ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣΟΥ

EKAOfH AHMOY ArlAI:OY

2002

BM1/\1KH KoYPBAN1ov

IITOPIKA THI Ar1AIOY

Η Βασιλική Κουρβανιού γεννήθηκε στην Αγιάσο στις 21-5-1949. Τελείωσε το 2ο Δημοτικό Σχολείο και το Γυμνάσιο στη γενέτειρά της και το 1967 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, την οποία τελείωσε το 1972. Από το 1973 υπηρέτησε ως φιλόλογος σε διάφορα σχολεία της Χίου και της Λέσβου. Το 1992 μετά από εξετάσεις επιλέχθηκε ως υποψήφια διδάκτωρ της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και παρακολούθησε τον διετή κύκλο μεταπτυχιακών σπουδών. Εκπόνησε δε διπλωματική ερ­ γασία με θέμα Ή Φιλανθρωπία στη Λέσβο κατά το 19ο αιώνα". Το 1994 επιλέχθηκε πρώτη Δ/ντρια του νεοϊδρυθέντος τότε Ενιαίου Πολυκλαδικού Λυκείου Μυτιλήνης, το οποίο αποτέλεσε τομή για τα εκπαιδευτικά πράγματα της Λέσβου με τις πρωτοποριακές δραστηριότητές του.

Βασιλική Γρ. Κουρβανιού

Ιστορικά της Αγιάσου

ΕΚΔΟΣΗ ΔΗΜΟΣ ΑΓΙΑΣΟΥ 2002

Πρόλογος Δημάρχου Η Αγιάσος είναι γνωστό ότι κατέχει μια ξεχωριστή θέση στα γράμματα, τις τέχνες και την εν γένει πολιτιστική δημιουργία εδώ και πολλές δεκαετίες.

Ανάμεσα στους στυλοβάτες αυτής της προσπάθειας ξεχωριστή θέση κατέχουν οι εκπαιδευτικοί της Αγιάσου, που αναπτύσσουν παράλληλα με τις επιδόσεις τους στα σχολεία που υπηρετούν και ζηλευτές συγγραφικές και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες. Η Βασιλική Κουρβανιού ανήκει στη χορεία αυτών των λαμπρών εκπαιδευτικών, που τιμούν τόσο τη γενέτειρά τους όσο και την εκπαι­ δευτική κοινότητα. Η πρόσφατη επιλογή της για τη θέση της Προϊσταμένης της Δ/νσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Λέσβου, αποτελεί απόδειξη και επιβράβευση της μακράς και γόνιμης παρουσίας και προσφοράς της στα εκπαιδευτικά μας πράγματα. Εξίσου αξιόλογη όμως και πολυσχιδής είναι και η συμμετοχή της στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της Λέσβου. Με φιλέρευνη διάθεση έχει εντρυφήσει σε πολλές πτυχές της ιστορίας του τόπου. Καρπός της πολύμοχθης ερευνητικής της αυτής ενασχόλησης είναι και το παρόν βιβλίο της "Ιστορικά της Αγιάσου", του οποίου την έκδοση αποφάσι­ σε το Δημοτικό μας Συμβούλιο. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αυτού έρχονται στο φως σημα­ ντικότατες μαρτυρίες για ιστορικά πρόσωπα της Αγιάσου και προσεγ­ γίζεται με επιστημονικό τρόπο το φαινόμενο της φιλανθρωπίας στην κωμόπολή μας, στις αρχές του περασμένου αιώνα. Στους καιρούς των ραγδαίων εξελίξεων και ανακατατάξεων που ζούμε, το βιβλίο αυτό έρχεται να τονώσει την ιστορική μας μνήμη και να προβάλει όλους εκείνους τους προγόνους μας, που με τις πράξεις αλληλεγγύης τους συνέβαλαν αποφασιστικά στην κοινωνική συνοχή, αλλά και στην ανάπτυξη της Αγιάσου.

Ο Δήμαρχος Παναγιώτης Ψυρούκης

Αφιερώνεται στην ιερή μνήμη του πατέρα μου Γρηγόρη Κουρβανιού (1923 - 1985)

Το φαινόμενο της φιλανθρωπίας στην Αγιάσο κατά το 19ο αιώνα Εισαγωγή Η μελέτη που ακολουθεί αφορά τη Λέσβο και ειδικότερα την κοι­ νότητα της Αγιάσου. Χρονικά εκτείνεται από τα μέσα του 19ου αιώνα ως τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Έχει ως αφετηρία της την υπόθεση εργασίας ότι: Η φιλανθρωπία, που εκδηλώνεται ως διάθεση της περιουσίας του διαθέτη για συγκεκριμένους σκοπούς, εξυπηρετεί συγκε­ κριμένες στρατηγικές και ιδιαίτερες πολιτισμικές συμπεριφορές, που υπα­ γορεύονται, από διαφορετικούς κάθε φορά κοινωνικούς παράγοντες. Η επεξεργασία της υπόθεσης εργασίας θα γίνει σε δύο επίπεδα: Πρώτα θα τεθεί το θεωρητικό πλαίσιο και θα διερευνηθεί το φαινόμενο του ευεργετι­ σμού από τη σκοπιά της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Θα δοθεί το νόημα του "κοινοτισμού" στην Οθωμανική Ελλάδα και η θέσπιση του υποχρεωτικού ευεργετισμού. Θα αναφερθούν οι φορείς και τα άτομα που ήταν υποχρεωμένα να συνεισφέρουν υπέρ των "Φιλανθρωπικών Καταστημάτων" της κοινότητας. Θα γίνει αναφορά στους αποδέκτες των φιλανθρωπικών δραστηριοτήτων, στους φτωχούς, και στις έννοιες του ελέους, της ελεημοσύνης, της πρόνοιας.

Θα διερευνηθεί η ταυτότητα και οι στρατηγικές των ευεργετών και θα γίνει προσπάθεια σύνδεσης του φαινομένου με τη θεωρία των "στρατηγικών" επι­ λογών του Bourdieu. Θα εξετασθεί η εικόνα που έχουν οι "άλλοι" για τον φτωχό και ο ίδιος ο φτωχός για τον εαυτό του και τους ομοίους του. Θα διε­ ρευνηθεί επίσης η καθολικότητα του φαινομένου της φιλανθρωπίας και η σύνδεσή του με την έννοια του "δώρου" (Μ. Mauss) και της ανταπόδοσης. Τέλος θα επισημανθεί η έννοια του "κινδύνου" που υποτίθεται ότι εκπέμπει ο φτωχός και η ανάγκη ελέγχου του στα "Φιλανθρωπικά Καταστήματα". Σ' ένα δεύτερο επίπεδο θα γίνει προσπά­ θεια σύνδεσης των θεωρητικών δεδομένων με τα πραγματολογικά δεδομένα της Λέσβου και ειδικότερα της Αγιάσου. Τέλος θα επιχειρηθεί η εξαγωγή συμπερα­ σμάτων. Το πραγματολογικό και Αρχειακό υλικό προέρχεται στο μεγαλύτερο μέρος του από το "Περισωθέν Αρχείο του Ιερού Προσκυνήμα­ τος Αγιάσου", που δημοσιεύτηκε στο περιο­ δικό "Αγία Σιών" (1937-1941). Στο ίδιο Στέφανος Βρανίδης περιοδικό έχουν δημοσιευθεί διαθήκες, αυτό­ γραφα σημειώματα ευεργετών, ψηφίσματα, ενώ διάσπαρτες ειδήσεις και βιογραφικές πληροφορίες για τους φιλάνθρω­ πους βρίσκονται στο Λεσβιακό Τύπο - ημερήσιο και περιοδικό. Μελετήσαμε επίσης Καταστατικά πολλών Φιλανθρωπικών Σωματείων της Λέσβου που βρίσκονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Αρχεία Νομού Λέσβου), καθώς και τις διδακτορικές διατριβές των κ.κ. Α) Σιφανίου Ευρυδίκης, "Λέσβος, Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία (1840-1912), Αθήνα 1996 Β) Κορασίδου Μαρίας, "Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους", Αθήνα 1995

Α. Θεωρητικό πλαίσιο Η Λέσβος και κατ’ επέκταση η Αγιάσος, ως περιοχή της Οθωμανικής Ελλάδας, έχει πλούσια παράδοση "κοινοτισμού" εμπλουτισμένου με την διά­ σταση της αγαθοεργίας1. Ο "κοινοτισμός" της Οθωμανικής Ελλάδας είναι αντιπροσωπευτικός, αγα­

θοεργός, έχει χώρο για το "δημοτικό-λαϊκό" στοιχείο2. Οι τοπικές αυθεντίες συμπληρώνουν την "δοτή” από το οθωμανικό κράτος διαχείριση της φορολογικής λειτουργίας με επίκτητες οικονομικές λειτουρ­ γίες (εμπόριο - δανεισμό), που διευρύνουν την πολιτική τους επιρροή σε τοπι­ κό επίπεδο3. Σ' αυτές προστίθενται δραστηριότητες4 με κοινωφελές περιεχόμενο5. Στη διάρκεια του 19ου αι. στη Λέσβο η ηγετική τάξη των γαιοκτημόνων και εμπόρων, σε συνεργασία ή μη με την εκκλησία προωθεί την ιδεολογία της θεσμοσθετημένης αλληλεγγύης6. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια εκ των άνω θεσμοθέτηση ορισμέ­ νων πολιτικών και οικονομικών λειτουργιών της τοπικής κοινωνίας, οι οποίες κυρίως εξυπηρετούν τη σύνδεσή της με τον περιβάλλοντα χώρο της αγοράς ή της εκκλησιαστικής διοίκησης7. Έτσι κοινό γνώρισμα όλων των διαθηκών που συντάχθηκαν στη Λέσβο, κατά τον 19ο αι. είναι τα αφιερώματα που κατευθύνονται προς: Α. Τη θρησκευτική εξουσία (Μητροπολίτης Μυτιλήνης). Β. Τα σχολεία και το νοσοκομείο της πόλης, που λειτουργούν με έξοδα της Δημογεροντίας. Γ. Τις εκκλησίες και άλλα ιδρύματα. Τα "Φιλανθρωπικά Καταστήματα" συντηρούνται από το Κοινοτικό Συμ­ βούλιο και τις δωρεές του χριστιανικού πληθυσμού. Όλα τα σχολεία, καθώς και το νοσοκομείο προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην κοινότητα διατηρώ­ ντας τη γλώσσα, διαδίδοντας την παιδεία και εξασφαλίζοντας περιποίηση στους αρρώστους ανεξαρτήτως θρησκείας. Από τους πιο εύπορους ως τους πιο φτωχούς δεν υπάρχει καμία διαθήκη χωρίς δωρεά. Στις διαθήκες καθρε­ φτίζεται το αυξημένο κοινοτικό αίσθημα που υπαγορευόταν από την ανάγκη να διατηρηθεί και να προστατευθεί η ταυτότητα των υποδούλων Ελλήνων8. Πριν από το 1862 η εκκλησία έχαιρε διευρυμένης δικαστικής εξουσίας και ο νόμος Περί Διαθηκών ήταν συνταγμένος σύμφωνα με την Εξάβιβλο του , τις Εγκυκλίους του Πατριαρχείου και τους εθιμικούς νόμους. Οι μεταρρυθμίσεις του 1862 καθιέρωσαν τις ανώτατες δικαστικές αρχές δηλ. την Ιερά Σύνοδο, το Συμβούλιο των Πατριαρχείων, που έχει την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη και τα Κατώτερα Εκκλησιαστικά δικαστήρια, που παραμένουν στην έδρα της Μητρόπολης9, όπως π.χ. στη Μυτιλήνη ή στην Καλλονή. Η Λέσβος έχει δύο θρησκευτικές αρχές: την επισκοπή της Μυτιλήνης και την επισκοπή της Μήθυμνας. Σε κάθε Μητροπολιτικό Συμβούλιο προεδρεύει ο επίσκοπος και συμμετέχουν μέλη του κοινοτικού Συμβουλίου. Οι υποθέ­ σεις που το απασχολούν αναφέρονται σε προικοσύμφωνα, διαθήκες, πράξεις

διανομής, ελέγχου εσόδων - εξόδων των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων10. Κατά την περίοδο 1845-1860 γίνονται συχνά εκτιμήσεις της περιουσίας των γονέων, που καθόριζαν το 1/3 της κληρονομικής μερίδας (σε περίπτωση θανάτου του πατέρα), που θα ελάμβανε η νύφη ως προίκα. Από αυτό το 1/3 ο γαμπρός ήταν υποχρεωμένος να εισφέρει το 15% στα φιλανθρωπικά ιδρύματα της πόλης και στα σχολεία11. Επίσης σε περίπτωση διάλυσης του αρραβώνα, ο υπαίτιος καταβάλλει πρόστιμο 15% σε σχέση με την εκτιμηθείσα αξία της προίκας, ενώ η άλλη πλευρά είναι υποχρεωμένη να συνεισφέρει το 15% του εισπραχθέντος ποσού υπέρ των σχολείων και των φιλανθρωπικών καταστημά­ των της πόλης της Μυτιλήνης12. Επιπλέον οι συντεχνίες πλήρωναν χρημα­ τική εισφορά στα φιλανθρωπικά καταστήματα της Χριστιανικής κοινότητας13. Τέλος, πολλοί Οθωμανοί που έχουν στην ιδιοκτησία τους κτήματα μουλκ (θρησκευτι­ κά), μπρος στον κίνδυνο απώλειας λόγω της βαρειάς φορολογίας, που είχε ως αποτέλε­ σμα την υποθήκευσή τους, τα πρόσφερναν σε φιλανθρωπικά ιδρύματα για να τα προστα­ τεύσουν14. Για τη μελέτη της πολιτισμικής οργάνω­ σης της φιλανθρωπίας έχει σημασία η διάκρι­ Βλάσιος Συγκελέλλης ση της σκοπιάς του ευεργέτη από τη σκοπιά του ευεργετούμενου. Τη σημασία της διάκρι­ σης των δύο επιπέδων για μια ερμηνευτική προσέγγιση έχει τονίσει ο C1.

Geertz15. Αποδέκτες των φιλανθρωπικών δραστηριοτήτων και υπηρεσιών είναι οι φτωχοί. Αυτό άλλωστε καθορίζεται και από τα Καταστατικά τόσο των Φιλαν­ θρωπικών Ιδρυμάτων, όσο και των "Αδελφοτήτων"16. Οι άρρωστοι, οι "άπο­ ροι κι επιμελείς" μαθητές, για να μπορέσουν να φοιτήσουν σε ανώτερα σχο­ λεία, η "πάσχουσα τάξις των απόρων"17, ένας άνθρωπος στερούμενος των πάντων18, ο φτωχός που κατά τη λαϊκή ρήση "Δεν έχ' μηδί στουν ήλιου μοίρα", ο γέροντας, η χήρα, το ορφανό, το έκθετο βρέφος, η φτωχή νέα που βρίσκεται σε ώρα γάμου και δεν έχει σπίτι για να παντρευτεί19. Αυτό ορίζεται και από τη μεγάλη Παράδοση της εκκλησίας20 και από τους μεγάλους Πατέρες του 4ου μ.Χ. αιώνα με προεξάρχοντα τον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος με την ίδρυση του φιλανθρωπικού του συγκροτήματος της "Βασιλει­ άδας" κατέστη ο εισηγητής της προνοιακής πολιτικής της εκκλησίας. Στο έργο των μεγάλων Πατέρων της εκκλησίας συγκεντρώθηκε και ενσω­

ματώθηκε μεγάλο μέρος του ουμανιστικού ανθρωπισμού, τον οποίο αυτοί υιοθέτησαν. Οι έννοιες της ελεημοσύνης, του ελέους, της φτώχειας έχουν γερές ρίζες σε βιβλικό έδαφος, γι' αυτό η εκκλησία έκανε την "φιλανθρωπία" συνθήκη και προϋπόθεση της σωτηρίας του Χριστιανού, έναν δεσμό μεταξύ ουρανού και γης. Από μια άλλη σκοπιά η παρουσία των απόρων περικλείει εν δυνάμει μια μεγαλύτερη ή μικρότερη απειλή21 κατά της δημόσιας τάξης και ασφάλειας22. Ο κυρίαρχος λόγος επιχειρεί να ενισχύσει το αίσθημα κοινωνικής ανα­ σφάλειας και να διογκώσει τον κοινωνικό φόβο23. Γιατί όσο πιο βαθιά ριζω­ θεί στην συνείδηση των πολιτών η ιδέα πως η παρουσία των απόρων αποτελεί μια πραγματική απειλή, τόσο πιο εύκολη θα είναι και η αποδοχή από μέρους τους της κεντρικής εξουσίας, που υποστηρίζει και επιδιώκει την προστασία των πολιτών από την απειλή αυτή. Η ελεημοσύνη πληγώνει τον αποδέκτη και η όλη ηθική προσπάθεια του δωρητή τείνει να αποσιωπήσει την προσβλητική κηδεμονία του πλούσιου ελε­ ημο-συνάριου24. Προς αυτή την κατεύθυνση η Αγία Γραφή ορίζει "Σου δε ποιούντος ελεημοσύνην μη γνώτω η αριστερά σου τί ποιεί η δεξιά σου"25 απαιτώντας απόλυτη μυστικότητα και διακριτικότητα από τον ελεήμονα. Αν η πρόνοια προς τους φτωχούς θεωρείται ως πρακτική της ατομικής αγα­ θοεργίας και ευεργεσίας, εύκολα οδηγείται κανείς στο συμπέρασμα ότι αυτή η μορφή κοινωνικής πρόνοιας επιτρέπει τη δημιουργία σχέσεων προσωπικής εξάρτησης μέσω των οποίων ο ευεργέτης μπορεί να επιδιώκει την επιβολή της εξουσίας του στον αποδέκτη της ευεργεσίας του26. Πάντως στη ρίζα όλων των μορφών της φιλανθρωπίας (ατομική, συλλογι­ κή, ιδρυματική) βρίσκεται η "γενναιοδωρία" ατόμων (υστερόβουλη ή ανυστε­ ρόβουλη), που είτε δίνουν ελεημοσύνες, είτε χτίζουν ιδρύματα, είτε αφήνουν κληροδοτήματα με συγκεκριμένους αποδέκτες. Διαφορετικά άτομα ευεργετούν με διαφορετικό τρόπο, αλλά η άδολη φιλανθρωπία πηγάζει από φυσικό αυθορμητισμό, ελευθερία, μυστικότητα, ανιδιοτέλεια. Κατά τον Marcel Mauss, η ελεημοσύνη αποτελεί καρπό μιας ηθικής αντί­ ληψης σχετικά με τα δώρα και τον πλούτο και καρπό μιας αντίληψης σχετικά με τη θυσία. Η γενναιοδωρία είναι υποχρεωτική, διαφορετικά η Νέμεση θα εκδικηθεί τους πλούσιους για την ευτυχία τους και για τα υπερβολικά τους πλούτη και θα τα αποδώσει στους θεούς και στους φτωχούς. Πρόκειται για την παλιά ηθική του δώρου που εξελίχθηκε σε αρχή δικαίου. Οι θεοί συμφω­ νούν να πάει στους φτωχούς το μερίδιο που φυλάνε οι άνθρωποι γι' αυτούς και το καταστρέφουν σε ανώφελη θυσία27. Η Μισναϊκή εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από τη νίκη των "φτωχών"

στην Ιερουσαλήμ, γέννησε το δόγμα της φιλανθρωπίας και της ελεημοσύνης, που αργότερα απλώθηκε σ' ολόκληρο τον κόσμο με τον Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό. Το Ισλάμ συγκαταλέγει την ελεημοσύνη μεταξύ των πέντε στυλο­ βατών (θεμελιωδών καθηκόντων) του πιστού και εκχωρεί στο φτωχό ένα μερί­ διο από το ονομαζόμενο habous. Το φαινόμενο της φιλανθρωπίας είναι "ολικό" ή "γενικό" κοινωνικό φαινό­ μενο, αφού σε ορισμένες περιπτώσεις θέτει σε κίνηση την ολότητα της κοι­ νωνίας και των θεσμών της28. Η καθολική συναίνεση της κοινωνίας αντικατο­ πτρίζει την ανασφάλεια και αβεβαιότητα του ατόμου για το μέλλον του. Αυτό εκφράζεται με την παροιμιακή έκφραση: "Κοινή η τύχη και το μέλλον αόρατον". Ταυτόχρονα το φαι­ νόμενο της φιλανθρωπίας έχει χροιά νομική, πολιτική, οικονομική, θρησκευτική και αισθητική. Νομική, γιατί αναφέρεται σε οργανωμένη και διάχυτη ηθική. Μπορεί να είναι υποχρεω­ τικό και να υπόκειται σε επιδοκιμασία ή απο­ δοκιμασία. Έχει χροιά πολιτική γιατί αφορά κοινωνι­ κές τάξεις: οι πλούσιοι "ευεργετούν" τους φτωχούς. Έχει θρησκευτική χροιά γιατί παραπέμπει σε διάχυτες θρησκευτικές νοοτροπίες των Γρηγόριος Καλαγάνης πιο διαφορετικών θρησκειών. Έχει χροιά οικονομική, γιατί οι έννοιες της αξίας, της χρησιμότητας, του συμφέροντος, του πλούτου, της συσσώρευ­ σης και της πλουσιοπάροχης δαπάνης είναι παρούσες. Έχει αισθητική χροιά, γιατί εμπνέει τους εικαστικούς καλλιτέχνες. Από μια άλλη σκοπιά η φιλανθρωπία είναι συλλογική παράσταση και συλ­ λογική στρατηγική, που υπαγορεύει στα υποκείμενα (δωρητές - αποδέκτες) συγκεκριμένη δράση και συμπεριφορά. Ο ευεργέτης δρα ως homo economicus29 του οποίου η συμπεριφορά στη­ ρίζεται στον ορθό λόγο και στην ατομική επιλογή και αποσκοπεί στην μεγι­ στοποίηση του ατομικού του κεφαλαίου30 αποθησαυρίζοντας "κοινωνικό κεφάλαιο" έναντι του υλικού που δίνει επιδεικτικά για τους φτωχούς. Η αλληλεγγύη κατά τον Cohen31 είναι πολιτισμικό μόρφωμα που περι­ λαμβάνει μια σειρά από σύμβολα, τα οποία στην αμοιβαία τους διαπλοκή και ιεραρχημένα ανάλογα με το πλαίσιο αναφοράς, ορίζουν την ατομική και τοπι­

κή ταυτότητα - συνείδηση και οργανώνουν τις εντάξεις σε τοπικό επίπεδο. Έτσι στην κεντρική Ιταλία, όπου ισχύει το ιδιότυπο αγροληπτικό σύστημα της mezzadria, η S. Silverman παρατηρεί32 ότι η τοπική ελίτ των γαιοκτημόνων καλλιεργεί ένα μύθο της κοινότητας και ασκείται στη "δημόσια πατρωνία" και στην προώθηση κοινωφελών σκοπών, ως συστατικών στοιχείων της μακρό­ χρονης στρατηγικής της για οικονομική αυτονομία από τα παντοδύναμα κέντρα της περιοχής. Η φιλανθρωπία και ο ευεργετισμός λειτουργούν ουσιαστικά ως "συμβο­ λικό κεφάλαιο" της άρχουσας τάξης33 της οποίας η κυριαρχία μέσω της φιλανθρωπίας επιτυγχάνεται με τη συναίνεση των ευεργετουμένων και πραγ­ ματοποιείται με μη καταπιεστικούς τρόπους34. Σ' αυτή την κατεύθυνση μερικές κυρίες της αριστοκρατίας στην πόλη της Μυτιλήνης ίδρυσαν το 1893 με τις ευλογίες και του Μητροπολίτη την "Φιλό­ πτωχο Αδελφότητα των Κυριών”35. Λίγα χρόνια αργότερα (22-7-1923) ιδρύεται ο "Εργοδοτικός Σύνδεσμος Κυριών Μυτιλήνης" "προς ανεύρεσιν εργασίας εις απόρους γυναίκας"36. Αντικείμενο του Συνδέσμου είναι βασικά οι πρόσφυγες γυναίκες, δηλώνεται δε ότι για επίτευξη των σκοπών του θα καταβληθεί προσπάθεια "προς ίδρυσιν συνεργείου ραπτικής, κοπτικής, πιλο­ ποιίας, πλεκτικής, χειροτεχνίας, και ει δυνατόν υφαντικής και ταπητουρ­ γίας"37. Η ηγεμονία μέσω του ευεργετισμού κατά τον Gramsci, αμβλύνει τις ταξι­ κές διαφορές, που προέρχονται συνήθως από την άνιση πρόσβαση στον πλούτο και στην εξουσία και διαχέει τις ιδέες της κυρίαρχης ομάδας με τέτοιο τρόπο, ώστε να έχουν απήχηση στις κυριαρχούμενες ομάδες, που δεν αντι­ λαμβάνονται τον εαυτό τους ως καταπιεζόμενο, αλλά μάλλον αλληλέγγυο με ένα σύστημα που δεν είναι δικό τους (Γκραμσιανή αρχή της Ηγεμονίας). Η συναίνεση αυτή δημιουργείται ιστορικά από το κύρος και την συνακόλουθη εμπιστοσύνη, που εξασφαλίζει η κυρίαρχη ομάδα εξαιτίας της θέσης και της λειτουργίας της στο χώρο της παραγωγής38. Έτσι η φιλανθρωπία με τη μορφή του ευεργετισμού και η δημιουργία ιδρυμάτων ή κληροδοτημάτων επι­ τυγχάνει μέσω του πραγματικού ή συμβολικού "εγκλεισμού" του φτωχού, δηλ. του εν δυνάμει ταραχοποιού και ανατροπέα της κοινωνικής ειρήνης: Α) τον έλεγχο του φτωχού Β) την μεταστροφή των συναισθημάτων του, από επιθετικά - εχθρικά σε συναισθήματα ευγνωμοσύνης, Γ) τη διαρκή σχέση μεταξύ δύο αντιτιθεμένων κοινωνικών ομάδων, η οποία τελικά τους συνενώνει σε μια κοινωνία με κοινές αξίες και στόχους. Κατ' αυτό τον τρόπο η φιλανθρωπία αναδεικνύεται σε μια μορφή επικοινω­ νιακής συμπεριφοράς που συμφιλιώνει αντίπαλα μέλη της κοινωνίας και τα

οδηγεί σε μία συμμαχία. Εξασφαλίζει την κοινωνική ισορροπία και διευθετεί ή αναβάλλει ενδεχόμενες συγκρούσεις. Κατά τον Μ. Mauss39 ο απώτερος σκοπός της προσφοράς δώρων σε ανθρώπους και θεούς είναι η εξαγορά της ειρήνης και από τους δύο. Αυτό αποκαλύπτει και η επίσημη στερεότυπη φράση των Λατίνων Do ut des (Σου δίνω για να μου δώσεις), η οποία παραδίδεται και σε σανσκριτικά θρησκευτι­ κά κείμενα: Dadami se, de hi me. Μια άλλη διάσταση της φιλανθρωπίας σχετική με την οικονομική και ηθική της δωρεάς, είναι η δωρεά που δίδεται σε ανθρώπους με απώτερο προ­

Ριζαρίτες με την εικόνα του Καλαγάνη

ορισμό τους Θεούς40. Εδώ εντάσσεται η νοοτροπία πολλών δωρητών, που χαρίζουν "διά την ψυχικήν του/της σωτηρίαν". Η "θέση" του φτωχού διαμορφώνεται τόσο από τον τρόπο που οι άλλοι "βλέπουν" την κατάστασή του, όσο και από τον τρόπο που ο ίδιος ο φτωχός "βλέπει" τον εαυτόν του. Το πρόσωπο του φτωχού μέσα από τα διαφορετικά βλέμματα, που διασταυρώνονται επάνω του, γίνεται αντικείμενο μιας αντιφατι­ κής αναπαράστασης41. Το βλέμμα, το οποίο παρατηρεί την συμπεριφορά των "άλλων" είναι εκείνο που δημιουργεί την "άλλη" συμπεριφορά. Μέσα στο

Κατάθεση θεμελίου λίθου του Χατζησπύρειου Νοσοκομείου Αγιάσου στα μέσα της δεκαετίας του 1920

βλέμμα αυτό δεν υπάρχει θέση για αποκλίσεις ή διαφοροποιήσεις στο βαθμό που αυτό στηρίζεται σε ένα υποτιθέμενο "αλάθητο" κριτήριο: εκείνο που βλέ­ πει, σκέπτεται, κατατάσσει, ασκεί κριτική, κρίνει, ταυτίζει τελικά τα άτομα με τη θέση που κατέχουν στην κοινωνική ιεραρχία42. Μέσα σ’ αυτή την ιδεολο­ γική στάση είναι ευδιάκριτη η έκφραση μιας ατμόσφαιρας υλικής και πνευμα­ τικής ανασφάλειας, που "βλέπει" με δυσπιστία όλους εκείνους που συνειδητά ή ασυνείδητα μοιάζουν να απειλούν την εύθραυστη κοινωνική ισορροπία43. Έτσι π.χ. για τους πλούσιους ο δρόμος, όπου συνήθως "ζουν" οι φτωχοί αντι­ προσωπεύει έναν θορυβώδη, ασταθή και αβέβαιο χώρο, σε αντίθεση με τη γαλήνη και την ηρεμία του σπιτιού. Περισσότερο ακόμα ο δρόμος αντιπρο­ σωπεύει έναν ύποπτο και ανησυχητικό τρόπο, γι' αυτό ο δρόμος και οι κάτοι­ κοί του γίνονται αντιληπτοί ως κίνδυνος44, που πρέπει να ελεγχθεί. Ο ίδιος ο φτωχός βλέπει τους ομοίους του με συμπάθεια και σκεπτικισμό. Οι φτωχοί είναι πάντα πιο ευαίσθητοι και πιο γενναιόδωροι από τους πλούσι­ ους45. Για τον φτωχό η ελεημοσύνη σημαίνει προσφορά βοήθειας σε κάποι­ ον που ανήκει στον δικό του τον κόσμο. Δεν απορρίπτει τον ζητιάνο και η μορφή του δεν του είναι αποκρουστική. Αντίθετα μπορεί να τον βλέπει σαν

ένα οικείο πρόσωπο, στο βαθμό που έχει συνείδηση της δικής του επισφα­ λούς θέσης. Η τύχη έτσι ή αλλιώς έχει γυρίσματα. Σε κάθε περίπτωση η χει­ ρονομία της ελεημοσύνης μπορεί να αποτελεί αντανάκλαση μιας κοντινής ή μακρινής συγγένειας με τους ζητιάνους, συγκεκριμένη έκφραση κοινωνικής αλληλεγγύης ή εκδήλωση μιας στοιχειώδους μορφής περίθαλψης, διαφορε­ τικής από εκείνη που οι δημόσιες αρχές προσφέρουν στους απόρους46. Αντίθετα προς αυτή την πρακτική είναι η οργανωμένη φιλανθρωπική δρα­ στηριότητα, η οποία έχοντας ως βασικό στόχο την ηθικοποίηση των φτωχών και τον έλεγχό τους47 θα επιδοθεί στο έργο της μετάδοσης κυρίαρχων κοινω­ νικών αξιών και συμπεριφορών, προκειμένου να εμποδίσει την εξαθλίωση να μετατραπεί σε απειλή για την κοινωνική "τάξη" και να επιτύχει μ' αυτόν τον τρόπο την κοινωνική ισορροπία και ειρήνη. Η φιλανθρωπική δραστηριότητα εμφανίζεται έτσι ως μέσον στην επιχείρη­ ση ενσωμάτωσης και κοινωνικού ελέγχου του φτωχού πληθυσμού48.

Β. Η περίπτωση της Αγιάσου Η Αγιάσος Λέσβου είναι ένα πυκνοδομημένο οικιστικό πλέγμα διατεταγ­ μένο αμφιθεατρικά με επίκεντρο την εκκλησία της Παναγίας. Βρίσκεται στην ορεινή ελαιοπαραγωγική ζώνη της κεντρικής Λέσβου και έχει 2.983 μόνιμα εγκατεστημένους κατοίκους49. Χτισμένη στους πρόποδες του υψηλότερου όρους της νήσου, του Ολύμπου, η Αγιάσος δεσπόζει σε μια ευρεία αγροτική περιφέρεια ακτίνας 15 χλμ. Σ' αυτήν περιλαμβάνονται ελαιώνες, οπωρώνες, λαχανόκηποι, δάση πεύκης, καστανιάς και λίγα βοσκοτόπια. Σημείο αναφοράς και αυτοπροσδιορισμού των απανταχού Αγιασωτών αποτελεί το "Ιερό Παλλεσβιακό προσκύνημα", του οποίου η λατρευτική εμβέ­ λεια μέχρι την Μικρασιατική καταστροφή εκτεινόταν ως την απέναντι "ανατο­ λή"5». Γύρω από το προσκύνημα πλάθεται ο μύθος της πρώτης οίκισης και της ονοματοδοσίας του χωριού. Η συγκεκριμένη εκκλησία έχει μεγάλη συμβολι­ κή αξία για τους Αγιασώτες και εμπνέει πολλές δραστηριότητές τους. Στην Κοινότητα Αγιάσου κατά τον 19ο αι. φορείς της φιλανθρωπίας, εκτός από τα μεμονωμένα φυσικά πρόσωπα, είναι η εκκλησία και οι "Αδελ­ φότητες", οι οποίες έχουν συγκεκριμένους στόχους περιγραφόμενους στα Καταστατικά τους. Η λέξη αδελφότης, που δηλώνει σύνολο ανθρώπων που τους συνδέει η ιδιότητα του αδελφού, χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να δηλώ­

σει στην ιστορία της εργασίας την συμβολική ένωση επαγγελματιών του ίδιου επαγγέλματος με σκοπό την αλληλοβοήθεια και τη συνεργασία. Η αδελφότητα, ως τρόπος επαγγελματικής οργάνωσης, συναντάται ολό­ κληρο τον Μεσαίωνα και μέχρι τον 19ο αιώνα. Κατά τα νεότερα χρόνια, μετά την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου, ιδρύθηκαν σωματεία με σκοπούς αλλη­ λοβοηθητικούς, φιλανθρωπικούς και εκπαιδευτικούς, που ονομάστηκαν "Αδελφότητες"51. Μια τέτοια "Αδελφότης" ιδρύθηκε στην Αγιάσο το 1879 μετά από μια καταστροφική πυρκαγιά52, που αποτέφρωσε μεγάλο μέρος του χωριού. Ονο­ μάστηκε "Φιλόπτωχος Αδελφότης" και σκοπός της ήταν η βοήθεια των φτω­ χών και των πολυάριθμων πυροπαθών. Οι πόροι της προέρχονταν κυρίως από συνδρομές των μελών και από την ενίσχυση της εκκλησίας53. Για να εξασφαλισθούν περισσότεροι πόροι δόθηκε η πρώτη θεατρική παράσταση στην αίθουσα του Αλληλοδιδακτικού σχολείου με το έργο του Δημ. Βυζάντιου "Βαβυλωνία". Η παράσταση είχε μεγάλη επιτυχία και η "Φιλόπτωχος Αδελφότης" έδωσε στη συνέχεια πολλές παραστάσεις με άλλα θεατρικά έργα, μολονότι υπήρχε δυσκολία στην εξεύρεση γυναικών διατεθει­ μένων να παίξουν γυναικεία πρόσωπα, διότι κατά τον Στρ. Κολαξιζέλλη "η

Μνημόσυνο του Γρηγορίου Καλαγάνη

σκηνή του θεάτρου την εποχή εκείνην διά τας γυναίκας ήτο απαγορευμένος καρπός και τα γυναικεία πρόσωπα υπεκρίνοντο οι άντρες"54. Η Αδελφότητα αυτή, όπως φαίνεται και από τη σωζόμενη σφραγίδα της, είχε ως προστάτη Άγιο τον "Αστράτηγο" (Άγιο Στρατηγό εξ ου τα βαφτιστικά Στρατήγης και Στρατηγού), δηλαδή τον Ταξιάρχη Μιχαήλ του λόφου Καστέλ­ λι, στο ξωκκλήσι του οποίου γιόρταζε την επέτειό της την Κυριακή των Μυρο­ φόρων και περιέφερε το "Δίσκο της επαιτείας" χάριν των φτωχών. Το 1888 η "Φιλόπτωχος Αδελφότης” διαλύθηκε και επανασυστήθηκε το 192855. Το 1935 το Διοικητικό Συμβούλιό της ζήτησε να συστεγαστεί η Αδελφότης στην Αίθουσα του Αναγνωστηρίου Αγιάσου, αίτημα το οποίο δεν ικανοποιήθηκε ελλείψει χώρου.56 Το 1939 η Αδελφότης παραχώρησε στο Αναγνωστήριο ορισμένα είδη για τον εμπλουτισμό του λαογραφικού του τμήματος.57 Από τον ισολογισμό της "Φιλοπτώχου Αδελφότητος" δημοσιευμένο στην εφημερίδα της Αγιάσου "Αγιάσος" στις 17 Ιανουαρίου 1939 φαίνεται ότι τα έσοδά της προέρχονταν από: - συνδρομές και δωρεές των μελών - τοιχοκόλληση αγγελτηρίων κηδειών και μνημοσύνων - εισφορές υπέρ των φτωχών - τον δίσκο και το κιβώτιο των δύο ναών της Αγιάσου (Παναγίας - Αγίας Τριάδος), Τα έξοδα αναφέρονται: - στην "διανομή άρτου" - στην "εγγραφή μαθητών εις το σχολείον" - σε "βοηθήματα εις απόρους" καθώς και σε λειτουργικά έξοδα των γραφείων της Αδελφότητας. Το σύνολο των εσόδων ανέρχεται σε 38.498 δρχ. ενώ τα έξοδα είναι 30.500 δρχ. Πρόεδρος και μέλη τη Διοικητικού Συμβουλίου είναι εύποροι πολίτες, ενώ στο ίδιο δημοσίευμα του ισολογισμού μνημονεύονται οι μεγάλοι ευεργέτες και οι ηγέτες της Αδελφότητας. Το 1888 μετά τη διάλυση της Φιλοπτώχου Αδελφότητας ιδρύθηκε από τους φίλους των γραμμάτων η "Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης" με σκοπό την προαγωγή της παιδείας και την οικονομική ενίσχυση των απόρων και επιμελών μαθητών του ημιγυμνασίου Αρρένων Αγιάσου, για να φοιτούν στις ανώτερες τάξεις του γυμνασίου Μυτιλήνης.58 Επειδή η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης δεν είχε πάγιους πόρους, αναγκαζόταν να δίνει θεατρικές παραστάσεις υπέρ των σκοπών της. Κατά μία πληροφορία του Στρ. Χριστοφαρή59, η Φιλόπτωχος Αδελφότης μετονομάστηκε "Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία", έπειτα "Φιλόμουσος

Αδελφότης" και από το έτος 1894 λειτουργεί ως "Αναγνωστήριο Αγιάσου η Ανάπτυξις". Το σωματείο αυτό ιδρύθηκε από "φίλους της προόδου", διαδρα­ μάτισε και πολιτικό ρόλο, ως "πολιτικόν κέντρον", το οποίον έλυε όλα τα παρουσιαζόμενα φορολογικά ζητήματα60, ενώ το 1897 "μετετράπη εις φλογε­ ρό καμίνι, το οποίον με τις εθνικές μυσταγωγίες του έστειλεν εις τας Αθήνας εξήκοντα εθελοντάς". Υφίσταται ως σήμερα (2002) και δραστηριοποιείται σε ποικίλους πολιτι­ στικούς τομείς. Το 1937 γίνεται μια προσπάθεια από τον αρχιερατικό επίτροπο της εκκλη­ σίας να οργανωθεί Σύλλογος Κυριών και Δεσποινίδων η Ευποιία61 κατά το πρότυπο της αριστοκρατικής φιλανθρωπίας των αστικών κέντρων, η οποία επι­ ζητεί την κατάκτηση κύρους και προβολής μέσα από μια Χριστιανική συμπερι­ φορά. Ο Σύλλογος αυτός δεν παρουσίασε ιδιαίτερη δράση και διαλύθηκε όταν μετετέθη από την Αγιάσο ο εμπνευστής του, πρωτοπρεσβύτερος Εμμ. Μυτιληναίος.

Η οργάνωση της προσφοράς Ξεκινά από την συγκέντρωση χρημάτων και αγαθών (τροφίμων, φαρμάκων, βιβλίων) από τα μέλη της Αδελφότητας ή από εκπροσώπους της εκκλησίας, που βοηθούνται από εθελόντριες γυναίκες και απευθύνονται στους "ανθρώπους της ανάγκης" κυρίως με την ευκαιρία μεγάλων θρησκευτικών εορτών, κατά τα Ψυχοσάβ­ βατα (Σάββατο της Τυρινής και του Αγίου Πνεύματος) ή κατά τα μνημόσυνα κάποιου ευεργέτη της Αδελφότητας. Καταβάλλεται προσπάθεια να εξοικειω­ θούν και τα παιδιά με τη νοοτροπία της προ­ σφοράς. Έτσι τις παραμονές των Χριστου­ γέννων "ομάδα μαθητών ψάλλει τα κάλα­ ντα. Τα έσοδα διατίθενται για βιβλία και τετράδια απόρων"62. Η διανομή "άρτου και τροφίμων" γίνεται "κατ’ οίκον", διακριτικά, ώστε η προσφορά Η προτομή του Δ. Χατζησπύρου να μην πληγώνει και να μην μειώνει τον στην αυλή αποδέκτη. του ιδρύματος “Θεομήτωρ”

Με πρωτοβουλία της εκκλησίας λειτουργεί "Μαθητικό Συσσίτιο", όπου το 1938 σιτίζονται 200 άποροι μαθητές63. Η αναγκαιότητα και η οργανωμένη παροχή φιλάνθρωπων κοινωνικών υπη­ ρεσιών μέσα από κάποια ιδρύματα στην Αγιάσο τοποθετείται χρονικά από τον Στρ. Κολαξιζέλλη στην βυζαντινή περίοδο μετά την ίδρυση του αρχικού οικι­ σμού, ο οποίος αναπτύχθηκε γύρω από την σκήτη του εικονόφιλου μοναχού Αγάθωνος. Όσο ηύξανε ο αριθμός των προσκυνητών τόσο ηύξανε και ο αριθ­ μός των ερχομένων ξένων, πτωχών και αρρώστων". Η σκήτη τότε (κι αργότερα η εκκλησία της Παναγίας) έκανε γι' αυτούς στο επάνω μέρος της εξωθύρας του σημερινού Κήπου της Παναγίας με πλίνθους ένα σπίτι δίπατο, το οποίο στην αρχή πήρε το όνομα "Ξενών" ή "Ξενοδοχείον" ή "Ξενοδοχείο", στα χρόνια δε των Γενοβέζων (1355-1463) πήρε το όνομα "Σπιτάλια" (Λατιν.

Hospitalia=Ξενώνες). Στο επάνω πάτωμα περιεθάλποντο οι πτωχοί (=ζητιάνοι) και στο άλλο οι άρρωστοι και οι ψυχοπαθείς64. Στην πυρκαγιά του 1877 "επυρπολήθη η Ελληνική Σχολή, το λαμπρόν Ξενοδοχείον της ιεράς ημών εκκλησίας, το οποίον τρίπατον ον περιείχε υπέρ τα εκατό δωμάτια"65. Σύμφωνα με το "Περισωθέν Αρχείο"66, στις 8-07-1819, συντάσσεται "Χαριστήριον ακινήτων χάριν του Ξενοδοχείου των πτωχών" της Αγιάσου, το οποίο διαθέτει και λουτρό με άφθονο νερό, το οποίο παίρνει για δική της χρήση η κοινόηττα και γι' αυτό υπόσχεται με επόμενο έγγραφο67 ότι θα παραχωρήσει από άλλη πηγή το νερό που απαιτείται για τη λειτουργία του λουτρού. Το 1900 το Ξενοδοχείον της Αγιάσου έχει ιδιόκτητο ελαιοτριβείο68, Παλιό όνειρο των Αγιασωτών ήταν να αποκτήσουν το δικό τους νοσοκο­ μείο, μολονότι από το 1796 λειτουργεί νοσοκομείο στη Μυτιλήνη. Πρώτος συνέλαβε την ιδέα ίδρυσης του νοσοκομείου στην Αγιάσο ο για­ τρός Μιχαήλος Χρυσαφουλιός69 που σπούδασε στην Πίζα της Ιταλίας τον περασμένο αιώνα και διέθεσε την περιουσία του για ίδρυση του νοσοκομείου. Δεύτερος μνημονεύεται ο ιεροδιάκονος θεολόγος Βασίλειος Μιχαηλίδης (1830-1877), ο οποίος όρισε στη διαθήκη του, που συντάχθηκε το 1867, ότι αν οι συμπατριώτες του αμελήσουν την ανέγερση του νοσοκομείου, η περιου­ σία του να περιέλθει στο Νοσοκομείο Μυτιλήνης. Και άλλοι πολλοί κληροδό­ τησαν στη συνέχεια ακίνητα και κινητά υπέρ του Νοσοκομείου. Το 1905 ο Παναγ. Σαπουναδέλλης ή Τοκιστής70 δώρισε στην Εφορία του Νοσοκομείου το ατμοκίνητο ελαιοτριβείο του εν ζωή και ενώ είχε άμεσο κατιόντα (θυγατέρα). Η δωρεά αυτή ήταν μία στρατηγική που ο Τοκιστής μετα­ χειρίστηκε για να προσελκύσει πελατεία στο ελαιοτριβείο του, το οποίο οι ελαιοπαραγωγοί είχαν εγκαταλείψει λόγων των λαθροχειριών του ιδιοκτήτη71. Σε μεγαλόπρεπη κοσμική και θρησκευτική τελετή, όπου είχε προσκληθεί

Η παράδοση των κλειδιών του ελαιοτριβείου Σαπουναδέλλη από τον ιδιοκτήτη του στον πρόεδρο της Εφορίας του Νοσοκομείου Αγιάσου γιατρό Ιωάννη Τζαννετή

επί τούτω και ο φωτογράφος Σίμος Χουτζαίος, ο Σαπουναδέλλης παρέδωσε τα κλειδιά του ελαιοτριβείου στην Εφορία του νοσοκομείου. Είκοσι χρόνια αργό­ τερα το ακίνητο περιήλθε δικαστικός72 στο νοσοκομείο. Το 1926 ο τότε πρό­ εδρος της κοινότητας Δημ. Χατζησπύρος έθεσε το θεμέλιο λίθο του νοσοκο­ μείου, του οποίου και ο ίδιος είναι μεγάλος ευεργέτης. Το 1931 η Εφορία του νοσοκομείου έκανε τα αποκαλυπτήρια της προτο­ μής του Τοκιστή πάνω από την εξώθυρα του ελαιοτριβείου του ανακηρύσσο­ ντάς τον σε ειδική τελετή μεγάλον ευεργέτη. Το 1965 το νοσοκομείο Αγιά­ σου ανακαινίστηκε με κρατική χορηγία και ιδρύθηκε στη θέση του το Ίδρυμα Ανιάτων με την επωνυμία "Θεομήτωρ". Στην Αγιάσο εκτός των κληροδοτημάτων υπέρ των φτωχών και των αρρώ­ στων λειτούργησαν επίσης εκπαιδευτικά κληροδοτήματα. Το παλαιότερο είναι το "Καλαγάνειο κληροδότημα". Ο Γρηγόριος Καλαγάνης, θεολόγος και διευ­ θυντής της Ριζαρείου Σχολής με τη διαθήκη του που συντάχθηκε στις 30-121860 στην Αθήνα, ορίζει κληρονόμο του την Ριζάρειο Σχολή και επιθυμεί "η Σχολή (να) προσκαλεί εκ της πατρίδος μου (Αγιάσου) δύο νέους, ίνα σπουδά­ ζωσι τα εν αυτή διδασκόμενα μαθήματα... Μετά την έξοδον αυτών θέλει προ­ σκαλεί δύο άλλους και ούτω εφεξής".

Το κληροδότημα αυτό λειτούργησε μέχρι το 1934. Από τότε έμεινε ανε­ νεργό λόγω "ίσως της κακής διαχείρισης της κληρομίας" και της "επερχομένης πτώσεως της αξίας του νομίσματος"73. Ο Ελληνοδιδάσκαλος Παναγ. Σκούνιογλου αφιέρωσε επίσης στην Ριζά­ ρειο Σχολή το 1939 χρήματα για να εξακολουθήσει να λειτουργεί αυτό το κληροδότημα, αλλά η πτώση της αξίας της δραχμής εξανέμισε την δωρεά του74. Τέλος λειτουργεί ως σήμερα (2002) το κληροδότημα του Γρηγ. Σκορ­ δά για να σπουδάζει ένας νέος σε πανεπιστημιακή σχολή θετικής κατά προτί­ μηση κατεύθυνσης. Ένα άλλο είδος κληροδοτήματος είναι του Βλάσιου Συγκελέλλη, ο οποίος με τη διαθήκη του, της 02-07-1904, όρισε "να συνάζεται εκ των εισοδημάτων μου το τριετές εισόδημα και να δαπανώνται μετζήτια τριακόσια ανά πάσαν τριε­ τίαν προς αγοράν οικίσκου και ελαιοκτηματίου δι' εν κοράσιον το πλέον ατυ­ χές, άμοιρον, πειναλέον και να το υπανδρεύουν (οι εκτελεστοί της διαθήκης). Η επιθυμία του δωρητή εκπληρώθηκε για κάποιο χρονικό διάστημα, μέχρι ότου σταμάτησε να λειτουργεί και αυτό το κληροδότημα. Αποδέκτης δωρεών υπήρξε επίσης το Αναγνωστήριο Αγιάσου, του οποίου η λειτουργία ήταν επιθυμητή, διότι επικύρωνε την πολιτιστική ηγεμονία της Αγιάσου. Δωρητές αστικών και αγροτικών ακινήτων, βιβλίων, βιβλιοθηκών και χρημάτων ανακηρύχθηκαν ευεργέτες και μεγάλοι ευεργέτες. Μερικά από τα ακίνητα αυτά εκποιήθηκαν ή ανταλλάχθηκαν για την ανοικοδόμηση του κτηρί­ ου του Αναγνωστηρίου75. Αλλά ο μεγαλύτερος και συχνότερος αποδέκτης δωρεών - ιδίως ακινήτων υπήρξε από παλιά η εκκλησία της Παναγίας. Την ακίνητη περιουσία του ναού έχει καταγράψει ο Μητροπολίτης Ιάκωβος Κλεομβρότου76. Μεταξύ των άλλων ευεργετών της εκκλησίας αναφέρονται ο αρχιμανδρίτης Ευγένιος Θάλασσας, που δώρισε ακίνητο για να χρησιμοποιηθεί ως νεκροταφείο, ο Στέφανος Βρα­ νίδης, ο Βλάσιος Συγκελέλλης και ο Βράνης Χριστοφαρής.

Πώς οργανώνεται η ανταπόδοση Σε μια κοινότητα όπου η ευποιία και η αγαθοεργία κάλυπταν την έλλειψη συγκροτημένης κρατικής πρόνοιας, ήταν ανάγκη οι αγαθοεργοί, οι ευεργέτες και οι φιλάνθρωποι να τυγχάνουν κοινωνικής κατακύρωσης και ανταμοιβής, ώστε να δίνεται περιθώριο αναπαραγωγής του φαινομένου προς όφελος της κοινότητας77. Η απόφαση των ευεργετών για παραχώρηση της περιουσίας τους υπέρ

εκπαιδευτικών, κοινωνικών ή πολιτιστικών σκοπών εγγράφεται στον κύκλο των οικονομικών συμπεριφορών που επιβραβεύονται με την ευρύτερη κοινωνι­ κή κατακύρωση. Πρόκειται για δράση στην οποία είναι αποτυπωμένη η παρα­ δοσιακή στάση απέναντι στο χρήμα που καλλιεργήθηκε σε παλιότερες εποχές78. Εκείνη, δηλαδή, που νομιμοποιεί την αποθησαύριση, όταν γίνεται ενόψει της κοινωνικής χρήσης του πλούτου. Η άποψη αυτή έχει εφαρμογή στην συμπεριφορά του Τοκιστή στην Αγιά­ σο. Το 1905 εν ζωή και παρότι έχει άμεσο απόγονο (θυγατέρα) δωρίζει το νεότευκτο ατμοκίνητο ελαιοτριβείο του στην Εφορία του Νοσοκομείου. Τα κλειδιά παραδίδονται τελετουργικά. Αλλά είκοσι χρόνια αργότερα η κυριότητα του ακινήτου δεν έχει ακόμα οριστικά μετα­ βιβαστεί στο νοσοκομείο, οπότε και απο­ σπάται δικαστικώς από τον τότε πρόεδρο της κοινότητας Δημ. Χατζησπύρο. Τελικά το 1931 ο δωρητής αναγορεύε­ ται σε Μέγα ευεργέτη και γίνονται τα απο­ καλυπτήρια της προτομής του. Ο ίδιος ο Χατζησπύρος εκφωνεί πύρινο λόγο εκθειά­ ζοντας τη δωρεά και τον δωρητή (Εφημερί­ δα Αγιάσος, 14-06-1931, 21-06-1931, 28-06-1931. Από την εορτήν των αποκαλυ­ πτηρίων. Ο υπέροχος λόγος του Δημ. Χατζησπύρου). Με τον τρόπο αυτό η φιλανθρωπία ανα­ δεικνύεται σε "κολυμπήθρα του Σιλωάμ", Ευγένιος Θάλασσας όπου ο εμβαπτιζόμενος εξέρχεται άσπιλος και εξαγνισμένος. Ο "Τοκιστής" στην Αγιάσο δρα ως "homo economicus"79, γιατί η συμπερι­ φορά του στηρίζεται στον ορθό λόγο και στην ατομική επιλογή, αποσκοπεί δε στη μεγιστοποίηση του κοινωνικού του κεφαλαίου80. Οι στρατηγικές του παραπέμπουν σ' αυτό που ο Εμμ. Ροϊδης παρατήρησε στην Ιταλία τον περασμένο αιώνα81. Ο Τοκιστής έτσι ανακηρύσσεται μεγάλος ευεργέτης. Η τοπική κοινωνία τον εξαγνίζει μετά τη δωρεά του προς το νοσοκομείο. Του αποδίδει το κοινωνικό του πρόσωπο, το οποίο έχει χάσει λόγω της σκληρής τοκογλυφικής δράσης του. Τα συναισθήματα της κοινωνίας, αρχίζουν να μεταστρέφονται μετά την τελετή ανακήρυξής του σε ευεργέτη και τους επίσημους λόγους που εκφωνή­ θηκαν82. Η απέχθεια μεταστρέφεται σε συμπάθεια, η επιθετικότητα σε

ευγνωμοσύνη83. Στη μεταγραφή συντέλεσε και ο Δημ. Χατζησπύρος, ο οποί­ ος ως εκπρόσωπος της κοινότητας είχε προσφύγει στα δικαστήρια και απέσπα­ σε το ελαιοτριβείο από τον Τοκιστή, αλλά στην εορτή των αποκαλυπτηρίων εκφώνησε "υπέροχο λόγο". Με τον τρόπο αυτό η φιλανθρωπία προβάλλεται ως μια σχέση μεταξύ δύο αντιτιθεμένων κοινωνικών ομάδων (έχοντες - μη έχοντες), η οποία τελικά ενώ­ νει σε μια κοινωνία με κοινούς στόχους και κοινές αξίες84. Εκτός από τη στρατηγική της ανακήρυξης και διαβάθμισης των δωρητών σε Ευεργέτες, Μεγάλους Ευεργέτες και Μέγιστους Ευεργέτες85, ανάλογα με το οικονομικό ύψος της δωρεάς, η κοινωνία μετέρχεται και άλλους τρόπους για την ενθάρρυνση παρόμοιων συμπεριφορών.

- Οι εικόνες των φιλάνθρωπων αναρτώνται σε δημόσιους, επίσημους χώρους86.

- Οι προτομές τους τοποθετούνται σε πολυσύχναστα μέρη που σχετίζονται με τη δωρεά τους (η προτομή του Δημ. Χατζησπύρου στο προαύλιο του νοσο­ κομείου, η προτομή του Τοκιστή στο υπέρθυρο του ελαιοτριβείου του).

- Δρόμοι του χωριού παίρνουν το όνομά τους, ιδρύματα ή κληροδοτήματα επίσης: (Χατζησπύρειο - Καλαγάνειο). Η απόφαση της ανακήρυξής τους σε ευεργέτες δημοσιεύεται στον τοπικό τύπο υπό τη μορφή ψηφίσματος, καθώς και η απόφαση για εντοιχισμό πλακών "μετ' αναλόγων επιγραφών χρυσοίς γράμμασι επί των προσόψεων των οικημάτων άτινα κατέλιπε"87. Το όνομά τους ακόμα χαράσσεται σε κρήνες και η υστεροφημία τους διασφαλίζεται με την τέλεση των επίσημων μνημόσυνών τους σε τακτή κατ' έτος ημερομηνία από την επίσημη εκκλησία, όπου εκφωνούνται ανάλογοι λόγοι και εξαίρεται η λιτή ζωή τους και η σημασία της δωρεάς τους88.

- Για ορισμένους ευεργέτες γινόταν παλιότερα χωριστό (ατομικό) μνημόσυ­ νο σε ημέρα που οι ίδιοι είχαν ρητά καθορίσει μέσα στη διαθήκη τους. Έτσι ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Καλαγάνης στη Διαθήκη του (Αθήνα 30-12-1860) ορίζει "Άπαξ του έτους την 25η Ιανουαρίου επιθυμώ να γίνηται μνημόσυνον υπέρ της ψυχικής σωτηρίας μου"89.

