Enschede, meest Duitse stad van Nederland Ambities voor samenwerking met Duitsland 2019-2027
2
Enschede, meest Duitse stad van Nederland Ambities voor samenwerking met Duitsland 2019-2027
‘Über sieben Brücken musst du geh’n’
September 2020 Gemeente Enschede
3
Inhoud Voorwoord
5
Wat hebben we al bereikt?
7
Wat staat ons te doen? Brücke #1: LEREN (kennen)
15
Brücke #2: WERKEN
19
Brücke #3: ONDERNEMEN
23
Brücke #4: BEREIKBAARHEID
25
Brücke #5: DUURZAAMHEID
27
Brücke #6: VEILIGHEID
29
Brücke #7: TOERISME, KUNST EN CULTUUR (beleven)
31
Uitwisseling ambtenaren en bestuurders
33
Bestuurlijke samenwerking
33
Communicatie over de grens
35
Tot slot
36
Colofon Dit is een uitgave van de gemeente Enschede.
Contact duitslandagenda@enschede.nl
Vormgeving Digidee - creating brand love Aan de inhoud kunnen geen rechten worden ontleend. Tekst mag alleen met toestemming van de gemeente Enschede worden overgenomen. © september 2020, gemeente Enschede
enschede.nl
4
11
Voorwoord
Zeven bruggen “Über sieben Brücken musst du geh’n”. Iedere Duitser kent dit lied, vooral in de vertolking door Peter Maffay. Het gaat over de liefde over grenzen heen en hoe je daarin moet geloven en hoe je moet kunnen volhouden. Enschedeërs zingen of neuriën het grenslied waarschijnlijk vrolijk mee. Enschede, de grootste Nederlandse stad direct aan de Duitse grens, is de meest Duitse stad van ons land. Er valt in het grensgebied veel van elkaar te leren, veel meer dan alleen de taal. Werken en ondernemen over de grens heen zou veel gemakkelijker moeten zijn. In deze geactualiseerde versie van onze Duitsland Agenda benoemen we 7 bruggen die we over moeten om te komen tot ‘Nachbarschaft’ en ‘Noaberschap’ zoals we dat graag willen bereiken. In totaal 17 partners hebben een reactie gestuurd op de ontwerpversie van deze agenda. We hebben van hun opmerkingen dankbaar gebruik gemaakt. Een ding staat voor ons vast: Enschede, zo dicht gelegen bij Duitsland, wil de Duitse ‘noabers’ omarmen. Samen staan we sterker. Enschede ligt niet ‘achterin’ in Nederland, maar ‘vooraan’ in Duitsland en ‘middenin’ Europa. Om onze doelen te realiseren werken we met veel van de genoemde partners samen. Bijzondere vermelding verdienen de EUREGIO, onze buurgemeente Gronau en de steden Münster en Osnabrück met wie we samen met Hengelo en Almelo het stedennetwerk MONT vormen. De intensieve banden tussen Enschede en Münster worden in de loop van 2020 geformaliseerd door ondertekening van een partnerschapsovereenkomst tussen beide steden. Enschede wil het startpunt, de brug en het knooppunt zijn tussen beide landen, zodat die laatste mooie zin van het bekende Duitse lied, “Aber einmal auch der helle Schein”, hier straks geen belofte meer is, maar werkelijkheid.
Onno van Veldhuizen, Burgemeester van de gemeente Enschede
5
6
Ambities voor samenwerking met Duitsland 2019-2027
Wat hebben we al bereikt? De ligging van Enschede, dicht bij de grens, biedt veel kansen en mogelijkheden voor samenwerking op het gebied van werken en ondernemen. Er is op dit moment nog een aantal belemmeringen waardoor deze kansen en mogelijkheden niet allemaal kunnen worden benut. Werken en ondernemen stopt vaak bij de grens. Daar gaan we verandering in brengen. Enschede neemt daarin een voortrekkersrol. Internationaal met een regionale inkleuring Duitsland is voor ons niet alleen een internationale partner, zoals Palo Alto en Dalian, maar is ook een buur of ‘noaber’. Onze focus op Duitsland is daarom niet alleen internationaal van aard, maar kent op vele beleidsterreinen een concretere regionale invulling. We onderhouden intensieve contacten met onze Duitse partners zoals Münster en Osnabrück. De intensivering van de samenwerking met Duitsland is bij de werving van de huidige burgemeester door de Gemeenteraad van Enschede als een belangrijk aandachtsgebied ingebracht. De concept Duitsland Agenda is eind 2017 ter consultatie aan partners aangeboden. Als voorschot op de uiteindelijke Duitsland Agenda zijn wij al vanaf 2017 begonnen met het aanhalen van de contacten en het zoeken van samenwerking met Duitsland. Een aantal van de in deze Duitsland Agenda opgenomen activiteiten lopen al binnen de reguliere taken en sommige activiteiten zijn ook al afgerond. Het Nederlandse Actieteam Grensoverschrijdende Economie en Arbeidsmarkt (GEA), bestaande uit vertegenwoordigers van ministeries, grensgemeenten en -provincies, heeft een bijdrage geleverd aan het inventariseren van de knelpunten, het zoeken naar oplossingen en het aanwijzen van partijen die verantwoordelijk zijn om actie te ondernemen. Enschede en Coevorden hebben de grensgemeenten vertegenwoordigd in het Actieteam. Het Actieteam presenteerde zijn aanbevelingen in januari 2017, waarna Duits-Nederlandse werkgroepen onder regie van de Commissarissen van de Koning van Limburg (voor de samenwerking met Nordrhein-Westfalen) en Groningen (voor de samenwerking met Nedersaksen) aan de slag zijn gegaan om de aanbevelingen om te zetten in concrete acties.
Sinds 2014 houdt de gemeente Enschede zich intensiever bezig met de bemiddeling van werkzoekenden naar een baan in Duitsland. Anno 2014 was in Enschede een tekort aan banen, terwijl er op nog geen 10 kilometer afstand, aan de andere kant van de grens, een groot tekort was aan personeel. Inmiddels is aan beide kanten van de grens sprake van krapte op de arbeidsmarkt, waardoor de opgave vooral is om arbeidskrachten van buiten de Euregio aan het gebied te binden. De werkgelegenheidssituatie kan in de toekomst opnieuw veranderen. Het grensgebied heeft er daarom belang bij dat de arbeidsmarkt structureel toegankelijk wordt voor werkzoekenden uit beide landen. De gemeente Enschede heeft gezorgd voor extra capaciteit bij de grensoverschrijdende bemiddeling van werkzoekenden. Onder leiding van de gemeente Enschede werkt een team van Duitse en Nederlandse adviseurs sinds november 2017 samen aan de grensoverschrijdende arbeidsmarkt. Verder is flink geïnvesteerd in de uitbreiding van een netwerk van ondernemers, Bundesagentur für Arbeit, gemeenten en steden. Dit heeft de afgelopen drie jaar een uitstekend resultaat opgeleverd; ruim 300 werkzoekenden zijn bemiddeld naar een werkplek aan de andere kant van de grens. Er zijn nog meer successen. Tijdens de Tolle Woche 2017 vond een succesvolle conferentie plaats over Euregionale bereikbaarheid. De laatste drie jaar is de viering van de Dag van de Duitse taal aangegrepen om de noodzaak van Duitse les in PO, VO en MBO op de agenda te zetten. De Conferentie “Leren aan de grens tijdens de Tolle Woche 2018 leverde een inspirerende dag op over het belang van Euregionaal onderwijs met Duitse en Nederlandse onderwijspartners en overheidsprofessionals uit de grensregio.
7
Door de extra inzet op acquisitie van Duitse bedrijven heeft onder andere het IntercityHotel zich in Enschede gevestigd. Een goede aanvulling op het bestaande aanbod aan horeca en hotels in de binnenstad van Enschede. Ook de komst van het Max Planck instituut en het Fraunhofer Instituut naar het Kennispark is een doorbraak. We zijn op dit moment zowel op zoek naar nieuwe ondernemers voor de binnenstad als naar interessante hightech-ondernemingen die zich op het Kennispark willen vestigen.
Samenwerking Enschede neemt een voortrekkersrol in de samenwerking met Duitsland, maar kan de ambities, zoals geformuleerd in dit document, niet waarmaken zonder haar partners, zowel de Duitse als de Nederlandse/Twentse partners. Belangrijke samenwerkingspartners zijn: Grensgemeenten Provincie Overijssel Kreise Bundesagentur für Arbeit Kreishandwerkerschaften Wirtschaftsförderungen Werkplein Twente Universiteit Twente (UT) ROC van Twente Hogeschool Saxion Onderwijspartners van het primair- en voortgezet onderwijs, Twente Board EUREGIO Bij de Twentse wethouders die de arbeidsmarkt in hun portefeuille hebben, staat ‘Duitsland’op de agenda. Het doel, een samenwerking tussen gemeente Enschede, de Arbeitsagentur Coesfeld, het UWV Werkbedrijf en Euregio, heeft geresulteerd in een uniek samenwerkingsverband: GrensWerk. Bij GrensWerk, dat gevestigd is in Gronau, werkt een team van Duitse en Nederlandse adviseurs samen vanuit één locatie. We hebben ons Duitse netwerk de laatste twee jaar flink uitgebouwd. Onze betrokkenheid bij de EUREGIO is vergroot. De bestaande relaties met Münster en Osnabrück (onder meer in het kader van MONT, het samenwerkingsverband tussen Münster, Osnabrück en Netwerkstad Twente) zijn versterkt. Er zijn nauwe contacten gelegd met ‘Wirtschaftsförderungen’ (de gemeente Enschede is lid van een grote ondernemersvereniging uit het Münsterland), Kreishandwerkerschaften en verschillende Städte en Landkreise (verbond van gemeenten).
