Vi,deifattige.Åtteforteljingarombarnefattigdom. 2021
MariaLavik
MariaLavik
Odelsskam
Ågjeslepppåeingardetter
femtengenerasjonar
Samlaget
Oslo2024
©DetNorskeSamlaget2024 www.samlaget.no
Omslag:EgilHaraldsen&EllenLindeberg| exildesign
Førtrykk:Type-itAS,Trondheim Skrift:10,7/13,2pkt.SabonLTPro Papir:70gHolmenBookCream2.0 Trykkeri:ScandBookAB,Falun PrintedinSweden
ISBN978-82-340-1364-5
ForfattarenharfåtttilskotfråFrittOrdogDetfaglitterærefond.
Dennebokaertryktpåmiljøvenlegpapir.
Materialetidenneutgjevingaervernaetteråndsverklova.Deter derforikkjetillateåkopiera,avfotograferaellerpåandremåtar gjeattelleroverføraheileellerdelaravinnhaldetiutgjevinga utanatdeterheimlailovellerfølgeravavtalemedKopinor.
Deterforbodeåbrukaheileellerdelaravutgjevingasom inndataellertreningskorpusigenerativemodellarsomkan skapatekst,bilete,film,lydellerandretyparinnhaldoguttrykk, utansærskildavtalemedrettshavarane.
Brukavmaterialefråutgjevingaistridmedlovelleravtalekan føratilinndraging,erstatningsansvarogstraffiformavbøter ellerfengsel.
Innhald
1Kløyvaren7
2Minodel10
3Eireiseheim12
4HektapåLavik18
5Svieithove21
6Geografiogendring26
7Mintipptippoldefartokeinforlaget33
8Sauesanking,walkietalkieoglimerickar45
9Tilodelogeige50
10Eitpatriarkalskættesamfunn58
11Eggårifloren70
12Allevarsmåideidagar78
13Draumenomeinfribonde85
14Einsemdertjukk,svarttjære90
15Detsomdrogmegvekk97
16Deterkjenslene,dintulling101
17Byblikketpåbygda111
18Motmakt119
19Tidforåhausta129
20Venta,forventa138
21Tidforågjeslepp144
Epilog151
Litteraturliste153
Notar157
Kløyvaren
Luftaertettavfukt.Egharpåmegeinaltforstorkjeledressogstårpåplassenutanforfjøsen.Taketheld uteeitdryssavregn.Egkløyvervedogtenkerpåbestefarmin.
Bestenkomhitsåoftehankunne.Herstodhanog kløyvdevedsomhanlaisekkar.Holeteogflisetesekkartilvedenmeskullebrukapågarden.Flunkande nyesekkartilvedensomhanskulleselja.
Egplukkaroppeinsolidkubbeoglegghanpåkløyvaren.Medeinehandapressaregnedeinspake.Ei metallplateblirsettirørsle,hodyttarkubbenbortover.Andrehandamiheldpåkubben,styrersåhan harriktigvinkel.Kubbenblirdyttamoteitkvastblad. Egheldsålengeegtør.Såhøyreregeithøgtknekk,og tovedstykkesprettuttilsidene.
Kanskjesyntestbestendetvargodtåkomaseglitt vekkfråfolk.Haeitkonkretgjeremål.Hanpleidde alltidforteljaosskormangevedsekkarhanhaddefylt. Ein90årgamalmannogeksbondegårikkjetureller trenermedlettemanualarforåhaldahelsavedlike. Hankløyverved.
Kløyvarenstårutanforfjøsen.Fjøsenerstill.Eingong vardetdyrder.Prustande,varmepelskroppar.Idag erbåsanedersauenestod,fylteoppavvedsekkar.Tolmodigharbestenstablaeinettereinsekkpåplassder inne.
Fråplassenutanforfjøsenkanegkikkaopppå husetsomerminbarndomsheim.Husettilforeldra mineersvartmålaogliggpåeilitahøgdeoppombilvegen.Nedomvegenerdetkvitehusettilbesteforeldra mine.Bestoogbesten.
Dåegvarlita,elskaegåspringadeifåmetranened tildetkvitehuset.Åkomainndøradervarsomein kortreistferie.BestenlétmegsjåJamesBond-filmar sjølvomegikkjevargamalnok.Hanlærtemegåspela bridgeogamerikanarogategmåttepassamegfor gravemaskinahansnårmejobbasaman.Egvarmed hanogflyttaferisteroghentatreiskogen,somskulle blitilvedipeisen.
