ΣΚΕΨΙΣ - τεύχος 1 - Απρίλιος 2008 by Thomas Costi

ΤΕΥΧΟΣ 1 - ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2008

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Cogito ergo sum...

ρωπίδες, βγαίνοντας έξω απ’ το καβούκι μας και καταξιώνοντας έτσι τον εαυτό μας και τον άνθρωπο. Ο όμιλος φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου απευθυνόμενος στην φοιτητική κοινότητα επιδιώκει να κινητοποιήσει τον κάθε φοιτητή. Ο νέος άνθρωπος δύναται να παλέψει για τα πιστεύω του, να προασπιστεί την γραμμή που ακολουθεί και να παρασύρει και άλλους φίλους του, μικρότερους, συνομηλίκους και μεγαλύτερους στην διαδικασία του σκέπτεσθαι. Μία διαδικασία για τον άνθρωπο αυτονόητη που όμως στις μέρες μας φθίνει. Για να μην φαίνομαι όμως απαισιόδοξη, διακηρύττοντας την αδήριτη ανάγκη για σκέψη, επισημαίνω ότι ο όμιλος μας ανιχνεύοντας την επιθυμία για πληροφόρηση και εμβάθυνση στο χώρο της σκέψης προχώρησε στην έκδοση του περιοδικού αυτού, το οποίο δεν απευθύνεται μόνο στους φοιτητές του φιλοσοφικού προσανατολισμού, αλλά σε κάθε άτομο που αγαπά τη σκέψη και καθημερινά τον προβληματίζουν θέματα επίκαιρα και διαχρονικά ταυτόχρονα: Η αγάπη, η φιλία, ο θεός, ο έρωτας, ο χρόνος. Θέματα που από την απαρχή του κόσμου κεντρίζουν το ενδιαφέρον του ανθρώπου. Σ’ αυτό λοιπόν το χαιρετισμό επαναλαμβάνω την θεμελιώδη αρχή: Η ύπαρξη μας η ανθρώπινη είναι συνυφασμένη με την δυνατότητα σκέψης και την προβολή αυτής της δυνατότητας. Οφείλουμε ως άνθρωποι να εξασκούμε σε κάθε περίπτωση την λειτουργία που μας διαφοροποιεί από την υπόλοιπη φύση και εξασκώντας την να βελτιωνόμαστε. Έχοντας ως πρόκριμα το νου και τον λόγο μας γινόμαστε εν δυνάμει σοφοί και τέλος φιλόσοφοι, από εραστές της σκέψης και της φιλοσοφίας καθένας από μας μπορεί να γίνει δύναμις ὑποληπτική τινος ἢ τινῶν ἀμετάπτωτος ὑπὸ επιστήμονας στα θέματα που τον απασχολούν και τον προβληματίζουν. Η πορεία μπολόγου λόγος ἀληθὴς ἐπὶ διανοίᾳ ἀμετάπτωτος. ρεί να φαίνεται κοπιαστική και επίπονη, Δόξα ὑπόληψις μεταπειστὸς ὑπὸ λόγου λογιστικὴ φορά ωστόσο το κέρδος που μπορεί κανείς να αποκομίσει είναι αναμφισβήτητα ανεδιάνοια ἐμπίπτουσα εἰς ψεῦδος καὶ ἀληθὲς ὑπὸ λόγου. κτίμητο. Αἴσθησις ψυχῆς φορά νοῦ κίν ησις ψυχῆς διὰ σώματος Μαρίνα Φραγκεσκίδου εἰσάγ γελσις εἰς ὥρας ἀνθρώπων, ἀφ’ ἧς γίγνεται ψυχῆς ΚΦΙ – ΚΛΑΣ 4ο Πρόεδρος του ἄλογος δύναμις γνωριστικὴ διὰ σώματος. Ομίλου Φιλοσοφίας Πλάτων, Ὅροι [Sp.]414b – c Αγαπητοί συμφοιτητές, Το περιοδικό του Ομίλου Φιλοσοφίας προέκυψε από την αγάπη των μελών του Ομίλου και την επιτακτική ανάγκη στις μέρες για Σκέψη. Σκέψη για τον άνθρωπο, για τη ζωή, για την κοινωνία μας. Στις μέρες μας κατάντησε η ευαισθησία να θεωρείται μαλθακότητα, το ενδιαφέρον για τον πολιτισμό, τον άνθρωπο και τον διπλανό μας γελοία. Τα παράπονα όμως για την κατάντια της κοινωνίας, για την ένδεια των ηθών και των καλών ανθρώπων δεν σταματούν. Στόχος μας με την έκδοση λοιπόν αυτή είναι η δράση. Η δράση που αποσκοπεί στην ενεργοποίηση της φιλοσοφικής σκέψης, την σκέψη την αφιερωμένη στη ζωή και στον άνθρωπο, την έμπρακτη δηλαδή φιλοσοφία. Η συμμετοχή στον όμιλο είναι θέμα επιλογής, σκέψης και αγάπης για τον άνθρωπο, επιθυμία για την πραγματική γνώση και την αλήθεια. Το περιοδικό αυτό εύχομαι να είναι το έναυσμα για ευαισθητοποίηση της φοιτητικής κοινότητας σε βασικούς ηθικούς προβληματισμούς και να αποτελέσει μέσο επαφής και γνωριμίας με την φιλοσοφία. Η σκέψη είναι συστατικό της ύπαρξης μας, χαρακτηριστικό της ανθρώπινής μας οντότητας, ανθρώπινο κεκτημένο. Ας σκεφτούμε λοιπόν με τρόπο αλλιώτικο, τέτοιο που να κινείται σ’ έναν δρόμο συμπονετικό και ας Φιλοσοφία τῆς τῶν ὄντων ἀεὶ ἐπιπροβάλλουμε καθένας την μοναδικότητα της σκέστήμης ὄρεξις ἕξις θεωρητικὴ τοῦ ἀληψης μας, την διαφοθοῦς, πῶς ἀληθές ἐπιμέλεια ψυχῆς μετὰ ρετικότητα μας, λόγου ὀρθοῦ. αποβάλλοντας παἘπιστήμη ὑπόληψις ψυχῆς ἀμετάπτωτος ὑπὸ λό γου

Ένας ορισμός της Φιλοσοφίας…

Σκέψις

ΦΟΙΤΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ Ιδιοκτησία: Αρχισυνταξία: Συντακτική Ομάδα:

Όμιλος Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Κύπρου Κουλιάνα Αναστασίου, Μαρίνα Φραγκεσκίδου Κουλιάνα Αναστασίου, Αντρέας Αντωνίου, Φωτεινή Κούτρα, Μαρία Σωφρονίου, Μαρίνα Φραγκεσκίδου Κουλιάνα Αναστασίου, Μαρίνα Φραγκεσκίδου Διόρθωση Κειμένων: Θωμάς Κωστή, Κουλιάνα Αναστασίου, Μαρίνα Φραγκεσκίδου Επιμέλεια Έκδοσης: Ηλεκτρονική Σελίδωση: Θωμάς Κωστή H. Loizides LTD Εκτύπωση:

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 04

Χρόνος

Ηθική και Ελευθερία

Οι Αρνητικοί Άνθρωποι και Αρνητικές Φιλίες στη Ζωή μας

Το Όλον...

Τί θα συνέβαινε αν απεργούσαν οι Φιλόσοφοι;

Περιβαλλοντική Ηθική: Μια απάντηση στον Peter Singer

Ηράκλειτος: Τὰ πάντα ρεῖ;

ΤΡΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ

Πού κρύβεται η Ευτυχια;

Ενοχές χρήσιμες και περιττές

Ακροβάτης στο τσίρκο των τρελών

Γαλήνη

Ὁ Θεός

Στωική Φιλοσοφία

Το νόημα της ζωής

ΣΚΕΨΙΣ

Χρόνος

Στο πλαίσιο της διάλεξης «Η πάλη του ανθρώπου με το Χρόνο» 3 Μαρτίου 2008

Ο ανθρώπινος χρόνος, το αίσθημα του χρόνου δηλαδή, αφορά στην πάγια, ψυχική εκκρεμότητα της ύπαρξης και της ζωής υπό το πρίσμα της εξάντλησής τους. Είναι ένα αίσθημα οφειλής, θα έλεγα, να μεταβείς εξαναγκαστικά από το ον στο μη ον· το αίσθημα της μετάβασης, ούτως ή άλλως, από το κάτι στο άλλο, απ’ οτιδήποτε σε κάτι άλλο. Στο αίσθημα αυτό ανιχνεύεται ο χρόνος. Αίσθημα δύσκολο, βεβαίως, δυσάνεκτο, υφέρπον σε καθετί που κάνουμε ή σκεφτόμαστε να κάνουμε. Και όλα που σκεφτόμαστε, όλα που κάνουμε, επηρεάζονται, φαίνεται, προσδιορίζονται από το αδήριτο αίσθημα της προθεσμίας, αυστηρής ή χαλαρής, πρόσκαιρης ή μονιμότερης. Τόσο μάλιστα, κάποτε, γίνεται καταλυτικό το αίσθημα του χρόνου, ώστε ο άνθρωπος μοιάζει να πράττει και να συμπεριφέρεται αντιδραστικά, ανάλογα με την πίεση που αισθάνεται από τη χρονικότητα. Το αναμενόμενο της αλλαγής, που σημαίνει ο χρόνος, οριοθετεί την ανθρώπινη βούληση και επηρεάζει την ανθρώπινη πράξη. Το αίσθημα του χρόνου διαπερνά εγκάρσια την ανθρώπινη ζωή, σε κάθε ηλικία, αφού νωρίς ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την αλλαγή και εμπεδώνονται στον

ψυχισμό του συναισθήματα χρόνου. Διαφέρουν αυτά, ωστόσο, κατά περιόδους, ανάλογα με την εν γένει κατάστασή μας, ανάλογα με το πώς ο έσωθεν χρόνος, ο χρόνος του σώματος, ανταποκρίνεται στις μεταλλάξεις του έξωθεν χρόνου, που προσδιορίζεται από γεγονότα, συνθήκες, περιστάσεις. Σε κάθε περίπτωση γίνεται, φαίνεται, μια εισβολή. Ο εξωτερικός χρόνος εισβάλλει στον εσωτερικό. Ο χρόνος της εξωτερικής ύλης εισβάλλει στο χώρο και τον χρόνο της εσωτερικής ύλης. Αυτό γίνεται πρόδηλο αν παραβάλουμε τον ψευδεπίγραφο χρόνο ή ψευδο – χρόνο του «προγράμματος ζωής» και τον πραγματικό χρόνο του σώματος. Διακρίνω, γενικά, δύο είδη χρονικότητας: την ιστορική ή του παρελθόντος ή των γεγονότων, και την ψυχολογική ή του παρόντος ή των αισθημάτων. Υποστηρίζω πως χρόνος των γεγονότων – ιστορικός χρόνος – είναι χρόνος στο παρελθόν. Χρόνος δικός μας, εσωτερικός, είναι ο χρόνος των αισθημάτων, του αισθήματος του χρόνου, των αποτελεσμάτων των γεγονότων πάνω μας, πάντα στο παρόν, διαρκώς με την αίσθηση του παρόντος. Ο άνθρωπος βιώνει ως κάθε φορά «τώρα» αποτελέσματα του χρόνου πάνω

του, την έκλυση της ενέργειας των γεγονότων, τα οποία είναι εξωτερικά της χρονικής συνείδησης αλλά εμπίπτουν στη σφαίρα της ως συλλογιστικές και συναισθηματικές συναγωγές για τις συνέπειες των γεγονότων. Τα γεγονότα μοιάζουν εκτός χρόνου, τα αποτελέσματά τους εντός. Τα γεγονότα δεν έχουν παρόν. Έχουν μόνο παρελθόν. Ετυμολογικά, άλλωστε, είναι σαφές: γεγονός είναι αυτό που έχει γίνει. Από την άποψη αυτή, ψυχικές διαταραχές ενδεχομένως εδράζονται στη δυσλειτουργία της παροντικής αντίληψης. Η διαταραγμένη συνείδηση ανάγεται στον χρόνο του εξωτερικού γεγονότος και καθηλώνεται εκεί, λες και έλκεται, θαρρείς, ακαταμάχητα από το γεγονός. Η συνείδηση εν προκειμένω χρήζει παλινόρθωσης, προκειμένου να ζει τη σκέψη του γεγονότος, να αντιμετωπίζει τα αποτελέσματά του και να μη ζει το ίδιο το γεγονός ή να μη νομίζει ότι το ζει ή μπορεί να το ζήσει ή να το επαναβιώσει. Ωστόσο, το απροσδιόριστο αλλά υπαρκτό αίσθημα της πολιορκίας από τον χρόνο είναι, όπως είπαμε, καθεαυτό πιεστικό. Από το αίσθημα αυτό μόνο η σκέψη λυτρώνει τον άνθρωπο, καμία άλλη οιονεί μεθόδευση απαλλαγής από την οφειλή να υποστούμε τη μετάλλαξη του χρόνου. Το αίσθημα (σκέψη) του χρόνου μόνο με ίδιας τάξης αντί-δραση αντιμετωπίζεται. Σε καμιά περίπτωση με έγχρονες αντιδράσεις, αφού τις διέπει και τις διακυβεύει όλες ο χρόνος. Το άχρονο είναι ο μόνος ικανός αντίπαλος του χρόνου, δηλαδή η σκέψη, δηλαδή η σκέψη του χρόνου καθεαυτόν, ως καθολικού μεγέθους. Ως έγχρονο ον μόνο εκτός χρόνου μπορώ να αντιμετωπίσω τον χρόνο, δηλαδή με τη σκέψη. Ο άνθρωπος υπόκειται στην τάξη του χρόνου και ο χρόνος στην τάξη της σκέψης. Στην τάξη της σκέψης ο χρόνος γίνεται σκέψη, δηλαδή υπόκειται σε αυτό το οποίο συνέχει αλλά και το οποίο αντιστέκεται στο αίσθημα του χρόνου και τον ανάγει σε μια σκέψη, η οποία, όσο κι αν επαναληφθεί, δεν αναπαράγει την πίεση του χρόνου αλλά ανανεώνει την κατοχή του χρόνου από τη σκέψη. Φιλοσοφικότερα, τώρα, σκέψη του χρόνου και χρόνος της σκέψης ταυτίζονται. Χρόνος και σκέψη ορίζονται αμοιβαία στη μεταξύ τους συνάφεια, ως ίδιας τάξης μεγέθη, ως ουσιαστικά το ίδιο, το οποίο υπό το πρίσμα της σκέψης είναι χρόνος και υπό το πρίσμα του χρόνου είναι σκέψη. Αλληλοϋπερβαίνονται και αλληλοορίζονται. Η σκέψη του χρόνου είναι φιλοσοφική. Ο χρόνος της σκέψης είναι φιλοσοφικός. Η σκέψη του χρόνου είναι άχρονη και ο χρόνος της σκέψης είναι άχρονος. Πόσο σημαντική είναι η σκέψη του χρόνου, το καταλαβαίνουμε αν τη θεωρήσουμε χρόνο της σκέψης, χρόνο στον οποίο σκεφτόμαστε. Η φιλοσοφία είναι

σκέψη εκτός (ιστορικού) χρόνου αλλά εντός του Χρόνου καθεαυτόν, δηλαδή του Αιώνα. Η Φιλοσοφία είναι ο ίδιος ο χρόνος ή η ίδια χρόνος, αφού είναι ό,τι ο χρόνος, καθεαυτήν άχρονη. Ακόμα εντονότερα, η πιο φιλοσοφική σκέψη είναι σκέψη του χρόνου, γιατί ο χρόνος είναι το απόλυτα καθολικό. Όλα βρίσκονται εντός χρόνου, όπως όλα εντός σκέψης. Κατά το «μελέτη θανάτου», η φιλοσοφία είναι, θεωρώ, «μελέτη χρόνου». Τόσο η πλατωνική «μελέτη θανάτου» όσο και η «μελέτη χρόνου», που προτείνω, αφορά στην εξοικονόμηση του εαυτού, στην ιλιγγιώδη για τη φιλοσοφία πρόκληση: της εξοικονόμησης χρόνου. Εδώ η φιλοσοφία γίνεται μυστική γνώση, μυστική πράξη της σκέψης που αναδημιουργεί κυριολεκτικά τον εαυτό, δεν τον γνωρίζει μόνο. Σε αυτή τη μυστική διάσταση εδράζεται η ταυτοποίηση του εαυτού, ο οποίος ταυτοποιείται στο μεγαλύτερο μυστικό του, εκείνο που αφορά στη διάρκειά του. «Χρόνου φείδου», άλλωστε, ορίζει το δελφικό ρητό. Τι σημαίνει αυτό φιλοσοφικά, αν ο χρόνος μας ούτως ή άλλως εξαντλείται; Μπορεί κανείς να αποφύγει την αδήριτη απορροή του προσωπικού του χρόνου; Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα του ανθρώπου και πρέπει να είναι το μεγαλύτερο της φιλοσοφίας. Θα μπορούσε η λύση να είναι ένα είδος ακινητοποίησης του χρόνου; Αν ναι, η σκέψη κάνει ακριβώς αυτό. Και όχι μόνο. Στη φιλοσοφία συσσωρεύεται χρόνος, που εκδιπλώνεται στη ζωή. Με τη σκέψη, εξάλλου, και πρακτικά κερδίζεις χρόνο, καθώς α) στοχεύεις στο καίριο, και β) ο χρόνος σταματά, και όχι μόνο, συσσωρεύεται, κερδίζεται. Εκείνος που παίρνει χρόνο για να σκεφτεί, ενεργεί πιο γρήγορα. Ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός, ωστόσο, θέλει τον άνθρωπο στραμμένο προς τα έξω, στον ιστορικό και ψευδεπίγραφο χρόνο των γεγονότων, τα οποία αφανίζονται άμα τη εμφανίσει τους, και μάλιστα τα γεγονότα που απασχολούν την κοινή γνώμη, τα διαμεσολαβημένα από τη διαφήμισή τους, η οποία τα ακυρώνει πάραυτα, ακόμα και ως γεγονότα που έλαβαν κάποτε χώρα. Η σκέψη, σήμερα, δεν έχει προτεραιότητα, δεν αποτελεί προνόμιο, δεν είναι πρόκριμα. Χάνουμε χρόνο, έτσι, τρεις φορές: α) εκείνον που θα κερδίζαμε αν σκεφτόμασταν, β) εκείνον που χάνουμε επειδή δεν σκεφτόμαστε και γ) εκείνον που χάνουμε όταν σκεφτόμαστε το χρόνο που χάσαμε. Η εποχή μας είναι αντι-φιλοσοφική, εχθρική στη σκέψη. Στερεί το χρόνο της σκέψης και τη σκέψη του χρόνου. Ενώ φιλοσοφικός βίος, κατεξοχήν, είναι ο βίος που έχει χρόνο για σκέψη και σκέψεις για το χρόνο. Δρ. Ιωάννης Σ. Χριστοδούλου Λέκτορας Φιλοσοφίας