8
Burgemeester Lewe (Münster) en Van Veldhuizen (Enschede)
Burgemeester Onno van Veldhuizen heeft veel ambtscollega’s, instellingen en bedrijven in Duitsland bezocht. Nederlandse en Duitse bedrijven nemen initiatieven om samen te werken. Zo huren Duitse ondernemers een skybox in het Twentestadion met als doel collega’s te interesseren voor grensoverschrijdend ondernemen. Münster, Osnabrück en Netwerkstad Twente (MONT) werken, samen met EUREGIO, aan een agenda over bereikbaarheid, duurzaamheid, aanbesteden, arbeidsmarkt en statistiek. Op 13 november 2017 tekenden de partners een Letter of Intent (LOI) met samenwerkingsafspraken op het gebied van bereikbaarheid. Burgemeester Van Veldhuizen en Oberbürgermeister Lewe van Münster hebben op 28 september 2017 een Letter of Intent tussen Enschede en Münster ondertekend met afspraken over samenwerking op het gebied van bereikbaarheid, duurzaamheid, arbeidsmarkt, grensoverschrijdend aanbesteden, cultuur, veiligheid, onderwijs en gezamenlijke lobby. De colleges van beide steden bespreken de voortgang van de gemaakte afspraken tijdens gezamenlijke ontmoetingen die tweemaal per jaar
afwisselend in Münster en Enschede plaatsvinden. “De intensieve banden tussen beide steden zijn aanleiding om de samenwerking in 2020 om te zetten in een formeel partnerschap”. Enschede vertegenwoordigt Regio Twente in de samenwerking Oost NederlandMünsterland. In dit samenwerkingsverband zijn naast Regio Twente ook Regio Achterhoek, provincies Overijssel en Gelderland, Stadt Münster, het Bezirk Münster en de Kreise Borken, Coesfeld, Steinfurt en Warendorf en EUREGIO vertegenwoordigd. Op 14 december 2018 is een memorandum met samenwerkingsafspraken op de thema’s economie, onderwijs, arbeidsmarkt en bereikbaarheid gesloten. Op 3 en 4 april 2017 en 3 en 4 september 2018 wisselden de burgemeesters van Münster en Enschede twee dagen van plaats. Met deze uitwisseling hebben zij het goede voorbeeld willen geven aan ambtenaren en vertegenwoordigers van bedrijven en instellingen.
meer dan 80 belangstellenden hebben meegedacht over de thema’s arbeidsmarkt, economie en Duitse taal en cultuur in het onderwijs. In 2017 vond de Duitslandweek opnieuw plaats, nu onder de naam die Tolle Woche. In de week van 23 tot en met 29 september werden 14 verschillende activiteiten georganiseerd met in totaal 1500 deelnemers, waarvan 23% afkomstig uit Duitsland. Hoogtepunt was een congres over grensoverschrijdende bereikbaarheid van het Euregiogebied. In 2018 vond in de week van 29 september tot en met 7 oktober een tweede editie van die Tolle Woche plaats. Rondom de zeven thema’s van de Duitsland agenda zijn er zestien verschillende activiteiten georganiseerd met een bereik van ruim 1900 deelnemers in zowel Duitsland (Münster, Ahaus) als Nederland (Enschede, Hengelo, Tubbergen). Enschede wil samen met partners in en buiten de stad van de Tolle Woche een breed gedragen jaarlijks terugkerend event maken.
Lef hebben In 2017 is een start gemaakt met het project ‘Ken je Buren’. Met financiële steun uit het INTERREG-programma heeft een eerste groep van 20 medewerkers uit de MONT-steden (Münster, Osnabrück, Enschede, Hengelo en Almelo), gevolgd door een tweede groep van 20 ambtenaren uit de steden Enschede en Münster deelgenomen aan een intensief uitwisselingsprogramma. Het doel van de uitwisseling is om van elkaar te leren en de samenwerking in de Nederlands-Duitse grensregio een impuls te geven. Tijdens de tweede ambtswissel op 3 en 4 september 2018 introduceerden de burgemeesters van Münster en Enschede een 15-tal vertegenwoordigers van kennisinstellingen en bedrijven bij verwante organisaties in de partnerstad.
Kennisuitwisseling Inmiddels weten steeds meer bedrijven en instanties Enschede te vinden als het gaat om informatie en kennis over grensoverschrijdende projecten. Enschede ontwikkelt zich steeds meer als kenniscentrum op dit gebied. Om de betrokkenheid te vergroten wordt jaarlijks in de laatste week van september/eerste week van oktober een ‘Duitslandweek’ (Tolle Woche) georganiseerd. De thema’s uit de Duitsland Agenda worden daar gepresenteerd aan inwoners, bedrijven en instellingen. Wij betrekken ze bij de lopende projecten en plannen van de gemeente Enschede en vragen ze mee te denken over nieuwe projecten. De Duitslandweek vond voor het eerst in 2016 plaats. Het hoofdevenement was het ‘Duitsland Forum’, waar
Dit document is een visiedocument. Het geeft onze ambities weer voor de Euregio tot het jaar 2027. De ambities in dit document zijn haalbaar als we erin slagen om het commitment de komende jaren vast te houden. Er is al veel op gang gebracht en gerealiseerd. Het is zaak dat we deze lijn voortzetten en initiatieven uitbreiden. We laten ons daarbij niet afremmen door de huidige wet- en regelgeving. We willen obstakels die de economie en de arbeidsmarkt van de Euregio in de weg staan uiteraard zo snel mogelijk weghalen. Door goed samen te werken en te zoeken naar creatieve oplossingen is echter al heel veel mogelijk. We moeten lef hebben en nieuwe dingen uitproberen. We gaan de komende jaren bruggen bouwen samen met o.a. Regio Twente, provincie Overijssel, EUREGIO, het Primair Onderwijs en Voortgezet Onderwijs en de onderwijsinstellingen UT, Saxion en ROC, Novel-T, Oost NL, de grensregio’s en Duitse partners.
‘Ja! Jetzt wird wieder in die Hände gespuckt. Wir steigern das Bruttosozialprodukt!’ Songtekst uit Brutto Sozial Product van de Duitse band Geier Sturzflug
9
10
Ambities voor samenwerking met Duitsland 2019-2027
Wat staat ons te doen? Kansen en mogelijkheden In dit document laten we aan de hand van 7 thema’s (Sieben Brücken) zien hoe bewoners en bedrijven optimaal gebruik kunnen maken van de mogelijkheden die de Euregio biedt. De thema’s zijn: Leren, Werken, Ondernemen, Duurzaamheid, Bereikbaarheid, Veiligheid en Cultuur. In deze 7 thema’s zoekt Enschede als grootste stad in Twente de grens op.
Enschede, de meest Duitse stad van Nederland Enschede is de grootste stad direct aan de Duitse grens. We bevinden ons aan de rand van twee grote Duitse deelstaten: Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen. Enschede wordt daarom ook wel de ‘meest Duitse stad van Nederland’ genoemd. Onze stad ligt veel dichter bij grote Duitse steden zoals Osnabrück, Münster en Dortmund dan bij Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Het is dan ook niet vreemd dat Duits de tweede gesproken taal is in Enschede. De helft van de 4850 internationale studenten in Enschede komt uit Duitsland - in totaal studeren er 27.700 studenten in Enschede. Op zaterdag zijn bijna 18.000 van de 46.000 bezoekers aan de Enschedese binnenstad (39%) Duits (Kennispunt
Twente, Binnenstadsmonitor 2016). 40% van de omzet van Sociaal Werkbedrijf komt van Duitse klanten. Steeds meer Duitse investeerders zien interessante mogelijkheden in Enschede. Bestuurlijk verbindt de gemeente Enschede zich steeds vaker met gemeenten, steden, ‘Kreise’ en ‘Länder’ aan de Duitse zijde van de grens. Er gaat veel goed, maar het kan nog beter. De kennisinstellingen werken al actief samen met hun partners in Duitsland. Zo heeft de Universiteit Twente verregaande samenwerking op onderwijs en onderzoeksgebied met de Universiteit van Münster. Er is een Joint Degree op het terrein van European Studies en er zijn een groot aantal contacten tussen onderzoekers aan beide universiteiten, inclusief een aantal dubbelaanstellingen. De faciliteiten op het
‘Egal was, ich studiere in Enschede!’ Duitse SPH student in Enschede
11
gebied van nanotechnologie op de UT en de WWU zijn absolute wereldklasse. Ook bestaat samenwerking met het academisch ziekenhuis in Münster op het gebied van Medical Imaging. Recent zijn de Duitse onderzoeksinstituten Fraunhofer en Max Planck op de campus van de UT gevestigd. De steden en de kennisinstellingen bestuderen mogelijkheden voor gezamenlijke grensoverschrijdende profilering en samenwerking op het gebied van voorzieningen voor internationale studenten, expats en alumni om het gebied (nog) aantrekkelijk(er) te maken voor talent. De Innovatiehub Novel-T is gericht op het creëren van (meer)waarde door het versterken en versnellen van business ontwikkeling en het daarvoor faciliteren van randvoorwaarden. Het zorgt voor een dynamisch en vruchtbaar systeem waarin volop samengewerkt wordt tussen kennisinstellingen, ondernemers en overheden op een aantal speerpunten. Novel-T heeft in 2017 en 2018 geïnvesteerd in het leggen van strategische relaties in Duitsland. De constatering is dat er veel kansen liggen, maar (1) dat het realiseren van kansen een kwestie van investeren in de relatie is en veel tijd vergt, (2) dat het vraagt om het presenteren van een herkenbaar profiel en gericht is op wederzijds belang, (3) dat de samenwerking via verschillende schakels loopt en bepaalde strategische thema’s op Oost Nederlandse schaal moeten worden geagendeerd, (4) dat de bestaande lopende INTERREG-projecten waar Novel-T bij betrokken is een goede basis bieden om bedrijven te begeleiden in hun stap over de grens en (5) te leren
12
waar de kansen voor Twente in de komende jaren zitten. Vooral digitalisering en energietransitie worden als strategische grensoverschrijdende thema’s gezien waar aan beide zijden van de grens toegevoegde waarde en kansrijke ontwikkelingsgebieden zitten.