Το είδος των σχέσεων δωρητή-δωρητή, δωρητή-αποδέκτη, αποδέκτη-αποδέκτη Όλοι σχεδόν οι ευεργέτες της Αγιάσου είναι εύποροι και ανήκουν σε ένα κυρίαρχο κοινωνικό στρώμα της τοπικής κοινωνίας, το οποίο διαχειρίζεται τα

κοινοτικά, εκκλησιαστικά και προνοιακά ζητήματα. Υπάρχει μια τάση διεύρυν­ σης της πολιτικής αυτονομίας της αγροτικής τοπικής κοινωνίας από το οθωμα­ νικό κράτος, αλλά και μεγαλύτερης εξάρτησης των τοπικών συσσωματώσεων από ενδογενείς οικονομικές ιεραρχίες90. Έτσι η ιδιότητα του γραμματέα ή του προέδρου της δημογεροντίας - κοινό­ τητας και του επιτρόπου της Εκκλησίας συμπίπτει συχνά με την ιδιότητα του αντιπροέδρου (αφού πρόεδρος είναι ο ίδιος ο μητροπολίτης) ή του μέλους του Δ.Σ. των φιλανθρωπικών ή εκπαιδευτικών Εφορειών. Το σύνολο των πολιτικών εξουσιών της κοινότητας συγκεντρώνεται σε λίγα φυσικά πρόσωπα. Πριν από την απελευθέρωση του 1912 και πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών (1923) μερικά από αυτά, όπως ο Ευστρ. Σαπουνα­ δέλλης κι ο Στρ. Σπυρέλλης αντλούσαν τη δύναμή τους από την οθωμανική εύνοια, την οποία συχνά εξαγόραζαν91. Με την οθωμανική ανοχή επίσης επιδίδονταν σε παράνομες κερδοφόρες δραστηριότητες, όπως το λαθρεμπόριο καπνού και τσιγαρόχαρτων και η τοκο­ γλυφία. Μιλούσαν άπταιστα την τουρκική γλώσσα και ήταν εκπρόσωποί της οθωμανικής διοίκησης στην κοινότητα. Μετά την αποχώρηση των Τούρκων τα τουρκικά κτήματα της πεδιάδας Ιππείου - Κεραμειών με άμεση παραχώρηση των κοτσανιών (=συμβολαίων) περιήλθαν σε μερικούς απ' αυτούς92. Η περιουσία των ευεργετών είναι κυρίως ακίνητη κτηματική και αφορά ελαι­ ώνες ή ελαιοτριβεία και αστικά ακίνητα, που βρίσκονται στην περιοχή Αγιά­ σου. Μερικοί την έχουν κληρονομήσει από τους γονείς ή τους αγχιστείς τους. Άλλοι, όπως ο Τοκιστής, είναι αυτοδημιούργητοι. Οι επιγαμίες που συνάπτονται μεταξύ τους δημιουργούν ανταγωνιστικές διχοτομίες ή εξασφαλίζουν πολύτιμες συμμαχίες. Ο λαός τους ονομάζει "Αρχόντ"' (=Άρχοντες) και έχει συναίσθηση της από­ στασης που τον χωρίζει από αυτούς: Απόστασης πραγματικής και συμβολικής. Εξάλλου "γοι αρχόντ'" είχαν στο χωριό το δικό τους χώρο, το δικό τους ξεχω­ ριστό και αποκλειστικό καφενείο, κεντρικό στη μέση της πλατείας και καλλι­ μάρμαρο, την "Καφενταρία", όπου δεν είχαν θέση οι φτωχοί. Ο τοπικός λόγος της Αγιάσου οικτίρει τους φτωχούς και αδύναμους: "Αλί στουν τουν Αλή π'εν έχ'νύχια να ξυστεί" (:είναι αξιολύπητος όποιος είναι ανα­ γκασμένος να στηρίζεται σε άλλους για την κάλυψη των αναγκών του). Της παροιμιακής αυτής φράσης υπάρχει και η εκφορά υπό τον τύπον απειλής: "Θα σι κάνου γω να μην έχ'ς νύχια να ξυστείς" (=θα καταστρέψω τα στηρίγματά σου οικονομικά ή κοινωνικά). Ο τοπικός λόγος θεωρεί ότι ο φτωχός "Δεν έχ' μηδί στουν ήλιου μοίρα", ότι "Δεν έχ' του κουλάγι ντ'" (:την οικονομική του άνεση/ευκολία), ότι συχνά τον χτυπάνε ατυχίες: "Φτουχός τσι γη μοίρα ντ'" ή ότι λόγω απερισκεψίας του "

περιστάσεις θέλει να βγει από τη φτώχια του έστω και προσωρινά: "Στου σπίτ' φτουχός, στου παναγύρ' άρχουντας". Ο τοπικός λόγος αρνείται στον φτωχό να είναι περήφανος: "Θεός σ'χάθ'κι (:σιχάθηκε) "φτουχό περήφανου τσι γέρου πόρνου". Λέγεται επίσης "Χέρια βλουγ'μένα, στόματα καταραμένα) (:Τα μη παραγωγικά στόματα των γερόντων, των αρρώστων, των παιδιών είναι καταρα­ μένα, γιατί καταναλώνουν ό,τι παράγουν τα ευλογημένα χέρια των δουλευτά­ δων)93. Μεταξύ των δωρητών/ευεργετών οι σχέσεις συχνά είναι έντονα ανταγωνι­ στικές στο επίπεδο των οικονομικών δραστηριοτήτων, αφού όλοι τους ασχο­ λούνται με τις ίδιες δραστηριότητες: την παραγωγή και το εμπόριο του λαδιού. Αλλά και σε καθαρά πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο υπάρχουν αντιθέσεις, αντιπαλότητες και ανταγωνισμοί, καθώς όλοι οι "αρχόντ"' δεν ανήκουν στον ίδιο πολιτικό σχηματισμό.Έτσι στο διχασμό του 1915 "εις την Αγιάσον παρε­ τηρήθη το εξής περίεργον. Ο ιατρός Ευστρ. Δούκαρος, που σπούδασε στη Γαλλία εξεδηλώθη ως φανατικός αντιβενιζελικός και ο φιλόλογος Δημ. Χατζησπύρου, που σπούδασε στη Γερμανία εξεδηλώθη ως φανατικός βενιζε­ λικός94". Πριν το 1912 εκδηλώνονται επίσης πολιτικοί ανταγωνισμοί και αντιπαλό­ τητες μεταξύ των υποψηφίων δημογερόντων, που όμως έχουν μια ιδιορρυθμία: Τους Χριστιανούς "κομματικούς" αντιπάλους συνδέει στενή φιλία προς τους Τούρκους εκπροσώπους της διοίκησης και απολαμβάνουν της εμπιστοσύνης

Οι ευεργέτες Γρηγόριος και Ιωάννης Σκορδάς

τους95. Αντιπαλότητα και ανταγωνισμός εκδηλώνεται επίσης αναφορικά με την σκοπιμότητα ή μη ίδρυσης νοσοκομείου στην Αγιάσο. Ο εγκατεστημένος στη Μυτιλήνη γιατρός Ευστρ. Δούκαρος ισχυρίζεται ότι δεν είναι δυνατή η στελέ­ χωση ενός νοσοκομείου στην Αγιάσο με γιατρούς όλων των ειδικοτήτων. Αντίθετα ο Δημ. Χατζησπύρος επιμένει και θεμελιώνει τελικά το 1926 το νοσοκομείο. Ο τοπικός "λόγος" της Αγιάσου θεωρεί τον Δημ. Χατζησπύρο "πρωτοπόρο αγωνιστή για τη θεμελίωση του νοσοκομείου96", ενώ για τον Δούκαρο λέγεται ότι από ιδιοτέλεια εναντιωνόταν στο νοσοκομείο. Από αρκετούς δωρητές εκδηλώνεται γραπτώς μέσα στις διαθήκες τους η δυσπιστία τους προς τους εκτελεστές της Διαθήκης τους, αν δηλαδή θα τηρη­ θούν και θα εκπληρωθούν οι επιθυμίες τους. Ορίζουν όλοι τον ακριβή σκοπό της δωρεάς τους και βάζουν ρήτρα σε περίπτωση μη τήρησης της επιθυμίας τους, η δωρεά να πηγαίνει αλλού. Χαρακτηριστικά, ο Χατζη-Βλάσιος Συγκελέλλης στη Διαθήκη του (Αγιά­ σος, 02-07-1904) γράφει: "Επειδή έθος τοις πατριώταις μου το αχαριστείν και μνησικακείν και το μη εκτελείν τα καθήκοντα αυτών και τους όρους εκάστης

Κατάθεση θεμελίου λίθου του νέου Ξενώνος της Παναγίας Αγιάσου στο Σταυρί (1931)

διαθήκης..." γί αυτό αναθέτει στο Μητροπολιτικό Δικαστήριο την "Φροντίδα προς πλήρωσιν των όρων της διαθήκης μου". Ο συγκεκριμένος δωρητής όπως ο ίδιος στη διαθήκη του αναφέρει διετέλε­ σε επί μια δωδεκαετία γραμματέας της εκκλησίας και είχε την ευκαιρία να δια­ πιστώσει την "αδιαφορίαν και ανευλάβειαν" των συγχωριανών του. Ο τρόπος αντιμετώπισης των οργανωμένων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων ή κληροδοτημάτων ή μέρους των φτωχών είναι διαφορετικός για κάθε κατηγορία ιδρύματος (προνοιακό, εκπαιδευτικό, πολιτιστικό). Έτσι το νοσοκομείο θεωρεί­ ται το τελευταίο πριν από τον τάφο σκαλί97. Γι' αυτό οι Αγιασώτες κατά τον 19ο - αρχές 20ού αι. σπάνια καταφεύγουν σ' αυτό98 κι όταν βγαίνουν μετά την αποθεραπεία τους "ρίχτιν μαύρ' πέτρα πίσου ντουν" (:ρίχνουν μαύρη πέτρα πίσω τους) θέλοντας με μια μαγική χειρονομία αποστροφής να αποτρέψουν νέα είσο­ δό τους στο χώρο αυτό. Στο ερώτημα "Γιατί", η απάντηση είναι "Θέλαν να πιθά­ νιν μέσ' του σπίτ' ντουν" (Ήθελαν να πεθάνουν μέσα στο σπίτι τους), ανάμεσα σε αγαπημένα και φιλικά πρόσωπα, γιατί αυτό αξιολογείται θετικά από την κοι­ νωνία, η οποία απαιτεί αγάπη και φροντίδα για τα ηλικιωμένα ή άρρωστα μέλη της οικογένειας. Παρ' όλα αυτά η κοινωνία φροντίζει για τη συντήρηση του Νοσοκομείου με δωρεές. Η ύπαρξή του θεωρείται δείκτης πολιτισμού και οι πρώτοι δωρητές ιδρυτές του είναι ιατροί99. Πάντως στα μεμονωμένα άτομα γίνονται αποδεκτά τα εκπαιδευτικά κλη­ ροδοτήματα. Οι "άποροι επιμελείς" μαθητές επιδιώκουν να υιοθετηθούν από αυτά, ώστε να μπορέσουν να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. Οι νέοι αυτοί προβάλλονται από την κοινωνία ως πρότυπα, γιατί κατόρθωσαν να υπερβούν το φράγμα της φτώχειας μέσω της γνώσης, μπόρεσαν να ανελιχθούν κοινωνικά και να δημιουρ­ γήσουν τις προϋποθέσεις για έναν καλό γάμο, μέσω του οποίου εντάσσονται σε μερικές περιπτώσεις - στην τάξη των αρχόντων. Η σχέση δωρητή και αποδέκτη της φιλανθρωπίας δεν είναι άμεση, γιατί οι διαθήκες των δωρητών υλοποιούνται μετά το θάνατό τους. Έτσι ο αποδέκτης δεν έχει προσωπική σχέση με τον δωρητή, αφού η δωρεά απευθύνεται στην κοινότητα κι όχι σε άτομα. Όμως επίσημοι φορείς, όπως η εκκλησία, οργανώνουν τελετές μνήμης και ευγνωμοσύνης προς τους δωρητές με ενεργό συμμετοχή των αποδεκτών της φιλανθρωπίας και με σκοπό την ανακύκλωση, εμπέδωση και καταξίωση του φαινομένου. Όσο λειτουργούσε - για παράδειγμα - το Καλαγάνειο κληροδό­ τημα, στις 25 Ιανουαρίου κάθε χρόνο ετελείτο το μνημόσυνο του Καλαγάνη. Οι δύο υπότροφοι του κληροδοτήματος περιέφεραν τελετουργικά την προσω­ πογραφία του Καλαγάνη, η οποία τον υπόλοιπο χρόνο είναι αναρτημένη στο

Συνοδικό (:αίθουσα υποδοχής) της εκκλησίας. Παλιοί υπότροφοι και ήδη πτυ­ χιούχοι της Ριζαρείου εκφωνούσαν λόγους και έψαλλαν100. Γενικά ο μεγαλύτερος ευεργέτης της κοινότητας της Αγιάσου, η πνευματι­ κή αρχή και ο κοινός πρόγονος των Αγιασωτών θεωρείται η "Παναγιά γη Αγιασώτ'σα", η οποία σε ένδειξη σεβασμού, τρυφερότητας και οικειότητας αποκαλείται "Γριγιά" (Γριά = Μάννα). Η Παναγία για την Αγιάσο επέχει θέση "πάτρωνα Αγίου" με τοπικοποιημένη χάρη. Είναι το κεντρικό σύμβολο (key symbol) της κοινότητας, το κοινό ιδίωμα της ταυτότητάς της και καθολικά απο­ δεκτή ως ηγεσία μη πολιτική, αλλά πνευματική, χαρισματική και θεία. Ο χαρα­ κτηρισμός "Γριγιά", που υποδηλώνει μια μεταφορά καταγωγής, ο μύθος της ονοματοθεσίας της κοινότητας (Αγιάσος < Αγία Σιών)101, και ο ρόλος που αποδίδεται στη συγκεκριμένη εκκλησία, ως "οικονομική καρδιά της Κοινότη­ τος" αποκαλύπτουν την κεντρική συμβολική θέση που κατέχει στην αξιολογική κλίμακα των Αγιασωτών. Πάντως ο μητροπολίτης Μυτιλήνης Κωνσταντίνος Βαλλιάδης με εγκύκλιό το υ της 20ής Αύγουστου 1877 παρατηρεί ότι "το ιερόν προσκύνημα ...αποβαίνει μέσον εις παρεκτροπάς και ανηθίκους αταξίας"

Επιγραφή της Φιλοπτώχου Αδελφότητος Αγιάσου χαραγμένη σε πλάκα στην αυλή της Αγίας Τριάδας

αναφερόμενος σε συμπεριφορές των επιτρόπων και διαχειριστών της εκκλη­ σίας, μερικοί από τους οποίους, όπως προείπαμε, είναι και ευεργέτες της κοι­ νότητας.

Κοινωνική προέλευση των φιλανθρώπων Η διερεύνηση των δημογραφικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών των ευεργετών, όπως το μορφωτικό τους επίπεδο, η ύπαρξη ή ανυπαρξία οικογενεια­ κού ή συγγενικού περιβάλλοντος, η δυνατότητα πρόσβασης στην αγορά γάμου, η επαγγελματική απασχόληση, οι γραμματικές τους γνώσεις, ο τρόπος διάθεσης της περιουσίας και οι τομείς στην ενίσχυση των οποίων αποσκοπεί η δωρεά, η επιθυμία τους να διατηρηθεί το όνομά τους μέσα από την ευεργεσία ή όχι, απο­ τυπώνονται στην υιοθέτηση μιας συνολικής στάσης ζωής στα πλαίσια ενός παραδοσιακού μοντέλου συμπεριφορών εκ μέρους των ευεργετών. Αυτή η στάση ζωής επικροτείται από το σύνολο σχεδόν της τοπικής κοινωνίας, γιατί αποτελεί μοντέλο και δικαιώνει τις επιλογές αυτής της κοινωνίας. Ο Δημ. Χατζησπύρος σε επιμνημόσυνο λόγο του πλέκει τον δημόσιο έπαινό τους αναφέ­ ροντας: "Οι αοίδιμοι ούτοι άνδρες εμόχθουν καθ’ όλον αυτών τον βίον υποβαλλό­ μενοι αγογγύστως εις μεγάλους περιορισμούς, ήσκουν αυστηράν οικονομίαν, έζων βίον λιτότατον... αποβλέποντες πώς να εξασφαλίσουν όσο το δυνατόν μεγαλυτέ­ ραν περιουσίαν"102. Στην πραγματικότητα εξαίρεται η νοοτροπία του συνόλου των Αγιασωτών, η οποίοι επικυρώνουν μια τέτοια συμπεριφορά και στάση ζωής και ευθυγραμμίζονται μ' αυτήν. Αντιπροσωπευτικοί εκπρόσωποι του συνόλου των ευεργετών της Αγιάσου μπορούν να θεωρηθούν: ο γιατρός Μιχαήλος Χρυσαφουλιός, ο ιεροδιάκονος θεολόγος Βασίλειος Μιχαηλίδης, οι αρχιμανδρίτες θεολόγοι Γρηγόριος Καλαγά­ νης και Ευγένιος Θάλασσας, ο γραμματέας της εκκλησίας Χατζηβλάσιος Συγκελ­ λέλλης, ο γραμματέας της δημογεροντίας και της εκκλησίας Στέφανος Βρανίδης, ο Παναγιώτης Σαπουναδέλλης, ο Γρηγόριος Σκορδάς, ο ελληνοδιδάσκαλος Παναγιώτης Σκούνιογλου,η Βασιλική Βαλασσοπούλου, η Βικτωρία Χατζηκων­ σταντή, ο Θεόδωρος Κουκουβάλας, ο Ξενοφών Καραπαναγιώτης και πολλοί άλλοι "μικροί" δωρητές, που με τις διαθήκες τους διέθεταν μέρος ή το σύνολο της περιουσίας τους για κοινωφελείς σκοπούς. Η διερεύνηση των στάσεων των ευεργετών έδειξε ότι η γενναιόδωρη παρα­ χώρηση περιουσιακών στοιχείων παραπέμπει συνήθως στην απουσία οικογενεια­ κού πλαισίου, στην αγαμία, στο πνεύμα οικονομίας και στους κλειστούς ορίζο­ ντες των παραδοσιακών νοοτροπιών του αγροτικού χώρου, κοινωνικές συνιστώ­

σες που ευνοούν την προσήλωση των μοναχικών ατόμων σε ένα ισχυρό ιδεώ­ δες, σε ένα ισχυρό συμβολικό ισοδύναμο, όπως είναι η ευεργεσία των συγχω­ ριανών τους, που θα τους εξασφαλίσει ευρεία κοινωνική αναγνώριση και υστερο­ φημία. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης των δεδομένων που αφορούν ευεργέτες της Αγιάσου, ως προς τις μεταβλητές "κοινωνική προέλευση) και "Στάση απέναντι στην ευεργεσία" έδειξαν: - Την προηγούμενη ύπαρξη κάποιου οικογενειακού, οικονομικού και κοινωνι­ κού κεφαλαίου.

- Τη διάθεση του συνόλου ή μεγάλου μέρους της περιουσίας των ευεργετών σε ευεργεσίες.

- Την ελάχιστη ως μηδαμινή αναλογία συγγενών ή άλλων προσώπων στην κληρονομιά.

- Ως προς την οικογενειακή κατάσταση είναι άγαμοι ή χήροι, άκληροι με πλούσιους αγχιστείς.

- Η περιουσία τους αποτελείται κυρίως από ακίνητα (ελαιώνες, ελαιοτριβεία, σπίτια).

- Δείχνουν προτίμηση στην προικοδότηση θρησκευτικών ιδρυμάτων, εκπαι­ δευτικών σκοπών, ιδρυμάτων κοινωνικής πρόνοιας, προίκιση κοριτσιών, ενίσχυ­ ση πολιτιστικών ιδρυμάτων (Αναγνωστήριο).

- Το κληροδότημά τους το παραχωρούν με πράξη δωρεάς εν ζωή.

- Απαγορεύουν ρητά να αλλάξει αποδέκτη η δωρεά τους.

Επί μέρους όψεις της φτώχειας Η φτώχεια ήταν πάντα συστατικό στοιχείο της ελληνικής κοινωνίας. Έναντι αυτού του φαινομένου έχουν διαμορφωθεί ποικίλες στάσεις και συναισθήματα για την πραγματική ή συμβολική αντιμετώπιση του φαινομένου. Η λέξη "φτώ­ χεια" αναφέρεται αρχικά στην ποιότητα και έπειτα στην κατάσταση ενός προσώ­ που, που υπόκειται σε ένδεια υλικών αγαθών. Στην φτώχεια υπάρχει σχετικότη­ τα, αμφιβολία και ανισότητες. Η λέξη "φτωχός" - ως περιεκτικό - σημαίνει την de facto ύπαρξη κοινωνικής ομάδας, που τα μέλη της προκαλούν οίκτο και άγχος. Οι όροι που περιγράφουν την φτώχεια είναι αμφίσημοι. Το επίθετο "φτωχός" δηλώνει το βασανισμένο άτομο και την κατάστασή του, που προκαλεί όχι μόνο συμπόνοια αλλά και φόβο, αφού μπορεί να προκαλέσει ανταρσία, εξέγερση, κοινωνικό δέος. Η μαρτυρία των συναισθημάτων, των συμπεριφορών και των στάσεων έναντι του φτωχού εκφράζει συνήθως την οπτι­

κή γωνία του πλούσιου, που ρίχνει το βλέμμα του πάνω στον φτωχό. Οι λέξεις που αναφέρονται στην φτώχεια δηλώνουν την απορία και την ένδεια εν γένει, την έλλειψη τροφής ή ρούχων, την παρουσία φυσικών ή πνευματικών ελαττωμάτων. Άλλες λέξεις δηλώνουν οίκτο ή συγκατάβαση, περιφρόνηση ή απαξίωση. Από θρησκειολογική άποψη η φτώχεια είναι συστατικό στοιχείο του ασκητι­ σμού σε όλες τις θρησκείες, οι οποίες απαιτούν από τον ασκητή να απαρνηθεί την προσωπική του περιουσία και εργασία και να ενστερνισθεί την λιτότητα στην τροφή, στην ένδυση και στην κατοικία. Στη χριστιανική παράδοση, ο φτωχός είναι πρώτιστο αντικείμενο της φιλοξε­ νίας (Ξενοδοχεία των πτωχών), γιατί η περίθαλψη που παρέχεται σ' αυτόν αντι­ στοιχεί στον ίδιο το Χριστό. Ο φτωχός γίνεται αντιληπτός με της σχέσης του προς τον πλούσιο: υπάρχει για να προκαλεί τη σωτηρία του πλουσίου, ο οποίος έχει καθήκον να δίνει, ενώ πρωταρχική λειτουργία του φτωχού είναι να δέχεται ό,τι περισσεύει από την πλεονεξία του πλουσίου.

Το κοινωνικό προφίλ των φιλανθρώπων Από την συγκριτική εξέταση των βιογραφικών σημειωμάτων γνωστών ευερ­ γετών και φιλάνθρωπων της Αγιάσου προκύπτουν ενδιαφέροντα κοινά στοι­ χεία και ελάχιστες αποκλίσεις στις μεταβλητές "Κοινωνική προέλευση" και "Στάση απέναντι στην ευεργεσία". ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ

Α/Α ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

1. Χρυσαφουλιός Αγαμος Μιχαήλος 2. Μιχαηλίδης Αγαμος Βασίλειος Αγαμος 3. Θάλασσας Ευγένιος 4. Καλαγάνης Άγαμος Γρηγόριος 5. Συγκελλέλλης Αγαμος Βλάσιος Αγαμος 6. Βρανίδης Στέφανος 7. Σαπουναδέλλης Έγγαμος Παναγιώτης & 1 θυγατέρα 8. Χατζησπύρος Χήρος Δημήτριος 9. Σκορδάς Γρηγόριος 10. Σκούνιογλου Αγαμος Παναγιώτης

ΜΟΡΦΩΣΗ

ΑΝΑΜΙΞΗ

ΑΝΑΜΙΞΗ

ΣΤΑ

ΣΤΑ ΕΚΚΛΗ­

ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ

ΣΙΑΣΤΙΚΑ

ΣΥΜΜΕΤΟ

ΕΙΔΟΣ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ

ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ

ΧΗ

ΠΟΤΕ

ΕΖΗΣΑΝ

ΣΥΓΓΕΝΩΝ

Ιατρός

ΟΧΙ

ΟΧΙ

ΑΚΙΝΗΤΑ

Νοσοκομείο

ΟΧΙ

1827-1853

Θεολόγος

ΟΧΙ

ΝΑΙ

ΑΚΙΝΗΤΑ

Νοσοκομείο

ΟΧΙ

1830-1877

Θεολόγος

ΟΧΙ

ΝΑΙ

ΑΚΙΝΗΤΑ

Νεκροταφείο

ΟΧΙ

(19ος αι.)

Θεολόγος

ΟΧΙ

ΝΑΙ

Εκπαίδευση

0X1

1800-1872

Απόφοιτος ΟΧΙ Γυμνασίου Απόφοιτος ΝΑΙ Γυμνασίου Δημοτικό ΝΑΙ

ΝΑΙ

ΑΚΙΝΗΤΑ & ΧΡΗΜΑΤΑ ΑΚΙΝΗΤΑ

Προίκιση κοριτσιών

ΟΧΙ

1858-1938

ΝΑΙ

ΑΚΙΝΗΤΑ

Εκκλησία

ΟΧΙ

1859-1938

ΝΑΙ

ΑΚΙΝΗΤΑ

Νοσοκομείο

ΝΑΙ

1860-1937

ΝΑΙ

ΝΑΙ

Εκπαίδευση

ΝΑΙ 1864-1935

ΝΑΙ

ΝΑΙ

ΑΚΙΝΗΤΑ & ΒΙΒΛΙΑ ΑΚΙΝΗΤΑ

Εκπαίδευση

ΝΑΙ

;-1928;

Εκπαίδευση & ΟΧΙ Νοσοκομείο

;-1939

Φιλόλογος

Ελληνο­ διδάσκαλος

ΑΚΙΝΗΤΑ & ΧΡΗΜΑΤΑ

Συμπεράσματα Η Αγιάσος, ως περιοχή της Οθωμανικής Ελλάδας, κατά τον 19ο αιώνα αρχές 20ού αιώνα έχει πλούσια παράδοση κοινοτισμού εμπλουτισμένου με τη διάσταση της άνωθεν θεσμοθετημένης φιλανθρωπίας/ευεργετισμού και με σκοπό διαμέσου της συντήρησης σχολείων, νοσοκομείων, γηροκομείων, ορφανοτροφείων, τη συνοχή της κοινότητας. Αποδέκτες των φιλάνθρωπων δραστηριοτήτων είναι οι φτωχοί, οι οποίοι προκαλούν φόβο κι ανασφάλεια στους πλούσιους. Ο πλούσιος δίνοντας ένα μέρος των εισοδημάτων του εισπράττει πολλα­ πλάσιο όφελος.

1. Εμφανίζεται ως ελεήμων χριστιανός που εφαρμόζει τις θείες εντολές.

2. Εισπράττει την κοινωνική επιδοκιμασία και ευγνωμοσύνη "αποθησαυρί­ ζοντας" κοινωνικό κεφάλαιο έναντι του υλικού που προσφέρει.

3. Ελέγχει τον "επικίνδυνο" φτωχό με τον εγκλεισμό του σε κάποιο ίδρυ­ μα.

4. Πετυχαίνει την μεταστροφή των εχθρικών - επιθετικών συναισθημάτων του φτωχού σε συναισθήματα ευγνωμοσύνης.

5. Μεταδίδει με κατάλληλη εκπαίδευση στην κοινωνική τάξη των φτωχών τις αξίες και τους στόχους των πλουσίων.

6. Εξασφαλίζει (εξαγοράζει) την κοινωνική γαλήνη και διευθετεί ή αναβάλ­ λει ενδεχόμενες συγκρούσεις.

7. Κρατά ανοιχτό το δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ δύο εχθρικών κοινωνικών τάξεων: των φτωχών και των πλουσίων. Στην Αγιάσο ασκείται η φιλανθρωπία από εύπορους άκληρους συνήθως δωρητές, έντονα πολιτικοποιη μένους. Τελικός αποδέκτης των δωρεών είναι ο φτωχός. Τις δωρεές υπό μορφή κληροδοτημάτων διαχειρίζονται φορείς, όπως η εκκλησία, το νοσοκομείο, το Αναγνωστήριο. Η δράση των φιλάν­ θρωπων εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πολιτισμικών συμπεριφορών, που επιβραβεύονται με την ευρύτερη κοινωνική κατακύρωση, αλλά και ανα­ βάλλει ενδεχόμενες εντάσεις και συγκρούσεις στους κόλπους, της κοινότη­ τας. Η εκκλησία ενθαρρύνει τον ευεργετισμό και ελέγχει πολλά από τα φιλαν­ θρωπικά ιδρύματα, στα οποία προεδρεύει ο Μητροπολίτης. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο σχεδόν έχει εκλείψει το φαινόμενο του ευεργετισμού από την Αγιάσο.

ΠΗΓΕΣ 1. Το περισωθέν Αρχείον του Ιερού Προσκυνήματος Αγιάσου - Λέσβου (Δημοσιευμένο στο περιοδικό Αγία Σιών, Αγιάσος, 1937-1941).

2. Καταστατικά Φιλανθρωπικών Σωματείων της Λέσβου (Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχεία νομού Λέσβου Φ. 91/1240 και 91/1241.

3. Βιβλίο Πράξεων Δ.Σ. Αναγνωστηρίου Αγιάσου Ή Ανάπτυξη".

4. Περιοδικό "Αγία Σιών", Αγιάσος (1937-1941).

5. Εφημερίδα "Αγιάσος", Αγιάσος (1931-1940).

6. Εφημερίδα "Σκορπιός", Μυτιλήνη (1909-1936).

7. Συνεντεύξεις με Στρ. Γουγουτά (92 ετών το 1994) και Στρ. Αναστασέλλη (86 ετών το 1994).

8. Εθνική Στατιστική Υπηρεσία. Απογραφή 1991.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Γενική βιβλιογραφία

par Michelle Perrot). Παρίσι 1980.

7. Farge Arlette, La vie fragile,

1. Barth F., Political leadership among Swat-Pathan.

Violence, pouvoirs et solidarites a Paris au XVIII siecle. Παρίσι 1986.

2. Bourdieu P., Strategie Matrimoniale, Strategie de reproduction sociale, σε Annales 1972, σσ. 1105-1125.

3. Cohen A.P., The Symbolic Construction of Community, Λονδίνο 1985.

4.

Chevalier Louis Classes

8. Farge Arlette, "Ο ζητιάνος, ένας περι­ θωριακός; Οι αντιστάσεις στους ραβδούχους του Νοσοκομείου στο Παρίσι του 18ου αι.".

laborieuses et classes dangereuses a Paris pendant la premiere moitie du XIXe siecle, Παρίσι 1984.

5. Ducrocq Francoise, Les associations philantropiques en Grande-Bretagne au XIX siecle: un facteur pour les femmes de la bourgeoisie? Penleope (pour I' histoire de femmes) 11, 1984 Αφιέρωμα Femmes et Associations.

6. Duprat Catherine "Punir et guerir. En 1819, la prison des philanthropes" στο "L' impossible prison" (Recherches sur le systeme penitentiaire au XIXe siecle reunies

Οι περιθωριακοί και οι αποκλεισμένοι στην Ιστορία. Συλλογικό έργο υπό τη διεύ­

θυνση του Bernard Vincent, μτφρ. Μιχ. Καρακάλιας - Καίτη Λεύκα, Αθήνα 1988.

9. Farge Arlette, Vivre dans la rue a Paris au XVIIIe siecte, Παρίσι 1979.

10. Geertz Cl., Από τη σκοπιά του ιθαγε­ νούς, Λονδίνο 1973.

11. Geremek Bronislaw, Truands et miserables dans l' Europe moderne (1350-1600), Παρίσι 1980.

12. Jacques Le Goff, "Οι περιθωριακοί στη μεσαιωνική Δύση", Οι περιθωριακοί και οι αποκλεισμένοι από την Ιστορία.

Συλλογικό έργο υπό τη διεύθυνση του Bernard Vincent, Αθήνα 1988.

13. Gramsci Antonio, Lettere dal

carcere, 1947.

14. Gramsci Antonio, Selections from Prison Notebooks, 1971.

15. Mauss M., To Δώρο: Μορφές και Λειτουργίες Ανταλλαγής στις αρχαϊκές κοινωνίες, Αθήνα 1925.

16. Elias Norbert, La civilisation des moeurs, Παρίσι 1982.

17. Silverman S., Patronage as ideology σε E. Gellner και J. Waterbury (επιμ.)

Patrons and Clients in Mediterranean Societies, Λονδίνο 1977.

18. Φουκώ Μισέλ, Επιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής, μτφρ.

Καίτη Χατζηδήμου- Ιουλιέττα Ράλλη, Αθήνα 1989.

19. Bernard Vincent, "Εισαγωγή" στο Οι περιθωριακοί και οι αποκλεισμένοι στην Ιστορία, Συλλογικό έργο υπό τη διεύθυνσή

του, Αθήνα 1988.

Β. Βιβλιογραφία για την Ελλάδα 1. Η Καινή Διαθήκη, Αθήνα 1962, Αδελφότης θεολόγων η "Ζωή".

2. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Παύλου Δρανδάκη 3. ΑβδελάΈφη, Το αντιφατικό περιεχό­ μενο της κοινωνικής προστασίας: η νομοθε­ σία για την εργασία των γυναικών στη βιομη­ χανία (19ος - 20ός αιώνας, σε Ιστορικά 11 (1989).

4. Ασδραχάς Σπ., Η οικονομία και οι νοοτροπίες: Η μαρτυρία του Χρονικού των Σερρών, σε Τετράδια Εργασίας, αρ. 7, Αθήνα 1984.

5. Ασδραχάς Σπ., Φορολογικές και περιοριστικές λειτουργίες των κοινοτήτων στην Τουρκοκρατία, σε Ιστορικά, τ. 5, 1986.

6. Βαλσαμάκης Ν., "Πλούσιοι και πένη­ τες" Οικονομική Επιθεώρησις 30 (Αύγ.

1875) Ο.Ε.

7. Εξερτζόγλου Χάρης, Προσαρμοστικό­ τητα και πολιτική ομογενειακών κεφαλαίων.

Έλληνες τραπεζίτες στην Κων/πολη: το κατά­ στημα "Ζαρίφης Ζαφειρόπουλος" 18711881, Αθήνα 1989.

8. Ευταξίας Ιωάννης, "Πτωχολογία" Ο.Ε.

19 (Σεπτ. 1874).

9. Θεοδώρου Βάσω, Ευεργετισμός και όψεις της κοινωνικής ενσωμάτωσης στις παροικίες (1870-1920), σε Ιστορικά 7 (1987).

10. Κλεομβρότου Ιάκωβος, Η Παναγία της Αγιάσου Λέσβου, Μυτιλήνη 1982.

11. Κολαξιζέλλης Στρατής, θρύλος και Ιστορία της Αγιάσου της νήσου Λέσβου,

τεύχη: A (1947), Β' (1947), Γ' (1948), Δ' (1950), Ε΄ (1953). Φωτοτυπική ανατύπωση, Αθήνα 1997.

12. Κοντογιάννης Παν., Εθνικοί ευεργέ­ ται, Αθήνα 1908.

13. Κορασίδου Μαρία, Οι άθλιοι των Αθηνών και οι θεραπευτές τους, Αθήνα 1995.

14. Λεσβιακόν Ημερολόγιον, 1912 (Ευανθίας Μελανδρινού).

15. Μπακαλάκη Αλεξάνδρα - Ελεγμίτου Ελένη, Η εκπαίδευση "εις τα του οίκου" και τα γυναικεία καθήκοντα, Αθήνα 1987.

16. Παγανέλλης Σπυρίδων, Η φιλανθρω­ πία εν Αθήναις. Το πτωχοκομείον, εφημ. Εστία φ. 473 και 474 (1885).

17. Πανσέληνος Ασημάκης, Τότε που ζούσαμε, Αθήνα 1988.

18. Πανταζόπουλος Ν., Ο Ελληνικός κοινοτισμός και η Νεοελληνική παράδοση σε Όψεις Νεοελληνικού Βίου, Θεσσαλονίκη 1985.

19. Παπάνη Γιάννη και Δημήτρη, Παροι­ μίες και Παροιμιώδεις φράσεις που λέγο­ νται στην Αγιάσο, Μυτιλήνη 1992.

20. Παπαταξιάρχης Ε., Διά την σύστασιν και ωφέλειαν της Κοινότητος του χωρίου, σε Ε. Παπαταξιάρχη - Μ. Κομνηνού (επιμ.) Κοι­ νότητα, Κοινωνία και Ιδεολογία, Αθήνα 1990.

21. Παρασκευαΐδης Παν., Οι ξένοι περιηγητές για τη Λέσβο, Αθήνα 1983.

22. Παρρέν Καλλιρόη, Τα ορφανά και η φιλανθρωπία, Εφημερίς των Κυριών 2, αρ. 57 (1888).

23. Ροΐδης Εμμανουήλ, Πάπισσα Ιωάν­ να, Αθήνα 1866.

24. Σιφναίου Ευρυδίκη, Λέσβος. Οικο­ νομική και Κοινωνική Ιστορία (1840-1912), εκδ. Τροχαλία, Αθήνα 1996.

25. Shaw S. και Shaw Ε.Κ., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, τομ. II, Cambridge 1992.

26. Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Αθήνα 1977.

27. Φουρναράκη Ελένη, Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών. Ελληνικός προβλημα­ τισμός (1830-1910). Ένα ανθολόγιο, Αθήνα 1987.

28. Χατζηβασιλείου Γιάννη, Ιστορία του Αναγνωστηρίου Αγιάσου, Αθήνα 1975.

29. Χουτζαίου Δ. Σ., Λεσβιακές Φωτο­ σκιές, Μυτιλήνη 1982.

30. Χριστοφαρή Ευστρ. Πανηγυρικόν Τεύχος, Αγιάσος 1961.

Παραπομπές 1. Παπαταξιάρχης Ε., Διά την σύστασιν και ωφέλειαν της κοινότητας του χωρίου, Αθήνα 1990, σελ. 152.

2. Πανταζόπουλος Ν., Ο Ελληνικός κοι­ νοτισμός και η Νεοελληνική κοινοτική παρά­ δοση, Θεσ/νίκη 1985, σελ. 110-135.

3. Shaw S. και Shaw Ε.Κ., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, τομ. II, Cambridge 1992, σελ. 123-127.

4. Ασδραχάς Σπ., Η οικονομία και οι νοοτροπίες: Η μαρτυρία του Χρονικού των Σερρών, Αθήνα 1984.

5. Πανταζόπουλος Ν., ό.π.

6. Σιφναίου Ευρυδίκη, Λέσβος. Οικονο­ μική και Κοινωνική Ιστορία (1840-1912), σελ. 323 «...Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του αρχοντοαστικού στρώματος της Λέσβου στα τέλη του αιώνα είναι η πρόνοια για την κοινή

ευημερία και πρόοδο, την ανάπτυξη της παι­ δείας, την υγεία, την περίθαλψη των φτωχών και η κατασκευή δρόμων.

7. Παπαταξιάρχης Ε., ό.π., σελ. 348.

8. Σιφναίου Ευριδ., ό.π., σελ. 172.

9. Shaw S. και Shaw Ε.Κ., ό.π., σελ.

123-127.

10. Σιφναίου Ευρυδ., ό.π., σελ. 192 11. Σιφναίου Ευρυδ., ό.π., σελ. 192.

12. Σιφναίου Ευρυδ., ό.π., σελ. 152 και Εφημ. "Σκορπιός", τ. 49,1910 (Μυτιλήνη).

13. Σιφναίου Ευρυδ., ό.π., σελ. 137.

14. Σιφναίου Ευρυδ., ό.π., σελ. 97.

15. Geertz Cl., Από τη σκοπιά του ιθαγε­ νούς, 1973.

16. Καταστατικό "Συλλόγου Κυριών και Δεσποινίδων Μηθύμνης, Η αγάπη, Σκοπός: "Να φανώμεν αρωγοί εις τας απόρους οικογε­ νείας και ορφανά του τόπου μας". Καταστατικό "Φιλανθρωπικού Συλλόγου Δεσποινίδων Συκαμιάς, "Ευποιία". Σκοπός: "Η υλική και ηθική υποστήριξις των απόρων μαθητριών και εν γένει η παροχή βοηθείας εις απόρους, ασθενείς και αναξιο­ παθούντας".

17. Εφημερίδα "Αγιάσος", 12-6-1932, φύλλο 55, σελ. 2 18. Εφημερίδα "Αγιάσος", ό.π.

19. Στρ. Κολαξιζέλλη, Θρύλος και Ιστο­ ρία της Αγιάσου, Αθήνα 1997, σελ. 321.

20. Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον, κε' 3540 «Επείνασα γαρ, και εδώκατέ μοι φαγείν, εδίψησα και εποτίσατέ με, ένος ήμην, και συνηγάγετέ με, γυμνός και περιεβάλετέ με, ησθένησα και επισκέψασθέ με, εν φυλακή ήμην και ήλθατε προς με... Εφόσον εποιήσα­ τε ενί τούτων των αδελφών μου των ελαχί­ στων, εμοί ποιήσατε».

21. Κορασίδου Μ., Οι άθλιοι των Αθη­ νών και οι θεραπευτές τους, Αθήνα 1995, σελ. 37.

22. Ασημ. Πανσέληνου, Τότε που ζού­ σαμε, Αθήνα (Κέδρος) 1988, σελ. 11 «Είναι ύποπτοι πάντοτες οι φτωχοί και από μόνο το γεγονός πως υπάρχουν!».

23. Κορασίδου Μ., ό.π., σελ. 38.

24. Mauss Μ., Το δώρο: Μορφές και Λειτουργίες. Ανταλλαγές στις αρχαϊκές κοι­ νωνίες, Αθήνα 1925, σελ. 153.

25. Ευαγγέλιο Κατά Ματθαίον στ', 3.

26. Mauss Μ., ό.π., σελ. 87.

27. Mauss Μ., ό.π., σελ. 153 28. Mauss Μ., ό.π., σελ. 153 29. Barth F., Political Leadership among Swat-Pathan.

30. Bourdieu P., Strategie Matrimoniale, Strategie de reproduction sociale, σε Annales, 1972, σσ. 1105-1125.

31. Cohen A.P. , The symbolic construction of community, Λονδίνο 1985.

32. Silverman S., Patronage as ideology, Λονδίνο 1977, σελ. 16.

33. Bourdieu P., ό.π., και "Αριστοκρατι­ κή φιλανθρωπία" των αστικών κέντρων, όπου κυρίες της αρχοντοαστικής τάξης πρωτοστα­ τούν στην ίδρυση φιλανθρωπικών Σωματεί­ ων.

34. Gramsci A., Lettere dal Carcere, 1947, σελ. 137.

35. Λεσβιακόν Ημερολόγιον 1912, σελ.

153-154.

36. Αρχεία Νομού Λέσβου, Φ.

91/1241.

37. Ducrocq Francoise, "Les associations philantropiques en Grande-Bretagne au XIXe siecle: un facteur d' emancipation pour les femmes de la bourgoisie?" Στο "Penelope" pour I'histoire des femmes) 11,1984. Αφιέρωμα Femmes et Associations.

38. Gramsci A., Selections from prison notebooks, 1971, σελ. 12.

39. Mauss Μ., ό.π., σελ. 86.

40. Mauss Μ., ό.π. σελ. 82.

41. Κορασίδου Μ., ό.π., σελ. 30 42. Farge Arlette, La vie fragile.

Violemce, pouvoirs et solidarites a Paris au XVIII siecle, Παρίσι 1986, σελ. 63.

43. Jeques Le Goff, Οι περιθωριακοί στη Μεσαιωνική Δύση, Οι περιθωριακοί και οι αποκλεισμένοι στην ιστορία, σελ. 27.

44. Farge Arlette, Vivre dans la rue a Paris au XV111 siecle, Παρίσι 1979, σελ. 20.

45. Ε. Αμπού, Η Ελλάδα του Όθωνος, σελ. 281.

46. Κορασιού Μ., ό.π., σελ. 39.

47. Duprat Catherine, "Punir et guerir.

En 1819, la prison des philantropes" στο

L'imposible prison (Les cherches sur le systeme penitentixere au XIXe siecle reunies par Michella Perrot), Παρίσι 1980 48. Κορασίδου Μ., ό.π., σελ. 81.

49. Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Απογρα­ φή 1991.

50. Παρασκευάίδου Π., Οι περιηγητές για τη Λέσβο, Αθήνα 1983, σελ. 142. Ο Boutan, μέλος της Γαλλικής Σχολής Αθηνών σε αναφορά του προς το Γαλλικό Υπουργείο Παιδείας το 1855, γράφει Όλοι οι πιστοί της Λέσβου και της Μικρα­ σιατικής παραλίας δίνουν το ραντεβού τους εδώ στις 15 Αυγούστου στην εκκλησία της Παναγίας, που χτίστηκε τον 15ο αιώνα. Πολλά τα θαύματά της. Οι ανίατοι άρρω­ στοι μένουν 40 μερόνυχτα μέσα κει και φεύγουν τελείως θεραπευμένοι, λένε οι κάτοικοι».

51. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Π. Δρανδάκη, Τομ. Α', σελ. 571-573.

52. Κολαξιζέλλη Στρ., Θρύλος και Ιστο­ ρία της Αγιάσου, Αθήνα 1997, σελ. 321.

53. Χατζηβασιλείου Γιάννης, Ιστορία του Αναγνωστηρίου Αγιάσου, Αθήνα 1975, σελ. 9 54. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., σελ. 321 55. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., σελ. 439 56. Βιβλίο Πράξεων Δ.Σ. Αναγνωστηρί­ ου Αγιάσου. Πρακτικό 18/14-10-1935.

57. Ο.. Πρακτικά 54/10-12-1939.

58. Κολαξιζέλλη Στρ., Θρύλοι και ιστο­ ρία της Αγιάσου, Μυτιλήνη 1950, σελ. 345.

59. Χριστοφαρή Στρ., Πανηγυρικό Τεύ­ χος, Αγιάσος, 1961, σ. 5.

60. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π. σελ. 357.

61. Περιοδικό "Αγία Σιών", 1938 (12), σελ. 190.

62. Περιοδικό Αγία Σιών, 1938 (12), σελ. 184.

63. Περιοδικό Αγία Σιών, 1937 (1-2), σελ. 29.

64. Περιοδικό Αγία Σιών, 1938 (12), σελ. 42.

65. Περιοδικό Αγία Σιών, 1938, σελ.

181.

66. Περιοδικό Αγία Σιών, 1937 (30), σελ. 44 ή "Το Περισωθέν Αρχείον του Ιερού Προσκυνήματος", έγγραφο υπ'

αριθμ.52/08.07.1919.

67. ό.π. έγγραφο υπ' αριθμ.

56/22.09.1819.

68. Σιφναίου Ευρυδ. ό.π., σελ. 221.

69. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., σελ. 268, 289, 290.

70. Ασημ. Πανσέληνου, Τότε που ζού­ σαμε, Αθήνα (Κέδρος) 1988, σελ. 14 «...Όλα τούτα δεν εμπόδιζαν τους Ρωμιούς τοκογλύφους (ονομαστούς σ' όλα τα Βαλκά­ νια ίσαμε τη Ρωσία) να γδύνουν κυριολεκτικά την τούρκικη φτωχολογιά...»

71. Bourdieu Ρ., Strategie Matrimoniale, Strategie de reproduction sociale, σε Annales 1972, σς. 1105-1125.

72. Συνέντευξη με τον Στρ. Αναστασέλ­ λη, ετών 84, στις 25-5-1994 και στις 5-61994 με Στρ. Γουγουτά.

73. Περιοδικό Αγία Σιών, 1937 (5-6), σελ. 88-89.

74. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., σελ. 43.

75. Χατζηβασιλείου Γιάννη, ό.π., σελ.

38-39.76. Ιακώβου Κλεομβρότου, Η Πανα­ γία της Αγιάσου Λέσβου, Μυτιλήνη 1982, σελ. 48-49-50.

77. Cohen A. Ρ., The symbolic construction of community, Λονδίνο 1985.

78. Ασδραχά Σπ., Η οικονομία και οι νοοτροπίες. Η Μαρτυρία του Χρονικού των Σερρών, 1984.

79. Barth Ε, Political leadership among Swat-Pathan.

80. Bourdieu Ρ., ό.π.

81. «Ότε περιηγούμην εις τα ενδότερα της Σικελίας ο συνοδός μου μοι εδείκνυεν ανά παν βήμα παρεκκλήσιον, βρύσιν, ξενώνα ή άλλο ευσεβές ή φιλανθρωπικό ίδρυμα ανα­ γερθέν διά της γενναιοδωρίας περιβόητου τίνος ληστού...» (Εμμ. Ρόιδου. Η πάπισσα Ιωάννα, Αθήνα 1866).

82. Εφημερίδα Αγιάσος, 14-6-1931, 21-6-1931, 28-6-1931, Από την εορτήν των αποκαλυπτηρίων. Ο υπέροχος λόγος του Δημ. Χατζησπύρου.

83. Mauss Μ., ό.π., σελ. 86.

84. Gramsci A., Lettere dal Carcere, 1947, σελ. 12.

85. Σιφναίου Ευρυδ. ό.π., σελ. 297 "Οι διαθέτες (ευεργέτες) ανάλογα με το ύψος των

προσφορών τους προς τα φιλανθρωπικά καταστήματα της πόλης, τιμούνται ως ευεργέ­ τες, μεγαλοευεργέτες και μέγιστοι ευεργέτες του κοινού της πόλης (για 500 αργυρά μετζή­ τια, 250 χρυσές λίρες και πάνω από 1.000 λίρες αντίστοιχα)».

86. Ιάκωβου Κλεομβρότου, ό.π., σελ.

99-103.

87. Περιοδικό "Αγία Σιών", 1938 (3-4) σελ. 45.

88. Εφημερίδα "Αγιάσος", 12-6-1932 (55), σελ. 2.

89. Περιοδικό "Αγία Σιών", 1937 (5-6) σελ. 91.

90. Πανταζόπουλος Ν., Ο Ελληνικός κοινοτισμός και η Νεοελληνική Κοινοτική παράδοση, στο Όψεις Νεοελληνικού Βίου, Θεσ/νίκη 1985.

91. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., 1950, σελ.

340.

92. Συνέντευξη της 5-6-1994 με Ευστρ, Γουγουτά, ετών 92.

93. Δ. και Γ. Παπάνη, Παροιμίες και Παροιμιώδεις φράσεις που λέγονται στην Αγιάσο, Μυτιλήνη 1992.

94. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., 1953, σελ.

434.

95. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., 1950, σελ.

340.

96. Συνέντευξη με Στρ. Γουγουτά στις 56-1994.

97. Συνέντευξη με Στρ. Γουγουτά στις 56-1994.

98. Παγανέλλη Σπ., Η φιλανθρωπία εν Αθήναις. Το Πτωχοκομείον", Εφημ. Εστία, φ. 473 και 474 (1885) «Οι πλείστοι των ενδεών υπελάμβανον το πτωχοκομείον ειρ­ κτήν απαισίαν αφ' ης μόνον νεκροί θα εξήρ­ χοντο...».

99. Κολαξιζέλλη Στρ., ό.π., σελ. 289291. Το Νοσοκομείο της Αγιάσου από τα 1850-1877.

100. Χουτζαίου Σίμου, Λεσβιακές Φωτο­ σκιές, φωτογραφίες των σελίδων 50 και 190.

101. Περιοδικό "Αγία Σιών", 1937 (5-6), σελ. 85 102. Εφημερίδα "Αγιάσος" (55) 12-61932.

Τρόποι διευθέτησης των κοινωνικών συγκρούσεων και των γαμήλιων παρεκκλίσεων στη Λέσβο τον 19ο αιώνα Σοπός της παρουσίασης αυτής είναι να δειχθεί με ποιους τρόπους κ εκτονώθηκαν συγκεκριμένες κοινωνικές συγκρούσεις στη Λέσβο και ιδιαίτερα στην Αγιάσο τον 19ο αιώνα και ποια τα αίτια αυτών των συγκρούσεων. Παράλληλα θα γίνει αναφορά ορισμένων γαμήλιων "παρεκκλίσεων", θα ανιχνευθούν οι αιτίες τους και οι τρόποι διευθέτησής τους. Τέλος θα αποτολμηθούν κάποια συμπεράσματα για τη δομή και τη δυναμική της λεσβιακής κοινωνίας το 19ο αιώνα. Στις αρχές του 19ου αιώνα (1820) τα 7/8 της έγγειος ιδιοκτησίας στη Λέσβο ανήκε στους Τούρκους, ενώ στις αρχές του 20ού αιώνα (1912) η αναλογία αυτή έχει ανατραπεί. Τα 7/8 της γης ανήκουν στους Έλληνες και το 1/8 που ανήκε στους Τούρκους είναι υποθηκευμένο λόγω χρεών1. Ο πληθυσμός του νησιού ασχολείται με τη γεωργία, τηνκτηνοτροφία, τη βιοτεχνία και στις παραθαλάσσιες περιοχές με το εμπόριο. Η τοπική κοι­ νωνία συγκροτείται από δύο κοινωνικές τάξεις: τους γαιοκτήμονες - πλου­

σίους από τη μια και τους ακτήμονες ή μικροϊδιοκτήτες - φτωχούς από την άλλη. Η σχέση του ατόμου προς την έγγεια ιδιοκτησία είναι κρίσιμος παρά­ γοντας κοινωνικής ένταξης και καταμερισμού της εργασίας. Η έντονη κοινωνική διαφοροποίηση και η προσπάθεια για τη συντήρησή της δημι­ ουργεί εκτός από τις δύο βασικές τάξεις και πολλές άλλες ομάδες με συγκρουόμενα συμφέροντα. Σ' ολόκληρο το νησί αναπτύσσεται ένα βιώ­ σιμο μοντέλο τοπικής οικονομίας με αρχικούς στόχους την αυτονομία και την αυτάρκεια λόγω ελλείψεως ρευστού χρήματος για εισαγωγές. Η οικογένεια είναι μια κλειστή οικονομική μονάδα, η οποία με την πολυτε­ κνία λύνει το πρόβλημα των πολλών εργατικών χεριών που χρειάζονται για την κάλυψη των αναγκών της. Οι γυναίκες στη Λέσβο "έχουν δικαίωμα για πολλών ειδών δικαιοπρα­ ξίες" που αλλού θα ήταν αδιανόητες2. Η οργάνωση της συγγένειας είναι αμφίπλευρη γυναικοτοπική, γι' αυτό κάθε κορίτσι που παντρεύεται πρέπει να έχει τουλάχιστον ένα σπίτι, όπου θα μείνει η νέα οικογένεια. Σύμφωνα με το τοπικό εθιμικό δίκαιο υπάρχει η συνήθεια της προικοδότησης της πρωτότοκης θυγατέρας μ' ολόκληρη - κινητή και ακίνητη - την περιουσία της οικογένειας και του αποκλεισμού των αγοριών και των άλλων θυγατέρων, συνήθεια που δημιουργεί συγκρουσιακές καταστάσεις και που αποπειράθηκε - χωρίς επιτυχία - να ελέγξει ο τότε (1754) μητροπολίτης Μυτιλήνης Άνθιμος Βερτουμής με νομοθεσία του επικυρωμένη από σιγίλλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Κυρίλλου3. Το έθιμο που ήταν κοινό για πολλά νησιά του αρχιπελάγους κατέγραψαν και ξένοι περιηγητές4. Η "νομοθεσία" (σιγίλλιο) του 1754 δεν κατόρθωσε να την περιστείλει, γι' αυτό το 1852, άλλος μητροπολίτης Μυτιλήνης, ο Καλλίνικος, εκδίδει και δική του γενική νομοθεσία, πανο­ μοιότυπη με την προηγούμενη για τη διευθέτηση του "προβλήματος"5. Και οι δύο μητροπολίτες επισείουν κατάρες, αφορισμούς, ακόμα και χρη­ ματικά πρόστιμα χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα, αφού το έθιμο "διατηρή­ θηκε εξασθενούμενο μέχρι τον μεσοπόλεμο (1918-1938)"6. Σήμερα επι­ βιώνουν κατάλοιπα του εθίμου με τη μορφή ανισομερούς υπέρ των κορι­ τσιών κατανομής της οικογενειακής περιουσίας. Η μονογραμμική μεταβίβαση των κληρονομικών δικαιωμάτων αντανα­ κλά την βούληση της κοινότητας για μη κατάτμησή της έτσι και αλλιώς περιορισμένης στα νησιά γης που είναι διαθέσιμη προς κληροδοσία. Αντανακλά την προσπάθεια αναπαραγωγής της κοινωνικής τάξης μέσα στην ιεραρχημένη δομή της κοινότητας μέσω των γυναικών που μένουν, αφού συχνά οι άντρες ως ναυτικοί ή έμποροι φεύγουν. Έτσι σε ζεύγη

δυαδικής αντίθεσης παρουσιάζεται η αντίθεση: η πρωτότοκη - οι μη πρω­ τότοκοι που έχει τις λειτουργίες: η επικρατέστερη - οι υποδεέστεροι, αφού η θηλυκή πρωτοτοκία ταυτίζεται με περιουσία, κοινωνικό κύρος, κληρονομική αποκλειστικότητα, ενώ οι μη πρωτότοκοι, κυρίως τα μικρό­ τερα κορίτσια, περιθωριοποιούνται, αναγκάζονται να καταφεύγουν σε μοναστήρια ή να δουλεύουν σαν σκλάβες για την πρωτότοκη αδελφή, ενώ τα αγόρια αντισταθμίζουν την κατάσταση με την προσωπική τους εργασία και την στροφή τους στη θάλασσα, στο εμπόριο ή στη βιοτε­ χνία. Η κοινωνική δυναμική των υπόδουλων Λεσβίων τον 19ο αιώνα ενερ­ γοποιείται με τα σουλτανικά διατάγματα του 1839 (Τανζιμάτ ή Χατισερίφ του Γκιουλ Χανέ ή του Ροδόκηπου) και με το ιδιόγραφο σουλτανικό διά­ ταγμα (Χαττί - Χουμαγιούν) του 1856, το οποίο εδραίωνε και συμπλήρω­ νε το Χάτι- Σερίφ, που είχε περιπέσει σε αχρηστία7. Η δημογραφία του τόπου μεταβάλλεται υπέρ των Ελλήνων στων οποί­ ων τα χέρια πέρασε βαθμηδόν το σύνολο σχεδόν της έγγειος ιδιοκτησίας και ο αποκλειστικός έλεγχος όλων των τομέων της οικονομίας. Η Εκκλησία ως επίσημος φορέας εξουσίας προικισμένη με προνόμια κατέχει κυρίαρχη θέση στη ζωή της κοινότητας και των ατόμων. Ρυθμίζει

Αγιασώτες τον παλιού καιρού. Στη μέση ο αρχιτέκτονας Χατζηεμμανουήλ

και διαχειρίζεται τόσο τους οικονομικούς πόρους, όσο και τα ιδιωτικά προβλήματα των μελών της κοινότητας. Είναι επίσης κέντρο κοινωνικού ανταγωνισμού, καθώς οι πλούσιοι γαιοκτήμονες και οι εγγράμματοι φιλο­ δοξούν να καταλάβουν θέσεις στη δημογεροντία, στα δικαστήρια, στην εφορία φιλανθρωπικών καταστημάτων ή ως επίτροποι της εκκλησίας, τα οποία είναι τα υψηλότερα ιεραρχικά πόστα και τα πιο επίζηλα, γιατί απ' αυτά όχι μόνο κερδίζουν κύρος, αλλά και διευθύνουν ουσιαστικά τη ζωή του τόπου. Γι' αυτό οι ετήσιες εκλογές των επιτρόπων της εκκλησίας,

"την 9ην Μαρτίου εκάστου έτους"8 αναστάτωναν την τοπική κοινωνία, η οποία γινόταν μάρτυρας πρωτοφανών μηχανορραφιών και παραγοντι­ σμών. Οι θέσεις αυτές που συμβαδίζουν με αρκετή αυθαιρεσία αποτελούν μέσον κοινωνικής ταξινόμησης μιας κοινωνίας έτσι κι αλλιώς έντονα δια­ στρωματωμένης στην οποία συνεχώς υποβόσκει η ένταση. Η ίδια όμως αυτή κοινωνία παράγει τρόπους εκτόνωσης και τελικής αποφυγής της σύγκρουσης. Είναι η περίπτωση που καθώς η κοινωνική ζωή προχωρά μεταξύ των φανταστικών άκρων της απόλυτης τάξης και της απόλυτης χαοτικής δια­ μάχης, χωρίς να υπερισχύσει εντελώς ούτε το ένα ούτε το άλλο, αλλά ευρίσκονται σε μια αδιάκοπη διαλεκτική σχέση μέσα στο χρόνο, η ίδια η κοινωνία αναδεικνύει τρόπους εξισορρόπησης και εκτόνωσης της κοινω­ νικής έντασης9. Τα αίτια των εντάσεων στα πλαίσια της Λεσβιακής κοινωνίας κατά τον 19ο αιώνα είναι κυρίως οικονομικά ή ταξικά, αφορούν τη θέση των ατό­ μων σε σχέση με τη γη ή με τα μέσα παραγωγής. Επειδή οι τάξεις είναι βασικά δύο, τα όριά τους είναι ευδιάκριτα και το εύρος των κοινωνικών ανισοτήτων μέσα στα όρια κάθε τάξης είναι μικρό, δηλαδή οι τάξεις είναι περίπου ομοιογενείς με αντικρουόμενα συμφέρο­ ντα: οι γαιοκτήμονες ασκούν εξουσία ως δημογέροντες, επίτροποι, έφο­ ροι και επιδιώκουν να την διατηρήσουν ή και να την επεκτείνουν. Οι ακτή­ μονες ή μικροϊδιοκτήτες κι ιδιαίτερα οι έμποροι κι οι βιοτέχνες επιδιώκουν να μετάσχουν και αυτοί στη νομή της εξουσίας. Έτσι εκδηλώνονται συγκρούσεις σε διάφορες κοινότητες10. Στην Αγία Παρασκευή η ένταση εκτονώνεται με υποχώρηση των πλουσίων κι αποδοχή της συμμετοχής στην εξουσία και της μεσαίας τάξεως. Στην Αγιάσο η οικονομική και κοινωνική περιθωριοποίηση εξωθούν τους φτωχούς σε καταπάτηση των κτημάτων της εκκλησίας, η οποία όμως δεν επιδιώκει συμβιβαστική εξομάλυνση του προβλήματος, αλλά

έρχεται σε κάθετη ρήξη με τα άτομα - καταπατητές κι όσους τους καλύ­ πτουν. Για να περιφρουρήσει τα κεκτημένα χρησιμοποιεί το κύρος, τηναυ­ θεντία και τη δύναμή της. Αφορίζει και καταράται τους παραβάτες11. Σε πολλές περιπτώσεις οι επίτροποι των εκκλησιών κατηγορούνται για κακοδιαχείριση12, η οποία προκαλεί άλλοτε εξέγερση του λαού και άλλοτε μητροπολιτικές νουθεσίες για διευθέτηση της κατάστασης13. Σε μια περίπτωση ελάχιστοι επίτροποι γίνονται αποδέκτες μιας τεράστιας έγγειας ιδιοκτησίας, η οποία έχει κληροδοτηθεί σε διάρκεια αιώνων από μεμονωμένους μικροϊδιοκτήτες προς την εκκλησία με σκοπό την υποβοή­ θηση του κοινωνικού έργου της. Η δικαιολογία είναι ότι "η εκκλησία" δεν είχε το δικαίωμα να εγγράφει επ' ονόματι αυτής την ακίνητον περιου­ σίαν της εις το επίσημον Κτηματολόγιον του 1876". Έτσι "την ενέγραψε επ' ονόματι ανθρώπων μη αναμιγνυομένων εις τας διαμάχας των κομμά­ των και τους οξείς εκλογικούς αγώνας" (Στρ. Κουλαξιζέλλη ο.π., σελ¥.

