντας το αύριο. Είμαστε υπεύθυνοι για το μέλλον μας. Τα σύνορά μας είναι ο κόσμος και οι άνθρωποι. Πληροφορίες για την ομάδα: Το Rooftop Theatre Group ιδρύθηκε το 2004. Η ομάδα αποτελείται από Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους που κοινή αγάπη έχουν το θέατρο. Σκοπός της ομάδας είναι, μέσα από το θεατρικό παιγνίδι και τα εργαστήρια, να δημιουργηθεί μια θεατρική παράσταση. Το αξιοθαύμαστο είναι ότι δεν υπάρχει κείμενο
κατά την έναρξη των εργαστηρίων, πλάθεται κατά τη διάρκειά τους. Οι συμμετέχοντες στην ομάδα δεν έχουν το ρόλο του ηθοποιού και μόνο αλλά του στυλίστα, του σεναριογράφου, του σκηνοθέτη, του σκηνογράφου έτσι ο καθένας από εμάς αναλόγως με την κλίση του εκφράζει τις απόψεις του και διαλέγει το «ρόλο» που θέλει και τον εκφράζει. Οι παραστάσεις που έχουν ανέβει έως τώρα και που είναι όλες στην Αγγλική γλώσσα, περιγράφουν κοινωνικούς προβληματισμούς και ανησυχίες ανθρώπων του σήμερα και του χθες της Κύπρου.
Αναπαριστώντας το κοινωνικό φύλο
Ευθυμία Προική
Ζητήματα έμφυλης ταυτότητας στο Stage Beauty (2004) του Richard Eyre Βασισμένη σε ιστορικά γεγονότα, η ται- ακολουθεί όλους τους κανόνες του ελισαβενία Stage Beauty μας μεταφέρει στην Αγγλία τιανού θεάτρου. Επίσης, λίγο αργότερα σε του 17ου αιώνα και συγκεκριμένα στα χρό- μια σκηνή πρόβας, η Μάργκαρετ υποδύεται νια 1660-1661, επί βασιλείας του Καρόλου τον Οθέλλο και ο Κύναστον τη Δυσδαιμόνα. ΙΙ. Είναι η εποχή της Παλινόρθωσης κι ανά- Αντιθέτως, η τελική σκηνή αρχίζει με την μεσα σε άλλες κοινωνικοπολιτικές αλλαγές σκηνή θανάτου της Δυσδαιμόνας, η οποία που συντελούνται, ανοίγουν μετά από σχε- έχει πλέον ένα ρεαλιστικό, μεταμοντέρνο δόν μια εικοσαετία αδράνειας τα θέατρα, χαρακτήρα κι όπου οι ρόλοι αντιστρέφονται γύρω από τα οποία εκτυλίσσεται και η υπό- με τη Δυσδαιμόνα να ερμηνεύεται από τη θεση του έργου. Βασικό θέμα της ταινίας Μάργκαρετ και τον Κύναστον να ερμηνεύει είναι η αποδοχή τον Οθέλλο, ενώ ακοτης γυναίκας ως λουθεί μια ερωτική ερμηνεύτριας των σκηνή, στην οποία γυναικείων ρόλων παρουσιάζεται μια και η νόμιμη ένταισότιμη, θα μπορούξη της στο επάγσαμε να πούμε, σχέση γελμα αυτό, καθώς που απέχει από τη και η μετέπειτα σεξουαλική παρενόRupert Everett ως Charles II απαγόρευση στους χληση της αρχικής άντρες ηθοποιούς να ερμηνεύουν γυναικεί- σκηνής. Ανέλυσα τα παραπάνω, γιατί αποους ρόλους. Είναι σημαντικό ν’αναφέρουμε τελούν, κατά τη γνώμη μου, το κλειδί για ότι η ταινία αντικατοπτρίζει με μεγάλη την κατανόηση του βασικού άξονα πάνω ακρίβεια τα ιστορικά δρώμενα της εποχής , στον οποίο κινείται η ταινία, δηλαδή της αν και ο σκηνοθέτης εντάσσει μεταμοντέρνα «μπερδεμένης» σεξουαλικότητας και κατ’ στοιχεία, τα οποία όμως θεωρώ ότι λειτουρ- επέκταση ταυτότητας. γούν μάλλον ενισχυτικά στην απόδοση της Ο Κύναστον είναι μια «stage beauty», ιστορικής κατάστασης παρά αναχρονιστικά, ένας άντρας ερμηνευτής γυναικείων ρόλων, όπως θα δούμε και παρακάτω. κάτι για το οποίο έχει εκπαιδευτεί πολλά Η αναπαράσταση του φύλου και κυρίως χρόνια «μέχρι να εξαλειφθεί κάθε ανδρικό του γυναικείου φύλου στο Stage Beauty ίχνος από την ύπαρξή του», όπως δηλώνει ο είναι πολύπλοκη και πολυεπίπεδη. Αυτό ίδιος στην ταινία. Αυτό είχε αντίκτυπο και οφείλεται στο γεγονός ότι συνυπάρχουν και στην κατασκευή του κοινωνικού του φύλου παρουσιάζονται δύο συστήματα αναφοράς, από τον περίγυρό του, εφόσον το κοινό επί διαφοροποιημένα μεταξύ τους και ταυτό- σκηνής τον αναγνωρίζει ως γυναίκα, αλλά χρονα διαπλεκόμενα: αφενός, είναι η κοινω- και εκτός σκηνής είναι αναγνωρίσιμος ως νία του 17ου αιώνα κι αφετέρου ο κόσμος «transvestite» ηθοποιός. Χαρακτηριστική του θεάτρου. Η θεματολογία της ίδιας της είναι η σκηνή, όπου δύο θαυμάστριές του ταινίας μας υποχρεώνει να φιλτράρουμε τα ζητούν να τις συνοδέψει μεταμφιεσμένος ως ζητήματα έμφυλης ταυτότητας που θα μας γυναίκα. Όλα τα παραπάνω, η ομοφυλοφιαπασχολήσουν παρακάτω μέσα κι από τους λική σχέση του με τον Δούκα του Μπάκινδύο αυτούς κόσμους. γχαμ, η ιδιάζουσα σχέση του με τη ΜάργκαΚαταρχάς, θ’ αναφερθώ σε ένα πολύ ρετ και η ανατροπή στο καθεστώς του θεάενδιαφέρον δομικό στοιχείο της ταινίας. Αν τρου , τον φέρνουν αντιμέτωπο με μια κρίση συγκρίνουμε την αρχική και την τελική ταυτότητας, κυρίως της σεξουαλικής. σκηνή, βλέπουμε να Από την άλλη, η διαγράφεται ένας Μάργκαρετ (όπως και κύκλος, με το τέλος η Νελ, η ερωμένη του να αντιστρέφει συμβασιλιά) είναι μια δυμετρικά την αρχή. ναμική γυναίκα, η Συγκεκριμένα, στην οποία ξεφεύγει από Claire Danes ως αρχή βλέπουμε έναν το στερεότυπο του Margaret Hughes/Mariah άντρα στα παρα«domestic female», σκήνια να προσεγγίζει σεξουαλικά – με καθώς εντάσσεται σε μια άλλη κοινωνική τρόπο εντελώς περιφρονητικό ως προς τις σφαίρα, τον κόσμο του θεάτρου, όπου φαίγυναίκες – αλλά ανεπιτυχώς τη βασική ηρω- νεται να ισχύουν άλλοι κανόνες, πιο ευμετάίδα (Μάργκαρετ Χιους), ενώ εκείνη παρακο- βλητοι, οι οποίοι της παρέχουν ανεξαρτηλουθεί την θεατρική παράσταση κι έπειτα σία και ελευθερία κινήσεων. Όταν μάλιστα ακολουθεί η σκηνή θανάτου της Δυσδαιμό- το κράτος καταργεί τους υπάρχοντες περιονας από τον Οθέλλο, όπου ο Έντουαρτ ρισμούς για τις γυναίκες στο θέατρο, είναι Κύναστον, ένας άντρας, ερμηνεύει το ρόλο σε θέση πλέον να διεκδικήσει τα ίδια δικαιώτης Δυσδαιμόνας και η υποκριτική τεχνική ματα με τον άντρα στον τομέα αυτό και να