Barrières slechten Om ervoor te zorgen dat bedrijven en inwoners in en rondom Enschede de mogelijkheden over de grens beter kunnen benutten, moet een aantal barrières worden opgeheven. Een aantal van die barrières is lokaal en regionaal te slechten, maar er zijn ook belemmeringen die alleen met hulp van de rijksoverheid (in Nederland), de Bondsregering en de bondstaten (in Duitsland) kunnen worden weggenomen. Daarom is behalve samenwerking met onze buren ook een actieve lobby nodig richting mede-overheden in Nederland en Duitsland. Verschillen in staatsinrichting, wet- en regelgeving, cultuur en taal zorgen ervoor dat bewoners alleen gebruikmaken van de mogelijkheden aan hun eigen kant van de grens. Door een gebrek aan kennis van de Duitse taal en cultuur is het vaak moeilijk een baan te vinden aan de andere kant van de grens. Vacaturebanken zijn niet op elkaar aangesloten waardoor er geen inzicht is in openstaande vacatures en stagemogelijkheden aan de andere kant. De meeste werkzoekenden zijn onbekend met de verschillen in sociale wetgeving en
zijn daardoor terughoudend bij het zoeken naar werk over de grens. Diploma’s worden over en weer niet altijd erkend door een verschil in het Duitse en Nederlandse onderwijssysteem. Het vervoer over de grens verloopt niet soepel. Het openbaar vervoer stopt vaak bij de grens en snelwegen gaan na de grens plotseling over in een regionale weg (de A35 is eerst een vierbaansweg en gaat over in de N35/B54, een tweebaansweg om vlak voor Münster weer een vierbaansweg te worden). Als die belemmeringen er niet zouden zijn, dan ontstaan er veel meer kansen en mogelijkheden voor bewoners en ondernemers. De Europese Commissie heeft berekend dat de lidstaten aan hun binnengrenzen zo’n 8% economische groei (oftewel zo’n 4 miljoen banen) laten liggen als gevolg van grensbelemmeringen. Dat is waar dit document over gaat: hoe halen we de belemmeringen weg en hoe zorgen we er samen voor dat in de nabije toekomst alle kansen en mogelijkheden worden benut?
Stip op de horizon is dat we in 2027 leven in een grensoverschrijdend gebied waar we elkaars taal spreken, elkaars cultuur kennen en elkaar respecteren, en waar we samen werken, wonen en leven. Ons doel voor de komende jaren is dat de Euregio in 2027 functioneert als grensoverschrijdende, economisch sterke regio waarbij de grens niet meer als een belemmering wordt ervaren. Dit document beschrijft de belangrijkste thema’s waarop we in de komende jaren samen met onze partners actie willen ondernemen. De thema’s worden in dit visiedocument ‘Brücken’ genoemd die we de komende jaren willen bouwen om het hiervoor beschreven doel te bereiken. Het document is bedoeld als inspirerende leidraad voor onszelf, inwoners, instellingen en bedrijven van Enschede en onze samenwerkingspartners op lokaal, regionaal en nationaal niveau aan beide zijden van de grens.
De gemeente Enschede is heel actief en zoekt samen met anderen aan beide zijden van de grens naar creatieve oplossingen. Zo zijn sinds 2014 ruim 300 werkzoekenden bemiddeld naar bedrijven in Duitsland en heeft zich een aantal Duitse bedrijven gevestigd in Enschede. De economische groei en werkgelegenheid kunnen nog verder verbeteren als we met steun van de rijksoverheid en de Duitse bondsstaten de belangrijkste belemmeringen wegnemen. De gemeente Enschede ondersteunde actief de inspanningen van het Actieteam GEA en samen met de buurlanden de omzetting van de aanbevelingen in concrete acties. Eén van de acties betreft het opzetten van een grensmonitor. Hiervoor zijn gegevens nodig die grensoverschrijdend vergelijkbaar zijn. Enschede vervult op dit onderwerp een trekkende rol.
Van halve naar hele cirkel Als je kijkt naar het dagelijks woon-werkverkeer (het Daily Urban System) dan kun je rond de meeste steden een hele cirkel trekken. De ligging van Enschede, direct aan de landsgrens, zorgt ervoor dat er maar een halve cirkel om de stad kan worden getrokken. Intensieve samenwerking met de buren kan ervoor zorgen dat dit verandert. Een van de belangrijkste voorwaarden om gebruik te maken van elkaars mogelijkheden aan beide zijden van de grens is een goed bereikbaar, grensoverschrijdend netwerk van Duitse en Nederlandse steden en dorpen. Het Euregio-gebied met daarbinnen de Twentse steden, Münster en Osnabrück moet gaan functioneren als één samenhangend geheel.
13
14
Brücke #1: LEREN (kennen) In het gebied rondom de grens sprak men vroeger elkaars taal (een dialect). Dat zorgde voor een enorme betrokkenheid. Als je elkaars taal spreekt, dan begrijp je elkaar beter. Het dialect is grotendeels verdwenen uit de grensregio en ook de kennis van het Duits neemt af in Twente. Dat moet snel veranderen, want het spreken van elkaars taal en het kennen van elkaars cultuur werkt positief door in de economie en op de arbeidsmarkt. Dat is de eerste brug die we over moeten om ons doel te bereiken. Leerlingen met verschillende achtergronden (en kansen) doen samen ervaring op over de grens. Voor de een is dat de eerste keer, de ander heeft van huis uit al wat meegekregen. Internationale ervaringen geven alle leerlingen een bredere blik op de maatschappij en uiteindelijk meer kans op een baan. De gemeente stimuleert in het creëren van gezamenlijke ervaringen gericht op een zelfredzame toekomst. Daarvoor kiezen we - met de scholen - voor aandachtsgebieden die voor deze regio van belang zijn, omdat ze de kans op een baan en op goed samenleven in de toekomst vergroten. Juist ook die leerlingen die meer praktisch geschoold zijn zoals leerlingen van het Zone.College. Want het is juist deze groep die na de schoolloopbaan in de grensregio een baan zoekt waarbij kennis van de Duitse taal en cultuur de kansen vergroot. Om die reden streeft de Duitslandagenda via het leren en kennen van elkaars taal en cultuur naar een duurzame plek van de Duitse taal en cultuur in het curriculum van het onderwijs. Voor een betere beheersing van de taal en een duurzame plek in het curriculum van het onderwijs investeren we met Pabo/Saxion in nascholing van docenten, onderwijs aan studenten en uitwisselingen van leerlingen en docenten. De gemeentelijke middelen zetten we in als cofinanciering voor Euregionale, Provinciale, ministeriele (OC&W) en Europese subsidies, waardoor met een geringe gemeentelijke investering een aanzienlijk budget beschikbaar is. Steeds minder scholieren in Nederland en ook langs de grens, hebben Duits in hun vakkenpakket. Vaak bieden scholen voor voortgezet onderwijs (VO) of MBO Duits pas aan in het tweede jaar. In het basisonderwijs (PO, primair onderwijs) wordt bijna nergens Duits aangeboden. Aan de andere kant van de grens is dit anders. Daar is Nederlands
opgenomen als keuzevak of als verplicht vak op het VO en in het beroepsonderwijs. Het is belangrijk dat aan beide zijden van de grens veel meer aandacht komt voor het leren van elkaars taal en cultuur. In 2027 spreken alle Nederlandse en Duitse jongeren in de Euregio elkaars taal, kennen zij elkaars cultuur en hebben bedrijven inzicht in wat jongeren in de Euregio kennen en kunnen als zij van school komen.
Doelen Goede kennis van de Duitse taal bij jongeren. Meer kennis en begrip van de Duitse cultuur. Meer grensoverschrijdende uitwisseling van docenten en leerlingen. Een goed beeld bij werkgevers in de grensregio van de benodigde kwaliteiten van werknemers zodat het Euregionaal onderwijs hierop beter kan aansluiten. Meer gezamenlijke onderwijsprogramma’s vanaf het Primair Onderwijs tot en met het Hoger Onderwijs.
15
‘Wer fremde Sprachen nicht kennt, weiß nichts von seiner eigenen.’ Goethe
1. In 2027 hebben alle jongeren goede kennis van de Duitse taal. De jeugd heeft de toekomst. Voor een goede samenwerking zijn veel eigenschappen en kwaliteiten nodig. Het spreken en begrijpen van elkaars taal en cultuur is het allerbelangrijkst. Op lange termijn willen we dat Duits een belangrijk vak wordt binnen het onderwijs in de Euregio. Het is belangrijk om al in het basisonderwijs de buurtaal te bevorderen.
