ΣΚΕΨΙΣ - τεύχος 2 - Νοέμβριος 2008

Σκέψις ΤΕΥΧΟΣ 2 - ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2008

“Νὺν εὐπλόηκα, ὄτε ἐναυάγησα” Ζήνων ὁ Κιτιεύς

ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Αγαπητοί συμφοιτητές, σεις. Δεν έχει σημασία το πεδίο σπουδών ή ενασχόλησης, η φιλοσοφία είναι ανοιχτή σε όλους όσους θέλουν να τη γνωρίσουν. Έτσι το περιοδικό του ομίλου Φιλοσοφίας γίνεται φορέας μίας πρόσκλησης - πρόκλησης προς όλους. Ετσι, για την καλύτερη δυνατόν γνωριμία με τους φιλοσόφους θέσαμε ως στόχο κάθε τεύχος να παρουσιάζεται, σε συντομία, ένας φιλόσοφος. Σ’αυτό το τεύχος επιλέξαμε τον Ζήνωνα από το Κίτιο, ιδρυτή της στωικής φιλοσοφίας, ένα πολύ σημαντικό φιλόσοφο από τη Κύπρο. Σ’αυτό το σημείο θα ήθελα να απολογηθώ στον Νικόλα Κακκούφα, απόφοιτο του τμήματος ΚΦΙ-ΦΙΛ και νυν μεταπτυχιακό φοιτητή στο ΒΝΕ που στο προηγούμενο τεύχος, λόγω τυπογραφικού λάθους, παραλήφθηκε το όνομα του από το άρθρο του με τίτλο «Ο Θεός» στις σελ. 23-27. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μας στον Jose Angel Gascon, που ανταποκρίθηκε θετικά σ’αυτή τη πρόσκληση-πρόκληση του ομίλου μας, και αν και αυτό το χρόνο βρίσκεται μακρυά, καθώς περσινός φοιτητής Erasmus, συνεχίζει να βρίσκεται κοντά με τη σκέψη του. Επίσης ιδιαίτερες ευχαριστίες στο πρόεδρο του τμήματος Κλασσικών Σπουδών και Φιλοσοφίας κ. Ιωάννη Ταιφάκο, που μας τιμά ιδιαίτερα με τη γραπτή παρουσία του στο περιοδικό μας τῶν ἐπιστημῶν. ἐπεὶ δὲ τὰς ἀρχὰς καὶ τὰς ἀκροτάτας αἰτίας ζηκαι τη στήριξη προς τον όμιλο Φιλοσοφίας. τοῦμεν, δῆλον ὡς φύσεώς τινος αὐτὰς ἀναγκαῖον εἶναι καθ’ αὑτήν. εἰ Φωτεινή Κούτρα οὖν καὶ οἱ τὰ στοιχεῖα τῶν ὄντων ζητοῦντες ταύτας τὰς ἀρχὰς ἐζήτουν, ἀνάΚΦΙ - ΦΙΛ 4ο γκη καὶ τὰ ὄντων ζητοῦντες ταύτας τὰς ἀρχὰς ἐζήτουν, ἀνάγκη καὶ τὰ στοιχεῖα Πρόεδρος του Ομίλου Φιλοσοφίας τοῦ ὄντος εἶναι μὴ κατὰ συμβεβηκὸς ἀλλ’ ᾗ ὄν· διὸ καὶ ἡμῖν τοῦ ὄντος ᾗ ὂν τὰς πρώΟ Όμιλος Φιλοσοφίας έχει τη χαρά να εκδίδει το δεύτερο τεύχος του περιοδίκου, που δειλά δειλά άρχισε να εκδίδει το περασμένο εξάμηνο. Πρωτίστως, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εσάς που αγκαλιάσατε θερμά αυτή τη προσπάθεια του ομίλου μας. Το περιοδικό στόχο έχουμε να αποτελέσει μία πύλη για το κάθε φοιτητή/τρια προς το φιλοσοφειν και το σκέπτεσθαι, όπλα απαραίτητα στους χαλεπούς καιρούς στους οποίους ζούμε. Η φιλοσοφία, οι φιλόσοφοι και οι ιδέες που πρεσβεύουν σε προκαλούν κάθε φορά να τους γνωρίσεις, να τους κατανοήσεις και γιατί όχι να συμμαχήσεις ακόμα μαζί τους. Όταν ο κάθε ένας ανταποκριθεί θετικά σ’αυτή τη πρόκληση τότε η σκέψη, ο προβληματισμός γίνεται βίωμα, γίνεται τρόπος ζωής. Σημασία δεν έχει να γίνει κάποιος ο απόλυτος παντογνώστης ούτε να γίνει υποστηρικτής κάποιου δογματικά, ούτε ακόμα να γίνει επαναστάτης χωρίς αιτία. Σημασία έχει η σκέψη να βρίσκεται σε εγρήγορση και να στέκεται αρωγός αλλά και προστάτης στη πορεία Ἔστιν ἐπιστήμη τις ἣ θεωρεῖ τὸ ὂν ᾗ του καθε ατόμου. ὂν καὶ τὰ τούτῳ ὑπάρχοντα καθ’ αὑτό. Στόχος του περιοδι κού μας είναι απλά να αὕτη δ’ ἐστὶν οὐδεμιᾷ τῶν ἐν μέρει λεγομένων γίνει ένας μεσάζων, ἡ αὐτή· οὐδεμία γὰρ τῶν ἄλλων ἐπισκοπεῖ καθόλου μία γέφυρα για να μειωθούν περὶ τοῦ ὄντος ᾗ ὄν, ἀλλὰ μέρος αὐτοῦ τι ἀποτεμόμεναι οι αποπερὶ τούτου θεωροῦσι τὸ συμβεβηκός, οἷον αἱ μαθηματικαὶ στά-

Ένας ορισμός της Φιλοσοφίας…

τας αἰτίας ληπτέον.

Αριστοτέλους, Μεταφυσικά, Βιβλίον Γ. 1003a21-32

Σκέψις

ΦΟΙΤΗΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ Ιδιοκτησία: Αρχισυνταξία: Συντακτική Ομάδα: Διόρθωση Κειμένων: Επιμέλεια Έκδοσης: Ηλεκτρονική Σελίδωση: Εκτύπωση:

Όμιλος Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Κύπρου Φωτεινή Κούτρα Σταύρη Μιχαήλ, Ανδρέας Αντωνίου, Φωτεινή Κούτρα, Ιωάννα Κούρτελλου Φωτεινή Κούτρα, Σταύρη Μιχαήλ Θωμάς Κωστή, Φωτεινή Κούτρα, Σταύρη Μιχαήλ Θωμάς Κωστή H. Loizides LTD

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 04

Ένας Κύπριος Φιλόσοφος στη Βακτριανή

06

Ελευθερία και δημιουργία σε ένα ταραγμένο κόσμο

09

Μπορεί η Φιλοσοφία να επιβιώσει με τα σημερινά δεδομένα;

10

Η Φύση του Ανθρώπου

12

Μερικά σχόλια για την Αστρονομική Επανάσταση

14

Η Γυναίκα Φιλόσοφος και η ιστορία της

16

«Τώρα που ναυάγησα, το ταξίδι μου πήγε καλά!»

18

Η αδιάσπαστη αλυσίδα τριών αιωνίων παθών

20

Η εμφάνιση της Ξανθίππης στην ποίηση του φιλόσοφου Φιλοδήμου

22

Λόγος περί Κοινωνικής Δικαιοσύνης

24

Η ειδοποιός διαφορά της ανθρώπινης ύπαρξης

26

Είναι Τρελοί αυτοί οι Σοφοί!

28

Φιλία: τι δύσκολο πράγμα!

29

Πνίγομαι

30

Σεμινάριο στην Αρχαία Ολυμπία

Ένας Κύπριος στη

Επίγραμμα που βρέθηκε στην Βακτριανή

ΣΚΕΨΙΣ

Γράφει ο Καθηγητής Ιωάννης Ταϊφάκος Πρόεδρος του Τμήματος Κλασικών Σπουδών και Φιλοσοφίας

4

Ανάμεσα στους μαθητές του Αριστοτέλη, μάλλον κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Τρωάδα της Μ. Ασίας, μαρτυρείται ότι υπήρξε και ο Κλέαρχος από τους Σόλους της Κύπρου. Δυστυχώς, από τη βιογραφία αυτού του Περιπατητικού φιλοσόφου δεν γνωρίζουμε πολλά. Οι πληροφορίες μας περιορίζονται σε μαρτυρίες τίτλων έργων του και αποσπάσματα που διέσωσαν αρχαίοι συγγραφείς. Τα περισσότερα αποσπάσματα διέσωσε ο Αθήναιος Ναυκρατίτης στο θαυμάσιο έργο του «Δειπνοσοφισταί», από το οποίο διασώζονται δεκαπέντε βιβλία.

Ο Αθήναιος θαύμαζε τον Κλέαρχο, κυρίως γιατί το υλικό που βρήκε στα μερικά από τα συγγράμματά του που χρησιμοποίησε απευθείας, ταίριαζε στον συγγραφικό σκοπό του. Αλλά και άλλοι συγγραφείς, λεξικογράφοι, παροιμιογράφοι, ιστορικοί της φιλοσοφίας, φαίνεται ότι γνώριζαν τα έργα του. Μερικά από αυτά, έτσι όπως παρουσιάζονται στους τίτλους και τα αποσπάσματά τους, ήταν πράγματι ελκυστικά. Τίτλοι όπως «Περί ύπνου», «Περί παροιμιών», «Περί γρίφων» (μοναδικό στο είδος του), «Περί βίων», «Περί νάρκης» (πρόκειται για τη μουδιά-

Φιλόσοφος Βακτριανή στρα, το ηλεκτροφόρο ψάρι), «Ερωτικά» κ.ά., δείχνουν ότι ο Κλέαρχος εμπνεόταν από το ρεπερτόριο των περιπατητικών ενδιαφερόντων, αλλά και ότι εκινείτο σε έναν κόσμο επηρεασμένον από τα θέματα των πρώιμων Ελληνιστικών χρόνων και τα μυστήρια της Ανατολής που ανακαλυπτόταν ξανά τότε με ένα νέο οπτικό πρίσμα. Κρίνοντας από τη μαθητεία του στον Αριστοτέλη και από μερικές εσωτερικές ενδείξεις των αποσπασμάτων, ο Κλέαρχος πρέπει να έζησε στο μεταίχμιο 4ου και 3ου π.Χ. αιώνα. Θα έλεγε κανείς ότι περισσότερο ανήκει στις τελευταίες δεκαετίες του 4ου αιώνα. Ήταν, επομένως, σύγχρονος του Ζήνωνος Κιτιέως. Όμως καμία αρχαία μαρτυρία δεν τον συνδέει με τον διάσημο συμπατριώτη του, ιδρυτή της Στοάς. Αλλά ούτε και με την Αθήνα, κέντρο τότε των φιλοσοφικών σπουδών του αρχαίου κόσμου, συνδέεται ο Κλέαρχος. Ομως, ο θαυμασμός του για το αρχαίο ελληνικό πνεύμα ήταν μεγάλος. Κυρίως εθαύμαζε ό,τι μας κληροδοτήθηκε ως «Δελφική σοφία». Τα σύντομα, δηλαδή, εκείνα και ευμνημόνευτα ρητά που αποδίδονταν στους Επτά Σοφούς και που συνδέονται με το μαντείο των Δελφών. Στο έργο του «Περί παροιμιών» είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με την προέλευση και ερμηνεία ρητών όπως «Γνώθι σαυτόν» κ.λπ. Μία σειρά μάλιστα παροιμιών που είχε συλλέξει πέρασε και στις μεταγενέστερες συλλογές. Ας σημειωθεί ότι την καταγραφή των παροιμιών θεωρούσε και ο Αριστοτέλης πολύ σοβαρή και χρήσιμη εργασία. Σ’ αυτό φαίνεται ότι επηρεάστηκε ο Κλέαρχος. Είπαμε ότι για τη ζωή του Σολέα φιλοσόφου δεν γνωρίζουμε λεπτομέρειες. Μόνο υποθέσεις μπορεί να κάνει κανείς. Στο έργο του «Γεργίθιος», όπου κατέκρινε την κολακεία, προσέφερε μια ρεαλιστική όσο και γραφική εικόνα της κοινωνίας της πατρίδας του Κύπρου, την οποία, βεβαίως, εγνώριζε πολύ καλά πριν από τις

σπουδές του κοντά στον Αριστοτέλη, αλλά ίσως και να έζησε έντονα επιστρέφοντας και ζώντας στο νησί. Μία άλλη εκδοχή θα μπορούσε να είναι η παραμονή του στη Μ. Ασία. Ίσως να συνδέθηκε με κάποιον από τους δυνάστες των Ελληνιστικών χρόνων. Η φιλοσοφία και η κουλτούρα του τού έδιναν, ασφαλώς, τα εφόδια μιας σταδιοδρομίας. Έτσι μπόρεσε και να γράψει τα έργα του, που ήταν αρκετά (πάνω από είκοσι γνωστά) και μερικά εκτενή, όπως το «Περί βίων» - σε οκτώ βιβλία - ή το «Περί παροιμιών», σε δύο. Δεν γνωρίζουμε εάν έζησε στην Ελλάδα, είναι όμως πιθανόν ο θαυμασμός του για τους Δελφούς να οδήγησαν εκεί τα βήματά του για μία επίσκεψη. Αυτές ήταν οι γνώσεις και οι εικασίες, όταν πριν από σαρανταπέντε χρόνια, η γαλλική αρχαιολογική αποστολή στο Αφγανιστάν ανακάλυψε επιγραφές στο Ai Khanoum της Βακτριανής δύο επιγραφές που συνδέονται με τον Κλέαρχο. Η πρώτη είναι ένα επίγραμμα σε δύο ελεγειακά δίστιχα που μας πληροφορεί ότι ο Κλέαρχος, θαυμαστής της δελφικής σοφίας, αντέγραψε τα ρητά και τα αναγράφει στο ιερό του Κινέα (ενός οικιστή που έφθασε εκεί με τους Μακεδόνες) γα να φωτίζουν και να επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων. Και πράγματι, στη συνέχεια έχουν διασωθεί μερικά ρητά από μία τακτοποιημένη συλλογή που έχει σωθεί και σε συγγραφείς (Στοβαίος), σε επιγραφές, πάλι από τη Μ. Ασία, και παπύρους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Κλέαρχος, ο Κύπριος μαθητής του Αριστοτέλη και Περιπατητικός φιλόσοφος ο ίδιος, έφθασε μέχρι τις εσχατιές του Ελληνιστικού κόσμου μεταλαμπαδεύοντας την πεμπτουσία της ελληνικής σοφίας, της οποίας υπήρξε θαυμαστής και ερμηνευτής. Κι αυτό γιατί πίστευε στην ελληνική παιδεία, την οποία απέκτησε και ο ίδιος μαθητεύοντας σε έναν από τους περιφημότερους φιλοσόφους του κόσμου.

Βιβλιογραφία: Ιωάννου Ταϊφάκου, Αρχαία Κυπριακή Γραμματεία, 6. Φιλοσοφία. Κλέαρχος, Περσαίος, Δημώναξ και άλλοι Κύπριοι φιλόσοφοι. Αθήνα, Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης, 2008, σελ. 723. Το αρχαίο κείμενο με νεοελληνική μετάφραση των αποσπασμάτων του Κλεάρχου στις σελ. 4-113. Ερμηνευτικά σχόλια στις σελ. 235-379. Η βιβλιογραφία στις σελ. 549-562. Για τις επιγραφές του Ai Khanoum, βλ. σελ. 112-113, 377-379.

5

ΣΚΕΨΙΣ

Ελευθερία και δημιουργία σε ένα ταραγμένο κόσμο

Γράφει ο Κλείτος Ιωαννίδης Θρησκειολόγος

6

Για το μεγάλο κεφάλαιο της ανθρώ- Και τούτο, ως ένα αδιάσειστο ιστορικό πινης ελευθερίας έχουν γραφτεί δεκάδες τεκμήριο της ισχυρής αλληλεξάρτησης, η χιλιάδες τόμοι και γι αυτήν έχυσαν το οποία προσδιορίζει, τα δύο μεγέθη, που αίμα τους εκατομμύρια άνθρωποι σε αν- μας απασχολούν, την ελευθερία και την θρωποκτόνους, αδελφοκτόνους πολέ- δημιουργία. μους. Η υπόθεση της ελευθερίας συνεχίζει Η Αθηναϊκή αγορά, ως ιδέα και πρόνα γράφεται με αίμα και μελάνι. Όλη η τυπο, που ανέβασε τον ελεύθερο διάλογο, Ιστορία της ανθρώπινης φυλής μπορεί την κριτική, την αμφισβήτηση και τη διαεύκολα να χαρακτηριστεί ως πορεία προς λεκτική σε υψηλά επίπεδα, ως βασικά όρτην ελευθερία, αν όχι αέναη σύγκρουση γανα σύλληψης, και διατύ πωσης της μεταξύ της ιδέας της ελευθερίας και του αλήθειας, έχει να πει πολλά στις σύγχροανθρώπινου θηρίου, σε όλες τις όψεις και νες συνειδήσεις. Αν και θα μπορούσαμε μορφές που μπορεί να ισχυριστούμε Η δημιουργία δεν επιδέχεται να πάρει τούτο. Σε πως και σε περιόκανενός είδους τυραννία. [...] δους καταπίεσης όποια περίοδο της Πρόκειται για μυστήριο∙ το Ιστορίας του ανκαι σκοταδισμού το θρώπου κι αν στα- μόνο μυστήριο που έχει τη δυ- ανθρώπινο πνεύμα θούμε, με δεός θα και νατότητα να κλέψει κάτι από κατόρθωσε αντικρύσουμε, πααντιμετώπισε την το θάνατο έστω και προσωρινά νταχού παρούσες, πρόκληση με την τη σφαγή και τη δικτατόρευση, ως εκ- αντίσταση της δημιουργίας. Κι υπάρχουν φράσεις του θηρίου και της πρωτόγονης τέτοιες φωτεινές περιπτώσεις και σήμερα αλληλοσφαγίας. Όμως μπορούμε ν’ αντι- και παλιά. κρύσουμε, την ίδια ώρα τους αιμάτινους Όλοι γνωρίζουμε, ωστόσο, πως ο αγώνες του ανθρώπου για ελευθερία και μύθος, το όνειρο, η ουτοπία του δημιουρανθρώπινα δικαιώματα. γού δεν μπορούν να ανθίσουν και να γίΔεν θα σταθούμε, όμως, περισσότερο νουν απτή πραγματικότητα μέσα σε στο οδυνηρό αυτό κεφάλαιο του αίματος. συνθήκες τυραννίας, προπηλακισμού και Όπως, δεν θα σταθούμε, αν και θα φυλάκισης του πνεύματος. Μέσα σε αναέπρεπε, στις διάφορες διαστάσεις της κριτήρια, σε κλίμα φόβου και φοβίας, σε ελευθερίας· την κοινωνική, την πολιτική, στρατόπεδα συγκεντρώσεως, μέσα στον την οικονομική, την εκπαιδευτική, την οποιοδήποτε ολοκληρωτισμό, ο καλλιτέσυνδικαλιστική, την ελευθερία της πλη- χνης θα δυσκολευτεί πολύ να στραφεί ροφόρησης, την ηθική και μεταφυσική στις πηγές του για να βρει τις καινούριες ελευθερία. Κι ούτε θα προσπαθήσουμε να σχέσεις προς τα πράγματα, τις νέες μορδώσουμε ορισμό, κάπως δύσκολο, στην φές του έργου του. Κι αλοίμονο στους ελευθερία. Θα έρθουμε αμέσως στο θέμα λαούς και τους ανθρώπους εκείνους, που της άμεσης σχέσης ελευθερίας και δημι- ταύτισαν την ελευθερία τους με οτιδήουργίας μέσα στο τραγικό κόσμο μας. ποτε· κόμμα, πρόσωπο, ιδεολογία, δόγμα, Θα ήταν κοινός τόπος, αν λέγαμε καθορισμένη γραμμή. Η ταύτιση αυτή πώς, για να εξασφαλιστεί η δημιουργία είναι, την ίδια στιγμή, υποθήκευση της στις τέχνες και τα γράμματα, απαιτούνται ελευθερίας, σημαίνει και ταυτόχρονα άροι προϋποθέσεις και οι όροι της ελευθε- νηση της. Η ελευθερία για να είναι αυθερίας. Είναι γνωστά σε όλους τα πνευμα- ντική και πραγματική δεν χρειάζεται τικά και καλλιτεχνικά ύψη, που πέτυχε η ταύτιση και επίθετα. Και, για να είμαστε Αθηναϊκή δημοκρατία τον 5ο. π.Χ αιώνα, σαφείς, η καπιταλιστική, η κουμμουνιμέσα στους δικούς της όρους ελευθερίας. στική, η σοσιαλιστική ή οποιαδήποτε