282). Εκτός των άλλων της λειτουργιών η εκκλησία είναι ένα τεράστιο πιστωτικό ίδρυμα, που δανείζει σε ευυπόληπτους πολίτες χρήματα, δέχε­ ται καταθέσεις χρημάτων, ιδίως ορφανικών, που έμεναν κατατεθειμένη μέχρι την ενηλικίωση του ορφανού, αγοράζει γη, εργαστήρια, σπίτια και δέχεται ποικίλες δωρεές14. Το εύρος και η ποικιλία αυτών των λειτουρ­ γιών παράλληλα με τις πνευματικές και φιλανθρωπικές λειτουργίες οριο­ θετεί το μέγεθος της ισχύος και το πλήθος των εξουσιών, που ο θεσμός εμπεριείχε. Η παράλληλη ύπαρξη στην κοινότητα Αγιάσου και ιδιώτη τοκογλύ­ φου - δανειστή, ο οποίος έχει απωλέσει... το οικογενειακό του όνομα και είναι γνωστός στην κοινότητα με το παρατσούκλι "Τοκιστής", αποκαλύ­ πτει μια πηγή έντασης στα πλαίσια της κοινότητας, καθώς μεγάλο μέρος του πληθυσμού είναι αναγκασμένο να προσφεύγει στις "υπηρεσίες" του τοκιστή, για ν' αντιμετωπίσει προσωρινά την οικονομική δυσπραγία θυσιάζοντας τον πολύτιμο κλήρο του. Στις αρχές του 20ού αιώνα η εκκλησία αποκατέστησε την υπόληψη του τοκιστή ανακηρύσσοντάς τον "ευεργέτη" γιατί δώρισε στο νοσοκομείο της κοινότητας το ελαιοτριβείο του, ελλείψει κληρονόμων. Εντονότερα εκφράζεται η κοινωνική δυναμική με το λεγόμενο "Λειμω­ νιακό Ζήτημα"15 το οποίο προέκυψε ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων - του Τανζιμάτ και Χάτι - Χουμαγιούν - που επέφεραν διαχωρισμό διοίκη­ σης και οικονομίας καθώς και την "αναδιάταξη των σχέσεων μεταξύ α) των δύο εθνοτήτων, β) διαχειριστών της εξουσίας (δημογερόντων, εφό­ ρων, επιτρόπων, αζάδων) και λαϊκών στρωμάτων και γ) μεταξύ εκκλησίας και κοινωνίας"16.

Την έκρηξη στην εξέλιξη του Λειμωνιακού ζητήματος ερμηνεύει μετα­ ξύ των άλλων και η μεταβίβαση δικαιοδοσιών από την εκκλησία στις δημογεροντίες, καθώς και η προσπάθεια μετάβασης από την εκκλησια­ στική στην κοσμική παιδεία μετά την εισβολή και στη Λέσβο των δυτικών ιδεολογικών ρευμάτων και υπό την επίδραση του αιώνα των Φώτων. Τέλος η κοινωνική ταξινόμηση, που είναι αιτία έντασης και ανταγωνι­ σμού αντανακλάται στα ονόματα και στις προσφωνήσεις των προσώπων. Οι γαιοκτήμονες - πλούσιοι προσφωνούνται "Κυρ-Μιχαλάκης", "ΚυρΓιωργάκης". Όσοι απ' αυτούς επισκέπτονται τους Αγίους Τόπους, εγχεί­ ρημα πολυδάπανο και προσιτό μόνο στους πλούσιους, αντικαθιστούν το "Κυρ" με το "Χατζή-", "Χατζη-Μιχαλάκης", "Χατζή-Γεωργάκης". Οι ακτή­ μονες - φτωχοί έχουν μόνο το βαφτιστικό τους όνομα μαζί με το βαφτι­ στικό όνομα του πατέρα τους ή με το επάγγελμά τους: Ο Στρατήγης του Θεοδώρου, ο Νικόλας ο Αραμπατζής. Αν είναι τεχνίτες στο όνομά τους προσθέτουν την ιδιότητα του μάστορα: Μάστρο-Φώτης17. Η αντίθεση και η απόλυτη οριοθέτηση των τάξεων είναι πιο ξεκάθαρη με την διαφορετική - ως προς την ποιότητα του υφάσματος και ως προς την ραφή - ενδυμασία και τον στολισμό πλούσιων και φτωχών. Η επίδει­ ξη πλούτου και επομένως και δύναμης και κύρους είναι τόσο σκανδαλώ­ δης και προκλητική, ώστε το 1846 ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Καλλίνι­ κος με αρχιερατικό γράμμα που επικυρώνει την απόφαση της κοινότητας Σκοπέλου επιχειρεί επισείοντος χρηματικά πρόστιμα να περιστείλει το φαινόμενο18, χωρίς επιτυχία. Η εκτόνωση της έντασης σ' αυτή τη περί­ πτωση εν μέρει επέρχεται με τη μίμηση - κατά το δυνατό - των πλούσιων από τους φτωχούς, αφού κατά τον Gabriel de Tarde η διαδικασία της μίμησης είναι το βασικότερο φαινόμενο της κοινωνικής ζωής, γιατί μια κοινωνία "είναι μια ομάδα ανθρώπων που μιμούνται ο ένας τον άλλον". Για την εκτόνωση των ανταγωνισμών και των συσσωρευμένων εντάσε­ ων φροντίζει η εκκλησία με την καθιέρωση ομοιόμορφα επαναλαμβανό­ μενων και μακράς διάρκειας τελετών, που διασπείρονται σ' ολόκληρο το ημερολογιακό έτος, αλλά αποκορυφώνονται κατά τους θερινούς μήνες, όταν οι αγροτικές εργασίες δεν είναι πολλές και όλα τα μέλη της κοινότη­ τας είναι παρόντα. Βασική ποιότητα αυτών των τελετών είναι η αναγωγή τους σ' ένα κοινά αποδεκτό, αναμφισβήτητο και καθολικά σεβαστό θρησκευτικό σύμβολο (Παναγιά, Ταξιάρχης Μιχαήλ), που υποτίθεται ότι περιφρουρεί, ενοποιεί και ενιαιοποιεί την κοινότητα ταυτιζόμενο μαζί της (Παναγιά η Αγιασώ­ τισσα). Η δογματική διάσταση των θαυματουργών ιδιοτήτων του συμβό­ λου επαυξάνει την δραστικότητα των τελετών, επιβάλλοντας λειτουργι­

κούς δεσμούς μεταξύ αυτών και του ευρύτερου συστήματος πεποιθήσεων και αξιών. Έτσι οι πανηγυριστές αποχωρούν έχοντας δεχθεί το μήνυμα της δύναμης και της αισιοδοξίας, που απορρέει από την ταύτιση όλων των μελών της κοινότητας με το κοινό τους σύμβολο, έχοντας πεισθεί ότι στην κοινότητα δεν υπάρχει διαμάχη, αλλά αρμονία, δεν υπάρχει αταξία αλλά τάξη, ότι αν ο κίνδυνος απειλεί, η Παναγία θα δώσει λύση, ότι η ενότητα της κοινότητας είναι πραγματική, επειδή γιορτάζεται. Οι τελετές έχουν τη δύναμη να διακηρύσσουν ότι το πολιτιστικό και ανθρώπινο είναι τόσο αναμφισβήτητο όσο και η φυσική πραγματικότητα19. Ειδικά στην Αγιάσο έχει αναδειχθεί ένας ακόμα τρόπος εκτόνωσης των κοινωνικών εντάσεων, καθαρά λαϊκής προέλευσης: είναι το καρναβά­ λι που τελείται κάθε χρόνο την Κυριακή της Τυρινής και την Καθαρά Δευ­ τέρα. Η πρώτη αρχειακά παραδεδομένη εμφάνιση του καρναβαλιού στην Αγιάσο ανάγεται στα 1903, οπότε απονεμήθηκε βραβείο σ' αυτούς που υποκρίθηκαν τους "Άγριους". Για τη δεδομένη κοινωνία με την αυστηρή δομή και την συγκεκριμένη διαστρωμάτωση, ο όμιλος των καρνάβαλων παρουσιάζει τα χαρακτηριστι­ κά γνωρίσματα της communitas (κοινότητας μέθεξης) μέσα στη δομή και λειτουργεί όπως ο γελωτοποιός της Αυλής κατά τον Μεσαίωνα. Δηλαδή ως προνομιούχος ρυθμιστής των ηθών, έχοντας την άδεια να σαρκάζει και να ειρωνεύεται τους πάντες, κυρίως τους υπεύθυνους της έντασης και των ανταγωνισμών. Σ' ένα κλειστό κοινωνικό σύστημα όπου είναι αδύνα­ το να επιτιμηθούν ή και να γελοιοποιηθούν οι άρχοντες, αναδεικνύεται και προκύπτει ως αναγκαίος - και για ψυχαναλυτικούς λόγους - ένας απο­ δεκτός όμιλος καλαμπουρτζήδων, που είναι ικανοί να εκφράζουν σε ντο­ πιολαλιά και σε έμμετρο λόγο εις επήκοον ολόκληρης της κοινότητας, τα ίδια της τα αισθήματα. Ο λόγος προκαλεί γέλιο λυτρωτικό. Η τέλεια εκτόνωση επιτυγχάνεται και με τη μεταμφίεση του κάθε μέλους της κοι­ νότητας σ' ό,τι εκείνο θέλει. Προς στιγμήν υιοθετεί άλλη ενδυμασία, άλλους τρόπους συμπεριφοράς τα οποία και γελοιοποιεί. Στη Λεσβιακή κοινωνία - όπως και σε κάθε άλλη - ο γάμος ως ιδρυτική πράξη της οικογένειας εξασφαλίζει την νομιμότητα των απόγονων και τα κληρονομικά τους δικαιώματα πάνω στην πατρογονική γη. Παράλληλα επιτρέπει τον ανασχηματισμό των συγγενικών δικτύων τα οποία στηρί­ ζουν την οικονομική δύναμη της οικογένειας. Ιδιαίτερα ο χριστιανικός γάμος θεωρείται μυστήριο ("sacramentum") κατά την αποστολική ρήση "Το μυστήριον τούτο μέγα εστί". Ήδη από το 839 με την Νεαρά 89 του Δέοντος Σοφού θεσπίζεται η ανάγκη εκκλησιαστικής τελετής και ιερατικής ευλογίας του γάμου, διότι

διαφορετικά η συμβίωση "Ουδέ την αρχήν ρηθήσεται συνοικέσιον ουδ' επιτεύξεται των τούτου δικαίων". Από τον μυστηριακό χαρακτήρα του απέρρεε το αδιάλυτο και η σταθερότητα του γάμου, ο οποίος ήταν το αντίδοτο στη σαρκική επιθυμία και σκοπός του ήταν η αναπαραγωγή. Μόνο τα παιδιά που προέρχονται από γάμο που έχει σεβασθεί τους κοι­ νωνικούς και τους θεϊκούς κανόνες, όπως αυτοί καθορίζονται από την Εκκλησία και τη δομημένη πολιτεία, θεωρούνται νόμιμα, έχουν κληρονο­ μικά δικαιώματα και μετέχουν στο κοινωνικό status της οικογένειας. Και μόνο οι σεξουαλικές σχέσεις στα πλαίσια του γάμου, που αποσκοπούν όχι στην ηδονή, αλλά στην τεκνοποιία είναι ανεκτές. Μελετώντας τη νομική ιστορία του θεσμού του γάμου διαπιστώνουμε ότι στο Βυζάντιο οι εκκλησιαστικοί κανόνες έγιναν με την πάροδο του χρόνου νόμοι του κράτους. Η θεσμοποίηση των κανόνων της Εκκλησίας αποσκοπούσε στην ενίσχυση του ελέγχου, που επεδίωκε να ασκήσει στην οικογενειακή ζωή τόσο η πολιτεία όσο και η εκκλησία για δικούς της κάθε μια λόγους. Ο επιζητούμενος έλεγχος ήταν και αποτέλεσμα της αυξανόμενης σημασίας της οικογένειας ως μορφής κοινωνικής οργάνω­ σης, συνεχίσθηκε δε αδιάκοπα με τη μορφή θετού δικαίου ως πρόσφατα. Έναντι αυτής της τάσης ασφυκτικού ελέγχου του ιδιωτικού βίου απ' τις κυρίαρχες δομές με σκοπό την απρόσκοπτη και ομοιόμορφη αναπαραγω­ γή τους, αξιοπρόσεκτη είναι η ακολουθούμενη απ' την κοινωνία πρακτική, που συχνά έρχεται σ' αντίθεση και ρήξη προς την νόρμα. Ακόμα και σε μικρές αγροτικές κοινωνίες, όπου ο κοινωνικός έλεγχος ως μέσον υπο­ χρεωτικής συμμόρφωσης με τα καθιερωμένα πρότυπα συμπεριφοράς, είναι ισχυρός κι όπου οι αρετές της υπακοής στα "πατροπαράδοτα" και της νομιμοφροσύνης θεωρούνται ως στοιχεία προαπαιτούμενα για την Κοινωνική ένταξη του ατόμου, ακόμα και εκεί οι συμπεριφορές των ανθρώπων δεν εναρμονίζονται απόλυτα με το μοντέλο που προτείνουν οι καθεστωτικές δομές. Οι οικογένειες επεδείκνυαν μια ευκαμψία και ευρηματικότητα λύσεων, όποτε οι συμπεριφορές των μελών τους δεν εναρμονίζονταν με το μοντέ­ λο που η εκκλησία έθετε στην κοινωνία ή όταν η εφαρμογή αυτού του μοντέλου δεν ανταποκρινόταν στις συγκεκριμένες συγκυρίες. Αυτές οι λύσεις που οι οικογένειες αντλούσαν κάθε φορά από μια παράδοση έπαιρναν τη μορφή παρέκκλισης20 από το οικογενειακό πρότυ­ πο της εκκλησίας. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα αν και η αντιμετώπιση αυτών των παρεκκλίσεων αποκαλύπτει κάποιες στρατηγικές με την έννοια που δίνει στον όρο ο Ρ. Bourdieu21. Και δεύτερο, εφόσον διαπιστώσου­ με ότι υπάρχουν, αν πρόκειται για στρατηγικές των οικογενειών ή της

Το εσωτερικό της Παναγίας Αγιάσου (1904) εκκλησίας. Για να δειχθεί η λειτουργία και το νόημα των "Παρεκκλίσεων" θα εξε­ τάσουμε δύο φαινόμενα, όπου δεν τηρούνται τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού μοντέλου: τον προγαμιαίο έρωτα και τα εξώγαμα παιδιά. Η απαγόρευση του προγαμιαίου έρωτα είναι αναγκαία για να αποφευ­ χθεί η διατάραξη της κοινωνικής τάξης από την παραβίαση της "τιμής" (της παρθενίας) ως μιας κοινωνικής εικόνας και ως κώδικα επικοινωνίας των μελών της κοινότητας. "Η τιμή τιμή δεν έχει και χαράς τον που την έχει" αποφαίνεται ο λαός. Και οι Βυζαντινοί απέδιδαν μεγάλη σημασία στην παρθενία, αφού "τον φθείραντα παρθένον” τιμωρούσαν αυστηρώς με το τέλος της παρε­ θνοφθορίας22. Ο Αλέξιος Κομνηνός επίσης έμμετρα συμβουλεύει23: "Κάλλιον λάβε σιγαλήν, να θέλει την τιμήν σου κι ας έχει χρήμα λιγοστόν και πράγματα ολίγα". Πάντως από τον ΙΕ' αιώνα ο Ιωσήφ Βρυέννιος24 διαπίστωσε ότι "Αι παρθένοι ημών υπέρ πόρνας εισίν αναίσχυντοι". Τον 19ο αιώνα στη Λέσβο, όταν ξέσπασε καταστρεπτική πυρκαγιά που αποτέφρωσε μεγάλο μέρος της Αγιάσου (1877) ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Κωνσταντίνος Βαλλιάδης σε εγκύκλιό του αποδίδει την θεομηνία σε "παρεκτροπάς και

ανήθικους αταξίας25". Η δημώδης λογοτεχνία που αντανακλά το σύστημα άξιων της κοινω­ νίας που την δημιούργησε, διασώζει δύο παραλογές, οι οποίες δείχνουν με ποιους τρόπους αντιμετωπίσθηκαν δύο περιπτώσεις προγαμιαίων σχέ­ σεων. Πρόκειται για την παράλογη "Της Σούσας26" και "Της Απαρνημέ­ νης27". Στην πρώτη παραλογή ο αδελφός της "άτιμης" Σούσας αποκαθι­ στά την τιμή του γένους σκοτώνοντάς την, γιατί μόνο με αίμα μπορεί να "ξεπλυθεί η ντροπή". Στην δεύτερη, η Απαρνημένη, μόνη και χωρίς συμπαράσταση συγγενών ή φίλων, όντας έγκυος και ανίσχυρη να αντι­ δράσει διαφορετικά, καταφεύγει σε φοβερές κατάρες για τον υπαίτιο της κατάστασής της. Εδώ αναμένεται η λέξη να είναι μια οντότητα ικανή να δρα και να παράγει αποτελέσματα από μόνη της28. Υπάρχει βέβαια το ερώτημα των αντιστοιχιών ανάμεσα σ' αυτού του είδους την δημώδη λογοτεχνία και τις πραγματικές συμπεριφορές των ανθρώπων. Το βέβαιο είναι ότι οι παραλογές αυτές είναι ακόμα ζωντανές στα χείλη του λαού, είναι αποδεκτές και αναγνωρίζονται ως μέρος της παράδοσης της συγκεκριμένης κοινωνίας. Υποθέτω ότι απεικονίζουν δύο τρόπους διευθέτησης της συγκεκριμένης "Παρέκκλισης". Στη γλώσσα (ντοπιολαλιά) και στην πρακτική της Αγιάσου Λέσβου σώζεται ο όρος "απανωπροίκι", που αποδίδει την επιπλέον την "απάνω" από την νόμιμα αναλογούσα προίκα, που παίρνει ο γαμπρός εάν η νύφη δεν είναι παρθένος. Το απανωπροίκι μπορεί να δοθεί μόνο από σχετικά εύπορες οικογένειες και μόνο αυτών των οικογενειών οι μη παρθένες κόρες έχουν τη δυνατότητα να αποκατασταθούν κοινωνικά με την κατα­ βολή του. Το απανωπροίκι είναι ένα επιπλέον ακίνητο ή χρυσά νομίσματα (λίρες). Μ' αυτό εξαγοράζεται η χαμένη τιμή (παρθενία) της νύφης, αποκαθιστάται η τάξη που διασαλεύτηκε με την παραβίαση της νόρμας που απαγορεύει τις σεξουαλικές σχέσεις πριν απ' το γάμο στις γυναίκες και αποσοβείται η "παρέκκλιση". Αν εκ των προτέρων (προ του γάμου) είναι γνωστή στην κοινότητα η μη παρθενία της νύφης, τότε το απανωπροίκι δεν αρκεί για να την αποκαταστήσει κοινωνικά. Χαρακτηρίζεται με την ηθικής τάξης μετοχή "Προσβαλμένη" και δεν παίρνει γαμπρό "της σειράς της", αλλά κατώτερό της ή ηλικιωμένο ή χήρο. Από την άλλη μεριά ο γαμπρός, ανεχόμενος την κατάσταση, βελ­ τιώνει την κοινωνική του θέση σε ατομική βάση, αφού αποκτά πλούσιους και ισχυρούς αγχιστείς, και είναι αποδεκτό κοινωνικά να πάρει προίκα καθ' υπέρβαση του κοινωνικού status quo. Ο νόμιμος γάμος που επακο­ λουθεί και τον οποίο ευλογεί η εκκλησία, νομιμοποιεί πλήρως τα παραπά­

νω και εξαλείφει τον ψόγο από την νύφη, πράγμα που φαίνεται να είναι η στρατηγική τόσο της οικογένειας όσο και της εκκλησίας. Η γέννηση του παιδιού ως αποτέλεσμα αιμομιξίας, μοιχείας ή από ανύπαντρη μητέρα συνιστά παρέκκλιση από τους καθιερωμένους εκκλη­ σιαστικούς και κοινωνικούς κανόνες. Η απαγόρευση των προγαμιαίων σχέσεων και της μοιχείας αποσκοπεί κυρίως στον αποκλεισμό αυτού του ενδεχόμενου, το οποίο θεωρείται η χειρότερη ατυχία που μπορεί να πλήξει το γένος. Από την οφθαλμοφανή παραβίαση της νόρμας η κοινωνική συνοχή και τάξη διασαλεύονται. Ο μηχανισμός του κοινωνικού ελέγχου, δηλ. των κυρώσεων ενάντια στο άτομο που παρεκτράπηκε απ' την αποδεκτή συμπεριφορά,μπαίνει δε άμεση λειτουργία με τη μορφή αποδοκιμασίας, χλευασμού, κατακραυγής και εξευτελισμού. Σ' αυτόν τον μηχανισμό συμμετέχει και η οικογένεια της ανύπαντρης μητέρας απομονώνοντάς την και αρνούμενη να της παράσχει οποιαδήποτε συμπαράσταση ή αλληλεγγύη29.Υπό το βάρος αυτών των κυρώσεων η ανύπαντρη μητέρα αμέσως μετά τον τοκετό, ο οποίος συνετελείτο σε συνθήκες μυστικότητας, που εξέθεταν σε κίνδυνο τη ζωή της, αναγκάζε­ ται να εκθέσει το παιδί της. Η έκθεση, είναι πράξη απόρριψης και αποκή­ ρυξής του από την μητέρα του προς την οποία η σχέση του θεμελιώνεται με τον τοκετό.Έτσι κόβεται το νήμα που συνδέει το παιδί με την κοινωνία και το παιδί τίθεται στο περιθώριο. Τον 19ο αιώνα στη Λέσβο - όπως και αλλού στην Ελλάδα - ο μόνος φορέας που διέθετε το κύρος, τους πόρους και τον τρόπο να εντάξει αυτά τα παιδιά στην κοινωνία ήταν η εκκλησία, η οποία στα πλαίσια του κοινω­ νικού της έργου και λειτουργώντας ως γέφυρα μεταξύ των φυσικών παι­ διών και της κοινωνίας τα απέδιδε στην κοινωνία, αφού προηγουμένως τα είχε υποβάλει σε "ηθικήν διάπλασιν και νοητικήν ανάπτυξιν... εαυτοίς και τη κοινωνία ωφέλιμα αντί επιβλαβών30". Η ύπαρξη και το μέγεθος του προβλήματος, τον 19ο αιώνα, αποκαλύ­ πτεται: α) Από την ανάγκη ίδρυσης Ορφανοτροφείου για την περίθαλψή τους31 β) Από τον αύξοντα αριθμό τους, ο οποίος ετίθετο αντί επώνυμου κοντά στο βαπτιστικό όνομα, και φτάνει στο 20132 και γ) Από την ύπαρ­ ξη παρομοίων ιδρυμάτων σε πολλές Λεσβιακές εκκλησίες (Αγιάσου, Μολύβου και αλλού). Ειδικά στην Αγιάσο το "ξενοδοχείον των πτωχών" όπου περιθάλπο­ νταν και τα νόθα ορφανά υπάρχει ήδη από το 1819, αφού το υπ' αριθ. 52 έγγραφο33 είναι "Χαριστήριον ακινήτων διά το ξενοδοχείον των πτωχών" καθώς και τα υπ' αριθ. 216 του 1840 και 255 του 1846 έγγραφα34.

Υπάρχουν επίσης οι όροι "ψυχομάνα", "ψυχοπαίδι", "ψυχογιός", "ψυχοκόρη" που επισημαίνουν υποδοχή ή και υιοθεσία. Τα παιδιά όταν έφθαναν στην ηλικία των 9-10 ετών δίνονταν από την εκκλησία έναντι αμοιβής, τα μεν αγόρια ως ψυχογιοί να μάθουν μια τέχνη, τα δε κορίτσια ως ψυχοκόρες- υπηρέτριες. Για την περίπτωση συντασσόταν συμφωνητι­ κό μεταξύ της εκκλησίας και του αναδόχου35.Ίσχυε μέχρι την ενηλικίω­ ση του παιδιού και χρησίμευε για μεν τα αγόρια ως "συρμαγιά" (αρχικό κεφάλαιο) ώστε να ξεκινήσουν την ατομική τους δουλειά, για δε τα κορί­ τσια ως προίκα. Συχνά τον γαμπρό της ορφανής τον έβρισκε η ψυχομάνα, η οποία και προίκιζε την ψυχοκόρη της. Με την ένταξή του στην παραγωγική διαδικασία ή με το γάμο του το νόθο παιδί είχε πλέον ενταχθεί στην κοινωνία. Η παρέκκλιση για την οποία άλλωστε το ίδιο δεν ευθύνεται έχει έτσι εκτονωθεί. Οι κοινωνικές και εκκλησιαστικές στρατηγικές επιτρέπουν την προσαρμογή του θύμα­ τος του παράνομου έρωτα και την προστασία του από τους κινδύνους που συνεπάγεται η έκθεσή του. Μοιράζονται μ' αυτόν τον τρόπο πολιτισμικοί ρόλοι και κωδικοποιείται ένα κοσμικό σύστημα αξιών ως αντίβαρο σιγου­ ριάς και ασφάλειας στην παραβίαση των θεϊκών και των κοινωνικών κανό­ νων. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η Λεσβιακή κοινωνία τον 19ο αιώνα είναι μια δυναμικά μετεξελισσόμενη αγροτική κοινωνία με έντονη τάση ανακατανομής των κοινών ρόλων, γεγονός που δημιουργεί συγκρουσια­ κές καταστάσεις, οι οποίες όμως εκτονώνονται με ευέλικτους και ευρημα­ τικούς τρόπους και αποκαθίσταται - τουλάχιστον φαινομενικά - η κοινωνι­ κή συνοχή και τάξη. Παράλληλα η εκκλησία παρά την εμφανή προσπά­ θειά της να συντηρήσει τις εξουσίες της και παρά την εμπλοκή της στις κοινωνικές εντάσεις, παίζει όμως και ρόλο ρυθμιστικό και γεφυρωτικό ανάμεσα σε άτομα που θεωρούνται περιθωριακά αφενός και της κοινωνι­ κής δομής αφετέρου, δραστηριοποιούμενη στην κατεύθυνση της κοινωνι­ κής εκτόνωσης. Αυτό συμβαίνει γιατί τον 19ο αιώνα η εκκλησία είναι ακόμα ισχυρή, ώστε να μετέχει δυναμικά στην καθημερινή ζωή και να ελέγχει και να ρυθμίζει τις κοινωνικές σχέσεις.

Παραπομπές 1. Επιστολή Θρασύβ. Μελανδινού της 3/11/1912 προς Ελ. Βενιζέλο. Αρχείο Μεν. Θρ. Μελανδινού.

2. Π. Παρασκευαϊδη, Η Λέσβος κατά την Τουρκοκρατία, Μυτιλ., 1991, σ. 58: "αψκγ' Μαρτίου Κατέρμπροσθεν της ημών ταπηνότητος τον εντιμοτήτων κληρικών και χρησιμοτήτων αρχώντων έστωντας και να αναπαυθή ο παρασκευής του νικολάου και να αφήσι παιδί απεκατεστάθη εκ μέρους της εκκλησίας η γυνή του δροσούλα επιτρόπησα του ορφανού διά να διηκή και ζοοτρέφι το ανίληκον ορφανό ώσπου νάρθη εις νόμου ηλικίαν ομίος να ήναι και τα πράγματα του ορφανού να στέκονται εις τας χείρας αυτής τα οποία ησί ταύτα ηλιαίς (ελιές) όπου αγόρασε από το Χατζή μεχμέτ με το σοθίρι καθώς βρίσκονται στιν άργινο ομίος και μερικά ρουχικά της φορεσιάς του. Όθεν εγήνετο εις ασφάλιαν. Ο Μηθύμνης Άνθιμος"

3. Μητροπ. Μυτιλ. Ιακώβου Κλεομβρότου,Ένα ανέκδοτον σιγίλλιον του Οικουμενι­ κού Πατριάρχου Κυρίλλου που επικυρώνει την νομοθεσία του Μητροπολ. Μυτιλ. Ανθί­ μου Βερτουμή διά τας προικοδοσίας των θυγατέρων της Μυτιλήνης εκδοθέν εν έτει 1754, περιοδ. "Λεσβιακά". Τ.Θ', 1985, σ. 5-12: "...εις την πατρίδα σας Μυτιλήνην... έφθασε να γίνει μία καινή και παράλογος και άδικος και ατοποτάτη συνήθεια εις τας προικοδοσίας...Έχοντας πολλάς θυγατέρας και μέλλοντος να υπανδρεύσουν μίαν εξ' αυτών την πρώτην, προικοδοτούσιν εις αυτήν όλην τους την περιουσία κινητήν και ακίνητον και δεν αφήνουσι ούτε φύλάττουσι διά τα επί­ λοιπα θηλυκά τέκνα τίποτες, αλλά... μένουσι πάντη εστερημένα από πατρικήν και μητρι­ κήν περιουσίαν... και εις εσχάτην ένδειαν, διά την οποίαν... αναγκάζονται να γίνονται και στανικώς καλογραίαι... και να δουλεύουσι ως αιχμάλωτοι σκλάβοι την μίαν υπαν­ δρευμένην αδελφήν τους...".

4. Pierre Guys, Voyage litteraire de la Grece, Paris 1783, σ. 136 - Hawkins, On a law of custom, which is peculiar to the islands of Archipelago, 1820; - Π. Παρασκευαϊδη, Οι περιηγητές για τη Λέσβο, Αθήνα 1983, σ. 71-72 και σ. 58-59

5. Ευάγγ. Κλεομβρότου, Καλλίνικος Μητροπολίτης Μυτιλήνης ο μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρίας, Μυτιλ. 1934, σελ. 11 6. Π. Παρασκευαϊδη, Η Λέσβος κατά την Τουρκοκρατία, σ. 69

7. Ε. Engelhart, La Turqui et le Tanzimat, Paris, 1882 (2 τόμοι) Δημ. Κιτσίκη, Συγκριτική Ιστορία Ελλάδας - Τουρκίας, Αθήνα 1978, σ. 131, Ουίλιαμ Μίλλερ, η Τουρκία καταρρέουσα, Μετάφραση Σπ Λάμπρου, Αθήναι 1914, σελ 196 8. Χρ. Παρασκευαϊδη, Η παλαιά Αγ. Παρασκευή Λέσβου, Μυτιλήνη,

1936, σελ 78.

9. Sally Moore-Barbara Myerhoff, (edit), Secular-Ritual, 1977, Amsterdam p.3 10. Χρ. Παρασκευαϊδη, Η Παλαιά Αγία Παρασκευή Λέσβου, σ. 80

"To 1883 εναντίον της ηγέτιδος τάξεως των πατρικίων άρχισε να κινείται προς κατά­ ληψιν της αρχής η μεσαία τάξις, οι πληβείοι... Αποτέλεσμα της κινήσεως αυτής ήτο η συμμετοχή εις την διοίκησιν των κοινών και της μεσαίας τάξεως".

11. Εμμ. Μυτιληναίου, Το περισωθέν παλαιόν αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου, περιοδ. "Αγία Σιών", 1937, αρ. 1 - 2 Αριθμός εγγράφου 163: "Πανωσιώτατοι Ιερομόναχοι οι ψάλλοντες εις την χώραν Αγιάσου, χρήσιμοι Γέροντες και λοιποί πάντες ευλογημένοι χριστιανοί: Χάρις είη υμίν και ειρήνη παρά Θεού: Οι Επίτροποι της αυτόθι Εκκλησίας εζήτησαν το παρόν Αφοριστικόν εις φανέρωσιν και μαρτυρίαν αλήθειας. Γρά­ φοντες γουν αποφαινόμεθα ως προς μέρους του Σεβασμιωτάτου ημών Γέροντος, ίνα όσοι κατακρατούν και οικειοποιούνται τα χωράφια της Εκκλησίας εις το κρύον νερόν... ή άλλοθι, αν δεν τα ομολογήσουν, και τα επιστρέφουν εις την εκκλησίαν, και όσοι ηξεύ­ ρουν την περί τούτων αλήθειαν, αν δεν μαρτυρήσουν εν φόβω Θεού αφωρισμένοι υπάρ­ χωσιν εκ στόματος της Σεβασμιότητός του και κατηραμένοι και ασυγχώρητοι και άλυτοι μετά θάνατον; Η οργή του Θεού είη επί τας κεφαλάς αυτών και προκοπήν μη ίδιοιεν, έχοντες και τας αράς πάντων των αγίων της Εκκλησίας, έως ου παύσωσιν ως άνωθι. αωλδ' Ιουλίου η' [1838, Ιουλίου 9], Ο του Αγίου Μυτιλήνης Γραμμ. Καλλίνικος" 12. Χρ. Παρασκευαϊδη, ό.π., σελ. 80-81 13. Στρ. Κουλαξιζέλλη, Θρύλος και Ιστορία της Αγιάσου, Μυτιλ. 1947-1953, σ. 121. Ο τότε Μητροπολίτης Μυτιλήνης Κωνσταντίνος Βαλλιάδης που επισκέφθηκε την Αγιάσο το 1877 γράφει σε έγγραφο καταχωρημένο στην πρώτη σελίδα του βιβλίου των Απολογισμών της Εκκλησίας. "...Ζητήσαντες δε εύρομεν ούτε Κώδικα της Αγιάσου, ούτε Κατάστιχα των καθ' ημέραν ή κατά μήνα ή κατ' έτος εισπράξεων και δαπανών αυτής πλην ειμή από του 1871... Εν Αγιάσω εξηκολούθη... η συνήθεια του επιτροπεύειν εν τη Εκκλησία ισοβίως ένα εκ των μάλλον ευυπόληπτων, τίμιων και καταλλήλων προκρίτων, φέροντα το όνομα του Σκευοφύλακος, εις ου την τιμιότητα και ευσέβειαν πεποιθότες οι κάτοικοι, και ιδίως οι άριστοι, ηρκούντο ακούοντες παρ’ αυτού... ότι έχει περίσσευμα ή έλλειμμα το Εκκλησιαστικόν Ταμείον... Συγχρόνως εδόθησαν τοις προκρίτοις αι προσή­ κουσαι οδηγίαι και συμβουλαί περί τακτικής καταγραφής των σκευών, περί ακριβεστέ­ ρας εις το εξής τηρήσεως των Καταστίχων".

14. Εμμ. Μυτιληναίου, ό.π., έγγραφα υπ'αριθμ. 16,19,20,21,23,24,31,37,38 και άλλα.

15. α) Κίμωνος Μιχαηλίδη, Λειμωνιάς Σχολή, Εφημ. Ταχυδρόμος Μυτιλήνης,

1-1-1935 β) Χρίστου Παρασκευαϊδη, τα Λειμωνιακά κι ο Νικηφόρος Γλυκάς, περιοδ. Ποιμήν Ιαν. 1936 γ) Παντελή Αργύρη, Το Λειμωνιακόν Ζήτημα, περιοδ. "Λεσβιακά", Τ.ΙΒ' 16. Π. Αργύρη, ό.π.

17. Π. Μολίνου,Ένας αρραβώνας το 1834, Λεσβιακό Ημερολόγιο 1956, σ. 115 18. Ευάγγ. Κλεομβρότου, Καλλίνικος Μητροπολίτης Μυτιλήνης, Μυτιλ. 1934, σ.

14: "... Εκ της μέχρι τούδε επικρατούσης περί τους αρραβώνας, γάμους, βαπτίσεις, χαι­ ρετισμούς, στολισμούς κακής και απερισκέπτου συνήθειας επέρχεται μεγάλη δυστυχία εις την χώραν γενικώς και εις πολλάς οικογένειας ο αφανισμός μερικώς έκριναν ανα­ γκαίον να λύσωσι το κακόν και καταργήσαντες την μέχρι τούδε διενεργουμένην φθορο­ ποιόν συνήθειαν αποφάσισαν να εξακολουθώσιν εις το εξής τον ακόλουθον κανονισμόν προς κοινήν ωφέλειαν... Τα φλωριά τα κρεμώμενα άλλοτε εις την κεφαλήν και τον λαι­ μόν των γυναικών καταργούνται..."

19. Sally Moore - Barbara Myerhoff edit, Secular Ritual, 1977, Amsterdam, σ. 24

20. T. Κιουσοπούλου - Ρ. Μπενβενίστε, Γαμήλιες στρατηγικές και "παρεκκλίσεις"

σαν οικογενειακό βίο: Βυζάντιο και Μεσαίων. Δύση, Περιοδ. Μνήμων, τ. 13, 1991 21. Ρ. Bourdieu "Les strategies matrimoniales" Annales, ESC, 27 (1972), 1105-1127, Στρατηγικές που "ενεργοποιούν αρχές βαθιά εσωτερικευμένες σε μια ιδιαίτερη παράδοση που αναπαράγει ασυνείδητα μάλλον παρά συνειδητά κάποιες από τις τυπικές λύσεις που ενυπάρχουν σ' αυτή την παράδοση" 22. Φ. Κουκουλέ, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Τ.Β' σελ. 120 23. Αλεξίου Κομνηνού, Ποίημα Παραινετικόν, στ. 540-541

24. Ι. Βρυεννίου, Τίνες αι αιτίαι των καθ' ημάς λυπηρών, 3, 122 25. Στρ. Κουλαξιζέλλη, ο,π., σ. 317

26. Περιοδ. "Λεσβιακά", Τ.Α.' 1952 27. Λεσβιακό Ημερολόγιο Π. Σαμάρα 1954, σ. 124 28. St. Tambiah, Culture, Thought and Social Action, p. 28

29. Πβ, ο.π. σημ. 26, "Της Απαρνημένης" 30. Ραφαήλ Παπαδέλλη, Κατάλοιπα δουλείας στη Λέσβο του 19ου αιώνα,

Περιοδ. Αιολικά Φύλλα, Τ. 25, Απρ. 1992.

31. Ραφαήλ Παπαδέλλη, ο.π. "Κατάλογος Συνδρομής περί Συστάσεως Ορφανοτροφείου εις Μυτιλήνην. Επειδή η υπέρ των νόθων ανέκαθεν γενομένη δαπάνη υπό της πόλεως ταύτης "ουδόλως λυσιτε­ λεί, εκρίθη λυσιτελέστερον να συστηθεί και ενταύθα υπό τη διεύθυνσιν της Εφορίας των Σχολείων και του Νοσοκομείου, εν ω τα τέκνα ταύτης της φύσεως, ου μόνον φυσι­ κήν τροφήν υγιεστέραν, αλλά και ηθικήν διάπλασιν και νοητικήν ανάπτυξιν σκοπιμοτέ­ ραν λαμβάνοντα και εαυτοίς και τη Κοινωνία ωφέλιμα αντί επιβλαβών ν' αποκαθίτανται... Και τα ορφανά θέλουσι ευλογεί διά παντός μετ' ευγνωμοσύνης τα ονόματα των Συνδρο­ μητών και ευεργετών αυτών. Εν Μυτιλήνη 4 Ιουνίου 1860, Η Εφορία των Σχολείων και του Νοσοκομείου".

32. "Παρέλαβονεν κοράσιον ορφανόνονόματι Δομενίτσα υπ' αριθ. 149...", Ραφ. Παπαδέλλη, ο.π.

33. "Παρέλαβον μίαν κόρην ορφανήν όνομα Ειρήνη υπ' αριθ. 71..."

34. Εμμ. Μυτιληναίου, ο.π.

35. Ραφαήλ Παπαδέλλη, ο.π., σελ. 67

"Αριθ. 84. Συμφωνητικόν ορφανής υπηρετρίας. Δηλούται διά του παρόντος ότι ο υποφαινόμενος παρέλαβον από την Εφορίαν του Νοσοκομείου εν κοράσιον ορφανόν ονόματι Δομενίτσα υπ' αριθ. 149, ηλικίας 10 ετών, ίνα χρησιμεύσει ως υπηρέτρια παρά τω αδελφώ μου Μιχαήλ Κ. Κόντη διαμένοντι εν Ζεϊκινλή (επαρχίας Εφέσου). Συμφώνη­ σα δε αυτό διά μίαν διετίαν διά Μ(ετζήτια) αργυρά πέντε αρ. 5 ετησίως (το όλον 10 πλη­ ρωτέα κατά την λήξιν εις το ταμείο της Εφορίας. Επίσης και τα ανάλογα φορέματα. Υπό­ σχομαι δε όπως εάν δι' οιονδήποτε αιτίαν η ορφανή δεν ήθελε μείνει παρά το αδελφώ μου, να παραδώσω αυτήν πάλιν εις την Εφορίαν του Νοσοκομείου. Εν Μυτιλήνη τη 20 Οκτωβρίου 1904, Αρχιμ. Κυπριανός.

36. Εμμ. Μυτιληναίον, ο.π. Το υπ' αρ. 143 έγγραφο είναι "Προικοσύμφωνον

ψυχοθυγατρός, 1832"

Βιβλιογραφία 1. 1978, Groundage James, Law, sex and Christian society in medieval Europe, Chicago 2. 1972, Bourdieu Pierre, Les strategies matrimoniales, Annales ESC, 27, 1972 3. 1983, Goody Jack (edit), The development of the family and marriage in Europe, Campbridge 4. 1969, Turner Victor, The ritual process structure and antistructure 5. 1977, S. Moore - B. Myerrhoff (edit), Secular-Ritual 6. 1983, Παρασκευα ϊδη Παν., Οι περιηγητές για τη Λέσβο 7. 1991, Παρασκευαϊδη Παν., Η Λέσβος κατά την Τουρκοκρατία 8. 1936, Παρασκευαϊδη Χρ., Η παλαιά Αγ. Παρασκευή 9. 1947, Κολαξιζέλλη Στρ., Θρύλος και Ιστορία της Αγιάσου 10. 19..., Αργύρη Παντελή, Το Λειμωνιακόν Ζήτημα, Περιοδ. Λεσβιακά, τ. IB 11. 1934, Κλεομβρότου Ευαγγ., Καλλίνικος Μητροπολίτης Μυτιλήνης 12. 1991, Κιουσοπούλου Τ. - Μπενβενίστε Ρ., Γαμήλιες στρατηγικές και παρεκκλίσεις στον οικογενειακό βίο, Περιοδ. Μνήμων, τ. 13.

13. Κουκουλέ Φαίδωνος, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός 14. 1992, Παπαδέλλη Ραφαήλ, Κατάλοιπα δουλείας στη Λέσβο του 19ου αιώνα, Περιοδ. Αιολικά Φύλλα, τ. 25 15. 1937, Εμμ. Μυτιληναίου, Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του ιερού ναού της Παναγίας Αγιάσου, περιοδ. Αγία Σιών

Κοινωνική καταγωγή και πνευματικά ρεύματα στο Αναγνωστήριο Αγιάσου Στην κοινωνική - κοινωνική και συνακόλουθα πνευματική πρόοδο του νησι­ ού μας και της Αγιάσου, αναμφισβήτητα συντέλεσαν οι πολιτικο-διοικητι­ κές μεταρρυθμίσεις που εφαρμόσθηκαν από το 1839 με το περίφημο "Διάταγμα του Γκιουλ-χανέ" το λεγόμενο Χάττι - σερίφ ή Τανζιμάτ που εξέδωσε ο σουλτάνος Αβδούλ Μετζήτ. Βάσει αυτού οι υπήκοοι του σουλτάνου κηρύσ­ σονταν ίσοι και εισάγονταν μεταρρυθμίσεις στο κράτος. Μα πολύ νωρίτερα και πριν από την Επανάσταση του 1821 - λειτουργούσε στην Αγιάσο σχολείο με δάσκαλο τον μαθητή του Βενιαμίν Λεσβίου στη σχολή των Κυδωνιών, Ακίνδυ­ νο, ιερομόναχο Ιβηρίτη, που καταγόταν από την Αμυγδαλιά του Αίνου. Ο Ακίνδυνος δίδασκε στην Αγιάσο και μετά το 1831, οπότε ιδρύθηκε αλλη­ λοδιδακτική σχολή. Έτσι έμμεσα το προοδευτικό πνεύμα του Βενιαμίν έδωσε τους πρώτους σπόρους στην παιδεία της Αγιάσου και τα βιβλία του Ακινδύνου, είτε έντυπα είτε χειρόγραφα αφιερώθηκαν στην εκκλησία της Παναγίας. Τα βιβλία αυτά είναι του 18ου αιώνα (από 1728 μέχρι 1784) περιεχομένου θρη­ σκευτικού (όπως τα "Απανθίσματα αποφθεγμάτων Αγίων Πατέρων και φιλοσό­ φων) καθώς και Γραμματικές. Καταγράφηκαν το 1884 από τον Α. Παπαδόπουλο

- Κεραμέα. Με την πάροδο του χρόνου και με την υλική συνδρομή της εκκλησίας η εκπαίδευση γενικεύεται. Έτσι ο Οικονόμος Στ. Τάξης στην "Συνοπτική Ιστορία και Τοπογραφία της Λέσβου" αναφέρει: "Η Αγιάσος διατηρεί από πολλών ήδη ετών σχολείον Ελληνικόν μετά 2 γυμνασιακών τάξεων και δημοτικά σχολεία αρρένων και θηλέων. Ο Στρ. Κουλα­ ξιζέλλης τοποθετεί την ίδρυση του ημιγυμνασίου στα 1885. Τα σχολεία βοήθη­ σαν ασφαλώς να αναπτυχθεί η αγάπη των κατοίκων για τα γράμματα, αλλά παράλληλα αναπτύχθηκαν και κοινωνικές δραστηριότητες που ενθάρρυναν τους φτωχούς επιμελείς νέους να πάρουν το απολυτήριό τους από το τετρατάξιο Γυμνάσιο Μυτιλήνης, με το οποίο διορίζονταν ως δάσκαλοι. Ιδρύθηκε γι' αυτό το σκοπό η "Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης". Η απομονωμένη, αγροτική και "πρωτόγονη" από κάποιες απόψεις κοινωνία της Αγιάσου αρχίζει να γονιμοποιείται από τις προοδευτικές ιδέες που φέρνουν οι τοπικοί λόγιοι: ο Ευγένιος Θάλασσας, ο Μεθόδιος Κουρκουλής, ο Δημ. Κύπριος, ο Παναγ. Σκούνιογλου, ο Κομνηνός Αμανίτης, ο Βασίλειος Βράνης. Παρατηρείται συνάμα κάποια κοινωνική κινητικότητα, που οφείλεται στη δημι­ ουργία νέων πλουσίων. Ο Στ. Τάξης αναφέρει σχετικά: "Η κοινότητα αυτή (Αγιά­ σος) χάρις εις την φιλεργίαν και λιτότητα των κατοίκων αυτής προάγεται καθ' εκάστην οικονομικώς, κατορθώσασα συν τοις άλλοις τα πλείστα των κτημάτων των πέριξ αυτής τόπων να περιέλθωσι εξ αγοράς εις την κατοχήν και την κυριότη­ τα αυτής".Έτσι δημιουργείται η τάξη των νέων κτηματιών που πλουτίζουν από το εμπόριο λαδιού, αφού όπως λέει μια Ιταλική παροιμία "Mercato D' olio, Mercato D' oro" (To εμπόριο του λαδιού είναι εμπόριο χρυσού). Παράλληλα οι μικροβιο­ τέχνες - επαγγελματίες είναι συγχρόνως και αγρότες - κτηματίες. Τα εργαστήριά τους είναι τόποι κοινωνικών επαφών, όπως τα εργαστήρια της αρχαίας Αθήνας. Συζητήσεις για σημαντικά ή ασήμαντα ζητήματα γίνονται εδώ. Μέσα σ' αυτό το κλίμα οικονομικής και πνευματικής άνθησης αφενός αλλά και τουρκικής σκλαβιάς αφετέρου, ιδρύθηκε το Αναγνωστήριο στα 1894. Η ίδρυση του Αναγνωστηρίου φαίνεται ότι εξυπηρέτησε όχι καθαρά και μόνο πνευ­ ματικούς - επιμορφωτικούς στόχους, αλλά και εθνικούς. Έπρεπε να δοθεί συγκα­ λυμμένη διέξοδος στο πατριωτικό - αντιστασιακό φρόνημα των Αγιασωτών ενά­ ντια στον Τούρκο κατακτητή. Ήταν ανάγκη η άνοδος του βιοτικού επιπέδου να συμπληρωθεί κι από ανάλογη πνευματική καλλιέργεια, όπως απαιτούσε η νέα κοινωνική πραγματικότητα. Κυρίως ήταν ανάγκη εθνική, να υπάρξει τρόπος ενη­ μέρωσης από τις εφημερίδες της Ελεύθερης Ελλάδας και των ακμαίων Ελληνι­ κών παροικιών του εξωτερικού, για τα εθνικά ζητήματα. Και βέβαια η στενή σε κάθε επίπεδο συνεργασία των ντόπιων αρχοντάδων - γεωκτημόνων με την Τουρ­ κική διοίκηση - για αμοιβαίο όφελος - εμπόδιζαν την κοινωνική τάξη των τεχνι­

Οι πρωτεργάτες του Αναγνωστηρίου τών και εμπόρων να υποσκάψουν την Τουρκική κυριαρχία. Αυτό θα επιτυγχανό­ ταν με την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου του λαού. Έτσι την πρωτοβουλία για μια πιο συστηματική, πιο γενικευμένη επιμόρφωση την πήραν μερικοί "ολιγογράμματοι βιοτέχνες, επαγγελματίες, κι αγρότες της Αγιάσου, οι οποίοι είχαν νιώσειβαθιά την ακατάλυτη δύναμη των γραμμάτων και της παιδείας", όπως αναφέρει ο Γιάννης Χατζηβασιλείου στην "Ιστορία του Ανα­ γνωστηρίου Αγιάσου η Ανάπτυξις”. Ιδρυτής του Αναγνωστηρίου κατά τον Στρ. Κουλαξιζέλλη, υπήρξε ο οπλοποι­ ός Ηρακλής Νταρέλλης και πρώτη στέγη του Σωματείου ήταν το οπλοποιείο του, που βρισκόταν στη συνοικία "Απέσος". Εδώ μαζεύονταν οι φίλοι του, ο σιδη­ ρουργός Νικόλαος Δεμιργκέλλης, ο μαχαιροποιός και χρυσοχόος Γρηγόριος Πάλιου, οι υποδηματοποιοί Προκόπιος Κουτσουμπής και Ευστράτιος Τραγέλ­ λης, ο βυρσοδέψης Γρηγ. Ταμβάκης, ο πεδιλοποιός Ιωάννης Παραμυθέλλης, ο παντοπώλης Σωκράτης Βάλεσης και διάβαζαν βιβλία, εφημερίδες και περιοδικά. Πρώτος πρόεδρος του σωματείου εκλέχτηκε ο πρακτικός αρχιτέκτονας Μιχαήλ Σουσαμλής, που έκανε την πρώτη χάραξη της ρυμοτομίας της Αγιάσου πριν την απελευθέρωση της Λέσβου. Τα πρώτα βιβλία τα πρόσφεραν τα μέλη. Το σωμα­ τείο αγόραζε κυρίως εφημερίδες και περιοδικά, όπως την "Αμάλθεια" και την "Αρμονία” της Σμύρνης, την Κων/πολι και τον "Νεολόγο" της Κων/πόλεως, τους "Καιρούς" και την "Εφημερίδα" των Αθηνών, την "Νέα Ημέρα" της Τεργέ­ στης, την "Πατρίδα" του Βουκουρεστίου, τον "Ρωμηό" του Σουρή, την "Σάλπιγ­ γα", τον "Τηλέγραφο", τον Λαϊκό Αγώνα" και τη "Λέσβο" της Μυτιλήνης, τα

περιοδικά "Ερευνα" της Οξφόρδης, "Ελληνισμός" των Αθηνών κ.ά. Τρία χρόνια μετά από την ίδρυση του Αναγνωστηρίου, στα 1897, η είδηση της καταλήψεως της Κρήτης από τα Ελληνικά στρατεύματα, αποκάλυψε τις εθνικές προθέσεις και τον πατριωτισμό των Αναγνωστηριακών. Γράφει χαρακτηριστικά ο Στρατής Κου­ λαξιζέλλης: "Η Αγιάσος τότε ευρίσκετο ως εν επαναστάσει. Ο ιατρός Γρηγ. Τζα­ νετής,ο πρωθιερεύς Μεθόδιος Κουρκουλής και ο δικηγόρος Ευστρ. Τζανετής, ανεγίγνωσκον εις επήκοον των Τούρκων δημοσίων υπαλλήλων τα πύρινα άρθρα των Αθηναϊκών εφημερίδων. Το Αναγνωστήριον μετετράπη εις φλογερό καμίνι,το οποίον με τις εθνικές μυσταγωγίες του έστειλεν εις τας Αθήνας εξήκο­ ντα εθελοντάς. Εις τους περί την Αγιάσον λόφους εγίνοντο γυμνάσια σκοποβο­ λής. Η είσπραξις των φόρων εσταμάτησεν. Οι Τούρκοι έχασαν το ηθικόν των".

Εθνική δράση Μετά όμως την άτυχη έκβαση του Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 περιορίσθηκε και η δράση του Αναγνωστηρίου, όπως φαίνεται κι από τα Πρακτι­ κά. Στην διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908) το Αναγνωστήριο έκανε εράνους για την ενίσχυση των ανταρτικών σωμάτων. Επίσης το σωματείο έγινε πραγματικό πρακτορείο πωλήσεως του "Λαχείου Στόλου και Αρχαιοτήτων της Ελλάδος". Το 1908 με την ανακήρυξη του νεοτουρκικού συντάγματος, το Αναγνωστή­ ριο έγινε πολιτικό κέντρο της περιφέρειας και φρόντιζε για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων και των συμφερόντων των υπόδουλων Ελλήνων. Γράφει ο Στρ. Κουλαξιζέλλης: "Οι Αναγνωστηριακοί προς στιγμήν επίστευσαν, ότι οι εν τη Τουρκία ζώντες Έλληνες, ως ευρισκόμενοι εις ανώτερον επίπεδον μορφώσεως, πολιτισμού και ικανότητας, θα ανήρχοντο εις μεγάλα αξιώματα και θα εξελλήνι­ ζον με την πάροδον του χρόνου την Τουρκίαν". Η επίδραση των ιδεών του Ρήγα ήταν φανερή στην ιδεολογία των μελών του Αναγνωστηρίου, που όπως φαίνεται ήταν κάτι παραπάνω από απλά μέλη ενός πολιτιστικού σωματείου. Το 1909 το Σωματείο έκανε τις εκλογές εκλεκτόρων που εξέλεξαν 2 Χριστια­ νούς βουλευτές στην Τουρκική Βουλή, μετά την απογραφή του πληθυσμού της Αγιάσου. Τρία χρόνια αργότερα, στις 8 Νοεμβρίου 1912, η Λέσβος απελευθε­ ρώθηκε, μετά από δουλεία 450 χρόνων. Για την Ελλάδα, τη Λέσβο και την Αγιάσο αρχίζει μια νέα περίοδος. Από τα 1912-1922 η δράση του Αναγνωστηρίου είναι περιορισμένη. Αυτό οφείλεται στους αδιάκοπους πολέμους και στη στρατολόγηση πολλών μελών του. Δυσκο­ λίες συνάντησε το Αναγνωστήριο και στη διάρκεια της Μεταξικής δικτατορίας. Γράφει σχετικά ο Γιάννης Χατζηβασιλείου: "Τοπικοί παράγοντες διέβαλαν τους

Αναγνωστηριακούς για ανατρεπτική δράση. Έγιναν ανακρίσεις, αλλά βγήκε απαλλακτικό βούλευμα. Την εποχή αυτή αφαιρέθηκαν από τη βιβλιοθήκη αρκετά βιβλία, μερικά από τα οποία και κάηκαν”. Στη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής το Αναγνωστήριο υπήρξε για μία ακόμα φορά εστία αντιστάσεως. Τα μέλη του κατέβαλαν κάθε προσπάθεια για να κρατήσουν ακμαίο το φρόνημα όχι μόνο των Αγιασωτών, αλλά και των κατοίκων των γύρω χωριών. Η κορυφαία αντιστασιακή εκδήλωση στις 25 Μάρτη 1944 οργανώθηκε από το Αναγνωστήριο. Η εκδήλω­ ση περιλάμβανε λόγους, απαγγελίες ποιημάτων και τραγούδια εθνικά και πραγ­ ματοποιήθηκε στην Καφενταρία, το πιο κεντρικό και μεγάλο καφενείο του χωρι­ ού. Γράφει ο Γ. Χατζηβασιλείου: "ο ενθουσιασμός ήταν τόσο μεγάλος κι ο εθνι­ κός παλμός τόσο έντονος, ώστε ο έλεγχος να ξεφύγει από την οργανωτική επιτροπή και τα πλήθη να προβούν σε διαδήλωση στους δρόμους της Αγιάσου, τραγουδώντας εθνικά κι αντιστασιακά τραγούδια και φωνάζοντας συνθήματα αντίγερμανικά". Τρεις μέρες αργότερα στις 28 Μάρτη οι Γερμανοί ήρθαν και κύκλωσαν την Αγιάσο με σκοπό να την κάψουν. Σκότωσαν 2 άτομα, τραυμάτισαν 3, συνέλα­ βον ομήρους και αναζήτησαν ως πρωταίτιους τα μέλη του Αναγνωστηρίου: Σωκράτη Φραντζή, Στρατή Ηρ. Αναστασέλλη, Όμηρο Κοντούλη, Μαρίκα Κοντούλη, Βασίλη Νουλέλλη, Παν. Τζαννετή και Στρατή Καβαδέλλη. Όταν πια έφυγαν οι Γερμανοί, το Αναγνωστήριο υπέστη τις συνέπειες των έντονων πολιτικών παθών. Και πάλι οι γνωστοί τοπικοί παρά­ γοντες προσπάθησαν να το κλείσουν με τη δικαιολογία ότι ξέφυγε από τον πραγματι­ κό προορισμό του κι ότι κατά­ ντησε πολιτικό κέντρο. Ακρι­ βώς αυτή η πολεμική των συντηρητικών και αντιδραστι­ κών στοιχείων της κοινωνίας της Αγιάσου αποκαλύπτει και την εμβέλεια και το κύρος του Αναγνωστηρίου στα μεσαία λαϊκά στρώματα. Αποκαλύπτει την εθνική, πατριωτική και προοδευτική του κατεύθυνση, Η Σφραγίδα της Φιλεκπαιδευτικής που είχε γίνει ενοχλητική. Αδελφότητας Αγιάσου Είναι χαρακτηριστικό των ιδε­ ολογικών αντιθέσεων που επί­

κεντρώθηκαν στο σωματείο, το γεγονός ότι η Γενική Διοίκηση Νήσων Αιγαίου διόρισε προσωρινό διακομματικό Διοικητικό Συμβούλιο, το οποίο έκλεισε προ­ σωρινά τη βιβλιοθήκη - από το 1945 ως τις εκλογές του 1946 - και για να μην γίνεται - δήθεν - εκμετάλλευση είτε από τους δεξιούς είτε από τους αριστερούς, αποκλείστηκαν από μέλη του Συλλόγου οι αγράμματοι και άσχετοι με τα βιβλία. Είναι φανερό σε ποια κοινωνική τάξη ανήκαν αυτοί που αποκλείσθηκαν. Το 1946 με απόφαση του Πρωτοδικείου Μυτιλήνης μετά από τόσο λαμπρή μακρόχρονη δράση διαλύθηκε το σωματείο για να επανιδρυθεί 6 χρόνια αργότε­ ρα επί δημαρχίας Στρατή Τραγάκη, το 1952. Τις 3 τελευταίες δεκαετίες, μετά από την επανίδρυσή του, το Αναγνωστήριο με την καθοδήγηση και την συνετή διοίκησή του από μετριοπαθείς και πλατιά αποδεκτούς ανθρώπους, που οι ίδιοι είχαν έντονες πνευματικές και καλλιτεχνικές ανησυχίες, απόκτησε τη φήμη που έχει ανά το πανελλήνιο. Οι μετέπειτα έντονες κοινωνικές αναταραχές (μετεμφυλιοπολεμικές διώξεις, μεταναστευτικό ρεύμα, Απριλιανή δικτατορία) δεν επηρέασαν τη λειτουργία του Αναγνωστηρίου, που αποφεύγει πλέον να παίρνει θέση για τις πολιτικές εξελίξεις. Όλη η δραστηριό­ τητα του σωματείου επικεντρώνεται στον επιμορφωτικό κι εκπολιτιστικό τομέα, καθώς και στην επίπονη προσπάθεια της στέγασής του. Πράγματι χάρη στις ικα­ νότητες και στην ευελιξία του επί 35 χρόνια προέδρου του Π. Πράτσου κατάφε­ ρε ν' αναπτύξει μια αξιόλογη, ποικίλη δραστηριότητα και ν' αποκτήσει ιδιόκτητη αίθουσα βιβλιοθήκης, θέατρο και λαογραφικά μουσείο, που κοσμούν την Αγιά­ σο και τη Λέσβο. Ένας από τους κύριους τομείς δράσης του Αναγνωστηρίου - από την ίδρυσή του ως σήμερα - υπήρξε το θέατρο. Πολύ πριν από την ίδρυση του Αναγνωστηρί­ ου στα 1879, δόθηκε στην Αγιάσο σε αίθουσα του αλληλοδιδακτικού σχολεί­ ου η πρώτη θεατρική παράσταση με την "Βαβυλωνία" του Βυζαντίου, από την Φιλόπτωχο Αδελφότητα, που συστήθηκε για να περιθάλψει τους πυροπαθείς της μεγάλης πυρκαγιάς του 1877, όπως μας πληροφορεί ο Στρ. Κολαξιζέλλης, ο οποίος επίσης αναφέρει ότι: "Το Αναγνωστήριον έδιδε και αυτό θεατρικές παρα­ τάσεις με ηθοποιούς αναγνωστηριακούς". Το πρώτο έργο που παίχθηκε από το Αναγνωστήριο στα 1897 ήταν η "Βοσκοπούλα". Ακολούθησαν δεκάδες έργα φουστανέλας, κωμειδύλλια, πατριωτικά, κοινωνικά, δράματα ή κωμωδίες, ανάλο­ γα με την γενικότερη πορεία κι εξέλιξη του Ν.Ε. Θεάτρου. Σπουδαίοι ερασιτέ­ χνες σαν τον Μιλτιάδη Σουσαμλή ή Χρόνη και σαν τον δάσκαλο Χριστόφα Χατζηπαναγιώτη, εμπνευσμένο μόνιμο σκηνοθέτη του Αναγνωστηρίου, προήγα­ γον το ερασιτεχνικό θέατρο, του προσέδωσαν κύρος κι οι απλοί άνθρωποι της Αγιάσου κι ολόκληρης της Λέσβου ένιωσαν σεβασμό κι αγάπη για την τέχνη του θέατρου. Οι ερασιτέχνες εντοπίζονταν αδιακρίτως γραμματικών ή άλλων γνώσεων σ' όλα τα κοινωνικά στρώματα. Μόνο κριτήριο επιλογής τους ήταν το

ταλέντο. Στην δεκαετία του '50 και '60 παίχθηκαν περίφημα κλασικά έργα του διεθνούς ρεπορτορίου, καθώς και Ελληνικές οπερέττες με μουσική διδασκαλία Π. Πράτσου. Τα τελευταία χρόνια παίζονται ηθογραφίες γραμμένες από ντόπι­ ους συγγραφείς στο γλωσσικό ιδίωμα της Αγιάσου, κυρίως του Αντώνη Μηνά. Είναι βέβαιο ότι το θέατρο συντέλεσε στην αλλαγή του συστήματος γνώσεων και αξιών, πεποιθήσεων και αρχών της αγροτικής κοινωνίας της Αγιάσου και βοήθησε στην προαγωγή και μετεξέλιξή της. Αξιόλογος τομέας δράσης του Αναγνωστηρίου υπήρξαν και οι διαλέξεις για θέματα αγροτικά, ιατρικά, ιστορικά, θρησκευτικά, εκπαιδευτικά και λογοτεχνικά, τομέας που τονίζει τον επιμορφωτικό χαρακτήρα του σωματείου και την προσπά­ θεια για έγκυρη επιστημονική ενημέρωση από τους ειδικούς με σκοπό την ανύ­ ψωση του μορφωτικού επιπέδου των κατοίκων της Αγιάσου. Επίσης τα φιλολο­ γικά μνημόσυνα Λεσβίων λογοτεχνών και οι ανοιχτές μουσικο-φιλολογικές βρα­ διές συνδύαζαν το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Η προσπάθεια του Αναγνωστηρίου για επιμόρφωση του λαού υπογραμμίζε­ ται επίσης από τη λειτουργία "Εσπερινής Σχολής προς ωφέλειαν των βουλομέ­ νων πολιτών - μελών του Αναγνωστηρίου ή μη" στα 1904, από την δωρεάν παράδοση μαθημάτων Ευρωπαϊκής μουσικής στα 1936, από τον καταρτισμό μαντολινάτας στα 1954.