2. In 2027 is er meer kennis en begrip van de Duitse cultuur. Het is niet alleen belangrijk om elkaars taal te leren spreken, maar ook om kennis en begrip te hebben van elkaars cultuur en gewoonten. Dat zijn voorwaarden voor contact en samenwerking. Samen met onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven willen wij ervoor zorgen dat er meer lessen Duits worden aangeboden en het tekort aan Duitse docenten wordt aangepakt. We gaan het contact tussen Nederlandse en Duitse leerlingen, studenten en docenten stimuleren. We gaan ervoor zorgen dat Nederlandse en Duitse scholen meer onderlinge uitwisselingen organiseren (tussen leraren en tussen leerlingen) in het basis en voortgezet onderwijs en dat er aan beide zijden van de grens (gezamenlijke) onderwijsprogramma’s
16
komen rondom buurtaal en cultuur aangeboden in afzonderlijke lessen of geïntegreerd in andere vakken. In het middelbaar en hoger beroepsonderwijs en het universitair onderwijs stimuleren we jongeren om over de grens stage te gaan lopen. Ook kijken we goed naar de vraag aan de andere kant van de grens, zodat scholen vakken aanbieden die aansluiten op de arbeidsmarkt in het buurland. We onderzoeken gezamenlijk met partners de mogelijkheden voor het oprichten van een kennisen expertisecentrum Duitse taal en cultuur en het oprichten van een ambassadeursnetwerk om kennis te delen en bewustwording te creëren over Euregionaal onderwijs.
3. In 2027 hebben werkgevers in de grensregio een goed beeld van de benodigde kwaliteiten voor de werknemer zodat het Euregionaal Onderwijs hierop beter kan aansluiten. Duitse bedrijven zijn onvoldoende bekend met de vaardigheden van Nederlandse leerlingen. Het is belangrijk dat Duitse ondernemers Nederlandse leerlingen beter leren kennen. Dat kan bijvoorbeeld door Duitse ondernemers uit te nodigen op Nederlandse scholen, door Nederlandse jongeren te stimuleren open dagen van Duitse bedrijven te bezoeken, door te stimuleren dat zoveel mogelijk Nederlandse jongeren in de Euregio stage gaan lopen of opdrachten uitvoeren bij Duitse bedrijven. Het bedrijfsleven moet aangeven welke vaardigheden nodig zijn in de grensregio en bereid zijn om actief te investeren in het leggen van verbindingen met jongeren aan de andere kant van de grens. Het is belangrijk dat er sneller inzicht komt in de waarde van Nederlandse diploma’s. In sommige vakgebieden worden door de overheid of vanuit werkgeversverenigingen speciale beroepskwalificaties
geëist. Scholen in de grensregio moeten daarom niet alleen kijken naar de kwalificaties die voor een beroepsgroep in het eigen land gelden, maar ook naar de eisen in het buurland. Eventuele behaalde kwalificaties die specifiek zijn voor Duitsland of Nederland, moeten op het diploma worden vermeld of met een apart certificaat worden beloond.
4. Meer gezamenlijke onderwijsprogramma’s vanaf PO-Hoger Onderwijs. Onbekendheid met elkaars onderwijssystemen maakt dat samenwerking in de praktijk vaak moeizaam van de grond komt. Onderwijsinstellingen hebben een verantwoordelijkheid in de erkenning van diploma’s; zij kunnen door middel van joint degrees en/of double degrees ervoor zorgen dat diploma’s worden erkend in het buurland. Langdurig investeren in een Euregionaal netwerk is hiervoor noodzakelijk. Zorgvuldig opgebouwde partnerschappen tussen scholen en hoger onderwijsinstellingen zorgen ervoor dat grenzen worden geslecht en productief kan worden samengewerkt. Gezamenlijke onderwijsprogramma’s maken het probleem van diploma erkenning makkelijker. Tegelijkertijd leert men tijdens deze programma’s elkaars taal en cultuur beter kennen. Vanuit de LOI van Enschede met Münster starten we met het faciliteren van netwerkbijeenkomsten voor onderwijsinstellingen.
Project
Klooien met Duits Gemeente Enschede, pabo en Saxion werken samen met het middelbaar-en basisonderwijs om leerlingen kennis te laten maken met de Duitse taal en cultuur. Adjunct-directeur Marcel Spitshuis van De Troubadour uit Glanerbrug heeft een goede relatie met een basisschool in Ottenstein, in de gemeente Ahaus.
“Onze school is 500 meter van de grens. Sommige leerlingen wonen in Duitsland. Allemaal gaan ze er zwemmen, uiteten, boodschappen doen. Ons doel is dat ze zich verstaanbaar kunnen maken, hun buren kennen en weten dat ze ook in Duitsland kunnen gaan werken. Met ons project ‘Klooien met Duits’ werken we hieraan.” Bron: TC/Tubantia 27-03-2019
17
18
Brücke #2: WERKEN Aan beide zijden van de grens is er op dit moment een grote behoefte aan personeel. Dat is kort geleden significant anders geweest en kan in de toekomst opnieuw veranderen. Dat heeft te maken met de op- en neergaande beweging van de economie in bepaalde tijdsperiodes (conjunctuur). Als we erin slagen de Nederlandse en Duitse arbeidsmarkt beter op elkaar te laten aansluiten, neemt het aantal beschikbare banen voor inwoners aan beide kanten van de grens structureel toe. Het is daarom belangrijk om één centrale, transparante en Euregionale arbeidsmarkt te creëren. Dan wordt een tekort aan de ene kant van de grens opgevangen door een overschot aan de andere kant. Hierdoor ontstaat er een meer solide arbeidsmarkt voor de hele grensregio met een grotere kans op structurele werkgelegenheid. Door het grensoverschrijdende gebied als één samenwerkende economische en arbeidsmarkt regio te promoten wordt het ook voor bedrijven interessanter om zich in het grensgebied te vestigen. In 2027 moet de arbeidsmarkt in de Euregio centraal en transparant zijn en is het gemakkelijk en vanzelfsprekend om over de grens te gaan werken. In 2014 waren er 30 duizend grenspendelaars met een werknemersbaan in Nederland, die in Duitsland wonen. Dat is ruim drie keer zo veel als de 8 700 forenzen met een baan in Duitsland die in Nederland wonen. Meer dan de helft van de grenspendelaars uit Duitsland (16 duizend) betreft echter Nederlanders die aan de andere kant van de grens zijn gaan wonen, maar een baan in Nederland hebben. Onder de omgekeerde pendelstroom zijn er ook 3 duizend Duitsers die in Nederland wonen, maar in Duitsland werken. Zelfs als je je beperkt tot pendelaars die wonen in het land van herkomst en werken over de grens, is de pendelstroom vanuit Duitsland aanzienlijk groter dan die vanuit Nederland: 14 duizend Duitsers pendelen naar Nederland tegenover 5 700 Nederlanders naar Duitsland (Bron: CBS Internationaliseringsmonitor, 2016). Als meer mensen over de grens gaan werken, dan heeft dat een positieve invloed op de economie van
de Euregio; mensen versterken hun positie op de arbeidsmarkt door de opgedane ervaring, opleiding en kennis in het buitenland. Wanneer aan de Duitse kant de vraag naar werknemers groter is dan aan de Nederlandse kant zijn grenspendelaars kansrijker doordat het makkelijker is een baan in het buurland te vinden. Ondernemingen varen hier wel bij omdat in de directe omgeving een groter potentieel aan arbeidskrachten voorhanden is.
‘Grenzüberschreitende Zusammenarbeit ist viel mehr als nur wirtschaftlicher Austausch: Sie ist ein Zeichen für ein gemeinsames europäisches Miteinander, und sie öffnet neue Perspektiven für den Blick auf kulturelle Besonderheiten, für internationale Netzwerke und für persönliche Freundschaften.’ Dr. Heiner Kleinschneider, Geschäftsführer Wirtschaftsförderungsgesellschaft für den Kreis Borken
19
De werkloosheid in Duitsland ligt eind 2018 op 5,2%. In grote delen van de bondsstaten Niedersachsen en Nordrhein-Westfalen (NRW) ligt dit zelfs rond de 3%, zoals bijvoorbeeld in de arbeidsmarktregio Coesfeld (Coesfeld, Borken, Bocholt, Ahaus en Gronau). Momenteel kent Twente ook een opleving van de economie en daarmee gunstige gevolgen voor de arbeidsmarkt; in december 2018 bedroeg het werkloosheidspercentage in Twente 3,9%. Vergrijzing en ontgroening zorgen ervoor dat er de komende jaren, aan beide zijden van de grens, een tekort aan personeel zal ontstaan. Tegelijkertijd blijft de kans op een economische crisis reëel door mondiale ontwikkelingen. In beide gevallen is het noodzakelijk om te investeren in een grensoverschrijdende, barrièrevrije arbeidsmarkt; in kwantitatieve én kwalitatieve zin. Volgens het rapport “De arbeidsmarkt aan de grens met en zonder grensbelemmeringen” (2016) van het Centraal Planbureau (CBP) zijn voor de regio Twente tussen de 600 en 2000 extra banen bereikbaar als de belemmeringen door de grens worden opgeheven. 600 extra banen zijn te realiseren bij een zoekgebied met een reikwijdte van 30 kilometer, 2000 bij een zoekgebied met een reikwijdte van 60 kilometer. Het Bruto Regionaal Product van Twente zou, afhankelijk van grootte van het gebied waarin werk wordt gezocht, kunnen toenemen met een bedrag tussen 0,6 miljard euro (bij een reikwijdte van dertig kilometer) tot 2 miljard euro (bij een reikwijdte van 60 kilometer).