“
Exile is a dreadful thing for one who knows his place
Βιβλιογραφία: Γιαννακόπουλος Κώστας, επιμ., 2006. Σεξουαλικότητα: Θεωρίες και Πολιτικές της Ανθρωπολογίας, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Connell, R.G., 2005. Το κοινωνικό φύλο, Αθήνα: Επίκεντρο Howe, Elizabeth, 1992. The first English actresses: Women and Drama 1660-1700, Cambridge: University Press Σολομός Αλέξης, 1997. Το πολύχρωμο θέατρο, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη
“
”
When you act, you can be seen
”
αποκτήσει φωνή . Το πρόβλημα είναι ότι, καθώς είναι η πρώτη του είδους της, τα μόνα της πρότυπα στην ερμηνεία γυναικείων ρόλων είναι άντρες και ειδικότερα ο Κύναστον, τον οποίο τείνει να μιμείται με άσχημα αποτελέσματα. Έτσι λοιπόν, επέρχεται και γι’ αυτή μια κρίση ταυτότητας. Πέρα από την προσωπική τους αντίληψη, σημαντικός είναι ο τρόπος που τους αντιμετωπίζει ο κοινωνικός τους περίγυρος. Ως προς αυτό, παρατηρούνται διαφορετικές στάσεις, άλλες θετικές κι άλλες αρνητικές. Θα εστιάσω την προσοχή μου στις αρνητικές, δίνοντας τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα: (α) έμφυλη γλώσσα: ο Κύναστον αποκαλείται «γυναικωτός», ενώ η παρουσία γυναίκας επί σκηνής θεωρείται από τον πρωθυπουργό «αποτρόπαια» και κατακρίνεται και από τον Κύναστον, (β) ο Δούκας του Μπάκιγχαμ, σε αντίθεση με τον Κύναστον, διατηρεί τη σχέση μαζί του αντιμετωπίζοντας τον ως έναν από τους γυναικείους ρόλους που ενσαρκώνει. Όταν επέρχεται η ανατροπή, διακόπτει τη σχέση τους γιατί ο Κύναστον παύει να πληρεί αυτό το κριτήριο. Επιπρόσθετα, αξίζει να δούμε τον τρόπο με τον οποίο ο Κύναστον αντιμετωπίζει τη γυναίκα. Γι’ αυτόν, η γυναίκα είναι άμεσα συνδεδεμένη με την έννοια της ομορφιάς η εμφάνισή της, οι πράξεις της, οι χειρονομίες της, όλα χαρακτηρίζονται από ομορφιά. Αυτό εντάσσεται στη γενικότερη αντίληψη την οποία ενστερνίζεται και η οποία εκφράζεται μέσα από τις τυποποιημένες κινήσεις των «transvestite» ηθοποιών, οι οποίες αποτελούν μια αντρική ερμηνεία της γυναικείας συμπεριφοράς. Τις απόψεις του αυτές θα αναθεωρήσει μέσα από τη συγκρουσιακή σχέση του με την Μάργκαρετ και μαζί θα κατορθώσουν να ξεπεράσουν το σύμπλεγμα της σεξουαλικής τους ταυτότητας. Τελειώνοντας, θα επανέλθω στην αρχική διαπίστωση ότι το τέλος είναι η αντιστροφή της αρχής της ταινίας. Η ρεαλιστι-
“
κή θεατρική σκηνή στο τέλος συμβολίζει την συνειδητοποίηση της ταυτότητας των δύο πρωταγωνιστών, οι οποίοι ανακαλύπτουν τον εαυτό τους και τις δυνατότητες τους επί σκηνής, χωρίς η ταυτότητα αυτή να είναι απόλυτη ή αμετάβλητη.
