Ord og orgasme

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 1

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 2

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 3

Jan Olav Gatland

Ord og orgasme Ein biografi om Ola Raknes

Samlaget Oslo

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 4

© 2010 Det Norske Samlaget www.samlaget.no omslagsfoto: Odd Wentzel, Dagbladet/Norsk Folkemuseum omslag: Øystein Vidnes førtrykk: Samlaget skrift: Adobe Garamond 11,5/14 papir: xxx trykkeri: AIT Otta AS Printed in Norway isbn 978-82-521-7561-5 Forfattaren har fått støtte frå Det faglitterære fond.

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 5

Med sin omfattande kjennskap til norsk språkstoff og som framståande psykolog og psykiater kom Raknes til å utvikle nynorsken som fagspråk i eit nytt fag. […] Prosaen til Raknes er ein fagprosa som er kjenneteikna ved at den set fram nye og kompliserte faglege innsikter og resonnement i ein endefram pedagogisk skrivemåte. Raknes vil argumentere og forklare. I essaya gjorde han dette direkte i eg-form og i høg grad med døme frå eigen terapeutisk praksis.

Idar Stegane i Nytt Norsk Tidsskrift 1/1998

Det som får eit barn til å undertrykkja livskjensla si, er angesten, redsla for straff om det fylgjer sine naturlege impulsar. Før livskjensla kan vakna og koma til medvit att, lyt ein igjennom denne angesten og vinna over han, og for dei fleste vil då livskjensla vera noko nytt og løyndomsfullt med det same, noko mystisk. […] Ein hovudgrunn til dette er at dei maktene som fekk ein til å undertrykkja livskjensla, religion, moral og autoritet, er interesserte i å halda mystikken ved lag, og deira sjelelege representant, samvetet, prøver stendig å halda ved like den angesten som i si tid var midlet til undertrykkjingi. Difor ser me òg, som alt nemnt, at både livskjensla og livssynet og kontaktevna er trongare hjå dei fleste religiøse menneske enn hjå anna folk med medveten livskjensle.

Ola Raknes: «Liv og religion», 1957, rev. 1972

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 6

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 7

Innhald Innleiing 11 I Frå Osterøy til kamp for målet 14 Lesing og angst for helvete 17 Endeleg student 21 Målkontor og bokmeldar 25 Pønskar og målmann 29 Møte med kjærleiken og Paris 33 Arbeid og studium 35 Hamsun, Duun og Garborg 39 Normalmål 41 II Filologen møter det heilage 46 Religiøs røynsle 47 Blant norske kunstnarar i Paris 51 Lektor i London 54 Redaktør og konsulent i Samlaget 56 Uppdal og Garborg 60 Eit disiplinert arbeidsjern 62 Nynorsk i alle samanhengar 65 Om Aukrust og om måldyrking 69 Engelsk–norsk ordbok 72 Fransk–norsk ordbok 76 Norsk Ordbok 80

7

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 8

Det Norske Teatret 82 Om Rytter og Shakespeare 84 Møtet med det heilage 86 Religiøs ekstase 90 Virilt verbalt instinkt 94 Doctor philosophiae 96 III Møte med Wilhelm Reich 102 Filologen blir psykoterapeut 103 At vaksne folk kunne slåst 107 Psykoanalyse og kulturdebatt 109 Kven var Wilhelm Reich? 114 Nytt møte med det heilage: Reich 118 Karakteranalytisk vegetoterapi 120 Raknes i analyse hos Reich 124 Ekteskapet blir oppløyst 127 Om barn og unge 133 Miljøet rundt Reich 138 Motstanden mot Reich 143 Seksualøkonomi og autorisasjon 149 IV Kampen om orgon 155 Venner frå krigsåra 157 Nytt ekteskap 161 Raknes til USA 166 Sigurd Hoel som toastmaster 170 Orgonskapet i fokus 173 Fri vokster 180 Seksuell energi 183 Strid om orgonterapi 187 Karl Evang 191 Veksande vørdnad 194 Meir Sandemose og Hoel 196