Lidmaatschap Eures opent Europees bemiddelingsnetwerk.
20
De Europese Commissie heeft berekend dat de grensregio’s als gevolg van de grensbelemmeringen een economische groei van gemiddeld 8% laten liggen (“Boosting growth and cohesion in EU border regions” (2017). De EC nodigt grensregio’s uit om voorstellen te doen voor pilotprojecten om grensbelemmeringen aan te pakken en op te lossen.
Doelen Een centraal meldingssysteem voor alle vacatures in de regio. Snellere en eenvoudigere diplomaerkenning. Duits-Nederlandse arbeidsbemiddeling.
1. In 2027 is er een centraal meldingssysteem voor alle vacatures in de regio. Door vacatures centraal met elkaar te delen wordt voor iedereen meteen duidelijk waar tekorten en overschotten zijn en kunnen werkzoekenden direct in contact worden gebracht met werkgevers. De gemeente Enschede is in 2018 als eerste gemeente in Nederland lid geworden van EURES (EURopean Employment Services, het Europees portaal voor beroepsmobiliteit). Dit lidmaatschap biedt de gemeente Enschede niet alleen toegang tot vacatures, data en netwerken in Duitsland, maar in heel Europa. Daarmee én door de oprichting van GrensWerk (zie punt 3) in 2017, wordt de doelstelling van een regionaal centraal meldingssysteem al in 2020 gerealiseerd.
2. In 2027 is diplomaerkenning eenvoudiger en sneller. Het is belangrijk dat diploma’s aan de Duitse kant van de grens worden erkend. De procedure voor erkenning van Nederlandse diploma’s in Duitsland is op dit moment complex, duurt lang en is kostbaar. Werkzoekenden vinden het meestal te duur om voorafgaand aan een sollicitatie, zonder de zekerheid van een baan, hun diploma te laten erkennen. Doen zij dit achteraf, dan moet de werkgever meestal te lang wachten voordat iemand kan beginnen. Het is belangrijk voor werkzoekenden dat er snellere en eenvoudigere procedures komen voor diplomaerkenning.
3. In 2027 is er Duits-Nederlandse arbeidsbemiddeling. De samenwerking van arbeidsmarktexperts uit Duitsland en Nederland die al langere tijd bestond is in 2017 geconcretiseerd in een ‘fysiek’ kantoor waar de Nederlandse en Duitse specialisten dagelijks met elkaar samenwerken aan de ontsluiting van de arbeidsmarkt; op 20 november 2017 opende GrensWerk haar deuren in Gronau. GrensWerk is de samenwerking van de gemeente Enschede, Arbeitsagentur Coesfeld, UWV Werkbedrijf en Euregio. Alle betrokken partijen hebben personele capaciteit ter beschikking gesteld. De financiering is tot en met 20 november 2020 gegarandeerd, mede door een eenmalige financiële ondersteuning van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Voor structurele financiering wordt naar oplossingen gezocht. Van een goede grensoverschrijdende bemiddeling en begeleiding profiteren niet alleen werkzoekenden, maar ook het Nederlandse en Duitse bedrijfsleven. Er is een groot aantal mogelijkheden om werkzoekenden te begeleiden naar een werkplek in Duitsland. ogelijkheden die het Werkplein heeft om M werkzoekenden te begeleiden: Proefplaatsing bij Duitse bedrijven. Inzet vervoer (bijvoorbeeld taxi of busje) als de kandidaat geen vervoer heeft (gedurende 2 maanden). Taaltraining als kandidaat onvoldoende Duits spreekt. Spreekuur op het kantoor van GrensWerk in Gronau over werken in Duitsland. Curriculum vitae vertalen van kandidaten. Begeleiding tijdens het sollicitatiegesprek. Advisering door het GrensInfoPunt van de Euregio.
Voorts richt zich GrensWerk ook op de toekomstige beroepsbevolking: scholieren en studenten. GrensWerk helpt bij en voorziet in het vinden van stage- en afstudeerplekken en traineeships, in samenwerking met de beroepsopleidingen, hogescholen en universiteiten in het Euregiogebied. Als kenniscentrum heeft GrensWerk zich eveneens tot doel gesteld data en cijfers met betrekking tot de regionale arbeids- en economische markt te verzamelen en te delen. Om werkzoekenden te bemiddelen wordt er structureel samengewerkt met Duitse arbeidsbemiddellaars in de grensregio. Vooral productiemedewerkers worden via deze bureaus snel aan werk geholpen. Deze bureaus hebben goede lokale netwerken en een goede reputatie. Werkzoekenden krijgen meestal meteen een jaarcontract. Door de dagelijkse samenwerking met Duitse collega’s van de Arbeitsagentur neemt het aantal directe contacten met werkgevers eveneens toe.
Succesverhaal
Werken over de grens Sinds 2015, het jaar waarin de arbeidsbemiddeling over de grens zichtbaar vorm begon te krijgen, zijn er ruim 300 werkzoekenden bemiddeld naar een baan in Duitsland. Het merendeel betrof mensen die een uitkering ontvingen in het kader van de Participatiewet. Sinds 2018 wordt ook gewerkt aan de bemiddeling van Duitse werkzoekenden naar Nederland. Inmiddels hebben 18, in Duitsland woonachtige werkzoekenden (hieronder ook Nederlanders die in Duitsland woonachtig zijn), een baan gevonden in Nederland.
21
Lizet Beek Photography
22
Brücke #3: ONDERNEMEN Duitsland is de grootste economie van Europa en Nederlands belangrijkste handelspartner. Een kwart van alle door Nederland uitgevoerde goederen gaat naar Duitsland. Van alle bondsstaten in Duitsland neemt Nordrhein-Westfalen daarbij de belangrijkste plaats in. Enschede belangrijke stad in het Euregiogebied Enschede is voor veel Twentenaren, maar ook voor veel Duitsers een belangrijke stad in het Euregiogebied. Onze Duitse buren noemen Enschede een ‘Oberzentrum’, een stad die voor hen een belangrijke centrumfunctie vervult. Dit heeft vooral te maken met de binnenstad, het Kennispark Twente, de Techbase Twente en de haven. Duitse ondernemingen, zoals winkelketens, kiezen steeds vaker voor een vestiging in Enschede. Toonaangevende Duitse bedrijven in High Tech Systemen en Materialen (HTSM) zoeken samenwerking met Kennispark Twente, zodat ze een innovatieve voorsprong krijgen op de concurrentie. Door samen te werken ontstaan er voor ondernemers meer kansen. Zij krijgen de beschikking over een veel groter afzetgebied. De ‘halve cirkel’ wordt een ‘hele cirkel’. Er zijn al veel ondernemers die samen nieuwe projecten opzetten en nieuwe afzetmarkten ontdekken. Er zijn echter nog veel kansen die op dit moment niet worden benut. Het CPB heeft berekend dat de werkgelegenheid en het Bruto Regionaal Product kunnen groeien als de
Succesverhaal
Gezamenlijke onderneming Een mooi voorbeeld van een nieuw initatief is de samenwerking van het Enschedese industriële ontwerpbureau Stevens Idé partners, dat nauw samenwerkt met het Duitse Dkon uit Lengerich, producent van bekleding van machines. Dkon produceert bekleding en bedekking van machines. Stevens Idé partners ontwerpt ze. Gezamenlijk zijn zij een nieuwe onderneming gestart: IDkon. Ze opereren onder de slogan: Dutch Design, German Engineering.
belemmeringen in het grensoverschrijdend verkeer worden weggehaald. In de studie ‘Kracht van OostNederland’ heeft prof. dr. Frank van Oort (Universiteit Utrecht en Erasmus Universiteit Rotterdam) onderzoek gedaan naar de economische structuur van de Euregio. Zijn conclusie was dat er in Twente, Münster en Osnabrück sterke en ‘skill-complementaire’ bedrijvenclusters zijn op het gebied van chemie, energie en High Tech Systemen en Materialen. Met ‘skill-complementaire bedrijvenclusters’ wordt bedoeld dat de vaardigheden van werknemers in Twente, Münster en Osnabrück elkaar aanvullen. Enschede wil de samenwerking op deze gebieden een impuls geven door de stad aan te bieden als proeftuin voor innovatieve initiatieven of door te fungeren als eerste klant of afnemer (‘launching customer’). Een recente studie van Atlas Nederlandse Gemeenten wijst uit dat investeren in een betere verbinding met Münster (en Münsterland) meer opbrengt in termen van economische groei en werkgelegenheid dan een verbeterde verbinding met zuid- westen noord Nederland (ervan uitgaande dat de grensbelemmeringen worden opgeheven). Een stad of kleine regio kan niet snel bieden waar grote ondernemingen behoefte aan hebben, namelijk voldoende arbeidskrachten en een goede infrastructuur, maar het volledige Euregiogebied is daartoe misschien wel in staat. In 2018 hebben de Gemeente Enschede en de Wirtschaftsförderungen van Münster en Osnabrück de Universiteit van Osnabrück opdracht gegeven onderzoek te doen naar de economische betekenis van de Euregio, met specifiek aandacht voor ondernemersnetwerken in het gebied. Dit onderzoek is in oktober 2018 afgerond. Op basis van de uitkomst worden verdere gezamenlijke initiatieven ontplooid. Novel-T, de Twentse organisatie voor innovatie en valorisatie leverde eind 2017 een Duitslandstrategie op. Daarbij wordt Duitsland benaderd als belangrijke afzetmarkt voor startende bedrijven en is anderzijds het stimuleren van spin-off bedrijven samen met Duitse onderwijspartners een belangrijk thema.