Såvartegvaksen.Dåpleiddebestenbypåkonjakk ogspørjakvaegsyntestomsisteutviklingaiSenterpartiet.
Noerbestenpåaldersheim.Pådørahanshengein lappmednamnogbildeaveintraktor.Avogtilfår hanlovtilåreisaheimpådagsbesøktilgardensom eingongvarhans.
Eingonglabesteneilita,elektriskmotorsagoppå brettetpårullatorenoggjekkmålrettamotplassen utanforfjøsen.Derstodhanmedmotorsagaieine handa,støttaoppavkrykkaidenandre.Hansaga oppkubbarsomhankløyvdeoglaisekkar.Etterpå fortaldehankormangesekkarhanhaddefylt.
Mendetskjerstadigsjeldnareatbestenkjemheim
påbesøk.Detminkarpåvedsekkaneifjøsen.Såeg stårnoherogprøveråfyllalittoppitomrommet.Eg kjennerdetergodtåveraher.Sjåsekkanesomfyllest. Egberdeiinnifjøsen,einetterein.
DetereinvåtsommardagpåVestlandet.Omnokre timarskalbestendøy.
Minodel
Kyrkjaerheiltfull,ogegknekknestensamannåreg skalberakistatilbesten.Detharregnaheiledagen, mendetletnarnårgravfølgetgårutdentrongekyrkjedøra.
Medanprestensnakkar,seregopppådeiblågrå fjellasomharvorehimmelsynettilbesten.Nesten heilelivetlevdehanher,iEksingedalen.Egsernedpå holetibakken.Snartskaldeigraverainnnamnettil bestenpåeinstein.Snartskalsteinensettastoppved sidaavgravatilfarogmorhans.
Egstårlittformegsjølvistillaetterpå.Dåkjemrektorenfråbarneskulenborttilmeg.Detvarhosom lærtemegåskrivaoglesaogfundera.Hogjevmeg einklemogseierdeiordaegframleisgøymerihjartet mitt.
Detereitårsidanegskreiveitstykkeiavisaom detegkallarodelsskam.Tekstenhandlaomkorleis deteråveraarvtakartileitkarrigsauebrukpåVestlandet.Ifemtengenerasjonarførmegharforfedrane minelempasteinogslitemedjordaslikatdeisom kometter,skullefåeitbetreliv.Skaldetsåtasluttmed meg?Foregburibyenogharbygdmegeitgodtliv
der.Eghartekemangevalsomhardregemegvekkfrå deregkjemfrå.
Etteratavisstykketstodpåtrykk,varinnboksen minfull.Kjendeogukjendeskreivtilmegomkva ordetodelsskamvekkeridei.Historieromfolksom ikkjetokover,ogangra.Elleromdeisomtokover,og angra.
Gamlerektorenminserpåmegutanforkyrkjaogseier deiordaegaldrigløymer.
«Åskrivaerdinodel.Deterarvendin.»
Eireiseheim
EgheiterMariaLavik,egersnartførtiårogburi Oslo.
MenegkjemifråLavikiEksingedalen.
Formeirenn10000årsidantrekteisensegtilbake, ogEksingedalentreddefram.DalenliggiNord-Hordaland,nærskibygdaVoss,industristadenDaleog denmajestetiskeStølsheimen.Eksingedalenerkarrig ogvill,medbrattefjellsiderogsvimlandestup.Elva Eksokveilarsegnedoverdalføret.Nårdetregnar–somdetveldigoftegjer–fårEksonæringfråtallause fossar.
Dalføretstrekkersegnestenfemmilfråfjelletnedtil fjorden.Følgerdubilvegengjennomdalen,vildupasserasekstensmågrender.ItilleggharEksingedalento sidedalar,derdetbureihandfullmenneske.Istidahar settsinespor.Enormeismassarharlagafòreriberget, somdukansjådendagidag.Morenejordfråistida sørgerforplettarsomkandyrkast.
MidtidalenliggLavikmedopne,grønesletter.Før itidaskreivdeinamnetLadevigen.Detkomsannsynlegvisfrågamalnorske hlað –einlagringsstad. 1 Her
kunneeinlastaoglossaavvarerfråbåten.ForEkso knyttedalentilomverda.Førstetterkrigenvartheile dalenkoplasamanmedeinbilveg.