8

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 9

Om Gabriel Scott og Alf Larsen 198 Raknes i Orgonon 200 Om natur og unatur 206 V «Reichianar og kjettar» 209 Orgonomi og helse 212 Reichs lagnad 216 Reich-litteratur på bålet 221 Til minne om Reich 223 Olav H. Hauge og Vestlandet 226 Frigjerar av livskjensla 228 Om Sandemose, mat og fantasitrekant 230 Manetpust og pasienthistorier 233 Orgonprofet og trollmannens lærling 239 Mest om eigne saker 244 VI Det levande i muskelpanseret 250 Besøk av James Bond 253 Vismannen på Nordberg 259 Danna skule i Napoli 262 Med eit varmt smil 265 Wilhelm Reich and Orgonomy 267 Nytt møte med det heilage 271 Ola Raknes-fond 274 Pust med tærne 276 Filolog og terapeut på turné 280 Det levande i muskelpanseret 284 Notar 289 Litteratur og kjelder 298 Takk 308 Personregister 309

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 10

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 11

Innleiing Sommaren 1973 står nordmannen Ola Raknes på ein talarstol i San Francisco framfor eit par tusen interesserte tilhøyrarar. Dei har møtt opp for å høyre kva den norske arvtakaren etter den kontroversielle psykoanalytikaren Wilhelm Reich har å seie om orgonomi og seksualitet, om å følgje kroppens naturlege impulsar for slik å vinne over angsten og frigjere livskjensla. Ikkje uventa er interessa stor i den fordomsfrie byen for å høyre den reichianske helten frå Noreg. Raknes snakkar godt engelsk og går heilt opp i emnet sitt. Han er ein god formidlar, og engasjementet hans smittar over på tilhøyrarane. Dei er nysgjerrige på denne mannen som er så ettertrakta internasjonalt at sjølvaste James Bond, det vil seie Sean Connery, fleire gonger kom til Oslo for å gå i terapi hos han – og, blir det sagt, for å sitje i det berømte eller berykta orgonskapet.

Ola Raknes er 86 år og stadig like fagleg anerkjend som psykoterapeut. Han er i fullt arbeid som terapeut, men alderen har meir og meir byrja å krevje sitt. Han har nyleg vore innlagd på sjukehus og merkar at kreftene ikkje lenger er dei same.Ting glir ikkje lenger så lett som dei gjorde før. Men gløden har han framleis, og han kjenner seg i bra form trass den lange reisa frå Noreg. På flyet har han hatt god tid til å tenkje tilbake på eit langt og innhaldsrikt liv. Det har i sanning vore ei særeigen livsreise for småbondesonen frå Osterøy, ei reise som ikkje minst har gått føre seg i sjel og sinn, og som mellom anna har ført hovudpersonen frå ein intens helvetesangst til å definere det religiøse som eit naturleg resultat av visse psykiske og ekstatiske opplevingar.

11

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 12

Livsreisa hans er også ei klassereise. Som son av ein fiskarbonde på ein liten vestnorsk kystgard har han gjort eit kjempesprang til å bli ein respektert akademikar og ein verdsborgar innan sitt felt.

Etter mykje debatt og kontroversar kan ein trygt seie at han til slutt blei profet i eige land. I alle fall blei han ein guru for hundrevis av pasientar som kom til han frå inn- og utland for at han skulle trengje gjennom muskelpanseret deira, fri dei frå nevrosane og gjere dei til heile og harmoniske menneske med full tru på seg sjølve. Ola Raknes blei òg kalla trollmann, og terapien hans hadde ord på seg for å verke som den skulle. Den bar det flotte namnet karakteranalytisk vegetoterapi, også kalla orgonterapi. Det var denne terapien som etter kvart skulle utgjere sjølve grunnlaget for Raknes si eiga livskjensle, ja, for heile hans eksistens.

Ola Raknes (1887–1975) kom frå enkle kår på Osterøy i Hordaland og vart ein framståande filolog, religionspsykolog, psykoterapeut og faglitterær forfattar. Som filolog står Ola Raknes i ein særklasse i Noreg.

Det er berre å nemne dei to ordbøkene Engelsk–norsk ordbok (1924) og Fransk–norsk ordbok (1942) på over 1000 sider kvar. Med sine omsetjingar og diverse publikasjonar var han ein føregangsmann i å utvikle eit nytt (ny)norsk fagspråk. Heile livet var Ola Raknes ein aktiv forkjempar for målsaka, og han arbeidde for at nynorsk skulle kunne brukast på alle vitskaplege og offentlege område i samfunnet. Denne sida av Raknes har i ettertid vore undervurdert, noko denne boka vil freiste å bøte på. Han vekte oppsikt med den religionspsykologiske doktoravhandlinga Møtet med det heilage. Og kan hende var det slik som nokon har hevda, at for Raknes blei Wilhelm Reich sjølve «møtet med heilage».