23
Doelen Meer samenwerking tussen Nederlandse en Duitse bedrijven en overheden. Inzicht in het economisch potentieel van de Euregio. Ondernemingen wederzijds betrekken bij aanbestedingen.
1. In 2027 is er meer samenwerking tussen Nederlandse en Duitse bedrijven. De gemeente Enschede wil Nederlandse en Duitse ondernemers bij elkaar brengen, zodat er meer samenwerking komt. Tijdens netwerkbijeenkomsten krijgen ondernemers advies van deskundigen en worden zij met elkaar gematcht. De gemeente Enschede streeft naar meer samenwerking met de verschillende Wirtschaftsförderungen aan Duitse zijde van de grens om zo de positie van de Euregio te kunnen versterken. In 2019 wordt er, onder regie van de Fachhochschule Osnabrück, een project gestart waarin de Wirtschaftsförderungen in het Emsland en de economische afdelingen van de gemeente Enschede, Coevorden en Emmen, samen gaan werken aan de volgende thema’s: Verkenning van de mogelijkheden om als regio gezamenlijk grote werkgevers te acquireren. Behoud van talent voor het Euregiogebied. Delen van kennis en data. Opbouwen van een netwerkstructuur.
24
2. In 2027 is voor iedereen duidelijk wat het economisch potentieel van de Euregio is. De mogelijkheden in de Euregio moeten onder de aandacht worden gebracht van ondernemers, zodat zij nieuwe kansen zien. De overheid probeert mee te werken aan dat bewustzijn. Hiertoe moet een Euregionaal economisch beleid ontwikkeld worden dat tevens de agglomeratievorming bevordert.
3. In 2027 worden ondernemingen aan de andere kant van de grens bij aanbestedingen betrokken. Twentse overheden kopen jaarlijks voor zo’n 1 miljard euro goederen en diensten in, variërend van verpleging tot verlichting. Als Duitse en Nederlandse overheden in de Euregio bij het inkopen en het aanbesteden ook ondernemers aan de andere kant van de grens betrekken, dan is dat goed voor de economie van het hele grensgebied. Op dit moment zijn de vele regels en procedures nog een obstakel. De gemeente Enschede gaat het goede voorbeeld geven door Duitse ondernemers uit te nodigen tot deelname aan aanbestedingen. Ook komt er een Euregionaal informatiepunt waar bedrijven ondersteuning kunnen krijgen bij het zakendoen over de grens. We doen dit samen met Euregio en de partners in MONT.
25
26
Brücke #4: BEREIKBAARHEID Om een economisch sterke Euregio te kunnen zijn, waarin meer mensen over de grens gaan werken en ondernemen, is een goede, toekomstbestendige bereikbaarheid onontbeerlijk. Een uitgebreid streekvervoersnet, kortere reistijden met de trein en een betere aansluiting met de luchthaven in Münster (FMO) zullen bijdragen aan een toename van het aantal mensen dat over de grens gaat werken, winkelen en ondernemen. Daar profiteert de hele Euregio van. Op dit moment vertrekt er elk uur een trein naar Münster (reistijd 1:18 uur) en een naar Dortmund (reistijd 2:11 uur). Behalve het personenverkeer, moet ook het goederenverkeer via de weg, het spoor, het water (Havenbedrijf Twente) en de lucht (FMO) goed geregeld zijn. De Euregio moet een goede verbinding hebben met Münster, het Ruhrgebied, Zwolle, Arnhem, Eindhoven en de Randstad. Voor mensen die over de grens werken, mag de reistijd van deur tot deur niet meer dan één uur bedragen. We richten ons vooral op sneller woon-werkverkeer; op verbetering van de treinverbinding Zwolle-EnschedeMünster, en op het verbreden van de N35/B54 naar een vierbaansweg, inclusief ongelijkvloerse kruising met de Oostweg. Voor ondernemers zijn een goede bereikbaarheid van FMO (taxi- en/of busverbinding) en een snellere treinverbinding Amsterdam-Berlijn belangrijk.
In 2027 is de Euregio goed bereikbaar voor bewoners en werknemers.
Doelen Kortere reistijden met de trein. IC-treinverbinding Zwolle-Enschede-Münster met een maximale reistijd van een uur (van Zwolle naar Enschede en van Enschede naar Münster). Verbreding N35 naar 2*2 rijstroken, maximaal 130 km/uur als gelijkwaardige verbinding tussen A35/A1 en B54. Betere bereikbaarheid luchthaven FMO via realisering van taxi en bustransfers Enschede-FMO en kortere reistijd op de treinverbinding AmsterdamBerlijn. Een en ander zal verder worden uitgebreid op basis van de uitkomsten van een onderzoek naar onder meer de bereikbaarheid van de luchthaven FMO en Technology Base Twente. Invoering van een Euregioticket, één vervoersbewijs voor grensoverschrijdend openbaar vervoer. De gemeente Enschede werkt bij deze doelen samen met EUREGIO, de provincie Overijssel, Regio Twente en MONT.
Succesverhaal
Spoorverbinding Enschede-Münster Sinds de heropening in 2001 is het aantal reizigers op de verbinding Enschede-Münster met 130% toegenomen. We kunnen wel zeggen dat deze spoorverbinding een groot succes is. Het heeft de bereikbaarheid binnen de Euregio flink vergroot. Toch zijn er nog verbeteringen mogelijk, zoals de informatie naar reizigers en de verkorting van de reistijd. Het moet mogelijk zijn om vanaf Enschede in 30 minuten in Münster te zijn, de helft van de huidige reistijd.
27
28
Brücke #5: DUURZAAMHEID Meteen na het passeren van de grens vallen de vele windmolens en zonnepanelen op in het Duitse landschap. Duitse huishoudens hebben een uitgebreide afvalscheiding, veel uitgebreider dan wij. Ook de gemeente Enschede heeft duurzaamheid hoog op de agenda staan en is partner in de Twentse Energie Strategie. Om afvalscheiding en afvalvermindering nog meer te stimuleren zijn we vanaf januari 2017 begonnen met Diftar, een systeem met gedifferentieerde tarieven. Enschedeërs betalen voor elke keer dat ze hun huishoudelijk (rest)afval aanbieden. In de binnenstad van Enschede is het mogelijk om afval gescheiden in te leveren. Ook is de campagne ‘Enschede Wekt Op’ van start gegaan, waarbij samen met bewoners locaties voor zonnepanelen en windmolens worden gekozen. Hoezeer wij in Nederland ook aan de weg timmeren op het gebied van duurzaamheid, over de grens lijkt duurzaamheid al veel meer geïntegreerd in de samenleving. Münster werd al twee keer ‘Klimaathoofdstad’ van Duitsland en heeft zich als doel gesteld om de uitstoot van CO2 met 40% te verminderen ten opzichte van 1990. Ook Osnabrück is heel actief op het gebied van duurzaamheid; met het ‘Masterplan 100% Klimaschutz’ wil Osnabrück in de periode 1990 tot en met 2050 de CO2-uitstoot met 95% verminderen en het energieverbruik met 50% terugbrengen. We kunnen veel leren van onze Duitse buren op het gebied van duurzaamheid. Er is al veel kennisuitwisseling. Niet alleen de twee grootste steden in het Euregiogebied, maar ook kleinere Duitse gemeenten zijn een inspirerend voorbeeld als het gaat om klimaatbeleid. Zo ging de campagne voor ‘Enschede Wekt Op’ van start met een bezoek aan ‘KlimaKommune’ Saerbeck, een Duits stadje dat volledig zelfvoorzienend is geworden in zijn energievoorziening en zelfs meer energie produceert dan het verbruikt. In 2027 is er grensoverschrijdende kennisuitwisseling en samenwerking op het gebied van duurzaamheid. Binnen het MONT-overleg is in opdracht van de burgemeesters gekeken naar de mogelijkheden tot samenwerking op het gebied van duurzaamheid.
Doelen Op duurzame wijze beter bereikbaar zijn. Economie zonder afval. Meer duurzame energie.
1. Op een duurzame manier beter bereikbaar zijn. Er wordt op dit moment onderzocht hoe de Euregio op een duurzame manier beter bereikbaar kan worden. Daarbij wordt vooral gekeken naar reductie van CO2-uitstoot en een betere aansluiting tussen de verschillende vervoersmiddelen. We stimuleren het gebruik van duurzame vervoersmiddelen zoals e-bikes.
2. Economie zonder afval. In een circulaire economie bestaat geen afval meer. Producten worden zo ontworpen en gebruikt dat grondstoffen oneindig kunnen worden hergebruikt. In plaats van fossiele brandstoffen wordt er gebruik gemaakt van hernieuwbare energie. Een eerste stap richting een grensoverschrijdende circulaire economie is intensivering van betrokkenheid van Münster bij afvalverwerkingsbedrijf Twence. Twence zoekt naar nieuwe manieren om grondstoffen terug te winnen.
3. Meer duurzame energie. Enschede heeft door het grote aantal inwoners en bedrijven een grote energievraag. Er is echter te weinig ruimte voor windparken en zonnepanelen om hierin op een duurzame manier te voorzien. Het doel van de gemeente Enschede is dat het aandeel duurzame energie in 2030 minimaal 12 procent bedraagt en in 2050 minimaal 27 procent van het voor 2050 voorziene gebruik van energie. Op dit moment is dat 6%. Enschede gaat onderzoeken of er in de toekomst nog meer en met meer partijen kan worden samengewerkt op het gebied van duurzame energie om de doelen te bereiken.