Θεμελίωση τον Αναγνωστηρίου (26/8/1966)

Στην καλλιέργεια της μουσικής το Αναγνωστήριο έχει μακρόχρονη παράδο­ ση. Το Μάρτη του 1936 ο Χριστόφας Χατζηπαναγιώτης ανέλαβε τη διεύθυνση της Χορωδίας του Αναγνωστηρίου, η οποία έπαιρνε μέρος και στις μουσικοφι­ λολογικές βραδιές. Αργότερα καταρτίσθηκε και τμήμα Εκκλησιαστικής Χορω­ δίας. Μέχρι σήμερα το Μουσικό Τμήμα του Αναγνωστηρίου παρουσιάζει κατά καιρούς αξιόλογη δράση. Στα πλαίσια της προσπάθειας για τη διάσωση της μουσικής παράδοσης του τόπου μας και των απέναντι Μικρασιατικών παραλίων, ξεκίνησε το 1964 η ηχογράφηση παλαιών σκοπών χορευτικώνή χορωδιακών με την καθοδήγηση του Π. Πράτσου και την συνδρομή ντόπιων μουσικών. Έτσι σήμερα το Αναγνωστήριο διαθέτει ένα μοναδικό αρχείο με μουσικολαο­ γραφικό υλικό. Όμως το καμάρι του Σωματείου και ο βασικός του πυρήνας είναι η Βιβλιοθή­ κη, που περιλαμβάνει αρκετά χειρόγραφα, παλαιά έντυπα, εφημερίδες και περιοδι­ κά, εκτός από το μεγάλο πλήθος νεώτερων και σύγχρονων βιβλίων, που καλύ­ πτουν κάθε τομέα του επιστητού. Ο Γ. Χατζηβασιλείου που κατέγραψε στα 196870 τα παντός είδους έντυπα του Αναγνωστηρίου ανεβάζει τον αριθμό τους πάνω από 10.000. Σήμερα ο αριθμός αυτός θάναι αρκετά μεγαλύτερος. Η βιβλιοθήκη προήλθε από δωρεές διαφόρων πνευματικών ανθρώπων. Στεγάζεται στην πιο ευρύχωρη αίθουσα του σωματείου, όπου συχνάζουν καθη­ μερινά νέοι και μεγαλύτεροι για να διαβάσουν ή να δανειστούν ένα βιβλίο. Παράλληλα ο ανεξάντλητος και ανόθευτος λαογραφικός πλού­ τος της Αγιάσου και η αγωνία για τη διάσωσή του, οδήγησαν στην ιδέα κάποιου Λαογραφικού Μου­ σείου ήδη από το 1926. Στα 1939 η Φιλόπτωχος Αδελφότης παραχώρησε στο Αναγνωστήριο ορισμένα είδη για τον πλουτισμό του λαογραφικού τμήματος. Μα ο παλαιός αυτός στόχος μόνο πρό­ σφατα μπόρεσε να υλοποιηθεί, ύστερα από ορισμένες συντονι­ Ο οπλοποιός Ηρακλής Νταρέλλης, σμένες προσπάθειες του Π. Πρά­ από τους ιδρυτές του Αναγνωστηρίου τσου.

Εκδήλωση Αναγνωστηριακών στο παλιό χάνι της Παναγίας Αγιάσον Τα εγκαίνια του Λαογραφικού Μουσείου του Αναγνωστηρίου έγιναν τον Αύγουστο του 1988. Πρόκειται για ένα ωραίο παραδοσιακό κτίριο χτισμένο με μεράκι από τους τελευταίους γνήσιους λαϊκούς μαστόρους με πελεκητές πέτρες ως τον α' όροφο και ντόπια ξυλεία καστανιάς στον β' όροφο, που προε­ ξέχει σχηματίζοντας σαχνοσίνι. Το Μουσείο καθημερινά πλουτίζεται με δωρεές ή αγορές εκθεμάτων. Εδώ λειτουργεί και μόνιμο εκθετήριο Λεσβίων ζωγράφων. Δεν πρέπει να παραλείψουμε την ως πρόσφατα ετήσια διοργάνωση από το Αναγνωστήριο των περίφημων Καρναβαλικών εκδηλώσεων, που συνδυάζουν τον έμμετρο σατυρικό λόγο με το θέαμα.Ήδη το 1902 προκηρύχθηκε ο πρώ­ τος σχετικός διαγωνισμός από την τότε διοίκηση του Αναγνωστηρίου. Στα 1937 ο παλαιός θιασώτης του Καρναβαλιού Θεόδ. Κουκουβάλας δώρισε στο Αναγνωστήριο την περιουσία του. Για να τιμηθεί ο δωρητής θεσπίστηκε από το σωματείο ετήσιος διαγωνισμός με χρηματικό έπαθλο για το καλύτερο συγκρότημα, το οποίο έπαθλο ονομαζόταν Βάλειο. Είναι γνωστή η δριμεία, εύστοχη και καυστική κοινωνική σάτυρα του Αγιασώτικου Καρνάβαλου με τις πειραχτικές, ελευθερόστομες κι άσεμνες συχνά χαριτολογίες του. Το Αναγνωστήριο κληρονόμησε από την φιλόπτωχο Αδελφότητα κι από την Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα και τον προστάτη του Άγιο. Είναι ο Αστρά­ τηγος (Αρχιστράτηγος Μιχαήλ), του οποίου το ανακαινισμένο από τα 1960

με δαπάνη του σωματείου εξωκκλήσι δεσπόζει στον ειδυλλιακό πευκόφυτο λόφο Καστέλι, όπου υπάρχουν και ερείπια μεσαιωνικού κάστρου. Κάθε χρόνο την Κυριακή των Μυροφόρων γίνεται ο απολογισμός πεπραγμένων του Δ.Σ. κι ο προγραμματισμός της ερχόμενης χρονιάς, σε συνδυασμό με τον εορτασμό της μνήμης του Αγίου. Για τη δράση του το Αναγνωστήριο έχει τιμηθεί από το Πανεπιστήμιο και από την Ακαδημία Αθηνών καθώς και από την "επιτροπή εορτών 100ρίδος Δημ. Βερναρδάκη. Έχει ακόμα δεχθεί τις επισκέψεις, τον θαυμασμό και τα ευνοϊκότατα σχόλια επιφανών πνευματικών ανθρώπων και πολιτικών προσωπι­ κοτήτων. Ήδη γιορτάσθηκε η εκατονταετηρίδα ζωής και δράσης του σωμα­ τείου. Σήμερα (2002) μετά την ανάληψη της Προεδρίας του Αναγνωστηρίου από τον φιλόλογο κ. Κλεάνθη Κορομηλά, την ανανέωση του Δ. Συμβουλίου και την γενναιόδωρη κρατική επιχορήγηση, το κτιριακό συγκρότημα του Ανα­ γνωστηρίου έχει ανακαινισθεί πλήρως, έχει εμπλουτισθεί με ηλεκτρονικό εξο­ πλισμό και επίκειται η ηλεκτρονική ταξινόμηση της πλούσιας Βιβλιοθήκης του. Παράλληλα συνεργάζεται με φορείς όπως το Πανεπιστήμιο Αιγαίου για την ανάδειξη του μουσικού του αρχείου, ενώ η ορχήστρα του από νέα μέλη συνεχίζει τη μουσική παράδοση του τόπου. Έτσι το Αναγνωστήριο αναδει­ κνύεται σε ένα περιφερειακό σωματείο, πρωτοποριακό, με δράση εκπολιτιστική, ένα σωμα­ τείο με ποικίλες αναζητήσεις που προσπάθησε κι επέτυχε να παρέμ­ βει θετικά στην κοινωνία της Αγιάσου, να καλλιεργήσει την ευαισθησία του κοινωνικού του περιγύρου σε κάθε μορφή Τέχνης. Προσπάθησε να ανυψώ­ σει το μορφωτικό επίπεδο των μελών του και η ακτινοβολία του φώτισε ολόκληρη τη Λέσβο, η δε φήμη του απλώθηκε κι έξω από το νησί σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Ένα σωματείο που δεν έχει μόνο Ο επί δεκαετίες πρόεδρος αξιόλογο παρελθόν, αλλά ασφα­ το υ Αναγνωστηρίου Π. Πράτσος λώς θα έχει και ένα εξίσου σε σκίτσο τον Γ. Κακαδέλλη λαμπρό μέλλον.

Το περιοδικό "ΑΓΙΑ ΣΙΩΝ" Α. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ "Αγία Σιών" πρωτοεκδόθηκε τον Ιούνιο του 1937 στην Αγιάσο Η και διέκοψε την έκδοσή της τον Ιούνιο του 1941, αφού είχαν εκδο­ θεί συνολικά 25 τεύχη κατανεμημένα κατά έτος ως εξής:

Έτος A (1937-38): 8 τεύχη Έτος Β'(1938-39): 7 τεύχη Έτος Γ' (1939-40): 3 τεύχη Έτος Δ' (1940): 4 τεύχη Έτος Έ (1941): 2 τεύχη Κάθε τεύχος αποτελείται από 36 σελίδες 17X24,5 εκατοστών. Ο λογότυπος "Αγία Σιών" είναι χαραγμένος με βυζαντινού τύπου χαρακτήρες μέσα σε ορθογώ­ νιο παραλληλόγραμμο πλαίσιο, το οποίο κοσμείται με εικόνα της θεομήτορος βρε­ φοκρατούσης εγγεγραμμένης σε κύκλο. Ο πλήρης τίτλος του περιοδικού είναι: "Αγία Σιών. Μηνιαίον Δελτίον του εν Αγιάσω της Λέσβου Ιερού Προσκυνήματος της Θεοτόκου". Εκδιδόμενον υπό της Επιτροπείας αυτού, ευλογία του Σεβασμιω­ τάτου Μητροπολίτου Μυτιλήνης κυρίου Ιακώβου. Η πρωτοβουλία για την έκδοση του Δελτίου ανήκει στον τότε πρωτοπρεσβύτε­ ρο του Ιερού Προσκυνήματος της Αγιάσου λόγιο Θεολόγο κ. Εμμανουήλ Μυτιλη­

68

Ml~

CJIDN

MHNJ)JON A..eArrJON

TQY SN ArJACCD THC .A.8C80Y• ~ 'DPOCIY~HM~"l'OC THO 81D1UKOY

E: K 0 I 0 OM:E:N 0 N

yno "'!"fC EnlTfOnetAC .>.yTOY eyAorl.>.1 TOY CEl!..l..CM. MHTfOOOAITOY MYTIAHNHC

11'.KCDROY

KOY

41EY9YN1ltC:

eMM. r.

MY"T'-'HN1'.IOC

fll'COTOnrecayTEfOC

nE:Pl€XOM€tiA E. r. M•• naoxa>.LCK; Kav¢iv tfk 8toT61tou • • • • • • • • XPV::EO:UOMOV A. nA.nAAOrlOYAOY {t) 'APXLlft&OK6-0U 'A8qY~Y1Cal •GOIK '.El>.ci&oc;, 'H Kata t~Y

1hc0Ye>p6XQY bucp6tqou;

Tile;

~.

33

•

YI

•

44

•

52

•

56

'Op8o&o(IQ(

(l:'1'u(a>11cna) [I I . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . .

J:TPATH n. KOAASIZEAAH. 'H 6au&oa(a tflc; 'Ayu!t· aou Kai ft ~l)Aa t'Jc; AT111oyapovtlac; trlt:. • • • • • HAIA MHNIATH (t 111•1. A6yo( 'llCM'IYUPLK~ de; TftV KofpT)OtY tflc; 81ot6Kou • • • • • • • • • • • • • • • • EMM, r. MYTIAHNAIOY, npt.>toirp., T$ 1t1p1owetv waAaa6v 6f>xetov ;_oO 'I. npooicu111Wcnoc; f8) • • • XPONIKA

'H 'ldo·ni; 't~Y it&6pr.:i" • • • •••• , , •• ' • • , • , , • ,

a

60

"H 111pl t6 'L Opooicl'.lvT)taa KlYT)Glc; ••••• • •• , • • • • • llp6YPfllil'• iopt~Y A.:.yol)otou :- ~•t111fSplou toO

•

60

ITDUC: 1941 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

>

63

"

. MA·roz-10YNIOJ: .

AnPIAl.OJ'.

1 9 41 ETOl: E'

APJ0M. 4-5-6

ναίο και στον ιστορικό της Αγιάσου, διδάσκαλο κ. Στρατή Κολαξιζέλλη, οι οποίοι αποτελούν τους βασικούς αρθρογράφους και χρωματίζουν την ταυτότητα του εντύ­ που. Ο πρώτος μάλιστα είναι και ο Διευθυντής του. Το περιοδικό τυπώνεται στο τυπογραφείο της εφημερίδας "Πρωινή" στη Μυτιλήνη. Η "Αγία Σιών" ασχολείται με θέματα θεολογικά και κυρίως θεομητορικά, με την ιστορία και τις ιστορικές πηγές της Αγιάσου, με τη λαογραφία και τις παραδόσεις, καθώς και με την κοινωνική κίνηση, της οποίας κέντρο και κορμό αποτελεί το ιερό προσκύνημα. Ήδη με την εγκριτική επιστολή του Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιακώβου του από Δυρραχίου καθορίζονται τα πλαίσια μέσα στα οποία θα κινηθεί το έντυπο: 'Το νέον περιοδικόν θα ασχοληθεί αποκλειστικώς με τα αφορώντα εις το αυτόθι Ιερόν Προσκύνημα και την Αγιάσον". Το περιοδικό μολονότι προαναγγέλλεται ως "Μηνιαίον Δελτίον", λίγες φορές μπόρεσε να εκδοθεί ανά μήνα. Συνήθως κυκλοφορούν 7-8 τεύχη ανά έτος, πλην του τελευταίου έτους (1941) κατά το οποίο κυκλοφόρησαν μόνο 2. Η σπουδαιότητα της εκδόσεως τοπικού περιοδικού θεολογικού και ιστορικού λαογραφικού περιεχομένου, το οποίο μάλιστα εκδιδόταν επί τέσσερα έτη συνεχώς, είναι προφανής. Η "Αγία Σιών" έγινε το βήμα των εντοπίων λογίων και ενθάρρυνε τη δημοσίευση πηγών και ντοκουμέντων για την Ιστορία της Αγιάσου. Ο Διευθυντής του Δελτίου πατήρ Εμμανουήλ Μυτιληναίος δημοσιεύει το "Περισωθέν παλαιόν αρχείον του Ιερού Προσκυνήματος Αγιάσου", το οποίο περιλαμβάνει 266 έγγραφα από το 1752 μέχρι το 1848. Τα έγγραφα αυτά - ιδιωτικά δικαιοπρακτικά έγγραφα στο μεγαλύτερο μέρος τους - έχουν και γενικότερη αξία, γιατί φωτίζουν πτυχές όχι μόνο του ιδιωτικού, αλλά και του δημοσίου βίου της Αγιάσου κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Ο Στρατής Κολαξιζέλλης προδημοσιεύει ουσιαστικά το υλικό που θα αποτελέ­ σει αργότερα το έργο του "Θρύλος και Ιστορία της Αγιάσου". Ο Ευάγγελος Κλεομβρότου - ο μετέπειτα Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος Β' δημοσιεύει άγνωστα κι ανέκδοτα ως τότε ιστορικά έγγραφα για την Αγιάσο από τους παλαιούς κώδικες της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης. Ενδιαφέρουσα είναι η καταγραφή και ταξινόμηση των παλαιών βιβλίων της εκκλησίας - το παλαιότερο είναι μία Αγία Γραφή του 1653 - καθώς και η συγκέντρωση, καταγραφή, καθαρι­ σμός από ειδικό τεχνίτη, ταξινόμηση και μουσειακή έκθεση παλαιών φορητών εικό­ νων, που ανήκαν σε διάφορες οικογένειες της Αγιάσου, μετά από καμπάνια που έγινε μέσω του περιοδικού. Μέσα από την τακτική στήλη "Χρονικά" ζωντανεύουν και αναδεικνύονται εκδη­ λώσεις, δραστηριότητες και γεγονότα. Σκιαγραφούνται αξιόλογες ή γραφικές προ­ σωπικότητες της Αγιάσου. Συχνά τα κείμενα και τα Χρονικά συνοδεύονται από φωτογραφικά ντοκουμέντα.

Βέβαια η "Αγία Σιών" άνθισε σε έδαφος γόνιμο και ιδιαίτερα πρόσφορο, αφού στην Αγιάσο κατά τη δεκαετία 1930-1940 σημειώνεται μια μοναδική εκδοτική κίνηση. Ο Αντώνης Πλάτων καταγράφει έντεκα έντυπα (9 εφημερίδες και 2 περιοδι­ κά) που εκδίδονται στην Αγιάσο κατά τη δεκαετία αυτή, τα εξής:

Α. ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1) Αγιάσος, από 19/4/1931 μέχρι το 1940. Εκδότης Πάνος Ε. Κολαξιζέλλης και Βασίλειος Χατζηπαυλής.

2) Λαϊκή Φωνή, από 12/2/1932 μέχρι το 1935. Εκδότης Θωμάς Βενικίου.

3) Φουρτουτήρα, από το 1932 ως το 1934. Εκδότης Βασίλειος Ιακώβου.

4) Παρατηρητής, από 4/6/1934 ως το Σεπτέμβριο του 1934. Εκδότης Περι­ κλής Τζαννετής.

5) Συνεταιριστής, 1934.

6) Επαρχιακή, από 22/6/1935 ως το 1936. Εκδότης Ευάγγελος Παπασταματίου.

7) Αγροτοεργατική Φωνή της Λέσβου, 1935. Εκδότης Π. Χατζέλλης.

8) Ηχώ της Αγιάσου, από 23/2/1936 ως το 1937. Εκδότης: Θωμάς Βενικίου.

9) Τα Νέα της Αγιάσου, από 4/8/1939 ως τις 25/8/1940. Εκδότης Μάριος Φραντζής. Β. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1) Η Φωνή του Συνεταίρου, Δ/ντής Προκ. Χατζηευστρατίου (15νθήμερο), από 15/6/1932 μέχρι 15/6/1933.

2) Αγία Σιών (Μηνιαίο), από Ιούνιο 1937 ως τον Ιούνιο 1941, Δ/ντής Εμμαν. Μυτιληναίος. Η συμβολή της "Αγίας Σιών" στην καταγραφή της ιστορίας της Αγιάσου, στην ανάδειξη και αξιοποίηση τόσο των προφορικών όσο και των γραπτών πηγών αυτής της ιστορίας, αλλά και στη συγκρότηση και συνειδητοποίηση της ιδιαίτερης τοπι­ κής ταυτότητας της κοινότητας είναι βεβαία. Άρχισε μια μεγάλη συζήτηση σχετικά με την πρώτη οίκηση και την ετυμολογία του τοπωνυμίου Αγιάσος, το οποίο συν­ δέθηκε από τον Στρατή Κολαξιζέλλη με την Εικονολατρική παράδοση της Λέσβου και με τους Αγίους Τόπους (Ιερουσαλήμ), όπου ο κάθε Αγιασώτης ονειρευόταν να πάει μία φορά στη ζωή του (ιερά αποδημία) και να γίνει χατζής. Σε επίπεδο κοινωνιολογικό το Δελτίον σφυρηλάτησε τη συλλογική συνείδηση και μνήμη και καλλιέργησε αρετές, όπως η αγαθοεργία, η ευσέβεια και η αλληλεγ­ γύη. Επιβεβαίωσε τον αξιακό κώδικα των Αγιασωτών με την εμμονή στην παράδο­ ση και με την επικύρωση και θετική προβολή των φιλανθρώπων. Όμως δεν απέφυγε την ιδεολογικοπολιτική τοποθέτηση. Συχνά υμνείται ο δικτάτορας Μεταξάς, οι μεταξικές οργανώσεις νεολαίας υμνείται ο δικτάτορας

Μεταξάς, οι μεταξικές οργανώσεις νεολαίας της Αγιάσου, οι μεταξικοί υπουργοί και ο βασιλιάς που επισκέπτονται το Προσκύνημα. Αυτό πάντως δεν αναιρεί την αξία του περιοδικού και την συμβολή του στην ιστορία, αλλά και στη μυθολογία της Αγιάσου.

23-1-1997

Β. ΑΠΟΔΕΛΤΙΩΣΗ ΑΓΊΑ ΣΙΩΝ Μηνιαίον Δελτίον του εν Αγιάσω της Λέσβου Ιερού Προσκυνήματος της Θεοτόκου

Εκδιδόμενον υπό της επιτροπείας αυτού ευλογία του Σεβασμ. Μητροπολίτου Μυτιλήνη κου Ιακώβου Διευθυντής: Εμμ. Γ. Μυτιληναίος, Πρωτοπρεσβύτερος Τόμος Α' Εν Μυτιλήνη Ιούνιος 1937 - Μάιος 1938 Στην εγκριτική επιστολή αναφέρεται: "Επαινούμεν και επευλογούμεν την σκέψιν σου αυτήν (όπως εκδώσεις αυτόθι μηνιαίον θρησκευτικόν περιοδικόν υπό τον τίτλον Αγία Σιών) .. .το νέον περιοδικόν θα ασχοληθεί αποκλειστικώς με τα αφορώντα εις το αυτό­ θι Ιερόν Προσκύνημα και την Αγιάσον.. (Αριθ. 1-2) Σελ. 1Η έκδοσις της Αγίας Σιών (η Διεύθυνσις) Σελ. 2 Η κόρη των προφητειών (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 5. Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου, αρίθμηση, χρονολογική κατάταξη των σωζομένων εγγράφων αρχομένη από του έτους 1752 (Εμμ. Μυτιληναίος) Σελ. 10 Το χρυσοκέντητον επιτραχήλιον της Αγιάσου (Ευαγγ. Κλεομβρότου) Σελ. 13 Πηγαί της Ιστορίας της Αγιάσου (Στρατή Κολαξιζέλλη) Σελ. 17 Ο άμβων της Αγίας Σιών (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 21 Χρονικά (21 Φεβρ. 1937 Η πρώτη βασιλική επίσκεψις εις τον I. Ναόν της Παναγίας Αγιάσου - Τα ιερατικά συνέδρια της Αγιάσου - Σύντομες επίκαιρες ειδήσεις) Σελ. 31 Πρόγραμμα ιερών ακολουθιών και κηρυγμάτων της περιόδου του Δεκαπενταυγούστου 1937

(Αριθ. 3) Σελ. 33-34 Η αρίστη προς την Παναγίαν τιμή Σελ. 35 Ρητορικά εγκώμια προς την Θεοτόκον (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 36 Ανέκδοτα ιστορικά έγγραφα περί την Αγιάσον (Ευαγγ. Γ. Κλεομβρότου) Σελ. 41Η τοπωνυμία της Αγιάσου (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 43 Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίος) Σελ. 45 Ο άμβων της Αγίας Σιών "Η θρησκεία της χαράς" (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 47 Χρονικά: Επίσημοι προσκυνηταί, Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών - Ο Υπουργός Θρησκευμάτων & Παιδείας κ. Γεωργακόπουλος - Ο Υφυ­ πουργός Τύπου & Τουρισμού κ. Νικολούδης - Ο Διοικητής Πρωτευούσης κ. Κοτζιάς Σελ. 55 Η επέτειος της 4ης Αυγούστου

(Αριθ. 4) Σελ. 57 Το Γενέθλιον της Θεοτόκου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίος) Σελ. 62 Το κατά της συγγενείας της Αγιάσου προς τον Άγιον Άσσου (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 65 Ο άμβων της Αγίας Σιών "Το κήρυγμα του Σταυρού" (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 67 Χρονικά: Τα Κατηχητικά Σχολεία εν Αγιάσω κατά το σχολ. έτος 1936-1937 Σελ. 70-72 Σύντομες επίκαιρες ειδήσεις (Αριθ. 5-6) Σελ. 73 Πάντων θλιβομένων η χαρά (Γρηγ. Παπαμιχαήλ) Σελ. 76 Δημώδεις ύμνοι προς την Θεοτόκον (Ανδρέου Φυτράκη) Σελ. 80 Πενθίλη, η μητέρα της Αγιάσου (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 84 Χειρόγραφον Ιστόριον περί της συστάσεως της Αγιάσου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίου) Σελ. 88 Ο Αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Καλαγάνης και το εν τη Ριζαρίω Σχολή Κληροδότημα αυτού (Ευστρ. Χατζηαποστόλου) Σελ. 93 Χρονικά: Ευλαβής επίσκεψις του "Αναμορφωτικού Ομίλου Νεανίδων" Σελ. 94-96 Σύντομες επίκαιρες ειδήσεις (Αριθ. 7) Σελ. 97 Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος περί του I. Προσκυνήματος Σελ. 99 Η Θεοτόκος εν τη ασματογραφία των Χριστουγέννων (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 101 Τα αρχαία χρόνια της Πενθίλης (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 107 Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίος)

Σελ. 108 Ο άμβων της Αγίας Σιών "Περισσοτέραν αγάπην" (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 110 Χρονικά: Ηνωμένοι εν Χριστώ περί τον Μητροπολίτην μας Σελ. 111-112 Σύντομες επίκαιρες τοπικές ειδήσεις

(Αριθ. 8-9) Σελ. 113 Η αειπαρθενία της Θεοτόκου εν τη ασματογραφία των Κυριακών (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 119 Η Πενθίλη στα χρόνια των Ρωμαίων (Στρ. Κολαξιζέλλης) Σελ. 124 Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίος) Σελ. 126 Χειρόγραφος Κώδιξ του Νομοκάνονος του Μ. Μαλαξού (Εμμ. Γ. Μυτιληναίος) Σελ. 128 Χριστούγεννα (ποίημα) στρ. Χ"Α. Σελ. 129 Ο άμβων της Αγίας Σιών "Επικαλεσθώμεν τον Σωτήρα" (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 131 Χρονικά: Αποκάλυψις της αρχαίας εικόνας του I. Προσκ. Σελ. 132 Συλλογή παλαιών εικόνων Εξ αφορμής ενδείξεων τινών περί του ότι παρά διαφόροις οικογενείας της Αγιά­ σου υπήρχαν παλαιοί φορητοί εικόνες και εν τω ενδιαφέροντι της Επιτροπείας του I. Προσκυνήματος, όπως διασωθώσιν αύται από ενδεχομένην σύλησιν και κατα­ στροφήν, ελήφθη απόφασις, όπως συγκεντρωθώσι αι εικόνες αύται, κατά το δυνα­ τόν, επ' ευκαιρία της παρουσίας του ειδικού διά την συντήρησιν αυτών τεχνητού κ. Β. Ραχτσέβσκυ, καταρτισθεί ειδική συλλογή εν τω I. Προσκυνήματι... Εφεξής δημοσιεύομεν πίνακα των εν τω μεταξύ καθορισθεισών και ταξινομηθεισών εικό­ νων Σελ. 134 Σύντομες επίκαιρες τοπικές ειδήσεις

(Αριθ. 10-11) Σελ. 137 Τα "άνθη Ευλαβείας" και η θρησκευτική Σχολή της Βενετίας (Γ. Βαλέ­ τα)

Σελ. 147 Τα χρόνια των αλευρόμυλων της Πενθίλης (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 155 Χρονικά: Η 25η Μαρτίου Σελ. 159 Σύντομες επίκαιρες τοπικές ειδήσεις (Αριθ. 12) Σελ. 161 Εγκύκλιος του Σεβασμ. Μητροπολ. Μυτιλήνης κ. Ιακώβου (αριθ. Πρωτ. 1306/10-6-1938, αναφορικά με πέντε συνεχείς ανθρωποκτονίες που δια­ πράχθηκαν στην Αγιάσο) Σελ. 163 Πρώτη η Αγιάσος θρηνούσα ζητεί την κάθαρσιν του στυγερού εγκλήματος Σελ. 165 τα 'Άνθη Ευλαβείας" και η θρησκευτική Σχολή της Βενετιάς (Γ. Βαλέ­ τας) Σελ. 175 Η Πενθίλη στα χρόνια των Αράπηδων (Στρ. Κολαξιζέλλη)

Σελ. 181 Ιστορικοί υπομνήσεις: Η πυρκαϊά της Αγιάσου τω 1877 (Από τον πρώτο Κώδικα των επισήμων εγγράφων του εν Αγιάσω Ι. Προσκυνήματος - σελ.

17 - υπόμνησις αριθ. 8 και από σελ. 23 - υπόμνησις αριθ. 11) Σελ. 183 Χρονικά: Τα εν Αγιάσω Κατηχητικά Σχολεία κατά το Σχολ. έτος 1937-38 Σελ. 185 Συλλογή παλαιών εικόνων Σελ. 187 Σύντομες τοπικές επίκαιρες ειδήσεις Σελ. 192 Πίναξ Περιεχομένων του Α΄τόμου (Α Γενικά - Β' Μελέται και Άρθρα Θεομητορικά, Ιστορικά, Εποικοδομητικά - Γ΄Χρονικά)

ΤΟΜΟΣ Β’ Εν Μυτιλήνη Ιούνιος 1938 - Μάιος 1939 (Αριθ. 1-2) Σελ. 1 Τα περί του τέλους της Μαριάμ (Κωνστ. Ν. Καλλινίκου) Σελ. 8 Τα χρόνια των Εικονομάχων και των μεγάλων αφιερωμάτων (Στρ. Κολα­ ξιζέλλη) Σελ. 14 Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίος) Σελ. 15 Περί την Πυρκαϊάν του 1877. Ανέκδοτον έγγραφον (Εγκύκλιος του Μητροπολ. Μυτιλήνης Κωνσταντίνου Βαλλιάδη που εκδόθηκε στις 20 Αυγού­ στου 1877 με αφορμή την πυρκαϊά της 14-8-1877) (Ιωάννης Χατζηνικολάου) Σελ. 17 Χρονικά: Το αγίασμα της Αγιάσου (Αυτόγραφο σημείωμα του Στέφ. Βρανίδου της 22-10-1935 με το οποίο αφιερώνει κήπο με νεόδμητη οικία "προς καλλωπισμόν του παρεκκλησίου Ζωοδόχου Πηγής) Σελ. 18 Σύντομες τοπικές επίκαιρες ειδήσεις Σελ. 22 Πρόγραμμα εορτών Αυγούστου - Σεπτεμβρίου 1938 Σελ. 24 Προς τους ευσεβείς Προσκυνητάς (Αριθ. 3-4) Σελ. 25 Τα περί του τέλους της Μαριάμ (Κωνστ. Καλλινίκου) Σελ. 36 Τα αποτελέσματα των αφιερωμάτων. Κτίσις της Αγιάσου (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 44 Χρονικά, Στέφανος Βρανίδης Σελ. 45 Σύντομες επίκαιρες τοπικές ειδήσεις

(Αριθ. 5) Σελ. 49 Το Ιωβηλαίον του αρχιθύτου Σελ. 51 Τα χρόνια των επιδρομών των πειρατών και των μεγάλων πολιτικών

μεταβολών (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 58 Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίος) Σελ. 59 Η σύγχρονος θεομητορική φιλολογία. Η "Θεοτοκιάς" του Αιδεσ. Κωνστ. Καλλινίκου (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 60 Χρονικά: Εόρτιος παραίνεσις προς τους ευλογημένους ενορίτας των Ιερών Ναών της περιφερείας (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 61 Πρόγραμμα της κατά το έτος 1938-39 εν τω I. Προσκυνήματι Κατηχη­ τικής εργασίας Σελ. 62 Σύντομες τοπικές επίκαιρες ειδήσεις (Αριθ. 6-7) Σελ. 65 Ο σοφός και πιστός πρωθιεράρχης (Ε.Γ.Μ. Σελ. 70 Τα Εισόδια της Θεοτόκου (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 72 Προς την Αρχιστράτηγον Θεοτόκον (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 75 Η Παναγία (Μητρ. Λαοδικίας Δωροθέου) Σελ. 79 Επακολουθήματα των επιδρομών. Το σπίτι των μελλονύμφων. Οι "Γει­ τονιές" (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 81 Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου (Εμμ. Γ. Μυτιληναίου) Σελ. 82 "Άλαλα τα χείλη" ποίημα (Α. Αναπλιώτης) Σελ. 83 Χρονικά: Ο κ. Υπουργός Οικονομικών (Α. Αποστολίδης) - Απόκτησις παλαιών εικόνων Σελ. 84 (Οι προσενεγκόντες τας εικόνας... είναι οι εξής εξ Αγιάσου ευσεβείς...) Σελ. 85 Σύντομες επίκαιρες τοπικές ειδήσεις (Αριθ. 9), Ιαν. 1939 Σελ. 87 Επί τη αναρρήσει του νέου Πρωθιεράρχου Σελ. 89 Η εκκλησία της Παναγίας, το κέντρον της πνευματικής και κοινωνικής ζωής της Αγιάσου και η 2α Φεβρουαρίου (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 96 Η σημερινή θέσις του I. Προσκυνήματος (Συνέντευξις του Εμμ. Μυτι­ ληναίου προς τον ανταποκριτή της εφημερ. της Μυτιλήνης "Πρωινή". Δημοσιεύθη­ κε στο υπ' αριθ. 655/20-12-1938 φύλλο) Σελ. 98 Χρονικά: Ο έρανος του Βοστανείου I. Νοσοκομείου Σελ. 98 Σύντομες επίκαιρες τοπικές ειδήσεις

(Αριθ. 9 -10), Φεβρ. - Μάρτ. 1939 Σελ. 103 Διάταγμα περί διοικήσεως και διαχειρήσεως του I. Ναού της Κοιμή­ σεως Θεοτόκου Αγιάσου Μυτιλήνης ως Προσκυνήματος (Εν Αθήναις 17-31939/ Γεώργιος Β' - Άρθρα 1025)

Σελ. Σελ. Σελ. Σελ.

108 Η Υπαπαντή του Κυρίου (Κωνστ. Καλλινίκου) 115 Το Μοναστήρι και Σχολείο της Αγιάσου (Στρ. Κολαξιζέλλης) 120 Χρονικά: Το έργον της Επιτροπείας του I. Προσκυνήματος 120 Τοπικές ειδήσεις

(Αριθ. 11-12) Απρ. - Μάιος 1939 Σελ. 127 Η εορτή της Ζωοδόχου Πηγής (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 129 Τα χρόνια των Γενοβέζων (Στρ. Κολαξιζέλλης) Σελ. 133 Κατάλογος των εν Αγιάσω χειρογράφων (Α. Παπαδοπούλου - Κεραμέως) - Δημοσιεύεται ο εν τη Μαυρογορδατείων Βιβλιοθήκη δημοσιευθείς το 1844 κατάλογος. Σελ. 136 Χρονικά Σελ. 138 Τοπικές ειδήσεις Σελ. 143 Πίναξ των περιεχομένων του β' τόμου της "Αγίας Σιών"

ΕΤΟΣ Γ’ - ΤΟΜΟΣ Γ’ (Αριθ. 1)Ιούν. 1939 Σελ. 1 Τα Ευαγγέλια περί της Θεοτόκου (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 4 Βιβλιοθήκη παλαιών εκδόσεων (Κατάλογος της άρτι ταξινομηθείσης Βιβλιοθήκης των παλαιών εκδόσεων, ήτις ευρίσκεται εν τω Γραφείω του πρεσβυτε­ ρίου του εν Αγιάσω I. Προσκυνήματος - Αριθ. 1 -15) - (Η αρχαιότερη έκδοση: 'Της Θείας Γραφής, Παλαιάς δηλαδή και Νέας Διαθήκης Άπαντα" HARNAGIUM 1955 Σελ. 7 Χρονικά: Το Καλαγάνειον Κληροδότημα Το Κληροδότημα Σκούνιογλου (Αριθ. 2-3-4) Ιούλ., Αύγ., Σεπτ. 1939 Σελ. 9 Η Μαρία της Ευαγγελικής περικοπής της Παναγίας (Μητρ. Λαοδικείας Δωροθέου) Σελ. 13 Άλλος θρύλος διά την κτίσιν της Αγιάσου (Στρ. Κολαξιζ.) Σελ. 17 Καλλοναί του τόπου μας (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 21 Οι ευεργέται του τόπου - Η ενδιαφέρουσα Διαθήκη του Χατζη-Βλασίου Δημητρίου ή Συγκελέλλη (14-7-1908) Σελ. 27 Χρονικά: Το προσκύνημα των ορθοδόξων Χριστιανικών ενώσεων εις Αγιάσον Σελ. 30 Λαογραφικά της Αγιάσου (Παράστασις του 'Τι να τα κάνω τα καλά" του Χρ. Κανιμά στις 20-1-1939) Σελ. 35 Εντυπώσεις επισκέπτου (Στην "Πρωΐα" των Αθηνών/ 24-7-39 Α. Αναπλιώτης) Σελ. 36 Τοπικές ειδήσεις

(Αριθ. 5-6-7) Οκτ., Νοέ., Δεκ. 1939 Σελ. 41 Εγκώμιον εις την Παναγίαν Θεοτόκον Μαρίαν του εν Αγίοις Πατρός ημών Πρόκλου Αρχιεπ. Κ/πόλεως - Προλεγόμενα Ε.Γ.Μ. Σελ. 56 Εγνώσθη το όνομα του ιδρυτού του I. Προσκ. Αγιάσου (Ε.Γ.Μ.) (Δημοσιεύεται χειρόγραφο - παλαιό αντίγραφο επιστολής του Παν. Αποστόλου, που στάλθηκε απ' το Φανάρι Κ/πόλεως στις 8-4-1704 προς τον εν Αγιάσω διαμέ­ νοντα "σεβάσμιον και φιλάνθρωπον ανάδοχον" του και περιεχούσης "αντίγραφον" του υπ' αυτού ανευρεθέντος εις χείρας Ιερωνύμου πνός "μνήμονος" εγγράφου περί παροχής αδείας προς ανέγερσιν του εν Αγιάσω I. Ναού της Υπεραγίας Θεοτόκου. Σελ. 58 Μία υπόθεσις περί του πολιστού της Αγιάσου (Ε.Γ.Μ.). Σελ. 60 Η Αγιάσος κέντρον Τουρισμού και τόπος παραθερισμού (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 64 Χρονικά: Πρόγραμμα της εν τω I. Προσκυνήματι Κατηχητικής εργα­ σίας του έτους 1939-40 - Το Αναγνωστήριον Αγιάσου "Η Ανάπτυξις", Σύντομη αναδρομή στην ιστορία του (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 68 Σύντομες τοπικές ειδήσεις Σελ. 72 Πίναξ περιεχομένων Γ΄τόμου (Εφεξής οι τόμοι της "Αγίας Σιών" θα άρχονται από 1ης Ιανουαρίου εκάστου έτους προς ευχερεστέραν διάκρισιν)

ΕΤΟΣ Δ’ - ΤΟΜΟΣ Δ’ (Αριθ. 1 -2)Ιάν., Φεβρ. 1940 Σελ. 1-10 Χρυσοστ. Παπαδούλου, Αιτίαι και γενικός χαρακτήρ της Εικονομαχίας Σελ. 11-20 Πρωτ. Εμμ. Μυτιληναίου, Ιερά ασματογραφία της εορτής των Χριστουγέννων Σελ. 20-31 Στρ. Κολαξιζέλλη, Τα χρόνια της μεγάλης παρακμής της Λέσβου και της αφάνειας της Αγιάσου Σελ. 31-32 Χρονικά

(Αριθ. 3-4-5) Μάρτ., Απρ., Μάιος 1940 Σελ. 33 Εκ των ανεκδότων καταλοίπων Χρυσοστόμου Α. Παπαδοπούλου Πρώτη περίοδος της Εικονομαχίας - Σημειώματα Σελ. 41Η Αγιάσος είναι η Αγία Σιών και όχι ο Άγιος Άσσου (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 51 Ο ομολογητής Συνάδων Μιχαήλ (Βασ. Αϊβαλιώτη) Σελ. 56 Χρονικά Σελ. 59 Βιβλιογραφικόν Δελτίον

(Αριθ. 6-7-8) Ιούν., Ιούλ., Αύγ. 1940 Σελ. 65 Εκ των ανεκδότων καταλοίπων Χρυσοστόμου Α. Παπαδοπούλου Πρώτη περίοδος της Εικονομαχίας - Σημειώματα Σελ. 72 Τα χρόνια της γαλήνης των Λεσβίων και της υποδουλώσεως των Αγιασωτών (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 83 Η ιερά ασματογραφία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 88 Χρονικά Σελ. 91 Πρόγραμμα Ιερών ακολουθιών και κηρυγμάτων Αύγ., Σεπτ. 1940 Σελ. 94 Βιβλιογραφικόν Δελτίον (Αριθ. 9) Σεπτ. 1940 Σελ. 97 Χρυσοστ. Παπαδοπούλου "Πρώτη περίοδος της Εικονομαχίας Σελ. 106 Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Προκόπιος Κουζέλλης ο εξ Αγιάσου (Ιακώβου Κλεομβρότου) Σελ. 115 Τα χρόνια της γαλήνης των Λεσβίων και της υποδουλώσεων των Αγιασωτών (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 124 Χρονικά (Αριθ. 10-11-12) Οκτ., Νοε., Δεκ. 1940 Σελ. 129 Από Θεού ευλογημένος προμαχών πολιτισμού (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 131 Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Προκόπιος Κουζέλλης ο εξ Αγιάσου (Ιακ. Κλεομβρότου) Σελ. 136 Η ιερά ασματογραφία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 142 Το Βασιλικό φιρμάνι του Σουλτάνου Μουσταφά Β' (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 151 Χρονικά: Υπέρ του Εθνικού αγώνος Σελ. 159 Πίναξ περιεχομένων του Δ Τόμου

ΕΤΟΣ Ε’ - ΤΟΜΟΣ Ε΄ (Αριθ. 1-2-3) Ιάν., Φεβρ., Μάρτ. 1941 Σελ. 1 Εις μνήμην Ιωάννου Μεταξά (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 2 Χρυσοστ. Παπαδοπούλου "Πρώτη περίοδος της Εικονομαχίας" Σελ. 5 Το βασιλικό φερμάνι του Σουλτάνου Μουσταφά Β' (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 12 Ο άμβων της Αγίας Σιών "Τρεις αρεταί του'Ελληνος" (Κ. Τζιρίδου) Σελ. 16 Κων/νος Καλλίνικος (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 18 Χρονικά Σελ. 24 Η φωνή των πιστών του Μετώπου Σελ. 29 Σύντομες τοπικές ειδήσεις (Αριθ. 4-5-6) Απρ., Μάιος, Ιούν. 1941 Σελ. 33 Πασχάλιος Κανών της Θεοτόκου (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 37 Χρυσοστ. Παπαδοπούλου "Η κατά των Εικονομάχων επικράτησις της

Ορθοδοξίας" Σελ. 44 Η ασυδοσία της Αγιάσου και η βούλα της Δημογεροντίας (Στρ. Κολαξιζέλλη) Σελ. 52 Λόγος Πανηγυρικός εις την Κοίμησιν της Θεοτόκου (Ηλία Μηνιάτη) Σελ. 56 Το περισωθέν παλαιόν Αρχείον του I. Προσκυνήματος (Ε.Γ.Μ.) Σελ. 60 Χρονικά Σελ. 63 Πρόγραμμα εορτών Αυγ. - Σεπτ. 1941

Με το τεύχος αυτό διακόπτεται η έκδοση του περιοδικού.

ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΝΕΡΓΑΤΩΝ ΤΗΣ "ΑΓΙΑΣ ΣΙΩΝ" 1. Αΐβαλιώτης Βασίλειος:Δ, 51 2. Αναπλιώτης A: Β, 82 - Γ, 35 3. Βαλέτας Γιώργος: Α,137-Α,165 4. Δωρόθεος Μητρ. Λαοδικείας: Β,75 - Γ,9 5. Ιάκωβος ο από Δυρραχίου: Α,1 - Α, 161 6. Καλλίνικος Κων/νος: Β,1-Β,25-Β,108 7. Κλεομβρότου Ευάγγελος: Α, 10-Δ, 106-Δ, 131 8. Κολαξιζέλλης Στρατής: Α,13 - Α,41 - Α,80 - Α,101 - Α,119 - Α,147 Α,175 - Β,8 - Β,36 - Β,51- Β,79 - Β,89 - Β,115 - Β,129 - Γ,13 - Γ,17 - Γ,60 Γ,64 - Δ,41 - Δ,72 - Δ, 115 - Δ, 142 - Ε,5 - Ε,44 9. Μηνιάτης Ηλίας: Ε,52 10. Μυτιληναίος Εμμανουήλ: A, 1 - Α,2 - Α,5 - Α, 17 - Α,33 - Α,35 - Α,43 - Α,45 Α,57 - Α,65 - Α,84 - Α,99 - Α,107 - Α,108 - Α.113 - Α,124 - Α.126 - Α,129 Α, 181 - Β,14 - Β,58 - Β,59 - Β,60 - Β,65 - Β,70 - Β,72 - Β,81 - Β,96 - Β,127 -Γ,ΙΓ,4-Γ,41-Γ,56-Γ,58-Δ,83-Δ,129-Δ,136-Ε,1-Ε,16-Ε,33-Ε,56 11. Παπαδόπουλος Α. - Κεραμεύς: Β, 133 12. Παπαδόπουλος Χρυσόστομος: Α,97-Δ,33-Δ,65-Δ,97-Ε,2Έ,37 13. Παπαμιχαήλ Γρηγόριος: Α, 37 14. Σκλεπάρης Δημήτριος: Γ,30 15. Συγκελέλλης ή Δημητρίου Χατζηβλάσιος Γ,21 16. Τζιρίδης Κων/νος: Ε, 12 17. Φυτράκης Ανδρέας: Α,76 18. Χατζηαποστόλου Ευστρ.: Α,88-Α,128 19. Χατζηνικολάου Ιωάννης: Β, 15

Το πνεύμα του αλτρουισμού και της φιλανθρωπίας (όπως φαίνεται στο "περισωθέν παλαιόν αρχείον" του I. Προσκυνήματος Αγιάσου) Με το υπ' αριθμ. Πρωτ. 1237/2-7-37 της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης, εγκρίνεται η έκδοση του περιοδικού "Αγία Σιών",

το οποίο όπως αναφέρεται στο ίδιο έγγραφο "θα ασχοληθεί αποκλειστικώς με τα αφορώντας εις το αυτόθι Ιερόν Προσκύνημα και την Αγιάσον". Από το πρώτο λοιπόν τεύχος (Ιούνιος - Ιούλιος 1937) ο διευ­ θυντής του περιοδικού πρωτοπρεσβύτερος κ. Εμμανουήλ Γ. Μυτιληναίος αρχίζει να δημοσιεύει "Το περισωθέν παλαιόν αρχείον του Ιερού Ναού της Παναγίας Αγιάσου". Ο ίδιος προέβη "εις την αρίθμησιν και την χρο­ νολογικήν κατάταξιν των σωζομένων εγγράφων, αρχομένην από του έτους 1752". Η δημοσίευση συνεχίζεται σε 8 συνέχειες και απαριθμού­ νται 266 έγγραφα ως το 1848. Εντύπωση κάνει στο μελετητή του Αρχείου η φιλάνθρωπη και αλτρουιστική διάθεση των Αγιασωτών, καθώς και το φιλοπρόοδο πνεύμα τους. Άνθρωποι φτωχοί ή πλουσιότεροι, άκληροι ή οικογενειάρχες στη διάρκεια αυτών των 96 χρόνων που καλύπτονται από το Αρχείο, χαρίζουν τα ακίνητά τους για "τα πτωχά της εκκλησίας", "διά το Ξενοδοχείον των πτωχών", προικοδοτούν το

Σχολείο "διά να πληρώνονται οι δάσκαλοι" ή "να μοιράζονται βιβλία εις τα πτωχά". Ακόμα κληροδοτούν την περιουσία τους για να φτιάχνονται δρόμοι κι άλλα κοινωφελή ή ευαγή ιδρύματα. Μεγάλο μέρος των διαθηκών που συντάσσονται βέβαια στην Εκκλησία και φυλάγονται επίσης εκεί - δυστυχώς το πλουσιότατο Αρχείο της Εκκλησίας κατα­ στράφηκε στην τρομερή πυρκαγιά της 14ης Αυγούστου 1877 - είναι κληροδοτή­ ματα για φιλανθρωπικούς και ψυχωφελείς σκοπούς. Το μεγαλύτερο πάντως μέρος είναι ιδιωτικές διαθήκες ή πωλητήρια. Μέσα απ' το Αρχείο φαίνεται ότι στην Αγιάσο λειτουργούσαν απ' τα τέλη του 18ου αιώνα διάφορα ιδρύματα κοινωνικής πρόνοιας, που συντηρούνταν απ' τα κληροδοτήματα της εκκλησίας. Ήδη το 1810 λειτουργεί σχολείο αφού το υπ' αριθ. 10 έγγραφο με ημερομηνία 24 Απριλ. 1810 είναι "Διάγραμμα όσων βιβλίων έλαβον εις το σχολείον". Δάσκαλος αυτού του σχολείου είναι ο πιθανώς μαθητής του Βενιαμίν Λεσβί­ ου, Ακίνδυνος μοναχός Ιβηρίτης, απ' την ΑμυγδαλιάΈβρου, ο οποίος μαθήτευσε στις Κυδωνίες και χρημάτισε δάσκαλος στην Αγιάσο μέχρι το 1831, οπότε ιδρύ­ θηκε η αλληλοδιδακτική σχολή. Πολλά βιβλία του Ακινδύνου φυλάσσονται στην εκκλησία της Αγιάσου και είναι κυρίως Γραμματικές. Κατάλογος των βιβλίων αυτών που είναι αφιερωμένα στην εκκλησία, υπάρχει σε τευχίδιο που έχει εκδώσει το I. Προσκύνημα. Η εκκλησία, όπως άλλωστε και σ' ολόκληρη την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα παίζει στην Αγιάσο έναν ρόλο έξοχα εθνικό, πολιτικό - με την έννοια ότι επιλαμ­ βάνεται όλων των προβλημάτων της κοινότητας όπως: διάνοιξη και συντή­ ρηση αγροτικών δρόμων, φροντίδα για τα νερά, συντήρηση των σχολεί­ ων, πληρωμή των δασκάλων και δια­ νομή βιβλίων στους άπορους μαθη­ τές, καθαριότητα των δρόμων και κοι­ νοτικός φωτισμός κλπ. Αλλά είναι και φιλανθρωπικός - προνοιακός ο ρόλος της εκκλησίας: Φροντίδα των πτω­ χών, συντήρηση του Ξενοδοχείου των πτωχών, του Νοσοκομείου - Σπι­ τάλια, του Λουτρού του Ξενοδοχείου κλπ. Μέσα από το Αρχείο φαίνεται ότι η αναγνώριση αυτού του ρόλου της Η σφραγίδα της Φιλοπτώχου εκκλησίας είναι καθολική, αφού φτω­ Αδελφότητας Αγιάσου χοί άνθρωποι δωρίζουν ανεπιφύλακτα

I. Ν. Παναγίας. Χαλκογραφία τον 1831

την περιουσία τους καθορίζοντας πάντα σε ποιον τομέα των δραστηριοτήτων της εκκλησίας επιθυμούν να διατεθεί. Κάποτε δεν λείπουν και οι ανθρώπινες αδυνα­ μίες ή κάποια υστεροβουλία, όπως στο έγγραφο υπ' αριθ. 258, όπου ο δωρητής αφήνει 5.000 γρόσια "υπέρ της μελλούσης να κατασκευασθεί οικοδομής του Νοσοκομείου Μυτιλήνης και προσθέτει: «και διατάττω να γραφεί το όνομά μου εις την πλάκα». Δεν λείπουν επίσης δωρεές για "την ψυχικήν του (της) σωτηρίαν" ή "διά μνημό­ συνά της". Είναι φαίνεται ζωντανή η πίστη κι η φροντίδα για την μετά θάνατο ζωή πολύ συγκεκριμένη. Εντύπωση προκαλούν οι δύο μοναδικοί ισολογισμοί της εκκλησίας των ετών 1841 και 1842. Στην πρώτη περίπτωση (1841) τα έσοδα είναι 80039,12 γρόσια και τα έξοδα 78742,29. Το 1842 ενώ τα έσοδα είναι πολύ αυξημένα (116011,04) γρόσια, τα έξοδα περιορίζονται στις 24695,03 γρόσια. Τι να συνέ­ βη άραγε; Ποιες απ' τις ανάγκες που κάλυψε η εκκλησία το 1841 δεν κάλυψε το 1842; Και πού να οφείλεται η κατά 50% αύξηση των εσόδων της μέσα σε μια χρονιά;Ίσως το 1842 να ήταν χρόνος με πιο πλούσια σοδιά και η μεγάλη περιου­ σία της εκκλησίας να απέδωσε περισσότερο. Ίσως να ήταν πιο αθρόα η προσέ­ λευση προσκυνητών. Αφιερωτήρια αποκλειστικά στο I. Προσκύνημα διαφόρων κτημάτων, σπιτιών, οικοπέδων, μύλων, εργαστηρίων, αμπελώνων ή και ρευστού χρήματος είναι τα έγγραφα υπ' αριθ.: 16, 19, 20, 27, 31, 37, 91, 93, 96, 97, 104, 105, 112, 114,116,203,215, 228. Κληροδοτήματα για συγκεκριμένους φιλανθρωπικούς σκοπούς είναι: α) Για "τα πτωχά της Αγιάσου" τα υπ' αριθ. 52, 111, 216, 233, 247, 255, 258, 260,262. β) Για το σχολείο, την πληρωμή δασκάλων και τη διανομή βιβλίων σε απόρους μαθητές τα υπ' αριθ.: 205 και 258. γ) Για την διάνοιξη δρόμων τα υπ' αριθ.: 129, 253 και 255. Στο υπ' αριθ. 253 γίνεται και κάποιο "παζάρεμα". Οι δωρητές υπόσχονται να αφιερώσουν στο I. Προσκύνημα 6.000 γρόσια εάν τους παραχωρηθεί η επιστασία της κατασκευής της οδού της Βουλωμένης Πέτρας. δ) Δωρεές για το Νοσοκομείο Μυτιλήνης και τα Σχολεία της Μυτιλήνης γίνο­ νται με το υπ' αριθ. 258 έγγραφο. Είναι βέβαιο ότι η συστηματικότερη μελέτη του δυσπρόσιτου "Περισωθέντος Παλαιού Αρχείου του I. Ναού της Παναγίας Αγιάσου" έχει πολλά να διδάξει για την Ιστορία της Αγιάσου, για τη δημόσια και ιδιωτική ζωή των κατοίκων της απ' το 1752 ως το 1848. Ακόμα για τη γλώσσα, τα έθιμα, τα τοπωνύμια αυτής της περιόδου που πολλά σώζονται ως σήμερα κι άλλα έχουν ξεχαστεί ή εγκαταλει­ φθεί. Σίγουρα αξίζει να τύχει ειδικής επιστημονικής έρευνας.

Πρωτοπρεσβύτερος Εμμανουήλ Γ. Μυτιληναίος (1900-1960) Μελετώντας κανείς την ιστορία της Αγιάσου δεν μπορεί να μη στα­ θεί σ' ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός: Την έκδοση του περιοδι­ κού "Αγία Σιών", θρησ κευτικού κυρίως αλλά και ιστορικού περιεχο­ μένου, που έβγαινε επί 4 συνεχή έτη) (Ιούνιος 1937-Σεπτέμβριος 1941) υπό την διεύθυνση του τότε πρωτοπρεσβύτερου του I. Προσκυνήματος θεολόγου Εμμ. Γ. Μυτιληναίου, σε μηνιαία τεύχη. Στο περιοδικό εκτός απ' την πληθώρα των θρησκευτικών και κυρίως θεομητο­ ρικών άρθρων,δήμοσιεύεται για πρώτη φορά το "Περισωθέν παλαιόν αρχείον του 1. Ναού της Παναγίας Αγιάσου" με τη φροντίδα του Εμμ. Γ. Μυτιληναίου) (τα χει­ ρόγραφα αριθμήθηκαν και χρονολογικά ταξινομήθηκαν απ' τον ίδιο), προδημοσι­ εύεται το έργο του Στρ. Κολαξιζέλλη "Θρύλος και ιστορία της Αγιάσου", δημο­ σιεύεται ο κατάλογος της "Άρτι ταξινομηθείσης βιβλιοθήκης παλαιών εκδόσεων, ήτις ευρίσκεται εν τω γραφείω του πρεσβυτερίου του εν Αγιάσω I. Προσκ. Υπε­ ραγίας Θεοτόκου" (καταγραφή - ταξινόμηση Ε.Γ. Μυτιληναίου), επαναδημοσιεύ­ εται ο "Κατάλογος των εν Αγιάσω χειρογράφων ο δημοσιευθείς το 1844 εν τη Μαυρογοδατείω βιβλιοθήκη υπό Α. Παπαδοπούλου - Κεραμέως". Και ακόμα δημοσιεύονται πολλά ανέκδοτα ως τότε έγγραφα και Μητροπολιτικές εγκύκλιοι, που αφορούν την Αγιάσο, ειδήσεις για πρόσωπα και κοινωνικές εκδηλώσεις,

διαθήκες κι άλλα πολλά σημαντικά κι αξιόλογα που χρήζουν σοβαρής μελέτης. Πριν μερικά χρόνια αποδελτίωσα το περιοδικό "Αγία Σιών". Αυτή η αποδελ­ τίωση μου ενέπνευσε αισθήματα μεγάλου θαυμασμού και σεβασμού για τον πολυμαθέστατο και μεθοδικότατο πρωτοπρεσβύτερο Ε.Γ. Μυτιληναίο, πολύ μάλ­ λον επειδή δεν ήταν καν Λέσβιος κι όμως αγάπησε τη Λέσβο και χάρη στον καταπληκτικό δυναμισμό του μπόρεσε να δημιουργήσει γύρω από το I. Προσκύ­ νημα και γύρω του μια μοναδική και ανεπανάληπτη πνευματική κίνηση. Η είδηση ότι το Πλωμάρι, όπου επίσης υπηρέτησε, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης ανήγειρε την προτομή του, είναι πράγματι λυτρωτική. Άξιζε αυτή την τιμή ο Ε.Γ. Μυτιλη­ ναίος. Ελάχιστος φόρος τιμής είναι και το ξαναζωντάνεμά του στη μνήμη των αγιασωτών κι η αναγωγή του σε πρότυπο για μίμηση απ' τους ιερωμένους του καιρού μας και του τόπου μας. Ο κ. Αθαν. Κοτταδάκης, που υπηρέτησε στη δεκαετία του '60 ως θεολόγος στο Γυμνάσιο Αγιάσου, εξέδωσε το βιβλίο "Ιερωσύνη ανοιχτής διακονίας. Πρω­ τοπρεσβύτερος Εμμανουήλ Γ. Μυτιληναίος 1900-1960", Αθήνα 1997. Είναι ένα έργο αγάπης και σεβασμού προς το πρόσωπο του πατρός Εμμ. Γ. Μυτιληναί­ ου. Μια ανήσυχη ψυχή, μια καρδιά ευαίσθητη, ξέχειλη από αγάπη για τον άνθρω­ πο, ένας νους δυνατός, προι­ κισμένος με οξύνοια και ευρυμάθεια εξαιρετική, ήταν ο μικρός το δέμας αλλά μαχη­ τής ιερέας Εμμανουήλ Γ. Μυτιληναίος. Θεολόγος κλη­ ρικός, κορυφαίος ιεροκήρυ­ κας, δεινός δημοσιογράφος αλλά και φιλάνθρωπος και πατριώτης στα σκληρά και πικρά χρόνια της Κατοχής. Αγωνίσθηκε για την εκκλη­ σία μα συγκρούσθηκε με το δύσκαμπτο εκκλησιαστικό κατεστημένο. Με τον εξαιρε­ τικό δυναμισμό του την τόλμη του και την σαν ηφαί­ στειο φλογερή ψυχή του τάραξε τα λιμνάζοντα ύδατα Εμμανουήλ Γ. Μυτιληναίος κι ενόχλησε αρκετούς. Γνώρι­ σε και τον κατατρεγμό και τον

φθόνο των μετρίων, γι' αυτό αναγκάσθηκε να αλλάξει πολλές υπηρεσίες σε διά­ φορους τόπους. Παρόλα αυτά ο Εμμ. Γ. Μυτιληναίος "έταμε οδούς" κι αναδεί­ χτηκε σε αγωνιστή και πρωτοπόρο με μεγαλεπήβολα σχέδια κι αγώνες για την εξύψωση του εφημεριακού κλήρου, για την συμφιλίωση κοινωνίας - εκκλησίας, για την πνευματική ενίσχυση του νέου, της οικογένειας, της γυναίκας, του παιδι­ ού. Παράλληλα η κοινωνική και πατριωτική του δράση στη Λέσβο είναι αξιοπρό­

σεκτη.