ΣΚΕΨΙΣ

Ηθική και Αν έχει νόημα να μιλάμε για ηθικές πράξεις, αυ τό συμβαί νει διότι προϋπόθεση κάθε πράξης μας, ηθικής ή όχι, είναι το γεγονός ότι είμαστε ελεύθεροι. Ακριβώς επειδή είμαστε ελεύθεροι να επιλέγουμε, να αποφασίζουμε και να πράττουμε, για τον λόγο αυτό είμαστε υπεύθυνοι για ό,τι πράττουμε και, επιπλέον, μπορούμε να αξιολογούμε τις πράξεις μας ως ηθικές ή κακές. Το όλο εγχείρημα της ηθικής θα ήταν άσκοπο και οι χαρακτηρισμοί των πράξεών μας ως καλών ή κακών άνευ νοήματος, εάν δεν προϋποθέταμε την ευθύνη που έχουμε γι’ αυτές. Και η έννοια της ευθύνης, με τη σειρά της, δεν έχει κανένα νόημα, εάν δεν προϋποθέτει ότι το ηθικό υποκείμενο πράττει ελεύθερα τόσο από εσωτερικούς όσο και από εξωτερικούς περιορισμούς ή εξαναγκασμούς. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ειδικά, οι αθωωτικοί όροι, οι όροι δηλαδή κάτω από τους οποίους ένα άτομο δεν θεωρείται ένοχο εάν πράξει κακά, είναι δύο ειδών: ο εξαναγκασμός και η άγνοια. Το άτομο εξαναγκάσθηκε φυσικά, απειλήθηκε, εκβιάσθηκε ή, απλώς, δεν εγνώριζε ότι το όπλο με το οποίο έπαιζε ανέμελα είχε μέσα μια σφαίρα κι έτσι τραυμάτισε έναν παρευρισκόμενο. Στους αθωωτικούς όρους περιλαμβάνονται στις ημέρες μας και οι ψυχολογικοί εξαναγκασμοί, αν και ούτε ο Αριστοτέλης ούτε ο Hume στη νεότερη εποχή τους αναγνώριζαν. Σήμερα όμως αναγνωρίζεται ευρέως ότι υπάρχουν ορισμένες πνευματικές διαταραχές, όπως η κλεπτομανία, τα θύματα των οποίων δεν μπορούν να αποφύγουν να εκτελέσουν μερικές ανήθικες ή παράνομες πράξεις. Τα άτομα αυτά συνήθως θεωρούνται ασθενή από τον νόμο και, ενώ οι πράξεις τους καταδικάζονται, τα ίδια τυγχάνουν ιατρικής φροντίδας και υποστήριξης. Ενώ λοιπόν η ελευθερία την οποία διαθέτουμε είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την ηθικότητά μας, εν τούτοις συχνά φαίνεται να βρίσκεται σε ένταση με το λογικό μας, το οποίο όλοι έχουμε καθό ανθρώπινα όντα. Ελευθερία και λόγος φαίνεται να είναι οι δύο πυλώνες οι οποίοι καθορίζουν τα όρια της ηθικής πράξης. Η ελευθερία, απαραίτητος όρος της ηθικής πράξης, δεν είναι άπειρη ελευθερία. Είναι ελευθερία όπως αυτή καθορίζεται από το πλαίσιο το οποίο θέτει ο λόγος. Οι φιλόσοφοι συχνά διαφωνούν

έντονα στο σημείο αυτό. Σύμφωνα με τους Υπαρξιστές, είμαστε ελεύθεροι, εντελώς ελεύθεροι να πράξουμε οτιδήποτε. Κατά τον Σαρτρ, για παράδειγμα, είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι. Κι αυτό διότι είμαστε καταδικασμένοι να σηκώνουμε στους ώμους μας το βάρος της ευθύνης που έχουμε για κάθε επιλογή που κάνουμε, για κάθε πράξη που επιτελούμε. Δεν είναι λίγες οι φορές που αφήνουμε τους άλλους να αποφασίσουν για μας αρνούμενοι έτσι την ελευθερία μας και περιπίπτοντας σε «κακή πίστη». Στο ερώτημα του μαθητή του, εάν θα πρέπει να παραμείνει στο πλάι της ηλικιωμένης του μητέρας για να την φροντίζει ή εάν θα πρέπει να ενταχθεί στις δυνάμεις της αντίστασης στον αγώνα κατά των Γερμανών, σ’ έναν αγώνα στον οποίον είχαν προηγουμένως θυσιασθεί ο πατέρας του και ο αδελφός του, ο Σαρτρ απαντά ότι κανένας άνθρωπος, καμιά θρησκεία δεν μπορεί να του υποδείξει τί πρέπει να αποφασίσει. Θα πρέπει να αποφασίσει μόνος του έχοντας επίγνωση της ευθύνης που έχει, κάτι που ο ίδιος βιώνει με την αγωνία, καθοριστικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Στον αντίποδα των Υπαρξιστών είναι οι φιλόσοφοι εκείνοι οι οποίοι υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να αποφασίζουμε και να πράττουμε επί τη βάσει των ηθικών κριτηρίων τα οποία είναι αποδεκτά σε μια κοινωνία ή, ακόμα, επί τη βάσει των ηθικών αρχών που υπαγορεύει η θρησκεία, η ιδεολογία κ.λπ. Στις περιπτώσεις αυτές το ορθό δεν είναι αυτό το οποίο ελεύθερα και με πλήρη αυτοσυνειδησία αποφασίζουμε αλλά αυτό το οποίο μας υπαγορεύει η κοινωνία μας, η θρησκεία μας, η ιδεολογία μας. Αντιλαμβανόμαστε πόσο επικίνδυνες είναι κάτι τέτοιες θεωρίες. Και τούτο γίνεται ακόμη σαφέστερο όταν λάβουμε υπ’ όψη μας ότι υπήρξαν πρακτικές κοινωνικά αποδεκτές στην εποχή τους, οι οποίες όμως κάθε άλλο παρά ηθικές ήταν. ‘Ενα τέτοιο παράδειγμα είναι η δουλεία. Το γεγονός όμως ότι η πρακτική της δουλείας ήταν σε μεγάλο βαθμό αποδεκτή και στην αρχαία και την νεότερη εποχή δεν συνεπάγεται λογικά ότι δικαιολογείται ηθικά. Και θα μπορούσαμε να σκεφθούμε τόσες άλλες πρακτικές οι οποίες είναι αποδεκτές στην κοινωνία μας σήμερα, οι οποίες κάθε άλλο παρά ηθικές είναι. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, τέτοιες ηθικές θεωρίες αποτελούν προσπάθειες να σηκώσουν το βάρος της ευθύνης των επιλογών

ελευθερία μας και να το τοποθετήσουν σε απόλυτες νηθήκαμε και βρεθήκαμε. Κι αυτό είναι δεδομένες αξίες, να μας κάνουν να αρνη- κάτι το οποίο δεν μπορούμε εκ των πραγθούμε την ελευθερία μας καθιστώντας μας μάτων να το καθορίσουμε. ‘Ηταν πολύ φυπράγματα κι έτσι να περιπέσουμε στην κα- σικό ότι οι γονείς μας, οι διδάσκαλοί μας τάσταση της «κακής πίστης». Σύμφωνα κ.λπ. μας εδίδαξαν τις ηθικές αξίες που όμως με τους σύγχρονους θεωρητικούς επικρατούν στην κοινωνία μας. ‘Ετσι είναι της φιλοσοφίας, οι ηθικές θεωρίες αυτές αναπόφευκτο ότι η ηθική μας διαπαιδαδιαπράττουν ένα σοβαρό λογικό σφάλμα, γώγηση συμπεριέλαβε τις αξίες του δικού δεδομένου ότι από την προκείμενη ότι κάτι μας κοινωνικού περίγυρου. Καθώς όμως είναι κοινωνικά ή μεταφυσικά αποδεκτό μεγαλώνουμε, δεν αποκτούμε απλώς συδεν συνάγεται το συμπέρασμα ότι πρέπει νείδηση της ελευθερίας που έχουμε ως να είναι αποδεκτό. ηθικά υποκείμενα. Αυτό καθίσταται είμαστε καταδικασμένοι να εί- Συγχρόνως καλλιερμαστε ελεύθεροι (...) είμαστε σαφές εάν ανατρέγούμε το λογικό μας ξουμε στην ιστορία καταδικασμένοι να σηκώνουμε και αναπτύσσουμε και μελετήσουμε στους ώμους μας το βάρος της την κριτική μας ικαέναν αριθμό κοινω- ευθύνης που έχουμε για κάθε νότητα. ‘Ετσι έρχενικά αποδεκτών επιλογή που κάνουμε, για κάθε ται η στιγμή κατά πρακτικών. Οι πρατην οποία αμφισβηπράξη που επιτελούμε κτικές που ενίσχυαν τούμε και αρχίτη δουλεία, την αποικιοκρατία, τον ρατσι- ζουμε να αναθεωρούμε όλες τις ηθικές σμό, τον σεξισμό, για να αναφέρουμε με- αξίες με τις οποίες έχουμε διαπαιδαγωγηρικές από αυτές, επιδοκιμάσθηκαν από θεί. ‘Οταν το κάνουμε αυτό, θα αντιληκάποιες κοινωνίες κάποιες εποχές. Οι κοι- φθούμε ότι κάποιες από τις αξίες μας νωνικοί και πολιτικοί αγώνες όμως που έχουν απαρχαιωθεί και ότι δεν έχουν ακολούθησαν για την κατάργησή τους δη- καμια εφαρμογή στην κοινωνία μας σήλώνουν ότι ποτέ δεν επιδοκιμάσθηκαν κα- μερα. Για τον λόγο αυτό μπορούμε να τις θολικά, ποτέ δηλαδή δεν δικαιολογήθηκαν απορρίψουμε. Θα δούμε, επίσης, ότι κάηθικά. ποιες άλλες, ενώ δεν έχουν απόλυτη εφαρΤο λάθος που κάνουν ορισμένοι είναι μογή, διότι οι κοινωνικές συνθήκες έχουν ότι πιστεύουν ότι το ηθικά ορθό είναι απο- μεταβληθεί, εν τούτοις είναι απαραίτητες. κλειστικά είτε αυτό που μας υπαγορεύει η Στην περίπτωση αυτή το καλύτερο που ελευθερία μας είτε αυτό το οποίο είναι έχουμε να κάνουμε είναι να τις τροποποιαποδεκτό στην κοινωνία μας. Στην πρώτη ήσουε ώστε να είναι χρήσιμες στις παρούπερίπτωση, όσοι υποστηρίζουν ότι η ηθι- σες κοινωνικές συνθήκες. Τέλος, θα κότητα της πράξης μας είναι θέμα της διαπιστώσουμε ότι η μεγαλύτερη κατηγοελευθερίας μας και μόνο αμφισβητούν και ρία των ηθικών αξιών μας έχουν εφαρμογή απορρίπτουν τις βασικές αξίες που αποδέ- στην καθημερινή μας ζωή και, από την χεται η κοινωνία μας και καταλήγουν να γί- άποψη αυτή, εξακολουθούν να μας είναι νουν ταραξίες, επαναστάτες και μηδε - απαραίτητες. Τώρα πια τις υιοθετούμε όχι νιστές. Και γίνονται όλο και περισσότερο διότι μας τις εδίδαξαν οι γονείς μας ούτε μηδενιστές όταν στην θέση των παραδε- διότι μας τις εκληροδότησαν οι μεγαλύτεδομένων αξιών τις οποίες απορρίπτουν ροί μας. Αντίθετα, τις υιοθετούμε διότι δεν έχουν κάποιες καινούργιες αξίες να το- εμείς τις έχουμε επιλέξει ελεύθερα, αφού ποθετήσουν. Στη δεύτερη περίπτωση ανή- τις έχουμε υποβάλει προηγουμένως στο κουν εκείνοι οι οποίοι υποστηρίζουν ότι το κριτήριο του λογικού. Στην περίπτωση αυτή κοινωνικά αποδεκτό είναι και ηθικά ορθό. η υιοθέτηση ή, καλύτερα, η επαναυιοθέΕίναι, με άλλα λόγια, αυτοί οι οποίοι απο- τηση των κοινωνικών μας αξιών είναι μια δέχονται το κοινωνικό κατεστημένο. Και ελεύθερη πράξη την οποία εμείς επιτεδεν υπάρχει, αναμφισβήτητα, μεγαλύτερο λούμε με πλήρη επίγνωση κα μετά από την σφάλμα λογικό, ηθικό, κοινωνικό από το άσκηση της κριτικής μας ικανότητας. Και να ανήκει κανείς τυφλά και άκριτα στο κοι- είναι ακριβώς αυτή η δραστηριότητά μας νωνικό κατεστημένο. της ελεύθερης, κριτικής εξέτασης των Κάπου στο ενδιάμεσο φαίνεται να ευ- αξιών μας η οποία μας καθιστά ηθικά ώριρίσκεται η ορθή, από φιλοσοφικής από- μους και μας μετατρέπει από ηθικά ανήλιψεως, θέση. ‘Ολοι αναπόφευκτα έχουμε κες σε ηθικά ενήλικες ανθρώπους. ανατραφεί και διαπαιδαγωγηθεί με τις Δρ. Ελένη Καλοκαιρινού αξίες της κοινωνίας μέσα στην οποία γενΕπίκουρη Καθηγήτρια Φιλοσοφίας

ΣΚΕΨΙΣ

Οι Αρνητικοί Άνθρωποι και Αρνητικές Φιλίες στη Ζωή μας Δεν υπάρχει κρυστάλλινη μπάλα που θα προφήτευε αν ένας άνθρωπος θα αποδειχτεί να είναι αξιόπιστος και ότι θα έχει θετική παρουσία στη ζωή μας αντί να είναι

αρνητικός, απαιτητικός ή να προκαλέσει ένταση. Επειδή δεν είναι πάντα εύκολο να αναγνωρίζουμε τους αρνητικούς και καταστροφικούς φίλους το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να είμαστε προετοιμασμένοι.

Κάποιοι μπορεί να δείξουν από την αρχή τον αρνητικό τους εαυτό και άλλοι μπορεί να προδώσουν την φιλία αργότερα λόγω του τι συμβαίνει στην ζωή τους μια δεδομένη στιγμή. Σίγουρα είναι σημαντικό να δώσουμε αρκετές ευκαιρίες και να μελετήσουμε το άτομο από όλες τις συμπεριφορές του. Μερικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας ατόμων που πιθανόν να αποδειχτούν να έχουν αρνητική παρουσία στη ζωή μας: Α) Το άτομο που δεν τηρεί υποσχέσεις Απογοητεύει συχνά τους φίλους, δεν τηρεί υποσχέσεις πιθανόν λόγω του ότι και το ίδιο το άτομο έχει απογοητευτεί και δεν μπορεί να σταματήσει αυτή τη συμπεριφορά. Επίσης πιθανόν να είναι μια προσωρινή συμπεριφορά λόγω του τι συμβαίνει στην ζωή του αυτή τη στιγμή. Πρέπει αντικειμενικά να αποφασίσεις εάν αυτό είναι ένα χρόνιο χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του ή αν είναι προσωρινό. Η επιλογή είναι είτε ν’ απομακρυνθείς από αυτό το άτομο αν πληγώνεσαι και θυμώνεις είτε να μειώσεις τις προσδοκίες σου από την σχέση. Σαν μια προσπάθεια στήριξης προς το άτομο θα μπορούσες να το συζητήσεις μαζί του με ευγενικό τρόπο και να εκφράσεις τα συναισθήματα σου. Β) Διπλοπροσωπία Αυτό το είδος «φίλου» προδώνει, κάνει κάτι για να σε πληγώσει, δεν σκέφτεται τα συναισθήματα σου. Αν έχεις προδωθεί ή πληγωθεί κατ΄επανάληψη από συγκεκριμένα άτομα, τότε θα ήταν καλό να αναθεωρήσεις εάν θέλεις να συνεχιστεί η φιλία. Επίσης, αν έχεις αξιολογήσει ότι πληγώνει άλλους αλλά δεν σε έχει πληγώσει εσένα ακόμα, τότε θα ήταν βοηθητικό να διερωτηθείς μήπως ρισκάρεις με την παραμονή σου στην σχέση. Συχνό ερώτημα είναι πώς διακόπτεται μια τέτοια σχέση. Η απάντηση είναι με πολύ χαμηλούς τόνους που δεν θα προκαλέσει την αντίδραση του ατόμου αυτού αφού συνήθως τέτοιες προσωπικότητες μπορούν να είναι επικίνδυνες. Γ) Το άτομο που είναι απορροφημένο στον εαυτό του Δεν έχει ώρα να σε ακούσει και…καταβροχθίζει την ενέργεια σου και την αυτοπεποίθηση σου. Δείχνει να μην νοιάζεται, μιλά πάντα για τον εαυτό του, ασχολείται μόνο με τα δικά του θέματα. Αν και ο λόγος που γίνεται πιθανόν να είναι η προσπάθεια του να μην αφήνει κενά στην συζήτηση και να καλύψει αδυναμίες του,

μπορεί να γίνει πολύ κουραστικό. Αν το κάνει χωρίς να το καταλαβαίνει, τότε μπορείς να το συζητήσεις μαζί του και να βοηθήσεις στην αλλαγή. Δ) Το άτομο που κουτσομπολεύει Υπόσχεται να το κρατήσει μυστικό αλλά ξεχνά την υπόσχεση όταν μιλά με το επόμενο άτομο. Δεν αντέχει να κρατά μυστικά και σαν ψυχαναγκασμό πιστεύει ότι πρέπει να το μοιραστεί με άλλους αφού η τήρηση του μυστικού προκαλεί άγχος και αγωνία. Έτσι, αν επιθυμείς να διατηρηθεί η φιλία είναι καλό να προσέχεις περισσότερο τι λες και να μειώσεις το επίπεδο οικειότητας μαζί του. Ένας τρόπος για να επιβεβαιωθείς αν κουτσομπολεύει ή όχι είναι να πεις κάτι ανώδυνο για σένα και να ζητήσεις να κρατηθεί μυστικό. Αν διαρρεύσει, τότε ξέρεις ότι πρέπει να προσέχεις τι λες. Ε) Το άτομο που ανταγωνίζεται Ο ανταγωνισμός μέσα στην φιλία σκοτώνει την σχέση. Ξεκινά ένα αγώνα εντυπωσιασμού με αποτέλεσμα τα άτομα να μην μπορούν να είναι ο εαυτός τους και όπου υπάρχει ένας νικητής και ένας χαμένος. Οι φίλοι που ανταγωνίζονται δεν μπορούν να είναι ήρεμοι όταν είναι μαζί και αυτός ο ανταγωνισμός ισχύει συνήθως για όλους τους τομείς (επαγγελματικό, αισθηματικό κλπ). Αν επιλέξεις να παραμείνεις σε αυτή τη σχέση, τότε πρέπει να προετοιμαστείς ν’ ακούς να καυχιέται χωρίς να μπαίνεις στον πειρασμό. Στ) Το άτομο που ψάχνει να βρει το λάθος σε εσένα Κρίνει ότι κάνεις, ότι πεις, ότι φορέσεις και τίποτα δεν είναι αρκετό και πιθανόν να μην το έχει κατανοήσει ότι το κάνει. Προτού αποφασίσεις εάν αυτή η σχέση είναι όντως αρνητική μπορείς να συζητήσεις με το άτομο και πιθανόν με την κατανόηση της συμπεριφοράς από το ίδιο να διαφοροποιηθεί. Επίσης, θα μπορούσες να υποθέσεις ότι αυτό το χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του έχει να κάνει με το άτομο και όχι με εσένα. Η φιλία είναι μια σχέση ανάμεσα σε δύο άτομα όπου υπάρχει ισορροπία και όπου οι ανάγκες και των δύο μπορούν να καλυφτούν. Οι σχέσεις με φίλους επηρεάζουν την δουλειά μας, την σχέση μας, την κοινωνικοποίηση μας. Εκτός όμως από τα θετικά που προσφέρουν σε όλους τους τομείς της ζωής μας, μπορούν να προσφέρουν αρνητικότητα και ένταση ή ακόμη και προδοσία. Αυτό το είδος φιλίας χαρακτηρίζεται από έλλειψη στήριξης, εκμετάλλευση, απαίτηση και ψηλές προσδοκίες, στεγνώνει την ενέργεια μας, δεν προσφέρει ικανοποίηση και είναι άνιση. Δεν είναι ανάγκη να υπάρχουν όλα τα χαρακτηριστικά για να είναι ένας φίλος αρνητικός αλλά συνήθως προκαλούν αρνητικό συναίσθημα στο δεύτερο άτομο στη σχέση, ασκεί κριτική και γενικά δεν είναι «καλή» η

παρουσία του στη ζωή του. Πώς να χειριστείς τους αρνητικούς φίλους Όταν οι υπόλοιποι γύρω σου αρχίζουν να σου αναφέρουν ότι όποτε είσαι με συγκεκριμένο άτομο ή άτομα ότι η διάθεση σου αλλάζει προς το αρνητικό ξέρεις ότι κάτι πρέπει να κάνεις. Αν και νοιώθεις ότι έχεις παγιδευτεί στην σχέση, αν και νιώθεις άβολα όποτε βρεθείς μαζί τους ή όποτε εμφανίζεται ο αριθμός τους στο τηλέφωνο, δυσκολεύεσαι να κάνεις κάτι. • Μίλησε μαζί με μη αρνητικούς ανθρώπους. Πιθανό να έχουν διαφορετική άποψη και να βλέπουν την αρνητική σου σχέση και να σου δώσουν την αντικειμενική τους γνώμη. Ρώτησε τους τι νομίζουν. • Βάλε όρια. Όρια τόσο στον εαυτό σου όσο και στους αρνητικούς ανθρώπους. Φρόντισε περισσότερο τον εαυτό σου αντί τις αρνητικές σου σχέσεις. • Αναγνώρισε την αρνητικότητα. Αναγνώρισε το αρνητικό άτομο. Ίσως να είναι μόνο αρνητικοί με εσένα; • Ανάλαβε ευθύνη. Με την διατήρηση της αρνητικής φιλίας επιτρέπεις στους φίλους να σε πληγώνουν άρα επιλέγεις να πληγώνεσαι. • Ρώτησε τον εαυτό σου: « Νοιώθω καλύτερα ή χειρότερα όταν βρεθούμε;» Πολλές φορές περνούμε ώρα με άτομα και μετά νοιώθουμε εντελώς εξουθενωμένοι ψυχικά. Στην παρουσία τους νοιώθουμε υποτιμημένοι και με τον τρόπο τους μας μεταφέρουν τοξικότητα. Γιατί μένουμε; 1. Για να βοηθήσω Με την παραμονή σε μια αρνητική σχέση, νιώθουμε κάποτε ότι βοηθούμε. Στην πραγματικότητα όμως, το άτομο πιθανό να επικοινωνεί μαζί μας απλά για να μας πει τα προβλήματα του, δεν μας ακούει, και «απορροφά» την ενέργεια μας. 2. Μου αρέσει να νοιώθω ότι με έχουν ανάγκη 3. Φόβος ότι θα μείνω μόνος και δεν θα έχω άλλους φίλους 4. Μήπως νιώσω τύψεις αν τελειώσω την φιλία ή αν απομακρυνθώ 5. Θέλω να με συμπαθούν 6. Είμαι υποχρεωμένος και το χρωστώ να παραμείνω αν και δεν είμαι ευχαριστημένος στην σχέση Οι φίλοι είναι στη ζωή μας για να την εμπλουτίζουν και να μας εμψυχώνουν να γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι. Αν υπάρχουν αρνητικές σχέσεις στην ζωή και αρνητικές ομάδες ανθρώπων είναι καλό να διερωτηθούμε γιατί και να μεγαλώσουμε τον «μικρόκοσμο» μας ο οποίος μπορεί να είναι περιορισμένος σε σχέσεις με αρνητισμό. Οι αρνητικοί άνθρωποι αφήνουν το άρωμα τους πάνω μας, όπως και οι θετικοί. Φωτεινή Οικονομίδου Κράνου Ψυχολόγος-Κλινική Ψυχοθεραπεύτρια Υπεύθυνη Γραφείου Συμβουλευτικής Υπηρεσία Σπουδών και Φοιτητικής Μέριμνας

ΣΚΕΨΙΣ

Το Όλον...