29
30
Brücke #6: VEILIGHEID Om ervoor te zorgen dat de Euregio een veilige regio is, is het heel belangrijk dat er geen obstakels zijn rondom de grens en dat veiligheidsdiensten aan beide zijden van de grens onbelemmerd kunnen samenwerken. In 2027 werken Duitse en Nederlandse bedrijven en instellingen samen aan een zo veilig mogelijke Euregio.
Doelen De faciliteiten van de Twente Safety Campus1 worden in toenemende mate benut door partners aan de Duitse kant van de grens. Uitbreiden van de samenwerking van het Safety Field Lab met Duitse bedrijven en overheden; Starten van een pilot met Duitse scholen door de Risk Factory. Brandweerkorpsen in Duitsland maken gebruik van de Safety Campus als oefenlocatie. Voortzetting van afstemming in de grensregio in het geval van noodsituaties. Bij calamiteiten schuift een “grensliaison” aan in de crisisstaf. Ook bestaat behoefte aan de ontwikkeling van een digitaal informatieplatform voor de crisisstaf als hulpmiddel bij grensoverschrijdende calamiteiten. Voortzetting internationale driehoek EnschedeGronau. Aanbeveling uit project ‘internationale informatiedeling’ om het mogelijk te maken dat burgemeesters van grensgemeenten grensoverschrijdend informatie delen agenderen op de politieke agenda in beide landen. Geven van opvolging aan afspraken in het kader van het Manifesto Urban Air Mobility, een initiatief waarbij Brandweer Twente/TSC zich heeft aangesloten, door te verkennen op welke manier drones kunnen worden ingezet door de hulpdiensten.
Twente Safety Campus is uniek in Nederland. Een van de ambities van de TSC is het verzakelijken én uitbreiden van diensten naar alle zogenoemde ‘first responders’ (hulpverleners van politie, ambulance, leger en particuliere beveiliging).
Safety Field Lab Het bedrijfsleven kan - tegen vergoeding - innovaties uittesten in een proefopstelling van het Safety Field Lab van TSC. Voorbeeld is Mercedes dat er tests uitvoert met nieuwe batterijen voor elektrische auto’s. De faciliteiten zijn ook voor het Duitse bedrijfsleven interessant. Het Field Lab is daarnaast een oefenlocatie voor onbemande voertuigen, zoals drones. Het Field Lab heeft als ambitie de komende jaren meer samen te werken met Duitse bedrijven en overheden.
Risk Factory Dit onderdeel van TSC richt zich op onderwijs op basisscholen en is een groot succes. Het aanbod is ook voor Duitse scholen interessant. De Risk Factory wil graag een pilot starten met Duitse scholen en als deze succesvol is zal geïnvesteerd worden in vergroting van de capaciteit.
Troned Dit is een trainingslocatie voor veiligheidsdiensten. Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen hebben een tekort aan trainingslocaties. Brandweerkorpsen in Duitsland kunnen gebruikmaken van de Safety Campus als oefenlocatie.
Twente Safety Campus
Politieschool
Het veiligheidseducatiecentrum Twente Safety Campus (TSC) maakt bedrijven en instellingen bewust van de verschillende veiligheidsrisico’s en handelingsscenario’s. De combinatie van testen en ontwikkelen (Safety Field Labs), onderwijs (Risk Factory) en trainen (Troned) zoals gebeurt op de
De politieschool voor de hele bondsrepubliek bevindt zich in Münster. De Brandweer Twente, de Hochschule der Polizei in Münster, het Institut Feuerwehr en partners uit acht Europese landen werken samen in een Europees project aan het in kaart brengen van alle oefenlocaties in heel Europa.
1. De campus bestaat uit het Safety FieldLab (innovatieprogramma’s met bedrijfsleven en kennisinstellingen), Trainingscentrum Oost Nederland (TRONED, training voor de professional) en de Risk Factory (bewustwording en zelfredzaamheid burgers, instellingen en bedrijfsleven). De testfaciliteiten van de Safety Campus worden ook gebruikt voor het onderzoeken en ontwikkelen van materialen, zoals bijvoorbeeld in het oefengebouw. Dit geldt ook voor het drones test- en trainingcentrum Space53.
31
Continueren internationale ‘driehoek’ Op 24 augustus 2016 heeft voor het eerst een grensoverschrijdende bijeenkomst plaatsgevonden tussen de burgemeesters en politiechefs uit Enschede en Gronau en officieren van justitie uit Duitsland en Nederland. Zij hebben kennis en informatie uitgewisseld over veiligheid en hebben gesproken over de aanpak van grensoverschrijdende drugsoverlast en ‘Outlaw Motor Gangs’. Het was een initiatief van Enschede om ook de bestuurlijke overlegstructuren met elkaar te verbinden.
Project internationale informatiedeling
Project
Reddingshelikopter Een mooi voorbeeld van een grensoverschrijdende samenwerking is de inzet van de reddingshelikopter. Christoph Europa 2 uit Rheine en het traumacentrum van het Medisch Spectrum Twente in Enschede.
Bron: Polizei Osnabrück
Op basis van casuïstiek wordt informatie gedeeld door politie en gemeente als eerste stap in de richting van afspraken op nationaal niveau om informatie uit te wisselen tussen burgemeesters van gemeenten in het grensgebied. Op dit moment is dit een hiaat in de wetgeving. Zowel politie als justitie mogen al grensoverschrijdend informatie delen, burgemeesters nog niet.
32
Brücke #7: TOERISME, KUNST EN CULTUUR (beleven) Het leren kennen van elkaars cultuur is een uitdaging en een verrijking. ‘Kultur muss man schnuppern’; cultuur moet je ervaren en beleven. De manier waarop we elkaar beter kunnen leren kennen en waarderen, is door kennis te maken met elkaars culturele uitingen, zoals muziek, dans en beeldende kunst. Ook op dit gebied worden veel nieuwe samenwerkingen gestart en gedurfde nieuwe initiatieven ontplooid. In 2027 kennen we elkaars cultuur en is het gewoon om aan beide zijden van de grens ervaringen uit te wisselen en van elkaars culturele aanbod gebruik te maken.
samenwerken met de verschillende toeristenbureaus in de Euregio. Door samenwerking en uitwisseling van programma’s en arrangementen zorgen we dat bezoekers kiezen voor een meerdaags verblijf in de regio. Er is voorlichtingsmateriaal ontwikkeld waarin de kracht van het gebied aan beide zijden van de grens naar voren wordt gebracht. Voor Duitse gasten betekent dit een nadere kennismaking met ‘Das andere Holland’ en voor de Nederlandse bezoekers een kennismaking met ‘Het geheim over de grens’.
Doelen Het regionale cultuuraanbod vergroten en meer bezoekers aantrekken door samen te werken. Uitwisseling tussen Orkest van het Oosten en Städtisches Symphonieorkester. Samenwerking tussen het Wilminktheater, Rock ‘n Popmuseum en kleine theaters in het Münsterland. Meer weekendarrangementen door samenwerking Enschede Promotie, Stadtmarketing Gronau en Bad Bentheim.
Muziek en dans Het Wilminktheater en het Rock ’n Pop museum in Gronau gaan samenwerken (uitwisseling, gezamenlijke programmering of combiverkoop). Ook het Städtische Symphonieorkester van Münster en het Orkest van het Oosten onderzoeken de mogelijkheden van samenwerking bij het geven van concerten en uitwisseling van orkestleden. Samenwerking met kleine theaters in het Münsterland staat op de wensenlijst van het Wilminktheater. Er wordt o.m. gedacht aan korte voorstellingen van het Scapinoballet in kleine theaters in Duitsland als ‘appetizer’ om mensen te interesseren voor de hoofdvoorstelling in Enschede.
‘Als je elkaars cultuur begrijpt dan kom je tot elkaar. Dan begrijp je elkaar beter. En aangezien Enschede aan de grens ligt is het logisch dat je je verdiept in onze Oosterbuur. En andersom. Het is echt een verrijking om in een grensstreek te wonen.’ Audry Hoemakers, Organisator Culturele Zondag
Toerisme Om er voor te zorgen dat Nederlanders en Duitsers in de Euregio kennis maken met elkaars steden, dorpen en attracties, gaan we intensiever
33
Succesverhaal
Uitwisseling toerisme, kunst en cultuur In 2018 zijn we begonnen met het verkennen van de behoefte bij culturele instellingen in Enschede naar het samenwerken over de grens. Sommige instellingen, zoals het Rijksmuseum Twenthe, werken al veel met Duitsland samen voor bijvoorbeeld bruiklenen en gezamenlijke exposities. Anderen, zoals Jazzpodium de Tor en de Openbare Bibliotheek gaven aan frequenter en bestendiger contact te willen hebben over de grens. Ook is er ambtelijke uitwisseling geweest tussen de cultureel ambtenaren van Enschede en Münster. Dit hielp bij het opzetten van een ‘culturele kennismaking’ tussen de instellingen in Enschede en Münster in april. Hierdoor zijn al bestaande contacten bestendigd en nieuwe contacten gemaakt. Ook in de Tolle Woche zijn er goed bezochte samenwerkingen met het Rock ’n Pop
34
museum in Gronau opgezet, heeft het Jazzpodium de Tor een optreden gehouden met Duitse en Nederlandse artiesten en heeft Concordia een Duitse film in exclusieve voorpremière vertoond. Dit biedt een start voor de koers in 2019. De instellingen zijn aan zet en waar nodig, faciliteert de Gemeente in netwerken of toegang tot de overheid. De bibliotheek heeft nu goede contacten lopen met de Stadbücherei Münster wil met scholen aan beide kanten van de grens een FIFA game opzetten. Ook kunstorganisatie SART wil duo’s vormen tussen kunstenaars en wetenschappers en wil dit uitbreiden naar de Universität Münster. In het proces voor de Stedelijke cultuurregio Twente wordt ook het verhaal van ‘grenzeloos Twente’ opgenomen, waarbij de instellingen zelf aan zet zijn om dit uit te werken. Dit kan een opmaat zijn naar grensoverschrijdende culturele regio van Europa.