άλλη ελευθερία έχει το περιεχόμενο, την δομή του ίδιου του προσδιορισμού της. Φυσικά, η ανθρωπότητα και οι κοινωνίες δεν έφτασαν στο σημείο εκείνο, που να λύσουν κάθε είδους κοινωνικό πρόβλημα και να μείνουν μόνο στα ατομικά. Δεν κτίσαμε ακόμη κοινωνίες χωρίς κοινωνικά προβλήματα, γιατί ούτε τα άτομα αλλά ούτε και οι κοινωνίες έγιναν πνευματικά και υλικά αυτάρκεις. Έτσι ο άνθρωπος πορεύεται σ’ενα κόσμο μικτό, η ελευθερία του είναι εντός εισαγωγικών· προχωρεί μέσα από τις συμπληγάδες του ντετερμινισμού και του ιντερτερμινισμού, του καλού και του κακού, του φωτός και του σκότους, του είναι και του μηδενός. Σ’αυτό το μικτό κόσμο, τον ανθρώπινο δηλαδή κόσμο, βρίσκει τη θέση της η λογοτεχνία, ως συνείδηση της ζωής και ως θεματοφύλακας της ελεύθερης σκέψης και της αδέσμευτης έκφρασης. Κι επειδή ο άνθρωπος, για πολλές χιλιάδες χρόνια ακόμη, θα είναι υποχρεωμένος να ζει στο μικτό αυτό κόσμο, τουλάχιστον για την πρόοδο και το σεβασμό του προσώπου του είναι ανάγκη να έχει εξασφαλισμένες κάποιες ισορροπίες, που θα του επιτρέψουν τη δημιουργία, την ελεύθερη έκφραση, την αναζήτηση της αλήθειας, την πορεία προς τις αιώνιες ιδέες της ομορφίας, της δικαιοσύνης, της αδελφότητας. Τέτοιες ιερές και σημαντικές ισορροπίες, που θα επιτρέψουν να γίνουν σεβαστοί οι κανόνες του ανθρώπινου παιγνιδίου, κατοχυρώνονται μόνο μέσα σε συνθήκες και κοινωνικά συστήματα, που δέχονται τον πλουραλισμό, τις δημοκρατικές διαδικασίες, το δικαίωμα να είσαι ο εαυτός σου, δηλαδή να διαφέρεις ή να διακρίνεσαι από τον άλλο. Κι η ομορφιά του κόσμου βρίσκεται, κατά την ταπεινή μας γνώμη, στην αποδοχή των διαφορών, στην ίδια τη διαφορά. Κάθε μονοδιάστατος κόσμος, είναι από την φύση του κόσμος κλειστός, ασφυκτικός, γεμάτος σκληρά αδιέξοδα. Κι ο κόσμος της δημιουργίας, ο κόσμος της τέχνης, δεν μπορεί παρά να είναι ένας κόσμος ανοικτός, πολυδιάστατος, κόσμος που επιδιώκει την πολυχρωμία, τις πολλές μουσικές κλίμακες, κόσμος πολύγλωσσος και πολυεπίπεδος. Ο καλλιτέχνης, αξεδίψαστος εραστής του μέλλοντος, τότε μόνο έχει τις πιθανότητες να ιδεί τα δυνάμει του να γίνουν ενεργεία, για να θυμηθούμε τον Αριστοτέλη, όταν η δημιουργική του

φαντασία και όλος ο μηχανισμός του πνεύματός του δεν κληθούν να υπηρετήσουν, δεοντολογικά σχήματα και κατηγορίες ή άλλες καθορισμένες αισθητικές γραμμές. Η δημιουργία δεν επιδέχεται κανενός είδους τυραννία. Είναι είδος έκστασης, και η έκσταση δεν έχει γεωμετρία. Πρόκειται για μυστήριο· το μόνο μυστήριο που έχει τη δυνατότητα να κλέψει κάτι από το θάνατο έστω και προσωρινά, για όσους δεν πιστεύουν στην άλλη υπερβατική διάσταση του ανθρώπου. Γιατί, ας μην απατόμαστε, μόνο η αιωνιότητα, ως απόλυτη δυνατότητα, έχει τον τελευταίο λόγο στην ανθρώπινη ιστορία. Επιστρέφουμε αμέσως στη γη, τη μικρή σφαίρα των ανθρώπων. Δεν μαθαίνουμε σε κανένα τίποτε, αν πούμε πως ο πλανήτης μας αιμάσσει. Εισβολές ισχυρών σε μικρά κράτη, κατοχή του αδύνατου από τον δυνατό βρίσκονται σε ημερήσια διάταξη. Ο νόμος της ζούγκλας, ο νόμος δηλαδή του ισχυροτέρου, οι αμοραλιστικές σχέσεις δυνάμεως διέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις κι όχι η ηθική δεοντολογία, ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών, οι διακυρήξεις του Χάρτη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και της τελικής πράξης του Ελσίνκι. Οι πνευματικοί θησαυροί της ανθρωπότητας, η πολιτιστική κληρονομιά του κόσμου, εκτός, φυσικά, από την ανθρώπινη ζωή και το ανθρώπινο πρόσωπο, καταστρέφονται απειλούνται, δοκιμάζονται. Εμείς, οι Έλληνες της Κύπρου, έχουμε πικρή και οδυνηρή εμπειρία του γεγονότος. Το Βόρειο τμήμα του νησιού μας βρίσκεται υπό κατοχή και ο μισός σχεδόν πληθυσμός της Κύπρου ξεριζωμένος από τις πατρογονικές του εστίες. Τα ιερά μας, οι αρχαίοι μας χώροι και άλλες μνήμες του τόπου μας αλλοιώνονται, διασύρονται, ξεπουλιούνται. Ο τουρκικός Αττίλας μας μοίρασε στα δυό. Και οι Αττίλες, δυστυχώς είναι πολλοί στον κόσμο, σε Ανατολή και Δύση, σε Βορρά και Νότο. Ποια, λοιπόν η θέση της δημιουργίας, της ανθρώπινης ελευθερίας και τέχνης μέσα σε ένα κόσμο, στον οποίο αντί να βασιλεύει η χάρη της Αφροδίτης και το πνεύμα του Χριστού, βρίσκεται σε έξαρση το έργο του πολεμόχαρου Άρη; Ο Albert Camus συνήθιζε να λέει: «Στασιάζω, άρα υπάρχω». Και ο Jean - Paul Sartre έβλεπε τον ελεύθερο σε διαρκή αναζήτηση της ελευθερίας του. «Etre

7

ΣΚΕΨΙΣ

8

libre, c’ est etre perpetuellement en in- θεί η ταύτισή της με την ουσία και το βαθύ περιεχόμενο της τέχνης – δεν δέχεstance libetre» (L’etre et le neant). Δεν γνωρίζουμε αν η απάντηση του ται να υπηρετήσει κανένα, ούτε και τον Camus ή του Sartre είναι η σωστή. Έχει ίδιο της τον εαυτό. Δεν περπατάς πάνω οπωσδήποτε και η επανάσταση τα προ- στα νερά δεν πετάς μέσα στον άνεμο με βλήματα της συχνά, όπως ο Κρόνος, βαριές αποσκευές. Κινδυνέυεις να χάσεις τρώγει τα ίδια τα παιδιά της. Όμως η πο- το θαύμα. Και δεν κομίζεις τα «καινά δαιρεία του κόσμου δεν φαίνεται να είναι ει- μόνια», όπως ο Σωκράτης στην αγορά, ρηνική. Θα προχωρήσει με αίμα και χωρίς να είσαι έτοιμος να υποστείς τον εκρήξεις και όχι, δυστυχώς με την σωτή- κίνδυνο της εισαγωγής του φωτός σου. ρια αγάπη και ομορφιά. Το έργο, όμως Δίπλα από το μελανοδοχείο του, ο αληθινός συγγραφέας της τέχνης είναι και παραμένει Η τέχνη, πότε ομοιοπαθητικά έχει, δυστυχώς και έργο ειρηνικό. Ερ- και πότε αλλοπαθητικά, βοηθά το ποτήρι του κωγάζεται για την τον άνθρωπο να γνωρίσει τον νείου του. Γιατί απομυθοποιώντας το αλλαγή, τη μεταεαυτό του. Η τέχνη είναι η ίδια φθαρτό, το πλανεμόρφωση, την ανθρώπινη αυτογνωσία. μένο και πεπερααφύπνηση των σμένο και συνειδήσεων. Η μυθοποιώντας το άφθαρτο αιώνιο κινδυτέχνη, πότε ομοιοπαθητικά και πότε αλλοπαθητικά, βοηθά τον άνθρωπο να γνω- νεύει να υποστεί τις επιθέσεις της ενορίσει τον εαυτό του. Η τέχνη είναι η ίδια χλημένης πλάνης. Κι η πλάνη όπως ανθρώπινη αυτογνωσία. Με αυτές τις λει- γνωρίζουμε, είναι μια πολυ ισχυρή πραγτουργίες και με μια τόσο μοναδική απο- ματικότητα και καθεστώς μέσα στην ανστολή, η τέχνη ως σημαντική πολιτιστική θρώπινη μας περιπέτεια. Η τέχνη στη γενική της μορφή και η μονάδα, έμμεσα βοηθά στην αλλαγή των κοινωνιών. Κι ο δημιουργός, Διόνυσος λογοτεχνία, η σπονδυλική στήλη της τέκαι Απόλλων μαζί, βοηθά τον άνθρωπο χνης, αρνούνται την υποταγή, αρνούνται να βρει την ιδιαιτερότητα του και να το- την αδικία, αρνούνται και καταγγέλουν ποθετηθεί σωστά έναντι του κόσμου, της την ασχήμια. Μπορεί να θεωρείται ο καλπολιτείας και του Θεού, δηλαδή των λιτέχνης ένας ηττημένος του καιρού, αντριών συντελεστών της ανθρώπινης μοί- θρωπος που δεν κατόρθωσε να συλλάβει τα διαβολικά συστήματα της λεωφόρου ρας. Μιλώντας, όμως, για ανθρώπινη Μάντισσον! Ο δημιουργός, όμως, φύλαελευθερία στη συνυφή της με τη δημιουρ- κας άγγελος της δημοκρατίας των μοργία και αντίστροφα, θα ήταν μεγάλη πα- φών και των ιδεών, με λογισμό και όνειρο, ράλειψη αν δεν λέγαμε πως η υπόθεση αγωνίζεται να κρατήσει το μέλλον και τα της ελευθερίας, εκτός από τις εξωτερικές σύνορα ανοικτά, την προοπτική του οράτης όψεις, έχει και τις εσωτερικές της δια- ματος, ως διαρκή και μόνιμη επανάσταση στάσεις. Πρόκειται για αδυσώπητο υπαρ- του πνεύματος, αληθινό αλφάβητο, πεξιακό κατόρθωμα. Ρίζα της ελευθερίας μπτουσία και νομοθεσία του έργου του. είναι ο εσωτερικός κόσμος, η βαθιά υπό- Παρά την παρουσία Κράτους – Βίας, για σταση του ανθρώπου. Στο σημείο τούτο να μνησθούμε του Αισχύλου, είναι έτοιμος η τεχνη έχει να πει και να διαδραματίσει να υποστεί τον Καύκασό του. Κι ώς Προπολλά. Ας θυμηθούμε μόναχα την Αντι- μηθεύς, φιλάνθρωπος δεσμώτης, αποδεγόνη του Σοφοκλη και τον Προμηθέα του σμεύει το φως του ουρανού μέσα στα Αισχύλου κι είναι αρκετό για να κατα- χθόνια σκοτάδια της γης. Ο δημιουργός, όντας ένθεος, είναι ταυτόχρονα γνήσιος νοήσουμε την βαρύτητα του λόγου. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, γίνε- αγωνιστής στα ακρότατα όρια και στο ται ειδικός λόγος για τη συστράτευση της μέτωπο, μόνιμος υπερασπιστής του απειτέχνης κι έγιναν πολλές απόπειρες προς λούμενου αδελφού του και της ακρωτηαυτή την κατεύθυνση, με μικρότερη ή με- ριασμένης ελευθερίας του. Με τα όπλα γαλύτερη επιτυχία. Κατά την άποψή μας, του Δον Κιχώτη μαχεται κατά των σκοη ελευθερία δεν συστρατεύεται. Είναι, τεινών αντιπάλων του φωτός. Ωστόσο, όπως ηταν πάντοτε, στραμμένη από την «παιδός η βασιλείη» μας είπε επιγραμμαίδια της τη φύση στην αιώνια υπόθεση τικά ο Ηράκλειτος. των ιδεών, του ανθρώπου και του πνεύματος. Η ελευθερία – κι ας μας συγχωρε-

Διερωτήθηκες ποτέ, αν στις μέρες μας υπάρχουν πραγματικοί φιλόσοφοι, που να αφήνουν πίσω τους ιστορία και ιδέες με εύρος όπως ο Πλατών, ο Αριστοτέλης, ο Κάντ και άλλοι; Αναφέρομαι κατεξοχήν σε πραγματικούς φιλοσόφους και όχι σε σπουδαστές φιλοσοφίας που βρίσκονται σε ένα πρώιμο στάδιο προσέγγισής της. Στόχος μου ωστόσο δεν είναι να ισοπεδώσω τα πάντα, αλλά να συγκρίνω το τότε με το σήμερα, αφού μπορούν να υπάρξουν πραγματικοί φιλόσοφοι. Όμως αυτό είναι ένα τεράστιο και δύσκολο εγχείρημα με τα σημερινά δεδομένα. Φιλοσοφία είναι η αμφισβήτηση, ο προβληματισμός, ο στοχασμός, η συνεχής διερεύνηση. Φιλοσοφία είναι η αναζήτηση της αλήθειας και όχι η κατοχή της. Δεν χωράνε τύποι, στερεότυπα, καλούπια, φόρμουλες στη φιλοσοφία. Με την ύπαρξη αυθεντιών, οδηγούμαστε στον αυταρχισμό και την απολυταρχία και η φιλοσοφία παύει να υπάρχει. Η απορία και ο θαυμασμός που κατά τους Πλάτωνα και Αριστοτέλη γέννησαν τη φιλοσοφία, τείνουν να εξαφανιστούν. Από τη στιγμή που κυριαρχεί ο καθορισμός των πάντων, παύει πλέον να πέφτει λόγος στον άνθρωπο για οτιδήποτε. Τα πάντα είναι τεχνητά. Οι απόψεις μας έχουν προσαρμοστεί περισσότερο σε αυτό που είναι αποδεκτό από την κοινωνία, στο ‘προχωρημένο’, σε αυτό που επιθυμούν οι πολλοί. Όλα είναι δήθεν. Η φιλοσοφία που αποτελεί τρόπο ζωής, που οδηγεί στο νόημα της ζωής, πως μπορεί να υπάρξει τη στιγμή που ζούμε σ’ ένα απόλυτα ταξινομημένο κόσμο. Καταρχάς δεν υπάρχει ελευθερία για να υπάρξει φιλοσοφία. Ζω συγκροτημένα γιατί έτσι πρέπει να ζω, μαθαίνω καλούς τρόπους γιατί αυτό είναι το σωστό, αγόρασα αυτό το αξεσουάρ γιατί είναι στη μόδα. Και που είναι η άποψη; Που είναι η δική μας κριτική; Διαπιστώνουμε ότι, και στα απλά καθημερινά πράγματα η εφαρμογή της φιλοσοφίας είναι δυνατή αλλά όχι επιθυμητή. Πώς επιτρέπουμε να χαθεί η φιλοσοφία που είναι δυνατόν να οδηγήσει στην απόλυτη ελευθερία; Γιατί να επιδιώκουμε αυτή

την ωραιοποίηση των πάντων, παρά την πραγματική ευτυχία; Πώς μπορούμε να σώσουμε τη φιλοσοφία; Γιατί μπορούμε να το κάνουμε. Καλό θα ήταν να είμαστε αληθινοί και όχι πλαστοί, να φερθούμε φυσικά, αυθόρμητα. Το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο είναι να είμαστε αυτό που είμαστε και όχι να προσποιούμαστε κάτι άλλο, επειδή κάποιος μας το επιβάλλει. Ούτε πρέπει να δεχόμαστε διαταγές, αλλά μόνο καθοδηγήσεις. Για να επιβιώσει η φιλοσοφία πρέπει να δουλέψουμε σκληρά, τουλάχιστον αυτοί που αγαπάμε τη ζωή και συνεπώς τη φιλοσοφία. Και για την επίτευξη αυτού του στόχου δεν υπάρχουν συνταγές, βιβλία και τύποι για να τα μάθουμε απ’ έξω. Πρέπει επιτέλους να αφεθούμε ελεύθεροι, να ψάξουμε, να εκφραστούμε, να διαφωνήσουμε. Δεν πρέπει ποτέ να θεωρήσουμε ότι φτάσαμε στο απόλυτο, στη γνώση επειδή απλά κατέχουμε ένα πτυχίο. Φτάνει λοιπόν η αναζήτηση του τέλειου. Είμαστε ήδη τέλειοι. Ο κόσμος είναι τέλειος. Συνεχώς προσπαθούμε να υπερβούμε αυτή την τελειότητα κάτι που μας κρατά δέσμιους από το να διερευνήσουμε ακόμα και τον ίδιο μας τον εαυτό. Ας μπούμε λοιπόν στην πραγματική ζωή, ας ρισκάρουμε. Ας βρούμε χρόνο να νιώσουμε, να εξερευνήσουμε, να γίνουμε, πραγματικοί άνθρωποι.