Ola Raknes var ein trollmann med ord og meistra både kropp og språk, ikkje minst kroppens eige språk. Han bevegde seg frå det filologiske til det energetiske, frå ord til orgon og orgasme. Han gjekk frå å slåst med språket til å slåst med muskelpanseret. Frå å bryte med ord blei han ein panserbrytar. Han kjempa med det heilage og ville frigjere ekstasen i oss. Han ville fri vokster i språk, sjel og sinn.

12

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 13

Mange spør seg korleis ostringen kunne nå så langt, korleis han kunne overskride alle desse grensene – meir eller mindre overlagt. Det er berre mogleg viss ein opnar seg. Ola Raknes gjorde det. Han opna seg mot verda. Tilgangen hans var annleis enn dei andre sin. Han måtte ta reisa i mindre skritt på vegen mot intellektualitet. Kva var det som stimulerte han? Noko eller nokon må det ha vore? Kan hende var det læraren på barneskulen som utfordra han, gav han motstand som modna han. Det religiøse språket som omgav han i heimbygda, kan òg ha gjeve han nye tankar – og nye spørsmål. Det estetisk uutgrundelege i salmane kan ha inspirert han.

Det er vel ingen som har den fulle sanninga om kva som dreiv ungguten framover, men det heile vil bli meir forståeleg etter kvart som vi les historia om livsreisa hans.

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 14

I Frå Osterøy til kamp for målet Til Osterfjord Å Osterfjord du fagre, du yndelege fjord av Vestlandske fjordar den vesle.

Du gjer deg ingi suter fordi du ei vart stor, er velnøgd med det skaparen vil esle.

So smålåten du ligg der med holmar, viker, sund og smiler blidt som barnet i sæle morgonstund når soli glad med kyssen sin deg vekkjer.

(Martin Raknes, bror til Ola R., truleg ca. 1930)

Ola Raknes kjem frå Raknes i tidlegare Hamre, no Osterøy kommune.

Osterøy er ei øy like nord for Bergen med fjordar og fastland på alle sider og blir derfor kalla Noregs største innlandsøy. I dag er det bru mellom Osterøy og Stor-Bergen. Vesle Ola kom likevel til verda i Bergen by. I motsetning til dei fleste andre frå gard på Osterøy før i tida – også biografen på eit langt seinare tidspunkt – vart Ola Raknes ikkje fødd heime på garden. Han var så sein med å kome til verda at mora ikkje torde vente lenger og drog inn på fødeklinikken i Bergen.

«Eg var eit stort barn, og det er det mange som meiner eg er enno,» fortel han i eit intervju 84 år gammal. Ifølgje NRK-journalisten Birgit Gjernes ler han både med munn og auge. Å vere «barnleg» var elles eit mål for han gjennom heile livet. Stor skulle han òg bli, både fysisk og psykisk.

Raknes blei fødd måndag den 17. januar 1887, same dagen som ein

14

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 15

annan «fødsel» fann stad i Bergen, der avkommet faktisk skulle bli gjenstand for vel så mykje internasjonal psykologisk merksemd som det Raknes fekk oppleve. På Den Nationale Scene var det nemleg urpremiere på Henrik Ibsens drama Rosmersholm, nettopp det av Ibsens skodespel som Sigmund Freud meinte best illustrerte teoriane hans om draum, seksualitet og det umedvitne.

Ola voks opp på eit av dei ni småbruka på Raknes ved Osterfjorden med utsikt over til Lindås. Både mora og faren kom frå gamle bondeætter på Raknes. Faren var gardbrukar og fiskar Erik Askildsen Raknes (1856–1926) og mora Magdeli (Magli) Olsdotter Raknes (1859–1896).

Faren kom frå Nedregarden eller Nergarden (Nedre Raknes), og det var her Ola voks opp. Garden her var meir ein «velstandsgard» samanlikna med stova i klyngjetunet på Oppegard (Øvre Raknes), der mor til Ola voks opp. Ho voks opp hos besteforeldra på morssida i ei stove med jordgolv, med ei grue midt på golvet, ljore i taket og ein tranlampe på veggen som lyste opp når det var mørkt. Raknes skildrar heimbygda si som ei lita bygd med småkårsfolk, bønder og husmenn, men med liten sosial skilnad. Han samanliknar miljøet med det Garborg seier om jærbuen: «Det var eit sterkt, tungt folk som grov seg gjennom livet med gruvling og slit, piner korn av auren og von av sine draumar, trur på skillingen og trøystar seg til Gud.» Mormora til Ola Raknes heitte òg Magdeli (Andersdotter Raknes).