τοῦ ὅλου οὖν τῇ ἐπιθυμίᾳ καὶ διώξει ἔρως ὄνομα. Πλάτωνος, Συμπόσιον, 192e. 10 - 193a. 1

Η επιθυμία και η επιδίωξη της πρωτόγονης μας κατάστασης, όταν ο άνθρωπος ήταν Της Μαρίνας Φραγκεσκίδου ΚΦΙ – ΚΛΑΣ 4ο και αισθανόταν ολόκληρος, αυτός είναι σύμφωνα με τον Αριστοφάνη, όπως προβάλλεται

στο Συμπόσιο, ο έρωτας. Η πλήρωση που αισθάνεται ο άνθρωπος όταν είναι ερωτευμένος είναι αναμφισβήτητα μοναδική και κάθε φορά ανεπανάληπτη. Ανεπανάληπτη γιατί κάθε φορά που ερωτεύεται, ερωτεύεται ένα άνθρωπο ανεπανάληπτο και μοναδικό που έχει πολλά να δώσει και πολλά να πάρει. Η αγαπητική σχέση δεν είναι μία σχέση ούτε αποκλειστικής προσφοράς, δεν είναι άλλωστε ο έρωτας φιλανθρωπικός έρανος, ούτε και χρησιμοθηρικής γνωριμίας που αποσκοπεί στην αποκόμιση του μεγαλύτερου κέρδους χωρίς τίποτα να συνεισφέρει κανείς στον άλλο εμπλεκόμενο. Ο άνθρωπος γνωρίζει το άλλο του μισό, το έτερον ήμισυ, και μοιάζει αυτή η γνωριμία μοιραία, meant to be. Η σχέση που κτίζεται προσφέρει εφόδια συναισθηματικά και ψυχικά που συμβάλουν στην αυτογνωσία και των δύο συμβόλων, των υποσυνόλων δηλαδή του όλου. Μέσα από την επικοινωνία που αναπτύσσεται οι δύο εραστές εκθέτουν τον εαυτό τους, προβάλλουν τις αρετές και τις αδυναμίες τους, είναι πρόθυμοι να βελτιωθούν και να υποχωρήσουν επειδή θέλουν να γίνουν καλύτεροι για τον άνθρωπο που αγαπούν. Είναι ο έρωτας κράμα, μείξη δύο ανθρωπίνων ψυχών που θέλουν να τελειοποιηθούν. Επομένως η ερωτική σχέση περιέχει κάτι ένθεο. Ο άνθρωπος που επιλέγει να αγαπήσει, ή καλύτερα να ερωτευθεί επιλέγει να εξυψωθεί, να πετάξει ψηλά γιατί γνωρίζει ότι ο έρωτας του θα γεμίσει το κενό που προηγουμένως αισθανόταν, ένα κενό που υπήρχε εξαιτίας της απουσίας της διάθεσης για οικειότητα. Οικειότητα με την έννοια της επαφής με κάτι γνώριμο, αγαπημένο που ενώ γνωρίζει κανείς ότι υπάρχει παρόλα αυτά αποφεύγει να το πλησιάσει γιατί φοβάται. Ο φόβος όμως της μείξης, απόρροια του ανθρώπινου εγωισμού, είναι και ο ουσιαστικός τροχοπέδης για την ολοκλήρωση του ανθρώπου. Εγωισμός του ανθρώπου γιατί όταν παραδοθεί στον έρωτα θα φανερώσει όλες του τις αδυναμίες. Θα αποκαλυφθεί απογυμνωμένος και θα αισθανθεί ντροπή, όμοια με την ντροπή που φαίνεται να αισθάνθηκαν οι πρωτόπλαστοι όταν συνειδητοποίησαν την γύμνια τους. Η αποκάλυψη όμως της αλήθειας ως έχει είναι ασφαλώς το πρώτο βήμα, το κυριότερο, για να προχωρήσει ο άνθρωπος στην αναγέννηση και την ανάσταση της ψυχής του. Ο έρωτας είναι τρόπος λοιπόν, όχι ο μόνος, για αυτογνωσία και είναι σίγουρο μονοπάτι για ολοκλήρωση του ανθρώπου. Μιλώ για τον έρωτα, τον ουράνιο, όπως χαρακτηρίζεται στο Συμπόσιο. Τον Έρωτα πρόκριμα του αγαθού ανθρώπου του ενάρετου που παραδίδεται στο άλλο του μισό για να κερδίσει μέσα από τη σχέση του, με υπομονή και καρτερικότητα, το υπέρτατο αγαθό, την ευτυχία που προκύπτει μέσα από την ολοκλήρωσή του. Το όλον λοιπόν είναι το δώρο του έρωτα. Η φυγή από τη μοναξιά και τον εγωκεντρισμό. Το τρυφερό χάδι και τέλος η αγάπη. Το πιο εύκολο πράγμα είναι να κλείσεις τα μάτια μπροστά στην αλήθεια, να εθελοτυφλείς και να φοβάσαι. Το πιο τολμηρό είναι να αφεθείς, να εκτεθείς και να προβάλλεις στα μάτια του άλλου σου κομματιού τον πραγματικό σου εαυτό. Να δώσεις και να πάρεις, να πληγωθείς και να λυτρωθείς, να γελάσεις, να κλάψεις και να παραδοθείς γνωρίζοντας ότι τίποτα δεν είναι βέβαιο πάρα μόνο η γνώση του έρωτα σου και του έρωτα του άλλου… Γι’ αυτό αφέσου…

Τί θα συνέβαινε αν απεργούσαν ριών και ζόμπι-ιδεολογιών. Ο «κοπαδισμός» και η ομογενοποίηση θα συνιστούν το καταφύγιο για τις φοβίες απέναντι στη διαφορετικότητα και το άγνωστο. Οι βεβαιότητες θα γίνουν ακόμα πιο βέβαιες μέχρι βαθμού ακαμψίας. Χωρίς φιλοσοφία, ερωτήματα του τύπου τι πρέπει να πράττω, τι έχει αξία, τι είναι σωστό, θα αποκτούν ερμηνείες στο πλαίσιο καρκινωμένων ηθικοπλασιών που δημιουργούν πλαστές ασφάλειες, τύψεις και συνειδησιακά άλλοθι. Χωρίς φιλοσοφία όλα θα παραμένουν τα ίδια ή θα μεταβάλλονται σε μεγάκυκλους σαν το εικοσιτετράωρο της μαρμότας. Αναπάντητα ερωτήματα όπως: «τι εννοούμε πραγματικότητα, τι είναι αλήθεια, τι είναι και αν υπάρχει ελεύθερη βούληση, θα παραμείνουν αναπάντητα ή θα ξεχαστούν σαν ερωτήματα χωρίς νόημα. Χωρίς φιλοσοφία οι «εικονικοί» ογκόλιθοι που έχει κατασκευάσει ο νους μας και οι κοινές πίστεις της παράδοσης θα φράζουν το δρόμο που οδηγεί λιγάκι παραπέρα. Θα συνεχίζουμε να σκοντάφτουμε πάνω στους βράχους των πεποιθήσεων, των ιδεών, των αρχών που κάποιοι επινόησαν πριν από μας για να δώσουν νόημα και να εξηγήσουν τη ζωή τους και θα σκοντάφτουμε λες και οι επινοημένοι βράχοι στ’ αλήθεια υπάρχουν. Θα σκοντάφτουμε πάνω τους ξανά και θα γυρίζουμε γύρω γύρω και μετά πάλι εκεί, σαν τα παιδικά αυτοκινητάκια που όταν χτυπήσουν σ’ ένα εμπόδιο γυρίζουν πίσω και μετά συνεχίζουν, ξανά και ξανά μέχρι να τους τελειώσουν οι μπαταρίες.» «Φτωχή και γυμνή περπατεί η φιλοσοφία, Λέει...λίγους συντρόφους θα έχεις σ΄αυτές τις στράτες μα σε παρακαλώ πνεύμα μαγικό εσύ, τέλος μη δώσεις στην υπέροχή σου πορεία» (Πετράρχης)

Της Αργυρώς Παναγιώτου ΚΦΙ - ΦΙΛ 3ο

Πριν μερικά χρόνια ο καθηγητής Πελεγρίνης διατύπωσε το ερώτημα: «τι θα γινόταν αν απεργούσαν οι φιλόσοφοι;». Ένα ερώτημα, η απάντηση του οποίου, προκαλούσε αμηχανία και τον έκανε, όπως έλεγε, μελαγχολικό. Είναι γεγονός, ότι αν απεργούσαν οι γιατροί, οι άνθρωποι που χρειάζονταν την φροντίδα τους θα πέθαιναν ή θα υπέφεραν από τους πόνους ή αν απεργούσαν οι εργάτες αποκομιδής απορριμμάτων θα βουλιάζαμε στα σκουπίδια που παράγουμε καθημερινά. Ακόμα κι αν απεργούσαν οι μάγειρες, η γεύση μας θα ήταν φτωχότερη. Αν απεργούσαν οι φιλόσοφοι όμως, τι θα γινόταν; Τίποτα. Δεν θα γινόταν απολύτως τίποτα. Δεν θ’ άλλαζε κάτι για να υποδηλώσει την αποχή από το έργο τους. Εδώ κάποιος θα μπορούσε να συμπεράνει την αχρηστία των φιλοσόφων και του έργου τους και η υπόθεση να κλείσει οριστικά. Όμως αξίζει να δούμε πως έχουν τα πράγματα μέσα απ΄την απάντηση που έδωσε στο ερώτημα αυτό ο Άλκης Γούναρης : «Χωρίς φιλοσοφία, όλοι μας θα παραμείνουμε εγκλωβισμένοι να κοιτάμε τη ζωή μας μέσα από παραμορφωτικούς φακούς, που έχουν κατασκευάσει οι στοιχειωμένες θεωρίες του παρελθόντος. Ο κόσμος των γεγονότων μας θα νοηματοδοτείται από τα πλανώμενα φαντάσματα των ιδεών. Χωρίς φιλοσοφία, οι διαμορφωμένες πεποιθήσεις θα ανακυκλώνονται, θα συγκρούονται, θα πολώνονται, θα φανατίζουν και θα συντηρούν τις ψευδαισθήσεις και τους μύθους που καθορίζουν τις επιλογές μας. Χωρίς φιλοσοφία, τα είδωλα, οι Θεοί, οι θρησκείες, τα έθνη, οι πολιτισμοί, οι αξίες, θα παραμένουν ως παράγοντες έριδας σε μια αρένα που θα κυριαρχείται από συμφέροντα και συνωμοσιολογίες. Η κριτική θα παραμείνει εγκλωβισμένη σε κριτήρια που αποτελούν μνημόσυνα νεκρών θεω-

οι Φιλόσοφοι;

Ραφαήλ - Η Σχολή των Αθηνών

ΣΚΕΨΙΣ

Περιβαλλοντική Ηθική:

Μια απάντηση στον Peter Singer του Ανδρέα Αντωνίου ΚΦΙ-ΦΙΛ 1ο

Στην περιβαλλοντική Ηθική υπάρχει μια συγκεκριμένη ομάδα φιλοσόφων, οι οποιοι αντιλαμβάνονται την σχέση μας, ως ανθρώπινο είδος, με το περιβάλλον με όρους δικαιωμάτων. Προχωρώντας όμως ενδότερα στο πρόβλημα, αντιλαμβανόμαστε ότι, πρέπει να καταστήσουμε σαφή την έννοια ή την προϋπόθεση με την οποία συναρτάμε το δικαίωμα. Μερικοί φιλόσοφοι δέχονται τα δικαιώματα επί τη βάσει του λογι κού. Αν υιοθετήσουμε αυτή την άποψη τότε λογικά, αφήνουμε έξω από την σφαίρα των δικαιωμάτων τα ζώα και τα φυτά. Υπάρχει και μια μερίδα φιλοσόφων στους οποίους ανήκει και ο Peter Singer που υποστηρίζει ότι τα δικαιώματα υπάρχουν προϋποθέτουν ή στηρίζονται λογικά στην έννοια των επιθυμιών. Αυτές τις επιθυμίες τις αντιλαμβάνονται μόνο με όρους ευχα ρί στησης (όταν πραγματοποιείται η επιθυμία) και πόνου (όταν δεν πραγματοποιείται). Αν υιοθετήσουμε αυτή την άποψη εντάσουμε στην σφαίρα των δικαιωμάτων και τα ζώα, τα οποία, αν και σε στοιχειώδη βαθμό, έχουν αίσθηση της ευχαρίστησης και του πόνου. Ο Peter Singer ακόμα προτείνει βάσει αυτής της θεωρίας, αντί να κάνουμε πειράματα στα ζώα (που έχουν αίσθηση του πόνου άρα και δικαιώματα) να κάνουμε τα πειράματα μας στα παιδιά χωρίς εγκέφαλο (τα οποία δεν έχουν καμία απολύτως αίσθηση πόνου). Η άποψη, βάσει του σκεπτικού του Singer, προσωπικά μου φαινεται απολύτως λογική αν και ομολογώ ότι με ξενίζει λίγο και την βρίσκω ακραία. Κατά τη γνώμη μου όμως θα πρέπει να γίνει μια διαφοροποιήση στον όρο δικαίωμα και στο αντικείμενο

που, επι τη βάσει του συναρτάται το δικαίωμα. Θα συμφωνήσω απόλυτα με τους ωφελιμιστές που δέχονται τις επιθυμίες ως κριτήριο για τα δικαιώματα αλλά δεν συμφωνώ, όταν μιλάνε με όρους ευχαρίστησης και πόνου. Ο μόνος τρόπος που θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις επιθυμίες μας ως φορείς δικαιωμάτων είναι όχι αυτός της ευχαρίστησης και πόνου αλλά αυτός της ελεύθερης βούλησης. Κάθε επιθυμία μας ως όντα έχει σημασία μόνο όταν αυτή συντελείται με βούληση διότι σε διαφορετική περίπτωση η επιθυμία θα αυτοαναιρούταν και θα καταντούσε ανάγκη και ένστικτο. Τα δικαιώματα δεν είναι επιβλητέες διαταγές που όλοι πρέπει να υπακούουν αλλά προνόμια που όσοι πληρούν τα κριτήρια (δηλαδή της ελεύθερες επιθυμίες) μπορούν να ασκήσουν αυτεξούσια. Περιτρανο παράδειγμα αυτής της άποψης είναι το γεγονός ότι ενώ όλοι έχουμε το δικαίωμα της ζωής, εντούτοις κανένας ηθικός ανθρωπος δεν πρόκειται να δράσει πατερναλιστικά στην περίπτωση που κάποιος συνάνθρωπός του επιθυμεί συνειδητά να αυτοκτονήσει. Εκεί ο αυτοκτονών έχει το δικαίωμα της ζωής απλά δεν επιθυμεί να το ασκήσει την συγκεκριμένη στιγμή. Εντούτοις μπορεί να ασκήσει το δικαίωμα του σεβασμού στην ανθρώπινη βούληση αν εμείς θέλουμε αναγκαστικά να του επιβάλουμε την ασκηση του δικαιώματος της ζωής. Αν εξακολουθήσουμε το ίδιο σκεπτικό φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι ούτε τα ζώα αλλά ούτε τα παιδιά χωρίς εγκέφαλο έχουν δικαιώματα διότι δεν έχουν λογικοποιημένες επιθυμίες. Ακόμα και χωρίς δικαιώματα όμως δεν μπορούμε να τα χρησιμόποιήσουμε, διότι περί χρησιμοποίησης πρόκειται, χρησιμοθηρικά – ωφελιμιστικά για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Εφόσον δεν έχουν θέληση, η ασύδοτη και χειρηστική χρησιμοποιήση τους θα καταπατούσε την φυσική ελευθερία που έχουν και θα τα υποδούλωνε σε μας. Η καταπάτηση της φυσικής ελευθερίας που έχουν όλα ανεξαιρέτως τα έμβια όντα, δηλαδή να πράττουν κατά τα ένστικτα τους ή κατά τις έλλογες διεργασίες τους μπορεί να καταπατηθεί μόνο με την συγκατάβαση αυτού του οποίου η φυσική ελυθερία θα καταπατηθεί. Όπως λοιπόν κανένα όν δεν πρέπει να καταπιέζει άλλο όν χωρίς πρώτα να υπάρξει αμοιβαία συγκατάθεση, έτσι πάλι δεν μπορούμε να καταπατήσουμε την φυσική ελευθερία των ζώων διότι δεν μπορούμε να πάρουμε την συγκατάθεση τους για αυτή.