Η πορεία του στην εκκλησία Ο ιερέας Εμμ. Γ. Μυτιληναίος γεννήθηκε στις 10-12-1900 στον Καρτεράδο Θήρας. Ήταν γιος ιερέα. Το 1918 μπήκε στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή υπό την προστασία του τότε Διευθυντού της και μετέπειτα αρχιεπισκόπου Αθη­ νών αρχιμ. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου. Το 1923 αφού αποφοίτησε απ' την Ριζάρειο, γράφτηκε στη Θεολογική Σχολή του Παν/μίου Αθηνών, όπου έδειξε καταπληκτική πολυμάθεια, ευφυΐα και λαμπρή επίδοση στα εκκλησιαστικά γράμ­ ματα. Καθηγητή του είχε και τον Γρηγόριο Παπαμιχαήλ. Το 1930, αφού πρώτα παντρεύτηκε, χειροτονήθηκε σε περσβύτερο από τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο στον ιερό ναό της Ριζαρείου. Αμέσως διορίσθηκε Δ/ντής του εκκλησιαστικού ορφανοτροφείου Βουλιαγμένης. Ο ίδιος όμως λαχταρούσε να εργασθεί ως εφημέριος. Ονειρευόταν να θέσει τις βάσεις για μια άρτια οργάνωση της Ενορίας, ως κέντρου κάθε είδους δράσης: εκκλησιαστικής, κοινωνικής, πνευματικής, φιλανθρωπικής. Έτσι αποχώρησε απ' αυτή τη θέση κι ανέλαβε καθήκοντα εφημερίου, πρώτα στον I. Ναό Οσίου Μελετίου Σεπολίων και μετά στον Πανεπιστημιακό ναό Καπνικαρέας όπου βοήθησε τους φοιτητές στη ρητορική και τελετουργική, αλλά και τον καθηγητή Αμίλκα Αλιβιζάτο στο έργο του. Γρήγορα όμως οι πρωτοβου­ λίες του τον οδήγησαν σε σύγκρουση κι αναζήτηση νέας θέσης. Γράφει σχετικά στη νεκρολογία του στον "Ποιμένα" (Δεκ. 1960) ο μητροπ. Μυτιλήνης κ. Ιάκω­ βος Κλεομβρότου: Ήτο ανήσυχος φύσις. Είχε εν εαυτώ υπερπληθωρισμόν δρά­ σεως με ιδικάς του πάντοτε πρωτοβουλίας. Η ζωτικότης του απετέλει φαινόμε­ νον. Ένεκα τούτου εις οιονδήποτε θέσιν και έπαλξιν εκκλησιαστικήν και αν ευρί­ σκετο, ήτο επόμενον να παρεξηγηθεί ή και να συγκρουσθεί με άλλους αντιθέτους παράγοντας, οίτινες δεν έβλεπον μετ' ενθουσιασμού το δημιουργικόν έργον του". Έτσι το 1935 αποφάσισε να εγκαταλείψει την Αθήνα και να αναζητήσει θέση στην επαρχία, όπου θα μπορούσε ανεμπόδιστα να επιβληθεί και να εργασθεί, όπως εκείνος οραματιζόταν. Ο τότε μητροπολίτης Μυτιλήνης ο Ιάκωβος ο από Δυρραχίου, εκτίμησε την αξία του Εμμανουήλ Μυτιληναίου και τον κάλεσε στην

επαρχία του. Στην φιλοπρόοδη Λέσβο ανοίχτηκαν νέοι ορίζοντες για τον δρα­ στήριο κληρικό. Εδώ υπηρέτησε με επιτυχία σαν ιεροκήρυκας, κατηχητής, αρχιε­ ρατικός επίτροπος στην Αγιάσο και στο Πλωμάρι, σαν Διευθυντής του Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Λέσβου και από το 1945 ανέλαβε τη διεύθυνση της πρω­ τοσυγκελλίας. Με ιδιαίτερο ζήλο επιδόθηκε στην επιμόρφωση των κληρικών της επαρχίας. Έργο δικό του είναι τα Γενικά εφημεριακά Συνέδρια και οι κατά τόπους Φροντι­ στηριακές Συνάξεις, όπου δούλεψε με ενθουσιασμό για την ανάδειξη πνευματι­ κών πατέρων. Εργάσθηκε επίσης για την καλύτερη οργάνωση των Κατηχητικών σχολείων, για τη σύσταση θρησκευτικών σωματείων για τις γυναίκες, για τους εργαζόμενους νέους και νέες, για την εφαρμογή του θεσμού των ενοριακών εστιών στην πόλη της Μυτιλήνης, για την καλύτερη οργάνωση των Φιλανθρωπι­ κών Ιδρυμάτων Αγιάσου και Πλωμαρίου, στα οποία ως αντιπρόεδρος αναπλήρω­ νε τον μητροπολίτη. Οργάνωσε απ' την αρχή το έργο της Κοινωνικής Πρόνοια ς, όταν την υπηρεσία αυτή διατηρούσε το ΠΙΚΠΑ, στο οποίο προήδρευε ο μητρο­ πολίτης. Κατά τα χρόνια της Κατοχής ίδρυσε στο Πλωμάρι, όπου τότε υπηρετού­ σε, παιδικά συσσίτια, τα οποία έσωσαν απ' το λιμό εκατοντάδες άπορα παιδιά.

Πατριωτική δράση Στο Πλωμάρι το Μάρτη του 1944, ο Εμμανουήλ Γ. Μυτιληναίος έδωσε

Τομή του Ναού της Παναγίας Αγιάσου

εύγλωττο δείγμα του πατριωτισμού και του ανθρωπισμού του:Έκρυψε, περιέθαλ­ ψε και διευκόλυνε τους καταδιωκόμενους απ' τους Γερμανούς κατακτητές Αγια­ σώτες αντιστασιακούς Όμηρο Κοντούλη, Βασίλη Νουλέλλη, Γιάννη Βέτσικα και Μιχάλη Συναδινό, οι οποίοι μετά τον γνωστό αντιφασιστικό εορτασμό της 25ης Μάρτη 1944 και την επικήρυξή τους απ' τους Γερμανούς, πήγαν στο Πλωμάρι μέσω Γέρας με σκοπό να καταφύγουν με πλωτό μέσο στη Μέση Ανατολή. Λόγω κακοκαιρίας έμειναν κρυβόμενοι κοντά στον αρχιερατικό επίτροπο τότε του Πλωμαριού αρκετές μέρες και τελικά η διαφυγή τους ματαιώθηκε. (1) Εκτός από τα καθαρά θρησκευτικά ενδιαφέροντα ο Ε.Γ.Μ. είχε και καλλιτε­ χνικά και ιστορικά. Τούτο φαίνεται απ' τη δράση που ανέπτυξε στην Αγιάσο. Με δική του πρωτοβουλία άρχισε η συλλογή και διάσωση αρχαίων φορητών εικό­ νων, που τοποθετήθηκαν σε ωραίες προθήκες μέσα στον ιστορικό ναό της Παναγίας. Ο ίδιος λάμπρυνε το Ι. Προσκύνημα καθιερώνοντας επιβλητικές τελε­ τές κατά την περίοδο των εορτών. Τέλος ο διαπρεπής κληρικός με την έκδοση του περιοδικού "Αγία Σιών" συνέβαλε αποφασιστικά - συν τοις άλλοις - και στην κατάταξη, διάσωση και καταγραφή του "Παρισωθέντος παλαιού αρχείου του ναού" καθώς και της Βιβλιοθήκης παλαιών εκδόσεων κι ενός πλήθους πρωτότυ­ πων και δυσεύρετων ιστορικών στοιχείων, που συντελούν να φωτισθεί καλύτερα η ιστορία της Αγιάσου, ο ιδιωτικός, οικογενειακός και κοινοτικός βίος. Το 1949 ο Μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο από Δυρραχίου επιβραβεύοντας το πολυ­ σχιδές και μεγαλόπνοο έργο του του απένειμε το οφφίκιο του Κατηχητού της Μητροπόλεως Μυτιλήνης το οποίο ο Ε.Γ.Μ. έφερε και χρησιμοποιούσε με υπε­ ρηφάνεια. Την ίδια χρονιά -1949 - τον κάλεσε ο αρχιεπίσκοπος Σπυρίδων στην Αθήνα. Εδώ εργάσθηκε υπεράνθρωπα με έδρα τη Μονή Πετράκη για να οργανώσει την νεοσύστατη Δ/νση Τύπου και Διαφώτισης της Αποστολικής Διακονίας, της οποίας Δ/νσεως προϊστατο επί 3 έτη. Παράλληλα δίδασκε στο "Πνευματικόν Φροστιστήριον Κληρικών Ελλάδος" (Πεντέλη) για θέματα ποιμαντικά, ομιλητικά, λειτουργικά και γενικότερα εκκλησιαστικά, τα οποία επίσης κατέγραφε στο περιοδικό "Εφημέριος", που ο ίδιος ίδρυσε. Αγαπημένο του αντικείμενο υπήρξε το κήρυγμα, το οποίο καλλιέργησε με αξιοζήλευτη δεξιοτεχνία αναπτύσσοντας συχνά και τολμηρό κοινωνικό προβληματισμό. Άφησε μάλιστα δύο τεύχη αξιό­ λογων ομιλητικών "Σχεδιασμάτων", αρκετά πρωτότυπων που πρωτοδημοσιεύθη­ καν στο περιοδικό "Εκκλησία".

Συγγραφικό έργο Το συγγραφικό έργο του Ε.Γ.Μ. είναι αξιοπρόσεκτο. Ίδρυσε και διηύθυνε πλήθος θρησκευτικών περιοδικών: Το 1937 την "Αγία Σιών", την "Φωνή του

Κυρίου" (σε 3 περιόδους), διετέλεσε Διευθυντής της "Αναπλάσεως" και του "Ποιμένος" Μυτιλήνης, αρχισυντάκτης της "Εκκλησίας", επισήμου οργάνου της εκκλησίας της Ελλάδος. Εξέδωσε και διηύθυνε κατά καιρούς τα περιοδικά "Ορθόδοξος Σκέψις", "Ελπίς", "Χαρούμενο σπίτι", "Χαρούμενα παιδιά". Αλλά και σε άλλα θρησκευτικά περιοδικά και στον ημερήσιο τύπο της Αθή­ νας δημοσίευε άρθρα και μελετήματα με φωτεινές και κάποτε τολμηρές απόψεις για ζωτικά και επίκαιρα εκκλησιαστικά θέματα. Ενδιαφέρουσα πτυχή της προσωπικότητας του πατρός Μυτιληναίου είναι η απέραντη, η βαθειά αθρωπιά του. Στο επίκεντρο της δράσης του είναι πάντα ο Άνθρωπος - κληρικός ή λαϊκός. Ο πόνος του ανθρώπου τον συγκλόνιζε και προ­ σπαθούσε έμπρακτα να τον ανακουφίζει. Αυτός ήταν ο στόχος για την οργάνω­ ση των παιδικών συσσιτίων του Πλωμαριού και των Ενοριακών Εστιών της Μυτι­ λήνης. Αλλά και ο ίδιος πολλές φορές άνοιγε το φτωχό βαλάντιό του και το άδειαζε μπροστά στον κατάπληκτο φτωχό, μένοντας ο ίδιος απένταρος. Αλύγιστος, υπερήφανος, αξιοπρεπής, συγκροτημένος θεολόγος και στοχα­ στής. Λίγο πριν από το θάνατό του αναγκάσθηκε για άλλη μια φορά να υποβάλει την παραίτησή του από τη θέση του Δ/ντή Τύπου και Διαφώτισης και να απο­ συρθεί πλέον απ' την ενεργό υπηρεσία" "διά λόγους τους οποίους επί του παρό­ ντος δεν δυνάμεθα να εκθέσωμεν, αλλ' ούτε και να κρίνωμεν.Ίσως τούτο να επι­ τάχυνε το θάνατό του. Το γεγονός είναι ότι έφυγε πικραμένος από αυτόν τον πρόσκαιρο κόσμο" Τις τελευταίες του μέρες πέρασε στο προσκύνημα της Αγίας Βαρβάρας Δαφνίου. Στη νεκρολογία του στο περιοδικό "Εκκλησία" αναφέρονται μεταξύ άλλων: "Ισως το ρεύμα του δυναμισμού του να μην διωχέτευε πάντοτε εις την κατάλ­ ληλον κοίτην. Ίσως δεν εφρόντισε και δεν του παρεσχέθησαν αι ανάλογοι δυνα­ τότητες για να αξιοποιήσει τα τάλαντά του, ώστε να αφήσει σημαντικωτέρα συγ­ γραφική εργασία... Μόνον όσοι τον εγνώρισαν καλώς εξετίμησαν τας ικανότη­ τας και τας αρετάς του, μη περιοριζόμενοι να διαπιστώνουν εις την ζωήν των άλλων μόνο σφάλματα και αδυναμίας".

Αγνωστοι εκπαιδευτικοί της Αγιάσου κατά τον 19ο αιώνα Το πρώτο σχολείο της Αγιάσου, σύμφωνα με τον ιστορικό της Αγιάσου Στρατή Κολαξιζέλλη, αλλά και σύμφωνα με πληροφορία του Π. Σαμάρα (Η Εκπ/ση στη Λέσβο, σελ. 84) συστήθηκε το 1773, ήταν ένα απ' τα πρώτα του νησιού κι ονομαζόταν Ελληνομουσείον. Δάσκαλοί του ήταν οι μονα­ χοί του τότε μοναστηριού της Παναγίας., Όταν το 1883 διαλύθηκε το μοναστή­ ρι, έκλεισε και το σχολείο μετά από 10 χρόνια λειτουργίας. Έτσι για ένα διάστη­ μα 28 χρόνων η Αγιάσος έμεινε χωρίς σχολειό. Το 1810 οι πρόκριτοι με επιστο­ λή τους προς τον τότε σχολάρχη Κυδωνιών Βενιαμίν Λέσβιο, τον παρακαλούσαν να τους εξασφαλίσει κάποιο δάσκαλο, όπως είχε κάνει και για άλλα χωριά του νησιού, για να επανασυστήσουν το Ελληνομουσείον. Πράγματι ο Βενιαμίν στις αρχές του 1811 έστειλε τον ιεροδιάκονο Ακίνδυνο σαν διάκο της εκκλησίας και σαν δάσκαλο του σχολείου. Το υπ' αριθ. 10 έγγραφο του"Περισωθέντος παλαιού αρχείου" του ιερού ναού της Παναγίας, που δημοσίευσε στο περιοδικό "Αγία Σιών" ο Εμμανουήλ Μυτιληναίος, είναι ένα "Διάγραμμα όσων βιβλίων έλαβον εις το σχολείον, 1811 Απριλίου 24”. Είναι δηλαδή ένα Πρακτικό παραλαβής και παράδοσης βιβλίων. Είναι ανυπόγραφο. Αλλά προφανώς οι δημογέροντες παραδίδουν τα βιβλία του

παλαιού Ελληνομουσείου στο νέο δάσκαλο - τον Ακίνδυνο - που είχε πια φτάσει στην Αγιάσο τον Απρίλη του 1811. Το σχολείο που επανασύστησε ο Ακίνδυ­ νος το 1811, το ονόμασε και πάλι "Ελληνομουσείον". Ο Σταυράκης Αναγνώ­ στου, το 1849 αναφέρει στη "Λεσβιάδα" ότι "Η Αγιάσος προ 40 ετών έχει Ελληνικόν Σχολείον". Για τη ζωή του πρώτου δασκάλου της Αγιάσου, του Ακίνδυνου, μόνο σπορα­ δικές πληροφορίες αντλούμε από ιδιόγραφες σημειώσεις στα βιβλία του, τα οποία χάρισε στο σχολείο. Έτσι στο Επιτροπικό του ναού της Παναγίας σώζεται μια χειρόγραφη "Παράφραση των στοιχείων A, Β, Γ της Ιλιάδας και α της Οδύσ­ σειας, αρξαμένη τη 20 Νοεμβρίου 1803". Απ' αυτό μπορεί να βγει το συμπέρα­ σμα ότι εκείνη τη χρονιά ο Ακίνδυνος ήταν μαθητής στη Σχολή της Φιλιππουπό­ λεως, όπου διδάχτηκε τον Όμηρο. Ο Στρ. Κολαξιζέλλης λαμβάνοντας υπόψη αυτό το γεγονός, υποθέτει ότι η χρονολογία γέννησής του θα κυμαίνεται στα 1783. Τον τόπο της καταγωγής του τον δηλώνει ο ίδιος με δυο αυτόγραφες σημειώσεις του σε άλλα βιβλία του. Αναφέρει: "Εκ των του Ακινδύνου του Θρα­ κός" κι αλλού: "Ακινδύνοιο και τόδε συν τοις άλλοις Ιβηρίτου ένεστι, τ' αζύγου, του και Αμυγδαλήος της υπ’ Αίνον τελούσης". Κατάγεται λοιπόν απ' την Αμυγδαλιά της Ανατολικής Θράκης. Σημειωτέον ότι η Αίνος, που αναφέρει ο Ακίνδυνος είναι αρχαιότατη πόλη της Θράκης και αποικία των Αιολέων, την οποία ο Ηρόδοτος (Ζ, 58) ονομάζει Αιολίδα. Υπήρξε άζυγος δηλ. άγαμος, μοναχός και μάλιστα Ιβηρίτης. Το επίθετο δείχνει ότι για κάποιο διάστημα εμόνασε στο Άγιον Όρος στη μονή Ιβήρων, η οποία διαθέτει πλουσιότατη βιβλιοθήκη με χειρόγραφα Ελληνικά και Λατινικά. Σ' ένα βιβλίο του ο Ακίνδυνος σημειώνει: "Το παρόν βιβλίον είναι του μετοχίου της Πορταΐτισσας των Ιβήρων εις την Αίνω εις τον μαχαλά των Τριών Ιεραρχών": Και σ' άλλο σημείο του ίδιου βιβλίου: "Βιβλίον Ιβηρίτικο του μετοχίου μας εις την Αίνω, 1800 Νοεμβρίου II, ο προηγούμενος Νεό­ φυτος". Η εικόνα της Παναγίας της Πορ­ ταΐτισας, που θεωρεί­ ται ως θαυματουργός, βρίσκεται μέχρι σήμε­ ρα στη Μονή των Ιβή­ ρων. Γι' αυτό φαίνεται ότι το μετόχι της στην Αίνο η μονή το είχε Τετράδραχμο της Αίνου (Θράκης) αφιερώσει στην Πορ­ ταΐτισσα. Σήμερα τόσο

η Αίνος όσο και η Αμυγδαλιά βρίσκονται σε Τουρκικό έδαφος. Την ενασχόλη­ ση και την αγάπη του για τα Λατινικά την φανερώνει ο Ακίνδυνος με ιδιόγραφη σημείωση σε άλλο βιβλίο του όπου αναφέρει: "Κτήμα Ακινδύνου ιεροδιδασκά­ λου Αινειάδος", απ' την οποία φαίνεται η ξεχωριστή αγάπη του για τον Βιργίλιο, αφού θεωρούσε τον εαυτό του δάσκαλο της Αινειάδας. Ανάμεσα στα βιβλία του περιλαμβάνονται και πέντε διαφορετικών συγγραφέων Ελληνικές Γραμματικές, γεγονός που δείχνει ότι ίσως να είχε μια ιδιαίτερη κλίση στα κλασικά γράμματα. Γύρω στα 1810, σε ηλικία περίπου 30 χρονών ο Ακίνδυνος πηγαίνει στις Κυδωνίες για να ακούσει θετικά μαθήματα από τον περίφημο Βενιαμίν. Και βέβαια δεν διάλεξε τυχαία τις Κυδωνίες. Γιατί η Αίνος είχε ανέκαθεν πολύ στενές εμπορικές σχέσεις με τη Μυτιλήνη και τις Κυδωνίες.Μάλιστα στην Αίνο υπήρχε παράδοση στην κατασκευή πολύ στερεών πήλινων πιθαριών που προορίζονταν αποκλειστικά για το λάδι της Μυτιλήνης και των Κυδωνιών. Έτσι ίσως να ήλθε στις Κυδωνίες συστημένος από κάποιον συντοπίτη του έμπορο. Ότι μαθήτευσε στις Κυδωνίες είναι βέβαιο, αφού στην Αγιάσο ήλθε συστημένος απ' το δάσκα­ λό του Βενιαμίν. Ανάμεσα στα βιβλία του ο Γ. Βαλέτας βρήκε τα "Στοιχεία Αριθ­ μητικής" του Βενιαμίν. Αν και στο εξώφυλλο ενός βιβλίου του σημειώνει ότι είναι "ξένος φιλοξενού­ μενος εις ξένην γην" ποτέ δεν μετακινήθηκε απ' την Αγιάσο, όπου δίδαξε για 40 χρόνια και όπου πέθανε το 1850 σε ηλικία περίπου 67 χρονών. Ο Ακίνδυνος λοιπόν υπήρξε ο πρώτος επώνυμος δάσκαλος της Αγιάσου και σ' αυτόν οφείλε­ ται το αρχικό γερό θεμελίωμα της εκπαίδευσης σ' αυτό το δασκαλοχώρι του νησιού μας. Κατά την 40χρονη άσκηση του λειτουργήματος του γενιές αγιασωτών διδά­ χτηκαν απ' αυτόν τον ιεροφάντη σοφό δάσκαλο τόσο τα κλασικά όσο και τα θετικά μαθήματα. Και μάλιστα σε μια εποχή τόσο κρίσιμη για την εθνική μας ιστορία και για το νησί μας. Είναι η εποχή, που όπως αργότερα σημείωσε ο Σταυράκης Αναγνώστου: "Οι αιμοβόροι τύραννοι ζητούν απαιδευσίαν τυφλών ζητούν κυβέρνησιν και φώτων απουσίαν". Αλλά ο Ακίνδυνος είχε μαθητεύσει στην περίφημη Σχολή των Κυδωνιών, που φημιζόταν για την έξοχη διαφωτιστικό και πατριωτική δράση των δασκάλων της κι ιδιαίτερα του Βενιαμίν, καθώς και για την αναζωπύρωση του πατριωτισμού των μαθητών της, οι οποίοι στη συνέχεια σαν δάσκαλοι την μεταλαμπάδευαν στους σκλαβωμένους Έλληνες. Ένας απ' αυτούς κι ο Ακίνδυνος θα είχε ασφα­ λώς επηρεασθεί απ' αυτό το τολμηρά εθνεγερτικό κλίμα και θα το κρατούσε πάντα μέσα του. Δεν είναι γνωστό αν το μετέφερε στην Αγιάσο μέσα απ' την πολύχρονη διδασκαλία του, ή τουλάχιστον κατά την πρώτη του δεκαετία - προ του 1821 - που το Γένος βρίσκεται σε έξαρση εθνικής αυτογνωσίας κι ελπίζει

στην εθνική του ανασυγκρότηση. Πάντως φαίνεται ότι ήταν σπουδαίος δάσκα­ λος. Σύμφωνα με πληροφορία του Γ. Βαλέτα: "Ο Μανουήλ Γεδεών έλεγε ότι οι γεροντότεροι δάσκαλοι και λόγιοι στην Πόλη είχαν να λένε για τον Ακίνδυνο". Φαίνεται λοιπόν ότι η φήμη του είχε ξεπεράσει τα όρια του νησιού κι ήταν γνω­ στός κι αποδεκτός απ' τους αυστηρούς κύκλους των λογίων της Πόλης. Ελληνι­ στής, Λατινιστής και ιεροδιδάσκαλος όπως μπορούμε να συμπεράνουμε απ' το είδος των διασωθέντων βιβλίων του, θαυμαστής του Ομήρου και του Βιργιλίου, αλλά γνώστης και των θετικών μαθημάτων, που τα διδάχτηκε απ' τον Βενιαμίν, φώτισε με το ζωογόνο φως των γραμμάτων την Αγιάσο για μισό περίπου αιώνα. Ανάμεσα στα βιβλία του συμπεριλαμβάνονται πολυτιμότατα παλαιά βιβλία τυπω­ μένα στη Βενετία το 1680, το 1728, το 1745 "Παρά Νικολάω τω Γλυκεί", το 1752 "Παρ' Αντωνίω τω Βόρτολι", το 1769 "Εν Λειψία της Σαξωνίας εν τη τυπο­ γραφία του Βεϊτκόφ" και το 1784 "Ενετίησιν παρά Δημητρίω Θεοδοσίου των εξ Ιωαννίνων". Τα κατέγραψε και τα δημοσίευσε το 1884 στη "Μαυρογορδάτειο βιβλιοθήκη" ο Α. Παπαδόπουλος - Κεραμεύς, ύστερα από εντολή του Φιλολογι­ κού Συλλόγου Κων/πόλεως".

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΒΡΑΝΗΣ ήΒΡΑΝΙΔΗΣ Είναι από τους πρώτους ιστοριογράφους της Αγιάσου, Ελληνομαθής, αρχαι­ ομαθής και λάτρης των αγνών ηθών και εθίμων του Γένους του. Δάσκαλος που νοιάστηκε την υπόδουλη νεολαία του καιρού του, αλλά και συνειδητοποιημένος πολίτης, που αναμίχθηκε για πολλά χρόνια δραστήρια στα δημόσια πράγματα της ιδιαίτερης πατρίδας του, γεννήθηκε στην Αγιάσο το 1817, όπου και έμαθε τα πρώτα γράμματα. Στη συνέχεια, το 1831, έφηβος, σε ηλικία μόλις 14 χρονών πηγαίνει στην πρώτη πρωτεύουσά της μόλις απελευθερωμένης Ελλάδας, το Ναύ­ πλιο, για να ακούσει εκεί ανώτερα μαθήματα. Η εποχή που φτάνει ο Βασίλειος Βράνης στο Ναύπλιο είναι ιδιαίτερα ταραγμένη. Τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρό­ νου (1831) δολοφονείται εκεί ο κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας και ανατρέπεται το εκπαιδευτικό του σύστημα, το οποίο είχε πρακτική κατεύθυν­ ση. Οι Βαυαροί που έρχονται κατόπιν, στρέφουν την εκπαίδευση προς την αρχαι­ ομάθεια. Πάντως σύμφωνα με το σύστημα που ίσχυε το 1831 και σύμφωνα με την ηλικία του ο Β. Βράνης πρέπει να γράφτηκε στο Γυμνάσιο του Ναυπλίου. Εκεί βέβαια υπήρχε τότε μια έντονη κινητικότητα, αφού στο Ναύπλιο είχαν συρ­ ρεύσει σαν σε άσυλο χιλιάδεςΈλληνες απ' όλα τα μέρη της Ελλάδας, εκεί απ' το 1825 εκδιδόταν η εφημερίδα της Κυβερνήσεως, εκεί ιδρύθηκε το πρώτο αλλη­ λοδιδακτικό Σχολείο της Ελλάδας, εκεί πρωτολειτούργησε η Σχολή Ευελπίδων

κι η Γεωργική σχολή Τίρυνθας. Εκεί τέλος αποβιβάσθηκε τον Ιανουάριο του 1833 ο πρώτος βασιλιάς της Ελλάδας Όθων, τον οποίον στα 1834 είδε ο Σταυ­ ράκης Αναγνώστου, όταν επισκέφθηκε την ελεύθερη Ελλάδα και στον οποίο αφιέρωσε ένα τραγούδι γεμάτο πατριωτικό ρίγος και συγκίνηση με τον τίτλο "Η αφοσίωσίς μου εις την Μεγαλειότητά του". Στο Ναύπλιο ο Β. Βράνης παρέμεινε ως το 1838 - για 7 ολόκληρα χρόνια. Τη χρονιά που φεύγει για να επιστρέφει στον τόπο του, η πρωτεύουσα του Ελλη­ νικού κράτους έχει μεταφερθεί πια στην Αθήνα. Μέσα λοιπόν σ' αυτό το έντονα πατριωτικό, μεταπελευθερωτικό περιβάλλον του Ναυπλίου, όπου οι ήρωες της Εθνεγερσίας ήταν παρόντες, όπου και τα έντο­ να πάθη δεν έλειπαν κι όπου η αναγεννημένη απ' τη στάχτη της Πατρίδα αναζη­ τούσε το δρόμο για να συμπορευθεί με τα άλλα πολιτισμένα έθνη της Ευρώπης, ανδρώθηκε και μορφώθηκε ο Β. Βράνης. Όλα αυτά συντέλεσαν στη δημιουργία μιας γνήσια Ελληνικής συνείδησης, που θαυμάζει και πονάει ό,τιδήποτε Ελληνι­ κό. Σύμφωνα με πληροφορίες του Στρ. Κολαξιζέλλη ο Β. Βράνης δίδαξε ως οικο­ διδάσκαλος στην Κων/πολη, την οποία πολύ εθαύμαζε και την περιγράφει στο σπουδαιότερο διήγημά του. Δίδαξε ακόμα στα σχολεία της Βάρνας, Ραιδεστού και Μαγνησίας της Μ. Ασίας. Μετά από 14 χρόνια ξενητεμού, το 1852 σε ηλι­ κία 35 χρονών επέστρεψε στην Αγιάσο όπου παντρεύτηκε κι απόκτησε ένα γιο τον Στέφανο. Στα σχολεία της ιδιαίτερης πατρίδας του δίδαξε για 8 χρόνια, ως το 1860. Κατόπιν παραιτήθηκε κι ασχολήθηκε με τα κοινοτικά ως το 1882, που πέθανε σε ηλικία 65 χρονών. Ο Β. Βράνης έγραψε: 1) "Το εξακουστόν προσκύνημα, ήτοι περιγραφή της εν Λέσβω κωμοπόλεως Αγιάσου και της εν αυτή υπαρχούσης Αγίας και θαυματουργού εικόνος της Κυρίας ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου μαρίας". Το βιβλίο αυτό τυπώθηκε στη Σμύρνη, στο τυπογραφείο Μάγνητος, το 1861, αμέσως δηλαδή μετά την παραίτησή του απ' την ενεργό εκπαιδευτική δράση. Αποτελείται από 48 σελίδες απ' τις οποίες οι πρώτες 28 είναι ιστορικού περιεχομένου, ενώ οι υπόλοιπες 20 είναι αυτοσχέδια θρησκευτικά ποιήματα, προσευχές και μία ακολουθία του εσπερινού.

2) "Περί των εν τω γραπτώ λόγω γραφομένων σημείων προς χρήσιν των ομο­ γενών σχολείων, Σμύρνη 1862".

3) "Ο καθρέφτης των παίδων, ήτοι μαθήματα χρηστομαθείας, προς χρήσιν των δημοτικών σχολείων, Σμύρνη 1864". Γράφει για το βιβλίο αυτό ο Γ. Βαλέ­ τας: "Με το σχολικό αυτό βιβλίο ο πατριώτης Αγιασώτης λόγιος κάνει μια προ­ σπάθεια να εφοδιάσει τη στερημένη από ελεύθερα αναγνώσματα νεολαία της εποχής του με ένα βιβλίο ψυχαγωγικό και ηθοπλαστικό".

4) "Η μετάνοια του ασώτου νέου, Μυτιλήνη 1871". Ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτηρίζει το έργο του ως "Διήγημα ηθικόν προς χρήσιν της Ελληνικής νεολαίας", γραμμένο "Κατά προτροπήν λογίων φίλων μου όπως χρησιμεύσει εις τε τα δημοτικά σχολεία και εις τους φιλοστόργους γονείς προς διάπλασιν και ηθοποίησιν των τέκνων των, εξ ων ελπίζεται η μέλλουσα δόξα και το μεγαλείον του Έθνους ημών". Την τελευταία φράση για τη δόξα και το μεγαλείο του Έθνους του την τυπώνει με κεφαλαία γράμματα και την διασαλ­ πίζει ανοιχτά, χωρίς να λογαριάζει ότι είναι υπόδουλος κι αυτός και το νησί του στον Τούρκο κατακτητή. Ο Γ. Βαλέτας σε μια μελέτη του στο περιοδικό "Αγιάσος" (αρ. 15, 1983) αναφέρεται λεπτομερώς σ' αυτό το έργο του Β. Βράνη, που το θεωρεί ως το καλύτερό του. Σημειώνει ότι είναι απ' τα πρώτα που τυπώθηκαν στο Μυτιληνιό τυπογραφείο Αρχοντοπούλου κι ότι είναι απ' τα πρώτα ηθογραφικά διηγήματα που γράφτηκαν σε τουρκοκρατούμενη περιοχή. Ανάγει τον Β. Βράνη σε σπου­ δαίο προδρομικό ηθογράφο, ο οποίος θεωρούσε ότι οι μεταφράσεις ξένων βιβλίων που είναι ξένα προς τα Ελληνικά ήθη, πρέπει να περιοριστούν και να αρχί­ σουν να γράφονται πρωτότυπα ηθογραφικά έργα. Πρέπει κατά τον Β. Βράνη η ελληνική ηθογραφία "να περιγράφει ευμεθόδως και μετά ελληνικής ευφυΐας δι'

Μαθήτριες με τη δασκάλα τους το 1922

ηθικών μυθιστοριών και διηγημάτων τα αγνά ήθη και έθιμα του πολυπαθούς έθνους ημών". Την αρχή την κάνει ο ίδιος με την "Μετάνοια του ασώτου νέου", που είναι ένα κήρυγμα επιστροφής στην ελληνική φύση και ζωή, κήρυγμα που αργότερα έγινε σημαία των μεγάλων μας ηθογράφων Βιζυηνού, Καρκαβίτσα, Παπαδιαμάντη. Απ' τα 4 βιβλία του φαίνεται ότι ο Β. Βράνης ήταν ένας πατριώτης λόγιος, ένας οραματιστής της "μέλλουσας δόξης και του μεγαλείου του Έθνους ημών", αλλά κι ένας ενεργός πολίτης που συμμετείχε δραστήρια στα δημόσια πράγματα του τόπου του για μια εικοσαετία. Ίσως να είχε σχετισθεί στο Ναύπλιο με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, τον διαπρεπέστερο Έλληνα Θεολόγο του 19ου αι., τον πρωτεργάτη της κήρυξης της εκκλησίας της Ελλάδος ως αυτοκεφάλου, ο οποίος διεδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στα φλέγοντα τότε εθνικά και θρησκευτικά ζητή­ ματα και ο οποίος ήταν φιλελεύθερος και μέχρι φανατισμού φιλόπατρις. Σ' αυτόν αφιερώνει το καλύτερο έργο του, την "Μετάνοια του ασώτου" με τη σημείωση: "Τη ποθεινή σκιά του αοιδίμου και αειμνήστου Θεοκλήτου Φαρμακίδου, ευγνω­ μοσύνης αϊδίου τεκμήριον τόδ' ελάχιστον ανατίθησιν ευσεβάστως, ο Συγγρα­ φεύς". Είναι χαρακτηριστικό να αναφερθεί ότι ο γιος του Β. Βράνη Στέφανος, αφιε­ ρωμένος κι αυτός στην υπηρεσία των κοινών, ως γραμματέας ή μέλος της Δημο­ γεροντίας και ως γραμματέας της εκκλησίας, πέθανε άγαμος, το 1937, κι άφησε την σημαντική περιουσία του (17 ακίνητα) στην εκκλησία της Παναγίας. Μεταξύ των άλλων και το οικόπεδο, όπου σήμερα έχει χτιστεί το Αναγνωστήριο Αγιά­ σου. Η μελέτη του Γ. Βαλέτα που προαναφέρθηκε τελειώνει ως εξής: "Πατριώ­ της και μεγαλοϊδεάτης ο Αγιασώτης συγγραφέας του "Ασώτου" αγωνίζεται με τη διδασκαλία και τα βιβλία του να ανυψώσει ηθοπλαστικά και εθνοπαιδευτικά τη νεολαία της υπόδουλης πατρίδας του, εμπνευσμένος απ' το αναμορφωτικό σάλπισμα του μεγάλου δασκάλου του Σταυράκη Αναγνώστου, που με τη "Λεσβιάδα" του και με τους μαθητές του αφύπνισε εθνοεκπαιδευτικά τη Λέσβο και την Αιολική της περιοχή".

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΚΑΛΑΓΑΝΗΣ Βασική πηγή πληροφοριών για τη ζωή του Γρηγορίου Καλαγάνη είναι το έργο του Στρατή Κολαξιζέλλη "Θρύλος και ιστορία της Αγιάσου". Ο Γρηγόριος Καλαγάνης γεννήθηκε στην Αγιάσο γύρω στα 1790. Τελειώνοντας τις εγκύκλιες σπουδές του στη γενέτειρά του, πήγε να συνεχί­ σει στην Κων/πολη, όπου γνωρίστηκε με τον μητροπολίτη Ηρακλείας Μελέτιο, ο οποίος εκτιμώντας τα φυσικά χαρίσματά του, την εξυπνάδα και την αρετή του,

έγινε ο μαικήνας του. Πράγματι ο Γρηγ. Καλαγάνης με τη βοήθεια του Ηρακλεί­ ας σπούδασε στην Κλων/πολη Θεολογία και χειροτονήθηκε απ’ τον Μελέτιο διάκονος. Φαίνεται ότι για κάποιο διάστημα ο Καλαγάνης έζησε ως ιεροδιάκο­ νος στην Ηράκλεια του Πόντου, γιατί ο Σταυράκης Αναγνώστου αναφέρει ότι "το πρώτον ην ιεροδιάκονος του Ηρακλείας Μελετίου". Ο Γρηγο. Καλαγάνης είναι καλλίφωνος και καλός γνώστης της βυζαντινής μουσικής, τόσο της παλαι­ άς της γραφής (στενογραφημένης), όσο και της νέας (απλοποιημένης). Για τη διάδοση του νεωτέρου τότε συστήματος της εκκλησιαστικής μουσικής συστή­ θηκε στην Κων/πολη Πατριαρχική μουσική σχολή, το 1815, με δασκάλους τους 3 εφευρέτες του νέου συστήματος: τον Χρύσανθο, τον Χουρμούζιο και τον Γρηγόριο. Στη σχολή μεταξύ των πρώτων φοίτησε ο Γρηγόριος Καλαγάνης. Φοίτησε επίσης για λίγους μήνες και ο Αγιασώτης σύγχρονος του Καλαγάνη μουσικοδιδάσκαλος Γεώργιος Ντουμανέλλης ή Λέσβιος, ο εφευρέτης άλλου συστήματος γραφής της εκκλησιαστικής μουσικής, το οποίο κατά τον Σταυράκη Αναγνώστου ήταν "πολύ ευκολώτερον και μεθοδικώτερον του προτέρου" και ο οποίος αφού δίδαξε επί Καποδίστρια στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας, εξέδωσε το 1840 "Θεωρητικόν" της μεθόδου του και "Αναστασιματάριον", ενώ το 184748 δημοσίευσε "δίτομον και πληρεστάτην" Μουσική Ανθολογία". Ο Γρηγ. Καλαγάνης όταν αποφοίτησε από τη Μουσική Σχολή, πήγε το 1816 στην πολυάνθρωπη και ακμάζουσα Ελληνική παροικία της Βιέννης ως ιεροδιάκονος της εκεί ορθόδοξης εκκλησίας της Αγίας Τριάδας, ως δάσκαλος του σχολείου των ομογενών, αλλά και ως μουσικοδιδάσκαλος. Κατά τον Σταυ­ ράκη Αναγνώστου "προχειρισθείς μετά ταύτα και ιερεύς και αρχιμανδρίτης διέμε­ νε χρόνους πολλούς, σεβαζόμενος και αγαπώμενος υπό πάντων". Ένας από τους μαθητές του ήταν και ο μετέπειτα ευεργέτης της Ακαδημίας Αθηνών Σίμων Σίνας. Το 1819 μετέφρασε απ' τα Γερμανικά και δημοσίευσε την "Ιστορία της Παλαιάς Γραφής εις χρήσιν της Ελληνικής νεολαίας", τόμος Α'. Το 1821 εξέδωσε τον Β' και Γ΄τόμο. Οι τρεις αυτοί τόμοι εισήχθησαν ως διδακτικά βιβλία του Ελληνισμού της διασποράς, του τουρκοκρατούμενου κι αργότερο του απελευθερωμένου Ελληνισμού, ενώ προηγουμένως είχαν γνωρίσει τεράστια επι­ τυχία και συνεχείς επανεκδόσεις ως διδακτικά βιβλία της Γερμανίας. Η εισαγωγή αυτών των βιβλίων στα Ελληνικά σχολεία έγινε κατά σύσταση του Πατριαρχεί­ ου, το οποίο ονόμαζε τον Γρηγ. Καλαγάνη "Διδάσκαλον του Γένους". Στη Βιέννη παρέμεινε ο Καλαγάνης ως το 1830, οπότε αφού προήχθη σε αρχιμανδρίτη, μετατέθηκε ως εφημέριος στην ελληνική εκκλησία του Μονάχου της Βαυαρίας. Σύμφωνα με πληροφορία του Κων/νου Αθαν. Βερναρδάκη, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Καθημερινή" (2-9-48) με το ψευδώνυμο "Ιχνη­ λάτης", στο Μόναχο ο Γρηγ. Καλαγάνης υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος της Ελλη­ νικής γλώσσας του βασιλιά Όθωνα. Στην Βαυαρία ο Αγιασώτης λόγιος παρέμει­

νε ως το 1848, οπότε "ικανά χρήματα θησαυρίσας εκεί", μετά και από την επιμο­ νή του φίλου του και συνεκδότου του "Λογίου Ερμή" Θεοκλήτου Φαρμακίδη αποφάσισε να επιστρέψει στην πρωτεύουσα της ελεύθερης Ελλάδας, στην Αθήνα. Τότε ήρθε για λίγο και στο νησί του απ' το οποίο απουσίασε για 32 χρό­ νια. Μ' αυτήν την ευκαιρία - διαπρεπής θεολόγος ο ίδιος - φιλοξενήθηκε για λίγες μέρες στην Μητρόπολη Μυτιλήνης, όπου μητροπολίτης ήταν ο Καλλίνι­ κος, ο μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Στη διάρκεια αυτής της φιλοξενίας του ο Γρηγ. Καλαγάνης γνώρισε τον νεαρό τότε Δημήτριο Βερναρδάκη, τον οποίο φεύγοντας πήρε μαζί του στην Αθήνα, γινόμενος κηδεμόνας και προστά­ της του στα πρώτα του βήματα. Τα σχετικά με τη γνωριμία Καλαγάνη - Βερναρ­ δάκη περιγράφει πολύ παραστατικά ο Μιχαήλ Μιχαηλίδης στις "Λεσβιακές Σελί­ δες", Μέρος πρώτο (σελ. 10-11). Στην Αθήνα ο Καλαγάνης έχτισε στο σπίτι του στην οδό Φιλελλήνων, κοντά στη Ρωσική εκκλησία και γρήγορα επιβλήθηκε στους επιστημονικούς κύκλους της πρωτεύουσας. Το 1850 διορίσθηκε Διευθυντής της Ριζαρίου εκκλησιαστι­ κής Σχολής, σε μια περίοδο κατά την οποία η σχολή δεν λειτουργούσε ομαλά, λόγω της αντιπαλότητας του προηγούμενου διευθυντή της Καλλίνικου Καμπάνη με το Υπουργείο των Εκκλησιαστικών. Ο Καλλίνικος ήταν πολύ αξιόλογη προ­ σωπικότητα. Καταγόταν απ' την Άνδρο, είχε σπουδάσει στις Κυδωνίες και στο Μόναχο. Υπήρξε μέλος της Φιλικής Εταιρείας και όταν παραιτήθηκε από τη Διεύ­ θυνση της Ριζαρείου έγινε επίσκοπος Χαλκίδας, όπου και πέθανε. Στη Ριζάρειο ο Γρηγ. Καλαγάνης δίδασκε Ιερά Κατήχηση, Ιερά Ιστορία και κυρίως Εκκλησια­ στική Μουσική. Το 1851 εξέδωσε το "Απάνθισμα των Ιερών Γραφών", υπό Γρηγ. Καλαγάνη αρχιμανδρίτου και Δ/ντού της Ριζαρείου Σχολής, τόμος Α'. Στις αρχές του Μάρτη 1852 εκδηλώθηκαν ταραχές στην Ριζάρειο κι ο Γρηγ. Καλαγάνης κατηγορήθηκε "ότι ήτο άθεος, λουθηροκαλβίνος και καταστροφεύς του ιερού της εκκλησίας ημών συμβόλου". Στις 6 Μαρτίου 1852 εκδόθηκε η εξής ανακοίνωση του Συμβουλίου των εκτελεστών της Ριζαρείου Διαθήκης προς τον ημερήσιο Τύπο των Αθηνών: "Το 10μελές Συμβούλιον των εκτελεστών της Ριζαρείου Διαθήκης γνωστοποιεί εις το κοινόν ότι, επειδή οι εν τη Ριζαρείω εκκλησιαστική σχολή μαθηταί και άλλας αταξίας επροξένησαν και συνομόσαντες επανεστάτησαν κατά του σεβασμίου Δ/ντού αυτής κυρίου Γρηγ. Καλαγάνη, ανδρός γνωστού εις τους ομογενείς διά τον ιεροπρεπή χαρακτήρα του και απολαύοντα της εμπιστοσύνης του Συμβουλί­ ου, και προσέτι ηπείθησαν και προς αυτό το εφορεύον την Σχολήν Συμβούλιον... Το Συμβούλιον ηναγκάσθη να ζητήσει την επέμβασιν της Αστυνομίας, ήτις δι' ενόπλου βίας ηδυνήθη να καταστείλει την ανταρσίαν". Μετά απ’ όλ' αυτά και μολονότι ο Γρηγ. Καλαγάνης απήλαυε της εμπιστοσύ­

νης του Συμβουλίου θεώρησε τον εαυτό του υποχρεωμένο να παραιτηθεί. Η παραίτηση έγινε δεκτή και πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1852. Τον ίδιο χρόνο και μετά την παραίτησή του εξέδωσε τον Β' τόμο του "Απανθί­ σματος των Ιερών Γραφών" και το 1853 εξέδωσε τον Γ' τόμο. Στους δύο αυτούς τελευταίους τόμους δεν υπογράφει πια ως Δ/ντής της Ριζαρείου, αλλά μόνο ως Αρχιμανδρίτης. Βέβαια και μετά την παραίτησή του το σπίτι του εξακολούθησε να είναι τόπος συναντήσεως και συζητήσεων για πολλούς ανθρώπους των Γραμ­ μάτων και της Επιστήμης. Επίσης αμείωτη διατηρήθηκε ως το τέλος της ζωής του η αγάπη του προς την Ριζάρειο. Γι' αυτό με τη Διαθήκη του, την οποία συνέταξε στις 30-12-1860 κατέστησε κληρονόμο του την Ριζάρειο Σχολή. Στη διαθήκη του υπάρχει όρος να προσκαλούνται απ' τη Σχολή και να σπουδάζουν δωρεάν δύο νέοι απ' την Αγιάσο την κάθε σχολική χρονιά. Είναι το γνωστό "Καλαγάνειο κληροδότημα", χάρη στο οποίο πολλοί φτωχοί, επιμελείς Αγιασώτες σπούδα­ σαν ως το 1934, οπότε η Σχολή διέκοψε την υποτροφία, κι αναδείχτηκαν ως δάσκαλοι, ιερείς ή επιστήμονες. Ο Γρηγόριος Καλαγάνης φαίνεται ότι πέθανε γύρω στα 1865, γιατί το 1872, που έγινε η ανατύπωση των τριών τόμων του "Απανθίσματος των Ιερών Γραφών" υπάρχει η υποσημείωση απ' τους συγγενείς του, που την επιμελήθηκαν: "Του αοιδίμου Αρχιμανδρίτου Γρ. Καλαγάνη". Μολονότι ο Γρηγ. Καλαγάνης δεν δίδαξε ποτέ στην Αγιάσο ή στη Λέσβο, υπήρξε ένας φιλογενής λόγιος, ο οποίος αφού διέπρεψε για πολλά χρόνια στο εξωτερικό, υπήρξε ένας απ' τους πρώτους που διείδαν την αξία του Δημ. Βερναρ­ δάκη και τον στήριξε στα πρώτα του βήματα και με το κληροδότημά του ευεργέ­ τησε την παιδεία της ιδιαίτερης πατρίδας του, αφού οι περισσότεροι που σπού­ δασαν χάρη σ' αυτό επέστρεψαν και δίδαξαν σε σχολεία της Λέσβου, όπως ο Θεολόγος καθηγητής του Γυμνασίου Μυτιλήνης Ευστρ. Καρατζάς, οι δάσκαλοι και ιερείς Νικόλαος Πατσέλλης και Ιωάννης Ιακωβίδης, ο διακεκριμένος πανεπι­ στημιακός Ευστράτιος Χριστοφαρής, οι δάσκαλοι Ευστράτιος Λιάκατος, Χριστό­ φας Χατζηπαναγιώτης και πολλοί άλλοι.

ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΚΟΥΡΚΟΥΛΗΣ Ο Μεθόδιος Κουρκουλής υπήρξε ένας φλογερός Αγιασώτης δάσκαλος, ιερωμένος και πατριώτης, ο οποίος το 1905 πρώτος άνοιξε το δρόμο των Αγια­ σωτών για τον Νέο Κόσμο, δημιουργώντας καλές ελπίδες σε πολλούς φτωχούς, αλλά ανήσυχους και δραστήριους συγχωριανούς του. Ο Δημήτριος Π. Χατζηβασιλείου - ο μετέπειτα πρωθιερέας Μεθόδιος Κουρ­ κουλής - γεννήθηκε στην Αγιάσο γύρω στα 1860. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές στον τόπο του, πρέπει να πήγε στην Αθήνα, όπου σπούδασε Θεολογία και

Φιλολογία. Την πληροφορία ότι ήταν θεολόγος και φιλόλογος και μάλιστα ότι "ήτο φίλος του αειμνήστου Δημ. Βερναρδάκη, περί του οποίου διηγείτο πολλά ανέκδοτα", την δίνει ο δημοσιογράφος Νικ.Βαβούδης στο άρθρο του "Οι Λέσβι­ οι της Αμερικής", δημοσιευμένο στις "Λεσβιακές Σελίδες" των Αριστ. Δελή και Δημ. Ματζουράνη (Αθήνα 1950), σ. 51. Στο 1886, λαϊκός ακόμα, διευθύνει το Ελληνικό Σχολείο της Αγίας Παρα­ σκευής με βοηθό του τον Ευστράτιο Κουσβή. Σύμφωνα με πληροφορία του Χρί­ στου Παρασκευαϊδη (Η Παλαιά Αγ. Παρασκευή, σ. 31): "Ο Δημήτριος Χατζη­ βασιλείου προσπάθησε να εξυψώσει το σχολείο κατά το παράδειγμα του σχολεί­ ου της Αγιάσου σε ημιγυμνάσιο με δύο γυμνασιακές τάξεις". Πάντως "Ο Δημ. Χατζηβασιλείου απεχώρησε (από την Αγ. Παρασκευή) μετά τις εορτές του Πάσχα και τον διαδέχθη ο εξ Αγιάσου Δημ. Βαμβουρέλλης". Στην Αγιάσο όπου τον βρίσκουμε στη συνέ­ χεια γίνεται ιδρυτικό μέλος του Αναγνωστηρίου Αγιάσου (1894), το οποίο πέρα απ' του να είναι ένας απλός όμιλος φιλοαναγνωστών, έπαιζε εκεί­ να τα χρόνια που εκυοφορείτο η απελευθέρωση της Λέσβου, έναν ρόλο έξοχα εθνικό και πατριω­ τικό. Ο Στρατής Κολαξιζέλλης γράφει ότι "διά του πρωθιερέως Μεθοδίου Κουρκουλή το Αναγνω­ στήριον επί Τουρκοκρατίας έκαμνε θρησκευτικά κηρύγματα". Στην πραγματικότητα γίνονταν κηρύγματα εθνεγερτικά με προκάλυμμα θρησκευ­ τικό. Ο πρώην δάσκαλος το 1894 έχει ήδη χειρο­ τονηθεί κληρικός απ' τον τότε δεσπότη Μυτιλή­ Ο πρωθιερεύς Μεθόδιος Κουρκουλής νης Μεθόδιο Αρώνη, ο οποίος του έχει δώσει και το όνομά του. Κατά την κατάληψη της Κρήτης το 1897, που αναπτέρωσε τις εθνικές ελπίδες των τουρκοκρατούμενων Λεσβίων, η Αγιάσος βρισκόταν "ως εν επαναστάσει", καθώς "ο ιατρός Γρηγ. Τζαννετής, ο πρωθιερεύς Μεθόδιος Κουρκουλής και ο δικηγόρος Ευστρ. Τζαννετής ανεγίγνωσκον εις επήκοον των Τούρκων δημοσίων υπαλλήλων τα πύρινα άρθρα των αθηναϊκών εφημερίδων". Το Αναγνωστήριο μετετράπη "σε φλογερό καμίνι", το οποίο με τις εθνικές μυσταγωγίες του έστειλε εις τας Αθήνας 60 εθελοντής. Ο Μεθόδιος Κουρκουλής έχοντας διδακτική προϋπηρεσία στην Αγ. Παρα­ σκευή, υπηρέτησε ως εκπαιδευτικός και στην Αγιάσο. Μετά τον Ελληνοτουρκι­ κό πόλεμο του '97, προσκλήθηκε στην Σμύρνη, όπου εργάσθηκε ως ιεροκήρυ­ κας στην θρησκευτική αδελφότητα "Ευσέβεια". Κατά τον Ν. Βαβούδη "είχε δια­ κριθεί ως ιεροκήρυξ εν Σμύρνη, όπου και ιδίαν Σχολήν κηρύγματος είχε ιδρύσει".

Κατά τον Στρ. Κολαξιζέλλη, "στην συνέχεια υπηρέτησε ως ιεροκήρυκας του Πατριαρχείου Αλεξάνδρειας". Πάντως το 1905 ανεχώρησε για την Αμερική. Η παρουσία του και η πληθωρική προσωπικότητά του έγιναν αισθητές αμέσως. Γράφει ο Ν. Βαβούδης: "Διά πρώτην φοράν συνεδέθη το Μυτιληναϊκόν όνομα με την ιστορία των κοι­ νοτήτων του Νέου Κόσμου το 1905. Κατά το έτος αυτό ιερεύς της Αγίας Τριά­ δος της Νέας Υόρκης ήτο ο πρωτόπαπας Μεθόδιος Κουρκουλής εξ Αγιάσου". Ο ιερός αυτός ναός φέρει ως τα σήμερα τα ίχνη του δραστήριου αυτού λόγιου κληρικού και των αγιασωτών ξυλουργών μαστόρων, τους οποίους προσκάλεσε τα 1919, για να φιλοτεχνήσουν τα ξύλινα μέρη του ναού. Η δράση του Μεθόδιου Κουρκουλή στη Νέα Υόρκη υπήρξε πολύπλευρη, πολυσήμαντη και πρωταγωνιστική. Κατά τον Ν. Βαβούδη "ολίγον διάστημα μετά την άφιξιν του Κουρκουλή η παροικία της Νέας Υόρκης είχε διαιρεθεί πέριξ του ναού της Αγ. Τριάδος. Ως ήτο επόμενον η μήνις του διευθυντού της "Ατλαντί­ δος" (μεγάλης ομογενειακής εφημερίδος) είχε πέσει και επάνω στον Μεθόδιο Κουρκούλη, ο οποίος ευρίσκετο εις την αντίθετον παράταξιν της "Ατλαντίδος". Εις τον δημοσιογραφικόν εκείνον αγώνα ο δαιμόνιος Σόλων Βλαστός εδήλωσε ότι είναι παπαδοφάγος. Θαρραλέος ο Κουρκουλής απήντησε ότι είναι κι αυτός εφημεριδοφάγος. Το βέβαιον είναι ότι ούτε ο αείμνηστος Βλαστός έφαγε τον Κουρκουλήν, ούτε ο αείμνηστος Κουρκουλής έφαγε τον Βλαστόν και την "Ατλαντίδα", παρ' όλον ότι ουκ ολίγον συνετέλεσεν η έρις εκείνη να ιδρυθεί ο "Εθνικός Κήρυξ" (η άλλη μεγάλη ομογενειακή εφημερίδα). Ο Στρ. Κολαξιζέλλης γράφει ότι ο Κουρκουλής στην Αμερική κέρδισε την αγάπη του ποιμνίου του και ότι με τον Βλαστόν της "Ατλαντίδος" έδρασε εις τα εθνικά ζητήματα και κατά τους Βαλκανικούς πολέμους συνέβαλε στον καταρτι­ σμό της Λεσβιακής Φάλαγγος, η οποία βοήθησε αποτελεσματικά στην απελευ­ θέρωση της Λέσβου. Η παλαιά τους αντιδικία έχει λησμονηθεί. Βασικός συνερ­ γάτης και πύρινος αρθρογράφος της "Ατλαντίδας"αναδεικνύεται ο Κουρκουλής. Στις 9-1-1913 γράφει: "Δι' όλων των διερχομένων τραίνων αθρόοι απέρχονται οι Έλληνες εκ της Καλιφόρνιας και της Νεβάδας. Μέχρι τούδε πολλαί εκατοντάδες Ελλήνων εργατών απήλθον, όπως παράσχωσιν την βοήθειαν των εις την αγωνι­ ζόμενην πατρίδα των. Το ευγενές τούτο πατριωτικόν αίσθημα των Ελλήνων πρέ­ πει να γίνει σοβαρό μάθημα και αξιομίμητο παράδειγμα προς όλους. Οι Έλληνες εργάται απέδειξαν ότι είναι αντάξιοι πολίται της πατρίδος των διά της αθρόας αναχωρήσεώς των. Η τοιαύτη των πράξις δικαίως επισύρει την μεγίστην εκτίμη­ σιν και τον θαυμασμό παντός πατριώτου". Οι ανταποκρίσεις οι σχετικές με την αναχώρηση των επιστράτων είναι καθημερινές και θερμές: Υπό τους ήχους μου­ σικής ανεχώρησαν εκ του σιδηροδρομικού σταθμού οι Έλληνες πανηγυρίζοντες την αθρόαν αναχώρησιν των στρατεύσιμων. Επί δύο ολοκλήρους ημέρας διεσκέ­

Μαθητές της Αγιάσον με το δάσκαλο τους το 1923 δαζαν διά χορών και ασμάτων. Παράλληλα στην "Ατλαντίδα" δημοσιεύονται στί­ χοι που προτρέπουν τους Έλληνες να γυρίσουν στην πατρίδα: "Γυρίστε πίσω. Ο στρατός τον Τούρκο να νικήσει θέλει κορμιά ηρωικά, θέλει καρδιές μεγάλες θέλει τον όρκο τρομερό κι ακόμα πιο μεγάλο τον Χάρτη του Βελεστινλή, που χρόνια μελετάει". Έτσι μάχεται και με την πένα. Κι έτσι σχηματίζεται απ’ τα 1909 ο εθελοντικός Λόχος της Νέας Υόρκης, που τμήμα του είναι η περίφημη "Λεσβιακή Φάλαγγα". Στις 5 Οκτωβρίου 1911 αγοράζεται το κτίριο και ιδρύεται το Ελληνικό Σχο­ λείο της Νέας Υόρκης. Και σ' αυτή την εθνική προσπάθεια για την διατήρηση και την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης των αποδήμων Ελλήνων ο Κουρκουλής πρωτοστατεί. Γράφει η "Ατλαντίς" της 5-10-1911: "Ο Μεθόδιος Κουρκουλής από του άμβωνος στηρίζει το Σχολείον κηρύττοντας ότι το σχολείον είναι ο έτε­ ρος στυλοβάτης, εξίσου και περισσότερον ακόμη αναγκαίος του στυλοβάτου της εκκλησίας. Εγγράψατε τα τέκνα σας εις το σχολείον". Μαζί με άλλους ομογενείς συμμετέχει στην "Επιτροπή του Σχολείου", η οποία συγκεντρώνει χρήματα κι αγοράζει το λαμπρό κτίριο αντί 33.000 δολα­ ρίων. Η "Ατλαντίς" στις 5-10-1911 δημοσιεύει τρίστηλη την φωτογραφία του σχολείου, το οποίο ασφαλώς βοήθησε τους Έλληνες να διατηρήσουν την εθνική τους ταυτότητα μέσα στην πανσπερμία των εθνών της Αμερικής. Αλλά και τον τόπο του δεν τον ξέχασε ο διακεκριμένος αυτός κληρικός στην Αμερική. Βρισκόμαστε στις αρχές του αιώνα, που το έθνος μας κι ολόκληρη η

Βαλκανική γνώριζαν δυσεπίλυτα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα. Η φτώ­ χεια και η ανεργία ήταν μεταξύ των πρώτων. Οι πνευματικοί άνθρωποι της εποχής - μεταξύ αυτών και ο οικονόμος Σταύρος Τάξης - προτρέπουν τον κόσμο να μετα­ ναστεύσει. Στην "Συνοπτική ιστορία και τοπογραφία της Λέσβου", γράφει: "Εις την εν γένει ανάπτυξιν και προαγωγήν της Λέσβου εν τω μέλλοντι θέλει συντελέ­ σει η από τινός νυν χρόνου δεικνυομένη τάσις προς το αποδημείν πολλών εκ του εργατικού πληθυσμού της νήσου εις πολλά του παλαιού και νέου κόσμου μέρη. Πολλοί εξ αυτών αθρόοι μεταβαίνουσι νυν καθ' εκάστην εις τους ευημερούντας και ευνομουμένους εκείνους τόπους". Η τελευταία φράση του Στ. Τάξη φανερώ­ νει ότι και η σκλαβιά επίσης ήταν λόγος που ανάγκαζε τους Λεσβίους να ξενιτευ­ τούν. Όσοι κατάφεραν να μεταναστεύσουν θεωρήθηκαν τότε τυχεροί. Κι ο υποστη­ ρικτής τους που ήδη βρισκόταν στη χώρα προορισμού θεωρήθηκε ευεργέτης.