Your own tutor did you a great disservice, Mr. Kynaston. […] He never taught you to suffer like a woman or love like a woman. He trapped a man in woman’s form and left you there to die. I always hated you as Desdemona. You never fought. You just died beautifully. No woman would ever die like that, no matter how much she loved. A woman would fight! Claire Danes ως Margaret Hughes/Mariah
”
Βλ. Howe (1992: 1-26), όπου γίνεται μια επισκόπηση της θεατρικής ιστορίας της Αγγλίας του 17ου αι., με έμφαση στην εμφάνιση γυναικών ηθοποιών (αναφέρει μάλιστα ότι η πρώτη επαγγελματίας γυναίκα ηθοποιός έκανε το ντεμπούτο της στις 8 Δεκεμβρίου 1660, στο ρόλο της Δυσδαιμόνας σε μια παραγωγή του Οθέλλου από το θίασο King’s Company του Thomas Killigrew). Επίσης, βλ. Σολομός (1997: 110-116), όπου υπάρχει ένα κεφάλαιο αφιερωμένο στο θεατρόφιλο Samuel Pepys και στο ημερολόγιο του, το οποίο αποτελεί πολύτιμη πηγή για την εποχή αυτή, του οποίου παρατίθεται ένα απόσπασμα από το ημερολόγιο του στην αρχή της ταινίας ενώ αποτελεί κι ένα από τα πρόσωπα που εμφανίζονται σ’ αυτήν. ii Ο Pepys αναφέρεται σ’ αυτόν ως «the prettiest woman in the whole house». iii Χαρακτηριστικά ο βασιλιάς στην ταινία λέει «Exile is a dreadful thing for one who knows his place», εννοώντας ως εξορία την απαγόρευση σε άντρες να παίζουν γυναικείους ρόλους, κάτι που περιθωριοποιεί τον Κύναστον κοινωνικά και επαγγελματικά αλλά και τον αποπροσδιορίζει ψυχικά. iv Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι στην αυλή του βασιλιά δεν ισχύουν οι περιορισμοί, οι οποίοι υφίστανται στον έξω κόσμο. Οι γυναίκες έπαιζαν θέατρο ήδη από πριν την πουριτανική εξέγερση του 1642, ενώ χαρακτηριστικό είναι το επεισόδιο μετά το διάταγμα απαγόρευσης της ερμηνείας γυναικείων ρόλων από άντρες, όπου σε μια αυλική θεατρική παράσταση, ο βασιλιάς ντύνεται γυναίκα και η Νελ άντρας, παραβιάζοντας το νόμο που μόλις δημιούργησε ο ίδιος. v Howe (1992: 21). vi «When you act, you can be seen», δηλώνει η ίδια στην ταινία. vii Ο ίδιος ο Κύναστον δηλώνει πως δεν ξέρει ποιος είναι, χωρίς όμως αυτό να τον απασχολεί και να δημιουργεί κρίση. i
musae
25
Ιφιγένεια Παπαϊωάννου Ζωγράφος
26
musae
- Πώς θα χαρακτήριζες μια καλή ζωή; - Καλή ζωή γεμάτη πλούτη, δόξα, διασκέδαση, εύκολη ζωή, χωρίς αρρώστιες, προβλήματα... - Και μετά; - Μετά θα΄ μαι ευτυχής. - Κι αν σου τα δώσω όλ΄ αυτά; - Οικογένεια ίσως και κάποιους φίλους. - Αυτή, λοιπόν, ας είναι η ζωή σου (ή ίσως η κόλασή σου). Χρόνια μετά ............. -Τι κάνεις; - Καλή ζωή! - Δηλαδή; - Επενδύω τα χρήματά μου, μεγαλώνω σωστά την οικογένειά μου, και.. - Και είσαι ευτυχής; - Δεν έχω χρόνο να τα σκέφτομαι αυτά. Δεν είμαι οραματιστής βλέπεις, είμαι ρεαλιστής, κάνω ό,τι κι ο περισσότερος κόσμος και προσφέρω ασφάλεια στην οικογένειά