Θέλω να τονίσω την έννοια που έχει η λέξη «ασύδοτη» στην πιο πάνω παράγραφο. Πολύ εύλογα κάποιος θα αναρρωτιόταν για την φυσική ελευθερία των γουρουνιών στα χοιροστάσια, που σφάζονται για να ικανοποιούμε τις διατροφικές ανάγκες μας. Πολύ σωστά εδώ παρατηρούμε την καταπάτηση της φυσικής ελευθερίας. Με τον ίδιο τρόπο ένας λύκος καταπατά την φυσική ελυθερία ενός αρνιού ή μια γάτα την ελευθερία ως ποντικιού. Όμως αυτή η καταπάτηση της ελευθερίας δεν προέρχεται από ελεύθερη βούληση του καταπατούντος αλλά από ανώτερη βιοτική ανάγκη. Αν υπήρχε η δυνατότητα να επιζούμε χωρίς να καταπατούμε φυσικές ελευθερίες τότε θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε την άποψη ότι οι άνθρωποι στην συγκεκριμμένη περίπτωση δεν πρέπει να τρώνε χοιρινό κρέας. Αλλά από την στιγμή που δεν γίνεται αλλιώς τότε ηθικά δικαιολογούμαστε. Στην αντίθετη περίπτωση όλη η υπερ - κατανάλωση των γήινων πόρων μαζί με την ρύπανση του περιβάλλοντος είναι εκφάνσεις της ασύδοτης, όπως προείπα, χρήσης του περιβάλλοντος και ηθικά καταδικαστέες. Σε αυτές τις περιπτώσεις η πράξη συντελείται, όχι για να ικανοποιήσει τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου αλλά για άλλους σκοπούς, που δεν είμαι σε θέση να αναφέρω. Σε αυτό το κείμενο γίνεται αναφορά στην φυσική ελευθερία. Έχω υποχρέωση να αναφερθώ, έστω εν συντομία στην έννοια της φυσικής ελυθερίας για λόγους ορισμού. Φυσική ελευθερία θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η πρωταρχική κατάσταση που επικρατεί στον κόσμο πέρα από την επικράτεια της λογικής σκέψης. Όταν ένα άλογο τρέχει ή όταν ένα πρόβατο βόσκει ή όταν πετάει ένα πουλί, αυτό μας δείχνει ότι οι πράξεις αυτές συντελούνται από τα όντα χωρίς την παρέμβαση τρίτων. Κάθε έμβιο πράγμα στη φύση είναι από την ίδια του τη φύση ελεύθερο και κατά συνέπεια δεν μπορούμε να επικαλεστούμε δικαίωμα ελευθερίας στα ζώα ούτε καν στους ανθρώπους. Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να σκέφτονται ελεύθερα με τον δικό τους τρόπο σκέψης ακόμη και σε δικτατορικά καθεστώτα όπου υπάρχει η έλιψη όχι της φυσικής ελευθερίας αλλά της πολιτικής ελευθερίας. Ακόμα και έτσι πιστεύω ότι η θέση μου δεν είναι επαρκής. Βλέπω προσωπικά ότι όποια θεωρία των δικαιωμάτων και να πάρουμε γίνεται η σαφής ταύτιση των ζώων και των παιδιών χωρίς εγκέφαλο του-

λάχιστον σε θέματα δικαιωμάτων. Όμως αν συμβαίνει αυτό, και ο Peter Singer το δέχεται, τότε θα έπρεπε ή να καταργήσουμε τα ιδρύματα που τα φροντίζουν, όπως κάνουμε και με τα ζώα ή να ανοίξουμε ιδρύματα αποκλειστικά για ζώα. Και οι δύο περιπτώσεις αυτές φαίνονται λίγο ακραίες και θα έπρεπε να βρούμε μια διαφορά που θα εξηγούσε την κατάσταση αυτή. Θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε το πρόβλημα αυτών των παιδιών που όντως χρειάζονται φροντίδα, σε αντίθεση με τα ζώα που έχουν μια υποτυπώδη αίσθηση του χώρου και μπορούν να επιβιώνουν από μόνα τους. Αλλά πάλι, δεν θα έπρεπε να φροντίζουμε και τα ζώα που έχουν βιολογικά προβλήματα; Νομίζω ότι η θεωρία της μεροληψίας θα ταίριαζε περισσότερο εδώ. Όπως η οικογένεια μεροληπτεί όσον αφορά τα δικά της παιδιά, όπως κάθε άνθρωπος προσπαθεί για το καλό της πατρίδας του περισσότερο από ότι για το καλό των άλλων κρατών έτσι και ο κάθε άνθρωπος μπορεί να μεροληπτεί υπέρ των άλλων ανθρώπων σε σχέση με τα ζώα. Θα μπορούσα να χαρακτηρισθώ ειδητιστής, πιστεύω άδικα. Η μεροληψία δεν στηρίζεται στην ανωτερότητα του είδους, ούτε υποστηρίζω ότι ο άνθρωπος είναι η ανώτερη έμβια ύπαρξη. Η μεροληψία στηρίζεται στην συγγένεια των όντων που παίρνουν μέρος στην σύγκριση. Οι γονείς μεροληπτούν υπερ των παιδιών τους επειδή οι ομοιότητες και οι δεσμοί μεταξύ των είναι περισσότεροι από ότι με παιδιά αλλων οικογενειών. Στην χώρα οι ομοιότητες των κατοίκων μεταξύ τους τους κάνουν να είναι μεροληπτικοί με την χώρα τους, παρά με τις ξένες χώρες. Έτσι επειδή και εμείς και τα παιδιά χωρίς εγκέφαλο είμαστε άνθρωποι μπορούμε να μεροληπτήσουμε υπέρ τους σε βάρος των ζώων. Όπως κάνει η γάτα με τις γάτες, ο σκύλος με τους σκύλους και οι λύκοι με τους λύκους. Σημαντικό όμως είναι αυτή η μεροληψία να μην γίνεται εις βάρος της φυσικής ελευθερίας, αλλά στα πλαίσια που μας το επιτρέπει διότι τότε δεν θα διαφέρουμε σε τίποτα από τους εθνικιστές και τους ειδηστές. Αυτό το πολύ σύντομο κείμενο δεν έχει ως στόχο να προτείνει κάποια άλλη θεωρία για το πως θα έπρεπε να συμπεριφερόμαστε απάναντι στη φύση αλλά να δείξει ότι καμιά θεωρία δεν είναι αρκετά στεγανή ώστε να μην αφήνει τις αμφισβητήσεις να υπάρχουν. Όλες οι θεωρίες χρειάζονται συνεχή στοχασμό και προβληματισμό για να γίνοτναι ολοένα και καλύτερες.

ΣΚΕΨΙΣ

Ηράκλειτος:

Τὰ πάντα ρεῖ; της Φωτεινής Κούτρα ΚΦΙ-ΦΙΛ 3ο

“Τα πάvτα ρει”. Αυτή είvαι - για πoλλoύς - η πιo γvωστή φράση από τη φιλo σoφία τoυ Ηράκλειτoυ, όπoυ o μεγάλoς φιλόσoφoς θέλει vα δηλώσει τηv αέvαη αλλαγή τωv πραγμάτωv και ότι τίπoτα δεv μέvει τo ίδιo. Πώς θα σας φαιvόταv αv σας έλεγα ότι αυτό τo απόφθεγμα δεv θα τo συvαvτήσετε σε καvέvα από τα σωζόμενα απoσπάσματα τoυ Ηράκλειτoυ! Είvαι γεγovός ότι αυτή η φράση δεv διατυπώ θηκε από τov Ηράκλειτo αλλά από τov Πλάτωvα, στo πλατωvικό έργo Θεαίτητoς (182 c), όπoυ εκεί o Πλάτωvας αvαφέρεται ειρωvικά στov Ηράκλειτo και στoυς oπαδoύς τoυ ως “ρέovτες”. Έτσι, η πιo ευρύτερα γvωστή φράση τoυ Ηράκλειτoυ, πoυ ακόμα και τα άτoμα πoυ δεv ασχoλoύvται με τη φιλoσoφία γvωρίζoυv, δεv ειπώθηκε από αυτόv! Ωστόσo αv και πράγματι τo απόφθεγμα αυτό καθέ αυτό δεv συvαvτάται στov Ηράκλειτo, δεv είvαι λαvθασμέvo αφoύ εκφράζει κατά τo ήμισυ τη βασική αρχή της φιλoσoφίας τoυ φιλoσόφoυ. Πράγματι o Ηράκλειτoς μίλησε για τηv αέvαη μεταβoλή πoυ τυγχάvoυv όλα τα όvτα και τα πράγματα τoυ κόσμoυ. Τίπoτα δεv μέvει τo ίδιo. Καvέvας λέει o Ηράκλειτoς δεv μπoρεί vα εισέλθει στo ίδιo πoτάμι δυo φoρές γιατί τα vερά τoυ πoταμoύ κυλoύv, αλλάζoυv, έτσι τη δεύτερη φoρά πoυ θα δoκιμάσει κανείς vα εισέλθει στo πoτάμι θα μπει σε διαφoρετικά vερά. Ωστόσo o Ηράκλειτoς μίλησε και για τη ταυτότητα τωv όvτωv και τωv πραγμάτωv. Διότι μπoρεί στη πoλλαπλότητα τoυς τα πράγματα vα αλλάζoυv, vα μηv μέvoυv τα ίδια, όμως στηv oλότητα τoυς είvαι σε ταυτότητα με τov εαυτό τoυς. Δηλαδή, εvώ κάπoιoς δεv μπoρεί vα εισέλθει στo ίδιo πoτάμι δυo φoρές , επειδή τo πoτάμι έχει πια ήδη μεταβληθεί λόγω της ρoής τoυ vερoύ και θα εισέλθει σε άλλα διαφoρετικά ύδατα, όμως τo πoτάμι είvαι τo ίδιo στηv oλότητα τoυ και βρίσκεται σε ταυτότητα με τov εαυτό τoυ. Έτσι είvαι o κόσμoς για τov Ηράκλειτo, είvαι αφεvός ως πάvτα, ως πoλλαπλότητα, όπου όλα τα επιμεριστικά όvτα τoυ κόσμoυ μεταβάλλovται στη αιωvιότητα και αφετέρoυ, o κόσμoς ως Εv, ως έvας και μovαδικός πoυ βρίσκεται σε ταυτότητα με τov εαυτό τoυ. Ο φιλόσoφoς, λoιπόv, της μεταβoλής και τoυ γίγvεσθαι είναι και ταυτόχρovα τoυ Είvαι και της ταυτότητας τωv πραγμάτωv. Αυτή είvαι η αλήθεια τoυ Ηρακλειτoυ για τo κόσμo πoυ λίγoι είvαι αυτoί πoυ μπoρoύv vα τηv αvτιληφθoύv, γι’αυτό και μέσα από τα απoσπάσματα τoυ εκφράζει μια απέχθεια για τoυς πoλλoύς, για τo λαό φτάvovτας στo σημείo vα τoυς παρωμιάσει ακόμη και με γαϊδoύρια! Αλλά και μεγάλoυς σoφoύς της επoχής τoυ, όπως o

Εκαταίoς, υπoστηρίζει ότι διδάσκoυv ψευδείς φιλoσoφίες και δεv καταvooύv τηv αληθιvή φύση τωv πραγμάτωv, ότι τo έvα είvαι ταυτόσημo με τα πάvτα, τα πoλλά. Επίσης o Ηράκλειτoς είvαι έvας από τoυς πρώτoυς πoυ πρoσπάθησε vα εξηγήσει τo κόσμo επιστημovικά χωρίς θεϊκές παρεμβάσεις. Πίστευε ότι τo σύμπαv δεv δημιoυργήθηκε από τo θεό, ότι δεv δημιoυργήθηκε από καvέvα αλλά ότι υπήρχε πάvτα και ότι καθώς έχει ως κύριo στoιχείo τoυ τo πυρ αvάβει και σβήvει αιώvια και αέvαα. Για τov ίδιo τov Ηράκλειτo και τη ζωή τoυ δεv γvωρίζoυμε πoλλά, υπάρχoυv κάπoιες δoξoγραφικές μαρτυρίες αλλά δεv γvωρίζoυμε βεβαιότητες για τη ζωή τoυ. Οι αρχαίoι συγγραφείς κάvoυv λόγo ότι έγραψε μόvo έvα βιβλίo τo “ Περί φύσεως” και σύμφωvα με τo Διoγέvη τo Λαέρτιo τo κατέθεσε στo vαό της θεάς Αρτέμιδας. Τo βιβλίo, όπως φαίvεται κι από τα σωζόμενα απoσπάσματα χαρακτηριζόταv για τη πυκvότητα τoυ λόγoυ τoυ και μάλλov απoτελείτo από σύvτoμoυς φιλoσoφικoύς oρισμoύς και απoφθέγματα. Είvαι έvας δύσκoλoς ως πρoς τη καταvόηση τoυ φιλόσoφoς, γι’αυτό άλλωστε από τηv αρχαιότητα χαρακτηριζόταv ως σκoτειvός. Οι πηγές αvαφέρovται σ’ αυτόv σαv έvα μισάvθρωπo και ότι πρoτιμoύσε vα παίζει με τα παιδιά παρά vα έχει κoιvωvική ζωή και συvαvαστρoφές με τov υπόλoιπo κόσμo. Ζoύσε μόvoς τoυ, απoμακρυ σμέvoς από τηv πόλη και τρεφόμεvoς μόvo από χόρτα και φυτά. Ο τρόπoς τoυ θαvάτoυ τoυ δεv είvαι ακριβής και μάλλov είvαι αμφισβη τίσιμoς. Κάπoιες πηγές αvαφέρoυv ότι τov έφαγαv τα σκυλιά και κάπoιες άλλες ότι πέθαvε από υδρωπυκία (=υπερβoλικό υγρό στo σώμα). Στo θάvατo τoυ Ηράκλειτoυ από υδρωπυκία αvαφέρεται o Διoγέvης o Λαέρτιoς, όπου λέει ότι ήταv απoτέλεσμα της δίαιτας τoυ πoυ απoτελείτo μόvo από χόρτα και φυτά. Αvαφέρει, μάλιστα, ότι o Ηράκλειτoς πρoσπάθησε vα απαλλαγεί από τo υγρό πoυ υπήρχε στo σώμα τoυ μ’έvα παράδoξo τρόπo. Ο Ηράκλειτoς έθαψε τov εαυτό τoυ μέσα σε σβoυvιά (=κoπριά βoδιoύ) ελπίζovτας ότι η θερμότητα της σβoυvιάς θα πρoκαλoύσε εξάτμιση τoυ υγρoύ πoυ υπήρχε στo σώμα τoυ! Ο Ηράκλειτoς, o φιλόσoφoς τoυ 5oυ αι. π. Χ από τηv Εφεσo, παρα τη δυσκoλία στην καταvόηση τoυ παρoυσιάζει εvδια φέρov και μέσα στoυς αιώvες ακόμα μας στέλvει τα δικά τoυ μηvύματα και αλήθειες για τo κόσμo. Δεv είvα τυχαίo άλλωστε πoυ και o Νίτσε έγραψε: “o κόσμoς έχει αιώvια τηv αvάγκη της αλήθειας κι επoμέvως έχει αιώvια τηv αvάγκη τoυ Ηράκλειτoυ”.

ΤΡΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ

Πριν από τρία χρόνια, μια ομάδα νεαρών φοιτητών, με όνειρα και προσδοκίες, γεμάτοι όρεξη και ζωντάνια έλαβαν το δύσκολο εγχείρημα να ανασυστήσουν τον όμιλο φιλοσοφίας με στόχο να αποκτήσει ουσιαστική υπόσταση και αναγνωρισιμότητα. Ο όμιλος φιλοσοφίας, στο πλαίσιο της ανασύστασης του, έχει καθιερώσει και με μεγάλη επιτυχία πια την διοργάνωση συνεδρίων, τα οποία πραγματεύονται θέματα φιλοσοφικά, ψυχολογικά, κοινωνικά, γενικότερα ζητήματα της καθημερινής ζωής. Ο θεσμός αυτός τυγχάνει μεγάλης αναγνώρισης από το πανεπιστημιακό κοινό και όχι μόνο, καθώς ο όμιλος Φιλοσοφίας παρουσιάζει σε κάθε του συνέδριο θέματα τα οποία αγγίζουν τις εσωτερικές ανησυχίες και ψυχικές ανάγκες του ακροατηρίου του. Οι εκλεκτοί καλεσμένοι-ομιλητές στα συνέδρια του ομίλου συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στην επιτυχία του εγχειρήματος αυτού. Έτσι λοιπόν και το χειμερινό εξάμηνο που μας πέρασε, από τις 15 μέχρι τις 22 Νοεμβρίου, έλαβαν χώρα οι τρεις διαλέξεις του Γ΄ συνεδρίου του Ομίλου Φιλοσοφίας. Μέσα σε μια κατάμεστη αίθουσα, οι παρευρισκόμενοι είχαν την ευκαιρία να ακούσουν τους κ. Κλείτο Ιωαννίδη- δόκτορα φιλοσοφίας, τον κ. Ιωάννη Χριστοδούλου λέκτορα φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου , τον ψυχίατρο κ. Γιάγκο Μικελλίδη, τον δόκτορα ψυχολογίας κ. Ανδρέα Φιλαρέτου, την ψυχολόγο, κλινική ψυχοθεραπεύτρια και υπεύθυνη του γραφείου συμβουλευτι-

φέροντα, μάθαμε ότι ο φόβος, αυτό το συναίσθημα που όλοι αναπόφευκτα νιώθουμε στη ζωή μας, αποτελεί ένα παγκόσμιο πρόβλημα το οποίο δεν βιώνει μόνο ο άνθρωπος, αλλά ακόμα και τα ζώα και πιθανότατα ακόμη και τα πουλιά! Πηγή βέβαια των φόβων μας είναι η άγνοιά μας για τις διάφορες καταστάσεις αλλά και η ενδιάθετη επιθυμία μας να πραγματοποιηθούν οι επιθυμίες και οι φιλοδοξίες μας. Επειδή όμως ο φόβος μπορεί να καταστεί και θετικός, εφ΄ όσον μπορεί να σου παρέχει τα μέσα, τελικά , για να προστατευτείς, μπορεί επίσης και να ξεπεραστεί με την κατάκτηση της σχετικής γνώσης! Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, βέβαια, σε καμία περίπτωση δεν βοηθά δυστυχώς στην εξάλειψη του φόβου μας και των φοβιών μας, οι οποίες δημιουργούνται σταδιακά. Η σύγχρονη “τρέλα” και οι ταχύτατοι ρυθμοί της εποχής μας, με τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, συχνά, προκαλεί πανικό στους ανθρώπους του σήμερα γιατί είναι πραγματικά τεράστιες οι προκλήσεις που θέτονται μπροστά τους. Ένα σημαντικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε και μέσα από τα όσα ακούσαμε από τους προσκεκλημένους μας, είναι ότι ο φόβος, από τη μια αποτελεί μία φυσιολογική κατάσταση που προκαλεί την προετοιμασία για την αντιμετώπιση κάποιου κινδύνου. Η φοβία από την άλλη, είναι ο παράλογος φόβος, τον οποίο μάλιστα ο ίδιος ο άνθρωπος αναγνωρίζει και ξέρει ότι είναι παράλογος, αλλά δεν μπορεί να τον ελέγξει και μπορεί να θεραπευτεί με απλές φαρμακευτικές αγωγές. Η

κής του πανεπιστημίου Κύπρου κα. Φωτεινή Οικονομίδου, την επίκουρή καθηγήτρια φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου κ. Ελένη Καλοκαιρινού και τον πατήρ Παρασκευά να αναπτύσσουν θέματα που αφορούν στις φοβίες, στις σχέσεις αντρών και γυναικών και τέλος στη διάκριση ανθρώπων και απανθρώπων!!! Ανάμεσα σε άλλα σημαντικά και ενδια-

πιο συνηθισμένη φοβία την οποία αντιμετωπίζει σήμερα ο άνθρωπος είναι η φοβία τους σκότους, η οποία ξεκινά ήδη από την παιδική ηλικία και χωρίς κάποια δικαιολογία. Ο φόβος της κοινωνικής αποξένωσης ή της ερωτικής απόρριψης, ο φόβος της μοναξιάς και ειδικά της μοναξιάς του θανάτου είναι από τις συχνότερες φοβίες που έχει ν΄ αντιμετωπίσει ο άνθρωπος που προσπαθεί

Της Αντιγόνης Γεωργίου και Μαρίνας Ησαΐα ΚΦΙ – ΚΛΑΣ 4ο

Γ΄ ΚΑΙ Δ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΟΜΙΛΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ

να επιβιώσει στην κοινωνία του σήμερα! Φιλοσοφικό και πάντα διαχρονικό παραμένει το κείμενο του Ρίτσου «Έχω ένα φόβο πιο μεγάλο από τον πόνο μου…..ο φόβος της ψυχής γλιτώνει από τον φόβο του κορμιού». Ας έχουμε πάντα στο μυαλό μας ότι το κριτήριο για κάθε φόβο είναι ο πραγματικός φόβος! Το θέμα της σχέσης άνδρα και γυναίκας απασχόλησε έντονα και σίγουρα θα απασχολήσει γενιές και γενιές ανθρώπων, ανδρών και γυναικών. Ανάμεσα στα δύο φύλα υπάρχουν πολλαπλές και σημαντικές διαφορές αλλά και ομοιότητες. Τεράστιες ικανότητες χαρακτηρίζουν και τους μεν και τους δε, αλλά τα προβλήματα στις σχέσεις τους ξεκινούν με κάποια μικροπροβλήματα