Της Χρίστας Χριστοδούλου ΚΦΙ-ΦΙΛ 4o

Μπορεί η Φιλοσοφία να επιβιώσει με τα σημερινά δεδομένα;

9

ΣΚΕΨΙΣ

Του Ανδρέα Αντωνίου ΚΦΙ-ΦΙΛ 2ο

Η Φύση του Ανθρώπου

10

Τι είναι η φύση; Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι φύση είναι μια ποιότητα. Είναι αυτό στο οποίο οφείλουμε αυτό που είμαστε. Η φύση θα μπορούσαμε να πούμε είναι η δεσπόζουσα της ύπαρξης μας αυτό που μας διέπει και μας κάνει αυτό που ήμαστε.Θα μου ήταν πολύ δύσκολο να εξηγήσω με σαφήνεια την έννοια της φύσης αν δεν είχα το παράδειγμα από την σύγχρονη τεχνολογία. Η φύση του ανθρώπου είναι για τον άνθρωπο ότι είναι και

οι ίδιες, έτσι και οι άνθρωποι μπορούν να είναι διαφορετικά προγράμματα μιας κοινής γλώσσας προγραμματισμού και άρα πάλι έχουν κάτι κοινό, μια κοινή φύση μεταξύ τους. Για αυτό προτιμώ να τηρήσω μια μέση στάση ανάμεσα στους ουσιοκράτες, όπως ο Μάρξ και ο Κάντ, και τους μηδενιστές. Διότι αφενός υπάρχει μια ενιαία φύση του ανθρώπου στην οποία οφείλουμε όλοι το γεγονός ότι είμαστε άνθρωποι αλλά ταυτόχρονα δεν θεωρώ ότι αυτή η φύση

ο προγραμματισμός ενός προγράμματος για το ίδιο το πρόγραμμα. Όπως ακριβώς ένα πρόγραμμα στον ηλεκτρονικό υπολογιστή δρα βάσει προγραμματισμού, βάσει δηλαδή εντολών που δόθηκαν στο πρόγραμμα, κάπως έτσι και ο άνθρωπος έχει κάποιες εντολές που αποτελούν την φύση του. Είναι πολύ δύσκολο να καταδείξουμε την πραγματική φύση του ανθρώπου και να την υποβάλουμε κάτω από το μικροσκόπιο της παρατήρησης. Διότι, αν και η φύση του ανθρώπου είναι η ίδια από την στιγμή της γέννησης του μέχρι την στιγμή του θανάτου του, εν τούτοις στα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου είναι αδύνατον να εκφραστεί κι όταν πλέον αρχίζει να εκφράζεται οι κοινωνικές σχέσεις, κυρίως η οικογένεια και το σχολείο, έχουν ήδη αρχίσει να επιδρούν έτσι ουτωσώστε να διαφαίνεται η διαφορετικότητα του ατόμου περισσότερο παρά η κοινή φύση του. Εδώ ακριβώς είναι που διαφωνώ με τον Αριστοτέλη και τον Μάρξ, ο οποίος τον ασπάζεται, ότι η φύση του ανθρώπου έρχεται σε εξέλιξη. Αν η πραγματική φύση του ανθρώπου ερχόταν μετά, τότε εμείς δεν είμαστε άνθρωποι; Κι αν ακόμη υπάρχει δυνάμει η φύση του δέντρου στο σπόρο, τότε υπάρχει ενεργεία η φύση του σπόρου στο σπόρο. Η φύση του κάθε αντικειμένου υπάρχει στο κάθε αντικείμενο ενεργεία αλλιώς δεν ήταν το συγκεκριμένο αντικείμενο αλλά κάτι άλλο. Είναι η φύση του ανθρώπου κοινή ή ξεχωριστη στον άνθρωπο; Θα έλεγα ότι ισχύουν και τα δύο. Όπως δύο διαφορετικά προγράμματα που αν και έχουν διαφορετικό προγραμμάτισμό, εντούτοις οι εντολές που χρησιμοποιούνται στον προγραμματισμό είναι

είναι τόσο κοινή στους ανθρώπους ώστε να «παραβιάζεται» η προσωπική τους ταυτότητα. Η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια που επιτρέπει στον άνθρωπο να αναπτύξει τόσο πολύπλοκες και διαφορετικές ιδιότητες, ικανότητες και σχέσεις που δίδεται η εντύπωση ότι η φύση του ανθρώπου δεν είναι ενιαία. Το όλο πρόβλημα ξεκινάει με το δεδομένο ότι ο άνθρωπος από την φύση του έχει την δυνατότητα να διαπλάθει την προσωπικότητα του εν παρόδω του χρόνου. Όλες οι διαφορετικες εκφάνσεις των ανθρώπων μέσα στο χώρο και το χρόνο που είναι αποτέλεσμα μιας και ενιαίας φύσης, μας κάνουν να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχει μια φύση. Οι κοινωνικές σχέσεις ως φαινόμενο είναι μέρος της φύσης μας. Ο άνθρωπος απο την ίδια του τη φύση δημιουργεί σχέσεις (ανθρωπου-θεου, ανδρος-γυναικος, βασιλιά-λαου κ.ο.κ). Εντούτοις οι κοινώνικες σχέσεις μέσα στις οποίες ανατρεφόμαστε είναι κάτι επιπλέον στην προσωπικότητα του ατόμου. Αν μπορούσαμε να πάρουμε ένα άτομο και να το παρατηρήσουμε κάτω απο τις επιδράσεις δύο διαφορετικών κοινωνικών σχέσεων στο ίδιο πεδίο (δηλαδή κάτω από μια πατριαρχική και κάτω από μια μητριαρχική κοινωνία) θα δούμε ότι όντως θα αναπτύξει διαφορετικές απόψεις που όμως είναι κάτι επιπλέον στην φύση του. Ο Αριστοτέλης ονομάζει τον άνθρωπο «Ον πολιτικόν» δηλαδή ύπαρξη που δρα σε πόλη-κοινωνία και εμπειρικά ομιλούντες κάθε άνθρωπος έχει εμφυτη ανάγκη για κοινωνικοποίηση δηλαδή επικοινωνία και ανταλλαγή σκέψεων απόψεων, ανάπτυξη ανθρωπίνων σχέσεων. Το περιεχόμενο τους όμως, το οποίο είναι, ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο, διαφορετικό είναι εκτός φύσης του ανθρώπου.

Δηλαδή οι σχέσεις δασκάλων-μαθητών, εξουσίας-πολιτών, εργοδότη και εργαζομένου δεν ανήκουν στην φύση του ανθρώπου αλλά το γεγονός ότι συμβαίνουν είναι στην φύση του ανθρώπου. Δικαίως λοιπόν ο Marx κάνει κριτική στον Feuerbach και τους υλιστές ότι δηλαδή «οι άνθρωποι είναι προιόντα των περιστάσεων και της παιδείας αλλα ξεχνάει ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι αλλάζουν τις περιστάσεις». Διότι οι κοινωνικές σχέσεις δεν είναι κάτι αναλοίωτο αλλά υπόκεινται στην φύση του ανθρώπου. Αυτό σημαίνει αφενός ότι ο άνθρωπος από την ίδια του την φύση αλλάζει το περιεχόμενο των κοινωνικών σχέσεων. Όπως μέσα σε ένα ποτήρι μπορούμε να βάλουμε νερό ή κρασί ή ότιδήποτε θέλουμε, έτσι και στις κοινωνικές μας σχέσεις ορίζουμε εμείς τι περιεχόμενο θα έχουν. Αφετέρου δείχνει ότι ενώ η φύση είναι εγγενής στον άνθρωπο , οι κοινωνικές σχέσεις είναι επίκτητες. Γι αυτό ενώ η φύση του ανθρώπου είναι η ίδια και ανναλοίωτη, οι κοινωνικές σχέσεις αλλάζουν. Εντούτοις αν ίσως παρατηρήσουμε παιδιά προσχολικής ηλικίας θα δούμε φυσικές συμπεριφορές τόσο αυτόματες και αυθόρμητες που αποκλείουν την εκδοχή των κοινωνικών σχέσεων και φαίνεται ότι αυτές οι σχεδόν αντιδράσεις (που σε τελική ανάλυση είναι και οι ίδιες πράξεις) είναι αποτέλσμα της φύσης των ατόμων. Σκεφτείτε ένα παιδί που χτυπάει κάποιο άλλο και εκείνο ανταποδίδει το χτύπημα. Εκείνη την στιγμή η ίδια η φύση του ανθρώπου ωθεί το παιδί να αμυνθεί, επιτιθέμενος στην απειλή και πολύ αμφιβάλλω αν σε ένα παιδί τριών ετών οι κοινωνικές σχέσεις έχουν περάσει την ιδέα της αυτοάμυνας τόσο πολύ ώστε να πράττεται αυτόματα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό το οποίο αποκαλούμε ένστικτο είναι μέρος της φύσης μας, το οποίο συγγενεύει με την γενικότερη φύση του κόσμου που ισχύει και στα ζώα. Αλλά δεν θα ήταν λάθος να πούμε ότι και πνευματικές δυναότητες είναι κι αυτές μέρος της φύσης μας. Το γεγονός ότι ο άνθρωπος έχει αναπτύξει την λογική του σκέψη κι ακόμη τις τέχνες και την επικοινωνία είναι ενδεικτικά για την ιδιαίτερη φύση των ανθρώπων που τους κάνει να ξεχωρίζουν από την φύση. Κι άλλωστε οι κοινωνικές σχέσεις για αναπτυχθούν στο σημείο να μας επηρεάζουν τόσο πολύ, και με την πάροδο του χρόνου να μας επηρεάζουν περισσότερο, προΰποθέτουν αναγκαστικά μια φύση που να επιτρέπει τις κοινωνικές σχέσεις. Δεν μπορώ να μην απορήσω όταν βλέπω φιλοσοφικά ρεύματα και άλλες ιδεολογίες να καταφέρονται με τόση εμπάθεια εναντίον της φύσης του ανθρώπου. Είναι αλήθεια συνετό να εναντιωνόμαστε στην ίδια μας την φύση που σε τελική ανάλυση είναι αυτή που μας πρωτοκαθορίζει πολύ πριν λάβει τα ηνία ο λόγος; Μπορούμε, έχουμε την δυνατότητα; Μπορεί κάποιος να αποστασιοποιηθεί τόσο από την φύση του ή έστω από ένα μέρος της; Πιστευω όχι. Διότι αν γινόταν αυτό το πράγμα τότε δεν θα ήταν άνθρωπος αλλά κάτι διαφορετικό με διαφορετική από την ανθρώπινη φύση. Η φύση είναι πέρα από την ανθρώπινη επιλογή αφού κάνενας δεν επέλεξε να γεννηθεί άνθρωπος. Άρα δεν μπορούμε να την αλ-

λάξουμε, όπως ένα πρόγραμμα δεν μπορεί από μόνο του να αλλάξει τον προγραμματισμό του αλλά ούτε καν να την αποφύγουμε . Άρα αν για τον Spinoza τα πάθη είναι μέρος της φύσης τοτε, δεν θα έπρεπε να τα αντιμαχόμαστε, όπως προτείνει με όπλο τον ορθό λόγο, αλλά να τα καλωςορίζουμε όπως ακριβώς κάθε πράγμα που εμπίπτει στη φύση μας.Αλλά τα πάθη όπως τα εννοεί ο Spinoza δεν είναι μέρος της φύσης μας. Κανένας ανθρωπος δεν νιώθει μίσος, οργή, κακία, ασπλαχνία από την φύση του αλλά αυτά είναι αποτέλεσματα από την δράση του ανθρώπου και άρα επιλογή του. Ποια είναι τα στοιχεία της φυσης μας σε τελική ανάλυση. Αρκετά μπορώ να πω. Αλλά απο αυτά θα διακρίνω μόνο τον Λόγο και τη ελευθερία. Ο Λόγός λοιπόν, όχι όπως τον εννοεί ο Κάντ δηλαδή την ψυχρή λογική του ορθολογισμού αλλά ως την δύναμη του ανθρώπου να διαμορφώνει την ύπαρξη του. Ακόμη και τα συναισθήματα και τα πάθη πηγάζουν από τον Λόγο διότι τα ζώα δεν έχουν ούτε πάθη ούτε συναισθήματα αλλά μόνο ο ανθρωπος που μόνο αυτός κατέχει τον Λόγο. Και κάθε ανθρωπος έχει μερίδιο στον Λόγο αλλιώς δεν είναι ανθρωπος. Και ο Λόγος είναι αναλλοίωτος στον χρόνο και στον τόπο όχι σαν περιεχόμενο αλλά σαν ιδιότητα την ιδιότητα που έχουν οι άνθρωποι από την εμφάνιση της φωτιάς μέχρι σήμερα να επηρεάζουν τόσο δυναμικά το περιβάλλον τους. Η ελευθερία είναι το δεύτερο σημαντικό στοιχέιο. Ελευθερία δεν είναι τίποτα άλλο από την βασική δυνατότητα των ανθρώπων. Δηλαδή ότι πράγμα μπορεί να κάνει και να σκεφτεί ο άνθρωπος, κάθε δυνατότητα που έχουμε. Είναι αναπόσπαστο μέρος της φύσης του ανθρώπου καθώς μόνο ο άνθρωπος μπορεί να δρα ελεύθερα και να επιλέγει ανάμεσα σε πράγματα. Δεν περιορίζεται από τίποτα παρά μόνο από την ίδια την φύση του ανθρώπου. Άρα μπορούμε να επιλέξουμε τις κοινωνικές μας σχέσεις αλλά δεν μπορούμε να επιλέξουμε αν θα υπάρχουν ή όχι κοινωνικές σχέσεις αφού αυτές είναι στην φύση μας. Μπορούμε ακόμη να πάμε και κόντρα στη φύση μας. Μόνο που αυτό θα σήμαινε σίγουρη αποτυχία στην προσπάθειά μας. Η Φύση εν κατακλείδι είναι υπεράνω ηθικής διότι είναι παρόμοια σε ηθικούς και ανήθικους. Δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή αλλά υπάρχουσα και υποχρεωτική. Για αυτό δεν θα έπρεπε να πολεμείται, αφού έτσι κι αλλιώς είναι μάταιος κόπος να πολεμάς κάτι το οποίο δεν μπορεί να αλλάξει, αλλά να μελετάται για την καλύτερη χρησιμοποίησή της. Κι αυτό γιατί η φύση μοιάζει να είναι τέλεια και σε πλήρη αρμονία με το σύμπαν όπως είναι και όλα τα πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο. Η φύση είναι τα εργαλεία του ανθρώπου Λογός, ελευθερία, ένστικτα κ.ο.κ τα οποία τα χρησιμοποιεί με όποια κριτήρια θέλει όπως βούληση, ορθός λόγος κ.ο.κ για να διαμορφώσει ότι μπορεί να διαμορφώσει.

11

ΣΚΕΨΙΣ

ΜΕΡΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ

του José Ángel Gascón

ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Το 1543 εκδόθηκε το De revolutionibus orbium caelestium του αστρονόμου Νικολάου Κοπέρνικου, βιβλίο που επρόκειτο να αλλάξει ριζικά την κοσμολογία της εποχής αποδίδοντας κίνηση στη Γη. Υπήρξε το πρώτο μεγάλο βιβλίο αστρονομίας μετά από δεκατρείς αιώνες, από τότε δηλαδή που ο Κλαύδιος Πτολεμαίος έγραψε την Αλμαγέστη, έργο που αποτέλεσε το θεμελιώδες εγχειρίδιο αστρονομίας το Μεσαίωνα, έτσι όπως και το Περί ουρανού του Αριστοτέλη ήταν θεμελιώδες στην κοσμολογία. Τα δύο έργα περιγράφουν ένα σύμπαν με μια σφαιρική Γη στο κέντρο και τους πλανήτες να περιφέρονται, μαζί με την Σελήνη, γύρω από μας, εικόνα που επικράτησε στο μεσαιωνικό κόσμο μέχρι το 16ο αιώνα. Σε αντίθεση με αυτό, ο Κοπέρνικος έθεσε τον ήλιο στο κέντρο του κόσμου (ή

κοντινός σε αυτό) και περιέγραψε τις τρεις κινήσεις της Γης: μια ετήσια γύρω από τον ήλιο, μια ημερίσια γύρω από τον εαυτό της, και μια που οφείλεται στην κλίση του άξονα της ημερίσιας κίνησης (Στο παρόν άρθρο μας ενδιαφέρουν οι δύο πρώτες κινήσεις, μην ανησυχείτε για την τελευταία). Έτσι, η Γη αποτελεί τώρα ακόμα έναν πλανήτη που, μαζί με τους άλλους, περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο, και η Σελήνη το μοναδικό σώμα που περιφέρεται γύρω από τη Γη. Αυτή η αλλαγή συγκρουόταν όχι μόνο με τις παραδοσιακές αστρονομικές αντιλήψεις αλλά και με τη αριστοτελική φυσική της εποχής. Τι εξώθησε τον Κοπέρνικο να βάλει σε κίνηση τη Γη; Ο ίδιος δικαιολογείται σε ένα έργο που έγραψε το 1510, το Commentariolus, στο οποίο λέει ότι, για να εξηγήσει τις κινήσεις των πλανητών, ο Πτολεμαίος είχε αναγκαστεί να χρησιμοποιήσει επίκυκλους και έκκεντρα και μια τέτοια θεωρία “δεν φαινόταν ούτε αρκετά καλοδουλεμένη ούτε καν αρκετά σύμφωνη με τον ορθό λόγο”. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε αυτές τις έννοιες. Στην παραπάνω εικόνα μπορούμε να δούμε τι είναι ακριβώς ένα έκκεντρο και ένας επίκυκλος. Στην πρώτη εικόνα έχουμε έναν πλανήτη P που περιφέρεται γύρω από τη Γη, του οποίου το κέντρο όμως δεν είναι η ίδια η Γη αλλά το σημείο C. Αυτό το σημείο C είναι το έκκεντρο. Όταν κοιτάμε τον ουρανό, πολλές φορές φαίνεται ότι οι πλανήτες επιταχύνονται και επιβραδύνονται, και το έκκεντρο ήταν ένας τρόπος για να εξηγήσουν ότι, παρόλο που η ταχύτητά τους παραμένει η ίδια, εμείς δεν το παρατηρούμε έτσι. Όσον αφορά τον επίκυκλο, στην δεύτερη εικόνα βλέπουμε ότι ο πλανήτης C περιφέρεται γύρω από ένα σημείο, το D, που από την