μου. - Και η οικογένειά σου; - Η οικογένειά μου επιβάλλεται να είναι ευχαριστημένη με τόσα αγαθά, τίποτα δεν τους λείπει. - Κάτι θα τους λείπει... Και εσύ τι περιμένεις απ΄ αυτούς; - Απ΄ τα παιδιά μου να΄ ναι σωστοί πολίτες, ν΄ ακολουθήσουν τη ζωή, την οποία κόπιασα να τους διδάξω, να ΄ναι επιτυχημένοι όπως εγώ. - Και η επιτυχία από πού αρχίζει; - Επιτυχία είναι ο θαυμασμός και η αναγνώριση προς το πρόσωπό σου. - Κι όμως δεν θα το ΄κανα ποτέ αυτό για αυτά - Αυτό όμως είναι η επιθυμία μου. - Η δική σου ίσως, αλλά η δική τους; - Μα ποιος δεν θα τα ΄θελε όλ΄ αυτά; - Κανείς δεν τα θέλει! - Τι είναι αυτά που λες, αφού εγώ σου λέω τα θέλω... - Τα θέλεις· δηλαδή αγαπάς τη ζωή σου; - Συμβιβάζομαι. Έτσι είναι η ζωή, τ΄ άλλα όλα είναι φαντασίες! Αγαπάς και καταστρέφεσαι, ψάχνεις και χάνεσαι... και γι΄ αυτούς που είναι οραματιστές, λέω πως η αχαριστία τους έφερε στην άθλιά τους κατάσταση... πρέπει να κρατάς ισορροπίες και φραγμούς, να ακολουθείς το δρόμο που προορίζεται για σένα και να μην ρισκάρεις. Απλά ακολούθησε το ρεύμα και όταν έρθει η στιγμή σκαρφάλωσε στην κορυφή. Μα γιατί να είσαι διαφορετικός, απ΄ την ίδια ύλη δεν είσαι φτιαγμένος. - Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ύλη... - Ύλη είναι κάποτε να πεθαίνεις και πεθαίνοντας μένει μόνο το όνομά σου... γι΄ αυτό πάλεψε να το κρατήσεις ζωντανό. - Αχ καημένε, να΄ ναι η ζωή τόσο μάταια... έτσι νομίζεις; Απ΄ την αγάπη είσαι πλασμένος και η ψυχή σου είναι η πνοή σου, αν ξέρεις να την ακούς αυτή σε οδηγεί εκεί που θέλεις κι όταν δεν την αγαπάς, αγαπάς το πιο αδύνατο κομμάτι σου. Και όταν δεν την εμπιστεύεσαι, εμπιστεύεσαι μόνο τα ψεύτικα. Αυτοί τους οποίους λες οραματιστές και τους κακοχαρακτηρίζεις είναι αυτοί που ρίσκαραν για οτιδήποτε καινούργιο, αυτοί που βλέπουν τη ζωή καθάρια και παλεύουν για να την κατακτήσουν και οι άλλοι. Την ανασφάλεια σου την ονομάζεις λογική και περισσότερο φοβάσαι την αγάπη, βάζεις όρια για να την δαμάσεις, να την αποκλείσεις, φοβάσαι να φαίνεσαι άνθρωπος. Φοβάσαι να αισθάνεσαι, να ονειρευτείς, φοβάσαι να μη φανείς αδύναμος, δέσμιος του φόβου και του εγωισμού. Αν δε ζεις ελεύθερα ζεις χωρίς να ζεις, απλά για να φαίνεται ότι ζεις, φίλτραρε τη ζωή μόνο μέσα από τη ψυχή σου και κράτησε μόνο τα θετικά. Ζήσε ελεύθερος και μάθε στους άλλους ελεύθερα να ζουν, ελεύθερα ν΄ αγαπούν, να ονειρεύονται και να μην σταματούν ποτέ την περιπέτεια που ονομάζουμε ζωή.
Όσοι ενδιαφέροναι να αρθρογραφήσουν στο επόμενο τεύχος του περιοδικού
musae
παρακαλούνται όπως επικοινωνήσουν στο τηλέφωνο
99338757 ή στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις
mellon.en.edhelie@gmail.com pede@ucy.ac.cy μέχρι τέλη Ιουνίου...
Thomas Costi Creations 2008
Μέγας Χοργηγός:
Υπουγείο Παιδείας και Πολιτισμού Πολιτιστικές Υπηρεσίες