Η δράση του στην Αμερική Ο Μεθ. Κουρκουλής απ' την πρώτη στιγμή της αφίξεώς του στην Αμερική υποστήριξε πολλούς συγχωριανούς του για να μεταναστεύσουν. Έτσι μέσα σε 4 - 5 χρόνια κατά τον Στρ. Κολαξιζέλλη, αναχώρησαν γύρω στους 1.000 μετανά­ στες απ' την Αγιάσο. Την πληροφορία επιβεβαιώνει κι ο Σταύρος Τάξης, ο οποί­ ος γράφει: "Ου σμικρόν δ' ευεργετεί νυν (1909) την κοινότητα (Αγιάσο) διά της θερμής αυτού φιλοπατρίας και ο εν Νέα Υόρκη της Αμερικής εκκλησιαστικός προϊστάμε­ νος της εκείσε Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Μεθόδιος Κουρκουλής μεγά­ λως συντελών υπέρ της καλής αποκαταστάσεως και προόδου των εν Αμερική μεταβαινόντων συμπολιτών αυτού". Ο Κουρκουλής έζησε στην Αμερική περίπου 40 χρόνια. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Παλλεσβιακού Συλλόγου της Αμερικής, πρόεδρός του για πολλά χρόνια κι επίτιμος πρόεδρος ως το τέλος της ζωής του. Κατά τον Ν. Βαβούδη "Κατά τα τελευταία έτη της ζωής του είχε χάσει την μαχητικότητα των πρώτων ημερών, εξηκολούθει όμως να είναι πρότυπον ιερατικής τάξεως και πολύτιμος σύμβουλος της Αρχιεπισκοπής. Απέθανε με τον τίτλον του Μεγάλου Αρχιμαν­ δρίτου του Οικουμενικού θρόνου". Πέθανε το 1942 "ιερατεύων" κατά τον Ευάγγ. Κλεομβρότου και τυγχάνοντας γενικής αναγνώρισης, αποδοχής και σεβασμού εκ μέρους του Ελληνικού στοιχείου της Αμερικής, το οποίο είχε ουσιαστικά βοηθήσει να συγκροτηθεί σε κοινότητα με την ιδιαίτερη δική του ηθική, πνευματική και κοινωνική εμβέλεια.

8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1912 Χρονικό της απελευθέρωσης της Λέσβου Όταν το 1908 εκδηλώθηκε και επικράτησε στην Οθωμανική αυτο­ κρατορία το κίνημα των Νεοτούρκων, οι ελπίδες για μεταρρυθμί­ σεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας αναζωπυρώθηκαν. Γρήγο­ ρα όμως διαψεύστηκαν. Η πολιτική που ακολουθήθηκε από τους Νεό­ τουρκους ήταν πολιτική εκτουρκισμού των διαφόρων εθνοτήτων που ζούσαν στα εδάφη της Ευρωπαϊκής Τουρκίας. Οι επαγγελίες για ισότητα, ελευθερία και ισονομία όλων των πολιτών ξεχάστηκαν, πολλά σχολεία κλείστηκαν, οι διώξεις συνεχίστηκαν και η καταπίεση των χριστιανικών πληθυσμών εντάθηκε. Η πολιτική αυτή προκαλούσε εύλογα την αντίδραση των βαλκανικών κρατών. Η πολιτική του Βενιζέλου κατά την περίοδο αυτή χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια να αποφευχθεί κάθε ένταση στις σχέσεις με την Τουρκία. Ο πρωθυπουργός έκρινε ότι η χώρα δεν ήταν επαρκώς προετοι­ μασμένη για να αναλάβει οποιονδήποτε αγώνα. Χρειαζόταν ένα στάδιο προετοιμασίας που θα της επέτρεπε να αναδιοργανωθεί. Την κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο όξυνε ακόμη περισσότερο και η επεκτατική πολιτική της Ιταλίας στη Λιβύη. Τον Σεπτέμβριο του

1911, η Ιταλία, επιχειρώντας να επεκτείνει τον γεωγραφικό χώρο των συμφερόντων της και φοβούμενη τη συνεχή επιρροή της Γερμανίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία, επιτίθεται εναντίον της Λιβύης, που ήταν κτήση Τουρκική. Εξαιτίας της αντίστασης των Τουρκικών δυνάμεων, μεταφέρει τον πόλεμο στα Δωδεκάνησα, το Μάιο του 1912, τα οποία και καταλαμβάνει με τη βοήθεια των Ελλήνων κατοίκων, που βλέπουν τους Ιταλούς ως ελευθερωτές. Δηλώνει (η Ιταλία) ότι για τη μελλοντική τύχη των 12νήσων θα αποφασίσουν οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Στο μεταξύ η γερμανική επεκτατική πολιτική προς ανατολάς, ανησυχεί τους Δυτικούς, αλλά κυρίως τη Ρωσία. Η Ρωσία πείθει τους Σέρβους και τους Βούλγαρους να παραμερίσουν τις μεταξύ τους διαφορές για τη Μακεδονία και να συνάψουν συμμαχία κατά της Τουρκίας. Η Ελληνική κυβέρνηση δεν ήταν δυνατόν να παραβλέψει τα κυριαρχι­ κά δικαιώματα της Ελλάδας στο Μακεδονικό και Θρακικό χώρο. Είχε αρχίσει να γίνεται σαφές ότι το θέμα των Τουρκικών εδαφών στην Ευρώ­ πη θα λυνόταν με τα όπλα. Μια ενδεχόμενη νίκη των Σερβοβουλγάρων θα τους έδινε το δικαίωμα να διαμοιρασθούν τα εδάφη αυτού. Έτσι με παρότρυνση της Αγγλίας και για να μη μείνει έξω από έναν μελλοντικό εδαφικό διακανονισμό της περιοχής, η Ελλάδα υπογράφει, τον Μάιο του 1912, αμυντική συμμαχία με τη Βουλγαρία, η οποία ακολουθείται από την υπογραφή στρατιωτικής συμφωνίας αλληλοϋποστήριξης σε περίπτω­ ση πολέμου με την Τουρκία. Στις ενδοβαλκανικές συμφωνίες εναντίον της Τουρκίας προστίθεται, τον Ιούνιο του 1912 και το Μαυροβούνιο. Το βαλκανικό μέτωπο κατά της Τουρκίας ήταν γεγονός. Η εξασθένιση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εξαιτίας του πολέμου με την Ιταλία, η βάναυση καταπάτηση των δικαιωμάτων των εθνοτήτων που ζούσαν στα εδάφη της, η έξαρση του εθνικού συναισθήματος στα βαλκανικά κράτη για την απελευθέρωση των αλύτρωτων αδελφών, ο επεκτατικός ανταγωνι­ σμός των Μεγάλων Δυνάμεων σε μια περιοχή ζωτική για τα οικονομικά τους συμφέροντα, όλα αυτά οδηγούσαν στη σύγκρουση. Η Ελλάδα, αναδιοργανωμένη το 1912 με ισχυρό στρατό και στόλο, ήταν έτοιμη να αρχίσει τον αγώνα για την απελευθέρωση του αλύτρωτου Ελληνισμού. Τη Λέσβο το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 τη βρήκε σε μεγάλη οικο­ νομική ακμή και ευημερία. Το νησί έχει γύρω στις 150 χιλιάδες κατοί­ κους και απ' αυτούς μόνο το ένα όγδοο είναι Οθωμανοί. Η Τουρκική Διοίκηση είναι ολότελα τυπική και επιφανειακή. Οι Τούρκοι του νησιού είναι οικονομικά υποδουλωμένοι στους Χριστιανούς και το μεγαλύτερο μέρος ιδιοκτησίας της γης, πάνω στην οποία κυρίως στηρίχτηκε ο Τούρ­

Ο θρυλικός “Αβέρωφ”και ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης κος σαν καταχτητής, πέρασε στα χέρια των Χριστιανών. Γράφει ο Θρασύ­ βουλος Μελανδινός το φθινόπωρο του 1912 στην έκκλησή του προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο,. με την οποία ζητούσε την επέμβαση της Ελλάδας για απελευθέρωση του νησιού "Προ ογδόντα ετών, τα 7/8 της γης της νήσου ανήκαν εις Οθωμανούς, σήμερον όμως κατέχομεν τα 7/8 και με τα χρέη, ά οι αγαθοί ημών αγάδες μας οφείλωσι, θα εξαλειφθεί και το 1/8 αυτό, όταν τους ζητήσωμεν τα χρήματά μας". "Με μια εξαιρετική ευστροφία κι έναν πρακτικό ορθολογισμό, οι Έλλη­ νες του νησιού κατάφεραν χωρίς βιαιότητες, κινήματα και επαναστάσεις, που κατά καιρούς αιματοκυλούν και καταστρέφουν την Κρήτη, να περιορί­ σουν το Οθωμανικό στοιχείο, του οποίου η περιουσία πέρασε σιγά-σιγά στα χέρια των", γράφει ο Γάλλος μηχανικός Λωναί το 1897, ο οποίος μελέτησε την γεωλογία της Λέσβου. Το νησί είναι κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου κι η Μυτιλήνη είναι το κυριότερο λιμάνι της απέναντι ηπειρωτικής παραλίας. Η οικονομία στη­ ρίζεται στην ελαιοπαραγωγή και στη βιομηχανική επεξεργασία των υπο­ προϊόντων του λαδιού. Λειτουργούν δεκάδες ελαιοτριβεία και σαπωνοπο­ εία. Υπάρχουν ακόμη πυρηνελαιουργεία, βυρσοδεψεία, οινοποιεία, τρά­ πεζες και ναυτιλιακή εταιρεία. Στο εσωτερικό του νησιού υπάρχει ένα

πυκνό οδικό δίκτυο 500 περίπου χιλιομέτρων, που χάραξε ο μηχανικός Τζέημς Αριστάρχης και το οποίο συντηρείται με το τοπικό έσοδο της οδι­ κής φορολογίας. Στον εκπαιδευτικό τομέα έχουν γίνει άλματα. Σύμφωνα με πληροφορία του οικονόμου Σταύρου Τάξη, λειτουργούν το 1909 στο νησί 61 Χρι­ στιανικά και 15 Οθωμανικά σχολεία με 10.000 μαθητές. Γυμνάσιο Αρρέ­ νων και ημιγυμνάσιο Θηλέων στη Μυτιλήνη. Ημιγυμνάσιο Αρρένων στην Αγιάσο και στο Πλωμάρι, Γαλλική Σχολή Αρρένων και Γαλλική Σχολή Καλογραιών για τα κορίτσια στη Μυτιλήνη. Στα χωριά του νησιού ιδρύονται λέσχες, που λειτουργούν ως αναγνω­ στήρια τα οποία είναι στην πραγματικότητα εθνικές εστίες και επιτελικά γραφεία στον μεγάλο και αναίμακτο οικονομικό πόλεμο, που είχαν κηρύ­ ξει οι Χριστιανοί του νησιού εναντίον του Τουρκικού στοιχείου. Η πνευ­ ματική στάθμη του τόπου είναι γνωστή σ' όλον τον Ελληνισμό. Το νησί ανθίζει. "Αλτίν αντασί", δηλαδή Χρυσό νησί το ονομάζουν οι Τούρκοι. Το λάδι είναι ο ντόπιος χρυσός. Στη Μυτιλήνη επίσης εδρεύει και Προξενικό Σώμα. Εκτός από το Ελληνικό Υποπροξενείο, υπάρχουν υποπρόξενοι ή προξενικοί πράκτορες της Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, Αυστροουγγαρίας, Γερμανίας, Ιταλίας, ΗΠΑ, Ισπανίας, Ολλανδίας, Βελγίου και Περσίας. Το προξενικό σώμα έπαιζε σπουδαίο ρόλο στη ζωή του νησιού. Πολ­ λές φορές επενέβαιναν οι πρόξενοι και έκαναν τον διαιτητή ανάμεσα στην Τουρκική διοίκηση και στο Χριστιανικό στοιχείο. Πανίσχυροι ήταν τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας οι πρόξενοι της Αυστροουγγαρίας Νατάλε Μπαρτζίλι, της Ρωσίας Εμμανουήλ Λου­ κάς και της Γαλλίας Απόστολος Σημαντήρης. Μόλο που η ζωή κυλά ήσυχα και ζούνε αρμονικά Τούρκοι και Ρωμιοί, στο βάθος δεν λείπει ο βραχνάς του κατακτητή. Η μεγάλη ανάπτυξη του νησιού δημιουργεί αυτοπεποίθηση και ελπίδες στους ραγιάδες και μίσος στους αλλόθρησκους. Το νεοτουρκικό σύνταγμα του 1908 γιορτάσθηκε στη Μυτιλήνη με ενθουσιασμό από Οθωμανούς και Χριστιανούς. Μια τεράστια διαδήλω­ ση, με επικεφαλής Ελληνικές και Τουρκικές σημαίες, πορεύθηκε απ' τον Δημοτικό Κήπο μέσω της προκυμαίας προς τη Μητρόπολη και κατέληξε στο Διοικητήριο (σημερινό Υπουργείο Αιγαίου). Έγραψε η εφημερίδα της Σμύρνης "Αμάλθεια": "Ολόκληρος η χθεσινή νυξ παρήλθεν εν εορτασμώ και πανηγύρει, καθ' ήν πυροβολισμοί εις τον αέρα εδόνουν την ατμόσφαιραν... ζητωκραυγαί υπέρ της Ελλάδος και της Τουρκίας αντηλλάγησαν...".

Πάντως ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ' εκφράζει την επιφυλακτικότητά του και συνιστά επαγρύπνηση. Σε συνέντευξή του προς την εφημερίδα "Αμάλθεια" τονίζει: "Οφείλομεν να παρακολουθώμεν την εξέλιξιν των πραγμάτων μετά σωφροσύνης". Αλλά και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου έγραψε τότε: "Είναι εύκολον να εξακολουθήσει υπό τους Συνταγματικούς η βία και η τυραννία του Τουρκικού επί των άλλων λαών". Πραγματικά, οι δηλώσεις Τούρκων αξιωματούχων δεν άφηναν αμφι­ βολίες για τις προθέσεις των Νεοτούρκων: "Εννοούμεν και το εννοούμεν αντί πάσης θυσίας να αφομοιώσωμεν υπό μίαν Οθωμανικήν ιδέαν τα εν τω τόπω ημών στοιχεία, ώστε να μην γίνεται πλέον λόγος περί πλειοψη­ φίας ή μειοψηφίας, περί Ελλήνων και Τούρκων, Αρμενίων και Ισραηλι­ τών... Αι φαινομενικώς ωραίαι έννοιαι Ελευθερία, Άμιλλα, Εθνική Εθελο­ θυσία είναι λέξεις μόνον... "δήλωνε ο Ναζίμ-μπέης σε Έλληνα δημοσιο­ γράφο της Σμύρνης. Στις εκλογές που επακολούθησαν συνέβη κάτι το απίστευτο: Εκλέ­ χθηκαν δύο (2) Λέσβιοι βουλευτές. Ήταν η Λέσβος το μόνο Σαντζάκι της Αυτοκρατορίας που εξέλεξε δύο βουλευτές από μια εθνότητα. Αυτό ανη­ σύχησε και εξαγρίωσε τους Νεότουρκους, οι οποίοι αρχίζουν, με διάφο­ ρες προφάσεις, μια σειρά προκλήσεων και αγριοτήτων εναντίον των Χρι­ στιανών. Διαμορφώνεται βαθμηδόν σ' ολόκληρο το νησί μια ατμόσφαιρα φοβίας και αβεβαιότητας, καθώς οι Τούρκοι προσπαθούν βίαια να αφαι­ ρέσουν απ' τους Χριστιανούς ό,τι αυτοί είχαν κερδίσει σιγά-σιγά τα τελευταία 80 χρόνια. Σκηνοθετούνται δίκες εναντίον των Γυμναστικών Συλλόγων "Άτλας" και "Διαγόρας", γιατί τα μέλη τους φορούν ειδικές στολές και παρελαύ­ νουν συντεταγμένοι με τύμπανα και σάλπιγγες. Ο πρόεδρος του "Άτλα­ ντος" φυλακίζεται. Τον Οκτώβρη του 1909 στρατολογούνται στον τουρ­ κικό στρατό οι πρώτοι Χριστιανοί Οθωμανοί υπήκοοι. Την ίδια χρονιά (1909) εκδίδεται και η πρώτη Λεσβιακή εφημερίδα, η "Σάλπιγξ". Και τα επόμενα ως την απελευθέρωση χρόνια, το 1910 και 1911, η Τουρκική κυβέρνηση δεν μπορεί να χωνέψει τα αποτελέσματα των βου­ λευτικών εκλογών. Ολόκληρο το βιλαέτι Αιγαίου έστειλε στη Βουλή μόνο Έλληνες βουλευτές. Σχεδιάζεται διάλυση του βιλαετιού του Αιγαί­ ου, ώστε ο Ελληνικός πληθυσμός να χαθεί μέσα στο πλήθος των Τούρ­ κων των ασιατικών βιλαετίων, αλλά η συντονισμένη αντίδραση των νησιωτών ματαιώνει τα σχέδια των Τούρκων. Μέχρι και μετοίκηση των οθωμανών της Βοσνίας στη Λέσβο ανακινούν, αλλά κι αυτή η απειλή ακυρώνεται. Πάντως η οικονομία λόγω και της γενικότερης κατάστασης

στην Ανατολική Μεσόγειο και λόγω του κλεισίματος των Στενών, που προκάλεσε η εμφάνιση του Ιταλικού στόλου στο Αιγαίο, αρχίζει να κάμπτεται. Ο πρόξενος της Γαλλίας Απόστολος Σημαντήρης γράφει σε μια έκθεσή του το 1910: "Οι Τούρκοι θεωρούν την νήσον Ελληνικήν, λόγω των πολλών Ελλήνων και διά τούτο παίρνουν τα χρήματα του τόπου και τα χρησιμοποιούν σε άλλα μέρη καθαρώς Μουσουλμανικά". Ακόμα και η δίγλωσση ελληνική και τουρκική επιγραφή του Δημαρ­ χείου καθαιρείται, γιατί είχε και ελληνικά στοιχεία. Εν τω μεταξύ έχει κηρυχθεί ο πόλεμος μεταξύ Ιταλίας και Τουρκίας. Στη Μυτιλήνη φθάνουν στρατιωτικές ενισχύσεις: πολεμοφόδια, τρόφιμα, ζώα και ζωοτροφές. Το Οθωμανικό στοιχείο αρχίζει να δείχνει κάποια νευρικότητα. Η διοίκηση φοβάται Ιταλική απόβαση κι εξοπλίζει Τούρ­ κους ατάκτους, για να χτυπήσουν τους εισβολείς. Γίνεται σύσκεψη Τούρκων και Χριστιανών για το δέον γενέσθαι, σε περίπτωση Ιταλικής απόβασης. Σημειώνει σχετικά ο Γάλλος πρόξενος Μυτιλήνης: "Εις όλας τας σπασμωδικάς κινήσεις των στρατιωτικών και πολιτικών αρχηγών διαβλέπει κανείς την ανησυχίαν των διά το φρούδον της αντιλήψεως ότι είναι δυνατόν να προβάλλουν σοβαρόν αντίστασιν, με

Πεζοναύτες τον Ελληνικού Στρατού στη Λέσβο (1912)

τα μέσα που διαθέτουν, εις περίπτωσιν αποβάσεως των Ιταλών". Το 1912 βρίσκει τις δύο κοινότητες του νησιού, τους Χριστιανούς και τους Οθωμανούς, να μην έχουν σχέσεις αρμονικές, όπως παλιότερα. Οι Νεότουρκοι κατόρθωσαν να εξάψουν το φυλετικό μίσος και να δημιουρ­ γήσουν έναν αυξανόμενο εκνευρισμό και μια αβεβαιότητα. Η σκέψη των Λεσβίων κι οι προσδοκίες τους στρέφονται στην ελεύθε­ ρη Ελλάδα, την οποία ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με σωστή και σοβαρή δουλειά, έχει αρχίσει να βάζει σε καλό δρόμο. Εν τω μεταξύ οι Ιταλοί μεταφέρουν τον πόλεμο στα Δωδεκάνησα. "Η είδησις της αποβάσεως των Ιταλών εις Ρόδον συνεκλόνισε βαθύτατα τον τουρκικό πληθυσμό της νήσου. Μία έξοδος των γυναικοπαίδων προς την αντικρυνήν ακτήν της Ανατολής ήρχισεν" γράφει ο Πρόνενος της Γαλλίας και ο Πρόξενος του Ελληνικού Προξενείου τηλεγραφεί: "Εξακολουθεί αθρόα και εξ όλης της νήσου αναχώρησις τουρκικών γυναικοπαίδων. Τούρκοι εις ορεινά μέρη της νήσου εξοπλίζονται. Ημέτε­ ροι υπό το κράτος φόβου ένεκα τούτου". Ξαναρχίζουν τα έκτροπα, οι προστριβές μεταξύ ατάκτων και Χριστιανι­ κού στοιχείου. Και για να μην υστερήσει κι η Χωροφυλακή άρχισε να γίνεται αφόρητη. "Η Τουρκική Κυβέρνησις, με την άστοχον και απερίσκε­ πτον πολιτικήν της, την επιτρέπουσαν την επανάληψιν των επεισοδίων, δεν κάμνει τίποτε άλλο παρά να ξυπνά και να θερμαίνει το μίσος των Χρι­ στιανών κατά των Μουσουλμάνων" γράφει ο Απόστολος Σημαντήρης. Το προξενικό σώμα κάνει ένα συλλογικό διάβημα διαμαρτυρίας στον Στρα­ τιωτικό και Πολιτικό Διοικητή και ειδοποιεί τις Πρεσβείες της Κωνσταντι­ νουπόλεως. Αλλά και "Το ηθικόν των Τουρκικών στρατευμάτων είναι πολύ χαμη­ λόν και παρουσιάσθηκαν πολλά κρούσματα λιποταξίας μεταξύ των εφέ­ δρων" επισημαίνει ο Γάλλος Πρόξενος Μυτιλήνης. Η κατάσταση έφθανε τώρα στα όρια της αναρχίας. Τα Ιταλικά πολεμι­ κά περιπλέουν ανενόχλητα το νησί. Παρ' όλη όμως την επιτήρηση του Ιταλικού στόλου, οι Τούρκοι κατορθώνουν να βγάλουν στην Πέτρα "τρία κανόνια μεγάλου διαμετρήματος, καθώς και πολλά ορειβατικά" κατά τον Απόστολο Σημαντήρη. Η απειλή της Ιταλίας κατά των νησιών ήταν βάσιμη. Γράφει ο ιστορι­ κός Κ. Παπαρρηγόπουλος: "Εκινδύνευσαν τότε άπασαι αι νήσοι του Αιγαίου να περιέλθωσι υπό το κράτος των Ιταλών, αν μη η Αυστριακή Κυβέρνησις ελάμβανεν απειλητικήν στάσιν έναντι της Ιταλικής, απαγο­ ρεύουσα αυτή πάσαν προς βορράν της Πάτμου επέκτασιν" και "Η κατοχή εκείνη θα συνετελείτο και η τύχη της Χίου και Μυτιλήνης ουδόλως θα

διέφερε της των Δωδεκανήσων, αλλά, παρά την συγκατάθεσιν της Αγγλίας και της Γαλλίας, υψώθη ανένδοτος η πολιτική της Αυστρίας". Πάντως, εκείνο που κατατρομάζει τους Λεσβίους δεν είναι ο κίνδυνος Ιταλικής κατάληψης, αλλά ο ενδεχόμενος βομβαρδισμός του νησιού απ' τους Ιταλούς. Σ' όλο αυτό το διάστημα - καλοκαίρι και φθινόπωρο του 1912 - τα επεισόδια εις βάρος των Χριστιανών συνεχώς πληθαίνουν. Φόνοι, τραυματισμοί, ξυλοδαρμοί, λεηλασίες. Στην Πηγή, στον Πολιχνί­ το, στο Λισβόρι, στο Σκόπελο, στους Λάμπου-Μύλους, στα Μιστεγνά, στα Γέλια, όπου οι Τούρκοι μπαίνουν και λεηλατούν τις εκκλησίες και καταστρέφουν τα εικονίσματα, στην Αγία Παρασκευή και στην Ανεμώτια, όπου κακοποιούν τους δημογέροντες. Μάταια διαμαρτύρονται οι Μητροπολίτες κι οι Δημογέροντες. Στις 5 Οκτωβρίου κηρύσσεται ο πρώτος Βαλκανικός πόλεμος και την προστασία των Ελλήνων υπηκόων του νησιού αναθέτει η Ελληνική Κυβέρνηση στους Προξένους Γαλλίας και Ρωσίας. Συγχρόνως μεγάλο τμήμα των στρατιωτικών δυνάμεων, που βρίσκονταν πάνω στο νησί, καθώς και ολό­ κληρο σχεδόν το πυροβολικό, περνούν στην αντικρυνή Μικρασία. Γράφει η εφημερίδα "Σάλπιγξ" στις 9-10-1912: "Πυροβόλα και μυδραλιοβόλα δεν έχουσιν, καθότι ταύτα τα έστειλαν στην Ανατολήν προ μηνός". Παρατηρήθηκε τότε αθρόα λιποταξία των Λεσβίων Χριστιανών, που είχαν επιστρατευθεί στον Τουρκικό Στρατό. Παρατηρεί σχετικά ο Γάλλος Πρόξενος Μυτιλήνης: "Η Στρατιωτική Αρχή δεν επιδεικνύει μεγάλην προ­ θυμίαν να κυνηγήσει τους λιποτάκτας. Μήπως αυτή η επιείκεια οφείλεται εις την πολιτικήν κατάστασιν;". Η στρατιωτική δύναμη, που τελικά έμεινε στο νησί, ήταν 2.000 περί­ που στρατιώτες, απ' τους οποίους 250 Χριστιανοί κι απ' αυτούς 80 Λέσβι­ οι. Η δύναμη αυτή βρισκόταν στη Μυτιλήνη, στο Μόλυβο, στο Σίγρι, με τον κύριο όγκο της μεταξύ Κώμης και Αγίας Παρασκευής. Υπάρχουν ακόμα 250 χωροφύλακες σκορπισμένοι σ' όλο το νησί. Στις 13 Οκτωβρίου 1912 τα Ελληνικά πολεμικά πλοία έκαναν την πρώτη τους εμφάνιση στα νερά του Μολύβου και στο κανάλι της Μυτιλή­ νης. Στις 25 Οκτωβρίου ο Δεσπότης, ο Μουφτής κι ο Δήμαρχος επισκέ­ πτονται τον βαλή του Αιγαίου Εκρέμ μπέη και του ζητούν, σύμφωνα με την εφημερίδα "Σάλπιγγα": Όπως ο στρατός αποσυρθεί από την πόλιν εις καταλληλοτέραν προς άμυναν τοποθεσίαν εν περιπτώσει εμφανίσεως του Ελληνικού στόλου". Ο βαλής συμφωνεί. "Δεδομένου ότι κάθε αντίστασις φαίνεται ματαία και άσκοπος" παρατηρεί ο Γάλλος Πρόξενος Μυτιλήνης.

Το τελευταίο επεισόδιο της Τουρκοκρατίας έγινε στο Πλωμάρι με έναν νεκρό, τον Δημήτριο Πιτσιλαδή, πατέρα 5 παιδιών, όταν διαδόθηκε ότι οι Τούρκοι σφάζουν τα παιδιά του σχολείου και σύσσωμοι οι Πλωμα­ ρίτες έσπευσαν να τα σώσουν. Ήταν μια απλή παρεξήγηση, η οποία όμως έδειξε ότι οι Πλωμαρίτες ήταν όλοι τους καλά οπλισμένοι και σύμφωνα με τον Απόστολο Σημαντήρη "Τα πνεύματα, τόσο στο Χριστιανικό όσο και στο Μουσουλμανικό στοιχείο, είναι τόσον εξημμένα εξαιτίας του πολέμου, ώστε φθάνει και μία σπίθα διά να ταράξει ανεπανορθώτως την σχετικήν ησυχίαν της νήσου". Με κρυφή λαχτάρα παρακολουθούσαν οι Χριστιανοί της Λέσβου την εξέλιξη του Βαλκανικού πολέμου. Οι Λεσβιακές εφημερίδες κάθε μέρα καταγράφουν και χαιρετίζουν τα κατορθώματα του Ελληνικού στρατού στη Θεσσαλία, στη Μακεδονία και στην Ήπειρο. Με Αρχιστράτηγο τον διά­ δοχο Κωνσταντίνο ο Ελληνικός στρατός περνά τα ασφυκτικά ελληνικά σύνορα, απελευθερώνει την Ελασσόνα, την Κατερίνη, τα Γρεβενά και την Κοζάνη. Στις 27 Οκτωβρίου 1912 απελευθερώνεται και η Θεσσαλονίκη, ενώ παράλληλα ο Ελληνικός στόλος, υποχρεώνοντας τον Τουρκικό να κλει­ σθεί στα Δαρδανέλλια, απελευθερώνει τη Λήμνο, την Τένεδο και την Ίμβρο. Στη Μυτιλήνη και στο Πλωμάρι δημιουργείται μια επαναστατική κίνηση, που έχει σκοπό να εκβιάσει με κάθε τρόπο την απελευθέρωση, γιατί διάφορες φήμες έφερναν την Ελληνική Κυβέρνηση διατακτική να απελευθερώσει τη Λέσβο και τη Χίο. Πάντως σε σχετική Ιστορική και Στρατιωτική Έκθεση του Γενικού Επιτελείου Στρατού, δημοσιευμένη στον Δ' τόμο των Λεσβιακών αναφέρεται ότι "Η απελευθέρωσις των νήσων, ακραιφνώς Ελληνικών, επετέλει μίαν των βλέψεων της Ελληνικής Κυβερνήσεως, ευθύς άμα τη ενάρξει των επιχειρήσεων... Προς τούτο εζη­ τήθη εκ μέρους του Αρχηγού Στρατού Μακεδονίας διάθεσις δυνάμεων διά την κατάληψιν των νήσων. Πλην όμως ο Αρχηγός, μη θέλων να εξα­ σθενήσει την δύναμιν της Στρατιάς και έχων σοβαρούς λόγους προς τούτο, δεν συνηνόρει εις την διάθεσιν αυτής". Πραγματικά, ως τότε η απελευθέρωση του νησιού, παρά την ανυπομο­ νησία του πληθυσμού, δεν ήταν ακόμη ώριμη.

Τα σχέδια του Βενιζέλου Ο απελευθερωτής πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, επειδή ανά­ μεσα στους Βαλκανικούς συμμάχους δεν υπήρχε συμφωνία για διανομή των εδαφών, βιαζόταν να καταλάβει στρατιωτικά τη Μακεδονία και τη

Αξιωματικοί τον Ελληνικού Στρατού που πολέμησαν για την απελευθέρωση της Λέσβου Θράκη και δεν συμφωνούσε να μετακινηθούν στρατιωτικές δυνάμεις απ' το Μέτωπο των επιχειρήσεων. Πληροφορίες όμως του Ρουμάνου Πρεσβευ­ τή στο Παρίσι, μεταβίβασαν την υπόδειξη του Κλεμανσώ να ενεργηθεί τάχι­ στα απόβαση στη Χίο και Μυτιλήνη, πριν από την επέμβαση των δυνάμεων για σύναψη ανακωχής. Έτσι στις 5-11-1912 ο Βενιζέλος απηύθυνε στον Διάδοχο Κωνσταντίνο, Αρχηγό του Στρατού, που βρισκόταν στηνΈδεσσα, το εξής τηλεγράφημα: "Παρακαλώ να μοι γνωρίσητε ως τάχιον εάν δυνάμε­ θα να διαθέσωμεν δύναμιν ενός Συντάγματος και μιας Πυροβολαρχίας εκ στρατού Θεσσαλονίκης, δί άμεσον κατάληψιν Μυτιλήνης και Χίου, ενδει­ κνυομένων εκ πολιτικών λόγων, κατόπιν τηλεγραφήματος Πρέσβεις μας εν Παρισίοις". Στρατιωτικές όμως διαθέσιμες δυνάμεις δεν υπήρχαν, γιατί επι­ σπεύδονταν η κατάληψη του Μοναστηρίου. Συνεχίζει λοιπόν ηΈκθεση του Γ.Ε.Σ.: "Βραδύτερον όμως, κατόπιν της πραγματικής λήξεως του αγώνος εν τη Δυτική Μακεδονία, διά της καταλή­ ψεως του Μοναστηρίου, διετάχθη η II Μεραρχία να διαθέσει τας αιτηθείσας δυνάμεις".

Οι εκκλήσεις των Πλωμαριτών στον Κουντουριώτη Φαίνεται λοιπόν πως ο ναύαρχος Κουντουριώτης στις πρώτες επαφές

που είχαν μαζί του διάφοροι Λέσβιοι τους συνέστησε υπομονή και σύνεση. Στο Πλωμάρι όμως έπνεε άλλος αέρας. Εκεί Τούρκοι δεν υπήρχαν κι οι Πλωμαρίτες διέθεταν ολόκληρο στόλο από καΐκια, που εύκολα έρχονταν σ' επαφή με τα Ελληνικά αντιτορπιλλικά, που περιπολούσαν γύρω από το νησί. Περί τα μέσα Οκτωβρίου, ο κυβερνήτης του αντιτορπιλλικού "Βέλος" ήρθε σ' επαφή με τον Θρασ. Μελανδινό, που έμενε στη Μυτιλήνη και του ζήτησε πληροφορίες για τις Τουρκικές δυνάμεις - προπάντων του πυροβολι­ κού, που βρίσκονταν στο νησί. Η θαλασσοταραχή όμως εμπόδιζε την επαφή με το αντιτορπιλλικά. Έτσι αποφασίσθηκε να σταλεί μια επιτροπή Πλωμαριτών, που θα παρέδιδε την απάντηση στα ερωτήματα του κυβερνή­ τη, πηγαίνοντας στον Μούδρο, όπου ναυλοχούσε ο Ελληνικός στόλος. Αναφέρει σχετικά η προμνημονευθείσα έκθεση του Γ.Ε.Σ. "Εν τω μεταξύ επιτροπή Πλωμαριτών, παρουσιασθείσα εις Μούδρον, εζήτει όπλα προς εξο­ πλισμόν των κατοίκων, διαβεβαιούσα ότι δι' ουχί σημαντικής δυνάμεως θα ήτο δυνατή η κατάληψις της νήσου, καθόσον οι κάτοικοι, ευθύς άμα τη εμφα­ νίσει του Ελληνικού Στρατού, ήσαν έτοιμοι να επαναστατήσουν". Ο Μελανδινός ανησυχεί μήπως τυχόν δεν έφτασε η επιτροπή στη Λήμνο, γιατί δεν έχει καμιά σχετική είδηση. Στέλνει έξι αλεπάλληλα γράμ­ ματα στον Κουντουριώτη, με διάφορα μέσα, δίνοντας χρήσιμες πληροφο­ ρίες. Οι μέρες περνούν, ο στόλος δεν φαίνεται και η αγωνία κορυφώνεται. Βλέποντας ότι τίποτα δεν κατάφερε από το Ναύαρχο, στέλνει μια έκκληση κατευθείαν στον Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο και στον Υπουργό των Ναυτικών Στράτο, η οποία καταλήγει ως εξής: "Η αδημονία των κατοίκων έφθασε εις το κατακόρυφον. Θα καταληφθεί η νήσος; Μήπως δεν θα κατα­ ληφθεί; Εν τοιαύτη περιπτώσει να τους κτυπήσωμεν;Ή να διαμαρτυρηθώμεν ότι ημείς θέλομεν την Ελλάδα; Αν είναι λοιπόν εις το πρόγραμμα υμών να γίνει η κατάληψις, ας γίνει το ταχύτερον. Όσον αφορά δε το σκλάβωμα των αποβατικών σωμάτων, διά την νήσον, γνωρίζω υμίν ότι μετά την κατάληψιν δεν έχομεν ανάγκην ούτε 300 στρατιωτών δι' ολόκληρον την νήσον, διότι τότε στρατολογούνται από την νήσο 1000 και 2000". Τελικά αποφασίζεται να γίνει η κατάληψη τηςΛέσβου στις 8 Νοεμβρίου 1912 "λίγο πιο γρήγορα απ' ό,τι λέγαν τα επιτελικά προγράμματα του Ελλη­ νικού στρατού, λίγο πιο αργά από τις προσδοκίες των Μυτιληνιών" κατά τον Βαγγέλη Καραγιάννη. Γράφει η εφημερίδα "Σάλπιγξ" στις 8-11-1912: "Χθες περί την 4 μ.μ. ελληνικόν αντιτορπιλλικόν τύπου της "Νέας Γενεάς" εφάνη προς Κράτηγον, διήλθεν ανοικτά προ του λιμένος μας, έκαμψε προς το φρούριον και απο­ πλεύσαν εξηφανίσθη όπισθεν του ακρωτηρίου Αγριλιά...". Και η εφημερίδα "Λαϊκός Αγών" της 9/11/92: "Από της προχθές ολίγοι

μόνον εγνώριζον τον σκοπόν της ελεύσεως των ελευθερωτικών πλοίων, μεταδοθείσης της ειδήσεως δι' επιστολής των ολίγων ατρομήτων Πλωμαρι­ τών, οι οποίοι αψηφούντες πάντα κίνδυνον είχον μεταβεί εις συνάντησιν των πολεμικών μας. Προχθές την 10ην της νυκτός το αντιτορπιλλικόν "Βέλος" προσήγγισε παρά τα βυρσοδεψεία και απεβίβασεν πρόσωπον, το οποίον έφερε την ευχάριστον είδησιν εις την ιεράν Μητρόπολιν. Ανέφερε ότι ο στόλος... θα κατέπλεε εις Μυτιλήνη προς κατάληψιν αυτής". Η είδηση διαδόθηκε στην πόλη αμέσως. Σημειώνει η εφημερίδα "Λέσβος”: "Πάραυτα ως αστραπή διεδόθη η είδησις επί πλείστους των Μυτιληναίων και μία ασυνήθης κίνησις επεκράτησεν εν τη πόλει κατά τας μεταμεσονυκτίους ώρας. Όσον αφορά την Χωροφυλακή ή τας στρατιωτικός περιπόλους, αύται ουδαμού εφαίνοντο. Οι Τούρκοι εόρταζον το Κουρμπάν Μπαϊράμ και ήτο η πρώτη νύκτα, καθ' ήν... ενωχούντο ή εκοιμώντο ευχαρι­ στημένοι. Το ωρολόγιον της Μητροπόλεως αντήχει μίαν-μίαν τας ώρας. Εκυλίοντο σημαίνουσαι το τέλος της Τουρκικής κυριαρχίας επί της ωραίας νύμφης του Αιγαίου, της πατρίδος της Σαπφούς και του Βερναρδάκη. Και ήσαν καθώς το ξεψύχισμα του τέρατος της τυραννίας οι ήχοι του ωρολογίου...".

Η απελευθέρωση της Μυτιλήνης Το πρωινό της 8ης Νοεμβρίου 1912 είναι διαφορετικό, γιατί κατά την "Σάλπιγγα" της ιδίας ημέρας: "Σήμερον περί την 6ην πρωινήν ώραν το θωρη­ κτόν "Αβέρωφ" μετά πέντε αντιτορπιλλικών και ενός υπερωκεανίου μεταγω­ γικού έφθασαν προ του λιμένος μας...". Την επόμενη ημέρα, στις 9 Νοεμβρίου, η εφημερίδα "Λέσβος" περιγρά­ φει ποιητικά την εμφάνιση του Ελληνικού στόλου στη Μυτιλήνη. "Η αυγή - ομοία ταύτης ποτέ άλλοτε δεν θ' ανατείλει! - επρόβαινεν εις τον ορίζοντα και ήρξατο διαλύουσα τα βαθέα σκότη του ορίζοντος. Και υπό το χλωμόν φως, το ολονέν εντονότερον καθιστάμενον, από την παρά την πετρόσκαλαν ακτήν εχαιρετήσαμεν την εμφάνιση του Ελληνικού στόλου. Δύο σήματα ανήλθον επί του προσθίου ιστού του "Αβέρωφ" και συγχρόνως το ωραίον πλοίον ήρξατο προελαύνον σιγά μετά των ισχυρών δορυφόρων του. Είχε πλησιάσει αρκετά ήδη προς το Καστράκι, ότε έξαφνα το ωραίον εμβατήριον: "Μαύρ' είν' η νύχτα στα βουνά" αντήχησε από του στόματος των χαλκίνων οργάνων της μουσικής του". Ενώ έτσι είχαν τα πράγματα, ο Τούρκος νομάρχης Αρχιπελάγους Εκρέμ Βέης συγκαλούσε σε σύσκεψη τον Μητροπολίτη Κύριλλο, τον Τούρκο

μουφτή, προκρίτους Οθωμανούς και Έλληνες δημογέροντες, τον Δήμαρχο Β. Βασιλείου και τους προξένους των ξένων κρατών. Συγχρόνως κατά την εφημερίδα "Λέσβος": "Μία ατμάκατος, αποσπαθείσα εκ του "Αβέρωφ", υπό τους ήχους της μουσικής, εισήρχετο εις τον λιμένα, φέρουσα εις την πρώρα αναπεπταμένην λευκήν σημαίαν και εις την πρύμνην την κυανόλευκον. Επί τη θέα της το τί έγινε τότε είναι απερίγραπτον. Της ατμακάτου επέβαινε ο αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού Βασ., Καραμούζης, εξελθών όπως απαιτήσει την παράδοσιν της πόλεως και του ευρισκομένου εν αυτή στρατού, κατ' εντολήν του Υποναυάρχου Αρχηγού κ. Κουντουριώτου. Εν τω μεταξύ πάντες οι κυβερνητικοί υπάλληλοι και χωροφύλακες της προκυμαίας είχον εξαφανισθεί. Πελώριοι δε ελληνικαί σημαίαι είχον αναπε­ τασθεί εκ των κατά μήκος της προκυμίας κτιρίων...". Κατά τις διαπραγματεύσεις που επακολούθησαν, ο Κουντουριώτης απέρ­ ριψε τις άλλες προτάσεις των Τούρκων και ο Τουρκικός στρατός αποσύρθη­ κε στο εσωτερικό του νησιού, για να ανατάξει εκεί άμυνα, κατά απαίτηση του Τούρκου Χιλίαρχου Αβδούλ μπέη. Στη συνέχεια, το μεσημέρι της 8-11-1912, ο Ελληνικός στρατός αποβι­ βάζεται. Γράφει ο "Λαϊκός Αγών": "Εναγωνίως ανεμένετο η ημίσεια μ.μ., οπότε θα απεβιβάζετο εκ των πολεμικών ο ένδοξος ελληνικός στρατός, το καμάρι μας. Όλη η παραλία είναι κατάμεστος. Όλη η Μυτιλήνη έχει κατέλθει, ίνα ίδουν τον στόλον των και το ναυτικόν των...". Οι τρεις Λεσβιακές εφημερίδες περιγράφουν λεπτό προς λεπτό τα μεγά­ λα γεγονότα. Ο "Λαϊκός Αγών" σε εκτενές ρεπορτάζ της 9/11/1912 γρά­ φει: "Την 1 παρά 20 λεπτά, πρώτος πατεί το έδαφος της Μυτιλήνης εις την αποβάθραν του Μώλου ο ανθυπολοχαγός κ. Ρίτσος επικεφαλής διλοχίας του υπό τον κ. Δεμέστιχαν πεζοναυτικού Τάγματος, υπό τας εκκωφαντικάς ζητωκραυγάς του εξάλλου κόσμου...". Και η "Λέσβος": "Ουρανομήκεις ζητωκραυγαί αντήχησαν κατά μήκος των δύο του λιμένος βραχιόνων και της προκυμαίας, ήτις ήτο κατάμεστος κόσμου, συνοδευόμεναι και υπό απειραρίθμων πυροβολισμών, ωσανεί συνήπτετο σφοδρά μάχη". Η Ελληνική δύναμη κατοχής στις 8 Νοεμβρίου 1912 αριθμούσε: 1096 στρατιώτες του Τάγματος Μανουσάκη και 300 περίπου πεζοναύτες του αγήματος του Κωνσταντίνου Μελά, αδελφού του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά. Στη συνέχεια, κατά τον "Λαϊκό Αγώνα": "Αποσπάσματα πεζοναυτών δια­ τάσσονται να υψώσουν την Ελληνική Σημαίαν εις όλα τα δημόσια καταστή­

ματα και να καταλύσωσι τας Αρχάς". Το διοικητήριο παραδίδεται στον υπο­ πλοίαρχο Κων/νο Μελά, ο οποίος αιχμαλωτίζει τον Βαλή Αρχιπελάγους Εκρέμ Βέη. Στην πόλη επικρατεί πλήρης τάξις. Ο Τουρκικός στρατός απο­ σύρεται στο εσωτερικό του νησιού, ενώ ο Ελληνικός λαός καταυλίζεται στα σχολεία της πόλεως. "Εν όψει Μυτιλήνης και από του θωρηκτού "Αβέρωφ" ο Υποναύαρχος Π. Κουντουριώτης εκδίδει διακήρυξη προς τους κατοίκους της νήσου Μυτιλήνης". Στρατιωτικός και πολιτικός διοικητής του νησιού ορίζεται αρχικά ο Κων. Μελάς, ο οποίος επίσης εκδίδει προκήρυξη προς το λαό της πόλεως Μυτι­ λήνης. Πρώτος Έλληνας Νομάρχης διορίζεται ο Εμμανουήλ Στελλάκης, άλλοτε πρόξενος στη Σμύρνη. Αλλά ο αγώνας των Λεσβίων δεν τελείωσε εδώ, αλλά μάλλον αρχίζει από εδώ. Τα χωριά του νησιού ανακηρύσσουν το ένα μετά το άλλο την ελευθερία τους. Στο Πλωμάρι συγκροτείται Πολιτοφυλακή από εθελοντές, οι οποίοι κατέλυσαν τις Τουρκικές Αρχές, φυλάκισαν την Τουρκική φρου­ ρά, ύψωσαν την Ελληνική σημαία και ζήτησαν τηλεγραφικώς απ' τον Διοι­ κητή του Ελληνικού στρατού να καταλάβει την Περιφέρεια Πλωμαρίου. Έτσι στο Πλωμάρι κατέπλευσε το αντιτορπιλλικά "Ιέραξ", το οποίο κατέλαβε και επίσημα την πόλη.

Η απελευθέρωση της Αγιάσου Μόνη της απελευθερώθηκε κι η Αγιάσος: "Ανταρτικόν σώμα εκ Πλωμα­ ρίου, υπό τον οπλαρχηγόν καπετάν Μάνον (Εμμανουήλ Σιταράν), φθάνει εις Αγιάσον και ζητήσαν τον Δήμαρχον και την Δημογεροντίαν, εδήλωσεν ότι είναι πρόθυμον να τους βοηθήσει προς αφοπλισμόν των χωροφυλάκων. Κατά προτροπήν όμως των επιτοπίων Αρχών, ανεχώρησεν, ίνα μη θίξει την φιλοτιμίαν των παλληκαριών της Αγιάσου. Πράγματι οι χωροφύλακες συνε­ λήφθησαν και αφωπολίσθηκαν υπό Αγιασωτών". Τα λεσβιακά χωριά, το ένα μετά το άλλο, καταλύουν τις Τουρκικές Αρχές και υψώνουν την Ελληνικήν σημαία, ενώ ο Τουρκικός στρατός, κατα­ πτοημένος υποχωρεί στον Κλαπάδο. Τα έκτροπα δεν λείπουν. Το νησί περνά δύο δύσκολους μήνες, μέσα σε κλίμα φόβου, αβεβαιότητας και ανα­ μονής. Τέλος, το αποβατικό απόσπασμα του Μανουσάκη ενισχύεται από την περίφημη Λεσβιακή Φάλαγγα, τον Λόχο των Λεσβίων Πατριωτών, που ήρθαν απ' την Αμερική, για να συμβάλλουν στην απελευθέρωση του νησι­ ού, καθώς και από ένα Λόχο Εμπέδων και μια Πυροβολαρχία 6 ορειβατικών πυροβόλων ΚΡΟΥΠ. Επίσης διατέθηκε ένα Τάγμα απ' τον στρατό Μακεδο­

νίας, υπό τον Ταγματάρχη Παυλόπουλο και 94 πεζοναύτες απ' τη Θεσσα­ λονίκη. Διοικητής των Ελληνικών δυνάμεων ορίζεται ο Συνταγματάρχης Απολλόδωρος Συρμακέζης. Αυτές οι Ελληνικές δυνάμεις έδωσαν την τελική νικηφόρα μάχη στον Κλαπάδο. Στις 8 Δεκεμβρίου 1912 υπογράφηκε το πρωτόκολλο παράδο­ σης του νησιού από τους Τούρκους στον Ελληνικό στρατό. Στις 3 Ιανουαρίου 1913, ύστερα από δημοσιεύματα του Ευρωπαϊκού τύπου, ότι μερικές Ευρωπαϊκές δυνάμεις ήταν αντίθετες στην ένωση των νησιών με την Ελλάδα, έγιναν αλλεπάλληλα συλλαλητήρια στη Μυτιλήνη και στα χωριά, με τα οποία ο Λεσβιακός λαός διαδήλωνε υπέρ της Ένωσης και υπέρ της αυτοδιάθεσης των εθνοτήτων. Πάντως το νομικό καθεστώς των νησιών έμεινε εκκρεμές, ως το 1923, οπότε βρήκε την οριστική του λύση, με τη Συνθήκη της Λωζάνης, σύμφωνα με την οποία παραχωρούνται τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους στην Ελλάδα. Αξίζει κλείνοντας να θυμηθούμε το πρωτοσέλιδο πανηγυρικό άρθρο της εφημερίδας "Λαϊκός Αγών" της 9ης Νοεμβρίου 1912. Ως προμετωπίδα της εφημερίδας ξεδιπλώνεται μια τεράστια γαλανόλευκη Ελληνική σημαία, με

Έλληνες και Τούρκοι μαζί γιορτάζουν για το Σύνταγμα των Νεοτούρκων

την υποσημείωση: "Κυματίζει γλαυκόχρους ωραία η κλεινή των Ελλήνων σημαία" Ακολουθεί το διθυραμβικό άρθρο, υπό τον τίτλο: "ΖΗΤΩ Η ΜΥΤΙΛΗΝΗ ΕΛΕΥΘΕΡΑ" Χαίρε, ω χαίρ' Ελευθεριά. Μια φωνή διάτορος, μια φωνή από τα βάθη της πονεμένης πολυπαθούς καρδίας, από μέσα από τα φυλλοκάρδια, των χθες υποδούλων και σήμερον ελευθέρων Μυτιληναίων, ακούεται από χθες από όλα τα στόματα των ελευ­ θερωθέντων συμπολιτών μας. Ζήτω η Ελλάς! Ελληνόπουλα αγαπητά, αδέλφια στη Θρησκεία και την Πατρίδα, Ελευ­ θερωταί του υπό την σκληρόν δουλείαν στενάζοντος Ελληνισμού: Καλώς μας ήλθατε! Ευλογημένοι οι ερχόμενοι εν ονόματι της Ελληνικής Πατρίδος και της Θρησκείας του Σταυρού. Χαράς Ευαγγέλια! Ελευθερία! Χαρά! Αγαλλίασις! Η Μυτιλήνη είναι πλέον Ελληνική! Η Μυτιλήνη είναι πλέον ελευθέρα! Θεά Ελευθερία Χαίρε!

460 ολόκληρα έτη αναμένομεν να ίδωμεν οι δυστυχείς σκλάβοι το αγλα­ όμορφον πρόσωπόν σου! Παιδιά της Μυτιλήνης, ελεύθερα πλέον από τον μαύρον ζυγόν μαύρης δουλείας, δεύτε ασπασώμεθα αλλήλους, δεύτε ψάλλωμεν εν χορώ: Απ' τα κόκκαλο βγαλμε'νη των Ελλήνων τα ιερά και σαν πρώτ' ανδρειωμένη Χαίρε, ω Χαίρε Ελευθερίά!

Βιβλιογραφία 1) Εφημερίδες της Μυτιλήνης "Σάλπιγξ", "Λέσβος", "Λαϊκός Αγών", των ετών 1912,1913 2) ΙΔ' τόμος της "Ιστορίας του ΕλληνικούΈθνους" της Εκδοτικής 3) Ζανή Καμπούρη, Τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας στη Λέσβο ("Λεσβιακά" Δ' τ., 1962, Δελτίο Εταιρείας Λεσβιακών Μελετών).

4) Φ. Δήμου, Θαν. Παρασκευαϊδη, Γ. Καραμάνου, "Η Λέσβος τις μέρες της απελευθέρωσης" ("Λεσβιακά", Δ' τ. 1962- Εταιρεία Λεσβ. Μελετών) 5) Ιστορική - στρατιωτική έκθεση του ΓΈΣ για την απελευθέρωση της Λέσβου.

6) Βαγγέλη Καραγιάννη - Στρ. Μολίνου, "Μυτιλήνη 1912".

Η συμβολή των Αγιασωτών στον απελευθερωτικό αγώνα του 1912 Η Λέσβος πολύ πριν από την εθνική της απελευθέρωση είχε κατα­ κτήσει την οικονομική και πνευματική της ελευθερία. "Αλαντίν

αντασί" - χρυσό νησί - την αποκαλούσαν οι Οθωμανοί. Το λάδι ήταν και τότε ο τοπικός χρυσός. Μια αλυσίδα από ελαιοτριβεία, σαπωνο­ ποιεία, πυρηνελαιουργεία, αλλά και οινοποιεία, κι αλευρόμυλο έδιναν στο νησί ζωή. Το καθιστούσαν κέντρο επεξεργασίας της ελιάς και των υποπροϊ­ όντων της και κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου, καθώς ήταν το μοναδι­ κό λιμάνι και των δύο ακτών του "αιγιαλού των Μυτιληναίων". Εκτός από τις οικονομικές δραστηριότητες ένα δίκτυο πρωτοβάθμιων σχολείων στα χωριά, το λαμπρό Γυμνάσιο στη Χώρα και τα ημιγυμνάσια Αγιάσου και Πλωμαρίου φώτιζαν τους υποδούλους Λεσβίους και τους άνοιγαν το δρόμο για την πρόοδο και την ελευθερία. Έγραφε το 1897 ο γάλλος μηχανικός Λωναί (LAUNAY), που μελέτησε τη γεωλογία της Λέσβου: "Με μια εξαιρετική ευστοροφία κι έναν πρακτικό ορθολογισμό οι Έλληνες του νησιού κατάφεραν χωρίς βιαιότητες, κινήματα κι επαναστά­ σεις, που κατά καιρούς αιματοκυλούν και καταστρέφουν την Κρήτη, να περιορίσουν το Οθωμανικό στοιχείο, του οποίου η περιουσία πέρασε σιγά-

σιγά στα χέρια των". Βέβαια η κατάσταση χειροτέρεψε από το 1908 - μετά την επικράτηση στην Οθωμανική αυτοκρατορία του εθνικιστικού κινήματος των Νεοτούρ­ κων, οι οποίοι παρά τις επαγγελίες για ισονομία, ελευθερία, ισότητα μεταξύ όλων των εθνοτήτων, είχαν ως απώτερο σκοπό την αφομοίωση και τον εκτουρκισμό των υποτελών. Η εκλογή δύο Χριστιανών βουλευτών στις προκηρυχθείσες το 1908 εκλογές ήταν ένα ακόμα ειρηνικό, αλλά εύγλωτ­ το ράπισμα για τους Τούρκους. Το ξέσπασμα του Α' Βαλκανικού πολέμου βρίσκει την αυτοκρατορία εξασθενημένη εκτός των άλλων και εξαιτίας του πολέμου με την Ιταλία, η οποία το Μάιο του 1912 απέσπασε τα Δωδεκάνησα από τους Οθωμανούς. Εν τω μεταξύ ο Ελληνικός στρατός προήλαυνε νικηφόρος: Κατέλαβε την Ελασσόνα, την Κοζάνη, την Κατερίνη, τα Γρεβενά, την Θεσσαλονίκη. Παράλληλα ο ελληνικός στόλος υπό τον Παύλο Κουντουριώτη ανάγκασε τον Τουρκικό να κλεισθεί στα Δαρδανέλια κι ελευθέρωνε τα νησιά το ένα μετά το άλλο: τη Λήμνο, τηνΊμβ ρο, την Τένεδο. Η Λέσβος Περίμενε ανυπό­ μονα τη σειρά της. Επαναστατική επιτροπή υπό τους Πλωμαρίτες Θρασύ­ βουλο Μελανδινό, Δημήτριο Πετρέλλη και τον Πρωτοσύγκελο Βασίλειο Κομβόπουλο (μετέπειτα μητροπολίτη Δράμας) στέλνουν επτά αλεπάλληλες εκκλήσεις προς τον ναύαρχο Κουντουριώτη στο Μούδρο της Λήμνου και μία έκκληση προς τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Εκλιπαρούν για την επέμβαση του ελληνικού στόλου για την απελευθέρωση του νησιού. Όταν οι συνθήκες πια ωριμάζουν, στις 8 Νοεμβρίου 1912, το θρυλικό θωρηκτό "Αβέρωφ" επί κεφαλής μοίρας του στόλου έρχονται και χωρίς δυσκολία καταλαμβάνουν το νησί (Ελληνική Κατοχή) και καταλύουν τις Οθωμανικές αρχές της Μυτιλήνης. Τα χωριά του νησιού απελευθερώθηκαν σχεδόν μόνα τους από τις Πολι­ τοφυλακές που οι ίδιοι οι κάτοικοι είχαν συγκροτήσει. Ιδιαίτερα δραστήρια αναδείχθηκε η Πολιτοφυλακή του Πλωμαριού, η οποία πήγε για να βοηθή­ σει για την απελευθέρωση και της Αγιάσου.Έφυγε όμως άπρακτη, διότι οι Αγιασώτες προτίμησαν να απελευθερωθούν μόνοι τους. Τα κείμενα που ακολουθούν είναι επίκαιρες ανταποκρίσεις της εποχής από την εφημερίδα "Λαϊκός Αγών" της Μυτιλήνης. Ανταπόκριση 1η: "Ανταρτικόν σώμα εκ Πλωμαρίου υπό τον οπλαρχη­ γόν καπετάν-Μάνον (Εμμ. Σιταράν) φθάνει εις Αγιάσον και ζητήσαν τον Δήμαρχον και την Δημογεροντίαν εδήλωσεν ότι είναι πρόθυμον να τους βοηθήσει προς αφοπλισμόν των (Τούρκων) Χωροφυλάκων. Κατά προτρο­ πήν όμως των επιτοπίων Αρχών ανεχώρησεν, ίνα μη θίξει την φιλοτιμίαν

των παλληκαριών της Αγιάσου. Πράγματι οι Χωροφύλακες αφοπλίσθηκαν υπό Αγιασωτών".