πλευρά του περιφέρεται γύρω από τη Γη. Η κυκλική τροχιά του πλανήτη C είναι ο επίκυκλος. Ο Πτολεμαίος χρησιμοποίησε τόσο

πολύ αυτά τα στοιχεία που τελικά το σύστημά του έγινε πάρα πολύ μπερδεμένο. Ο Κοπέρνικος, στο πρόλογο του έργου De revolutionibus, το παρομοιάζει με ένα “τέρας” και λέει ότι παραβιάζεται “ο πρώτος κανόνας σχετικά με την ομοιομορφία των κινήσεων”. Και εδώ φτάνουμε στο πιο σημαντικό. Ο Κοπέρνικος δεν ανησυχούσε τόσο πολύ για την ανακρίβεια του πτολεμαϊκού συστήματος όσο για τη μορφή του, και όταν μιλάει για την ομοιομορφία των κινήσεων αναφέρεται σε ένα πολύ παλιό κανόνα που τέθηκε από τον Πλάτωνα στον «Τίμαιο». Σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο, κάθε αστρονομική θεωρία θα έπρεπε να βρει την απλότητα και την ομοιομορφία που κρύβεται πίσω από τις φαινομενικά πολύπλοκες τροχιές των πλανητών. Ο νεοπλατωνισμός, φιλοσοφικό ρεύμα που επικρατούσε στην Ευρώπη του 16ου αιώνα, ακολουθούσε ακόμα αυτό τον κανόνα. Ο Κοπέρνικος ήταν ένας από αυτούς τους νεοπλατωνικούς. Πριν από την αστρονομική επανάσταση υπήρχε μια ριζική διάκριση ανάμεσα στη φυσική και την αστρονομία, οι αστρονόμοι ήταν κυρίως μαθηματικοί και κανένας δεν αναρωτιούνταν για τη φυσική βάση των κινήσεων των ουράνιων σωμάτων, αφού πίστευαν ότι αυτά κυβερνιούνται από πολύ διαφορετικούς κανόνες από αυτούς της επίγειας πραγματικότητας. Ο Κοπέρνικος δεν ήταν διαφορετικός, για αυτό έβαλε τη Γη σε κίνηση μόνο για μαθηματικούς λόγους. Η θεωρία του συγκρουόταν με την αριστοτελική φυσική της εποχής, και αυτός ο ίδιος το ήξερε πολύ καλά, αλλά δεν ασχολήθηκε ποτέ με αυτό το πρόβλημα. Έτσι λέει στο De revolutionibus ότι “παρόλο που η άποψη φαινόταν γελοία” ήθελε να διερευνήσει αυτή την περίπτωση για να δει αν “όταν παραδέχομαι κάποια κίνηση της Γης είναι δυνατόν να βρω μια πιο στέρεα θεωρία των ουράνιων σφαιρών”. Αλλά αυτά δεν είναι όλα. Ο περίφημος κανόνας της ομοιότητας δε στηριζόταν βέβαια σε καμία εμπειρική παρατήρηση, βασιζόταν μόνο στην πλατωνική πίστη σε έναν υπερβατικό κόσμο τέλειων ιδεών, αλλά βρίσκουμε ακόμα πιο παράλογες απόψεις στο νεοπλατωνισμό, κι επομένως στον Κοπέρνικο. Ο Πλάτωνας θεωρούσε τον ήλιο ως την πηγή της καλοσύνης, και ύστερα ο νεοπλατωνισμός έδειχνε κάποιο είδος λατρείας προς αυτό. Ο Κοπέρνικος γράφει στο δέκατο κεφάλαιο του De revolutionibus το εξής: “Ανάμεσα σε όλους κάθεται ο ήλιος. Πράγματι, ποιος, σε αυτό το καταπληκτικό ναό, θα το έθετε σε καλύτερο σημείο από αυτό, από όπου μπορεί να τα φωτίζει όλα την ίδια στιγμή; Στην αλήθεια ορθώς μερικοί τον έλεγαν κόρη του ματιού του κόσμου, άλλοι το Πνεύμα, και τελικά άλλοι Κυβερνήτης του. Ο Τριμέγιστος τον λέει Ορατός Θεός, Ηλέκτρα του Σοφοκλή, τον παντογνώστη. Με αυτό τον τρόπο ο ήλιος, σαν να κάθεται πάνω από ένα βασιλικό θρόνο, κυβερνάει την οικογένεια των

ουράνιων σωμάτων που τον περιβάλλουν”. Ωστόσο, ο Κοπέρνικος δεν κατάφερε να βρει την απλότητα και ομοιομορφία που έψαχνε. Στο ηλιοκεντρικό του σύστημα οι πλανήτες ακολουθούν κυκλικές τροχιές, όχι ελλειπτικές, και αυτό δημιούργησε μερικά λάθη που ο αστρονόμος έπρεπε να λύσει, ειρωνικά, με την βοήθεια επικύκλων και εκκέντρων. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι επρόκειτο για ένα πιο ακριβές σύστημα, και το αποδεικνύει το γεγονός ότι χρησιμοποιήθηκε το 1582 από τον Πάπα για να μεταρρυθμίσει το ημερολόγιο. Μετά από τον Κοπέρνικο βρίσκουμε τον αστρονόμο Johannes Kepler, ο οποίος ήταν και μαθηματικός και νεοπλατωνικός, και πίστεψε στο κοπερνίκειο σύστημα από την πρώτη φορά που το είδε. Ο Kep l e r

εγκωμίασε την αρμονία του και το σημαντικό ρόλο που απέδωσε στον ήλιο, αλλά επέκρινε τον Κοπέρνικο για το πολύπλοκο αποτέλεσμα του έργου του. Ψάχνοντας και αυτός μια πλήρη ομοιομορφία, έλυσε το πρόβλημα των ουράνιων σωμάτων με ιδιαίτερα απλό και ακριβή τρόπο: με ελλειπτικές τροχιές. Έτσι, ο Kepler έβαλε τέλος για πάντα στα έκκεντρα και τους επίκυκλους. Όπως βλέπουμε, μέχρι τώρα δε βγήκαμε από το μαθηματικό κόσμο, και δεν υπήρξε καμία απήχηση στη φυσική. Αυτό θα γίνει το 17ο αιώνα με το Γαλιλαίο, ο πρώτος που προσπάθησε να προσαρμόσει την κοπερνίκεια θεωρία στο φυσικό κόσμο. Άλλωστε για αυτό το λόγο η Εκκλησία δεν καταδίκασε το έργο του Κοπέρνικου μέχρι το 1616. Ο Γαλιλαίος αναγκάστηκε να καταστρέψει την αριστοτελική φυσική, απολύτως ασύμβατη με το ηλιοκεντρικό σύστημα, και ξεκίνησε τη σύνθεση μιας καινούργιας φυσικής, βασισμένη τώρα στα μαθηματικά. Αλλά αυτή είναι άλλη ιστορία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ COPERNICUS, Nikolaos; Commentariolus KOYRÉ, Alexandre; From the closed world to the infinite universe KUHN, Thomas; The copernican revolution: Planetary astronomy in the develpment of western thought SELLÉS, Manuel y SOLÍS, Carlos; Revolución Científica

13

ΣΚΕΨΙΣ

Η Γυναίκα Φιλόσοφος και η Ιστορία της

μια συνοπτική παρουσίαση Από την αρχαιότητα η γυναίκα ως ον Της Σταύρης Μιχαήλ δεν τύχαινε και της καλύτερης εκτίμησης. ΚΦΙ-ΦΙΛ 4ο

ία

Ασπασ

Αντίθετα η γυναίκα μεταχειριζόταν ως πράγμα, λατινιστί res, και σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της φιλοσοφίας λίγες ήταν οι γυναίκες φιλόσοφοι που διέπρεψαν στον χώρο. Οι γυναίκες όμως αυτές πέρασαν από πολλές δυσκολίες, ανυπέρβλητα εμπόδια, πρώτα στην εκπαίδευση και αργότερα στην εξέλιξη τους στο χώρο της φιλοσοφίας και της σκέψης. Ένας από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους της αρχαίας ελληνικής κυρίως φιλοσοφίας ήταν ο Πλάτων, ο οποίος στο κεντρικό έργο του πλατωνικού corpus, την Πολιτεία αναφέρει για πρώτη φορά την ισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα. Το πρώτο παράδοξο κύμα όπως αναφέρει ο Πλάτων1, το οποίο για την εποχή του ήταν τόσο περίεργο και παράξενο, βάζει τη γυναίκα στην ίδια μοίρα με τον άντρα. Η ανωτερότητα της σκέψης του Πλάτωνα αγγίζει το σημείο που μιλά και για γυναίκες φιλόσοφους-βασίλισσες. Η γυναίκα ως τέτοια είχε τα χαρακτηριστικά ενός ανθρώπου που κατείχε την οντολογική, γνωσιολογική, ηθική και παιδαγωγική γνώση. Μέσα από την ιστορία της φιλοσοφίας συναντούμε αρκετές γυναικείες φυσιογνωμίες που επηρέασαν τους φιλοσόφους άντρες τους και οι ίδιες ανέπτυξαν τη φιλοσοφική σκέψη. Από την αρχαία κιόλας εποχή γνωρίζουμε ότι η Ασπασία, γυναίκα του Περικλή δεχόταν επισκέψεις από το φιλόσοφο Σωκράτη και τους μαθητές του. Αξιοσημείωτο ν’ αναφερθεί είναι και το όνομα της μητέρας του Πλάτωνα, Περικτιόνης η οποία έχει γράψει δύο τουλάχιστον φιλοσοφικές πραγματείες. Και η σχολή του Πυθα-

γόρα είχε στους κύκλους του γυναίκες, αλλά και αργότερα ο Κήπος του Επίκουρου2. Μια από τις σημαντικότερες γυναικείες παρουσίες στο χώρο της φιλοσοφίας γενικότερα βρίσκουμε στην ελληνιστική περίοδο. Η γυναίκα αυτή, η Υπατία, καταγόμενη από πατέρα μαθηματικό και φιλόσοφο, υπήρξε δασκάλα στο Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας και αργότερα και διευθύντρια. Επηρεασμένη από νεοπλατωνικές θέσεις κυρίως έδειξε ενδιαφέρον στο να τις εφαρμόσει στον τομέα των μαθηματικών και της φιλοσοφίας της φύσης. Αν και δε σώθηκαν έργα της, γνωρίζουμε τους τίτλους έργων της και μπορούμε να πούμε ότι ήταν σχόλια σε έργα προγενέστερων της φιλοσόφων. Η συμβολή της στην ιστορία της φιλοσοφίας ήταν σημαντική. Εκτός το ότι ήταν δασκάλα, συνέβαλε στη διάσωση της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Η ίδια είναι σύμβολο της ικανότητας των γυναικών να υπερβαίνουν με τη δύναμη του μυαλού τους τις πιο αντίξοες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Πολύ αργότερα συναντούμε κι ακόμη μια σημαντική γυναικεία φυσιογνωμία και συγκεκριμένα τον 17ο αι. μΧ. Πρόκειται για τη λαίδη Αν Φιντς Κόνγουεϊ η οποία ακολούθησε μια ασυνήθιστη πνευματική διαδρομή, όχι μόνο ως γυναίκα αλλά και για οποιονδήποτε άνθρωπο της Αγγλίας του 17ου αι. Δέχτηκε επιδράσεις από τον Καρτέσιο, από τη σχολή της καβαλιστικής σκέψης3 του Ισάακ Λουρία και τους Κουακέρους4. Το έργο της προήλθε από την εμπειρία της προσωπικής της δυστυχίας. Λέγεται Οι αρχές της πιο αρχαίας και της σύγχρονης φιλοσοφίας. Μιλά για μια μορφή πνευματικού μονισμού επηρεασμένου από έναν ιδιότυπο χριστιανικό πλατωνισμό. Ο κόσμος ξεκίνησε ως πνευματική επιρροή αλλά κατέληξε να εκφυλιστεί και να γίνει υλικός. Όλα στον κόσμο επιδέχονται βελτίωση, από τις πέτρες μέχρι τα ανθρώπινα όντα. Υπάρχει μόνο ένα υλικό, το πνεύμα, το οποίο έγινε ύλη μετά από την Πτώση του Ανθρώπου και ενδέχεται σε κάποια στιγμή να αποκτήσει τη λεπτότητα και καθαρότητά του. Ένα αιώνα αργότερα κάνει την εμφάνιση της η φεμινίστρια Μαίρη Γουολστόουνκραφτ (Wollstonecraft). Επηρεασμένη από τον Ρουσσώ ασχολείται με πολιτική και ηθική φιλοσοφία. Δύο σημαντικά έργα της είναι: Υπεράσπιση των δικαιωμάτων του

ανθρώπου και Υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών. Στο πρώτο ασχολείται όχι μόνο με το ζήτημα της επανάστασης ενάντια σε ένα κακό βασιλιά, αλλά και με άλλα κοινωνικά θέματα όπως το δουλεμπόριο, τις κοινωνικές ανισότητες και την ανάγκη να χρησιμοποιούμε τη λογική ενάντια στις προλήψεις. Στο δεύτερο υποστηρίζει την ισότητα γυναικών και ανδρών και τονίζει το ζήτημα της ψήφου και υπογραμμίζει τους τρόπους κατά τους οποίους η φύση της γυναίκας δημιουργήθηκε και διαιωνίστηκε από το ανδροκρατούμενο εκπαιδευτικό σύστημα και τις παρεμφερείς κοινωνικές δομές πχ. ο γάμος ως μορφή νόμιμης πορνείας. Το 19ο αιώνα αισθητή παρουσία στο χώρο της φιλοσοφίας κάνει η Λαίδη Γουέλμπυ-Γκρέγκορυ. Το έργο της περιστρέφεται γύρω από τη γλώσσα, το νόημα της και τη λογική. Κύρια έργα της είναι: Ο χρόνος ως παράγωγο, Τι είναι νόημα; και Σημαινότητα και γλώσσα. Έγραψε άρθρα σχετικά με την έννοια του νοήματος στα φιλοσοφικά περιοδικά Νους και Μονιστής. Επινόησε τη λέξη ‘‘σημαινότητα” (significs) για τη θεωρητική της προσέγγιση και δείχνει τον ειδικό τομέα ενδιαφέροντος που οι σπουδές της είχαν την τάση να αγνοούν. Διαιρούσε το νόημα σε τρείς κατηγορίες: την αίσθηση (sense), το νόημα (meaning) και σημασία (significance). Στη σύγχρονη εποχή και τον 20ο αι. στο χώρο της ηθικής συναντούμε τη Γκέρτρουντ Ελίζαμπεθ Μάργκαρετ Άνσκομπ. Μετά από παρακολούθηση κάποιων σεμιναρίων του Βιτγκενστάιν, επηρεάστηκε από τις θεωρίες του. Μετάφρασε έργα του μετά το θάνατό του στα αγγλικά και η ίδια ως αυθεντική φιλόσοφος γράφει το Πρόθεση, με το οποίο συνέβαλε στην εξέλιξη της φιλοσοφίας της πράξης. Στην ηθική φιλοσοφία το έργο της οδήγησε στην αναγέννηση της ηθικής της αρετής, καθώς και στην εισαγωγή του όρου ‘‘συνεπειοκρατία’’. Μεγάλο μέρος της ζωή της το αφιέρωσε σε ταξίδια κα στη διδασκαλία σε πολλές χώρες του κόσμου. Την περίοδο αυτή ζει και η Αγγλίδα φιλόσοφος Σούζαν Χαακ. Ασχολήθηκε με τη λογική, τη γλώσσα, την επιστημολογία, τη μεταφυσική, την επιστήμη και το δίκαιο. Σημαντικά βιβλία της στο χώρο της λογικής το Παρεκκλίνουσα Λογική και Φιλοσοφία της Λογικής. Η Χάακ προσπαθεί στην επιστημολογία της να συνδυάσει τη θεμελιοκρατία και τη θεωρία της συνάφειας για τη γνώση σε ένα καινούριο θεωρητικό σχήμα που λαμβάνει υπόψη του τα εμπειρικά δεδομένα και την αμοιβαία στήριξη των ποικίλων πεποιθήσεων του γνωρίζοντος

υποκειμένου. Αυτές είναι οι κυριότερες γυναίκες φιλόσοφοι σε όλη την ιστορία της φιλοσοφίας. Ήταν πράγματι λίγες οι γυναίκες που ασχολήθηκαν με τη φιλοσοφία αλλά η σκέψη τους επηρέασε την εξέλιξη και την πρόοδο της. Αυτό συμβαίνει πιθανόν από το γεγονός της καταπίεσης των γυναικών ανά τους αιώνες. Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν ήταν πάρα πολλές ειδικά στο θέμα της παιδείας. Παρατηρώντας το βίο των γυναικών φιλοσόφων που παρουσιάσαμε όλες είχαν πατέρα ή αδελφό που τους μύησε στα γράμματα και τους έδωσαν την ευκαιρία να ασχοληθούν με τη φιλοσοφία. Επειδή οι περιπτώσεις αυτές είναι μεμονωμένες βλέπουμε ότι μόνο στη νεότερη και σύγχρονη ιστορία της φιλοσοφίας οι γυναίκες είχαν παραγωγικό έργο και ανέπτυξαν τη φιλοσοφία σε μεγάλο βαθμό κι αυτό κυρίως λόγω της νέα τάξης πραγμάτων. Η γυναίκα μόλις πριν από εκατό χρόνια άρχισε να ευνοείται και πριν από λιγότερα να είναι δέκτης της στοιχειώδους υποχρεωτικής παιδείας και πόσο μάλλον της συνεχούς εκπαίδευσης μέχρι να φτάσει σε κάποιο ανώτατο επίπεδο.

Βλ. Πλάτωνος, Πολιτεία, στ. 451c-457c Κήπος του Επίκουρου: η πρώτη φιλοσοφική σχολή στην Αθήνα που ίδρυσε ο Επίκουρος περί το 306 π.Χ.