I1887skreivforfattarenogfolkeminnesamlaren ThrondSjursenHaukenæsdette,ettereitbesøki Eksingedalen:
Kunden,derfraBarnsbenafervantmedsaadanne OmgivelserogsaadanneLivsforholde,kanleveogbefindesigvelpaasaadanneSteder.Mestmaamanforundresigpaa,atFolkoverhovedetharholdtpaaat bosættesigisaadanneAfkroge. 2
PåeinebøenpåLavikliggeinhaugsomskapteeiekstrautfordringforfôrhaustarentilpappenunderslåtten.Detereingravhaugfråvikingtida.PåLavikhar folkklorasegfast,dyrkajorda,fåttsittutkome.Kvar generasjonharryddajordogjobbahardtforatdei somkometter,skullefådetlittbetre.
Detharvorenærepåatalleforsvann.Ettersegna komdetrøykutavberretreskorsteinariEksingedalenetteratsvartedaudenhaddeherjafråseg.Deneine stadenfolkoverlevde,skalhavorepåLavik.
BestenbuddepåLaviknestenheilelivet,bortsettfrå nokreårpåskuleiungdommenognokreårpåheim ialderdommen.FormegerLavikstadenegvaksopp, ogsomegstadigvendertilbaketil.Egbuddeidalen framtilegvarsekstenår.Dåflyttaegpåhybelfor ågåpåvidaregåande.Egharsettmegmykjetilbake.
Menaldriordentlegvurdertomegskullehaflytta heim.
Ettergravferdahardetbegyntådemraformegkor mykjesomeriferdmedågleppa.Egharmistabesten,
somegpåeinmåtetruddealltidskulleverader.Det sameharegtenktomgarden,omfamiliehistoria,om stadnamna,omidentitetenmin.Nokjennestdetsom atalterispel.
Ordafrårektorerbådeeitrøystogeiutfordring. Forkanskjekandetåskrivaveraminarv,minodel? Dåerskrivinganokoegtekmedmegvidareiframtida,nokosomkanveratilhjelpformegogkanskje forandre.Meniordaliggdetogsåeitkravtilhandling.Foromdetåskrivaverkelegskalveraminodel, måegskrivaomminodel.
Korskalegbegynna?Kanskjeiaugust1984,månadenegvartføddpåsjukehusetpåVoss.Åretfør haddeforeldraminestartaåreisaeitnyttbustadhus pådeneldgamlefamiliegardenvår.Farminlagasjølv tilmaterialepåsagapåLavik.Treverketvarttilveggar ogtakogverandatileittre-etasjeshus.
Egvartannlausogblidogstabbarundtblantplankaroggrusutanfordetsomskulleblibarndomsheimenmin.Eglærtemegnamnapådeiviktigasterundt meg.Mammoogpappen.Bestoogbesten.Deikalla megVetla-Marjo.NamnetvareitnikktilStore-Marjo, einfjernslektningføddi1797somvarkjendforsi godesongstemme.
Verdavarlitaogoversiktleg.Husettilmammoog pappenogdenveslegrusbakkennedtilbilvegen.Eg lærteåsjåmegfornåregkryssavegen,sjølvomdet sjeldankombilar.Vedhusettilbestoogbestenlåg einstorplattingderegkunnesyklarundtpåtrehjulssykkel.Bakplattingenvareinstor,svartvegg,dervar låvenogfjøsen,deregkunnegåogklappapåflaskelam.Ihagenhaddemestoreogstaselegekastanje-
tre,bøkogasksomtippoldefarminhaddeplanta.Dei livnaoppieiverdellesdominertavbjørkoggran.
Egskullesnartfåfølgeavtrebrør.Mesprangut oginnsommeville,bortsettfrånårdetvarmiddag. Mehaddemangeåleikamed.Dåegvarbarn,budde detbarnefamiliarpåfireavdeifemgardanepåLavik. Meunganesparkafotballibilvegenogleiktegøymsel rundthusveggane.Deivaksnesjonglertegardsdrift, frivilligevervoglønsarbeid.Foreldravårevaralle bønderpådeltid.