Ανταπόκριση 2η: "Σάββατο 22 Δεκεμβρίου 1912. Εξ Αγιάσου. Προχθές εσπέραν περί την 7ην μ.μ. έφθασαν εις Αγιάσον περί τους 120 πεζοναύτας τους οποίους ηκολούθη σειρά κάρων φερόντων τας αποσκευάς των και τα λοιπά χρειώδη. Κατηυλίσθησαν δε εν τη Σχολή. Την επομένην αφού παρετάχθησαν εις δύο στίχους, ανεγνώσθη αυτοίς προκήρυξις υπό του ενταύθα διαμένοντος αξιωματικού κ. Σκοπελίτου, δί ής εδίδοντο αυτοίς αι αναγκαίοι οδηγίαι. Ετονίζετο δε ιδιαιτέρως και συνιστάτο αυτοίς ότι οφείλουσι να καταβάλουν πάσαν φροντίδα προς προστασίαν των Οθωμα­ νών και να συμπεριφέρονται προς αυτούς με την απαιτούμενη λεπτότητα και ευγένειαν, μεθ' ο απήλθον εις τα διάφορα χωρία της περιφερείας μας εις Ασώματον, Κάτω Τρίτος, Σκούνταν, Ίππειον, Σκόπελον και τα λοιπά χωρία της Γέρας. Ενταύθα έμειναν περί τους 25. Ως κατάλυμα αυτών ορίσθησαν δωμάτια του Ξενώνονς μας. Καλόν θα ήτο η Δημαρχία να φροντίσει όπως παρασχεθώσι τοις στρατιώταις τουλάχιστον μερικά εφαπλώματα, διότι με το απότομον και δριμύ ψύχος της χθεσινής νυκτός θα ετουρτούριζον". Όταν αργότερα οι Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης άρχισαν να δημοσιο­ ποιούν την επιφύλαξή τους για την ένωση των απελευθερωθέντων νησιών με την Ελλάδα, διοργανώνονται στη Λέσβο μεγάλα συλλαλητήρια υπέρ της Ενώσεως. Οι Αγιασώτες συμμετέχουν δυναμικά.

Το συλλαλητήριο των Αγιασωτών Ανταπόκριση 3η: "Κυριακή 6 Ιανουαρίου 1913. Το συλλαλητήριον των Αγιασωτών, πολυπληθέστατον, επιβλητικώτατον, ενθουσιωδέστατον υπήρξεν το χθεσινό πάνδημο τω όντι συλλαλητήριον του λαού της Αγιά­ σου. Ολόκληρος ο άρρην πληθυσμός της φιλοτίμου ταύτης Κοινότητος και των περιχώρων κατήλθεν χθες εις την πρωτεύουσα ίνα διαδηλώσει τα πατριωτικά του αισθήματα και την εντονωτάτην αυτού διαμαρτυρίαν κατά των επιβουλευόντων τους προαιώνιους πόθους του. Περί την 10ην π.μ. σειρά ατελεύτητος διαδηλωτών Αγιασωτών, ανερχο­ μένη εις πολλάς χιλιάδας ψυχών, επί κεφαλής έχουσα την υπ' αυτών εκλε­ γείσαν επιτροπήν, αποτελουμένην από τους κ.κ. Ευστράτιον Τζαννετήν δ.ν. (διδάκτορα νομικής)1, Δημήτριο Χατζησπύρου δ.φ. (διδάκτορα φιλολογίας) και Ευστράτιον Δούκαρον χειρούργον, τους ιερείς των, πολλάς σημαίας επί υπερυψήλων κοντών, δυο-τρεις των οποίων εφέροντο υπό Τούρκων, μίαν πελωρίαν σημαίαν της ξηράς, εφ' ης η επιγραφή Ένωσις ή Θάνατος" και

Αντάρτες - Πολιτοφύλακες στη Λέσβο το 1912

την εγχώριον μουσικήν των παιανίζουσαν διαρκώς τον ΕθνικόνΎμνον και πολλά άλλα εμβατήρια, εισήρχετο εν αλαλαγμοίς, εν ζητοκραγαίς εξωφρε­ νικαίς, εν ζωηρότητι καταπλησσούση, εν χειροκροτήμασι παταγωδεστάτοις εις την πόλιν από της βορείας εισόδου (Επάνω Σκάλα) αυτής. Αφού διέσχι­ σαν την αγοράν υπό τας επευφημίας του Μυτιληναϊκού λαού, διηυθύνθη­ σαν διά της παραλιακής οδού και της οδού 8ης Νοεμβρίου εις το Διοικητή­ ριον (σημερινό Υπουργείο Αιγαίου), η πλατεία του οποίου επληρώθη από ανθρωπίνην μάζαν διαρκώς ζητοκραυγάζουσαν υπέρ της Ενώσεως. Από των προπυλαίων του Διοικητηρίου ο εκ των μελών της Επιτροπής κ. Ευστρά­ τιος Τζαννετής απαγγέλλει με ηχηρόν φωνήν τον κατωτέρω λόγον: Έλλη­ νες πολίται, Το πραγματοποιηθέν όνειρον σας Κυβερνήσεις τινές της Ευρώπης, ουχί δε και οι αδελφοί λαοί αυτής, καταβάλλουσι διπλωματικός ενεργείας, όπως το μεταβάλωσι εις Εφιάλτην. Προϋποθέτουσι φαίνεται ότι η Μυτιλήνη είναι χώρα απολίτιστος, αφρικανική, ότι κατοικείται υπό ανελευθέρων πολιτών, ότι στερείται τέκνων αξίων να θυσιασθώσι εις τον βωμόν της ελευθερίας και ενεργώσι να σας χωρίσωσι από τας αγκάλας της Μητρός σας.Ήλθεν η ώρα να εκτελέσωμεν και ημείς το καθήκον μας, και αν είναι πεπρωμένον η Μυτιλήνη να συνεχίσει τους αγώνας της Κρήτης, ω, τότε ας μας αποδώσει η Κυβέρνησις τα όπλα μας και εστέ έτοιμοι να αναδείξωμεν και ημείς νέους ήρωας, φλέγουσαν φιλοπατρίαν και να καταστήσωμεν θέσεις τινάς της νήσου μας ικανός να καταλάβωσι λαμπρόν σελίδα εν τη Ιστορία της Νέας Ελλάδος. Εν τω μεταξύ ας διαμαρτυρηθώμεν νομοταγώς ως υπέρ της σφα­ γιαζομένης ελευθερίας μας και ας καταστήσωμεν γνωστά τα αισθήματα και την θέλησίν μας προς τους ισχυρούς της Ευρώπης και εστέ βέβαιοι και αισιόδοξοι ότι αδύνατον να μην μας αναγνωρισθεί το δίκαιόν μας, το οποί­ ον ταύτην την στιγμήν είναι ίσως λελυμένον υπέρ ημών. Αν όμως εν τω μεταξύ αι Σύμμαχοι Κυβερνήσεις αποφασίσωσι να συνεχίσωσι την δράσιν των ας οργανωθώμεν εις Στρατιώτας και ας μη λείψει κανείς από την γραμ­ μήν της Τσατάλτζας. Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς μας αναμένει να συνεχίσω­ μεν την θείαν λειτουργίαν εν τη Αγία Σοφία και να τον αναστήσωμεν...". Ζητοκραυγαί ατελεύτητοι εκάλυψαν τους τελευταίους τούτους λόγους. Μετά τούτο ο κ. Χατζησπύρου αναγινώσκει το συνταχθέν ψήφισμα των Αγιασωτών, δι ου ο λαός δηλοί την αμετάτρεπτον αυτού απόφασιν να απο­ θάνει παρά να δεχθεί άλλην πλην της Ενώσεως λύσιν και το οποίον διά βοής ενεκρίθη υπ' αυτού. Ανέρχεται είτα εις το Διοικητήριον η Επιτροπή και επιδίδει αυτό εις τον κ. Διοικητήν3 προσφωνήσαντος του κ. Τζαννετή. Εις την Επιτροπήν απήντησεν ο κ. Διοικητής ότι ευχαρίστως δέχεται το

Ψήφισμα των Αγιασωτών και θέλει διαβιβάσει αυτό εις την Σεβ. Κυβέρνη­ σίν μας, καίτοι ως είπεν, διεβίβασεν εκ μέρους ολοκλήρου της νήσου τον διακαή και πανδήμως εκδηλωθέντα αυτού πόθον και καίτοι, ως προσέθε­ σεν, ο φόβος ημών περί αλλοίας τινός λύσεως του ζητήματος των νήσων τω φαίνεται αδικαιολόγητος. Εξελθών δε εις το κεντρικόν παράθυρον συνέ­ χαρη τον ευγενή λαόν της Αγιάσου και περιχώρων διά τα πατριωτικά αυτού αισθήματα και διαβεβαίωσεν ότι το ζήτημα της τύχης των δεν διατρέχει ουδένα κίνδυνον, διότι ευρίσκεται εις χείρας τόσο στιβαράς, ώστε ουδεμία απομένει αμφιβολία ότι θα λυθεί αισίως, αν μη ελύθη μέχρι της στιγμής ταύτης και ότι αυτός ατομικώς είναι βέβαιος περί της αισίας λύσεως. Εζητο­ κραύγασε δε υπέρ της. Ενώσεως, υπέρ του Ελληνικού Έθνους, υπέρ του Βασιλέως και υπέρ της Κυβερνήσεως. Τον λόγον του κ. Διοικητού διέκοπτον εκκωφαντικαί ζητοκραυγαί του μαινομένου πλήθους, το οποίον εις το τέλος εζητοκραύγασε ζωηρότατα υπέρ της Ενώσεως και υπέρ του κ. Διοικητού. Εκείθεν μετά της αυτής τάξε­ ως, μετά των αυτών ζητοκραυγών, μετά του αυτού πανδαιμονίου, παιανιζού­ σης πάντοτε της μουσικής, διευθύνονται εις όλα τα Υποπροξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων εις τα οποία επέδωκαν αντίγραφον του εγκριθέντος Ψηφίσματος. Περί την μεσημβρίαν το συλαλλητήριον ευρίσκετο έτι επί της προκυμαί­ ας, ότε εγένοντο αισθητοί οι μεγάλοι και συνεχείς κρότοι της χθεσινής ναυμαχίας (έξοδος του "Μετζητιέ" στο Αιγαίο και καταδίωξή του από τον "Αβέρωφ") και τότε όλοι ομού ηλεκτρισθέντες διευθύνονται εις τον Μητρο­ πολιτικόν ναόν όπου προσευχήθησαν υπέρ αισίας εκβάσεως της ναυμαχίας και της νίκης του ελληνικού στόλου". Τέλος, όταν ο Συνταγματάρχης Απολλόδωρος Συρμακέζης, αρχηγός των Ελληνικών στρατιωτικών δυνάμε­ ων της Λέσβου και νικητής του Κλαπάδου, επισκέπτεται την Αγιάσο, οι Αγιασώτες του επεφύλαξαν θριαμβευτική υποδοχή.

Η υποδοχή του Συνταγματάρχη Συρμακέζη Ανταπόκριση 4η: Τετάρτη 9 Ιανουαρίου 1913. Υποδοχή κ. Συρμακέ­ ζη. Πρωτοφανώς ενθουσιώδης υποδοχή εγένετο υπό των συμπολιτών μας Αγιασωτών εις τον επισκεφθέντα προχθές την πόλιν μας στρατιωτικόν ημών διοικητήν κ. Απολ. Συρμακέζην αφιχθέντα ενταύθα μετά του υπασπι­ στού του κ. Ταμβακίδου και τη συνοδεία του εν Μυτιλήνη χειρούργου κ. Ευστρ. Δούκαρου και του κ. Αλκ. Μαριγλή. Όλοι οι κάτοικοι της Αγιάσου μετά των εκκλησιαστικών λαβάρων, των εξαπτερύγων και σημαιών εξήλθον εις προϋπάντησιν του κ. Συρμακέζη προς ον οι μαθηταί και αι μαθήτριαι

προσέφερον ανθοδέσμας εις την είσοδον της πόλεως κάτωθεν των προς τιμήν αυτού τοποθετηθεισών τριών μεγαλοπρεπών αψίδων επί μίας των οποίων ανεγιγνώσκετο η επιγραφή "Ως ευ παρέστητε Αρχηγέ". Προσεφώ­ νησεν δε καταλλήλως ο κ. Δημ. Κύπριος. Το διαρκώς ζητοκραυγάζον πλήθος εν εξάλλω ενθουσιασμό) συνόδευσε τον κ. Συνταγματάρχην διά των κοσμοβριθών, σημαιοστολίστων και δαφ­ νοστολίστων και εικονοστολίστων οδών εις την ιεράν εκκλησίαν της Πανα­ γίας, όπου εψάλη δοξολογία. Μετά το πέρας αυτής ο κ. Αλκ. Μαριγλής προσεφώνησεν δι' ολίγων λέξεων τον κ. Στρατιωτικόν Διοικητήν, μεθ' ο ωδηγήθη εις το Αναγνωστήριον όπου τον προσεφώνησεν επίσης ο καθη­ γητής κ. Δημ. Χατζησπύρος. Ο κ. Συρμακέζης εφιλοξενήθη υπό τον κ. Παν. Δούκαρου ευγενέστατα προσφερθέντος και μη θελήσαντος να δεχτεί την προς τούτο εγκριθείσαν δαπάνην της Κοινότητος. Ο κ. Συρμακέζης προπεμπόμενος υφ' ολοκλήρου του πληθυσμού της Αγιάσου εξέδραμε και μέχρις Ιππείου, όπου εν γενομέ­ νη δοξολογία τον προσεφώνησεν εξ ονόματος της καλής ταύτης Κοινότη­ τος ο εξ Αγιάσου ιατρός κ. Ιωάννης Τζαννετής, ως επίσης και εν Συκούντα, όπου προσεφωνήθη υπό της δεσποινίδος Χανίδου και τω προσεφέρθη γεύμα με οβελίαν αμνόν". Χρειάστηκε να περάσουν δέκα ολόκληρα χρόνια από τότε, να συμβούν γεγονότα κοσμογονικά στον κόσμο και στην Ελλάδα, μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923) με την οποία κατοχυρώθηκε οριστικά η ενσωμάτωση της Λέσβου στην Ελλάδα.

Βιβλιογραφία 1. Η Στρατιωτ. Δ/ση Μυτιλ. διώρισε τον κ. Ευστρ. Τζαννετή αστυνόμο Αγιάσου (πβ Εφημ. "Λαϊκός Αγών", 20-11-1912) 2. Στρ. Κολαξιζέλλη, Θρύλος & Ιστορία Αγ., σελ. 432 3. Ο Κων/νος Μελάς (αδελφός του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά).

Η επίσκεψη του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Λέσβο, το 1915 (μέσα από το ρεπορτάζ της "Σάλπιγγος") Με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (Οκτ. 1910 - Ιούλ.

1913) η επιφάνεια του ελληνικού εδάφους και ο πληθυ­ σμός του διπλασιάζονται, ενώ στον εθνικό κορμό προστί­ θενται νέα κέντρα (Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα, Καβάλα, Μυτιλήνη, Χίος, Ηράκλειο) με εύρωστη οικονομική ζωή και πνευματική παράδοση, οι λεγάμενες "Νέες Χώρες". Οι Λέσβιοι, όπως και όλοι οι κάτοικοι των Νέων Χωρών, έτρεφαν αισθήματα ευγνωμοσύνης και ήταν πολιτικά αφοσιωμένοι στον Ελευ­ θέριο Βενιζέλο γιατί τον θεωρούσαν πρωτεργάτη της εθνικής τους απολύτρωσης. Μάλιστα μετά τον πρώτο διωγμό Μικρασιατών Ελλή­ νων το 1914 και την άφιξη στη Λέσβο των πρώτων προσφύγων (γύρω στις 15.000 ψυχές), το κόμμα των Φιλελευθέρων στη Λέσβο ισχυρο­ ποιήθηκε ακόμα περισσότερο, αφού οι Μικρασιάτες απέβλεπαν με ελπίδα στον Βενιζέλο και προσδοκούσαν από αυτόν και την δική τους

εθνική αποκατάσταση. Τον Απρίλιο του 1915, δύο μήνες μετά τον εξαναγκασμό του σε παραίτηση, αφού ήδη είχε επέλθει η οριστική ρήξη Βενιζέλου - Κων­ σταντίνου, ο Βενιζέλος αποφασίζει να έλθει στη Λέσβο προς μεγάλη χαρά των πολυάριθμων πολιτικών του φίλων. Έχουν μάλιστα προκηρυ­ χθεί εκλογές για την 31η Μαίου 1915, τις οποίες κερδίζει το κόμμα των Φιλελευθέρων και εκλέγονται ένδεκα Λέσβιοι βουλευτές στη νέα Βουλή του 1915: (Βαμβούρης, Μητρέλιας, Παρίτσης, Καραμήτσας, Παπαγεωργίου, Βοστάνης, Σιφναίος, Καλδής, Καραπαναγιώτης, Αθανασιάδης, Βασιλακάκης). Η εφημερίδα της Μυτιλήνης "Σάλπιγξ" (Δ/ντής Ν. Κ. Παρίτσης) την Παρασκευή 24-4-1915 προαναγγέλλει: "Συμπατριώται, το Σάββατον έρχεται ο Βενιζέλος. Η πόλις παρα­ σκευάζει υποδοχήν προς τον Μέγαν πολιτικόν της Πατρίδος, ως εμπρέπει εις αυτόν, ως επιβάλλει αυτή το καθήκον. Συμπατριώται, σας παρακαλούμεν να συμμετάσχητε της υποδοχής του εκδηλούντες ούτω τα προς το Μέγα της Φυλής τέκνον ευγνώμονα αισθήματα απάσης της νήσου μας. Η ΔΙΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ". Σε άλλο σημείο στο ίδιο φύλο: "Η διοργανωτική επιτροπή επί της υποδοχής του κ. Βενιζέλου εργάζεται ανενδότως, όπως γίνει αύτη ανταξία του μεγάλου επισκέ­ πτου. Η αποβάθρα του Μώλου επιδιορθούται. Σημαίαι ετοιμάζονται, τα άνθη θα πλημμυρίσουν την πόλιν το Σάββατον. Ατμόπλοια και βενζι­ νάκατοι διετέθησαν υπό των διοικητών και των πρακτόρων τους προς προϋπάντησιν. Μουσικοί ορχήστραι ετοιμάσθησαν. Και επί πάσιν ο ειλικρινής του λαού ενθουσιασμός θα καταστήσωσι την υποδοχήν ανάλογον προς την αγάπην ην αισθάνεται ο Λεσβιακός λαός προς τον Υπέροχον άνδρα. Η υποδοχή θα έχει καθαρώς λαϊκόν χαρακτήρα. Θα απουσιά­ ζουν οι κυλινδρικοί πίλοι, τα λευκά χειρόκτια, αι βελλάδαι και τα διπλωματικά τρίκωχα. Τον αρχηγόν των φιλελευθέρων θα υποδεχθεί ο φιλελεύθερος λαός". Την επομένη ημέρα Σάββατο 25-4-1915 κάτω από τον υπέρτιτλο "Σήμερον έρχεται ο Βενιζέλος" φιλοξενείται το κύριο άρθρο του Παντελή I. Καψή με τίτλο: "Θαρσείν χρη. τάχ' αύριον έσετ' άμεινον". Γράφει: "...Τον άνδρα αυτόν, όστις ενεφύτευσεν εις το έθνος την ζωοποιόν πνοήν της ελπίδος αναμένει σήμερον η Λέσβος. Οιωνός άριστος.

Απέναντι της ωραίας αυτής νήσου εκτείνεται νωχελικώς η Ανατολική Ελλάς στενάζουσα έτι υπό το κράτος της βίας και του τρόμου. Τέκνα αυτής εξόριστα, κατά χιλιάδας αριθμούμενα, φιλοξενούνται εν τη φιλοξένω ταύτη νήσω. Η έλευ­ σις του προφήτου της ελπίδος θα γλυκάνει την θλίψιν των εξορίστων και το έμβλημα του η ΕΛΠΙΣ θα ενδυναμώσει τους απέλπιδας τούτους, ίνα γενναιότε­ ρου υπομείνωσι επί βραχύ έτι την εξορίαν των. Και αν οι Μυτιληναίοι θα υποδε­ χθώσι ενθουσιωδώς τον πρωτεργάτην της ελευθερίας των, οι Μικρασιάται θα υποδεχθώσι με σιωπηλήν λατρείαν και αφοσίωσιν του άνδρα, όσης μόνος είναι ικανός να χαρίζει ελευθερίαν εις τους δούλους. Και εξ ονόματος αυτών απευθύ­ νομεν και ημείς μετά των αδελφών Λεσβίων το "Ως ευ παρέστης" ευχόμενοι ίνα επικρατούντος του ορθού λόγου αναλάβη και πάλιν την κυβέρνησιν της χώρας, προς συμπλήρωσιν του ημιτελούς εισέτι πανελληνίου έργου του". Στο ίδιο φύλλο ο Στρατής Μυριβήλης σημειώνει στο Χρονογράφημά του: Ήλθε προχθές η είδησις η μεγάλη και η Λέσβος εφρικίασεν από γλυκυτά­ την συγκίνησιν... Και ενέτειναν τα μάτια προς την ροδινήν θάλασσαν για να συλλάβουν ένα καπνόν κι ένα κατάρτι και ένα καράβι - καραβάκι που θα φέρει τον μεγάλον Αγαπημένον, τον λατρευτόν Ελευθερωτήν. Σύμφωνα με την εφημερίδα το πρόγραμμα "επί τη υποδοχή" έχει αναλάβει

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στον “Κήπο της Παναγίας” της Αγιάσου

"τεσσαρακονταμελής επιτροπή απαρτιζομένη εκ των προέδρων των σωματείων και συντεχνιών της πόλεώς μας και άλλων πολιτών, ανηκόντων εις πάσας τας κοινωνικός τάξεις". Την Κυριακή 26-4-1915 στις 7.20 μ.μ. ο Ε.Β. καταπλέει στο Πλωμάρι με το ατμόπλοιο "Πελοπόννησος". Την ίδια μέρα η "Σάλπιγξ" φιλοξενεί εκτενές αφιέρωμα στον Ε.Β. με δίστηλη φωτογραφία του στην πρώτη σελίδα και άρθρο του εκδότη της και υποψήφιου βουλευτής Ν.Κ. Παρίτση με τίτλο "Καλώς μας ήλθες". Σχετικό είναι και το χρονογράφημα του Στρ. Μυριβήλη με τίτλο: "Η Δόξα επέρασε" καθώς και το άρθρο του Δ.Α. Σίμου με τίτλο 'Τιμή εις τον Βενιζέλον". Το ρεπορτάζ από τον κατάπλου του Ε.Β. στο Πλωμάρι φιλοξενείται στο φύλο της Τρίτης 28-4-1915. Στο ίδιο φύλο είναι χαρακτηριστικό το χρονογρά­ φημα του Στρ. Μυριβήλη "Οι Πλωμαρίτες". Γράφει: "Οι εκδηλώσεις του Πλω­ μαρίτη έχουν την θερμότητα παιδιάστικης ειλικρίνειας και προχωρούν εις ένα κατακόρυφον ωραίας τρέλλας. Θέλετε μερικά δείγματα; Έπεσαν στη θάλασσα για να σύρουν έξω μια ώρα αρχύτερα την βάρκα του Βενιζέλου, και έπειτα τον εσήκωσαν στα χέρια επάνω εις μίαν θριαμβικήν πυραμίδα στιβαρών νεανικών μπράτσων". Στη Μυτιλήνη φτάνει το πρωί της Κυριακής 27 Απριλίου 1915, όπου του επιφυλάσσεται αποθεωτική υποδοχή και θερμή φιλοξενία στην έπαυλη Αλεπου­ δέλλη (Ελύτη) στη Σουράδα. Από εκεί κάνει καθημερινές εξορμήσεις στα χωριά του νησιού. Την Δευτέρα 28-4-1915 διά της Κουντουριδιάς περνά στο Πέραμα. Την Τετάρτη 29-4-1915 στη "Σάλπιγγα" φιλοξενείται κύριο άρθρο του Παντελή I. Καψή με τίτλο "Σία κι αράξαμε", το οποίο αναφέρεται στην αιτία της διένεξης Κωνσταντίνου - Βενιζέλου: "..Ήτο και είναι αδύνατον εις την Ελλάδα να παραμείνει ουδετέρα... Λόγοι ιστορικοί, εθνολογικοί, και γεωγραφικοί επι­ βάλλουν να εξέλθει εκ της ουδετερότητος... Το πολιτικόν σκάφος μας προσά­ ραξε πραγματικώς και χρειάζεται κυβερνήτης έμπειρος και ικανός ίνα το απολυ­ τρώσει...". Στο ίδιο φύλο το χρονογράφημα του Βρησαγώτη (ψευδώνυμο συνεργάτη) είναι πρωτότυπο. Επιγράφεται "Πιστεύω" και γράφει: Πιστεύω εις έναν Ελευθέριον Βενιζέλον, πατέρα και παντοκράτορα ελευθέ­ ρου και δούλου Ελληνισμού, ποιητήν ελευθέρας Ηπείρου, Μακεδονίας και Νήσων... Προσδοκώ ανάστασιν υποδούλου Ελληνισμού και ζωήν του μέλλο­ ντος της Ελλάδος. Αμήν. Καταχωρείται επίσης ρεπορτάζ με τίτλο "Αι Μικρασιατικοί επίτροποί παρά τω κ. Βενιζέλω" και άλλο με τίτλο Ή χθεσινή ημέρα του κ. Βενιζέλου". Την Παρα­ σκευή 1 Μαΐου 1915 ο Ε.Β. επισκέπτεται το προάστειο της Μυτιλήνης Ακλειδι­

ού καθώς επίσης και την Θερμή. Το Σάββατο 2 Μαΐου επισκέπτεται την Αγία Μαρίνα. Την Κυριακή 3 Μάίόυ πραγματοποιεί ημερήσια εκδρομή στον Κόλπο της Γέρας. Στην "Σάλπιγγα" δημοσιεύεται ποίημα του Στ. Καραϊσκάκη με τίτλο: "Του σκλάβου το χαιρέτισμα στο μέγα Βενιζέλο". Την Τρίτη 5 Μαΐου παρατίθεται γεύμα προς τιμήν του Ε.Β. στο "Σάρλιτζα Πολλάς". Εν συνεχεία ο Ε.Β. επισκέπτεται τη Θερμή, τους Πύργους Θερμής, τα Πάμφιλα, την Παναγιούδα. Την Τετάρτη 6 Μαΐου η "Σάλπιγξ" φιλοξενεί κύριο άρθρο του Παντελή I. Καψή με τίτλο "Υπέρ Βωμών και Εστιών", καθώς και ρεπορτάζ με τίτλο: "Η ημέρα του κ. Βενιζέλου". Την ίδια μέρα ο Ε.Β. επισκέπτεται την Αγιάσο. Στο φύλο της 7ης Μαΐου υπάρχει το σχετικό ρεπορτάζ με τίτλο "Η χθεσινή εκδρομή του κ. Βενιζέλου εις Αγιάσον. Η αποθέωσις των εν Μόρια". Το ρεπορ­ τάζ αναφέρει: "Μέσω Μόριας (υπό τας εκκωφαντικάς ζητοκραυγάς των Μοριανών...). Εις Καρύνην συνάντησε τους κατοίκους του Ασωμάτου. Οι πρόσκοποι του Ασωμά­ του παρετάχθησαν, όπως χαιρετήσωσι τον ελευθερωτήν των. Τον κ. Β. προσε­ φώνησεν εκ μέρους της κοινότητας Ασωμάτου ο κ. Κακάτσης.

Η επίσκεψη στην Αγιάσο Ακολούθως τα αυτοκίνητα εξακολουθούν τον δρόμον των διά την Αγιάσον. Το τι έγινε εκεί είναι αδύνατον να περιγραφεί. Το αυτοκίνητον του κ. Βενιζέλου γεμίζει από άνθη, αι μουσικοί παιανίζουν, οι κώδωνες των εκκλησιών σημαίνουν ακαταπαύστως. Τον κ. Β. προσεφώνησεν ο κ. Ε. Τζαννετής, υποψήφιος βουλευτής. Προ του Αναγνωστηρίου προσφωνεί αυτόν ο κ. Ε. Τσάτσος. Ακολούθως ο κ. Β. φτάνει προ του ναού της Παναγίας, όπου τον υποδέχονται οι ιερείς. Ακολούθως ο Πρόεδρος μετέβη εις την οικίαν του ιατρού κ. Γρ. Τζαννετή, όπου του προσέφεραν αναψυκτικά και ανεπαύθη ολίγον. Μετά την ανάπαυσιν επορεύθησαν άπαντες εις τον ωραίον Κήπον της Πανα­ γίας όπου παρετέθη τράπεζα. Μουσική επαιάνιζεν καθ' όλον το διάστημα του γεύματος κατά το οποίο ο κ. Πρόεδρος απήντησεν εις ωραίον πρόποσιν του κ. Ε. Τζαννετή εξάρας την φιλοπονίαν των κατοίκων της Αγιάσου. Μετά το τέλος του γεύματος χορεύονται διάφοροι χοροί και τραγουδούνται διάφορα άσματα. Περί την έκτην εσπερινήν ο κ. Β. μετά της συνοδείας του ανε­ χώρησεν εξ Αγιάσου προπεμφθείς ενθουσιωδέστατα υπό του λαού, όστις ηκο­ λούθησε τα αυτοκίνητα πολύ έξω του χωρίου.

Την Παρασκευήν 8 Μαΐου ο Β. παρακάθεται σε πρόγευμα "μετά του Γάλλου στρατηγού κόμητος ROLLAND DE LANCY, ο οποίος διαμένει στο ξενοδο­ χείο "Μεγάλη Βρετανία". Στις εκλογές της 31-5-1915 το κόμμα των φιλελευ­ θέρων θριαμβεύει στη Λέσβο και πανελλαδικά. Ένα χρόνο αργότερα στις 24-9-1916, μετά το κίνημα της "Εθνικής Άμυνας" στη Θεσσαλονίκη (17 Αυγ. 1916), το οποίο έθετε ως κύριο στόχο την έξοδο της Ελλάδος από την ουδετερότητα, ο Βενιζέλος επισκέπτεται τη Μυτιλήνη για δεύτερη φορά μαζί με τους: Ρέπουλη, Κουντουριώτη, Δαγκλή, Σοφούλη - καθ' οδόν προς τα Χανιά, όπου σχημάτισε προσωρινή κυβέρνηση. Η κυβέρνηση αυτή εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη στις 26 Σεπτ. 1916. Το 1916 διοργανώθηκε από την "Σάλπιγγα" ποιητικός και μουσικός διαγω­ νισμός για την σύνθεση ενός Ύμνου" προς τον Β. Στον διαγωνισμό κέρδισε ο Ασημάκης Βεϊνόγλου για την μουσική και ο Ιωσήφ Βαλσάμος για τους στί­ χους. ΟΎμνος όμως δεν πέρασε τα όρια του νησιού. Ο Ε.Β. επισκέφθηκε κι άλλες φορές τη Λέσβο, γιατί εδώ είχε μεγάλη και σταθερή πολιτική βάση. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι βενιζελικοί αξιωματικοί (Πλαστήρας - Γονατάς) αμέσως μετά την κατάρρευση του Μικρασιατικού Μετώ­ που - τον Σεπτ. του 1922 - επέλεξαν τη Λέσβο (και τη Χίο) για να εκδηλώσουν το Κίνημά τους, το οποίο πέτυχε χάρη στη στήριξη και του λαού της Λέσβου και το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου. Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, τις οποίες ο Ε.Β. έχασε (αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών)), καθώς και σε όλες τις επόμε­ νες εκλογικές αναμετρήσεις ως το θάνατό του (1936), η Λέσβος έδινε στον Β. πάντα μια άνετη και σίγουρη πλειοψηφία. Αυτό οφειλόταν στα αισθήματα ευγνωμοσύνης, αλλά και στον έντονο αντιμοναρχικό προσανατολισμό του Λεσβιακού λαού, ο οποίος με το δικό του πολιτικό κριτήριο έβλεπε στο πρόσω­ πο του Ε.Β. τον μεγάλο οραματιστή πολιτικό, που ήταν ικανός "να χαρίζει την ελευθερία στους δούλους", όπως έγραφε ο Μικρασιάτης Π.Ι. Καψής. Προσδο­ κούσαν ότι ο Ε.Β. θα πραγματοποιούσε την εθνική ολοκλήρωση με την ενσω­ μάτωση στον εθνικό κορμό και της Μικρασίας. Η αφοσίωση των Λεσβίων δεν μειώθηκε ούτε μετά την Μικρασιατική κατα­ στροφή γιατί αυτή αποδόθηκε σε λανθασμένους χειρισμούς των αντιπάλων του. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τις 4 εφημερίδες που εκδίδονταν τότε στη Μυτιλήνη οι 3 ήταν βενιζελικές.

Δυό επιστολές Αγιασωτών από το Μικρασιατικό Μέτωπο ο καλοκαίρι του 1922, λίγο πριν από την κατάρρευση του Μικρασιατι­ κού Μετώπου, το ηθικό των στρατευμένων υπονομεύεται και από γεγονότα που διαδραματίζονται στα μετόπισθεν και αφορούν την μεταχείριση στενών συγγενών τους από τις τοπικές αρχές. Η μακροχρόνια στράτευση - μέχρι και 10 χρόνια - είχε αναστείλει τις ειρηνικές - παραγωγικές δραστηριότητες του πιο ακμαίου τμήματος του Ελληνικού πληθυσμού και είχε αφήσει χωρίς φυσικούς προστάτες γυναικόπαιδα και γέροντες γονείς, οι οποί­ οι επιπλέον είχαν επιφορτισθεί με βαρύτατες ηθικές και οικονομικές ευθύνες στα πλαίσα της συνοχής και της επιβίωσης των οικογενειών. Οι δυό επιστολές που ακολουθούν δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα της Μυτιλήνης "Ελεύθερος Λόγος" (Δ/ντής: Στρ. Παπανικόλας). Η πρώτη υπο­ γράφεται από τον ανθυπασπιστή Ιωάννη Παπαθεοφράστου "κατ' εντολήν πολ­ λών Αγιασωτών υπηρετούντων εν τω Μετώπω". Απευθύνεται στον ανθυπομοί­ ραρχο της Αγιάσου και καταγγέλλει "τα όσα διαπράττονται εις βάρος οικογε­ νειών τραυματιών παρ' οργάνων σας". Συγκεκριμένα καταγγέλλονται τα

τ

"όργανα" (χωροφύλακες) ότι "οργιάζουσι ως τσέται", "δέροντες" και "λεηλα­ τούντες". Η δεύτερη επιστολή υπογράφεται με τα αρχικά "Μ.Δ.". Καταγγέλλεται διά του τύπου η σκληρή και απρεπής συμπεριφορά του προέδρου της κοινότητας1 και του Δ/ντού των ΤΤΤ "προς τους οικείους των εφέδρων" και γίνεται λεπτο­ μερής αναφορά σε μια συγκεκριμένη περίπτωση. Φαίνεται από τις επιστολές ότι οι στρατευμένοι Αγιασώτες, παρά τις δύσκολες συνθήκες του πολέμου, δεν χάνουν την επαφή τους με τον τόπο τους. Όταν στο Μέτωπο τύχει να συναντηθούν ανταλλάσσουν πληροφορίες για το χωριό τους, παρακολουθούν, ενδιαφέρονται, απαιτούν σεβασμό προς τους συγγενείς τους και επιλέγουν τη δημοσιοποίηση των προβλημάτων, ως μόνο εφικτό τρόπο για την αντιμετώπισή τους. Φαίνεται επίσης ότι η πολιτική και κοινωνική κατάσταση στα μετόπισθεν διαρκούντος του Μικρασιατικού πολέμου δεν ήταν καλή.

1. Το 1921 πρόεδρος κοινότητας ήταν ο γιατρός Π. Σκλεπάρης

Η καταστροφή της Σμύρνης από παλιά λιθογραφία

ΑΝΟΙΧΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ Μέτωποντη 20 Ιουνίου 1922 Προς τον κ. Ανθυπομοίραρχον Υπομοιραρχίας Αγιάσου ("Ελεύθερος Λόγος" Δευτέρα 27 Ιουνίου 1922) Κύριε Ανθ/χε

Οι επί δεκαετίαν ολόκληρον υπηρετούντες την πατρίδα, εν τε τω Μακεδο­ νικό και Μικρασιατικό Μετώπω Αγιασώται επίστρατοι μετ' αληθούς και πρω­ τοφανούς αγανακτήσεως ανέγνωμεν τα όσα διαπράττονται εις βάρος οικογε­ νειών τραυματιών παρ' οργάνων σας, άτινα καίτοι σκοπόν έχουσι να επιβάλ­ λουν την τάξιν, παρά πάσαν ελπίδα, παρά παν δίκαιον, παρά πάντα ανθρωπισμόν, παρά πάσαν ηθικήν, οργιάζουσι ως τσέται, δέροντες, λεηλα­ τούντες εις βάρος της περιουσίας αυτών των τραυματιών των οποίων η δάφνη άρτι έστεψε το μέτωπον. Διαμαρτυρόμεθα διά τας θηριωδίας αυτάς τας εφαμίλλους τουρκικών τοι­ ούτων, με όλην την δύναμιν των πνευμόνων μας, διαμαρτυρόμεθα διά την διασάλευσιν ταύτην και διά τα όργια, άτινα είναι αγριότερα των όσων οι τσέ­ ται διαπράττουσι ενταύθα. Ημείς υπηρετούντες την πατρίδα επί τόσα έτη πράττομεν τούτο μετά πάσης προθυμίας, έχομεν όμως την απαίτησιν από τα όργανα της τάξεως να φέρονται κοσμίως και ευπρεπώς εις τας οικογενείας μας, απαίτησιν ιεράν, ήτις εξέρχεται από τα βάθη της καρδίας μας. Εν εναντία περιπτώσει θα απαιτήσωμεν την αμείλικτον, αυστηράν και βαρυτάτην τιμωρίαν οιουδήποτε οργάνου μη εκτελούντος τιμίως τα καθήκο­ ντά του, τα οποία η πατρίς καλή τη πίστει ενεπιστεύθη εις αυτό. Εστέ βέβαιος κ. Ανθ/χε ότι θα απευθυνθώμεν προς πάντα αρμόδιον μη δυνάμενοι να ανεχθώμεν τας βιαιοπραγίας οργάνων σας εις βάρος των παντα­ χόθεν οικονομικός πιεζομένων οικογενειών μας. Εστέ βέβαιος ότι η τιμωρία αμείλικτος θα επιπέσει και βαρυτάτη εις πάντα παραβάτην των ορίων του Νόμου.

Κατ’εντολήν πολλών Αγιασωτών υπηρετούνταν εν Μετώπω Παπαθεοφράστου Ιωάννης Ανθ/στής

ΠΑΡΑΠΟΝΑ ΑΓΙΑΣΩΤΩΝ Τ.Τ. 915 τη 5/8/1922

Γράμματα από το Μέτωπο ("Ελεύθερος Λόγος" 14/8/22) Φίλτατε κ. Διευθυντή Προ μηνός περίπου είχαν μεταβεί στο Δορύλαιον, όπου συνήντησα αρκετούς συμπατριώτες μου εφέδρους στρατιώτας, οι οποίοι μου παρουσίαζαν την κατάσταση όχι πολύ καλή στην Αγιάσο. Επληροφορήθην με μεγάλη μου λύπη ότι ο πρόεδρος της Κοινότητος φέρεται βαναύ­ σως προς τους οικείους των εφέδρων, οσάκις ήθελαν μεταβεί προς αυτόν, ίνα λάβουν τα επιδόματά των, σπρώχνω και εκδιώκω τας γυναίκας των εκ της Γραμματείας της Κοινότη­ τας και υβρίζων αυτάς. Αλλ' όχι μόνον προς τας δικαιούχους επιδόματος, αλλά και εις πάντα όσης δι' οιονδήποτε λόγον έρχεται ες συνάφειαν προς τα αρχάς, φέρονται σκαιώς, μη σεβόμενοι ούτε την ηλικίαν των, ούτε τας υπηρεσίας που προσφέρουν εις την πατρίδα τα εν τω Μετώπω τέκνα των. Ούτω ες γέροντα πατέρα εφέδρου ανθυπολοχαγού παρου­ σιασθέντα ες το Ταχυδρομείον, όπως εξαργυρώσε επιταγήν σταλείσαν παρά του υιού του, ο διευθυντής των Τ.Τ.Τ. Αγιάσου, αντί να τον διευκολύνει παρενέβαλεν ες αυτόν μύρια προσκόμματα. Επέβαλεν ες αυτόν όπως συμβολαιογραφικώς πιστοποιήσει την ταυτότητά του. Και ποιος; Πολίτης γνωστότατος καθ' όλην την Αγιάσον. Περιμένει δε ο πολίτης ούτος να γίνε το κέφι του συμβολαιογράφου, να τελειώσειτην πρέφα του, να τον καθυ­ στερήσει3-4 ημέρας και να εκδώσει τέλος πιστοποιητικόν, αμειβόμενος αδρώς διά τον κόποντου. Νομίζω όμως ότι τούτο είναι παράνομον, διότι γνωρίζω ότι οι ταχυδρομικοί κανονι­ σμοί επιβάλλουν ότι διά να λάβει αγράμματος τις συστημένον αντικείμενον από το Ταχυδρομείον, χρειάζεται να υπογράψουν αντ' αυτού δύο μάρτυρες γνωστοί του και μη συγγενείς του. Επί τέλους εάν πρόκειται περί κρατικής φορολογίας έχε καλώς, και νομί­ ζω ότι πρέπεινα συντρέξωμεν όλοι όσο μπορούμε. Εδώ όμως νομίζω ότι πρόκειται περί ανηθίκου εκμεταλλεύσεως. Διότι και αν τυχόν δεν ισχύουν αι ταχυδρομικαί διατάξεις διά τους πατέρες των πολεμιστών, πιστοποιητικόν ταυτότητος εκδιδόμενον εξ αρχής θα ήτο αρκετό δια να λείψουν όλα αυτά τα μαρτύρια. Αλλ' ας μάθουν αυτοί οι κύριοι που ασεβούν και προς τα παλληκάρια που πολεμούν, και προς τους γέροντες γονείς των, ότι δεν θα είμαστε 500 χρόνια στρατιώτες. Θα δώσειο Θεός και θα ανταμωθούμε καμιά φορά. Και τότε θα τα ειπούμε καλύτερα.

Με πολλήν εκτίμησιν Μ.Δ.

Η Μικρασιατική Καταστροφή και ο ερχομός των προσφύγων στη Λέσβο (μέσα από τις σελίδες του τοπικού τύπου) Ύστερα από τη Συνθήκη των Σεβρών, που υπογράφτηκε στις 29 Ιουλί­ ου 1920 και η οποία υπήρξε η πιο βραχύβια από όσες συνθήκες

σφράγισαν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, συντελέστηκαν στην Ελλά­ δα, στο τελευταίο τρίμηνο του 1920 και στις αρχές του 1921, σοβαρές πολι­ τικές αλλαγές. Την 1η Νοεμβρίου 1920 διενεργούνται εκλογές. Οι Βενιζελικοί (κόμμα των Φιλελευθέρων) αισιοδοξούσαν ότι θα κέρδιζαν τις εκλογές, λόγω των πολεμικών και διπλωματικών θριάμβων που παρουσίαζαν. Είχαν δημιουργήσει τη Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η Ενωμένη Αντιπολίτευση όμως άφηνε να κυκλοφορεί η ελπίδα ότι θα τερμάτιζε γρήγορα τον πόλεμο και θα γύριζαν πίσω οι στρατευμένοι από το Μέτωπο. Η αντιβενιζελική παράταξη ευνοή­ θηκε και από το εκλογικό σύστημα. Πήρε λιγότερους ψήφους από τους βενιζελι­ κούς, αλλά διπλάσια κοινοβουλευτική δύναμη. Έτσι ο θριαμβευτής των Σεβρών, που είχε διακριθεί στον διεθνή διπλωματικό

στίβο, έχασε τις εκλογές, στη χώρα του. Αμέσως μετά, στις 2 Νοεμβρίου 1920 διενεργείται δημοψήφισμα και θριαμβευτική επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντί­ νου, ο οποίος είχε εγκαταλείψει τη χώρα το 1917. Ακολούθησε έκφραση δυσα­ ρέσκειας των Συμμάχων, που θεωρούσαν τον Κωνσταντίνο έκδηλα φιλογερμανό κι αντίπαλο της Αντάντ. Στη συνέχεια η νέα ελληνική πολιτική ηγεσία αντικατέστησε τον αρχιστράτη­ γο του Μικρασιατικού Μετώπου Λεωνίδα Παρασκευόπουλο και άλλα εμπειροπό­ λεμα ανώτερα στελέχη του στρατού με αξιωματικούς των Γραφείων. Νέος αρχι­ στράτηγος τοποθετήθηκε ο Αναστάσιος Παπούλας. Το καλοκαίρι του 1921 ο βασιλιάς πήγε στη Μικρασία. Στις 16 Ιουλίου πραγ­ ματοποιήθηκε στην Κιουτάχεια μεγάλη σύσκεψη υπό την προεδρία του, με συμ­ μετοχή και της πολιτικής ηγεσίας. Εκεί ακούσθηκαν σοβαροί ενδοιασμοί για την σκοπιμότητα και τη δυνατότητα της παραπέρα προέλασης του ελληνικού στρα­ τού, καθώς και για τις δυσχέρειες ανεφοδιασμού. Τελικά αποφασίσθηκε προέλα­ ση. Ο ελληνικός στρατός έφτασε ως τον Σαγγάριο και για λίγο τον προσπέρασε.

Αρχίζουν οι δυσκολίες Αυτό όμως ήταν και το ανώτατο όριο της αντοχής του, γιατί τα πολεμοφόδια μόλις επαρκούσαν, ενώ στους Τούρκους υπήρχαν άφθονα. Η ηγεσία της Ελληνι­ κής Στρατιάς αποφάσισε την σύμπτυξη στη γραμμή Εσκι-Σεχήρ, Κιουτάχεια, Αφιόν Καρά-Χισάρ. Οι Τούρκοι γιόρτασαν το γεγονός σαν μεγάλη νίκη. Είχε αρχίσει πλέον η αντιστροφή των πολεμικών επιχειρήσεων. Οι παράγοντες γεω­ γραφία, τοπογραφία, απόσταση, δυσχέρεια επιμελητείας των Ελλήνων, είχαν αρχίσει να αποδίδουν υπέρ των Τούρκων. Για ένα περίπου χρόνο η γραμμή τουμε­ τώπου έμεινε αμετακίνητη και οι Έλληνες ούτε να παρελάσουν μπορούσαν, ούτε να υποχωρήσουν αποφάσιζαν. Παράλληλα οι σύμμαχοί μας Ιταλοί και Γάλλοι απαγκιστρώνονταν από τη νότια Μ. Ασία με οικονομικά ωφελήματα, ενώ οι Άγγλοι αναπαύονταν στο Τσανάκαλε, ελέγχοντας ανενόχλητοι τα Στενά, πολύ πίσω από τη γραμμή των επιχειρήσεων, την οποία κρατούσαν οι Έλληνες. Παράλ­ ληλα τα οικονομικά της χώρας παρουσίαζαν τραγική επιδείνωση. Στις 12 Φλεβάρη 1922 ο Αλέξ. Παπαναστασίου και έξι συνεργάτες του δημο­ σίευσαν το "Δημοκρατικό Μανιφέστο", με το οποίο δήλωναν ότι "Η Ελλάς δεν είναι βασιλικόν τιμάριον..." και ότι "ο θεσμός της βασιλείας είναι πρόξενος εθνι­ κών συμφορών". Αλλά ο Παπαναστασίου και οι συνεργάτες του παραπέμφθηκαν σε δίκη, δικάστηκαν στη Λαμία και φυλακίσθηκαν. Στις 10 Μάρτη 1922 οι Σύμμαχοι υπέδειξαν στην Ελλάδα ανακωχή και ειρή­ νευση, με όρους που ανέτρεπαν τη Συνθήκη των Σεβρών εις βάρος της Ελλάδας. Η Ελληνική κυβέρνηση ήταν πρόθυμη να δεχτεί, αλλά αρνούνταν οι Τούρκοι. Για

να πεισθούν οι Τούρκοι να δεχθούν την ειρήνευση με κάποιους όρους προστα­ σίας των Μικρασιατών Ελλήνων, η Ελλάδα πρότεινε στους συμμάχους να της επι­ τρέψουν να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Η πρόταση απορρίφθηκε, αλλά στη Θράκη εν τω μεταξύ είχε μεταφερθεί στρατός από το Μικρασιατικό Μέτωπο, το οποίο εξασθένιζε επικίνδυνα σε ώρα κρίσιμη, το καλοκαίρι του 1922, όταν αναμενόταν αντεπίθεση του Κεμάλ. Μια τελευταία προσπάθεια διάσωσης του Μικρασιατικού Ελληνισμού ήταν η υλοποίηση του παλαιού σχεδίου αυτονόμησης της περιοχής της Σμύρνης, οπότε ο ελληνικός στρατός θα αποσυρόταν, δίνοντας την εξουσία στους ντόπιους και θα έλειπαν οι λόγοι σύγκρουσης Ελλήνων - Τούρκων. Αλλά το καλοκαίρι του 1922 διαφαίνονταν πια οι δυνατότητες του κεμαλικού εθνικού κινήματος να εκκαθαρίσει την κατάσταση δυναμικά, στρατιωτικά, χωρίς να διαπραγματεύεται διαλλακτικά. Ο αντίπαλος ένιωθε τώρα ικανός να αντεπιτεθεί και να κερδίσει το έδαφος και το γόητρο που έχανε τρία χρόνια, με ήττες και υπο­ χώρηση. Η αντεπίθεση εκδηλώθηκε στις 13 Αυγούστου 1922. Η γραμμή του ελληνι­ κού μετώπου παρέμενε στα όρια σύμπτυξης του 1921: Εσκί-Σαχήρ, Κιουτάχεια, Αφιόν Καραχισάρ. Ο αρχιστράτηγος Παπούλας είχε αντικατασταθεί το Μάη του 1922 από τον Γ. Χατζηανέστη, ενώ δεν είχε καν εκπονηθεί σχέδιο υποχώρησης. Έτσι η γραμμή του Μετώπου εύκολα διασπάσθηκε κι η υποχώρηση γρήγορα μεταβλήθηκε σε άτακτη φυγή προς την Προποντίδα και προς τα δυτικά Μικρασια­ τικά παράλια. Το κύριο μέρος του στρατού συνταγμένο ή αποδιοργανωμένο απο­ χώρησε με πλοία από τα λιμάνια του Αιγαίου ή της Προποντίδας. Μερικές μεγά­ λες μονάδες του στρατού κυκλώθηκαν απ' τον Κεμάλ και αιχμαλωτίσθηκαν. Μόνο η II Ανεξάρτητη Μεραρχία κατόρθωσε να φθάσει συνταγμένη στο Δικελί και από κει στη Λέσβο. Από τη Μυτιλήνη όπου είχε φθάσει με το στρατηγείο του ο Στυλ. Γονατάς, διοικητής του Α΄Σώματος Στρατού, απηύθυνε προς τους στρατιώτες την τελευταία ημερήσια Διαταγή. Πιο θλιβερή υπήρξε η μοίρα των αμάχων, του Μικρασιατικού Ελληνισμού, που είχε ζήσει στη Μικρασία πάνω από 25 αιώνες, θεματοφύλακας και συνεχιστής ενός μεγάλου πολιτισμού. Οι διώξεις, οι βίαιες εκτοπίσεις, οι δολοφονίες είχαν αρχίσει από χρόνια. Όμως με την κατάρρευση του Μετώπου οι πράξεις βίας κορυ­ φώθηκαν. Τα θύματα υπήρξαν μυριάδες κι ανάμεσά τους ο Μητροπολίτης Σμύρ­ νης Χρυσόστομος. Μυριάδες άλλοι έφυγαν προς τα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα με ό,τι μέσον εύρισκαν πριν και μετά την κατάρρευση του μετώπου. Στην προκυμαία της Σμύρνης εκτυλίχθηκαν σκηνές αλλοφροσύνης, καθώς συνέρρεαν εκεί πλήθη για να βρουν το δρόμο της σωτηρίας, αλλά τους προλάβαινε η σφαγή. Στη Λέσβο και στη Χίο όπου είχαν αποβιβαστεί μεγάλες μονάδες του στρα­ τού, οι αξιωματικοί Νικ. Πλαστήρας, Στυλ. Γονατάς και Δημ. Φωκάς, συγκρότη­

σαν Επαναστατική επιτροπή και με προκήρυξή τους που τυπώθηκε στο τυπογρα­ φείο της Λεσβιακής εφημερίδας "Ελεύθερος Λόγος" και ρίχτηκε στην Αθήνα με αεροπλάνο, ζητούσαν μεταξύ των άλλων άμεση παραίτηση του Βασιλιά, ενίσχυ­ ση του Θρακικού Μετώπου και σχηματισμό νέας κυβέρνησης. Παράλληλα όρι­ σαν διπλωματικό εκπρόσωπο της χώρας στο εξωτερικό τον Ελ. Βενιζέλο. Ακο­ λούθησε στις 30 Σεπτ. 1922 η υπογραφή της Συνθήκης των Μουδανιών χωρίς την συμμετοχή της Ελλάδος, η άμεση παράδοση της Ανατολ. Θράκης στους Τούρκους και ο βίαιος ξερριζωμός του Ελληνικού στοιχείου από την Ανατολ. Θράκη. Η Επαναστατική επιτροπή, που είχε εν τω μεταξύ διευρυνθεί με την προσχώρη­ ση κι άλλων, με Διάγγελμα της 5ης Οκτ. 1922 παρέπεμπε τους υπευθύνους της Μικρασιατικής καταστροφής σε δίκη επί εσχάτη προδοσία. Καταδικάσθηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν στις 15 Νοε. 1922 οι εξής έξι: Δημ. Γούναρης, Ν. Στράτος, Πρωτοπαπαδάκης, Μπαλτατζής, Θεοτόκης και Χατζηανέστης.

Τα γεγονότα μέσα από το λεσβιακό τύπο Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο, όπως το διδάσκεται σήμερα ο μαθητής του Λυκείου. Το ζήτημα πώς είδε ο Λεσβιακός Τύπος και κατ' επέκταση η Λεσβιακή κοινή γνώμη αυτά τα γεγονότα, έχει ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον και λόγω της γεωγραφικής θέσης της Λέσβου, η οποία χρησίμευσε σαν πρώτος σταθμός πολ­ λών ξεριζωμένων Μικρασιατών και λόγω της στενότατης και πανάρχαιης οικονο­ μικής και πολιτιστικής σχέσης της Λέσβου με την Μικρασία και γιατί μερικά απ' αυτά τα γεγονότα διαδραματίστηκαν στη Λέσβο. Το 1922 στη Μυτιλήνη κυκλοφορούν τρεις πολιτικές εφημερίδες: - Ο "Ελεύθερος Λόγος" του Στρατή Παπανικόλα - Η "Σάλπιγξ" του Ν. Παρίτση και - Ο "Νέος Κήρυξ" του Ηλία Ηλιάδη. Οι δύο πρώτες ήταν Βενιζελικές, ενώ ο "Νέος Κήρυξ" αντιβενιζελικός. Στη Βιβλιοθήκη της Μυτιλήνης ο "Νέος Κήρυξ" αρχίζει απ' το 1931. Έτσι αναγκαστι­ κά περιορισθήκαμε στον "Ελεύθερο Λόγο" και στη "Σάλπιγγα". Οι δύο αυτές εφημερίδες είναι μονόφυλλες. Η 1η σελίδα φιλοξενεί το κύριο άρθρο, που γράφει ο αρχισυντάκτης ή εκλεκτοί συνεργάτες της εφημερίδας. Υπάρχουν επίσης άρθρα απ' την Ελληνική και την διεθνή πραγματικότητα, καθώς και αναδημοσιεύσεις απ' τον Αθηναϊκό και τον Ξένο Τύπο. Η 2η σελίδα είναι αφιερωμένη στις Τοπικές ειδήσεις και στα Σχόλια, που καμιά φορά αρχίζουν κι απ' την 1η σελίδα αν είναι πολλά. Στη 2η σελίδα καταχωρούνται επίσης τα Τηλ/ματα, οι Ειδήσεις της τελευταίας ώρας, τα κοινωνικά και οι διαφημίσεις ή ανακοινώσεις. Εκτός απ' την ενημέρωση οι εφημερίδες παίζουν ρόλο κοινωνικό. Έτσι τον Αύγ. του 1922 η "Σ" για να κρατά ενήμερο το κοινό τοιχοκολλά τα ιδιαί­

τερά της Τηλ/ματα, στα κεντρικότερα σημεία της πόλης. Τα άρθρα, τα Τηλ/ματα, τα σχόλια, οι κρίσεις και οι ανταποκρίσεις των δύο Λεσβιακών εφημερίδων μαρτυρούν την υψηλή στάθμη της Λεσβιακής δημοσιο­ γραφίας στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας και κοιταγμένα από μια απόσταση 80 χρόνων μαρτυρούν επίσης μια αξιοσημείωτη αντικειμενικότητα, μια τάση για σφαιρική ενημέρωση με την παράθεση ανταποκρίσεων από Αγγλικές, Γαλλικές και Τουρκικές εφημερίδες, καθώς και με την παράθεση Πρωτοκόλλων, Διαγγελ­ μάτων, Προκηρύξεων, δηλ. κειμένων που αποτελούν άμεσες πηγές της Ιστορίας. Πρέπει επίσης να σημειωθεί η κοινωνική κι ανθρώπινη ευαισθησία των εκδοτών των δύο εφημερίδων, οι οποίοι για αρκετό καιρό δημοσίευαν πληθώρα "Μικρών Αγγελιών" με αναζητήσεις προσώπων που μεσ' στη δίνη των γεγονότων αποκό­ πηκαν απ' τους δικούς τους. Ιδιαίτερα ο "Ε.Λ." πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Κεντρικής Επιτροπής Παλλεσβιακών Εράνων για τους πρόσφυγες. Από τον Ιούνιο του 1922 οι καταχωρήσεις στις Λεσβιακές εφημερίδες απεικο­ νίζουν το βαρύ κλίμα που είναι διάχυτο σ' ολόκληρη τη χώρα κι αφορά την στρα­ τιωτική, πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση. Στις 12 Ιούνη 1922 ο "Ε.Λ." επισημαίνει ότι: "Η εφετινή εσοδία των δημητριακών υστερεί κατά πολύ, σχεδόν κατά 40-50% της περισυνής". Παράλληλα οι δύο βενιζελικές εφημερίδες εντοπίζουν σε κύρια άρθρα τους τα αίτια της παρατεινόμενης Μικρασιατικής εκστρατείας στην ανυπαρξία διεθνούς αναγνώρισης της Ελλάδας, καθώς και στην οικτρή απομόνωση της χώρας. Σταθε­ ρή άποψή τους είναι ότι: Υπάρ χει ανάγκη να αντιμετωπισθεί το συμμαχικό ζήτη­ μα". Γράφει ο "Ε.Λ." στις 29/6: "Συνεπεία της διπλωματικής και οικονομικής απομονώσεως μετεβάλομεν την νίκην εις αδιέξοδον... Μόνη οδός απομένει η συνεννόησις Συμμάχων και Ελλάδος, ίνα δοθεί τελική λύσις εις το ζήτημα της Μ. Ασίας". Στις 25/6 καθώς και τις επόμενες μέρες οι Λεσβιακές εφημερίδες ασχολού­ νται με την "ιστορική δίκη της Λαμίας". Πρόκειται για την δίκη και καταδίκη του Αλεξ. Παπαναστασίου και των συνεργατών του μετά την δημοσίευση του "Δημο­ κρατικού Μανιφέστου". Στις 26/6 δημοσιεύονται τα Τηλ/ματα συμπαράστασης των πέντε πληρεου­ σίων της Λέσβου προς τα "θύματα της ιδέας". Υπογράφουν: Καλδής, Σάλτας, Παπαγεωργίου, Βάλλης και Μητρέλιας. Στις 29/6 δημοσιεύεται στον "Ε.Λ." η αγόρευση του Γ. Παπανδρέου στη δίκη της Λαμίας, ενώ στις 4/7 χαιρετίζεται η άφιξή του στη Μυτιλήνη υπό τον τίτλο "Αποθεωτική υποδοχή. Τον σηκώνουν στα χέρια". Στις 7/7 εκδηλώνεται "Δολοφονική επίθεσις κατά του κ. Παπανδρέου" μέσα στο πάρκο της Αγίας Ειρήνης. Είναι μια ενέργεια όχι ασυνήθιστη για εκείνη την εποχή της έξαρσης των πολιτικών παθών και των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. Στις 15/7 κύριο θέμα των δύο Λεσβιακών εφημερίδων είναι η ανακήρυξη της

αυτονομίας της Μικρασίας. Αναδημοσιεύονται απ' την Αγγλική εφημερίδα "Εξέλ­ σιορ" τα 14 σημεία της αυτονόμησης. Αναδημοσιεύονται επίσης άρθρα απ' τις Τουρκικές εφημερίδες "Τεβχήτ" και "Βακίτ", σύμφωνα με τα οποία κάτω από φωτογραφίες της Σμύρνης υπήρχε η λεζάντα: "Η Σμύρνη μας, η οποία θα επανέλθει εις τας αγκάλας της μητρός πατρί­ δος παρά τα απεγνωσμένος προσπαθείας των Ελλήνων". Στις 18/7 το κύριο άρθρο του "Ε.Λ." αναγγέλλει "Ελληνικός ενεργείας εν Θράκη και προέλασιν κατά της Κων/πόλεως". Στις 20/7 περιγράφονται οι ενθουσιώδεις "εκδηλώσεις του Σμυρναϊκού λαού μετά την ανακήρυξιν της αυτονομήσεως της Μ. Ασίας. Παρατίθενται οι εκφωνη­ θέντες λόγοι και η εντύπωσις των αλλοεθνών". Στις 20/7 Τηλ/μα αναφέρει ότι "Η Γαλλία απέκρουσε την αίτησιν της Ελλην. Κυβερνήσεως προς κατάληψιν της Κων/πόλεως" και ότι "Οι Σύμμαχοι είναι απο­ φασισμένοι να καταστείλουν ενόπλως πάσαν απόπειραν των Ελλην. στρατευμά­ των κατά της Κων/πόλεως". Παρόμοιες ειδήσεις βλέπουν το φως της δημοσιότητας και τις επόμενες μέρες. Στις 23/7 το κύριο άρθρο του "Ε.Λ." αναφέρει ότι: "Οι Σύμμαχοι δεικνύ­ ουν τας πλέον σκληρός διαθέσεις προς τας κυβερνητικός αποφάσεις τόσον όσον αφορά την προς την Κων/πολιν προέλασιν, όσον και διά την αυτονόμησιν της Μ. Ασίας". Στις αρχές Αυγούστου 1922 ο πρωθυπουργός της Αγγλίας Λόυντ Τζωρτζ σε αγόρευσή του στο Αγγλικό κοινοβούλιο αναφέρεται στα αίτια της μεταστροφής των Συμμάχων έναντι της Ελλάδος και προσθέτει ότι: "Η Σμύρνη και τα μετ' αυτής συνεχόμενα βιλαέτια ώφειλον να δοθούν εις την Ελλάδα, διότι ήσαν κατ' εξοχήν Ελληνικά ως προς τον πληθυσμόν, ως προς τον πλούτον, ως προς τα συμφέροντα και ως προς την Ιστορίαν" και ότι "Ο βασιλεύς Κων/νος υπήρξεν υπαίτιος ορισμέ­ νων εχθρικών πράξεων απέναντι των Συμμάχων". Στις 6/8 ανταπόκριση από τον παρισινό "Χρόνο" αναφέρει ότι: Όπως η Αγγλία εξακολουθήσει να κυριαρχεί των Στενών, επιβάλλεται να μην νικήσουν ούτε οι Τούρκοι ούτε οι Έλληνες. Πρέπει τα δύο έθνη να αποκαταστήσουν την ισορροπίαν προς το συμφέρον της Αγγλίας". Στις 7/8 οι Λεσβ. εφημερίδες επισημαίνουν: "Εις τα πρόθυρα της Ασιατικής ουδετέρας ζώνης της Κων/πόλεως αδικαιολόγητος συγκέντρωσις Κεμαλικών στρατευμάτων". Στις 8/8 δημοσιεύεται το κείμενο της Διακοινώσεως την οποία επέδωσαν οι πρεσβευτές των Συμμάχων προς την Ελληνική Κυβέρνηση. Παράλληλα δημοσι­ εύονται ανησυχητικές ειδήσεις από τη Μικρασία, όπως "Σοβαρά συμπλοκή Ελλή­ νων μετά τσετών εις Πέργαμον". Στις 10/8 ο Βενιζέλος ανακηρύσσεται επίτιμος διδάκτωρ του Παν/μίου της Γλασκώβης. Την ίδια μέρα ο πρεσβευτής της Άγκυρας στο Παρίσι Φερήτ -βέης

Μικρασιάτες πρόσφυγες στο προαύλιο του Αγίου Θεράποντα

δίνει συνέντευξη στην εφημερίδα "Ματέν" αποκαλύπτοντας μια μεγαλοφυή τουρ­ κική εξωτερική πολιτική, η οποία τον Αύγουστο του 1922 έχει πολύ σαφή και σφαιρική εικόνα της γενικότερης πολιτικής και στρατιωτικής κατάστασης. Η πολι­ τική ανάλυση του Φερήτ-βέη στην "Ματέν" είνα πράγματι εντυπωσιακή. Λέει: "Οι Έλληνες έφθασαν διά λόγους στρατιωτικούς, οικονομικούς και πολιτικούς εις μίαν τοιαύτην στενόχωρον κατάστασιν, ώστε να μην τους επιτρέπεται πλέον η εξακολούθησις της παρακινδυνευμένης επιχειρήσεώς των. Εννοούσα ότι παρε­ πλανήθη εις αδιέξοδον η Ελλην. Κυβέρνησις, δεν εύρεν άλλο μέσον διά να απαλ­ λαγεί, παρά να κηρύξει την αυτονομίαν της Μ. Ασίας, τύπον ο οποίος δεν μεταμ­ φιέζει καλώς το σχέδιον της υποχωρήσεως. Ο σκοπός προς τον οποίον αποβλέ­ πει είναι καταφανής: Θέλει να μεταφέρει τον στρατόν της εις την Θράκην και να δοκιμάσει να κρατήσει τουλάχιστον την περιφέρειαν ταύτην σώζουσα ταυτοχρό­ νως και τα προσχήματα. Κηρύττουσα την αυτονομίαν ταύτην η Ελλάς εφαίνετο επιθυμούσα να εγκαταλείψει το Ανατολικόν της όνειρον. Αλλά αυτό δεν συνέφε­ ρεν εις το Φορέιν Όφφις, το οποίον φρονεί ότι άπαξ αποσυρθέντος του Ελλ. Στρατού από την Σμύρνην, τα Στενά και η Κων/πολις μένουν ανοικτά. Γιατί η Αγγλία ποτέ δεν έπαυσε να φρονεί ότι όλα τα Στενά του κόσμου της ανήκουν". Στις 11/8 στον "Ε.Λ." δημοσιεύεται το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν από το Μέτωπο του ποταμού Μαίανδρου: "Οι φρουρούντες το προκεχωρημένον φυλά­

κιον άνδρες κυκλωθέντες υπεχώρησαν μετά δίωρον αγώνα". Οι ειδήσεις λοιπόν απ' το Μέτωπο δεν είναι καλές, αλλά και τα οικονομικά του κράτους δεν είναι καλύτερα. Στις 13/8 ο "Ε.Λ." αναδημοσιεύει άρθρο από τον "Οικονομολόγον των Αθηνών" με τίτλο: "Διατί θα εκδώσωμεν νέον χαρτονόμι­ σμα". Στο άρθρο αυτό η υποτίμηση της δραχμής αποδίδεται σε λόγους ψυχολο­ γικούς, σε εξάντληση των συναλλαγματικών αποθεμάτων, σε έλλειψη εμπιστο­ σύνης προς την οικονομική πολιτική της Κυβερνήσεως Γούναρη και στην παράτα­ ση της εμπόλεμης κατάστασης. Στις 15/8 ο "Ε.Λ." στο κύριο άρθρο του με τίτλο "Προς σωτηρίαν της Πατρίδος" ζητά την παραίτηση της κυβέρνησης, την διενέρ­ γεια εκλογών και τον σεβασμό της ετυμηγορίας του λαού από τον βασιλιά. Στις 17/8 στο κύριο πάλι άρθρο της ίδιας εφημερίδας διατυπώνεται η άποψη ότι "Η σωτηρία της πατρίδος δύναται να συντελεσθεί διά του συμβιβασμού βασιλέως και Βενιζέλου, ενώ καταγγέλλονται "Νέα όργια τσετών εις Πέργαμον". Στις 18/8 δημοσιεύεται η πρώτη είδηση για την επίθεση κατά του Αφιόν Καραχισάρ ενώ στη στήλη Τηλ/ματα υπάρχει ή είδηση ότι εκκενώθηκε το Αφιόν Καραχισάρ και ότι "ο Κεμάλ ανεχώρησεν εις το στρατηγείον, όπως αυτοπροσώ­ πως διευθύνει τας επιχειρήσεις". Στις 20/8 υπό τον τίτλο Όλαι αι χθεσινοί πληροφορίαι. Αι μάχαι εξακολου­ θούν λυσσώδεις" δίνονται λεπτομερείς περιγραφές των μαχών χωρίς να αναφέρε­ ται τίποτα για την άτακτη υποχώρηση. Σε άλλη στήλη αναφέρεται ότι: "Επετάχθη­ σαν εις Πειραιά διάφορα ατμόπλοια, τα οποία απέπλευσαν κατευθυνόμενα εις Σμύρνην".