3 Καββάλα: ένα από τα κυριότερα και πιο πλήρη εσωτεριστικά συστήματα Γνώσης στην Δύση τις τελευταίες χιλιετηρίδες. Δύο κύριες απόψεις συναντούμε ως προς την πατρότητα και τις αρχές γέννησης αυτού του συστήματος. Η μία άποψη υποστηρίζει ότι η Καββάλα είναι ο Ιουδαϊκός εσωτερισμός που δίνει τα κλειδιά για να ερμηνεύσουμε την Βίβλο. Η άλλη άποψη ισχυρίζεται ότι η Καββάλα είναι ένα σύστημα πολλών χιλιάδων χρόνων το οποίο εξιουδαΐστηκε τις τελευταίες χιλιετίες γι’ αυτό και η πατρότητά του δεν ανήκει στους Ιουδαίους αλλά σε όλη την αρία φυλή.

4 Εκείνη την εποχή ο κόσμος τους φοβόταν και τους απεχθανόταν

Mary Wollstonecraft (John Opie ca.1797)

1

2

15

ΣΚΕΨΙΣ

Τώρα που ναυάγησα, το τα Τάδε έφη ο Ζήνων Κιτιεύς. Ο Ζήνων, Της Ιωάννας Κούρτελλου ΚΦΙ-ΦΙΛ 4ο κύπριος στην καταγωγή, έγινε γνωστός στην Αθήνα και σε όλο τον αρχαίο Ελληνικό κόσμο για την φιλοσοφία και το έργο του. Γεννήθηκε το 336π.Χ στο Κίτιο, κοντά στην Λάρνακα. Το παρατσούκλι του ήταν «Φοίνηκας», πράγμα που δείχνει ότι πιθανόν κάποιο μέλος της οικογενείας του να καταγόταν από την Φοινίκη. Πατέρας του ήταν ο Μνασέας, έμπορος στο επάγγελμα, τον οποίο είχε ακολουθήσει επαγγελματικά στην αρχή. Αργότερα όμως, επιδόθηκε στην φιλοσοφία. Υπάρχουν αρκετές φήμες για την στροφή αυτή του Ζήνωνα προς την Φιλοσοφία. Οι περισσότεροι λένε ότι οφείλεται σε ένα ναυάγιο στο οποίο έχασε όλη του την περιουσία, και μάλιστα λέγοντας ότι από εκείνη τη στιγμή το τάξιδι του άρχισε να πηγαίνει καλά! Άλλοι λένε ότι ο πατέρας του επιστρέφοντας στην Κύπρο από ένα ταξίδι του στην Αθήνα, είχε φέρει μαζί του την «Απολογία του Σωκράτη» που τον είχε επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό. Υπάρχουν άλλοι που υποστηρίζουν ότι η στροφή προς την φιλοσοφία οφείλεται σε επίσκεψη του Ζήνωνα στην Αθήνα. Το αποτέλεσμα ένα ήταν, όποια και να ήταν η αφορμή. Ο Ζήνων παρέμεινε στην Αθήνα και έγινε ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους της εποχής του. Στην Αθήνα, είχε παρακολουθήσει διάφορα μαθήματα από φιλοσόφους που άνηκαν σε διαφορετικές σχολές. Αρχικά, μαθήτευσε κοντά στον Κράτητα, ο οποίος άνηκε στην σχολή των κυνικών φιλοσόφων. Ακόμη πήρε μαθήματα από τον Στίλπωνα, φιλόσοφο της Μεγαρικής σχολής, τον Ξενοκράτη και τον Πολέμωνα, σχολάρχες της Ακαδημίας των Αθηνών. Η μόρφωση που απέκτησε, τον οδήγησε στην διαμόρφωση των δικών του ιδεών και έτσι άρχισε να διδάσκει τις θεωρητικές του απόψεις σε διάφορους μαθητές. Ο τρόπος που δίδασκε ο Ζήνων περι-

16

είχε έντονη εκφραστικότητα, σαρκασμό και επιδεκτικότητα. Ο τόπος όπου παρέδιδε τα μαθήματα του ήταν η αγορά της Αθήνας. Πιο συγκεκριμένα η περίφημη για τις τοιχογραφίες Ποικίλη στοά.. Από την στοά πήρε και το όνομα της η σχολή και οι μαθητές του Ζήνωνα, Στωικισμός και στωικοί αν και στην αρχή ονομάζονταν Ζηνώνιοι. Απόδειξη για την σπουδαιότητα και την αξία του Ζήνωνα υπήρξε αφενός ο μεγάλος αριθμός μαθητών και αφετέρου το μεγάλο κύρος του στον ελληνικό κόσμο.. Ένα ψήφισμα, χαραγμένο σε πέτρα προς τιμή του, μας αποκαλύπτει ότι είχε κυρίως νεαρούς οπαδούς, στους οποίους έδειξε με τον τρόπο ζωής του, το άριστο παράδειγμα της Αρετής. Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ήταν από τους πρώτους Έλληνες φιλοσόφους που τόλμησε να καθορίσει τον σκοπό και τον προορισμό του ανθρωπίνου γένους αλλά και την μέθοδο και τον τρόπο για την επίτευξη του. Δίδαξε στην Αθήνα 50 χρόνια περίπου, προκαλώντας ανάμεικτα συναισθήματα στους Αθηναίους. Άλλοι τον περιγελούσαν για τις αντί-συμβιβα-

στικές του απόψεις και άλλοι για την ευθύτητα και την λιτή του ζωή. Μετά τον θάνατο του, τιμήθηκε με απονομή χρυσού στεφάνου και ταφή στον Κεραμεικός δημοσία δαπάνη. Εντούτοις, ποτέ δεν έγινε αθηναίος πολίτης πιθανώς διότι απέρριπτε τις κοινωνικές συμβάσεις. Η βασική θέση στην φιλοσοφία του Ζήνωνα εστιάζεται στην δομή της λογικής η οποία είναι, ουσιαστικά, η δομή της φύσης. Η θέση του αυτή έχει δεχθεί πολλές κριτικές ανάλογα με τον κάθε ερμηνευτή, σε σημείο να υφίστανται απόψεις ότι αναφέρεται σε μια πρώτης μορφής Χριστιανισμού μέχρι και τον Πανθεϊσμό. Βασική αρχή στον Ζήνωνα ήταν το «ομολογουμένως ζην», δηλαδή να ζούμε με συνέπεια, διότι εκείνοι που ζουν μια ζωή γεμάτη αντιφάσεις πέφτουν σε κακοδαιμονία. Ο Ζήνων πίστευε πως: «Μια φύση ευγενική, με μέτρια εξάσκηση και με συνδρομή ενός δασκάλου, μπορεί εύκολα να πετύχει την τέλεια αρετή». Αν και εισηγήθηκε, την ύπαρξη πολλών αρετών, υποστήριξε ότι ο μόνος τρόπος για να αποκτήσει κάποιος την ευδαιμονία, δηλαδή την τέλεια αρετή, είναι μέσω της Απάθειας. Έτσι ευδαίμων θεωρείται , αυτός που

έχει κατακτήσει την τέλεια αρετή, την αρετή των αρετών, μέσα από την απεμπόληση όλων των παθών από την ψυχή. Άλλωστε η φιλοσοφία του Ζήνωνα πρέσβευε πως: «το καλό δεν βρίσκεται στο πολύ αλλά στο καλό το πολύ», οδηγώντας μας στο καλό, την αρετή, μέσα από τον καθαρμό της ψυχής από τα πάθη. Ωστόσο, κανένα από τα γραπτά του δεν έχει διασωθεί. Παρόλα αυτά γνωρίζουμε από άλλους συγγραφείς ότι το κυριότερο έργο του ονομαζόταν «Πολιτεία», το οποίο είναι ανάλογο και μία απάντηση προς την Πολιτείας του Πλάτωνα. Η πολιτεία του Ζήνωνα ήταν μια ιδανική πολιτεία για τους στωικούς. Οραματιζόταν μια κοινωνία ελευθερίας, ηθικής, ισότητας μεταξύ των φύλων χωρίς καταπιεστικούς νόμους και συμβάσεις. Το πιο βασικό όμως κομμάτι της φιλοσοφίας του Ζήνωνα είναι η ανάπτυξη της λογικής. Η λογική είναι προάγγελος όλων των λογικών θεωριών που δημιουργήθηκαν στην μετέπειτα εξέλιξη της όπως εκείνη του Φρέγκε. Εντούτοις, ο Διογένης Λαέρτιος παραδίδει ένα κατάλογο έργων του Ζήνωνα, που όμως έφτασαν έως εμάς μόνο πενιχρά κομμάτια όπως το « Περί Ορμής», «Περι του κατά Φύσιν Βίου», «Περί Παθών», «Περί του Καθήκοντος», «Περί της Ελληνικής Παιδείας», «Ομηρικά Προβλήματα» και πολλά άλλα Είναι άξιο προσοχής, εν κατακλείδι, να σημειωθεί ότι ο Ζήνων επηρεάστηκε από πολλούς και σημαντικούς στην ιστορία της φιλοσοφίας φιλοσόφους αλλά και ότι ο ίδιος επηρέασε με την σειρά του κατοπινούς σπουδαίους φιλοσόφους. Ο Ζήνων δέχτηκε επιδράσεις από τον Ηράκλειτο, ο οποίος πίστευε ότι ο λόγος ενώνει την λογική, τη φύση και το πεπρωμένο. Κάνει δηλαδή μία σύνδεση της ατομικής ψυχής με την ψυχή του σύμπαντος. Ακόμη δέχτηκε επιδράσεις από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Στη συνέχεια ο ίδιος, με τις δικές του απόψεις επενέργησε πάνω στον Χρύσιππο, τον Κικέρωνα, τον Μάρκο Αυρήλιο, τον Επίκτητο κ.α.

A Ship in a Rough Sea - Cornelisz Verbeecq ca.1620 National Maritime Museum, Greenwich, London

ταξίδι μου πήγε καλά!

17

ΣΚΕΨΙΣ

Αδιάσπαστη αλυσίδα τριών αιωνίων παθών

Εγωκεντρισμός - Εκπτώσεις σε πειρασμούς - Υποκρισία

18

Στο επικείμενο άρθρο θα αναφερθώ Της Αθανασίας Αχιλλέως ΚΦΙ-ΦΙΛ 4ο στα τρία αιώνια πάθη που ταλανίζουν την ανθρώπινη υπόσταση και την κρατούν δέσμια, κεκλεισμένη, ανισόρροπη, ανίκανη να αρθεί προς τα άνω και να απελευθερωθεί. Τα τρία αυτά πάθη που είχαν ανέκαθεν υπόσταση, αλλά στις μέρες μας έχουν αποκτήσει γιγάντιες διαστάσεις, δεν είναι άλλα από τον εγωκεντρισμό, την κλίση και την έκπτωση στους πειρασμούς- που όλο και πληθαίνουν- και την υποκρισία. Θα ακολουθήσει εκ μέρους μου μια προσπάθεια ανάλυσης του καθε-

νός από τα τρία αυτά πάθη-μέσω μιας παραστατικής περιγραφής- και συνάμα απόδειξης της αιτιακής μεταξύ τους σχέσης. Θα αρχίσω με την ανάλυση του κατεξοχήν πάθους, του εγωκεντρισμού. Ο εγωκεντρισμός μπορεί να παρομοιασθεί με ένα μαύρο φίδι που σε περικλείει σε ένα γυάλινο δικό σου κόσμο.. Το ενδιαφέρον σου επικεντρώνεται στο τι συμβαίνει στο δικό σου περίκλειστο χώρο, χωρίς να σε νοιάζει για πάρα πέρα. Δύνασαι να δεις, αν και το γυαλί είναι θολό και παρα-

μορφωτικό, αλλά αδιαφορείς. Έχεις θέσει τα όρια σου, τα δεσμά σου και την «προστασία» σου (το φίδι) έναντι των επιθέσεων κατά του εαυτού και του εγώ σου. Όμως, τι γίνεται εάν το γυάλινο κουτάκι σου ραγίσει και θρυμματισθεί; Θα πληγώσει μήπως τους «εχθρούς» σου ή και σένα καθιστώντας σε θύμα του εαυτού σου; Το εγωκεντρικό υποκείμενο στοχεύει πάντοτε στη μονόπλευρη ικανοποίηση των αναγκών του, είτε αυτές είναι βιολογικές, είτε επίκτητες και πλασματικές. Εάν μια ανάγκη του συγκρούεται με αυτή του συνανθρώπου του, χάνεται σε μια αέναη προσπάθεια, στη μήνη του ανταγωνισμού, προκειμένου να προωθηθεί η ικανοποίηση της δικής του ανάγκης, έστω και αν συγκριτικά και αντικειμενικά είναι δευτερευούσης σημασίας. Άλλωστε για αυτόν προτεραιότητα, πρωτεύουσα σημασία κατέχει μόνο και μόνο ο ίδιος. Τέτοιου είδους υποκείμενο είναι συνεπώς επιρρεπές στους ποικίλους «πειρασμούς» που εν προκειμένω θα ικανοποιήσουν αυτές τις εγωκεντρικές ανάγκες. Σε αυτό το σημείο περνούμε στο δεύτερο αιώνιο πάθος, στην κλίση και έκπτωση στους «πειρασμούς». Ο πειρασμός είναι στ’ αλήθεια ισχυρός και οι αντιστάσεις αρκετά αδύνατες και τρωτές. Τι πρέπει να κάνεις όταν γίνεται μάχη υπό αυτές τις συνθήκες και διαισθάνεσαι ότι εσύ θα είσαι εντέλει ο χαμένος; Εξαρτάται θα μου πεις για ποιου είδους πειρασμό μιλάμε! Ας το γενικοποιήσουμε λοιπόν, ορίζοντας τον «πειρασμό» ως μια ξένη προς τη νόησή μας σκέψη, που ικανοποιεί κάποιες υποσυνείδητες μας ορέξεις που ίσως αντιτίθενται στα συνειδητά μας πιστεύω, αρχές και δεδομένα. Ο πειρασμός ενισχύεται εξαιτίας της πρόσβασης που έχει στο υποσυνείδητο και της ικανότητάς του να αφυπνίζει «ανορθόδοξες», βάσει του συνειδητού, ορέξεις και επιθυμίες και να τις εναποθέτει στο συνειδητό. Τότε συντελείται η έναρξη της μάχης συνειδήσεως και ασυνειδήτου(πειρασμού). Η μάχη είναι σκληρή, διότι διασπάται η νόηση, η αποτελούμενη από το συνειδητό και ασυνείδητο. Η εσωτερική διαμάχη τυγχάνει εποικοδομητική, εάν και μόνο εάν το υποκείμενο παρακολουθεί στενά και ενισχύσει τι άμυνες της ορθής πλευράς.

Ένα εγωκεντρικό υποκείμενο, σαφώς και θα ενισχύσει τις άμυνες της πλευράς που τροφοδοτεί το εγώ του, που ικανοποιεί εν προκειμένω τις επιθυμίες του. Επομένως, εκπίπτει αναπόφευκτα στους πειρασμούς. Η έκπτωση στους πειρασμούς, όμως, είναι κατακριτέα κοινωνικώς. Δεν υπάρχει χώρος στην κοινωνία για έναν πεπτωκότα. Αντιστοίχως, δεν υπάρχει χώρος για κατηγορίες, μομφές στο γυάλινο κόσμο του εγωκεντρικού υποκειμένου, πόσο μάλλον για απολογητικές συμπεριφορές και παραδοχές που ενδεχομένως θα στόχευαν και θα πετύχαιναν καίρια την καρδία του «εγώ» του. Ποια είναι η λύση που απομένει; Μα ποια άλλη από τα μαθήματα υποκριτικής. Αν και δεν είναι απαραίτητο, καθώς τα εγωκεντρικά υποκείμενα έχουν φύσει καλλιτεχνική φλέβα και οι επιδόσεις τους στην τέχνη της υποκριτικής αγγίζουν την τελειότητα. Προφανώς, καταλήγουμε αναπόφευκτα στο τρίτο αιώνιο πάθος, στο πασίγνωστο πάθος της υποκρισίας! Ως πότε, όμως, θα διχάζεσαι, ως πότε θα υποκρίνεσαι; Το θέατρο ενώπιον αυτών που αγαπάς (αν αγαπάς) είναι βαρύ και ασήκωτο. Η μάσκα κάποτε να ξέρεις θα ραγίσει και τότε θα ξεπροβάλει το ζαρωμένο και αγνώριστο πρόσωπό σου. Η μάσκα το έκρυβε- όταν «έπρεπε»- άλλα το τίμημα θα είναι μεγάλο, η αλλαγή έκδηλη. Όταν αυτό συμβεί και το προσωπείο χαθεί, θα είσαι έτοιμος να αντικρίσεις το αληθινό σου πρόσωπο ή να βλέπεις τους άλλους να κοιτάζουν με αηδία και περιφρόνηση αυτό που έκρυβες τόσο επιτηδευμένα; Συνεπώς, η αλυσίδα των τριών αιώνιων παθών έχει κλείσει. Όποιος παραδεχθεί ότι μετέχει σε αυτή την αλυσίδα είναι αυτός που μετέχει λιγότερο. Όλοι ως άνθρωποι, αναπόφευκτα είμαστε μέτοχοι σε αυτά τα πάθη. Εκείνο που διαφέρει είναι ο βαθμός συμμετοχής. Προκειμένου να απαγκιστρωθείς και να απελευθερωθείς από τον κλοιό αυτό, πρέπει πρώτα να απαγκιστρωθείς από ό,τι πιο οικείο και προσφιλές, από τον ίδιο σου τον εαυτό!