Uitwisseling ambtenaren en bestuurders Door regelmatige uitwisseling van ambtenaren en bestuurders leren we elkaar beter kennen en elkaars manier van werken beter begrijpen. De burgemeesters van Enschede en Münster wisselden in 2017 én 2018 twee dagen van werkplek. In 2018 lieten de burgemeesters zich vergezellen door vertegenwoordigers van instellingen zoals Twence met de bedoeling hen in contact te brengen met ‘Zwillingpartner’ in de zusterstad. In volgende jaren staat opnieuw een uitwisseling gepland.
Het ‘Zwilingpartner’ concept, waarbij steeds twee deelnemers op hetzelfde vakgebied aan de uitwisseling deelnemen, leidt in de praktijk tot een betere samenwerking. Voor 2020 staan drie groepen gepland resp. een groep medewerkers uit de MONT-steden, een groep medewerkers uit Münster en Enschede en een uitwisseling van raadsleden uit de MONT-steden.
Het uitwisselingsprogramma van medewerkers uit de MONT-steden is succesvol. Twee groepen hebben het hele programma doorlopen. Het uitwisselingsprogramma bestaat uit taaltraining, cultuurtraining en één of meerdere uitwisselingsdagen in een MONT-stad aan de andere kant van de grens.
Door de vele contacten tussen medewerkers uit Enschede en de Duitse steden (met name Gronau, Münster en Osnabrück) in de projecten en via het uitwisselingsprogramma worden in toenemende mate rechtstreekse contacten gelegd en afspraken voor (verkenning van) samenwerkingsinitiatieven gemaakt.
Bestuurlijke samenwerking Grensoverschrijdende samenwerking staat hoog op de bestuurlijke agenda. Binnen het stedennetwerk MONT vindt tweemaal per jaar het MONT-Spitzengespräch plaats. Enschede heeft afgelopen jaar het voorzitterschap overgedragen aan Osnabrück. Op ambtelijk niveau vindt het MONTcoördinatorenoverleg plaats. Tweemaal per jaar vindt het dubbel college Enschede/ Münster plaats. Tijdens deze halfjaarlijkse bijeenkomsten wordt de voortgang van de LOI tussen beide steden besproken. De CdK’s van Limburg en Groningen vervullen (in hun rol als rijksheer) de rol van trekker voor het organiseren van de governance voor het overleg met NordrheinWestfalen en Niedersachsen over het oplossen van grensbelemmeringen. Burgemeester van Veldhuizen participeert in zowel het Nijmegen beraad (bestuurlijke afstemming voor overleg met Nordrhein-Westfalen) als de stuurgroep Noord Duitsland (bestuurlijke voorbereiding voor overleg met Niedersachsen). Beide overleggen worden ambtelijk voorbereid.
Bestuurders van het Bezirk Münster, de inliggende Kreise, Stadt Münster, regio Twente en regio Achterhoek, provincie Overijssel en provincie Gelderland hebben met elkaar de ambitie uitgesproken om programmatisch te gaan samenwerken. Dit is vastgelegd in het memorandum Oost-Nederland-Münsterland. In het memorandum zijn samenwerkingsafspraken opgenomen over de thema’s economie, arbeidsmarkt, bereikbaarheid en onderwijs. Enschede ontvangt vanwege haar Duitslandagenda regelmatig bezoeken van (bestuurlijke) delegaties en vervult met regelmaat de rol van gastheer voor relevante conferenties over het thema grensoverschrijdende samenwerking. Zo werd een werkbezoek georganiseerd voor de ambassadeurs van Nederland en Duitsland en een programma voor Nederlandse en Duitse parlementariërs. In 2019 vonden in Enschede zowel de jaarconferentie van Atlas Gemeenten plaats als die van het kennisinstituut ITEM uit Maastricht. Voor 2020 en volgende jaren staan meer bezoeken en conferenties op stapel. Enschede werkt hierin intensief samen met o.a. Regio Twente en Provincie Overijssel.
35
Staatssecretaris Knops en burgemeester Van Veldhuizen bij jaarcongres ITEM 2019
36
Communicatie over de grens Achter de schermen is en wordt aan beide zijden van de grens hard gewerkt om van de Duitslandagenda een succes te maken. Maar grensoverschrijdend samenwerken, het uitgummen van grenzen en toewerken naar een regio waarin de grens niet langer als een belemmering wordt gezien, lukt alleen als we erin slagen naast de (overheid gerelateerde) professionals ook de inwoners en overige ondernemers in het EUREGIO-gebied te enthousiasmeren. Om dat doel te bereiken communiceren we op drie verschillende niveaus: Vanuit de onderwerpen/projecten die binnen de Sieben Brücken’ zijn vastgelegd. Op zoveel mogelijk zogenaamd ‘natuurlijke’ communicatiemomenten. In en om de jaarlijkse ‘ Die Tolle Woche’ die sinds 2017 wordt georganiseerd.
Communicatie vanuit de Sieben Brücken Binnen de zeven thema’s van de Duitslandagenda worden een groot aantal concrete activiteiten benoemd die moeten leiden tot het realiseren van de gestelde doelen. Tot op heden onttrekt een groot deel van de energie die in deze projecten gestopt wordt, zich aan het zicht van de buitenwereld. Daardoor worden veel kansen gemist die ruimte bieden om te laten zien waar we mee bezig zijn en welke resultaten geboekt worden. Met de bestuurlijke aanjagers en de mensen die binnen de verschillende projecten actief zijn, worden de communicatieve kansen die zich aan beide zijden van de grens voor (kunnen) doen verkend. Op basis van deze inventarisatie wordt een communicatiekalender opgesteld en gerichte content (in tekst en beeld) uitgewerkt. Verwacht mag worden dat vanuit deze benadering de communicatiedruk (gedefinieerd als ‘contactfrequentie x impact’) zal toenemen en daarmee de zichtbaarheid van de Duitslandagenda.
Benutten van natuurlijke communicatiemomenten Door het jaar heen zijn er een groot aantal momenten te markeren waarop de ambities die in de Duitslandagenda zijn vastgelegd zichtbaar gemaakt kunnen worden.
Dat gaat van de uitwisseling van Duitse en Nederlandse burgemeesters en ambtenaren, via grensoverschrijdend samenwerkende politiekorpsen en arbeidsbureaus tot culturele en sportieve evenementen aan weerszijden van de grens. Daarbij gaat het niet alleen om officiële of formele grensoverschrijdende gebeurtenissen, maar juist ook het ruime scala aan informele activiteiten die zich binnen de grensregio voordoen en vaak heel herkenbaar zijn voor inwoners en ondernemers. Het loont de moeite om ook deze natuurlijke aanleidingen om te communiceren, op te nemen in de communicatiekalender en te toetsen op bruikbaarheid.
Die Tolle Woche als etalage van de Duitslandagenda Sinds 2016 besteedt Enschede in het najaar, gedurende een week, extra aandacht aan het uitdragen van de activiteiten en resultaten van de Duitslandagenda. In 2017 werd deze week voor het eerst gehouden onder de titel Die Tolle Woche en in 2018 is besloten de week op te rekken naar negen dagen (inclusief twee weekenden) en zo te plannen dat de Dag van de Duitse Eenheid (3 oktober) erin valt. De editie Die Tolle Woche 2020 staat gepland van zaterdag 28 september t/m zondag 6 oktober. Voor de komende tijd wordt in de programmering van Die Tolle Woche toegewerkt naar uitbreiding van het aantal publieksgerichte activiteiten om op die manier het grotere publiek (inwoners en bezoekers) en de ondernemers in de binnenstad van Enschede nadrukkelijker te betrekken bij de diverse thema’s. Bovendien nodigt de belangstelling vanuit omliggende gemeenten, de EUREGIO en de Provincie Overijssel uit tot een verbreding van het programma buiten de Enschedese gemeentegrens. Die Tolle Woche heeft zich de afgelopen jaren bewezen als dankbaar onderwerp voor extra aandacht in zowel de Nederlandse als Duitse media. De website van Die Tolle Woche (www.dietollewoche.eu) kan worden uitgebreid en ingezet als permanente etalage voor de Duitslandagenda.
37
Tot slot Zo dicht bij Duitsland willen wij onze Duitse ‘noabers’ omarmen. Samen met hen willen wij bouwen aan de ‘Sieben Brücken’ (7 bruggen) die in dit document zijn beschreven. Want, samen staan we sterker. In 2027 willen wij werken in een economisch sterkere Euregio, waarin wij elkaars taal spreken, elkaars cultuur kennen en elkaar respecteren, en waarin ruimte is voor nieuwe initiatieven. De gemeente Enschede neemt het voortouw. Doet u mee?
38