Ho blei berre 21 år (1838–59) og døydde i barselseng då ho fødde mor til Ola. Men han og søskena fekk ei reservemormor i søstera til mormor Magdeli, den seks år yngre Dortea Andersdotter Raknes (1844– 1932), som budde på nabogarden. Dortea var ikkje berre reservemormor, ho måtte òg vere reservemor for barna då mor Magdeli døydde i 1896, enno ikkje fylt 37 år, etter barselfeber med påfølgjande lungebetennelse. Ola var då ni år og hadde god bruk for ei mamma, om enn ikkje i heimen, så rett i nærleiken. Dette var noko den vaksne Ola seinare kom tilbake til under sine feriebesøk på Raknes.

Mor Magdeli sette ti ungar til verda, sju av dei voks opp. Ola var den mellomste. Fem av søskena reiste til USA, tre av dei så vidt fylte

15

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 16

20: Askild (1880–1966), Anders (1881–1921), Ingeborg (1884–1967), Guttorm (1888–1982, kom tilbake til Osterøy i 1950) og Karl/Carl (1891–1970). Yngstemannen Martin (1893–1977) blei verande att heime.

Han skil seg også ut frå dei andre ved å starte møbelfabrikk, og han blir ein kløppar til å skrive dikt og songar til ymse høve.

På denne tida var det mange som ikkje såg noka framtid i eit småbruk på Vestlandet der det uansett ikkje var plass til alle etterkomarane.

Eventyret lokka over havet. Amerika-brev frå tidlegare utvandra ostringar med suksess var avgjerande for svært mange. Det desse nordhordlendingane og andre drøymde om, var endelause vidder med jomfrueleg land som gav langt betre livsvilkår enn ein skarve vestlandsgard. På dei fem åra i perioden 1901–05 utvandra det 146 personar frå Osterøy, til saman 4458 frå Søndre Bergenshus amt, og hovudsakleg unge menn. Osterøy hadde ei sterkare ungdomsutvandring enn resten av landet.

Amerika-feberen låg i blodet til Raknes-søskena. Fem onklar på morssida og fire tanter på farssida hadde utvandra, fleire av dei til Dakota. Dei fleste av ostringane følgde reisemønsteret til bror til Ola, Anders Raknes. Han reiste i 1901 frå Bergen med Cunard Line via ei av dei store engelske hamnene, og så over til Amerika og Nord-Dakota.

Søskena til Ola tok seg homestead i eller like ved Richardton, som ligg i Stark County sørvest i staten. Nord-Dakota var den norskaste av alle amerikanske statar og hadde i 1910 heile 45 900 norskfødde personar.

Rart at ostringane som hadde vakse opp med fjorden rundt seg på alle kantar, slo seg ned midt inne i landet, eit drygt stykke unna The Great Lakes, og med eit mykje tøffare klima enn det dei var vane med heimafrå. Etternamnet Raknes blei ofte gjort om til Roknes(s). Søskena var sjeldan eller aldri heime i Noreg, men Ola vitja dei fleire gonger seinare på sine mange USA-turar.

Etter tre år som enkemann gifta faren deira seg att i 1899 med Sygni Jørgensdotter Hjelvik (1868–1944), og slik fekk Ola Raknes to halvsøsken: Magnus (1900–1971) og Anna (1903–1968). Ola var då tolv år og viste stor interesse for småsøskena sine. Han ville til dømes ikkje

16

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 17

høyre at dei hadde det vondt. Når Magnus skreik, hende det derfor at han gjekk lenge att og fram i stova og byssa veslebroren til han sovna.

lesing og angst for helvete Som svært liten var Ola Raknes plaga av engelsk sjuke, eller rakitt, ein vitaminmangelsjukdom der kroppen ikkje tek opp nok kalsium til oppbygging av skjelettet. Dei var bekymra for han, men det gjekk over, og han fekk ikkje varige mein. Alt som femåring måtte Ola passe dei yngre brørne sine, og frå han var seks måtte han ta del i arbeidet på garden. Då han var sju, byrja han på den nye folkeskulen i nabobygda Hjellvik på andre sida av Tirevollsfjellet, eller Orratuva, som er det offisielle namnet. Dit gjekk dei på ein sti over fjellet, 300 meter over havet. Barna kunne bruke opp til ein time på turen, i allslags vêr og føre, utan at klede og skotøy alltid var det beste. Det vanlegaste å ha på beina var tresko, og lestane fekk dei tørka framfor omnen i skulestova. Sjøvegen var raskare, og dei lærte snart å ro. Vanlegvis gjekk dei på skulen to dagar i veka. Dei dagane Ola var på skulen, rekna han som ferie frå gardsarbeidet heime.