19

ΣΚΕΨΙΣ

Η εμφάνιση της Ξανθίππης στην ποίηση του φιλοσοφου Φιλοδήμου Χρύσως Εφραίμ & Χριστίνας Κάγκα ΚΦΙ-ΚΛΑΣ 4ο

Η Ξανθίππη τυραννικά ρίχνει νερό στον υπομονετικό Σωκράτη Otto Vaenius, Q. Horatii Flacci Emblemata (1612)

Από τα τριάντα έξι ποιήματα, που αποδίδονται στο Φιλόδημο, τα είκοσι δύο είναι ερωτικά και αναφέρονται στην αγάπη που τρέφει για κάποιες γυναίκες 1 . Κυρίαρχη μορφή σ’ αυτά τα επιγράμματα είναι μια γυναίκα με το ονόμα Ξανθίππη, η οποία κατονομάζεται σε τέσσερα ποιήματα και γίνεται υπαινιγμός σ’ αυτή σε αρκετά άλλα. Τα επιγράμματα αυτά συναποτελούν τον κύκλο ποιημάτων της Ξανθίππης, μιας γυναίκας που συμβολίζει τον τύπο της ιδανι-

κής συντρόφου για ένα φιλόσοφο. Το να αποτελεί αντικείμενο αναφοράς στην ερωτική ποίηση η σύζυγος και όχι μια ερωμένη, είναι αρκετά παράδοξο γιατί η ερωτική ποίηση έχει ως βασικό θέμα την κατάκτηση ή την απόρριψη κάποιας, που μπορεί να ικανοποιήσει το πάθος του ενδιαφερόμενου άντρα. Σε αυτό το πλαίσιο, η κατακτημένη σύζυγος δεν έχει θέση. Ακόμα πιο παράδοξο όμως είναι ότι δίνεται βήμα σε μια γυναίκα να εκφραστεί ελεύθερα και να κάνει υποδείξεις στο σύζυγο της2. Η επιλογή του ονόματος Ξανθίππη είναι πιθανόν σκόπιμη και παραπέμπει στην γυναίκα του Σωκράτη. H ιδέα μιας γυναίκας ως μοναδικής και μόνιμης συντρόφου στη ζωή ενός φιλοσόφου είναι επικούρεια, καθώς μέσα από μια σταθερή σχέση εξασφαλίζεται η ηρεμία και αταραξία της ψυχής, που αποτελεί κύρια επιδίωξη των Επικουρείων. Πρόκειται για μια γυναίκα σύντροφο στη ζωή αλλά και συμμέτοχο στις φιλοσοφικές συζητήσεις. Οι Επικούρειοι δέχονταν γυναικείες παρουσίες στον Kήπο3 τους, πολλές φορές ως συζύγους και ως ισότιμα μέλη στη συζήτηση. Τελικά, η εμφάνιση της Ξανθίππης και ο τρόπος μεταχείρισής της από τον Φιλόδημο στα επιγράμματα, δεν προκαλεί μεγάλη έκπληξη μέσα σε αυτά τα επικούρεια συμφραζόμενα4.

H προτίμηση της συζυγικής ζωής έναντι της άσωτης αποτελεί το κεντρικό θέμα σε τέσσερα από τα επιγράμματα του κύκλου της Ξανθίππης 5 . Το επίγραμμα στο οποίο φαίνεται ξεκάθαρα αυτή η ιδέα είναι το Α.Ρ 11.41: ἑπτὰ τριηκόντεσσιν ἐπέρχονται λυκάβαντες, ἤδη μοι βιότου σχιζόμεναι σελίδες ἤδη καὶ λευκαί με κατασπείρουσιν ἔθειραι, Ξανθίππη, συνετῆς ἄγγελοι ἡλικίης, ἀλλ’ ἔτι μοι ψαλμός τε λάλος κῶμοι τε μέλονται καὶ πῦρ ἀπλήστωι τύφεται ἐν κραδίη αὐτὴν ἀλλὰ τάχιστα κορωνίδα γράψατε, Μοῦσαι, ταύτην ἡμετέρης, δεσποτίδες, μανίης. (Α.Ρ 11.41= 17 G-P) Ο αφηγητής ενώ βλέπει τις γκρίζες τρίχες, σημάδι της ωριμότητας, διαπιστώνει ότι εξακολουθεί να ζει επιπόλαια, γι’αυτό και ζητά από τις Μούσες να βάλουν ένα

τέλος σ’αυτόν τον ασταθή βίο, δίνοντας του μια μόνιμη σύντροφο, την Ξανθίππη. Η διαπίστωση αυτή γίνεται από τον αφηγητή στην ηλικία των τριανταεφτά (ἑπτὰ τριηκόντεσσιν). Η ηλικία αυτή θεωρείται από τον Αριστοτέλη ως η ιδανική ηλικία γάμου για έναν άντρα6, σε αντίθεση με τον Ησίοδο, ο οποίος θεωρεί ότι ένας άντρας πρέπει να παντρεύεται γύρω στα τριάντα 7 . Στην κατεξοχήν εποχή του βιβλίου, ο παραλληλισμός της ζωής με ένα βιβλίο είναι συνηθισμένος 8 . Στην ηλικία λοιπόν των τριανταεφτά, οι σελιδές αυτού του βιβλίου αρχίζουν να σχίζονται επισημαίνοντας τη φθορά που φέρνει με το πέρασμα του ο χρόνος, κάτι που δηλώνεται και μέσα από το λογοτεχνικό τόπο της εμφάνισης γκρίζων μαλλιών (λευκαί ἔθειραι). Με τη χρήση της λέξης κορωνίδα δίνεται συνέχεια στον παραλληλισμό της ζωής ως βιβλίου. Η κορωνίς ήταν ένα σημαδί που τοποθετούσαν στο τέλος ενός έργου ή ενός παπυρικού κυλίνδρου για να σηματοδοτήσει το τέλος του 9 . Εδώ ο αφηγητής ζητά από τις Μούσες να βάλουν την Ξανθίππη ως κορωνίδα στο τέλος του άσωτου κεφαλαίου της ζωής του. Έτσι, η είσοδος της Ξανθίππης στη ζωή του σηματοδοτεί την στροφή σε ένα σταθερό και ήρεμο βίο που αρμόζει στον επικούρειο φιλόσοφο. Ταυτόχρονα σηματοδοτεί την αρχή του συζυγικού βίου και την είσοδο της φιλοσοφίας στη ζωή του Φιλοδήμου-αφηγητή. Το επίγραμμα τελειώνει με τη λέξη μανία (μανίης). Με άλλα λόγια, εδώ ο έρωτας ταυτίζεται με ένα είδος μανίας που συχνά θεωρείται τόσο από τη φιλοσοφία όσο και από τη λογοτεχνία ως ένα συναίσθημα, το οποίο δεν ελέγχεται από τη λογική. Η Ξανθίππη εδώ θα μετριάσει την συμπεριφορά που προκαλείται από ένα τέτοιο πάθος, καθώς θα αποτελέσει τη σταθερή συνοδοιπόρο του Φιλοδήμου. Μια γυναίκα που θα τον συντροφεύει στη ζωή σαν σύζυγος, στον έρωτα σαν ερωμένη και στη φιλοσοφία σαν μια επικούρεια φίλη10. Παρόμοια ιδέα εκφράζεται και από τον Βιργίλιο11: ite hinc, Camenae, vos quoque ite salvete, dulces Camenae nam fatebitur rerum, dulces fuistis, et tamen meas chartas revisitote, sed pudenter et raro.

Στο πιο πάνω απόσπασμα ο ποιητής θα εγκαταλείψει μια σειρά από πράγματα που παραπέμπουν σε μια άστατη ζωή, για να ακολουθήσει τον επικούρειο δρόμο της φιλοσοφίας12. Όπως προαναφέρθηκε και στο επίγραμμα Α.Ρ 5.112 περιγράφεται η μετα1

Γυναικείες μορφές που εμφανίζονται στα επιγράμματα είναι: το Φιλαίνιον (A.P5.121), η Κυβίλλη (Α.Ρ.5.25), το Καλλίστιον(Α.Ρ.5.123), η Χαριτώ (Α.Ρ.5.13), η Λυσιδίκη (Α.Ρ.5.124), η Δημώ (Α.Ρ. 5.115, Α.Ρ. 12.193).

2 Sider (1995), 51.

3 Η σχολή Κήπος ιδρύθηκε από τον Επίκουρο, το 306 π.Χ στην Αθήνα και σε αντίθεση με την Ακαδημία και το Λύκειο ήταν ανοικτή και σε γυναίκες και δούλους, βλ. Vegetti, 280.

4 Sider (1987), 319.

5 Πρόκειται για τα επιγράμματα Α.Ρ.11.41, Α.Ρ.5.112,

στροφή από μια έκλυτη ζωή σε ένα φιλοσοφικό και ώριμο βίο. Το στοιχείο που διαφοροποιεί αυτό το επίγραμμα από το προηγούμενο είναι ότι σε αυτό δεν κατονομάζεται η Ξανθίππη, ωστόσο οι ιδέες και η γλώσσα που χρησιμοποιούνται είναι οι ίδιες -για παράδειγμα και εδώ συναντάμε τον λογοτεχνικό τόπο της εμφάνισης των γκρίζων μαλλιών ως ένδειξη ωριμότητας. Γι’ αυτό και ο Sider θεωρεί ότι απευθύνεται ομοίως στην Ξανθίππη και άρα αποτελεί μέρος των επιγραμμάτων του κύκλου που αναφέρονται σε αυτήν13. Ένα άλλο επίγραμμα στο οποίο γίνεται αναφορά στον τύπο της Ξανθίππης χωρίς η ίδια να κατονομάζεται, είναι το Α.Ρ 11.34. Και σε αυτό το επίγραμμα, ο αφηγητής, κατά το επικούρειο πρότυπο, επιδιώκει τη σταθερότητα στη ζωή μέσα από την ηρεμία που προκύπτει από ένα γάμο με μια άβγαλτη κοπέλλα. Ο χαρακτηρισμός άβγαλτη δεν ταιριάζει με την Ξανθίππη που όπως την έχουμε σκιαγραφίσει, είναι μια έμπειρη γυναίκα που έχει τον ρόλο του καθοδηγητή για τον φιλόσοφο. Ο Καραμανώλης το εντάσσει στον κύκλο της Ξανθίππης εξαιτίας του κοινού κλίματος που επικρατεί σε αυτό και στα επιγράμματα, στα οποία κατονομάζεται η Ξανθίππη. Ο Sider δεν κάνει κανένα συσχετισμό αυτής της άβγαλτης κοπέλλας με την Ξανθίππη, ωστόσο εμείς θεωρούμε ότι υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα στις δύο, εξαιτίας της κοινής τους επίδρασης στη ζωή του Φιλοδήμου. Και οι δύο ωθούν τον αφηγητή να εγκαταλείψει την άσωτη ζωή του και να στραφεί στον φιλοσοφικό βίο, που θα του εξασφαλίσει σταθερότητα. Γίνεται έτσι μέσα από το επίγραμμα η διάκριση ανάμεσα στην πόρνη, το ξεφάντωμα και το μεθύσι από τη μία, την παρθένο, την ηρεμία και το γάμο από την άλλη. Οι νέες του προτιμήσεις, για παράδειγμα η επιλογή του κρασιού από την Μυτιλήνη έναντι του κρασιού από την Χίο, είναι ασήμαντες μπροστά στην μεγάλη αλλαγή που θα επιφέρει η επιλογή αυτής της νέας γυναίκας στην ζωή του. Κατά τον Sider, αυτό το επίγραμμα αποτελεί την αναγγελία γάμου του επικούρειου Φιλοδήμου14. Το όνομα Ξανθίππη εμφανίζεται και σε δύο άλλα επιγράμματα του κύκλου (Α.Ρ 5.131, Α.Ρ 5.4). Σημαντικό είναι το γεγονός ότι γινέται αναφορά σε αυτήν κατά κύριο λόγο με την ιδιότητά της ως ερωμένης και όχι ως συζύγου-φιλοσοφικού ετάρου, όπως σκιαγραφείται στο επίγραμμα Α.Ρ 11.41. Όμως, είναι αυτός ο συνδυασμός των διαφορετικών ιδιοτήτων της, που την καθιστά ιδανική σύντροφο για έναν άντρα και ειδικά για έναν Επικούρειο. Α.Ρ.11.34, Α.Ρ.5.4. Αριστοτέλης, Πολιτικά 1335 α 29.

7 Ησίοδος, Ἔργα καὶ ἡμέραι 695-697.

8 Φιλόδημος, Περὶ θανάτου IV 39.18. Διογένης Λαέρτιος, 10.138.

9 Καραμάνωλης, 152.

10 Sider (1987), 319.

11 Βιργίλιος, Cat. 5.11-14.

12 Sider (1987), 316 (σημ. 19).

13 Sider (1987), 319.

14 Sider (1987), 313.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Sider D., 1987. « The love poetry of Philodemus». AJPh, 107 310-324.

Sider D., 1995. «Epicurean Poetics: Response and Dialogue». In Obbink D, ed. Philodemus and Poetry: Poetic Theory and Practice in Lucretius, Philodemus and Horace. New York: Oxford University Press, 35-41.

Sider D., 1995. «The Epicurean Philosopher as Hellenistic Poet». In Obbink D, ed. Philodemus and Poetry: Poetic Theory and Practice in Lucretius, Philodemus and Horace. New York: Oxford University Press, 42-57.

Sider D., 1997. The epigrams of Philodemos. Oxford: Oxford University Press.

Wilkinson L.P., 1933. « Philodemus and Poetry». G&R, 2 144-151. Καραμανώλης Γ.Ε, 2004. Φιλόδημος. Τα επιγράμματα: Η ποίηση ενός Επικουρείου, Θεσσαλονίκη: Θύραθεν.

6

21

ΣΚΕΨΙΣ

Λόγος περί

KΟΙΝΩΝΙΚHΣ Της Άννας Πιλλακούρη ΚΦΙ-ΚΛΑΣ 4ο

Η δικαιοσύνη είναι μια έννοια που γεννά στο άκουσμα αισθήματα, νοσταλγίας μα και αγανάκτησης για όσους την στερούνται αλλά και «φόβο» για όσους την στερούν απο τους άλλους. Η δικαιοσύνη είναι μια ανάγκη ανυπέρβλητη στον χρόνο και τον τόπο. Ένα λοιπόν τόσο υψηλό ιδανικό που αφορά την συνύπαρξη ατόμων με διαφορετικά συμφέροντα και επιδιώξεις δεν θα μπορούσε να λησμονηθεί απ’ οποιαδήποτε πολιτική θεωρία. Απεναντίας είναι καρδιά κάθε πολιτείας που ρυθμίζει τους παλμούς της επιφέροντας την αρμονία στο μακρόκοσμο που ονομάζεται πολιτεία. Τι είναι λοιπόν δικαιοσύνη; Αυτό το ερώτημα θέτει ο Πλάτων στο έργο σπουδαιότερες θεωρίες περί Δικαιοσύνης. Σύμφωνα λοιπόν με τον Πλάτωνα για να ορίσουμε την Δικαιοσύνη θα πρέπει πρώτα να την εντοπίσουμε. Η δικαιοσύνη ως αρετή εδρεύει στην ψυχή του ανθρώπου αυτό που ο Πλάτων ονομάζει μακρόκοσμο. Όμως όπως εύλογα παρατηρεί o Πλάτων δια στόματος Σωκράτη πιο εύκολα διαβάζουμε τα μεγάλα γράμματα και πιο δύσκολα τα μικρά. Για αυτό και η δικαιοσύνη ευκολότερα εντοπίζεται στο μακρόκοσμο που είναι η πολιτεία ως σύνολο των ατομικών ψυχών παρότι στο μικρόκοσμο όπως χαρακτηρίζεται η ατομική ψυχή. Οι ατομικές ψυχές (μικρόκοσμος) είναι τα δομικά στοιχεία της Πολιτείας (μακρόκοσμος).Μια πολιτεία δεν αντικατοπτρίζεται μόνο απο τα πέτρες και άψυχα κτίρια αλλά απο ήθη και ανθρώπινες ψυχές. Σε αυτόν λοιπόν το μακρόκοσμο θα εντοπίσουμε σύμφωνα με τον Πλάτωνα τη Δικαιοσύνη και αφού διαβάσουμε τα μεγάλα γράμματα τότε θα τα συγκρίνουμε με τα μικρά- μικρόκοσμος- για να δούμε αν και στις δυο περιπτώσεις ταυτίζεται ο ορισμός της Δικαιοσύνης. Ο εντοπισμός της Δικαιοσύνης γίνεται μέσα στη δίκαιη και άριστη πολιτεία. Εκεί μονάχα ευδοκιμεί η Δικαιοσύνη στο σύνολό της. Η διαφθορά και η ηθική κατάπτωση που χαρακτηρίζουν μια ημαρτημένη πολιτεία(π.χ. τυραννικά καθεστώτα) μοιάζουν σαν παράσιτα στο σώμα της Δικαιοσύνης που την αφαιμάσσουν ώστε να επικρατήσει η αδικία. Ο Πλάτων σε αυτό το πλαίσιο προβαίνει στον ορισμό της δικαιοσύνης καθως και στην αναγκαιότητα της για την συγκρότηση της άριστης πολιτείας. Μια πολιτεία που θα ενσαρκώνει τη δικαιοσύνη και που χωρίς αυτή δεν υπάρχει. Η ιδεώδης πολιτεία υποδιαιρείται σε τρεις τάξεις: οι φιλόσοφοι βασιλείς (πολιτικοί αρχηγοί) που κατέχουν την αλήθεια και είναι ικανοί να διοικήσουν την πολιτεία, οι επίκουροι, το στρατιωτικό σώμα της πολιτείας που προστατεύει την πολιτεία από εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους και οι δημιουργοί, οι οποίοι εφοδιάζουν την πολιτεία με υλικά αγαθά. Το κάθε τμήμα της πολιτείας ωφείλει να πραγματώνει το ρόλο του με βάση την αρχή της εξειδίκευσης χωρίς να καταπιάνεται με το έργο, που αφορά ένα άλλο τμήμα της πολιτείας, π.χ. οι δημιουργοί δε