EgheitteLavik,ogegbuddepåLavik.Leikekamerataneminehaddestortsettetternamnfråstadari Eksingedalen.Dåegvarlita,truddeegdetvarvanleg ogsåandreplassar.EtternamnsomHansenellerOlsen gjordemegforvirra.
PåLavikerdetfemgardsbruk,allemedkvartsitt kallenamn.Gardenegvaksopppå,liggimidtenav grenda.Derforkallarmegarden«ridn».Deterei samandragingavdialektorda«daridn»,sombetyr «derinne».Gardendarinne.Ridna-garden.Ifamilien kallarmeossridnar,ognårmegjerrareting,kallar bestodetforridna-fakter.
Deiandregardaneharogsåsinekallenamnetterkor deierplasserte.«Rute-garden»harfåttnamnetetter «darut»eller«derute»,«nerane»forgarden«dar nere»,«bakkane»forgardenieinbakkeog«bortom» forgardenbortomelva.
Gardenvår,ridna-garden,inkludereridageinlåve, einfjøs,tobustadhus,togarasjar,einverkstad,toløer ogeitrøykehus.Sidankrigenhargardenhovudsakleg drivemedsau,mendetharogsåvorehest,kyr,geitog grisifjøsen.
Egkanteljaslektamitilbake15generasjonar.Bak megikøenerdet15mennsomhartekeovergarden påLavik.Deihardrivegarden,medgodhjelpavtilflyttakoner,barnogstorfamilie.Idenførstetidavar familienminleiglendingar.Deileigdejordaavulike representantarforeliteniNoreg.Mensidan1764har ridna-gardenvoreeigdavslektami.
Tiårføregkomtilverda,i1974,vartodelslovaendra slikatsånnesomegskullehaodelsrett.Tildåhamna eldstejentebakyngrebrøriodelskøen.Egerførste generasjonimislektmedlikestiltodelsrett.Endringa gavmegbesteodelsrettframforminetreyngrebrør.
Menlikestillingaharikkjehjelptfamiliegarden.Eg buriOslosamanmedkjærastenmin,einordentleg bygut.Meharlivetogjobbenogvenenevåreher.Det samegjelddeitrebrørnemine.Deiharogsåslåttrøter utanforEksingedalenogburibyarmedpartnarar sompåingenmåtedrøymeromåtaovereitsmåbruk påVestlandet.
ForeldramineburframleispåLavik.Mendeihar seltsaueneogavvikladriftapågarden.Slikhardei kanskjegjortvaletvårtomåikkjetaoverlittenklare. Mensjølvsagterdetframleismoglegåbådebuog drivagardenpåLavik.
EgflyttafråEksingedalensomsekstenåring,menhar alltidlengtatilbake.Tilfjella,tilsusetfråelvaEkso,til kjenslaavåsamstundesveramidtiverdaoglangtute iperiferien.Heilemittvaksenlivharegkjentpåsakn. Ogeiformforskamoveråikkjeflyttaheimforåfølga deiidealaegvaksoppmedogframleistrurpå.
Nokjenneregattidaerinneforeireise.Egvilreisa tilbakeitidogportretteraeingard,einplassogeintilstandsomheldpåågleppamellomhendenepåmeg. SnartharegbuddlengeriOsloenniEksingedalen. Forkvartårsomgår,tekegeitsteglengerunnadeteg eingongvardelav.
Nåregsetmegpåtogetvestover,tekegogsåden andrereisa.Denreisameutflyttararstadigerpå.Istadigrørslemellombygdaogbyen,mellom«heim»og heim.Egvilprøvaåskildradenkonkurrerandetilhøyrselen,identitetenoglojalitetensommebygdefolk ibyenprøveråbalanseramellom.
Tilslutterdettehistoriaomdensærnorske,over tusenårgamleodelsretten.Densomgjevossførsteføddeeinmerkelegrett,ellereiplikt,omduvil.Odelsrettengjevosseinplassiarverekkatileitstykkejord, tileithusogeinlåve.
DetrykframleisavskorsteinarpåLavik.Menikkje likemangesomfør.Idagburdetfolkpåtreavdei femgardsbrukaigrenda.Berreeittavbrukaeridrift. Ingenavdeisomburherno,erundersekstiår.
Lavikoverlevdesvartedauden.Korleisskalstaden overlevaframtida?Ogkvaermittansvarfordenne plassensombetyrsåmykjeformeg?