στους άνδρες και τις γυναίκες. Οι διαφορές που υπάρχουν τελικά δεν είναι τόσο σημαντικές και καθόλου αξεπέραστες αλλά, έχουμε μάθει να τις υπερτονίζουμε και να τις μεγεθύνουμε γιατί έχουμε μάθει να ζούμε με αυτήν την αντίληψη ώστε τελικά να φοβόμαστε την πιθανότητα να μην υπάρχουν διαφορές! Τέλος, άνθρωπος ή απάνθρωπος; Η τραγική συνειδητοποίηση στην οποία φτάνουμε είναι ότι οι πλείστοι άνθρωποι μπορούν πάρα πολύ εύκολα να γίνουν απάνθρωποι! Είναι τα κίνητρα, είναι οι φιλοδοξίες, είναι το πάθος της διεκδίκησης και της επιτυχίας που οδηγεί τους ανθρώπους σε λανθασμένες συμπεριφορές ώστε τελικά καταλήγουν να απανθρωποιούνται! Φιλο-

που δημιουργούνται στην επικοινωνία τα οποία στοιβάζονται και τελικά επέρχεται η ρήξη. Σαφέστατα το πρόβλημα ξεκινά και από το γεγονός ότι παλαιότερα άνδρες και γυναίκες μεγάλωναν διαφορετικά και ξεχωριστά, ενώ σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει και συχνό είναι το φαινόμενο της εξάρτησης κυρίως των ανδρών από τα θηλυκά πρότυπά τους, δηλαδή τις μητέρες τους, που έχει ως αποτέλεσμα την εξάρτησή τους από αυτές. Τις περίπλοκες αυτές σχέσεις των δύο φύλων, όπως δείχνει η κοινωνία σήμερα, τις καθορίζει σε μεγάλο βαθμό η κοινωνική θέση, το μορφωτικό επίπεδο, το επάγγελμα αλλά και η οικονομική κατάσταση με αποτέλεσμα το ενδιαφέρον μας να μετατοπίζεται συχνά σε όχι τόσο σημαντικούς παράγοντες. Συνέπεια αυτού είναι η επιδείνωση των σχέσεών μας σε διαπροσωπικό επίπεδο και επίπεδο επικοινωνίας και συνύπαρξης γενικά. Σημείο το οποίο προκαλεί εντύπωση θεωρώ ότι είναι η διαπίστωση περί διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα

σοφία, κοινωνία και θρησκεία συγκλίνουν, ότι εξαρτάται από τον ίδιο τον εαυτό μας σε πιο δρόμο θα βαδίσουμε και τι τελικά θα καταστούμε γιατί σίγουρα κανένας από μας δεν γεννιέται απάνθρωπος. Η δική μας στάση και συμπεριφορά είναι αυτή που θα διαμορφώσει τελικά την προσωπικότητά μας και αυτή είναι που θα μας κατατάξει στην κατηγορία των ανθρώπων ή των απανθρώπων και σημαντικό είναι ότι αυτή η κατηγορία δείχνει, τόσο τη σχέση μας με τον εαυτό μας όσο και τη σχέση μας με τους άλλους ανθρώπους. Πέραν πάσης αμφιβολίας οι διαλέξεις τους Γ΄ συνεδρίου του Ομίλου Φιλοσοφίας, γνώρισαν μεγάλη επιτυχία για τρίτη συνεχόμενη φορά! Για το λόγο αυτό, η δέσμευση για συνέχεια υλοποιήθηκε με το Δ΄ συνέδριο του Ομίλου που πραγματοποιήθηκε κατά την διάρκεια του εαρινού εξαμήνου που ακόμα διανύουμε! Ομολο γου μένως, για ακόμη μια φορά, οι παρευρισκόμενοι είχαν την δυνατότητα να πληροφορη-

θούν από τους ειδήμονες και να προβληματιστούν πάνω σε πρωτότυπα, αλλά ωστόσο διαχρονικά ζητήματα. Το καυστικότατο θέμα του πρώτου συνεδρίου, το οποίο πραγματοποιήθηκε στις 25 του Φλεβάρη και με ομιλητές το Γιάγκο Μικελλίδη, την Ελένη Καλοκαιρινού και Φωτεινή Οικονομίδου, κέντρισε το ενδιαφέρον της πανεπιστημιακής κοινότητας και όχι μόνο!. Φίλοι ή Φίδι; Ιδού η μεγάλη απορία! Ένα πρόβλημα αιώνια βασανιστικό, το οποίο ενίοτε κάνει την σκέψη μας να διατρέχει σε καχύποπτα και δυσνόητα, για εμάς τους ανθρώπους, μονοπάτια και άλλοτε μας κάνει να πετάμε στους εφτά ουρανούς, με μια εσωτερική ικανοποίηση μοναδική . Η φιλία αποτελεί, αναμφίβολα, μια ουσιαστική πτυχή στην ζωή του κάθε ανθρώπου, η οποία διαδραματίζει ένα σπουδαίο και θεμελιώδη ρόλο στην διαμόρφωση της προσωπικότητας και του εσωτερικού του κόσμου του κάθε ανθρώπου. Άλλωστε δεν είναι τυχαία η παροιμιώδης φράση που επι-

αξιόλογους, οι οποίοι θα είναι πάντοτε εκεί για μας, να λυπηθούν με την λύπη μας και να χαρούν με την χαρά μας, όσο κλισέ και αν ακούγεται αυτό! Μέσα από τις απόψεις των ομιλητών μας, οι οποίοι πραγματεύθηκαν το ζήτημα της φιλίας μέσα από μια διαφορετική οπτική γωνιά, μας δόθηκε η δυνατότητα να προσεγγίσουμε το θέμα της φιλίας μέσα από ποικίλες πτυχές, εκ των οποίων κάποιες από αυτές ήταν άγνωστες σε εμάς ή δεν πέρασαν ποτέ από το μυαλό μας μέχρι τότε. Ανάμεσα στις θέσεις που παρουσιάστηκαν, διαπιστώσαμε ότι η φιλία είναι ένα ζήτημα ηθικής, στο επίπεδο που ο χρόνος και ο χώρος, ως έννοιες καταλύονται. Δεν είναι απαραίτητο, δηλαδή, για να κρατήσει μια φιλία δύο άνθρωποι να πρέπει να βρίσκονται συνεχώς μαζί και στον ίδιο χώρο. Επιπλέον η φιλία συνιστά αυτή την μαγική δύναμη, η οποία εκπροσωπεί η ίδια και καθιστά την αρχή της δικαιοσύνης, Είναι, λοιπόν, στην περίπτωση της φιλίας δεδομένη η

κράτησε τα τελευταία χρόνια, δείξε μου τον φίλο σου να σου πώ ποιος είσαι!!!. Είναι γεγονός πως, στις μέρες μας, οι ανθρώπινες σχέσεις υφίστανται μεγάλη κρίση. Η τάση των ανθρώπων για αυταρέσκεια και αυτοπροβολή, χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής, καθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να δουν πέρα από τον εαυτό τους και αρκετά δύσκολη την δυνατότητα για τον καθένα από εμάς να διακρίνει ποιος είναι ο πραγματικός φίλος και ποιος όχι. Δεν είναι λίγες οι φορές που διαπιστώσαμε, προς μεγάλη μας, απογοήτευση, ότι κάποιος πολύ δικός μας άνθρωπος δεν ήταν τελικά αυτό που πιστεύαμε. Για να μην γινόμαστε όμως και τόσο αδικαιολόγητα πεσιμιστές, πρέπει να πούμε ότι στη ζωή μας θα συναντήσουμε και ανθρώπους ιδιαίτερα

δικαιοσύνη. Δεν χρειάζονται προϋποθέσεις, νόμοι και κανόνες για να στηριχτεί μια φιλία Στους φίλους μας δεν χρειάζεται να αποδείξουμε κάτι. Ο φίλος-φίδι, ο τοξικός φίλος είναι αυτός ο οποίος είναι ανταγωνιστικός και επικριτικός απέναντι μας με μια δόση κακοπροαίρετης διάθεσης, η οποία μας καταδικάζει σε μια συνεχή αποδεικτική διαδικασία για τον εαυτό μας και για αυτά που μπορούμε να πετύχουμε. Η αίσθηση του άγχους, της πίεσης, η ακύρωση των ανθρώπινων υποθέσεων, η διασταυρωμένη προσωπικότητα ( διπλοπροσωπία ), αποτελούν μερικά από τα δείγματα μιας κακής φιλίας. Αντίθετα ο καλός και ουσιαστικός φίλος είναι αυτός ο οποίος μας βοηθά να ξετυλίγουμε το όμορφο και υγιές κομμάτι του εαυτού μας.

Ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα το οποίο αναπτύχθηκε στη δεύτερη κατά σειρά διάλεξη του τέταρτου συνεδρίου, η οποία έλαβε χώρα στις 28 του Φλεβάρη, αφορούσε τον προβληματισμό των ανθρώπων για το καλό και το κακό ( καλό εναντίον κακού ).Τι είναι όμως πραγματικά καλό και τι πραγματικά κακό; Μπορεί κάτι να φαίνεται πραγματικά καλό, εντούτοις όμως να είναι πραγματικά κακό αναγνωρίζουμε ότι κάποια πράγματα είναι κακά και όμως τα πράττουμε!!! Πως μπορούμε να κρίνουμε και να προκρίνουμε τι είναι πραγματικά καλό; Από τους ομιλητές μας κ. Πιτσιλλίδη, θεολόγο, κ. Ιωάννη Χριστοδούλου και κ. Κλείτο Ιωαννίδη, ακούσαμε πολύ ωραίες απόψεις, επί του θέματος. Μεταξύ αυτών, ότι το κακό είναι η ίδια η άγνοια, ενώ το καλό η ίδια η γνώση για το αγαθό, την ύψιστη μορφή δικαιοσύνης. Στην περίπτωση των φιλοσόφων το κακό ταυτίζεται με την ύλη ( Δυισμός ). Το κακό σε μια διαφορετική του διάσταση είναι ότι εμποδίζει και αναστέλλει το κοινό συμφέρον. Και μάλιστα σύμφωνα με τους ομιλητές μας το κακό, το οποίο είναι αποτέλεσμα σκέψης, είναι το χειρότερο κακό!!! Το κακό οντολογικά είναι ανύπαρκτο, μόνο το καλό και η αγάπη υπάρχει. Άλλωστε κανείς δεν είναι με την θέληση του κακός ( οὐδεὶς ἐκών κακός ).Είναι σημαντικό να γίνει μια διάκριση ανάμεσα στο φυσικό και το ηθικό κακό. Για το φυσικό κακό υπεύθυνη είναι η ίδια η φύση., ενώ το ηθικό κακό ανήκει στην σφαίρα της ανθρώπινης επιλογής. Το καλό με το κακό βρίσκονται σε μια διαρκή διαπάλη και αλληλοπεριχώρηση. Στο βουδισμό π.χ. το καλό με το κακό συνυπάρχουν ( διαρχία ). Το κακό ουσιαστικά αποτελεί μια προϋπόθεση για το καλό. Το αίσθημα του κακού είναι το αίσθημα της ανεπάρκειας, ο κακός δηλαδή αισθάνεται την απειλή είτε υπάρχει, είτε όχι. Το καλό ,αντίθετα, είναι το αίσθημα της επάρκειας .Δεν βρίσκει κανείς ικανοποίηση στο κακό και στρέφεται προς το καλό με αναφορά στην παραγωγή της πράξης. Τέλος, την ικανότητα για οντολογική διάκριση την έχει μόνο το καλό. Το κακό από την άλλη είναι αδύναμο ως προς το να αντιληφθεί το καλό. Στην αντίδραση του καλού βλέπει μόνο επιβεβαίωση της απειλής. Εν κατακλείδι, το Δ συνέδριο του ομίλου φιλοσοφίας, έληξε με την τρίτη κατά σειρά διάλεξη, η οποία είχε ως θέμα της την αιώνια πάλη του ανθρώπου με τον χρόνο. Η διάλεξη αυτή πραγματοποιήθηκε στις 3 του Μάρτη και με ομιλητές τον κ. Τσέρτο, καθηγητή φυσικής του Πανεπιστημίου Κύπρου, τον κ. Γιάγκο Μικελλίδη, τον κ. Πιτσιλλίδη, και τον κ. Ιωάννη Χριστοδούλου. Ο χρόνος,

σύμφωνα με τους ομιλητές μας, εξελίσσεται τόσο ιστορικά, όσο και φυσικά. Η έννοια του χρόνου, συχνά, αντιμετωπίζεται σε άμεση συνάρτηση με το τέλος του σύμπαντος και το τέλος του ανθρώπου. Ο χρόνος όμως ουσιαστικά είναι άχρονος. Όπως στην περίπτωση του δημιουργού, όταν τα έργα του ζούνε παραμένει και αθάνατος μέσα στο χρόνο. Είναι καταλυτικό το αίσθημα του χρόνου και αδήριτη η αίσθηση της προθεσμίας στον άνθρωπο. Όπως, όμως, είπε και ο αείμνηστος Ηράκλειτος τα πάντα ρεῖ, έτσι και αλλιώς όλα τα πράγματα είναι μια αέναη κίνηση. Αυτό που έχει πραγματική αξία και σημασία είναι ο χρόνος του κάθε ανθρώπου να είναι ποιοτικός και όχι ποσοτικός. Ο καταμερισμός του χρόνου είναι ουσιαστικός για την ζωή και τον άνθρωπο, για την δημιουργία και την προσφορά. Γιατί ακριβώς η ζωή είναι προσφορά, ενώ η μη προσφορά είναι κενότητα και σαν ένας μικρός θάνατος. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει με την αγωνία του θανάτου, όμως η δημιουργία είναι ότι αξίζει στη ζωή. Είμαστε ότι αφήνουμε πίσω μας, με βάση τον τρόπο ζωής και τα έργα μας. Την διαπάλη με το χρόνο μόνο με την σκέψη μπορούμε να την υπερβούμε. Μόνο η εσωτερική διεργασία, η σύσκεψη με τον ίδιο τον εαυτό μας, η ουσιαστική δημιουργία δύνανται να καταλύσουν το χρόνο και τον θάνατο. Κάπου εδώ το άρθρο αυτό τελειώνει και η συγκίνηση μας είναι μεγάλη. Τώρα με την αποφοίτηση μας από το Πανεπιστήμιο Κύπρου , αυτά τα τρία χρόνια ομαδικής προσφοράς και συνδημιουργίας στον όμιλο Φιλοσοφίας θα μας μείνουν αξέχαστα. Και όπως ήδη αναφέραμε η δημιουργία είναι ότι πιο όμορφο και αγνό στην ζωή ενός ανθρώπου. Ίσως αυτό το άρθρο να μην ολοκλήρωνε το στόχο του, αν δεν παρακινούσαμε τον καθένα από εσάς να έχει ενεργό δράση στους ομίλους. Πιστέψτε μας είναι μια εμπειρία που αξίζει να την ζήσετε, μια εμπειρία μοναδική από την οποία θα βγείτε ψυχικά πλουσιότεροι και πληρέστεροι σαν άνθρωποί, κουβαλώντας μαζί σας αναμνήσεις και ηθικά εφόδια, τα οποία θα σας συντροφεύουν για μια ολόκληρη ζωή. Όσο για εμάς και τους συνεχιστές αυτού του ομίλου δεσμευόμαστε ότι η δική σας παρουσία μας δίνει την δύναμη και την υποχρέωση συνάμα, να εξελίξουμε αυτό το έργο που ξεκινήσαμε πριν από τρία χρόνια, με καινούργιες θεματικές και φρέσκες ιδέες, οι οποίες θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες και προσδοκίες του ακροατηρίου, με απώτερο στόχο ο Όμιλος φιλοσοφίας να φτάσει ακόμη ψηλότερα και να καθιερωθεί στις συνειδήσεις των φοιτητών!.

Πού κρύβεται η

Αναμφίβολα, επιδίωξη κάθε ανθρώπου είναι να φτάσει στην Ευτυχία, όπως κι αν μεταφράζεται αυτός ο όρος για τον καθένα από μας· μπορεί να σημαίνει «μια δουλειά με κύρος και πολλές απολαβές», «ένα μεγάλο σπίτι», «ένα ακριβό αυτοκίνητο», «ο τέλειος σύντροφος» ή και απλά, το να «περνώ καλά». Όλοι μας, έχουμε όνειρα και φιλοδοξίες και τις περισσότερες φορές, για να μην πω, πάντοτε, εναποθέτουμε σ’ αυτά την ενσάρκωση της ευτυχίας! Η ανθρώπινη φύση μας, εύλογα, εξομοιώνει το πρόσωπο της ευτυχίας με την υλοποίηση των ονείρων και των στόχων που θέτουμε στη ζωή μας. Όμως, στο τέλος της μέρας, τη στιγμή που βρισκόμαστε απογυμνωμένοι απ’ όλ’ αυτά, τί είναι εκείνο που θα μας κάνει πραγματικά ευτυχισμένους; Με την επίτευξη των «θέλω» μας, ενδόμυχα, δεν γινόμαστε ευτυχισμένοι, αλλά επιθυμούμε ακόμα περισσότερα. Το άγχος που διακατέχει την προσπάθειά μας να προσεγγίσουμε το μέγιστο των μεγαλεπήβολων σχεδίων μας, κάθε άλλο παρά αποβλέπει στην ευτυχία. Αναντίρρητα, πρέπει να προσπαθούμε για το optimum των δυνατοτήτων μας, αλλά ας συνειδητοποιήσουμε ότι ο όλβος της ικανοποίησης, δεν σταματά εκεί. Η ευτυχία δεν είναι μόνο ο απώτερος στόχος που βούλομαι να πραγματώσω, αλλά πάνω απ’ όλα κρύβεται μέσα μας. Υπάρχει μέσα στην καλή μας διάθεση, στην αισιοδοξία που θα πρέπει να μας πλημμυρίζει. Ευτυχία είναι ένα γλυκό χαμόγελο που θα δώσεις ή θα λάβεις, είναι η αίσθηση της αγάπης που κατακλύζει κάθε ψυχή, ακόμα κι αν σε κάποιους λησμονείται. Ευτυχία, είναι ν’ απολαμβάνεις την κάθε στιγμή, χωρίς να μεριμνάς για το αύριο αλλά και με σύνεση των πράξεών σου· να νιώσεις την ευθυμία και την ανεμελιά του να είσαι ερωτευμένος, εκείνη την ευτυχία που μας δυσκολεύει να συγκεντρωθούμε ακόμα και στα πιο πεζά πράγματα της ζωής, και να καταφέρνεις να κρατήσεις την αίσθηση αυτή, ακόμα κι αν ο έρωτας εξασθενίσει. Ευτυχία, είναι η φύση που ξαναγεννιέται την άνοιξη και μαγεύει τους πάντες και τα πάντα. Η ευδαιμονία, συνεπώς, δεν περιορίζεται σε μεμονωμένες στιγμές αλλά είναι ένα αίσθημα που διαιωνίζεται στο χρόνο και βρίσκεται μπροστά μας, στα πιο καθημερινά πράγματα. Σε μας εναπόκειται αν θα εκμεταλλευτούμε την παρουσία της ή αν θα την εξοβελίσουμε. «Όποιος άνθρωπος έχει εξαρτήσει από τον εαυτό του όλα όσα οδηγούν στην ευτυχία ή κοντά της, και δεν κρέμεται από τους άλλους, ώστε οι σωστές ή λάθος πράξεις τους να επηρεάσουν και τη δική του ευτυχία, αυτός έχει επιλέξει τον καλύτερο τρόπο ζωής, αυτός είναι ο συνετός, αυτός είναι ο δυνατός, αυτός είναι και ο φρόνιμος.» Όπως, έθεσε και ο Πλάτωνας στην προαναφερθείσα τοποθέτησή του, η Ευτυχία, εξαρτάται από μας και από το πως διαχειριζόμαστε τον εαυτό μας. Ας μην στηρίζουμε την ευημερία μας, λοιπόν, στη διάθεση και τις πράξεις των γύρω μας. Όσο κι αν μερικοί άνθρωποι και κάποιες συγκυρίες επηρεάζουν τη ζωή μας, στο χέρι μας είναι αν θα τους αφήσουμε να καθοδηγούν την ευτυχία μας. Ο Θεός ποτέ δεν θέλει να μας βλέπει δυστυχισμένους, κι ό,τι εμπόδια στέλνει στο δρόμο μας, πάντα έχουν τον σκοπό τους. Μόνο Αυτός ξέρει το «Γιατί», αλλά μας αφήνει ελεύθερους να εντοπίσουμε την ευτυχία που υπάρχει γύρω μας και που ο Ίδιος ενσταλάζει. Αντιλαμβανόμενοι, έτσι, την πεμπτουσία του να ευτυχούμε, με την υιοθέτηση μιας σωστής και οπτιμιστικής συμπεριφοράς απέναντι στη ζωή, η «ευτυχία» θα μας χαμογελά συχνά και θα τη συναντούμε ακόμα και στις πιο άσημες και ανόητες καταστάσεις.