ΔΙΚΑΙΟΣYΝΗΣ μπορούν να μεριμνούνε συγχρόνως και για τη φύλαξη της πολιτείας. Η πολυπραγμοσύνη συνιστά αδικία. Επιπλέον μπορεί να επιφέρει και τον αθέμιτο ανταγωνισμό. Αν οι επίκουροι αρχίσουν να ασχολούνται με τα υλικά αγαθά τότε επέρχεται ταραχή στην πολιτεία. Συγχρόνως οι επίκουροι εισέρχονται πλέον στην τάξη των δημιουργών. Η σύγκρουση αυτή απειλεί την ενότητα της πολιτείας. Μια ενότητα που διασφαλίζει δικαιοσύνη εφόσον δίκαιο είναι να καταπιάνεται ο καθένας με το δικό του έργο συντελώντας στην εύρυθμη λειτουργία της πολιτείας. Η δικαιοσύνη είναι μια έννοια διττή: τα αυτού έχει και τα αυτού πράττει. Όλοι γεννιόμαστε με ένα συγκεκριμένο Είναι. Με βάση αυτό το Είναι πραγματώνουμε το δικό μας έργο. Όσοι είναι δημιουργοί καταπιάνονται με τα υλικά αγαθά, οι επίκουροι με τη φύλαξη της πολιτείας ζώντας ένα ολιγαρχικό βίο και μόνο οι φιλόσοφοι καταπιάνονται με την διοίκηση της πολιτείας και το καθολικό συμφέρον. Έτσι, η δικαιοσύνη ως ενοποιός δύναμη συνδέει τις τρεις διαφορετικές τάξεις της πολιτείας. Όταν όμως αυτές δε βρίσκονται σε αρμονία, το αποτέλεσμα είναι η δυστυχία. Κατ’αναλογία όσο μεγαλύτερη είναι η σύγκρουση, τόσο περισσότερη θα είναι και η δυστυχία. Η εικόνα αυτή του μακρόκοσμου της πολιτείας αποτελεί αντανάκλαση του μικρόκοσμου. Η ατομική ψυχή παρουσιάζει αντίστοιχα τρεις διαφορετικές δυνάμεις: το λογιστικό (αντιστοιχεί στην τάξη βασιλέων), το θυμοειδές (επίκουροι) και επιθυμητικό (τάξη δημιουργών). Όταν το κάθε μέρος της ψυχής πραγματοποιεί το δικό του έργο, δηλαδή το λογιστικό διοικεί και τιθασεύει τα άλλα δυο μέρη της ψυχής, το θυμοειδές συνηγορεί στο ρόλο του λογιστικού αποτρέποντας το επιθυμητικό να παρασύρεται από τις επιθυμίες και να ενδίδει στα πάθη τότε δεσπόζει η δικαιοσύνη. Ο Πλάτων μας δίνει μια αριστοτεχνική φιλοσοφική θεώρηση της πολιτικής δικαιοσύνης. Μια δικαιοσύνη που προϋποθέτει αυτογνωσία. Οφείλουμε να γνωρίζουμε το Είναι μας, τις ικανότητές μας και τις αδυναμίες μας ως ένα είδος αυτοσεβασμού προς αυτό που πραγματικά είμαστε. Ίσως τελικά εδώ να έγγυται και η δυσκολία μετουσίωσης της δικαιοσύνης. Πώς να πετύχουμε την επίτευξη της δικαιοσύνης όταν αναλωνόμαστε στις χρηματικές ματαιοδοξίες και δεν αναρωτιόμαστε τι πραγματικά ταιριάζει

στη φύση μας; Η αφέλεια μας ξεπερνά και δεν μας αφήνει να συνειδητοποιήσουμε ότι τα ατομικό συμφέρον απορρέει απο το καθολικό. Με αυτή τη στάση δεν αδικούμε μόνο τους άλλους αλλά και εμάς τους ιδίους. Η φιλοσοφική παράδοση δε σταματά με τη θεωρία περί πολιτικής δικαιοσύνης του Πλάτωνα, αντίθετα από εδώ ξεκινά. Σύγχρονοι φιλόσοφοι, όπως ο Rawls, Νόζικ συνθέτουν θεωρίες περί δικαιοσύνης. Αυτές φανερώνουν τη δυσκολία επίτευξης της δικαιοσύνης που συνεπάγεται την μετατροπή της σύγκρουση συμφερόντων σε ταύτιση συμφερόντων. Στην πολιτεία του Πλάτωνα οι φιλόσοφοι παρουσιάζονται ως οι κάτοχοι της γνώσης του αγαθού οπου γνωρίζοντας το καλό στην ολότητα του καθίστανται άξιοι να κυβερνήσουν. Οι δυο άλλες τάξεις αναγνωρίζοντας την ικανότητα τους να κατέχουν την αλήθεια συναινούν στην διακυβέρνηση της πολιτείας από τους φιλοσόφους. Τι γίνεται όμως όταν δεν υπάρχει αμοιβαία αποδοχή μια αλήθειας αλλά επιμέρους αλήθειες, όπως συνέβαινε ανέκαθεν στην κοινωνική πραγματικότητα. Τα άτομα κάθε κοινωνίας διαμορφώνουν την δική τους αντίληψη για το αγαθό (εικόνα για το ευζην) είναι σχεδόν αδύνατο να συντεθεί μια θεωρία που να ανταποκρίνεται στα συμφέροντα όλων, όπως διαμορφώνονται σε συνάρτηση με την ιδιαίτερη αντίληψη του αγαθού. Αυτό όμως δεν αναιρεί το δύσκολο εγχείρημα των σύγχρονων φιλοσόφων να προσπαθούν προσεγγίσουν όλο και περισσότερο την απόλυτη δικαιοσύνη, ούτε ματαιώνει τους χρόνιους αγώνες ανθρώπων για κατάκτηση της δικαιοσύνης. Αν αναλογιστούμε ότι κάποτε στην Αμερική το σύνταγμα, ένας απο του κύριους θεσμούς δικαιοσύνης, αναγνώριζε ως νόμιμο πολίτη τον λευκό αντρά ενώ σήμερα ο πρόεδρος της Αμερικής είναι έγχρωμος. Άλλωστε η φιλοσοφία ως αέναη πορεία προς την σοφία βρίσκεται πάντοτε καθοδόν προς αυτή, το ίδιο και η δικαιοσύνη που αποσκοπεί στον εντοπισμό της αλήθειας σε ένα δύσκολο χώρο όπως η πολιτικής μεστό από σκοπιμότητες και αντικρουόμενα συμφέροντα, θα βρίσκεται πάντα καθοδόν. Η απόλυτη δικαιοσύνη δεν βρίσκει την αντανάκλαση της στις ανθρώπινες κοινωνίες παρα μόνο απείκασμα της αποτελεί το τυφλό άγαλμα της δικαιοσύνης που τα χέρια του κοσμεί μια ακριβοδίκαιη ζυγαριά.

23

ΣΚΕΨΙΣ

Η ειδοποιός διαφορά της Ανθρώπινης ζωής ΕΙΔΗ ΧΟΙΡΟΙ ΠΡΟΒΑΤΑ ΚΟΤΟΠΟΥΛΑ ΓΑΛΟΠΟΥΛΕΣ ΠΑΠΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΣΦΑΓΙΩΝ 96,300,000 4,600,000 7,528,100,000 280,600,000 19,500,000 0

Της Αναστάσιος Κατσιόκαλης ΚΦΙ-ΦΙΛ 2ο

ΣΦΑΓΙΑ ΖΩΩΝ ΓΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΤΡΟΦΗ ΣΤΙΣ ΗΠΑ (1995) Πηγή: National Agricultural statistics service U.S. Dept of Agriculture 1996

24

Στο άρθρο αυτό θα γίνει μια προσπάθεια να εντοπιστούν τα χαρακτηριστικά αυτά που συνθέτουν την ειδοποιό διαφορά της ανθρώπινης ζωής, τι είναι δηλαδή αυτό που κάνει τον άνθρωπο να ξεχωρίζει και να χαίρει ιδιαίτερου ενδιαφέροντος και μελέτης από τους υπόλοιπους έμβιους οργανισμούς. Είναι δεδομένο πως ο άνθρωπος από τη φύση του δύναται να διακρίνει τον κόσμο μονάχα μέσα από τα δικά του ανθρώπινα μάτια, δεν μπορεί δηλαδή να δει τον κόσμο παρά μόνο μέσα από τον εαυτό του. Σύμφωνα με τον καθηγητή φιλοσοφίας Δ. Παπαδή 1 , εκείνο που έχει σημασία από άποψη ανθρωπολογική είναι η αυτοσυνείδηση του ανθρώπου ως πνευματικού όντος, και ως όντος ριζικά διαφορετικού και υπερέχοντος εν σχέση με τα άλλα όντα που τον περιβάλλουν. Ενώ μέσα από την «Περί νου» , διδασκαλία του Αναξαγόρα προβάλλεται η καθαρά ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου από τον άνθρωπο. Θεώρηση που οδηγεί στην προβολή του υπεροχώτερου 2 στοιχείου του ανθρώπου, δηλαδή του νου. Μια καθαρά όμως Ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου αφορά τα ανθρώπινα προβλήματα μόνο αποκλείοντας από το ενδιαφέρον της τα μη ανθρώπινα και ερμηνεύοντας τον κόσμο με όρους των ανθρωπίνων και μόνο αξιών 3 . Έτσι μιλώντας για την ειδοποιό διαφορά της ανθρώπινης ζωής παράλληλα θα πρέπει να προσέξουμε, ώστε να διακρίνουμε τα όρια του ειδητισμού σύμφωνα με τον οποίο τα λοιπά είδη έμβιων οργανισμών εκτός του ανθρώπου, είναι κατώτερα. Ακολούθως εξετάζοντας την ειδο-

ποιό διαφορά της ανθρώπινης ζωής δε πρέπει να παραλείψουμε να λάβουμε υπ’ όψιν μας και τη σχέση του ανθρώπου με τα άλλα είδη καθώς μέσα από τη σχέση αυτή εντοπίζεται και η διαφορετικότητά του, η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί και ως «το ανθρώπινο προνόμιο». Σύμφωνα με τον καθηγητή Φιλοσοφίας Θ.Ν. Πελεγρίνη, ένα σημαντικό ανθρώπινο προνόμιο είναι η λογικότητα 4 . Ένα ζώο όπως ο σκύλος και η γάτα μπορεί να διαθέτουν για παράδειγμα τη δυνατότητα να εκφράζουν συναισθήματα ή και τις σκέψεις τους μα η γλώσσα δεν αποτελεί επαρκές κριτήριο για τη λογικότητα ενός όντος. Οι λογικές αντιδράσεις που μπορεί ένα ον να επιδείξει δε δηλώνονται κατ’ ανάγκην μέσα από κάποια μορφή γλώσσας. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, έναν άνθρωπο που πάσχει από αμνησία και δεν έχει καμία επικοινωνία με το παρελθόν, το άτομο αυτό μπορεί να επικοινωνεί με τους γύρω του, να εκφράζει τις επιθυμίες του, τα συναισθήματά και τις ανάγκες του, όμως όσες φορές κι αν του τονίσουμε, για παράδειγμα, πως μια ηλεκτρική συσκευή μπορεί να λειτουργήσει πατώντας πρώτα το κουμπί με την ένδειξη ΟΝ, το άτομο αυτό θα αδυνατεί να θυμηθεί πως η ηλεκτρική συσκευή αυτή μπορεί να τεθεί σε λειτουργία όποτε θα επιθυμεί να τη χρησιμοποιήσει. Αυτό το άτομο που ζει αποκλειστικά στο παρόν είναι ένα φυτό και φυσικά δεν έχει λογική συμπεριφορά. Ούτως ώστε να θεωρηθούν λογικές οι εκάστοτε ενέργειες και πεποιθήσεις ενός όντος, ο Θ.Ν. Πελεγρίνης αναφέρει ότι δεν αρκεί αυτές να συνδυαστούν

απλώς με το παρελθόν ή το παρόν αποκλειστικά και με καθολικούς νόμους, απαιτείται επίσης μια ιδιαίτερη αντιμετώπιση αυτών των όρων, ώστε το όν που τους πληρεί να μπορεί να χαρακτηριστεί ως λογικό. Αυτή η ιδιαίτερη αντιμετώπιση δε μπορεί να γίνει από κανένα άλλο είδος πλασμάτων παρά μόνο από τις ανθρώπινες υπάρξεις. Οι άνθρωποι μπορούν να αντιμετωπίζουν χωριστά τα επιμέρους γεγονότα από τους καθολικούς νόμους στους οποίους υπάγονται αυτά, ενώ τα άλλα είδη ζώων αδυνατούν να κρίνουν τα επιμέρους γεγονότα ανεξάρτητα από τους γενικούς νόμους. Ζουν μέσα στο λήθαργο ορισμένων καθιερωμένων νόμων και ορίζουν προς αυτούς τις πεποιθήσεις τους για κάθε επιμέρους γεγονότα χωρίς να είναι σε θέση να παρατηρούν και να κρίνουν τις αποκλείσεις από αυτούς τους νόμους κάποιων γεγονότων που έλαβαν χώρα. Καθώς λοιπόν η ικανότητα του να σκέπτεται ένα ον λογικά έγκειται ακριβώς στη δυνατότητά του να σκέπτεται και να κρίνει τα επιμέρους γεγονότα ανεξάρτητα από τους εκάστοτε νόμους ή κανόνες, έπεται ότι αντίθετα από τους ανθρώπους που διαθέτουν αυτή την ικανότητα, τα άλλα είδη ζώων δε μπορούν να θεωρηθούν ως λογικά όντα, αφού στερούνται αυτής της δυνατότητας. Εν κατακλείδι εντοπίζοντας την ειδοποιό διαφορά του ανθρώπου που τον ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα έμβια όντα, όπως είπαμε και παραπάνω καλούμαστε επίσης να αποφύγουμε τον ειδητισμό, τον τρόπο δηλαδή σκέψης που ανάγει τον άνθρωπο σε ένα επίπεδο ανώτερο των υπολοίπων ειδών, υποβαθμίζοντας παράλληλα την αξία και την πολυτιμότητα των υπολοίπων οργανισμών. Ο φιλόσοφος Κ. Μάρξ, αναφέρει πως: «ο άνθρωπος πρέπει να επιβληθεί στη φύση», αυτό όμως όχι με σκοπό την επικράτηση του και την κυριαρχία του, αλλά καθώς ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αποδίδει αξίες ακολουθώντας λογικές διεργασίες είναι υπόχρεος να λειτουργήσει ως προς τη διατήρηση του περιβάλλοντος, των οργανισμών δηλαδή που τον περιβάλλουν καθώς η σχέση του ανθρώπου με τους υπολοίπους οργανισμούς είναι μια σχέση αλληλεξάρτησης. Δ. Παπαδής. Η Ανθρωπολογία των προσωκρατικών Αθήνα 1996 (σ.σ. 36-37) Ο νους υπερέχει των άλλων ανθρωπίνων στοιχείων.

3 Tim Hayward, Anthropocentrism, Encyclopedia of Applied Ethics , εκδ. Ruth Chadwick, San Diego 1998, τ1 σ. 173 4 Θ.Ν. Πελεγρίνη , Η Ανθρώπινη ύπαρξη , Αθήνα 1985 κεφ. 2 1

2

ΣΚΕΨΙΣ

ΕΙΝΑΙ ΤΡΕΛΟΙ ΑΥΤΟΙ ΟΙ ΣΟΦΟΙ ! Της Φωτεινής Κούτρα ΚΦΙ-ΦΙΛ 4ο

Οι Ροζέ-Πολ Ντρουά και Ζαν-Φιλίπ Ντε Τονάκ χωρίς να διεκδικούν, όπως οι ίδιοι παραδέχονται, την ιστορική αντικειμενικότητα προσπαθούν με τη βοήθεια της φαντασίας να ανασκευάσουν ανέκδοτα που διασώθηκαν για τους μεγάλους φιλοσόφους της αρχαιότητας. Ανέκδοτα, μικρές ιστορίες, που αναφέρονται σε συνήθειες και γεγονότα της ζωής των φιλοσόφων στη προσπάθεια τους για αναζήτηση και κατάκτηση της σοφίας. Αποδεικνύοντας μας ότι η φιλοσοφία δεν είναι μόνο θεωρία, αλλά τρόπος ζωής. Όλα αυτά βρίσκονται στο βιβλίο τους «Είναι τρελλοί αυτοί οι σοφοί» από τις εκδόσεις «Ψυχογιός».

Να απαλλαγεί από το νερό! Ηράκλειτος, γύρω στο 480π.Χ Ο Ηράκλειτος φεύγει. Κατευθύνεται προς τα βουνά. Δεν θέλει πια να δει κανένα. Εκεί, τρέφεται με φυτά και χόρτα που μαζεύει από δώ κι από κει στους περιπάτους του. «Κανείς δεν μπορεί να μπει ανάμεσα σε αυτά τα φυτά και σ’εμένα. Για να τα κόψω δεν χρειάζεται να κάνω καμία συναλλαγή με τους ανθρώπους». Λέει «τους ανθρώπους» με μία έκφραση αηδίας, που μπορούμε να αποδώσουμε ή στο μίσος που τρέφει για τους ανθρώπους ή στην πικράδα του φυτού που μόλις κατάπιε! Με αυτή τη διατροφή κλονίζεται η υγεία του. Τα χέρια του τα πόδια του πρήστηκαν κατά τη διάρκεια της νύχτας. Οι ιστοί του είναι γεμάτοι νερό. Ο Ηράκλειτος υποφέρει από υδρωπικία. Πρέπει να βρει ένα φάρμακο προτού η ίδια η ψυχή, μέσα σε αυτή τη γενικευμένη υγρασία, χάσει τη ξηρότητα που τη χαρακτηρίζει. Έτσι ο σοφός κατεβαίνει από το βουνό και ζητάει βοήθεια από τους γιατρούς. Εάν η ψυχή αναδύεται από μια πρώτη φωτιά, από μια αέναη φωτιά, εάν είναι καθήκον του ανθρώπου, ανάλογα με το πως ο ίδιος αντιλαμβάνεται τα εγκόσμια, να συντηρήσει αυτή τη φωτιά, η παρουσία του νερού στο σώμα είναι κακή. «Μπορείτε να μετατρέψετε τη βροχή σε ξηρασία;» ρωτάει τους θεραπευτές. Εκείνοι τον κοιτάζουν ανήσυχοι. «Μπορείτε, ναι ή όχι να αποβάλετε το νερό;» Οι γιατροί συστήνουν ανάπαυση. Με αργές κινήσεις επειδή το σώμα του είναι πάρα πολύ βαρύ, ο Ηράκλειτος φεύγει πάλι από τη πόλη. Με τη βοήθεια των υπηρετών του, περπατά, ιδρώνει, εξαντλείται μέσα στη ζέστη της ημέρας. Τέλος, σταματά κοντά σ’ένα στάβλο. Τότε ο δάσκαλος δίνει εντολή να αλείψουν το σώμα του με κοπριά, μόλις ξαπλώσει στον ήλιο! Κανένας ποτέ δεν είχε παρόμοια διαταγή. Αποκαμωμένος από το περπάτημα, τη ζέστη, την αρρώστια, ο Ηράκλειτος ξαπλώνει. Αφήνει τη φωτιά του ουρανού να καταβροχθήσει το σώμα του, για να αποβάλει το νερό και να δώσει στη ψυχή του ό,τι χρειάζεται για να ακτινοβολήσει. Να την αποστραγγίσει. «Κάνετε τώρα ό,τι σας είπα», διατάζει. Έτσι, όλοι δραστηριοποιούνται. Άλλοι ακουμπούν τη κοπριά κοντά στο φιλόσοφο, άλλοι αλείφουν το σώμα του με μεγάλη φροντίδα. Εκείνος, όταν δεν φαίνονται παρά τα μάτια του λέει: «Αρκεί». Μέσα σ’αυτό το καμίνι, περιμένει τη φωτιά να τον πάρει. Γιατί η φωτιά πρέπει πάντα να θριαμβεύε. Μπροστα στην άβυσσο ο φιλόσοφος επιμένει ακόμα, σίγουρος για το δόγμα του. Βραδιάζει. Οι υπηρέτες επιστρέφουν για να κοιμηθούν. Για ένα μεγάλο μέρος της νύχτας, το κέλυφος απόκοπριά του ανεβάζει ακόμα τη θερμοκρασία. Το πρωί ο φιλόσοφος είναι νεκρός.