Alt rundt 1850 blei det skipa eit kommunalt leseselskap som presten styrde med. Det var mest historiske og religiøse bøker, men også nokre utvalde romanar. Dei var til utlån, truleg berre til vaksne, kvar søndag det var preike i kyrkja. Like før hundreårsskiftet fekk skulen ei lita boksamling som skulle vere til hjelp for elevane i stilskrivinga, hovudsakleg historiske forteljingar og romanar. Særleg var Ben Hur av Lewis Wallace og Engelbrekt Engelbrektsson av C.G. Starbäck populære, også Quo vadis? av Henryk Sienkiewicz då den kom på norsk i 1902, ein roman som unge Ola heilt sikkert slukte. Det blei òg kjøpt inn nynorske bøker av Rasmus Løland, Vinje og andre. Boksamlinga kom godt med, for Ola las nesten alltid. I mangel av andre bøker, sette han seg ned med Bibelen. Den las han fleire gonger og kunne sitere fleire avsnitt utaboks.

Ola hugsa godt sine to dugande lærarar, begge med utdanning frå

17

Ord og orgasme ferdig.qxd:A

01-06-10

10:30

Side 18

lærarskule: først sogningen Nils N. Østerbø fram til 1899, då han døydde 32 år gammal av blodforgifting, og deretter den nyutdanna hardingen Ole Andreas Oma. Lærebøkene og undervisninga var på riksmål, men dei lærte mykje om landsmålet. Ola fekk låne nynorske bøker av læraren og byrja sjølv å skrive på nynorsk. Han var ferdig med folkeskulen våren 1901. Beste karakteren til eksamen fekk han i rekning og bibel- og kyrkjehistorie, dårlegaste i song, han som seinare skulle bli så glad i å syngje. Hovudkarakteren blei 1,37.

Om det var lang veg til skulen i Hjellvik, var det endå lenger å kome seg til kyrkja, anten dei rodde eller gjekk til fots. Hamre kyrkje var den nærmaste kyrkja og låg eit stykke vestover forbi Hjellvik. Hamre er den eldste kyrkjestaden på Osterøy, og kyrkja frå 1024 var i si tid hovudkyrkje for heile Nordhordland. Stavkyrkja blei riven då noverande Hamre kyrkje blei bygd omkring 1620. Eldst av det mellomalderinteriøret som står i kyrkja i dag, er døypefonten i kleberstein frå midten av 1200-talet. Her var det vesle Ola blei døypt 30. januar 1887.

I Hamre kyrkje gjekk han for presten og blei konfirmert 22. september 1901. Ola må tidleg ha gjort inntrykk med kunnskapane sine, for læraren hadde sagt at han ikkje kunne lære han noko meir. Truleg vart også soknepresten imponert under dei kontrollane han hadde på skulen, og når elevane skulle overhøyrast i kyrkja. Her vart Ola plassert heilt framme i guterekkja slik tradisjonen var for den flinkaste konfirmanten.1 Også etter konfirmasjonen måtte ungdommane møte på kyrkjegolvet anten for presten eller biskopen, når han var på sitt årlege besøk i Hammer Prestegjæld, som då var det offisielle namnet på Hamre. Den bokleg flinke Ola Raknes visste meir enn biskopen, blei det sagt om han «Eriks Ola», som han blei kalla heime på Raknes – både då og seinare.

1 Då Dortea, grandtanta til Ola og reserve(mor)mora hans, blei konfirmert i 1858–59, var avtalen at ho som den flinkaste jenta skulle sitje fremst av jentene i midtgangen. Ho skulle konfirmerast same dag som dottera til Ole Bull, Elenore Félicie, og på sjølve dagen kom Ole Bull og plasserte dottera si heilt fremst. Men før seremonien starta, kom klokkaren og flytta Dortea fremst, slik at frøken Bull i silkekjole måtte sitje bak Dortea i vadmelsstakk.

18