Κουλιάνα Αναστασίου ΚΦΙ-ΚΛΑΣ 4ο

ΕΥΤΥΧΙΑ;

ΣΚΕΨΙΣ

Ενοχές

χρήσιμες και περιττές

Της Στέλλας Γεωργίου ΚΦΙ – ΚΛΑΣ 4ο

Πόσες φορές αισθανθήκαμε ενοχές για κάποια πράξη μας ή σκέψη μας! Πόσες φορές η συνείδηση μας, χτυπώντας προειδοποιητικό καμπανάκι, μας γέννησε ανασφάλειες και ενοχές! Η συνείδηση, από την οποία απορρέουν οι ενοχές, αποτελεί έμφυτο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Οι ενοχές που αισθανόμαστε όμως κάθε φορά διαφέρουν κι αυτό γιατί χωρίζονται σε έμφυτες και κατά συνέπεια υγιείς ενοχές αλλά και σε περιττές. Οι υγιείς, χρήσιμες ενοχές είναι το συναίσθημα που έχουμε όταν κάνουμε κάτι το οποίο με τη λογική κρίνουμε ότι είναι ηθικά λανθασμένο ή άδικο. Οι υγιείς ενοχές είναι η λογική και δίκαιη φωνή της συνείδησής μας η οποία επιτηρεί σε ένα γενικότερο επίπεδο την πορεία της ζωής μας, και διακρίνει κατά πόσο τη ζούμε σε φυσικά και υγιή πλαίσια, ή αντιθέτως με παραμέληση και ευτέλεια. Τι γίνεται όμως όταν κανείς αισθάνεται ενοχές χωρίς να έχει κάνει κάτι; Για παρά-

δειγμα, προσδοκεί να είναι τέλειος σε όλα, θέλει να κατορθώσει το ακατόρθωτο. Πρόκειται για μια καθόλου υγιή στάση ζωής, αφού κανείς δεν επιτρέπει λάθη και έχει παράλογες απαιτήσεις από τον εαυτό του. Παράλληλα υπάρχουν οι ενοχές, οι οποίες προέρχονται από τον περίγυρό μας, ο οποίος εκφράζει τις συγκεκριμένες αξίες και προτιμήσεις των ανθρώπων που μας μεγάλωσαν ή της κουλτούρας μας γενικότερα. Ένα παράδειγμα είναι όταν νιώθουμε ενοχές διότι δεν τα καταφέραμε να περάσουμε σε κάποια συγκεκριμένη σχολή, ή διότι αποφασίσαμε να παντρευτούμε κάποιο άτομο για το οποίο ένας από τους γονείς μας διαφωνεί. Θα πρέπει κανείς να αποδεχτεί ότι είναι ξεχωριστή οντότητα από την οικογένειά του και να χαράξει τον προσωπικό του δρόμο, χωρίς να δίνει διαρκώς αναφορά για τα εσώψυχά του. Η άλλη όψη των ενοχών σχετίζεται με την τάση να μην εγκρίνει και να μην αποδέχεται κανείς τον εαυτό του τον οποίο θεωρεί ανίκανο ή ακόμα και ελαττωματικό. Είναι αδύνατο να ξεφύγει κανείς από αυτή την αρνητική αυτοκριτική, χωρίς να πάρει κάποια βοήθεια. Οι υπερβολικές ενοχές δημιουργούν τεράστια ψυχική οδύνη και μπορεί να κάνουν τη ζωή αβίωτη, να δημιουργήσουν φόβους και ανησυχίες, δημιουργώντας ένα πολύ βαρύ συναισθημα τικό φορτίο. Προέρχονται από πολύ αυστηρό περιβάλλον παιδικής ηλικίας αλλά και από λανθασμένες σκέψεις που κάνει το άτομο. Οι ενοχές επίσης προκύπτουν από τη σύγκριση που κάνει κανείς ανάμεσα στον εαυτό του και άλλους και θεωρεί ότι δεν ανταποκρίνεται σε κάποιες προϋποθέσεις. Όλοι οι άνθρωποι έχουν κάνει κάποιο λάθος σε δεδομένη στιγμή ή δεν έκαναν κάτι ηθικά σωστό, που θα έπρεπε να είχαν κάνει. Στο κάτω κάτω, ο άνθρωπος έχει δικαίωμα και στο σωστό και στο λάθος. Επομένως, ένας βαθμός ενοχών είναι φυσιολογικός κι επιθυμητός, για να μπορεί κανείς να πορεύεται στη ζωή και να θυμάται τις υποχρεώσεις του. Όμως, όταν οι ενοχές είναι πάρα πολλές, νευρωτικής φύσης και γίνονται βαρύ συναισθηματικό φορτίο για να το αντέξει κανείς, τότε πρέπει το άτομο να τις δαμάσει. Αυτό θα γίνει διερευνώντας την πηγή τους, θέτοντας ορισμένα ερωτήματα στον εαυτό μας. Έτσι θα νικήσουμε και θα διώξουμε από μέσα μας τις περιττές ενοχές.

Ακροβάτης

Πρωταγωνιστικούς ρόλους ζούμε σε ποικίλες φάσεις της ζωής μας και μάλιστα υπό διαφορετικές συνθήκες κάθε φορά. Πολλές είναι οι περιπτώσεις που τον ρόλο αυτό τον αναλαμβάνουμε με τη θέλησή μας, άλλες τόσες όμως είναι αυτές που οδηγούν τον καθένα μας στην ανάληψη καθηκόντων που βρίσκονται έξω από τις αξίες και τα πιστεύω μας, έξω από τις ανάγκες και οτιδήποτε γενικότερα μας εκφράζει, μακριά από το είναι μας, έξω από τον εαυτό μας. Όσες φορές μάλιστα προσπαθούμε να κρατήσουμε σφικτά τα γκέμια και σταθερό το άρμα που πορεύεται στον ιππόδρομο της τρέλας, του Νέρωνα, του Δομιτιανού, κάποιου άλλου Ρωμαίου αυτοκράτορα, του επαναστατημένου πλην κάλπικου εαυτού μας, του αλλότριου εγώ κι ενός αλλότρια οικείου αυτός, εσείς, αυτοί, αποτυγχάνουμε παταγωδώς στην κούρσα, της οποίας η έκβαση ήταν από

πριν καθορισμένη. Η ανδρεία και η παλικαριά είναι να βροντοφωνάξεις ένα «όχι» τη στιγμή που οι άλλοι αρκούνται στη βεβαιότητα και την ασφάλεια που εξασφαλίζει ένα «ναι» μπροστά στο αδίστακτο ανάστημα του αυτοκράτορα. Τι πας να τρέξεις σε δρόμους που από πριν στημένες βλέπεις τις τρικλοποδιές; Τρικλοποδιές που τίθενται προς ικανοποίηση ενός ευτελούς εγώ που είναι έξω απ’ το εγώ σου. Πώς θέτεις εαυτόν πρωταγωνιστή σε έργα που ανεβάζονται προς τέρψιν αιμοβόρων ηγετών και κορεσμό των ταπεινών ορέξεων ενός άξεστου και άλογου πλήθους; Μονομάχος ων στην αρένα της ζωής παίξε το δικό σου το παιχνίδι και θέσε τους δικούς σου κανόνες εξ αρχής. Ρωμαϊκές αρένες, Κολοσσαία και τέτοια μη διαβείς. Χώρους που σε κάνουν πρωταγωνιστή στα πρέπει της αυλής, μα κομπάρσο στα θέλω της ζωής.

Χρίστος Παπαελισσαίος Απόφοιτος Κλασικών Σπουδών και Φιλοσοφίας Πρώην Πρόεδρος του Ομίλου Φιλοσοφίας

στο τσίρκο των τρελών

Chagall Marc (1887-1985), Το Τσίρκο

Που να 'σαι, γαλήνη; ζητάω σημάδι που να 'σαι; σε ψάχνω, μα βρίσκω σκοτάδι Κι αν είσαι γαλήνη και μες τα ονειρά μου σε θέλω γαλήνη, και μες την καρδιά μου Μην είσαι τραγούδι; γαλήνη, δεν ξέρω μην είσαι λουλούδι; σ' το λέω υποφέρω Σε ψάχνω γαλήνη, και μέσα στις λέξεις σε θέλω γαλήνη στο νου μου να τρέξεις Ακούω πως είσαι, γαλήνη, παιδί ακούω και πάλι πως είσαι φιλί Που να 'σαι, γαλήνη, ακόμα δε ξέρω Να σ' έβρω γαλήνη και άλλο δεν θέλω Για σένα γαλήνη βουνά ανεβαίνω για σένα τα λόγια κρατώ και σωπαίνω σε βρίσκω γαλήνη, μες την προσευχή μου σε βρίσκω γαλήνη, κι αλλάζει η ζωή μου 21/04/05 23:04 Μαζί σου γαλήνη μπορώ κι ανασαίνω μαζί σου μπορώ να μιλώ κι ας σωπαίνω Σε βρήκα γαλήνη και πάλι σε χάνω σε βρήκα γαλήνη μα πάλι σε ψάχνω Μη φεύγεις γαλήνη, στ' αλήθεια πονάω μη φεύγεις, πεθαίνω, βοήθεια ζητάω Σε χάνω γαλήνη και χάνω το φως μου σε χάνω γαλήνη στην τρέλα του κόσμου... 07/05/05 16:55 Θωμάς Κωστή

Κορυφή Αγίου Ορους Αθω

Ὁ Θεός Ὁ Θεός i. Εἰσαγωγικά περί θεοῦ Το είναι του θεού βρίσκεται σε συ νεχό μενο γίγνεσθαι, αλλάζει συνεχώς, είναι σε συνεχόμενη ροή (Απ.67), μεταβάλλεται και αλλοιώνεται όμως παραμένει το ίδιο (32). Το ίδιο το γίγνεσθαι είναι θείο. Ο θεός είναι ενωμένος με το λόγο, με τον κόσμο, με τη φωτιά, με τη συμπαντική

και δεν υπακούει σε οτιδήποτε μεταφυσικό. Στο απόσπασμα 30 μας λέει ότι ο κόσμος δεν είναι ένα στατικό οικοδόμημα-δημιούργημα κάποιου θεού ούτε κάποιου ανθρώπου, δεν έχει δηλαδή ούτε αρχή ούτε και τέλος που να εξαρτάται από κάτι μεταφυσικό 3 . «Ένα και μόνο το σοφό» μας παρα-

σοφία. Είναι ουσιαστικά η ενότητα του κόσμου, η αρμονία του 1 . Όπως χαρακτηριστικά μας λέει το απόσπασμα 67 το φως (μέρα) και το σκοτάδι (η νύχτα), η ζέστη (καλοκαίρι) και το κρύο (χειμώνας), ο πόλεμος και η ειρήνη σ’ αυτόν βρίσκουν την αρμονία τους, την ενότητα τους και παύουν να είναι αντίθετα όπως είναι για τους ανθρώπους. O Θεός είναι η λύση των αντιφάσεων που η περιορισμένη αντίληψη και γνώση των ανθρώπων εντοπίζουν στον κόσμο 2 . Εδώ όμως δεν πρέπει να παρασυρθούμε και να πούμε ότι ο θεός καταργεί αυτές τις αντιθέσεις, ο Θεός δεν αναιρεί την ύπαρξη της μέρας και της νύχτας, συνεχίζουν να συνυπάρχουν ως έχουν, είναι απλά και αυτές όπως και τα υπόλοιπα αντίθετα μια από τις πολλαπλές εκφάνσεις και εκδηλώσεις του θεού. Ο θεός δεν είναι κάτι που υπερβαίνει τον κόσμο. Ο κόσμος, δηλαδή η φύση, έχει μέσα της την κρυμμένη αρμονία της

θέτει στο απόσπασμα 32 και το απόσπασμα 50 συμπληρώνει ότι το Σοφό είναι εκείνο που κάνει «το Όλο να είναι Ένα» 4 . Στο απόσπασμα 108 παραδίδεται ότι το Σοφό «είναι απ΄ όλα χωρισμένο» και στο απόσπασμα 114 πως ο μοναδικός θείος νόμος «κρατάει όσο θέλει την εξουσία του, αρκεί για όλα και τα υπερβαίνει». Ο θεός βρίσκεται μπλεγμένος στο αιώνιο γίγνεσθαι του κόσμου, είναι το σοφό του κόσμου. Ο Θεός δεν κυβερνάει τον κόσμο απ’ έξω. Όπως ο λόγος και η φωτιά, έτσι κι αυτός βρίσκεται στο εσωτερικό του κόσμου 5 . Ο Θεός αποτελεί την απόλυτη έκφραση σοφίας η οποία αποτελεί τροφό για κάθε άλλη ιδιαίτερη έκφραση της. (Απ.114) Φανερώνει παντού την παρουσία του. Ο Κόσμος είναι η κατοικία του και ο κεραυνός μια από τις εκφράσεις του λόγω της ένωσης του με το πυρ. Είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ όλων των αντιθέτων,

1 2 3 4 5

Αξελός 1974, 156. Αξελός 1974, 157. Βέικος 1988, 77, 79. Μιχαηλίδης 1991, 51-52. Αξελός 1974, 162.

Ο Δίας ρίχνει τους κεραυνούς του στον Τύφωνα. Μελανόμορφη Ευβοιακή Υδρία. ca. 550 π.Χ. Staatliche Antikensammlungen, Μόναχο

ΣΚΕΨΙΣ διατηρώντας τα ως αντίθετα που συνυπάρχουν αρμονικά στο ρου του κόσμου. Όπως η φωτιά των θυσιών είναι αρωματισμένη και έχει πολλά ονόματα έτσι και οι άνθρωποι δίνουν στο Θεό πολλά ονόματα.(Απ.67) Αυτά τα ονόματα δίδονται λόγω των κοινών ιδιοτήτων που εντοπίζονται ανάμεσα στις διάφορες έννοιες. Για παράδειγμα, ιδιότητες όπως η αιωνιότητα, η μοναδικότητα κ.α. εντοπίζονται και στη σοφία και στο λόγο και στο πυρ άρα θα μπορούσαμε κατά κάποιο τρόπο να μιλήσουμε για συνώνυμες έννοιες 6 . Τη σχέση αυτών των εννοιών με το θεό θα προσπαθήσω να αναλύσω σ’ αυτό το άρθρο. ii. Σύνδεση Θεοῦ με τὸ Σοφό Μια από τις έννοιες με τις οποίες εντοπίζουμε κοινά χαρακτηριστικά είναι το Σοφό 7 . Από τα αποσπάσματα 50 και 41 εντοπίζουμε ότι τα ‘‘πάντα είναι ένα‘’ και ότι τα πάντα κυβερνούνται από το σοφό, επιπλέον στο απόσπασμα 108 τονίζεται η μοναδικότητα του σοφού (σοφόν ἐστί πάντων κεχωρισμένον). Αυτές όμως δεν είναι ιδιότητες που επίσης χαρακτηρίζουν το Θεό 8 ; Όταν λέμε τα πάντα είναι ένα, δεν εννοούμε με βάση το κριτήριο των συμβατικών αριθμών, όπου βέβαια το ένα δεν ταυτίζεται με τα πολλά, αλλά σε καθαρά οντολογικό επίπεδο, όπου με το ἕν νοείται το γενικό και με το πάντα νοούνται τα επιμέρους 9 . Το μόνο σοφό, το Ένα, θέλει και δε θέλει να ονομάζεται με τ’ όνομα του Ζηνός (Δία) (32). Στο συγκεκριμένο απόσπασμα φαίνεται για ακόμη μια φορά ότι ο Ηράκλειτος ήταν ένας δεινός χρήστης του λόγου αφού επιλέγει το καταλληλότερο από τα ονόματα του Δία για να εκφράσει τη φιλοσοφία του. Όπως παραθέτει και ο Κώστας Αξελός, το όνομα Ζεῦς με τη μορφή του Ζήν(α) χρησιμοποιείται συχνά στην αρχαιότητα και ταυτίζεται με το απαρέμφατο του ρήματος ζῶ – το ζῆν. Έτσι δηλώνεται και ετυμολογικά ότι το σοφό είναι κάτι ‘’ζωντανό’’, υπαρκτό δηλαδή (για τούτο θέλει να ονομάζεται με τ’ όνομα του Δία) και έτσι γίνεται πιο κατανοητή η φιλοσοφία του στους ανθρώπους αλλά ταυτόχρονα δεν θέλει να έχει το όνομα του Δία γιατί δεν είναι κάτι ειδικό και συγκεκριμένο, δεν είναι δηλαδή ένας προσωπικός – ανθρωπομορφικός θεός αλλά είναι κάτι το κυρίαρχο όπως ο Δίας και Ένα (τονίζεται δηλαδή η μοναδικότητα για ακόμη μια φορά). 6

iv. Σύνδεση Θεοῦ με λόγο (ὡς κοσμική νομοτέλεια) Για την αλήθεια και τη μοναδικότητα του λόγου διδασκόμαστε από τ’ αποσπάσματα 1 και 50. Στο πρώτο απόσπασμα συναντούμε την έννοια του λόγου ως κοσμική νομοτέλεια που τα πάντα γίνονται βάση αυτής (γινομένων γὰρ πάντων κατά τὸν λόγον τὸνδε) και στο 50 ότι τα πάντα είναι ένα, τα πολλά δηλαδή κυβερνούνται από το ένα. Υπάρχει η ενότητα / ολότητα μέσα στη πολλαπλότητα. Αυτές οι ιδιότητες που αποδίδουμε στο λόγο (ως κοσμική νομοτέλεια) δεν είναι οι ίδιες με αυτές που αποδίδουμε στο Θεό, στο Σοφό και στο πῦρ; Έτσι μπορούμε να πούμε ότι έχουμε ακόμα μια ένωση, και όχι ταύτιση, του Θεού με το λόγο. Ο λόγος του Ηράκλειτου είναι θείος και ο Θεός είναι λόγος. Λόγος και Θεός λοιπόν αποτελούν τους αρμούς του σύμπαντος και είναι παρό-

Παπαδής 1995, 23, Βέικος 1988, 88, Μιχαηλίδης 1991,58 και 63, Kirk – Raven – Schoﬁeld 1982, 209. Αξελός 1974, 157, Παπαδής 1995, 56-57. 8 Μιχαηλίδης 1991, 274. 9 Η διατύπωση της ταυτότητας ἕν-πάντα, σύμφωνα με τις γνωστές πηγές της αρχαίας φιλοσοφίας, είναι έργο του Ηρακλείτου. Και οι προηγούμενοι την προϋπέθεταν αλλά ο Ηράκλειτος την διατύπωσε πρώτος. Τον έβλεπαν κυρίως κοσμογονικά, πολλαπλά φαινόμενα του κόσμου κατάγονται από ένα ενιαίο φυσικό σώμα (πχ. Νερό, άπειρο, πῦρ..) και κοσμολογικά δηλαδή από την άποψη του ότι τα πολλαπλά φαινόμενα του κόσμου συντίθενται σ’ ένα οργανικό σύνολο και αποτελούν ενότητα, τον κόσμο! 7

iii. Ταύτιση Θεοῦ με Κόσμο; Είδαμε από το απόσπασμα 67 ότι ο Θεός είναι το ιερό γίγνεσθαι του κόσμου. Μήπως ο Θεός είναι ο ίδιος ο κόσμος; Όχι, ο θεός είναι το νόημα του κόσμου και όχι ο ίδιος ο κόσμος. Όπως έχουμε ήδη δει στο απόσπασμα 30 ο Ηράκλειτος λέει ότι «αυτόν τον κόσμο που είναι για όλους, ούτε κανείς θεός ούτε κανείς άνθρωπος τον έκανε αλλά ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο». Ο Ηράκλειτος προσπαθεί μέσα από τη φιλοσοφία του να ορθολογικοποιήσει και να εξηγήσει τον κόσμο στην αντικειμενική του υπόσταση, έτσι ήταν απαραίτητη προϋπόθεση η άρνηση της ιδέας ότι κάποιος θεός ή ακόμα και άνθρωπος είναι ο ποιητής- κατασκευαστής. Στο εν λόγω απόσπασμα η αιωνιότητα του κόσμου εκτείνεται σε όλες τις διαστάσεις της χρονικότητας (ἦν, ἐστί, ἔσται). Σημαντικό είναι να δούμε ότι αυτά βέβαια δεν αναφέρονται στο ἀείζωο πῦρ, είναι ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Δεν μπορεί το πῦρ ταυτόχρονα να είναι και ἀείζωο αλλά και να έχει και παρελθόν και παρόν και μέλλον. Οι δυο απαντήσεις αναιρούν η μια την άλλη. Με αυτό τον τρόπο αποκρούει οποιεσδήποτε μυθικές και κοσμογονικές αντιλήψεις για τη γένεση του κόσμου και αναγνωρίζει ταυτόχρονα στον κόσμο ουσία – ταυτότητα (πῦρ), διάρκεια (ἀεί) και νομοτέλεια (μέτρα).