26

Πεθαίνοντας από τα γέλια! Χρύσιππος γύρω στο 205π.Χ. Στη δύση μιας μακράς ζωής, κατά την οποία έγραψε αρκετά και περπάτησε πολύ κάτω από τη Στοά, στα βόρεια της αγοράς ο Χρύσιππος κάθεται σένα πάγκο. Δίπλα του ακούμπησε μερικά σύκα για το δείπνο του. Τα έργα του πνεύματος δεν απομάκρυναν το στωικό από τα ταπεινά πράγματα. Η ιδέα να δαγκώσει αυτή τη γεμάτη ζάχαρη σάρκα τού φέρνει ένα χαμόγελο στα χείλη. Ο δροσερός αέρας λυγίζει τα χόρτα ανάμεσα στις πέτρες. Τα τζιτζίκια της Πνύκας βγάζουν παράξενους ήχους. Η πολιτεία κινείται απαλά μέσα στο φως ενός σούρουπου, όπου ο κόσμος βρίσκεται για άλλη μια φορά σε αρμονία με τον εαυτό του, κυρίαρχος. Ο άνθρωπος είναι εναρμονισμένος με αυτή την κυριαρχία. Αρκεί να απλώσει το χέρι, να ανοίξει το στόμα, να συναινέσει σ’αυτό που σύντομα θα κυλήσει μέσα στο λαιμό. Να αποδεχτεί αυτό που είναι: η συκιά, το σύκο, η όρεξη που τον έκανε να το κόψει, αυτός ο πάγκος όπου κάθεται κανείς για να φάει. Και σαν να μην ήταν ήδη αρκετά μεγάλο το φαγοπότι, η υπηρέτρια εμφανίζεται φέρνοντας του ένα κύπελλο κρασί. Αυτή η υπηρέτρια έχει την ηλικία του Χρύσιππου, μοιράζεται τη ζωή του, αυτή τη στιγμή, ακόμα και αυτό το πάγκο. Όχι οπωσδήποτε τους στοχασμούς του. Ο φιλόσοφος σκέφτεται ότι η μοίρα αυτό το βράδυ είναι επιεικής. Ίσως αύριο θα είναι πιο σκληρή, λιγότερο ευνοϊκή. Σε τι θα ωφελούσε να διαμαρτυρηθεί; Η μόνη ασφαλής οδός είναι να συναινέσουμε σε αυτό που δεν μπορούμε να κάνουμε εναντίον του. Η γριά υπηρέτρια δεν στρέφει το κεφάλι. Ξέρει απέξω εκείνες τις στιγμές όπου ο κύριος της μοιάζει ξαφνικά να είναι αλλού. Ο Χρύσιππος δεν είδε ότι ένας γάιδαρος πλησίασε το πάγκο. Δεν τον ένιωσε να επιτίθεται στα σύκα, στο ένα μετά το άλλο. Αναπηδά μόνο όταν το ζώο ψάχνει τα φρούτα που βρίσκονται στις πτυχές του μανδύα του. Μόλις ανακαλύπτει τη μουσούδα του ζώου και καταλαβαίνει ότι πρέπει να αποχαιρετήσει το γεύμα του, ότι ακόμα και η παρουσία του πάνω σ’αυτό το πάγκο χάνει κάθε σημασία ο Χρύσιππος γελάει. «Δες αυτό το ζώο!» λέει στη γριά και γελάει δυνατά. Το γέλιο του ξαφνιάζει το γάιδαρο, ο οποίος απομακρύνει το κεφάλι του. «Δώσε του και ανέρωτο κρασί, για να μην του καθίσουν τα σύκα στο στομάχι!» λέει ο Χρύσιππος που σχεδόν ουρλιάζει από τα γέλια. Αναγαλλιάζει στην ιδέα ότι αφέθηκε, ότι δεν έκοψε με το θυμό του το δρόμο του γαιδάρου. Ιδού η ελευθερία του σοφού. Εξάλλου μήπως ο γάιδαρος έδρασε εναντίον του; Καθόλου. Εναντίον των σύκων; Ούτε. Να τον κατηγορήσει για την πορεία της φύσης; Αυτή τη φορά ο φιλόσοφος πνίγεται στα γέλια. Μέχρι η γερόντισσα να αντιδράσει, ο φιλόσοφος έπεσε με το κεφάλι στο πάγκο. Νεκρός. Ξαπλωμένος σ’ένα πεπρωμένο λάτρη των σύκων.

Σκλάβος αλλά ελεύθερος! Επίκτητος, κατά το 69μ.Χ. Είχε φτάσει στη Ρώμη με τα πόδια δεμένα από τη μοίρα του δούλου. Η κακή του τύχη τον είχε οδηγήσει στον Επαφρόδιτο, ένα απελευθερωμένο δούλο προικισμένο με ψυχή αγροίκου που βρισκόταν στην υπηρεσία του Νέρωνα. Όμως ποτέ δεν είχε εγκαταλείψει την ιδέα ότι ήταν ο μόνος κυρίαρχος πάνω στον εαυτό του. Το σώμα του μπορούσε να πουληθεί ή να κακοποιηθεί, αλλά η ψυχή του οποίου θα ήταν μόνο αυτός. Ο Επίκτητος είχε τόσο υπομένει όλες τις προσβολές και όλες τις ταπεινώσεις. Τίποτα δεν καταπράυνε τη μανία αυτού του ρωμαίου, για τον οποίο ο Έλληνας δούλος ήταν ένα παιχνίδι, η προσωπική του διασκέδαση. Τον υπέβαλλε στα καπρίτσια του, ξεσπούσε πάνω του το θυμό του, δεν φοβόταν μήπως τον εξουθενώνει. Όμως ο Επίκτητος διδάχθηκε μια φιλοσοφία, η οποία πρέσβευε ότι καθιστούσε τον άνθρωπο αδιάφορο και ελεύθερο απέναντι σε ό,τι δεν εξαρτιόταν από τον ίδιο, αφού αυτός δεν μπορούσε να έχει επιρροή στα εξωτερικά στοιχεία. Μόνο η ενδότερη στάση του βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο του. Ο Επίκτητος, σ’όλη του τη ζωή, επρόκειτο να στοχαστεί πάνω στο τρόπο με τον οποίο κάθε άνθρωπος, εφόσον γίνεται δούλος των περιστάσεων όπου τον έριξε η ζωή, δεν πρέπει να βασίζεται παρά μόνο στη στην εσωτερική του ελευθερία και στη βούληση του. [...] Μια μέρα ο Επαφρόδιτος έμαθε το περιεχόμενο της φιλοσοφίας του. «Δεν θα έπρεπε να υποφέρουμε από το κακό όπου μας επιβάλλουν; Για έλα μικρέ και αναίσθητε φιλόσοφε, θα δούμε αν έμαθες καλά το μάθημα σου. Κάθισε και άπλωσε το πόδι σου.» λέει ο Επαφρόδιτος. Αμέσως αρπάζει με τα δυο χέρια το πόδι του Επικτήτου και αρχίζει να το στρίβει με ανήκουστη βιαιότητα. Βέβαιος για το αποτέλεσμα, τον ρωτάει: «Ακόμη δεν νιώθεις τίποτα;» «Και βέβαια, αφέντη μου, νιώθω ότι θα μου σπάσεις το πόδι.» Ο Επαφρόδιτος επιμένει, και τελικά σπάει το πόδι του Επικτήτου, ο οποίος εξακολουθεί να μη διαμαρτύρεται. Όταν ο Επαφρόδιτος σηκώνεται δυσαρεστημένος ο Επίκτητος του λέει: «Στο είχα πει πάντως ότι θα έσπαγε!» Από αυτή τη δοκιμασία ο Επίκτητος βγήκε κουτσαίνοντας οριστικά και έχοντας συγχρόνως μία παντοτινή αίσθηση ελευθερίας.

Φιλία τι δύσκολο πράγμα!

Ο Αχιλλέας περιποιείται τον Πάτροκλο Ερυθρόμορφος Αττικός κύλικας ca. 500 π.Χ.

του Χρίστου Παπαελισσαίου Μεταπτυχιακός φοιτητής ΕΠΑ Πρώην Πρόεδρος του Ομίλου Φιλοσοφίας

ΣΚΕΨΙΣ

28

Η ζωή καθημερινά επιφυλάσσει στον καθένα μας αναπόφευκτες εκπλήξεις που επηρεάζουν εν γνώσει ή αγνοία μας τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα ή τον τρόπο που οι άλλοι μας προσεγγίζουν και μας συναναστρέφονται. Η δεύτερη παρενέργεια ίσως φέρει σε δύσκολη θέση το σύνολο των ατόμων που εμπλέκονται, αλλά ενδέχεται να πληγώσει διπλά το άτομο που βλέπει τα πάντα γύρω του να ρέουν με αιτία την αναπάντεχη πραγματικότητα που έλαβε δικτατορικά θέση στη δική του καθημερινότητα. Αναφέρομαι στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, στη δυσμένεια των καταστάσεων στις οποίες ένα οικείο πρόσωπο έχει περιέλθει, στην απώλεια μέσω των κακουχιών της ίδιας της ταυτότητας του ατόμου που προσπαθεί απεγνωσμένα να την ανακτήσει. Η μοίρα παίζει άσχημα παιχνίδια στις ζωές όλων μας. Σήμερα η πλανόδια κακουχία χτύπησε αλλού την πόρτα, αύριο στου διπλανού και μέχρι να το καταλάβεις μπαίνει σα μεταδιδόμενο νόσημα στα δικά σου τα χωράφια που τόσο επιμελώς έσπειρες για να μαζέψεις κατόπιν τους πολυπόθητους καρπούς της ευτυχίας. Μόνο που ενώ ανέμενες το καλοκαίρι για να δρέψεις τους καρπούς των κόπων σου, περιέρχεσαι αίφνης σε μια κατάσταση πρότερης χειμερίας και τα πάντα εξανεμίζονται. Μέσα σ’ αυτές όμως τις θλίψεις που σε πλακώνουν σου δίνεται η ευκαιρία να διακρίνεις την πραγματική φιλία από την παρέα της χρησιμότητας, την αυθεντική συνπαράσταση από την υποκριτική στάση, την αμέριστη συνεισφορά από την σχεδιασμένη προσφορά χείρας βοηθείας. Τελικά ουδέν κακόν αμιγές καλού, αφού μέσα στα σκοτάδια που νιώθεις να σε τυλίγουν μπορείς με τα μάτια της ψυχής να εντοπίσεις εκείνα τα άτομα που βρίσκονται ηθελημένα εκεί για σένα και μόνο. Το αντίδοτο των κακουχιών δεν είναι ένα δυσεύρετο φίλτρο που μόνο λίγοι μπορούν να εξασφαλίσουν, όλοι όμως απ’ την άλλη μπορούν να διαπιστώσουν πως δεν αποτελεί ένα αγαθό που διατίθεται σε αφθονία. Βρίσκεται σε συγκεκριμένες ποσότητες γύρω μας, ή μάλλον σε συγκροτημένες προσωπικότητες που ξέρουν πως θέλουν πραγματικά να βοηθήσουν. Βρίσκεται σε κάποιους που ήταν πάντα εκεί για να σε στηρίζουν ή σκοπίμως βρέθηκαν στο διάβα σου για να εντοπίσεις σ’ αυτούς τη δυνατότητα της επούλωσης των πληγών σου. Οι φύλακες άγγελοι που ως διά μαγείας εμφανίστηκαν για να σηκώσουν το δικό σου φορτίο, να μοιραστούν τις λύπες σου και να διπλασιάσουν σε μεταγενέστερο στάδιο την αξία στις ενδεχόμενες χαρές κι επιτυχίες σου! Ναι αυτοί είναι! Έστω κι αν τους είχες πλάι σου καιρό κι αδυνατείς να πιστέψεις πως σ’ αυτούς βρίσκεται και το «δυσεύρετο φίλτρο» της ίασης των πληγών σου. Έστω κι αν τώρα συναντηθήκατε και αρνείσαι να δεχτείς ότι μπορούν αποτελεσματικά και πάνω απ’ όλα αυθεντικά ν’ αφουγκραστούν τον δικό σου καημό και να αμβλύνουν τις θλίψεις σου. Αυτοί είναι, και βρίσκονται πλάι σου, στη ζωή σου, στο δρόμο σου, και περιμένουν να τους φωνάξεις να περπατήσουν στον ίδιο βηματισμό με σένα και να σου δείξουν πως όταν ο δρόμος της δυστυχίας φαντάζει μακρύς, έστω κι ένας συνοδοιπόρος στο ταξίδι αυτό είναι ικανός να σου δείξει τον ήλιο που κρύβεται πίσω απ’ τα σύννεφα, το νησί που προβάλλει πέρα απ’ τα κύματα, τη ζωή που σαν άσπρος καμβάς περιμένει και θα βρίσκεται εκεί για ν’ απλώσεις στο διάβα σου χρώματα!

Πνίγομαι… της Μα ρίν ας Φρ 05/ αγκεσ 06/ κίδ 200 ου 8

Πνίγομαι… στο πέλαγος της άγνοιας, των φοβιών και ανασφαλειών μου. Αδύναμη να προβλέψω το αύριο, να μετρήσω τα θέλω μου, να ισορροπήσω τις επιθυμίες μου. Φιλόδοξη μεν, με μεγαλεπήβολα σχέδια, ανασφαλής δε, ευμετάβολου χαρακτήρα. Νέα, φιλόδοξη, με προσδοκίες υψηλές, έχοντας πίστη στην πραγμάτωση τους, όμως με φτερά Ικάρου, σαν Φαέθοντας κινούμαι ανεξέλεγκτα πότε υπερβολικά ψηλά – στον πήχη που εγώ η ίδια έθεσα – πότε τόσο χαμηλά που αυτοκαταστρέφομαι και καταστρέφω, απογοητεύομαι και απογοητεύω. Πότε σίγουρη με τον εαυτό μου κολυμπώ στα «βαθιά» κι άλλοτε βουλιάζω στον βυθό που προηγουμένως με αυτοπεποίθηση κολυμπούσα, έτσι κυλάει, ρέει η ζωή με σκαμπανεβάσματα με ισχυρό το αίσθημα της αυτοσυντήρησης. Το αίσθημα της επιβίωσης είναι αναμφισβήτητα ισχυρό. Ωστόσο βιολογική επιβίωση και εσωτερική πλήρωση συμπορεύονται. Η συνοδοιπορία αυτή, μία μορφή συναίσθησης, χαρακτηρίζουν τη ζωή του ανθρώπου. Γι’ αυτό άλλωστε καρδιοχτυπά ο άνθρωπος από ψηλή πίεση, αυξάνονται και οι σφυγμοί όταν φοβάται, όταν ερωτεύεται, επειδή κινδυνεύει. Η αναπνοή μου χάνεται από έλλειψη οξυγόνου, από εξωγενείς παράγοντες ή αναπνευστικά προβλήματα και παράλληλα ασφυκτιώ, η ανάσα μου κόβεται, όταν έρχομαι αντιμέτωπη με τις συνέπειες των επιλογών μου, όταν αντικρίζω το μονοπάτι που η ίδια χάραξα. Μόνη πια, χωρίς στηρίγματα και καθώς συνειδητοποιείς ότι πρέπει να ωριμάσεις, να αναλάβεις τα ινία της ζωής σου αντιμετωπίζεις μία πρωτόγνωρη κατάσταση, βιώνεις για πρώτη φορά μία μοναξιά με δίσημη φύση, θελκτική και επικίνδυνη, που ενέχει μία απερίγραπτη γοητεία και μία θανατερή ανάσα. Στην επιτυχία και στην αποτυχία ξέρεις πια ότι εσύ ευθύνεσαι και εσύ διαθέτεις τα εφόδια για την εκάστοτε σου πράξη. Νομίζω η ωριμότητα δεν είναι απαραίτητα φυγή από την άγνοια, απαλλαγή από την ανασφάλεια και δυνατότητα συγκράτησης των επιθυμιών του ανθρώπου. Είναι μάλλον η συνειδητοποίηση ότι για τις επιλογές μας δεν φταίνε οι άλλοι αλλά εμείς. Δεν απενοχοποιώ τον εαυτό μου πια έχοντας ως δικαιολογία την ανωριμότητα μου. Η ωριμότητα έχει ως απόρροια της την ανάληψη των ευθυνών μου, μία κίνηση που ενδυναμώνει σταδιακά τον άνθρωπο που τολμά να παραδέχεται τις αστοχίες, τις αδυναμίες και τα λάθη του. Η μοναχική αυτή παραδοχή είναι και το σωσίβιο του ανθρώπου, η σωτηρία του από τον καθημερινό, μαρτυρικό πνιγμό που βίωνε προηγουμένως. Δεν σταματώ να φοβάμαι, να επιθυμώ, να ονειρεύομαι και να θέτω υψηλούς στόχους. Σταματώ όμως να μεμψιμοιρώ για τις αποτυχίες μου, να επιρρίπτω σε τρίτους την ευθύνη των λανθασμένων μου πράξεων, κι έτσι ωριμάζω και το ναυάγιο μου γίνεται συνάμα σωτηρία, έναυσμα για μία καινούρια περιπέτεια, ένα πρωτόγνωρο ταξίδι αυτοπραγμάτωσης.

29

Σεμινάριο

στην Αρχαία Ολυμπία

Της Μαρίνας Φραγκεσκίδου

Ταξιδέψαμε στην Αρχαία Ολυμπία. Στις 8 – 12 του Αυγούστου τέσσερα μέλη του Ομίλου Φιλοσοφίας μαζί με τη νικήτρια του διαγωνισμού συγγραφής του φιλοσοφικού άρθρου, Μελίνα Πέτρου, συμμετείχαν στο συνέδριο του Ολυμπιακού Κέντρου Φιλοσοφίας και Παιδείας. Η θεματική των σεμιναρίων ήταν η Οικολογία και η Ηθική την εποχή της παγκοσμιοποίησης, προβληματισμοί για την πολιτική και το περιβάλλον διατυπώθηκαν και συζητήθηκαν κοντά στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Ολυμπίας.

30

Όμιλος Φιλοσοφίας Όσοι ενδιαφέρονται ν΄ αρθρογραφήσουν στο επόμενο τεύχος του περιοδικού μας, παρακαλούνται όπως επικοινωνήσουν στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις

fwteinik_29@hotmail.com stavrie_michael@hotmail.com athosg1@hotmail.com