Bijenorchis op de voorpagina

Stef van Walsum

De derde in de serie ‘orchideeën in de Krimpenerwaard’ is de bijenorchis (Ophrys apifera). Vergeleken met de brede orchis (Dactylorhiza majalis) en welriekende nachtorchis (Platanthera bifolia), die in de eerdere edities van de Waardvogel dit jaar aan bod kwamen, is de bijenorchis een onopvallende slanke plant. Dat zou je aan de foto op de voorpagina te zien, niet direct verwachten, want de bloeiwijze is prachtig. Dat onopvallende zit in de afmetingen van het plantje, de bijenorchis is vrij klein en slank waardoor hij tussen de hoge grassen en kruiden nauwelijks opvalt. Goed zoeken dus! D.

Mimicry Een bijenorchis-plant bestaat ongeveer uit 3 tot 8 bloemen. De bloemen bootsen een bij na, dit noemen we mimicry. De meeste orchideeën uit dit geslacht (Ophrys) doen dat, met elk een andere bestuiver: hommelorchis, vliegenorchis, wantsenorchis, spinnenorchis etc. etc. Ze hebben allen een typisch uiterlijk dat aan het genoemde insect doet denken. De bijenorchis heeft overigens geen bijen meer nodig die voor de bestuiving zorgen. Hij bestuift zichzelf.

Pionier onder de orchideeën Bijenorchis is de pionier onder de orchideeën. Hij wordt pionier genoemd omdat de bijenorchis na dijkversterkingen, na bermherstel, op opgespoten of op afgegraven terreinen opduikt. In die zin is deze orchidee een vreemde eend in de bijt. In de vorige editie van de Waardvogel hebben we geleerd dat orchideeën een sterke connectie hebben met bodemschimmels (Mycorrhiza). Deze schimmels zijn gebonden aan stabiele, vaak kalkrijke en min of meer matig voedselrijke omstandigheden. Om die reden zie je orchideeën in de Krimpenerwaard vaak pas na (tientallen) jaren hooilandbeheer in een grasland opduiken. Bijzonder dus, dat een bijenorchis juist lijkt te profiteren van enige verstoring in de bodem.

Trend Het gaat goed met de bijenorchis in Nederland. Vroeger (voor 1990) kwam de bijenorchis in Nederland vrijwel alleen maar voor in kalkgraslanden in Zuid-Limburg en op een enkele plek in Zeeland. De jaren daarna heeft de orchidee zich in Zeeland steeds verder uitgebreid en ook de randstad bereikt. Vanaf 2010 is het pas echt hard gegaan. Inmiddels is de bijenorchis in het hele westen van ons land te vinden en neemt steeds verder toe. De toename van de bijenorchis heeft vooral te maken met de klimaatverandering. De steeds warmer wordende zomers, maar vooral de zachtere winters zijn voor deze warmteminnende planten gunstig. De blauwgroene bladeren van de plant staan in de winter als rozet boven de grond en deze kunnen slecht tegen strenge vorst. Gelukkig voor de bijenorchis hebben ze daar de laatste paar winters weinig last van gehad.

Verspreiding in de Krimpenerwaard Wie bijenorchissen wil zien hoeft niet ver. Ze staan namelijk ook gewoon in de Krimpenerwaard. Het eerste exemplaar werd gevonden in 2011 in de buurt van Ammerstol. Een lange tijd bleef het hierbij tot ondergetekende midden in de winter gericht ging zoeken naar rozetten van de bijenorchis. Juist in deze periode zijn rozetten goed te vinden, wanneer de rest van de vegetatie na het afmaaien laag is. Inmiddels kennen we acht groeiplaatsen in de Krimpenerwaard en wordt het totale aantal bijenorchissen geschat op ongeveer honderd planten. Zeven van de acht groeiplaatsen bevinden zich op de Lekdijk tussen Krimpen aan de IJssel en Schoonhoven, tot dusver veruit de beste plek om op zoek te gaan naar bijenorchissen! Dit jaar werd tijdens een plantenexcursie van FLORON, in de buurt van het Loetbos, een nieuwe populatie bijenorchissen gevonden. De verwachting is dat er nog vele gaan volgen! D.

De huidige verspreiding van de bijenorchis in Nederland. De rode stippen zijn groeiplaatsen waar de bijenorchis sinds 1990 is gezien. De blauwe vierkantjes tonen groeiplaatsen van voor 1990. Bron: https://www.verspreidingsatlas.nl/ Pag. 7 linksboven: groenblijvende bladrozet van de bijenorchis in de winter, foto: Stef van Walsum Staafdiagram: de trend van de bijenorchis in Nederland, gebaseerd op de kilometerhokken waarin de soort in de loop der jaren is gevonden. Grote foto: typische standplaats van de bijenorchis tussen de grote ratelaar. De geringe afmeting van de bloem is goed in te schatten; foto: Krijn Makkink

Overal in Nederland kun je nu orchideeën zien bloeien. Ze zijn te bewonderen in natuurgebieden en in goed beheerde bermen en langs sloten. De bloeitijd van orchideeën is een feest voor natuurliefhebbers. Waarnemingen van orchideeën worden vervaagd. Dit is om te voorkomen dat mensen ze gaan uitgraven of plukken. Argeloze wildplukkers en heuse orchideeënstropers kunnen de bloemen niet met rust laten. Veel planten worden geplukt of uitgegraven. Bescherm de orchidee en laat haar staan. Het heeft ook helemaal geen zin om haar uit te graven om in eigen tuin te zetten, want orchideeën stellen hoge eisen aan de bodem. Tuinen voldoen hier niet aan, waardoor een orchidee snel af zal sterven.

De meeste orchideeën zijn zeldzaam tot zeer zeldzaam, en sommige vrij algemeen. Ze zijn echter allemaal kwetsbaar. De meeste orchideeënsoorten laten een (sterke) achtergang zien of zijn zelfs al bijna uitgestorven in ons land. De kwetsbaarheid van orchideeën kan verklaard worden door de hoge eisen die zij stellen aan hun groeiplaats. Ook hebben ze een langzame groeicyclus: de ontwikkeling van zaadje tot de eerste bloei kan jaren duren. Landinrichting, bemesting, ontwatering en verkeerd beheer (bijvoorbeeld maaien voor de bloeitijd) zijn belangrijke oorzaken van de achteruitgang van de orchideeën in Nederland. Een andere veelvoorkomende bedreiging is het uitsteken of het plukken van orchideeën. De fraaie verschijning van orchideeën is welbekend, maar de planten betalen daarvoor een hoge prijs. In heel Nederland zijn genoeg voorbeelden te vinden van verdwenen orchideeën; uitgegraven met een tuinschepje, of afgesneden met een keukenmesje of snoeischaar. Worden mensen op heterdaad betrapt door een boswachter, dan volgt een stevig gesprek en doorgaans een flinke boete. Bron: www.naturetoday.com