ντες μέσα στην ανθρώπινη σκέψη 10 . Έτσι για ακόμη μια φορά έχουμε ταύτιση – ένωση του λόγου με το θεό λόγω των παρόμοιων ιδιοτήτων τους. v. Σχέση Θεοῦ με Πῦρ Είναι χρήσιμο σε αυτό το σημείο να κάνουμε μια παρένθεση. Το έργο του Ηρακλείτου μας σώζεται αποσπασματικά και μάλιστα μέσα από το έργο άλλων μεταγενέστερων συγγραφέων. Όπως είναι φυσικό λοιπόν κάθε απόσπασμα είναι εμποτισμένο με τη φιλοσοφία καθενός ξεχωριστά, φέρει το χρώμα αυτών που το έσωσαν. Ο καθένας απ’ αυτούς για να το σώσει έβαλε κάτι δικό του. Μια πιθανή προσθήκη ή μια παράλειψη είναι ικανή για να αλλάξει εντελώς το νόημα. Το απόσπασμα 64 λοιπόν είναι ένα απ’ αυτά. Μας το σώζει ο Ἱππόλυτος, ο οποίος ήταν χριστιανός και αναφέρει: «τα πάντα κατευθύνει ο κεραυνός, αποτελώντας ‘‘κεραυνό’’ το πῦρ το αιώνιο. Υποστηρίζει ότι το πῦρ αυτό διαθέτει φρόνηση και πως είναι η αιτία της διοικήσεως του σύμπαντος». Παρουσιάζεται λοιπόν εδώ το πῦρ ως να έχει φρόνηση, κάτι που δεν υποστηρίζεται απ’ τα υπόλοιπα σωζόμενα αποσπάσματα και που πολύ πιθανόν να είναι προσθήκη του Ἱππόλυτου επηρεασμένη από το χριστιανικό του υπόβαθρο. Παρόλα αυτά, στο corpus του αποσπάσματος 64 έχουμε την εμφάνιση του θεού με την πιο βίαιη μορφή της φωτιάς, τον κεραυνό 11 . Η φωτιά όπως μας έχει ήδη πει είναι η ζωή του κόσμου, η ουσία του και ο Θεός το νόημα του. Στο ίδιο απόσπασμα μαθαίνουμε ότι η φωτιά είναι σοφή και πως ο κεραυνός διοικεί τα πάντα. Πῦρ και Θεός φαίνεται να εμφανίζουν κοινές ιδιότητες, έχουν ζωή αιώνια και είναι μοναδικά. Όμως ο κεραυνός/το πῦρ δεν είναι ο θεός και φυσικά ούτε ο θεός είναι το πῦρ. Ενώνονται, όμως δεν ταυτίζονται σαν έννοιες, χωνεύονται αλλά δε συγχωνεύονται. Εντάσσονται δηλαδή το ένα μέσα στο άλλο διατηρούν όμως το καθένα την ταυτότητα του, δεν δημιουργούν κάτι καινούριο. vi. Σχέση Θεοῦ καὶ χρόνου Το απόσπασμα 114 μας παραδίδει ότι, όλοι οι ανθρώπινοι νόμοι τρέφονται από τον ένα, τον θείο. Η αιωνιότητα και η μοναδικότητα του είναι αυτό που τον κάνει τροφό. Όσοι εκ των ανθρώπων θέλουν να μιλούν ορθά πρέπει ο λόγος τους να αντλεί δύ10 11 12 13 14 15 16

ναμη από το κοινό. Ο ξυνός λόγος και ο θείος λόγος εκφράζουν κάτι καθολικό σε αντίθεση με τον ατομικό λόγο 12 13 . Οι νόμοι της πόλεως είναι σχετικοί και διαφορετικοί από πόλη σε πόλη, παράλ ληλα η ισχύς τους είναι μόνο στο παρόν, δηλαδή στερούνται διαχρο νικότητας. Σε αντίθεση μ’ αυτούς έχουμε το θείο νόμο που είναι ένας και εκφράζει το αιώνιο, το απόλυτο και το καθολικό 14 . Παρουσιάζεται λοιπόν εδώ ο θείος νόμος ως πρότυπο των ανθρωπίνων. Έτσι φανερώνεται το θεϊκό και κατά προέκταση, ο ίδιος ο θεός ως η απόλυτα διαχρονική έννοια η οποία δανείζει το κύρος της στην προκειμένη περίπτωση στο ξυνό λόγο. Ο Θεός είναι η έννοια στην οποία ανάγονται όλα για ν’ αποδείξουν το νόημα τους. Η αλήθεια του μοναδικού θείου νόμου που κάνει τ’ αντίθετα να συμπίπτουν φανερώνεται δια του χρόνου. Ο αιώνιος χρόνος είναι ο πρωταίτιος της σύγκρουσης των αντιθέτων 15 . Η σχέση του θεού με το χρόνο φαίνεται επίσης από το ότι ο Θεός μπορεί να εξασφαλίσει απαραίτητο συγχρονισμό όλων των απαραίτητων πολλαπλών εκδηλώσεων. Μέσω της διαδοχής λοιπόν των αντιθέτων που γίνονται σε χρονική αλληλουχία άριστη. Για παράδειγμα η σχέση μέρας και νύχτας κτλ. vii. Σχέση Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων Η γνώση του θεού χρειάζεται προετοιμασία, στο απόσπασμα 18 ο Ηράκλειτος μας δίδαξε πως πρέπει να ελπίζει κάποιος για να γνωρίσει το ανέλπιστο. Η σκέψη του ανθρώπου όταν πορεύεται προς τις πιο ψηλές σφαίρες της γνώσης, στην προσπάθεια της να γνωρίσει τα μεταφυσικά, σκοντάφτει και βάση του πεπερασμένου του εγκεφάλου του θεωρεί το θεό ως το τελευταίο εμπόδιο 16 . Τονίζεται η δυσκολία και η διάρκεια του δρόμου προς την αναζήτηση του θείου. Αυτή η αναζήτηση είναι μια μεγάλη περιπέτεια. Στο απόσπασμα 47 μας διδάσκει ότι για να γίνει αυτό σωστά, η αναζήτηση δηλαδή, δεν πρέπει να στηρι ζόμαστε σε τυχαία συμπεράσματα οι άνθρωποι για τα μεγάλα ζητήματα, πρέπει να ερευνούμε και να ψάχνουμε τι κρύβεται πίσω από τα φαινόμενα και να μην μένουμε στις πρώτες εντυπώσεις που μας δίδονται από τις πλανερές αισθήσεις. Πρέπει να αγωνιζόμαστε να φτάσουμε ψηλά και όχι να προσπαθούμε να κατεβάσουμε το στόχο μας. Οι άνθρωποι ως όντα εμφανι ζόμαστε και εξαφανιζόμα-

Αξελός 1974, 158. Ο κεραυνός γνωρίζουμε από την παράδοση ότι ήταν όπλο του Δία. Παπαδής 1995, 86-87. Ξυνός λόγος είναι ο κοινός λόγος. Παπαδής 1995, 86-87 Αξελός 1974, 159. Αξελός 1974, 165.

ΣΚΕΨΙΣ στε συνεχώς, και οφείλουμε να γνωρίζουμε (46) πως η ανθρώπινη έπαρση είναι ίσως μια ιερή νόσος, επειδή εμποδίζει τους ανθρώπους από το να επικοινωνούν με τους συνανθρώπους τους και με τον ίδιο το Θεό. Αυτό, διότι η έπαρση υποδηλώνει άγνοια του λόγου βάση του οποίου μοναχά μπορούμε να γνωρίσουμε τον κόσμο και το Θεό. Επίσης, τονίζει ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ακόμη και η όραση, που είναι η κορωνίδα των αισθήσεων, μας ξεγελάει αφού παραμένει στα ορατά πράγματα η προσοχή της, εμποδίζοντας έτσι τον άνθρωπο από το να βλέπει σωστά την αλήθεια και την ουσία των πραγμάτων, όπως θα λέγαμε με Πλατωνικούς όρους. «Ο ορίζοντας του ορατού παραμένει αόρατος και το ορατό δεν είναι παρά ένα απόσπασμα του αόρατου» μας παραθέτει ο Αξελός και φαίνεται να εννοεί ότι το σημείο που διαχωρίζονται τα όσα μπορεί να μάθει ο άνθρωπος είναι αόρατο και το ορατό, δηλαδή αυτά που βλέπουμε, είναι απλά ένα μικρό απόσπασμα του αοράτου. Έτσι τονίζει για ακόμη μια φορά το πεπερασμένο της ανθρώπινης φύσης, την αδυναμία των ανθρώπων να τα μάθουν όλα, η γνώση όμως που μπορεί ν’ αποκτήσει ακόμα και στην καλύτερη των περιπτώσεων έχει όρια! Στο απόσπασμα 16 μας λέει ότι κανένας δε μπορεί να μείνει κρυμμένος μπροστά στο φως που δε δύει ποτέ. Η θεία φωτιά, ο ήλιος δηλαδή, δεν εξαφανίζεται ποτέ κι επιτηρεί συνεχώς τους ανθρώπους. Είναι αυτό που με χριστιανικούς όρους θα λέγαμε σήμερα «μάτι του θεού». Πολύ συχνά ξεφεύγουν από τ’ ανθρώπινο μάτι και κατ’ επέκταση από την ανθρώπινη αντίληψη τα πράγματα, η αλήθεια τους και ο ίδιος Θεός. Σε αντίθεση όμως με τον άνθρωπο δεν ξεφεύγει τίποτα από τον ‘’πύρινο Θεό’’ του Ηρακλείτου που βρίσκεται σε αιώνιο γίγνεσθαι. Η αντίθεση ανάμεσα στους ανθρώπους και το Θείο είναι ένα από τα σημαντικότερα θέματα που διερευνά και καταγράφει ο Ηράκλειτος και θα μπορούσαμε να πούμε ότι το διατυπώνει ιεραρχικά μέσω αναλογιών. Σε αυτήν την ιεραρχία, στο χαμηλό σκαλοπάτι τοποθετείται το ζωικό είδος και κορωνίδα αυτού ο πίθηκος, το πιο ανθρωπόμορφο από τα ζώα. Στο αμέσως επόμενο σκαλί τοποθετείται ο άνθρωπος στην παιδική ηλικία, προτού ακόμη να έχει αναπτυγμένη νόηση. (μπορούμε εδώ να εννοήσουμε τους πολλούς που παραβάλ λονται και με κτήνεα στο απόσπασμα 29) Στο τρίτο σκαλί τοποθετείται ο άνθρωπος, όπου στα χαμηλά είναι οι άνθρωποι που δεν έχουν πύρινες ψυχές, που

17 18

δεν είναι και τόσο ανεπτυγμένη η σκέψη και η νόηση τους και πάνω οι φιλόσοφοι και ο ίδιος ο Ηράκλειτος (η ιδανική φύση του ανθρώπου). Τέλος, στο ψηλότερο σκαλοπάτι της ιεραρχίας βρίσκεται το Θείο ως η απόλυτη έκφραση της μεταφυσικής τελειότητας 17 . Σε συνεχόμενη σύγκριση το ζώο συγκρίνεται με τον άνθρωπο και αυτός το ξεπερνάει (82), όπως ακριβώς ξεπερνάει ο έφηβος το παιδί, το παιδί ο άντρας (79) και τέλος τον άντρα ο Θεός (83). Αυτή η αντίθεση έχει την αιτία της στην ίδια τη φύση του ανθρώπου. Μπορεί να ξεπεράσει τα ζωώδη ένστικτα και τις ορμές του, την παιδικότητα, ακόμη και τη μη αυθεντικότητα του όμως παραμένει άνθρωπος. Το απόσπασμα 78 μας διδάσκει ότι ο άνθρωπος προσπαθεί να φτάσει στην σοφία όμως δεν μπορεί να φτάσει στο σοφό γιατί το σοφό είναι γνώρισμα πολύ περισσότερο απ’ ανθρώπινο. Ακόμη και ο πιο σοφός άνθρωπος όπως προ-είπαμε μπροστά στη θεία σοφία μοιάζει με πίθηκο. Αυτό που καυτηριάζει ο Ηράκλειτος εδώ είναι την υβριστική τάση του ανθρώπου να θέλει να υψωθεί ως τη θεία δύναμη χωρίς να δέχεται το περιορισμένο και πεπερασμένο της φύσης του 18 . Το χάσμα μπορεί να μειωθεί όταν ο άνθρωπος γίνεται σοφότερος όμως σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να γεφυρωθεί. Ο άνθρωπος θα είναι πάντα άνθρωπος. Μια παρόμοια σχέση είδαμε να υπάρχει και μεταξύ των νόμων και του θείου νόμου. Οι νόμοι τρέφονται από τον ένα μοναδικό και αληθινό θείο νόμο όμως σε καμιά περίπτωση δεν γίνονται ένα μ’ αυτόν. Σε αυτή την άποψη συνεπικουρεί και το απόσπασμα 86 όταν ο Ηράκλειτος υποστηρίζει ότι τα περισσότερα από τα θεϊκά πράγματα υπερβαίνουν της ανθρώπινης νοημοσύνης επειδή πολύ απλά γι’ αυτά δεν υπάρχουν αποδείξεις. Η γνώση ορισμένων πραγμάτων και ειδικότερα αυτών της μεταφυσικής πραγματικότητας παραμένει απρόσιτη όχι μόνο στους πολλούς ανθρώπους αλλά ακόμα και στους σοφότερους του ανθρώπινου γένους. Στα αποσπάσματα 78, 79 και 83 και 102 έχουμε συσχέτιση θεού και ανθρώπου σε οντολογικό επίπεδο και ως αποτέλεσμα είδαμε την υπεροχή του Θεού έναντι του ανθρώπου. Στο 79 τονίζεται το γνωσιακό χάσμα μεταξύ τους χωρίς όμως εδώ ο Ηράκλειτος ν’ αποδέχεται την ύπαρξη ενός προσωπικού και πάνσοφου Θεού. Τον χρησιμοποιεί ως μέσο για ακόμη μια φορά και μάλιστα με την παραδοσιακή του έννοια, για να κάνει σαφέστερη τη γνω σιοθεωρία του.

Παπαδής 1995, 72, Αξελός 1974, 166, Βέικος 1988, 91. Αξελός 1974, 167.

Το απόσπασμα 102 είναι μια πραγματική επανάσταση στις θεολογικές αντιλήψεις της εποχής. Μας λέει ότι ‘’Για τον Θεό όλα είναι ωραία και αγαθά και δίκαια, ενώ οι άνθρωποι άλλα τα θεωρούν δίκαια και άλλα άδικα. Αυτό που μας λέει εδώ είναι οι ηθικές διακρίσεις και αξιολογήσεις καθώς και οι αισθητικές είναι προϊόν μόνο των ανθρώπων και όχι του Θεού. Γι’ αυτόν δεν υπάρχουν ηθικές διακρίσεις και διλήμματα. Έχουμε δηλαδή ακόμα μια διαφορά εδώ του Θεού και του ανθρώπου η οποία ανάγεται φυσικά στην οντολογική διαφορά τους. Χρησιμοποιούμε βέβαια τον όρο ‘‘οντολογική διαφορά’’ καταχρηστικά αφού ο Θεός του Ηρακλείτου δεν είναι ουσία με οντολογική υπόσταση αλλά απλή έννοια 19 . Παράλληλα, από το απόσπασμα 67 είπαμε ότι ο Θεός είναι η άρση των αντιθέτων, η έκφραση της ενότητας τους, άρα δεν μπορούμε σε καμιά περίπτωση να μιλάμε για εκ μέρους του διακρίσεις σε άδικα και δίκαια. Για να μπορέσεις να κάνεις διακρίσεις προϋποτίθεται η ύπαρξη ενός σχετικού όντος, εν σχέσει προς το οποίο ισχύουν οι διακρίσεις διότι άλλα τον ωφελούν και άλλα τον βλάπτουν, άλλα του προξενούν χαρά και άλλα λύπη. Εδώ ενυπάρχει η σχετικότητα των ανθρώπινων κριτηρίων. Και για να γίνει σαφέστερη η σχετικότητα του ανθρώπου και των κριτηρίων του επιλέγεται ο ευαίσθητος χώρος των ηθικών και αισθητικών αξιών 20 . Με το συγκεκριμένο απόσπασμα ο Ηράκλειτος στηλιτεύει άγρια τον εξανθρωπισμό του θείου (που έχει ως συνέπεια του την θεοποίηση του ανθρώπου) 21 . Η παγανιστική γλώσσα του Ηρακλείτου πραγματοποιεί το πέρασμα από τον πολυθεϊσμό του Ομήρου σε κάποιο σχετικό μονοθεϊσμό 22 . Το ένα είναι πολλαπλό και το πολλαπλό ένα, αφού το Ένα είναι το Όλο και μπορούμε να το χωρίσουμε σε μέρη που εάν τα σκεφτούμε μαζί είναι πάλι ένα. (π.χ υπάρχουν πολλές χώρες στον κόσμο, όμως ο κόσμος είναι ένας). Τα πάντα ενυπάρχουν στο εσωτερικό της ολότητας του κόσμου. Για τον Ηράκλειτο οι άνθρωποι διαχωρίζουν, το Θείο ενώνει. Ο Θεός του Ηρακλείτου είναι κεραυνοβόλος και καταφέρνει κτυπήματα (το απόσπασμα 11 μας λέει ότι κάθε ερπετό εξουσιάζεται με κτυπήματα). Δεν είναι μόνο ειρήνη, ούτε θέλει να είναι μόνο ει19

ρήνη (ολική αρμονία του κόσμου), ταυτόχρονα είναι και πόλεμος (αναγκαία διχόνοια) 23 . viii. Ἣσσονος σημασίας αποσπάσματα Την έννοια του θεού τη συναντάμε και σε άλλα αποσπάσματα στο corpus του Ηρακλείτου χωρίς όμως να έχει την ίδια νοηματική βαρύτητα με τα υπόλοιπα. Σε μερικά ασκεί κριτική στις θρησκευτικές τελετές και γενικότερα στις δοξασίες και δεισιδαιμονίες της εποχής του, τέτοια είναι τα 5 και 15 όπου στρέφεται ενάντια στους ιερείς και στου μύστες της καθιερωμένης λατρείας των μυστηρίων. Τους κατηγορεί ότι δε γνωρίζουν τους αληθινούς θεούς και ήρωες και για αυτό δεν επιτυγχάνουν την κάθαρση με τις αιματηρές θυσίες που κάνουν, ούτε βέβαια επικοινωνούν με το θεό προσευχόμενοι σε αγάλματα. Αυτές είναι ανίερες αποκαλύψεις στις οποίες προβαίνουν οι βάκχοι και οι μαινάδες καλύπτοντας τις μεγαλύτερες αναίδειες κάτω από τη λατρεία του Διονύσου χωρίς να γνωρίζουν ουσιαστικά ότι Διόνυσος και Άδης είναι ένα! 24 Στο απόσπασμα 92 φαίνεται να δείχνει μεγάλο σεβασμό προς τον υπαινικτικό λόγο της Σίβυλλας όπως επίσης και στο 93 για τη συμβολική γλώσσα που χρησιμοποιούν οι δελφικοί χρησμοί οι οποίοι εκφράζονται μέσω σημείων. Τέλος μια άλλη ενότητα αποτελούν τα αποσπάσματα 24, 25 και 53 που αναφέρονται στις επιπτώσεις – κυρίως θετικές – που θα έχουν οι ένδοξοι και άξιοι άνδρες από τους θεούς. Λέει χαρακτηριστικά ότι τους ένδοξους άνδρες τους τιμούν και οι θεοί και οι άνθρωποι – θέλοντας ουσιαστικά να δείξει ότι τιμώνται απ’ όλους. Στο ίδιο πνεύμα κινείται και το απόσπασμα 25 λέγοντας ότι οι άνθρωποι που πεθαίνουν για υψηλότερους σκοπούς θα έχουν καλύτερη μοίρα θανάτου – πράγμα που λέει και το απόσπασμα 53 λέγοντας ότι ο πόλεμος άλλους κάνει θεούς και άλλους δούλους. Εδώ βασικά η χρήση του όρου ‘’θεούς’’ είναι συμβατική και θέλει να δείξει ότι οι νικητές των πολέμων υπερέχουν των υπόλοιπων ανθρώπων. Χρησιμοποιείται λοιπόν η έννοια ‘‘Θεός’’ είτε για να δείξει την ποιοτική υπεροχή κάποιων ανθρώπων προς άλλους είτε για να τονίσει εμφατικά την ολότητα (απ’ όλους).

Παπαδής 1995, 78. 20 Παπαδής 1995, 79. 21 Όπως βλέπουμε και από τον Ξενοφάνη, Diels 21B11, ο οποίος υποβάλλει σε αυστηρή κριτική τη λαϊκή θρησκεία και όπως και ο Ηράκλειτος κατηγορεί τον Όμηρο και τον Ησίοδο ότι απέδωσαν χαρακτηριστικά ανθρώπινα στους Θεούς και γράφει χαρακτηριστικά: «Ο Θεός είναι ένας μόνο, μεγαλύτερος απ’ τους θεούς κι απ’ τους ανθρώπους, και δε μοιάζει με τους ανθρώπους ούτε στο μυαλό ούτε στην κορμοστασιά, όλα τα βλέπει, όλα τα σκέφτεται, όλα τ’ ακούει και κυβερνάει χωρίς κόπο…» 22 Ωστόσο δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε όρους όπως πανθεϊσμός και μονοθεϊσμός. Ο Ηράκλειτος. σκέφτηκε και διατύπωσε με τη γλώσσα ένα θεό που αποτελεί το ολικό νόημα του κάθε τι που είναι. Αξελός 1974, 169. 23 Αξελός 1974, 170. 24 Είναι απλά ονόματα που εκφράζουν τον κύκλο της ζωής και του θανάτου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αξελός, Κ. (1974) Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία (μτφ. Δημητριάδης Δ.), (Αθήνα). Βέϊκος Θ. (1988) Οι προσωκρατικοί (Αθήνα). Μιχαηλίδης Κ. Π. (1991) Οι προσωκρατικοί. Εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, σχόλια (Αθήνα). Ντε Κρεσέντο Λ. (1994) Ιστορία της αρχαίας ελληνικής Φιλοσοφίας – Οι προσωκρατικοί (Μτφ, επιμ. Παναγιώτης Σκόνδρας) (Aθήνα). Παπαδής Δ. Ι.(1995) Ηράκλειτος: Περί ανθρώπου (Θεσσαλονίκη). Παπαδής Δ. Ι. (1996) Η ανθρωπολογία των Προσωκρατικών (Αθήνα). Ρούσσος Ε. Ν. (2000) Προσωκρατικοί, Τόμος Β: Ηράκλειτος Ιστορική εισαγωγή, κείμενο, μετάφραση, ερμηνευτικά σχόλια (Αθήνα). Φάλκος Αρβανιτάκης Τ. (1999) Ηράκλειτος Άπαντα, (Επίμετρο: Ιωάννης Σ. Χριστοδούλου W.K.C. Guthrie: Ηράκλειτος) (Θεσσαλονική). Berenson F.M. (1985) ‘‘Η σημασία της φιλοσοφίας του Ηρακλείτου’’, Ελληνική φιλοσοφική Επιθεώρηση 6.2: 243-251. Darcus, Shirley (1974) ‘‘Daimon as a force shaping Ethos in Heraclitus’’, Phoenix 28: 390 – 407. Frankel, Hermann (1938) ‘‘A thought pattern in Heraclitus’’, AJPh 59.3: 309 – 337. Frankel, Hermann (1938) ‘‘Heraclitus on god’’, Transactions and Proceedings of the American Philological Association 69: 230 – 244. Heidegger, M. and Fink, E. (1979) Heraclitus Seminar (Μετάφραση Charles H. Seibert) (Alabama). Hussey E. (1972) The Presocratics (ανατύπωση Indianapolis 1995), (Λονδίνο). Kahn C. H. (1989) The art and thought of Heraclitus, An edition of the fragments with translation and commentary (Cambridge). Kirk G.S, Raven J.E and Schoﬁeld M.(1982) The pre-Socratic philosophers2 (Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μετάφραση Δ. Κούρτοβικ) (Cambridge). Mourelatos, A. P.D (1965) ‘‘Heraclitus, FR. 114’’, AJPh 86.3: 258- 266. Vlastos, G. (1955), ‘‘On Heraclitus’’, AJPh 76.4: 337 – 368. W.K.C. G. (1987) Οι Έλληνες φιλόσοφοι από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη, Αθήνα (Λονδίνο 1950).

ΣΚΕΨΙΣ

Στωική Φιλοσοφία Μαρία Σωφρονίου ΚΦΙ-ΦΙΛ 4ο

Ο Στωικισμός αποτελεί μια ση− μαντική φιλοσοφική σχολή των Ελ− ληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων (300 π.Χ – περίπου 250 μ.Χ). Ιδρύ− θηκε στην Αθήνα από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα. Ο Στωικισμός χωρίζεται σε τρεις περιόδους. Την Αρχαία, Μεσαία και Νέα Στοά. Εκπρόσωποί της Αρχαίας Στοάς είναι ο Ζήνων, ο Κλεάνθης και ο Χρύσιππος. Της Μεσαίας είναι ο Παναίτιος ο Ρό− διος, ο Ποσειδώνιος και τέλος της Νέας ο Επίκτητος και ο Μάρκος Αυρήλιος Αντώνιος. Ο Στωικισμός επίσης χωρίζεται σε τρία μέρη Την Λογική, την Ηθική και την Φυ− σική. Βασική αρχή του Στωικισμού είναι το να ζει ο άνθρωπος σύμ− φωνα με τη Φύση το «9μολογουμέ− νως τ: φύσει ζ;ν», στην οποία Φύση έδωσε μια διαφορετική και νέα ερμηνεία, που απείχε πολύ από τις έως τότε διατυπωμένες αντιδιαμετρικές αντιλήψεις των Κυνικών και του Αριστοτέλη. Κατά τους Στωικούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της παγκόσμιας φύσης που καθοδηγείται και κυ− βερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Ο άνθρωπος ως έλ− λογο ον, συγγενεύει όχι μόνο με τα άλογα ζώα αλλά και με τους Θεούς, εξαιτίας του ενστίκτου που διαθέτει και της ηθικής αίσθησης. Επομένως όταν ο Ζήνωνας ο Κι− τιέας και οι άλλοι Στωικοί υποστη− ρίζουν ότι το να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση καθιστά τους ανθρώπους ευδαίμονες, και ότι όποιος δεν ζει σύμφωνα με τα δι− δάγματα της φύσης, δεν μπορεί να είναι ούτε ενάρετος και κατά συ− νέπεια ούτε ευδαίμων. Η Φύση ορίζεται ως δημιουρ− γός, ζωοποιός, αρχή του κόσμου. Ταυτίζεται με το Θεό, την πρόνοια και τη μοίρα. Όπως είναι φανερό η Φύση, όπως αυτή συλλαμβάνεται από τους Στωικούς φιλόσοφους, έχει έναν έντονα δυϊστικό χαρα−

κτήρα. Υποδεικνύει στους ανθρώ− πους πώς πρέπει να ενεργούν αν θέλουν να ολοκληρώσουν τη φύση τους και αν θέλουν να επιτύχουν το τέλος της ζωής τους. Δηλαδή η φύση στο πλαίσιο της Στωικής φι− λοσοφίας έχει συγχρόνως αξιολο− γικό και περιγραφικό χαρακτήρα. Είναι επομένως πρέπει και είναι συγχρόνως. Αυτός ο δυϊσμός που κυριαρχεί στη Στωική σκέψη είναι δυνατόν να συλληφθεί από δύο διαφορετικές σκοπιές, αντίθετες μάλιστα. Την αξιολογική και την περιγραφική, την ατομική και την καθολική. Παράλληλα αυτό που έχει ση− μασία για τους Στωικούς είναι η Αρετή. Από αυτήν και μόνο εξαρ− τάται η ευδαιμονία, η ευημερία, η ολοκλήρωση. Η Αρετή είναι το μόνο που έχει αξία. Όλα τα άλλα τα οποία κάποιοι θεωρούν «αγαθά», όπως πλούτος, ομορφιά, δύναμη κ.α., δεν είναι παρά πράγ− ματα ασήμαντα για τον σοφό. Για την κατάκτηση της Αρετής, ο Στω− ικός οφείλει να αναπτύξει την ηθική αίσθηση και να ισχυροποιή− σει την λογική πλευρά του εαυτού του. Ο Στωικός επίσης καλείται να παίξει ενεργό ρόλο στην οικογε− νειακή και δημόσια ζωή, να πα− ντρεύεται και να τιμά τον θεσμό του γάμου και να συμμετέχει στην πολιτική, χωρίς να δεσμεύεται σε δόγματα και να τιμά τους θεσμούς. Σύμφωνα, λοιπόν, με τον στωι− κισμό, καθήκον του ανθρώπου είναι να θέσει τον εαυτό του σε αρμονία με το Σύμπαν, το οποίο, ως λογικό και αγαθό, του μεταφέρει τις ιδιό− τητες του. Με το να βλάπτει κανείς τους άλλους για το υποτιθέμενο ατομικό του συμφέρον, υπονομεύει κατ΄ουσίαν την ίδια του την φύση. Ο στωικός δεν αρνείται το κόσμο των θνητών πραγμάτων, ούτε όμως και εξαρτάται από αυτόν και συμ− μετέχει σε όλες τις πτυχές τις κοι− νωνικής ζωής.

Νικητήριο Άρθρο Διαγωνισμού Συγγραφής Φιλοσοφικού Άρθρου

Πολλά ερωτήματα ξεπηδούν από τη διατύπωση της πρότασης «Το νόημα της ζωής». Μήπως μπορούμε να δώσουμε μια απάντηση όσον αφορά στο ποιό είναι το νόημα της ζωής; Για ένα πράγμα μπορώ να είμαι σίγουρη και αυτό είναι ότι δεν θα τα καταφέρω να δώσω μια απάντηση. Ένα εύλογο ερώτημα θα ήταν «τότε γιατί να μπω σε αυτή τη διαδικασία;». Ίσως να μου αρέσει κάποτε να μπαίνω σε μια διαδικασία σκέψης η οποία ίσως δεν βγάλει πουθενά, αλλά για μένα θα είναι ένα προσωπικό ταξίδι προς την Ιθάκη. Για κάποιους η ζωή είναι ό,τι πιο πολύτιμο έχουν και άλλοι την χαρίζουν πολύ εύκολα. Άρα μπορώ να πω ότι η έννοια της ζωής είναι κάτι εντελώς υποκειμενικό. Αυτοί που σέβονται τη ζωή τους, μάλλον θα πιστεύουν ότι υπάρχουν σ’ αυτό τον κόσμο επειδή έχουν να εκπληρώσουν ένα προορισμό. Αν αυτό ισχύει τότε η απάντηση έχει ήδη δοθεί. Αυτό είναι το νόημα της ζωής. Όμως εγώ μπορώ να θέσω ένα παράδειγμα που στο δικό μου το μυαλό ανατρέπει αυτό το νόημα. Ο άνθρωπος γεννιέται και κάθε μέρα πράττει με ένα συγκεκριμένο τρόπο για την επίτευξη κάποιου στόχου, βραχυπρόθεσμου ή μακροπρόθεσμου. Αν αυτός είναι ο προορισμός του ανθρώπου, τι γίνεται αν ένα πρωί εξαφανιστούν όλοι; Ο τρόπος που θα εξαφανιστούν δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αλλά ας πούμε ότι καταστρέφεται η γη ή ότι ο δημιουργός – στον οποίο πιστεύουν οι πλείστοι – αποφασίζει πως έτσι απλά θέλει να εξαφανιστούμε. Αφού ο άνθρωπος είναι τόσο ασήμαντος, γιατί έχουμε την εντύπωση ότι έχουμε ένα προορισμό; Και αν έχουμε, πόσο σημαντικός μπορεί να είναι αυτός;

Κανείς δεν μας ρωτά αν θέλουμε να γεννηθούμε, κανείς δεν μας ρωτά αν θέλουμε να συμμετάσχουμε σε αυτό το μεγάλο θέατρο που ονομάζεται κόσμος. Προερχόμαστε από έναν άντρα και μια γυναίκα οι οποίοι έχουν την ορμή να συνευρεθούν. Εντάξει στο σύγχρονο κόσμο μπορούν να αποφασίσουν αν θέλουν από αυτή τη συνεύρεση να γίνουν γονείς, αλλά πάλι όχι πάντα. Μερικές φορές γίνεται έτσι κι

αλλιώς επειδή μάλλον κάποιο ατύχημα θα έγινε ή επειδή είναι «αμαρτία» για αυτούς που πιστεύουν απόλυτα στο Θεό να σκοτώνεις οτιδήποτε μπορεί να δώσει ζωή. Αλλά ας επιστρέψουμε σε αυτούς που θέλουν να αποκτήσουν ένα παιδί και πολλές φορές, μανιωδώς. Γιατί; Θέλουν να δώσουν συνέχεια στη ζωή. Γιατί; Μήπως τελικά είναι η εγωιστική τάση να κάνω ότι κάνουν όλοι και να αποκτώ ότι

Μελίνα Πέτρου ΚΠΕ 4ο

Το νόημα της ζωής

ΣΚΕΨΙΣ έχουν οι άλλοι; Ο άνθρωπος είναι ένα ον με πολλές αδυναμίες. Μακριά από τις κοινωνίες θα ήταν δύσκολο να επιβιώσει. Και γιατί να επιβιώσει είπαμε; Αν μέσα στο επόμενο λεπτό εξαφανιστούμε όλοι, η ζωή στο πλανήτη θα συνεχίσει να υπάρχει. Όχι μόνο θα συνεχίσει να υπάρχει αλλά θα είναι και καλύτερη. Τα ζώα θα είναι πιο «ευτυχισμένα», η υπερθέρμανση του πλανήτη θα σταματήσει και η

φύση θα αποκαταστήσει την τάξη. Θα έρθει να διορθώσει το χάος που προκαλέσαμε εμείς οι άνθρωποι. Είναι το χάος στο οποίο ζούμε καθημερινά. Σκεφτόμαστε, γράφουμε, δημιουργούμε μέσα από τη τέχνη, ανακαλύπτουμε διάφορα (τεχνολογικές εφευρέσεις, τον ανθρώπινο γενετικό κώδικα), αναλύουμε τη σκέψη, ασχολούμαστε με τους σχιζοφρενείς, κάνουμε ωραία σπίτια, ιδρύματα, σχολεία, μεγαλόπρεπα κτί-

ρια... Με άλλα λόγια, ασχολούμαστε με το μέλλον. Ένα μέλλον καλύτερο αλλά και αβέβαιο. Πως ξέρω ότι αύριο θα ζω για να δημοσιεύσω το άρθρο μου, για να εκθέσω το πίνακά μου, για να χαρώ το ωραίο μου σπίτι και τη τηλεόραση πλάσμα που αγόρασα, την οποία παρέδωσαν χτες οι μεταφορείς και οι οποίοι σε μια στιγμή παραπάτησαν και παρά λίγο να κάνουν τη τηλεόραση θρύψαλα; Σίγουρα ήταν το μάτι του γείτονα που την κοιτούσε με φθόνο και αύριο θα πάει να πάρει την ίδια. Και όταν γεννήσω, γιατί να είναι μόνο αυτός και η γυναίκα του χωρίς παιδί στη γειτονιά; Όχι! Πρέπει να βάλει υπενθύμιση στην ατζέντα του, να κάνει το τραπέζι στη γυναίκα του και να της κάνει την πρόταση να αρχίσουν τις προσπάθειες για έναν απόγονο. Ο οποίος θα έρθει στη ζωή με έναν προορισμό; Ίσως. Ή ίσως να έρθει στη ζωή για να ικανοποιήσει τα θέλω του γονιού του. «Ν’ αποκτήσεις παιδί μου ό,τι δεν είχα εγώ, να πετύχεις περισσότερο στη ζωή σου, να γίνεις πιο ευτυχισμένος, να μην κάνεις τα ίδια λάθη με μένα...». Τελικά το παιδί γεννιέται για να εκπληρώσει τα όνειρα των γονιών του. Δηλαδή μπορούμε να πούμε ότι αυτό είναι το νόημα της ζωής; Αν τελικά είναι έτσι τότε είναι πολύ τρομαχτικό. Ο προορισμός αυτόματα μετατρέπεται σε αποστολή. Τι είπαμε ότι κερδίζουμε εμείς από αυτή την αποστολή; Τι θα μείνει μετά το θάνατό μας; Κάποιοι θα σου πουν ότι μένει η ψυχή σου η οποία αν ήσουν καλός θα πάει στο παράδεισο και αν όχι, θα πάει στη κόλαση. Είναι αυτοί που έλεγα πριν, οι απόλυτα θρησκευόμενοι, για τους οποίους το μόνο σίγουρο νόημα της ζωής είναι η ευχαρίστηση του Κυρίου για να κερδίσουν μια θέση στον παράδεισο. Δεν με πείθει ούτε ο προορισμός ούτε η αποστολή ούτε ο αγώνας για ευχαρίστηση του Κυρίου. Ίσως πρέπει να ψάξω κάπου αλλού για το νόημα της ζωής. Όμως που μπορεί να είναι αυτό; Δεν έχει σημασία πια. Ζούμε τη ζωή μας σε μια καθημερινότητα με τους πόνους μας και τις χαρές μας, με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες μας, με τα όνειρα και τους εφιάλτες μας. Μέσα σ’ αυτή τη ρουτίνα κανείς δεν έχει το χρόνο να αναρωτηθεί γιατί ζει, ποιο είναι το νόημα της ζωής του... Απλά ζει. Είναι παθητικός δέκτης του κόσμου, της κοινωνίας, των νόμων και των κανονισμών. Δεν μπορεί να κάνει και διαφορετικά. Η κοινωνία μας έχει βρει τον τρόπο να «κανονίζει» τους ασυμβίβαστους. Κλείνει στη φυλακή αυτούς που δεν υπακούουν στους κανόνες της και κλείνει σε ιδρύματα αυτούς που ζουν μια διαφορετική πραγματικότητα από την «κοινωνικά αποδεκτή». Μπορώ όμως να ονειρεύομαι, να ονειροπολώ, να γράφω και να αμφισβητώ τα πάντα χωρίς κανένας να μπορεί να μου πει τίποτα. Είναι αυτό που η κοινωνία αποκαλεί ελευθερία σκέψης!

Όμιλος Φιλοσοφίας Όσοι ενδιαφέρονται ν΄ αρθρογραφήσουν στο επόμενο τεύχος του περιοδικού μας, παρακαλούνται όπως επικοινωνήσουν στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις

fwteinik_29@hotmail.com kuliana1986@hotmail.com marina_007_704@hotmail.com