Η αρχή του τέλους Στις 21/8 οι τίτλοι των Λεσβιακών εφημερίδων γίνονται δραματικοί: "Η νέα γιγαντομαχία εις Μικρασίαν. Αγών λύσσης και θανάτου. Αφάνταστοι ηρωισμοί. Το Αφιόν Καραχισάρ μετεβλήθη εις ερείπια". Χαρακτηριστικές είναι οι αναδημοσιεύσεις από ξένες εφημερίδες, όπως από την Αγγλική "Μόρνιν Ποστ", η οποία δημοσιεύει χάρτη της Μ. Ασίας και φωτο­ γραφία του Κεμάλ υπό τους τίτλους: "Ο τουρκικός στρατός συντρίβων", "Οι Τούρκοι προελαύνουν χειμαρρωδώς", "Το ιππικόν ενεργεί μεγάλην κυκλωτικήν κίνησιν". Στις 24/8 δημοσιεύεται η είδηση ότι "Το τρίτον Σώμα στρατού συμπτύσσε­ ται... περατωθείσης της εκκενώσεως του Δορυλαίου" (Εσκή-Σεχήρ). Την ίδια μέρα αναδημοσιεύεται από τον "Ημερήσιο Τηλέγραφο" του Λονδίνου ότι: "0 αριθμός των δυνάμεων των Τούρκων υπολογίζεται υπό των συμμάχων παρατηρη­ τών εις 21 Μεραρχίας πεζικού, αριθμούσας 75 χιλ. τυφεκίων και εις 3 Μεραρχίας ιππικού. Οι Τούρκοι είναι εφοδιασμένοι με καλύτερον πυροβολικόν και πυρομαχι­ κά. Έλαβον πολλάς πυροβολαρχίας εκ Γαλλίας διαμετρήματος των 75 και μεγά­

λας προμήθειας πολεμοφοδίων. Ο εις πυροβολικόν εξοπλισμός των είναι ένα ολό­ κληρον Σώμα Γαλλικού πυροβολικού. Αι προμήθειαι της αεροπλοΐας των ηυξήθησαν διά γαλλικών και γερμανικών αεροπλάνων". Στη στήλη "Γεγονότα - Σχόλια" δημοσιεύεται η είδηση ότι "Ήρχισαν ήδη πανικόβλη­ τοι και αλλόφρονες να συγκεντρούνται εις τα παράλια αυτής οι κάτοικοι της αιματοβρέ­ κτου Μικρασίας και να ζητούν διά της φυγής να σωθούν". Την ίδια μέρα η "Σ' γράφει με πελώρια μαύρα γράμματα: Η κατάρα του Έθνους επ' αυτοίς". Και "Ο Ελλην. Στρατός εγκαταλείπει την Μ. Ασίαν, εκκενώνει το απελευθερωθέν έδαφος, μηδ' αυτής της ζώνης της Συνθήκης των Σεβρών εξαιρουμένης". Στις 25/8 γνωστοποιείται η παράδοση του Αϊβαλί στους Τούρκους: "Το ηρωικόν Αϊβαλί, η Ελληνικωτάτη πόλις, το Αϊβαλί που πέρα ως πέρα το συνεκλόνιζεν η προς την ελευθερίαν λατρεία, έπαυσεν από χθες να σκεπάζεται από την γαλανόλευκον". Υπό τον τίτλο "Ειδήσεις εκ Σμύρνης" αναφέρεται ότι "Η σύμπτυξις του στρατού μας εξακολουθεί. Οι πληθυσμοί των εκκενουμένων εδαφών ακολουθούν τον στρατό μας. Εξαιρετική η κίνησις πολεμικών πλοίων εις τον λιμένα μας". Την ίδια μέρα στη στήλη "Τοπικά" γίνεται δραματική περιγραφή της άφιξης των πρώτων προσφύγων στο λιμάνι της Μυτιλήνης. "Τραγικήν εν τη μεγαλοπρεπεία της εικόνα παρουσιάζει από προχθές ο λιμήν μας. Αλλεπάλληλα καταπλέουν εκ των διαφόρων λμένων τα ατμόπλοια. Μεταφέρουσι στρα­ τιώτας, πρόσφυγας και άλλους επιβάτας, μεταξύ των οποίων πλείστοι οικογένεια αξιωμα­ τικών και υπαλλήλων. Μετά δυσκολίας ευρίσκει τις κάθισμα εις τα καφενεία, ενώ τα εστιατόρια και τα ξενοδοχεία ύπνου είναι αδύνατον πλέον να περιλάβωσιν άλλον κόσμον. Εννοείται ότι η αισχροκέρδεια ευρούσα πρόσφορον έδαφος οργιάζει κυριολεκτώς. Κατά πληροφορίας εκ της υπαίθρου εις διάφορα σημεία των ακτών της νήσου αποβιβά­ ζονταιμε τρεχαντήρια και βάρκες πρόσφυγες από τας απέναντι ακτάς. Η κατάστασις των θυμάτων αυτών είναι αξιοθρήνητος". Και κατά την "Σ" "Η αποβίβασις των πρώτων προ­ σφύγων παρουσίαζεν οικτρότατον θέαμα. Οι κοπετοί και οι οδυρμοί των οικογενειών επέσυραν τον οίκτον". Στη στήλη "Νεώταται ειδήσεις" του "Ε.Λ." δημοσιεύεται το τελευταίο Τηλ/μα "όπερ εκτυπήθη εκ Κυδωνιών και το οποίο ήτο ένας συγκινητικός χαιρετισμός: ¨Η ωραία Ιωνία σας στέλλει τον ύστατον χαιρετισμόν". Σημειώνεται επίσης ότι "Οι ατυχείς κάτοικοι των Κυδωνιών διατελούν εν απογνώσει. Αν δεν σταλούν ατμόπλοια να τους παραλάβουν, ο Θεός να βάλει το χέρι του". Ακόμα "Προς τα παράλια παρά το Δικελί και τας Φωκαίας έχουν συγκεντρωθεί κατά χιλιάδες οι κάτοικοι της Περγάμου και των πέριξ αναμένοντες μέσα μεταφορικά προς αναχώρησιν και σωτηρίαν των". Στις 26/8 υπό τον τίτλο "Η Μικρασία αγωνιώσα" αναφέρεται ότι ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος επεσκέφθη μετά τον Άγγλον και Αμερικανόν πρόξενον, τους προξένους Γαλλίας και Ιταλίας και τους εξέθεσε την κατάστασιν και τον επικρεμάμενον

κίνδυνον επί της Σμύρνης. Αναδημοσιεύεται επίσης άρθρο απ' τον "Ημερήσιο Ταχυδρό­ μο" του Λονδίνου το οποίο καταλήγει: "Μόνον είς φρόνιμος τρόπος απαλλαγής των δυσχερειών, τας οποίας οι Έλληνες δημιούργησαν εις εαυτούς διαφαίνειται: Να εγκατα­ ' λείψουν πανοικεί την Μ. Ασίαν και να επανέλθουν εις την πατρίδαν των. Παράλληλα οι ειδήσεις για μαζικές αφίξεις προσφύγων σ' όλα τα παράλια του νησιού και μ' όλα τα μέσα είναι καθημερινές. Καθημερινές είναι και οι καταγγελίες των εφημερίδων για έξαρση της αισχροκέρδειας. Οι στρατιώτες που συνωστίζονται στην πόλη της Μυτιλήνης ανυπομονούν να αναχω­ ρήσουν για τις πατρίδες τους. Μεταφορικά μέσα όμως δεν διατίθενται. Ο υπουργός στρατιωτικών Θεοτόκης με τηλ/μά του που δημοσιεύεται στην "Σ" τους καθησυχάζει: "Ανακοινώσατε οπλίτας ότι ατμόπλοια χρησιμοποιούνται διάσωσιν υπολοίπων τμημάτων Μ. Ασίας. Ευθύς κατόπιν αποσταλώσιν ατμόπλοια προς παραλαβήν και μεταφοράν πατρίδα των".

Μεταφορά προσφύγων Τα καράβια κάνουν αποκλειστικά, αδιάκοπα δρομολόγια με τα απέναντι παράλια που είναι γεμάτα "από πρόσφυγας εν απογνώσει. Τα γυναικόπαιδα πεταγμένα σε ερημονή­ σια, που δεν έχουν ούτε νερό ούτε τίποτα, πεινούν, κρυώνουν, διψούν, "πεθαίνουν", σύμ­ φωνα με τον "Ε.Λ.". Τα καΐκια που πηγαίνουν από δική τους πρωτοβουλία δεν τους παίρ­ νουν γιατί φοβούνται πως δεν θα πληρωθούν όσα ζητήσουν - και δεν ζητούν λίγα. Παρ' όλα αυτά τα μεμονωμένα και καταδικαστέα φαινόμενα, είναι αξιοσημείωτη η ταχύτητα με την οποία αντέδρασε η τοπική κοινωνία για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, που δημιουργήθηκαν απ' τον ερχομό στη Λέσβο τόσων πολλών στρατιωτών και προσφύγων. Στις 28/8 λίγες μέρες μετά τις πρώτες αφίξεις, γράφει ο "Ε.Λ.": - Με πρωτοβουλία του "Ε.Λ." κατηρτίσθη λαϊκή επιτροπή για την διοργάνωση στρα­ τιωτικών συσσιτίων". Επίσης: - "Κατηρτίσθη επιτροπή ειδική επί της εξευρέσεως καταλυμάτων διά τους αξιωματι­ κούς. Την Δευτέρα 29/8 η εμφάνιση των Λεσβιακών εφημερίδων είναι πένθιμη. Μέσα σε έντονο μαύρο πλαίσιο και υπό τον τίτλο "Το τέλος της τραγωδίας", ο "Ε.Λ." γράφει: "Από της μεσημβρίας του Σαββάτου η αιματοβαφής ημισέληνος κυματίζει εις την προδο­ θείσαν και ατιμασθείσαν άτυχον Σμύρνην. Και τώρα η Μεγάλη Ελλάς, το κράτος των δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών (με πελώρια κεφαλαία γράμματα): Συντρίμματα και χαλάσματα και καπνοί και αίμα αδικοσκοτωμένων μυριάδων την εσκέπασαν. Ω, φρίκη. Τι ατίμωσις. Τι καταστροφή. Κύπτομεν υπό το βάρος της συμφοράς και δεν έχομεν τη δύναμιν να εύρωμεν παρήγορα λόγια διά τους άμοιρους αδελφούς Μικρασιάτας. Θρη­ νούμεν μόνον μαζί των. Κλαίει και θρηνεί μαζί των ολόκληρον τοΈθνος. Κατάρα και ανά­ θεμα και τρισανάθεμα εις τους απαίσιους νεκροθάπτας της Μεγάλης Ελλάδος". Στην πόλη της Μυτιλήνης τα προβλήματα απ' τη συγκέντρωση και τον συνωστισμό

τόσων πολλών ανθρώπων γίνονται κάθε μέρα και πιo έντονα. Οι εφημερίδες επισημαί­ νουν ότι "Η Μυτιλήνη κινδυνεύει. Η πείνα και η χολέρα είναι τα μικρότερα κακά".

Η καταστροφή της Σμύρνης Στις 31/8 περιγράφονται όλες οι λεπτομέρειες της καταστροφής της Σμύρνης υπό τον τίτλο: "Η Σμύρνη αγωνιώσα. Αι τελευταίοι στιγμαί της Σμύρνης. Η πρώτη σφαγή. Το ανθρωποκυνήγι της προκυμαίας". Από την 1/9 αρχίζει η αγωνία και της Θράκης". Την ίδια μέρα στη στήλη "Τοπικά" δίνονται μερικές πολύ ανθρώπινες και χαριτωμένες εικόνες της ζωής των φαντάρων και των προσφύγων που είχαν πρόχειρα στρατοπεδεύσει στον Κήπο: Υπαίθριος έρως. Ο έρως δεν νικιέται με τίποτα. Παραβγαίνει και με τον δυνατότε­ ρο πόνο. Αυτός λοιπόν, ο πτερωτός υιός της Αφροδίτης, φτερουγίζει πάνω από την δυστυχίαν των ανθρώπων ανάμεσα στα φυλλώματα του Κήπου. Η προσφυγοπούλα σφογγίζει ένα δάκρυ για να στείλει ένα νεύμα και ένα χαμόγελο ερωτικό στον φαντάρο, που στρίβει το ρυπαρό μουστάκι του απέναντί της". Επίσης: "Κατά το προχθεσινό ταξίδι της "Αμαζόνια", που κουβάλησε τους πρόσφυγας από την Σμύρνην, μέσα εις την γενι­ κήν δυστυχίαν, μια Αϊδινοπούλα εγέννησε δύο προσφυγόπουλα". Στις 2/9 αναδημοσιεύεται το εξής άρθρο από την Τουρκική Εφημερίδα "Τεβχήτ": "Αλλά τι ανακωχήν ζητούν οι Έλληνες; Με ποιον στρατόν να συνάψωμεν ανακωχήν; Ελληνικός στρατός δεν υπάρχει. Ευρισ κόμεθα εις θέσιν να εκδιώξουμε τουςΈλληνας, να συλλάβωμεν όλον τον στρατόν των αιχμάλωτον και να κυριεύσωμεν όλον το υλικόν των. Διατί λοιπόν να αφήσωμεν όλα αυτά τα ωφελήματα και να δεχθώμεν ανακωχήν;". Την ίδια μέρα στη στήλη "Τοπικά" επαινείται η ΙΙ Ανεξάρτητη Μεραρχία, η μόνη που απεχώρησε συνταγμένη από το Μικρασιατικόν Μέτωπο. "Αξίζει κάθε έπαινος εις τους αξιωματικούς και οπλίτας της Ανεξαρτήτου Μεραρχίας, που απεβιβάσθη προχθές εις την πόλιν μας. Συντεταγμένη και πειθαρχούσα, ενώ κατόρθωσε να διασώσει άπαν σχεδόν το πολεμικόν υλικόν της, ανέλαβε μόλις επάτησε εις την Μυτιλήνην την τήρησιν της τάξε­ ως". Οι ειδήσεις της 3/9 είναι πραγματικά συγκλονιστικές. Κάτω από τον τίτλο: "Ενώ η Αθήνα γλεντάει, η Σμύρνη καίγεται. Ο Ελληνισμός εξολοθρεύεται. Φωτιά - Μαχαίρι Λεηλασία - Στάχτη. Η κόλασις εις την πραγματικότητα", γίνεται δραματική περιγραφή της πυρπόλησης της Σμύρνης. Στις 5/9 υπάρχει η είδηση στον "Ε.Λ." ότι: "Ο "Ε.Λ." ήρχισε την συλλογήν ντοκουμέντων προς κολασμόν των ενόχων". Στις 6/9 το κύριο άρθρο της "Σ" φέρει τον πελώριο ξύλινο τίτλο: "Ανάθεμα". Σ' άλλη στήλη δημοσιεύεται το "σφοδρόν κατηγορητήριον κατά του Στεργιάδου", που το υπο­ γράφει ο Mιχ. Ροδάς. Απ' τις 7/9 αρχίζει στις δύο Λεσβιακές εφημερίδες μια νέα στήλη υπό τον τίτλο: "Ζητούνται". Στη στήλη αυτή που καθημερινά γίνεται όλο και πιο μακροσκελής, καθρε­ φτίζεται το ανείπωτο δράμα της προσφυγιάς. Κάθε μια αναζήτηση αποκαλύπτει την ξεχωριστή οδυνηρή περίπτωση κάποιου

ανθρώπου, που έχοντας αποκοπεί μεσ' την γενικότερη παραζάλη απ' τους δικούς του, έψαχνε μέσω του Τύπου να επανασυνδεθεί με την οικογένειά του ή έδινε το στίγμα της ύπαρξής του. Στις 7/9 η Μυτιλήνη βομβαρδίζεται από Τουρκικό αεροπλάνο. Η είδηση δημοσιεύε­ ται στις εφημερίδες της 8/9: "Χθες την 10ην π.μ. εχθρικόν αεροπλάνον έρριψε τρεις βόμβας άνωθεν της πόλεως με σκοπόν την καταβύθισιν των εντός του λιμένος ατμοπλοί­ ων. Εξ αυτών αι δύο πρώτοι έπεσαν εις την ακρογιαλιάν της Σουράδας, η δε τρίτη εις την Κουλμπάραν επί της οικίας του πτωχού αρτοποιού Αντωνίου Σεβλέπου. Το σπίτι του κ. Σεβλέπου έπαθε μεγάλας βλάβας". Αναγγέλλεται επίσης η άφιξη του Πλαστήρα στη Χίο υπό τον τίτλο: "Αποθέωσις του Πλαστήρα εν Χίω". Οι περιγραφές του αδιάκοπου ερχομού προσφύγων στη Μυτιλήνη γίνονται κάθε μέρα και πιο δραματικές. Στις 9/9 καταπλέουν ακόμα δυο ατμόπλοια κατάφορτα από πρόσφυγες. "Και καρδίαν τίγρεως και υαίνης αν είχε τις δεν θα ηδύνατο να μείνει ασυγκί­ νητος προ της φρικιαστικής εικόνος που παρουσίαζον τα ατυχή θύματα της Τουρκικής θηριωδίας. Ρακένδυτοι και τετραχειλισμένοι, ρυπαροί και κατεπονημένοι... Τινές εκρά­ τουν μικρόν δέμα με ελάχιστα ενδύματα και με τους οφθαλμούς πλήρεις δακρύων, εκά­ θηντο εις την άκραν της προκυμαίας κλαίοντες". Η ευαισθητοποίησα και κινητοποίηση της κοινής γνώμης της Μυτιλήνης μπροστά σ'

Πρόσφυγες στο Κάστρο της Μυτιλήνης

αυτή την κατάσταση, είναι άμεση και αποτελεσματική. Ήδη απ' την επόμενη μέρα της άφιξης των πρώτων προσφύγων προτείνεται απ' τον "Ε.Λ.": "Η πόλις να καταρτίσει μίαν μεγάλην Κεντρικήν Επιτροπήν Εράνων Παλλεσβιακών με υποεπιτροπάς εις όλη την νήσον", πράγμα που γίνεται. Είναι γνωστό ότι η Λέσβος χρησίμευσε σαν γέφυρα και προσωρινός διαμετακομιστικός σταθμός στρατιωτών και προσφύγων, πολλοί απ' τους οποίους γρήγορα έφυγαν για άλλα μέρη της Ελλάδος. Παρ' όλα αυτά ο Σεπτέμβρης του 1922 είναι φοβερός για το νησί και ιδιαίτερα για την πόλη της Μυτιλήνης.

Οι πρώτες μέρες στη Λέσβο Αναρίθμητα πλήθη δυστυχισμένων ανθρώπων συνωστίζονται στην προκυμαία, στον Κήπο, στα Σχολεία, στους κινηματογράφους, στις εκκλησιές και στα τζαμιά. Δημοσιεύ­ ουν αγγελίες για αγνοούμενους συγγενείς τους και περιμένουν βιώνοντας την αγωνία και την αβεβαιότητα, που επιτείνεται απ' την απόλυτη ένδεια. Ο αριθμός τους αυξάνει καθημερινά με νέες θλιβερές καραβιές. Ανησυχία καταλαμβάνει την τοπική κοινωνία για το ενδεχόμενο εγκατάστασης και οριστικής παραμονής στο νησί τόσων ανθρώπων. Γρά­ φει ο "Ε.Λ." στις 11/9: "Εάν οι πρόσφυγες της Μ. Ασίας υπολογίζονται περί τας 200300 χιλ. ούτε δίκαιον ούτε δυνατόν είναι να εγκατασταθούν 80-100 χιλ. εν Μυτιλήνη. Η Μακεδονία και η Θράκη έχουν ανάγκην από τους πληθυσμούς αυτούς". Την ίδια μέρα αναγγέλλεται ότι: "Κατηρτίσθη εικοσαμελής επιτροπή προς συλλογήν εράνων υπέρ των εν τη πόλει μας προσφύγων", οι οποίοι "Σαρδεληδόν έχουν στοιβαχθεί, όπου δύνα­ ται να ευρεθεί γωνιά, τοίχος ή σύσκιον μέρος διά να αναπαύσουν τα καταπονημένα σώματά των". Στις 12/9 ο "Ε.Λ." με κύριο άρθρο, που αφήνει να φανεί η επιδοκιμασία και η αισιο­ δοξία, πρώτος αναγγέλλει την Επανάσταση Στρατού και Στόλου. Υπό τον τίτλο "Θα ζήσει", γράφει: "Όπως ο φοίνιξ, έτσι και ο Ελληνισμός αναγεννάται από την τέφραν του... Η Ελλάς δεν θέλει να αποθάνει...". Στο ίδιο φύλλο περιγράφονται όλα τα σχετικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στη Μυτιλήνη. Δημοσιεύεται η προκήρυξη των επαναστα­ τών που τυπώθηκε στο Τυπογραφείο του "Ε.Λ." και ρίχτηκε αργότερα με αεροπλάνο στην Αθήνα. Την προκήρυξη υπέγραψε ο Σ/ρχης Στυλ. Γονατάς. Απ' τις 14/9 οι Λεσβιακές εφημερίδες ξεκινούν μια καμπάνια με συνεχείς καθημερινές εκκλήσεις υπέρ των προσφύγων. "Οι πρόσφυγες πεθαίνουν στο δρόμο απ' το κρύο και την πείνα. Ας μοιραστούμε μαζί τους - φτωχοί και πλούσιοι - το λίγο ψωμί, τη λίγη ζεστασιά που μας απόμεινε". Εν τω μεταξύ έρχονται οι πρώτες δυσάρεστες ειδήσεις απ' το Θρακικό Μέτωπο, σε κύριο άρθρο του "Ε.Λ." με τίτλο "Άμεσος εκκένωσις της Θράκης". Στο νησί μας, ενώ η Κεντρική επί των Εράνων Επιτροπή δραστηριοποιείται όλο και περισσότερο λόγω και του επερχόμε­ νου χειμώνα, με καθημερινές δραματικές εκκλήσεις και οι ίδιοι οι πρόσφυγες δεν μένουν αδρανείς. Αντίθετα. Μόλις συνέρχονται από την πρώτη τους παραζάλη αρχίζουν να δρα­ στηριοποιούνται και να αυτοοργανώνονται. Απ' τις πρώτες μέρες του Σεπτέμβρη καταχω­

ρούνται στον Τύπο Προσκλήσεις για συγκέντρωση των Περγαμηνών ή των Αϊβαλιωτών ή των Σμυρναί­ ων με σκοπό την εκλογή Επιτροπών που θα αντιμετώπιζαν τα πιo επείγοντα προβλήματα των συμπατριωτών τους. Καταχωρούνται επίσης αγγελίες προσφύγων επιστημόνων, μουσικών ή γλωσσομαθών που ζητούν εργασία. Στη Μυτιλήνη μετά την πυρπόληση της Σμύρνης έχουν καταφύγει και μερικοί ανταποκριτές ξένων εφημερίδων, οι οποίοι ζώντας από κοντά τα προβλήματα των προσφύγων, κάνουν εκκλήσεις μέσω των εφημερίδων τους στην κοινή γνώμη των πατρίδων τους για άμεση βοήθεια. Ο ανταποκριτής των "Τάιμς" του Λονδίνου TURRET σε μια τέτοια έκκλησή του ανα­ φέρει ότι: "Οι μέχρι σήμερον 14/9 καταφθάσαντες εις Μυτιλήνην πρόσφυγες ανέρχο­ νται εις 120 χιλ. Καθ' εκάστην φθάνουν 6 - 8 χιλ. Πλήρης ένδεια. Επαπειλείται λιμός. Εσχηματίσθη Επιτροπή όπως συνάξει χρήματα, τροφάς και ενδύματα. Επικαλούμεθα άμεσον βοήθειαν". Την ίδια μέρα δημοσιεύεται στη "Σ" ανοιχτή επιστολή των προσφύ­ γων προς τον Στρατιωτικό Διοικητή της Λέσβου, η οποία καταλήγει: "Πατάξατε την ληστείαν, ήτις διενεργείται εν μέση αγορά εναντίον ημών και δυστυχών" και βέβαια αφορά την αισχροκέρδεια. Στις 18/9 αναγγέλλεται η παραίτηση του βασιλιά και της Κυβέρνησης. Σε άλλη στήλη προαναγγέλλεται η έκδοση πολιτικής πρωινής εφημερίδας από τον Άγγελο Σημηριώτη, "όργανον του εκριζωθέντος Ελληνισμού της Μ. Ασίας υπό τον τίτλο "Νέα Σμύρνη". Αναγγέλλεται επίσης η εκπροσώπηση της Ελλάδας στο εξωτερικό από τον Ελευθ. Βενιζέλο. Εκτός από την πόλη της Μυτιλήνης πρόσφυγες αποβιβάζονται στην Πέτρα και στο Μόλυβο. Άλλοι διακομίζονται στην Καλλονή, στο Πλωμάρι, στην Αγιάσο. Η κατάστα­ σή τους είναι αξιοθρήνητη. Τους διανέμονται κάποια τρόφιμα ή κλινοσκεπάσματα. Στη Μυτιλήνη διανέμεται ψωμί και λειτουργούν συσσίτια. Στη "Σ" της 18/9 υπό τον τίτλο "Συσσίτια προσφύγων" δίνεται η πληροφορία ότι "Παρέχονται 3200 μερίδες ημερη­ σίως". Πάντως τα παράπονα για την οργάνωση των διανομών, για την ποιότητα των δια­ νεμομένων ειδών, για ευνοϊκότερη μεταχείριση των προσφύγων της πόλης έναντι εκεί­ νων των χωριών, δεν λείπουν. Στις 19/9 στη Μυτιλήνη έχει πλέον δημιουργηθεί το αδιαχώρητο από το μέγα πλή­ θος των παρεπιδημούνταν προσφύγων. "Η πόλις μας βουλιάζει από το πλήθος των αφι­ χθέντων προσφύγων. Σπιθαμή γης δεν έμεινε πλέον ακάλυπτος. Το επί της προκυμαίας βάδισμα κατορθούνται μόνο διά διαγκωνισμών". Οι εφημερίδες κάνουν αγωνιώδεις επι­ σημάνσεις: "Οι πρόσφυγες πρέπει να αραιωθούν αμέσως". Εν τω μεταξύ η στήλη των αναζητήσεων γίνεται όλο και πιo μακροσκελής, ενώ οι αφί­ ξεις νέων προσφύγων συνεχίζονται αδιάκοπα. Στις 22/9 εκδίδεται το πρώτο φύλλο της εφημερίδας του Άγγ. Σημηριώτη που τελι­ κά ονομάζεται "Μαρτυρική Σμύρνη". Τα γραφεία της εφημερίδας αυτής γίνονται τόπος συνέλευσης των προσφύγων οι οποίοι αποφασίζουν όπως: "Άπασαι αι μεγάλοι κοινότη­ τες εκλέξουν ανά ένα αντιπρόσωπον προς σύμπηξιν προσφυγικών συμφερόντων". Με

αξιοθαύμαστη ταχύτητα και ψυχραιμία,ενώ ακόμα τα ερείπια των πατρίδων τους κάπνιζαν, κι ενώ το δάκρυ για το χαμό των δικών τους δεν είχε στεγνώσει, οι δραστήριοι κι ανήσυ­ χοι Μικρασιάτες δεν αδρανούν ούτε λεπτό, ούτε αφήνουν την αντιμετώπιση των προβλη­ μάτων τους σε άλλους, παρά επιλέγουν τον δρόμο της ενότητας και της οργάνωσης. Στις 28/9 πρώτο θέμα των εφημερίδων είναι η διάσκεψη των Μουδανιών, ενώ στη στήλη "Γεγονότα - Σχόλια" αναφέρεται: "Ερρίψαμεν εν βλέμμα εις το Βιβλίον της Επιτρο­ πής Εράνων και κατεπλάγημεν. Εκείνοι εκ των συμπολιτών μας που έπρεπε να συνεισφέ­ ρουν χιλιάδας δραχμών, δεν έχουν δώσει τίποτε”. Την Παρασκευή 30/9 δημοσιεύεται πρωτοσέλιδο το Πρωτόκολλο της Ανακωχής των Μουδανιών. Σε άλλη στήλη υπό τον τίτλο "Η αραίωσις των προσφύγων" υπάρχει η εξής περιγραφή: "Το απόγευμα της Τετάρτης εσχηματίσθη ζώνη περί τον Κήπον, εκλεί­ σθησαν άπασαι αι θύραι του, υπεχρεώθησαν οι αν αυτώ πρόσφυγες να αναχωρήσουν αμέσως, επιβιβαζόμενοι των επί τούτω αναμενόντων ατμοπλοίων". Με την ανακωχή των Μουδανιών οι Ελληνικοί πληθυσμοί της Ανατολ. Θράκης ακο­ λουθούν τη μοίρα των Μικρασιατών Ελλήνων. Έτσι απ' τις αρχές Οκτώβρη του 1922, μετά την εκκένωση της Ανατ. Θράκης, στις Λεσβιακές εφημερίδες δημοσιεύονται οργι­ σμένα άρθρα που απαιτούν την τιμωρία των υπαιτίων της συμφοράς. Στις 8/10 δημοσι­ εύεται "Διάγγελμα της Επαναστάσεως προς τον Λαόν", το οποίο καταλήγει ότι: "Η Επα­ νάστασις θεωρεί επιβεβλημένην την παραδειγματικήν τιμωρίαν των εχθρών της πατρί­ δας".

Ζητούν τιμωρία των ενόχων Σ' ολόκληρη τη χώρα και στη Λέσβο διοργανώνονται συλλαλητήρια για την τιμωρία των ενόχων και τη στήριξη της Επανάστασης. Κυριαρχεί το σύνθημα "Θάνατος εις τους προδότας". Το πρώτο συλλαλητήριο οργανώνεται στην Αθήνα στις 12/10. Στις 19/10 το κύριο άρθρο του "Ε.Λ." που το υπογράφει ο Πλωμαρίτης Ζάνος Βασίλαρος καταλή­ γει: "Επειγόμεθα να ίδωμεν την αρχήν του τέλους. Τον απαγχονισμόν των ολετήρων". Στις 29/10 δημοσιεύεται το πόρισμα της ανακριτικής επιτροπής και το "κατά των προδο­ τών κατηγορητήριον". Την Κυριακή 30/10 οργανώνεται και στη Μυτιλήνη συλλαλητήριο "τη πρωτοβουλία των λαϊκών οργανώσεων με σκοπό "Να ζητήσει την αυστηροτάτην τιμωρίαν διά της εσχάτης των ποινών των υπαιτίων της εθνικής καταστροφής". Τα πολιτικά πάθη βρίσκο­ νται σε μέγιστη έξαρση. Η λαϊκή κατακραυγή, η προσφυγιά κι η οργή του στρατού, που βρίσκεται στην εξου­ σία, απαιτούν αιματηρή κάθαρση. Στις 31/10 το κύριο άρθρο του "Ε.Λ." καταλήγει: "Να τουφεκιστούν εις την πλατείαν του Συντάγματος ως έσχατοι των σκύλων. Χωρίς οίκτον και χωρίς αναβολήν". Συλλαλητήρια διοργανώνονται και σε χωριά του νησιού, που φιλοξενούν πολλούς πρόσφυγες: στη Μήθυμνα, στην Καλλονή στο Πλωμάρι. Παντού κυριαρχεί το σύνθη­

μα: "Θάνατος εις τους προδότας". Εν τω μεταξύ νέοι πρόσφυγες έρχονται, η Επιτροπή Εράνων οργανώνει υποεπιτροπές σ' ολόκληρο το νησί, ενώ απ' τις αρχές του Νοέμβρη αρχίζει η ανέγερση υποστέγων στη Λαγκάδα για τη στέγαση προσφύγων. Οι εκκλήσεις των εφημερίδων για προσφορές σε είδος είναι καθημερινές. Οι Ελληνες του εξωτερικού, της Αμερικής, της Ρουμανίας και της Αιγύπτου στέλνουν κι αυτοί βοηθήματα υπέρ των προσφύγων. Απ' τις αρχές Νοέμβρη η καθημερινή ζωή της Μυτιλήνης αρχίζει πια να παίρνει σιγά-σιγά τον συνηθισμένο της ρυθμό.Έτσι στις 13/11 στο κινηματοθέατρον "Αλκαίος" δίνονται "Δύο παραστάσεις με τον Μαύρο Καβαλλάρη" και την αθάνατη "Λύρα του Γερο-Νικόλα".

Η εκτέλεση των έξι Δύο μέρες αργότερα, στις 15/11 από έκτακτο Στρατοδικείο καταδικάζονται σε θάνα­ το και εκτελούνται αμέσως ως υπεύθυνοι της Μικρασιατικής καταστροφής οι εξής έξι: Δημ. Γούναρης, Νικ. Στράτος, Π. Πρωτοπαπαδάκης, Γ. Μπαλτατζής, Νικ. Θεοτόκης και Γ. Χατζηανέστης. Ο "Ε.Λ." δέχεται το γεγονός με το εξής άρθρο: "Το εθνικόν άγος εξαγνίζεται. Οι πρωταίτιοι της Μικρασιατικής συμφοράς καταδικάσθησαν υπό του Επαναστατικού Δικα­ στηρίου εις θάνατον.Ήτο η μόνη επιβαλλομένη και δίκαια απόφασις. Αυτό εζήτει ο προ­ δοθείς λαός. Αυτό απήτει το αίμα των αδικοσκοτωμένων μυριάδων ηρώων. Αυτό αι άπει­ ροι χιλιάδες των γυμνητευόντων και πεινώντων ατυχών προσφύγων. Και δεν είναι η εκδί­ κησις το ελατήρον της κοινής ταύτης επιθυμίας. Είναι ο πόθος της ζωής. ΤοΈθνος θέλει να ζήσει. Αλλά προς τούτο επεβάλλετο ο εξαγνισμός, ο παραδειγματισμός. Εις τας επερχομένας γενεάς πρέπει να πρόκειται αιώνιον παράδειγμα ο κολασμός των εγκληματούντων κατά της ακεραιότητος και της τιμής της Πατρίδος". Η "Σ" στο κύριο άρθρο της κάτω από τον τίτλο "Επί των τάφων των" γράφει: "Η δικαιοσύνη εθριάμβευσε. Την ενδεκάτην και ημισείαν πρωινήν ώραν της χθες εις τον χώρον του Γουδί, το Ελληνι­ κόν δράμα έκλεισε με ολίγους πυροβολισμούς ενός στρατιωτικού αποσπάσματος, εκτε­ λέσαντος την ενσυνείδητον καταδικαστικήν απόφασιν ενός ολόκληρου λαού εναντίον των υπευθύνων της συμφοράς του". Στις 20/11 διοργανώνεται συλλαλητήριο το οποίο εγκρίνει και στέλνει στην Κυβέρ­ νηση το εξής ψήφισμα: "Λαός και παρεπιδημούντες πρόσφυγες συνελθόντες εις πάνδη­ μον συλλαλητήριον επί τη αγγελία της καταδίκης και θανατώσεως των ενόχων της εθνι­ κής καταστροφής, ψηφίζει: Συγχαίρει την Κυβέρνησιν. Θεωρεί το γεγονός ως απαρχήν πολιτικής εξυγιάνσεως του Κράτους. Έτσι εκτονώθηκε προς στιγμήν μια πολύ τεταμένη κατάσταση, με έναν τρόπο που όχι μόνο δεν έλυσε κανένα απ' τα οξυμμένα προβλήματα της χώρας, αλλά και που δημιούρ­ γησε στη χώρα και στο λαό ένα νέο αγεφύρωτο χάσμα, τη στιγμή μάλιστα που το κυρίαρχο προσφυγικό πρόβλημα απαιτούσε λύση με ενότητα του λαού και νηφαλιότητα.

Οι τουφεκισθέντες από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής Λέσβιοι πατριώτες (Από 4/5/1941 μέχρι 12/9/1944) ο πρωί της 4ης Μαΐου 1941, γερμανικός στρατός με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Φον Σέλβιτς αποβιβάσθηκε στη προκυμαία της Μυτιλήνης και κατέλαβε το νησί. Άρχιζε έτσι και για τη Λέσβο μια μακρά, οδυνηρή περίοδος αίματος, λιμού και σκλαβιάς, που διάρκεσε 40 ολόκληρους μήνες, μέχρι τις 12 Σεπτεμβρίου 1944. Για την καταγραφή των τουφεκισθέντων στη Λέσβο πατριωτών από τα γερμανικά στρατεύματα κατο­ χής, ερευνήθηκαν 16 τόμοι Ληξιαρχικών Πράξεων Θανάτου του Ληξιαρχείου Μυτιλήνης (από τον Ιαν. 1941 ως και τον Οκτ. 1944).

Ο πρώτος που τουφεκίσθηκε είναι εγγεγραμμένος στον 42ο τόμο του 1942, ενώ η εκτέλεσή του είχε γίνει 7 μήνες νωρίτερα, στις 17 Οκτ. 1941. Είναι ο Παναγιώτης Ψάνης από τη Μυτιλήνη. Εκτελέσθηκε "διότι ενήργει κλοπάς". Στις 23 Μάρτη 1942 εκτελούνται 4 Γεραγώτες για απόπειρα διαφυ­ γής στη Μέση Ανατολή. Είναι οι: Γεώργιος Παναγής από το Πέραμα, Πανα­

Τρισάγιο στα Τσαμάκια στο χώρο εκτέλεσης των πατριωτών γιώτης Παναγής από το Σκόπελο, Μιχαήλ Χατζηγιάννης από το Σκόπελο και Θεόδωρος Τράτας από το Σκόπελο. Στις 4 Μαΐου 1942 για τον ίδιο λόγο εκτελούνται οι Μυτιληνιοί: Καπακτσής από το Ίππειος, ο οποίος "συνεργάτης ων των Γερμανών υπέ­ πεσεν εις δυσμένειαν". Δέκα ημέρες αργότερα στις 15-5-1942, εκτελούνται τρεις υπαξιωματικοί της Αεροπορίας, ένας χωροφύλακας και δύο πολίτες από το Πλωμάρι, διότι σκόπευαν να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή. Είναι οι: Υπαξιωματικοί: Κινούσης Χρήστος από Αθήνα, Σιώρης Κων/νος από Αθήνα, Πατέζιας Νικηφόρος από Κόρινθο, ο χωροφύλακας Διγαλάκης Νικόλαος από Πειραιά, ο Πρωτόγερος Ματθαίος από Παλαιοχώρι και Γερα­ λής Αντώνιος από Πλωμάρι. Μετά από μία εβδομάδα, στις 22-5-1942 εκτε­ λείται ο Μιχαήλ Καβακέλλης, επειδή είχε όπλο και τρεις πολίτες από την Καλλονή επειδή επιχείρησαν να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή οι εξής: Χαράλαμπος Βάτρος, Στυλιανός Κούτρας και Θεοδόσιος Ταρατόρης. Μεσολαβεί ένα διάστημα 5 μηνών χωρίς καμία εκτέλεση. Στις 25-10-1942 εκτελούνται οι πατριώτες από το Μόλυβο Λίαμης Αντώνιος και Κουννάρης Βασίλειος για απόπειρα διαφυγής στη Μέση Ανα­

τολή, καθώς και Φωτιάδης Κων/νος από το Σκόπελο, διότι κατείχε περίστροφο. Στις 28-11-1942 εκτελείται ο Ψαριανός Ευστράτιος από την Αγιάσο, διότι κατείχε "όπλο γκρα".

Δύο μήνες αργότερα, στις 29-1-1943, εκτελείται επίσης για κατοχή όπλου ο Τσιριγώτης Σπυρίδων από Πύργο Ηλείας και στις 8-3-1943 ο βοσκός από την Αγιάσο Βαρβάκης Γεώργιος, διότι κατείχε κυνηγετικό όπλο. Πεντέμισυ μήνες αργότερα, στις 29-8-1943 εκτελούνται οι: Χατζηαναστασίου Παναγιώτης από το Αϊβαλί και Λιόσης Εμμανουήλ από το Πλωμάρι "διά κλοπήν πετρελαίου".

Μετά από 15 μέρες, στις 14-9-1943, γίνεται η ομαδική εκτέλεση πέντε πατριωτών, "επειδή απεπειράθησαν να διαφύγουν εις Τουρκίαν διά να κατα­ ταγούν εις δυνάμεις μαχομένας εναντίον του Γερμανικού στρατού". Είναι οι: Καραμούτσος Ευστράτιος από Μυτιλήνη, οι χωροφύλακες Ζωγράφος Ευστράτιος και Βεκιαρίδης Τριαντάφυλλος και οι καταγόμενοι από το Αϊβαλί Σλατόγλου Γεώργιος και Ανδριώτης Θεόδωρος. Η επόμενη εκτέλεση πραγματοποιείται μετά από 6 μήνες, στις 8-3-1944. Εκτελούνται οι πολίτες από το Σκόπελο Νείρος Γεώργιος και Βαλιός Δημήτριος, διότι "παρουσιαζόμενοι ως μέλη του γερμανικού φυλακίου Περά­ ματος ελάμβανον χρήματα".

Η τελευταία εκτέλεση έγινε στις 17-6-44 και αφορά τον Πασχαλιά Ευστράτιο από την Αγιάσο, ο οποίος "εν συμπλοκή τραυματισθείς και ιαθείς, ετυφεκίσθη". Το σύνολο των πατριωτών που τουφεκίσθηκαν από τα Γερμανικά στρατεύ­ ματα κατοχής είναι 34 άνδρες. Αιωνία τους η μνήμη.

Η αξιοποίηση των Λεσβιακών γλωσσικών ιδιωμάτων στη Λογοτεχνία Η γλώσσα που μιλά σήμερα ο Ελληνικός λαός δεν ήταν πάντα η ίδια. Μικρές κι ανεπαίσθητες αλλαγές μετασχημάτισαν μέσα σ' αιώνες και χιλιετηρίδες την Ελληνική γλώσσα, σύμφωνα με νόμους γλωσσι­

κούς, που κυβερνούν την εξέλιξη κάθε γλώσσας. Ξεκινώντας απ' τον παλιότατο αρχικό τύπο πήρε στις διαφορές εποχές ποικίλες μορφές, ώσπου διαμορφώθηκε στους τελευταίους αιώνες, στον τύπο που έχει σήμερα η μητρική μας γλώσσα. Είναι αυτή στη Γραμματική της υφή, η αρχαία γλώσσα, που μιλημένη αδιάκοπα από χείλη Ελλήνων για 3 και 4 χιλιάδες χρόνια, άλλαξε από χείλη σε χείλη και από πατέρα σε παιδί, για να καταλήξει στη σημερινή της μορφή". Έτσι σκιαγραφεί την εξέλιξη της γλώσσας μας ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης στην εισαγωγή της περίφημης "Νεοελληνικής Γραμματικής της Δημοτικής", που εξέδωσε το 1941 ο ΟΕΔΒ. Η Ελληνική γλώσσα είχε διαλέκτους απ' τα αρχαιότατα χρόνια που μάλιστα είναι ευδιάκριτες στα παλαιότερα σωζόμενα γραπτά μνημεία: στα Ομηρικά έπη. Ήδη στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια διακρίνουμε σοτιχεία Ιωνικά και Αιολικά. Φυσική εξέλιξη της Αιολικής διαλέκτου, που μιλόταν κατά την αρχαιότητα

στο νησί μας, είναι και η σημερινή Λεσβιακή διάλεκτος. Ιδιαίτερα το γλωσσικό ιδίωμα της Αγιάσου διασώζει αρκετά αιολικά στοιχεία, όπως το προπαροξύτονο ή τη χρήση τύπων και λέξεων αρχαϊκών και αιολικών. Πάντως, μολονότι το κάθε γλωσσικό ιδίωμα είναι ένα αξιόλογο και αντιπρο­ σωπευτικό δείγμα του πολιτισμού και της ψυχοσύνθεσης του λαού που το μιλά δε παύει όμως να ταυτίζεται με τα χαμηλότερα πνευματικά στρώματα, των αγράμ­ ματων ανθρώπων. Η ανύψωση ενός ιδιώματος σε όργανο της Λογοτεχνίας είναι κατόρθωμα. Γιατί παύει πια το ιδίωμα να είναι ο ταπεινός, απελέκητος και φτωχός συγγενής της Κοινής γλώσσας, βγαίνει απ’ το περιθώριο κι απ' την αφάνεια, καλ­ λιεργείται, δυναμώνει, πλουτίζεται, αναδείχνονται οι δυνατότητες του και τελικά καταξιώνεται, γίνεται αποδεκτό. Αν το όποιο γλωσσικό ιδίωμα έχει την "τύχη" να το χειριστούν καλοί γνώστες του, καλοί μαστόροι, μ' ευαισθησία κι αξιοσύνη, τότε η πριν ταπεινή ντοπιολαλιά, φτερακάει έξω απ' τα σύνορα του χωριού που την μιλά, γίνεται ευρύτερα γνωστή κι αποδεκτή, ταυτίζεται κι εκφράζει έναν ολό­ κληρο κόσμο.

Η ντοπιολαλιά της Αγιάσου Μ' αυτή την έννοια η Λεσβιακή - κι ιδιαίτερα η ντοπιολαλιά της Αγιάσου, ευτύχησε. Πριν ακόμα προλάβει να αλλοιωθεί απ' την ισοπεδωτική επίδραση των μέσων μαζικής ενημέρωση, όταν ακόμα ήταν πιο ζωντανή, πιο άμεση στα χείλη του λαού, την πήρε μ' αγάπη και γνώση ο Στρατής Παπανικόλας, ο δημιουργός της λαϊκής διαλεκτικής Λογοτεχνίας. Την πήρε και την έπλασε αφλουγή, σάτιρα, θέατρο, έμμετρο αφήγημα, γεμάτο λυρικά, δραματικά και χιουμοριστικά στοι­ χεία. Γύρω από το θρυλικό "Τρίβολο" αναπτύχθηκε ολόκληρη σχολή. Εκεί μαθή­ τευσαν ο Στρατής Αναστασέλλης κι ο παπα-Κανιμάς, η Φρόσω Ζούρου κι ο Βαγ­ γέλης Καραγιάννης. Ο "Τρίβολος" κυκλοφόρησε ευρύτατα σ' ολόκληρη τη Λέσβο, βρήκε απήχηση και γόνιμο έδαφος, αγαπήθηκε και τόνωσε τηναγάπη του λαού για τη γλώσσα του και το λαϊκό πολιτισμό του. Συνέβη τότε - στη δεκαετία του '30 - εδώ στη Λέσβο, ένα φαινόμενο σπάνιο για τη Νεοελληνική κι ίσως και για τη παγκόσμια Λογοτεχνία. Παρατηρεί σχετικά ο Γιώργος Βαλέτας στην εισαγωγή της ανατύπωσης του "Τρίβολου": "Ο Στρατής Παπανικόλας είχε το θαυμαστό προνόμιο, παίζοντας και γελώντας, να γίνει ο πατέρας και δημιουργός της λαϊκής διαλεκτικής, Λεσβιακής Λογοτεχνίας, που δεν την έχει καμιά περιοχή της Ελλάδας, εκτός απ' την παλιά Κρήτη του Κορνάρου και του Χορτάτζη, το Αγρίνι με τη μοναδική "Αγάπη στο χωριό" του Κώστα Χατζόουλου κι η Κύπρος με τους λαϊκούς βάρδους της Μιχαηλίδη και Λιμπέρτη. Απ' αυτή την πλευρά ο Παπανικόλας είναι ο Μιστράλ της Ελλάδας". Αξίζει την ευγνωμοσύνη μας ο Στρατής Παπανικόλας, γιατί όπως

Ο Γ. Σεφέρης και ο Η. Βενέζης συγχαίρουν τον παπα-Χριστόφα Κανιμά, συγγραφέα της ηθογραφίας “Τι να τα κάνω τα καλά” το καλοκαίρι του 1965 στην Αγιάσο λέει ο Στρατής Αναστασέλλης: "Δασκάλεψε το ξωμάχο και το χωριάτη να μην ντρέπεται για την μητρική του γλώσσα, καθώς την πήρε κι έφτιαξε αθάνατα λογο­ τεχνήματα με το μάγο του κοντύλι". Γιατί ακόμα "πήρε στα χέρια του την πιο επι­ κίνδυνη γλωσσική ύλη, το Λεσβιακό ιδίωμα, και μας έδωσε μ' αυτό την ουσία της ζωής του λαού μας, στην κωμική, στην τραγική, στην ζώσα έκφρασή της" κατά τον Θίελπι Λευκία. Ταυτόχρονα κατέγραψε και διέσωσε το πλουσιότατο λαογραφικά υλικό της Λέσβου. Τα θεατρικά του έργα: "Ο Γάμος", "Οι Πανηγυ­ ριώτες" και "Ο Λιουλόγους" είναι μνημεία όχι μόνο γλωσσικά αλλά και λαογρα­ φικά. Το επιθεωρησιακό του τραγούδι "Η Μυτιλήν' μας" έγινε πανελλήνια γνω­ στό, έγινε σχεδόν ο ύμνος της Μυτιλήνης.

Χρ. Κανιμάς - Στρ. Αναστασέλλης Κοντά στον Παπανικόλα, μέσα απ' τις σελίδες του "Τρίβολου" πρωτοβγήκε κι ο παπα-Χριστόφας Κανιμάς. Ο Βαγγέλης Καραγιάννης στο τεύχος 21 των "Αιολι­ κών Γραμμάτων", καταγράφει 11 δημοσιευμένα στον "Τρίβολο" διηγήματα του παπα-Κανιμά, με περιεχόμενο ηθογραφικό, λαογραφικά, σατιρικό. Στα διηγήματα αυτά με τρόπο παραστατικό κι ευτράπελο, αλλά και με δραματικότητα και με συναι­ σθηματισμό, ζωντανεύουν οι συνήθειες και τα ήθη της παλαιάς Αγιάσου. Το κύριο έργο του Χριστόφα Κανιμά είναι η ανέκδοτη τετράπρακτη δραματική ηθογραφία 'Τι να τα κάνω τα καλά", που έγραψε τον Ιούνιο του 1933 σ' Αγιασώτι­

κη ντοπιολαλιά και παρουσιάστηκε στη Μυτιλήνη απ' το θεατρικό τμήμα του Ανα­ γνωστηρίου, στα πλαίσια της "Αγροτικής εορτής" στις 17 Ιουλίου 1933. Για το έργο και την παράσταση γράφτηκαν κολακευτικές κριτικές στις τοπικές εφημερί­ δες. Ο "Τρίβολος" πρώτος-πρώτος έγραψε στις 21 Ιουλίου 1933: "Ο Χριστόφας Κανιμάς - άγνωστο και πρωτόγονο ταλέντο - με την δραματική ηθογραφία που έγραψε, χωρίς να ξέρει γράμματα και χωρίς να έχει ιδέα σκηνικής οικονομίας, μας έκανε να ζήσουμε δύο ώρες γνήσια καλλιτεχνική απόλαυση". Η ηθογραφία αυτή παίχτηκε και ξαναπαίχτηκε πολλές φορές απ' το Αναγνωστήριο της Αγιάσου στη Μυτιλήνη, στην Αγιάσο και στη λεσβιακή ύπαιθρο και αγαπήθη­ κε ιδιαίτερα. Ο παπα-Κανιμάς κατέχει και χειρίζεται με άνεση και σιγουριά την ντο­ πιολαλιά της Αγιάσου. Θυμάται ακόμα παλαιά τραγούδια και σκοπούς, και τα δια­ σώζει στο θεατρικό του έργο. Απ' τους στενότερους κι απ' τους πιο αξιόλογους συνεργάτες και μαθητές του Παπανικόλα είναι ο Στρατής Αναστασέλλης. Πνεύμα ανήσυχο και σπινθιροβόλο, αλλά κι άνθρωπος προοδευτικός και προβληματισμένος, καταγράφει στη μητρική του γλώσσα τα γεγονότα μιας ολόκληρης ταραγμένης εποχής στις ποιητικές του συλλογές: "Βλουτίνα Γιαπρακάδινα" και "Ανάστα ο Λαός". Είναι η εποχή της Γερ­ μανικής κατοχής, με τα βάσανα, τους αγώνες, τις εξάρσεις του λαού μας, που ανα­ πόσπαστο κομμάτι του είναι ο Αναστασέλλης. Είναι ακόμα η εποχή του εμφύλιου και η μετεμφυλιακή, που καταγράφονται με τραγικότητα διανθισμένη πάντα με πηγαίο χιούμορ και καλύπτονται τα γεγονότα της επικαιρότητας σχεδόν ημερολο­ γιακά ως το 1976.

Χορός με τη συνοδεία της λαϊκής κομπανίας της Αγιάσου

Ασχολείται επίσης με τον πεζό λόγο και γράφει ηθογραφικά και ψυχογραφικά λεσβιακά διηγήματα που δημοσιεύονται στον "Τρίβολο" κάτω απ' τον τίτλο "Λεσβιακή Λογοτεχνία". Οι τύποι των διηγημάτων του Αναστασέλλη είναι πει­ στικοί, έχουν ζωντάνια κι αλήθεια. Συχνά είναι τύποι της Αγιάσου υπαρκτοί, καθημερινοί, γνωστοί, που τα παθήματά τους οδηγούν τον συγγραφέα στην εξα­ γωγή διδαγμάτων, τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει κανείς, για να μην πάθει τα ίδια. Η χρήση του ιδιώματος όχι μόνο δεν ζημιώνει το αποτέλεσμα, αλλά αντίθε­ τα απελευθερώνει την έμπ νευση του συγγραφέα και της δίνει φτερά. Ο Στρατής Αναστασέλλης καταπιάνεται και με το θέατρο. Γράφει τα έργα "Γοι Ψοφ" (1944) και "Ζαμπνιές", που παίζονται επανειλημμένα απ' το ερασιτεχνικό τμήμα του Ανα­ γνωστηρίου. Είναι μόνιμος πολύτιμος συνεργάτης του "Τρίβολου". Γράφει ακόμα σπιρτόζες καρναβαλικές σάτιρες με έντονη πολιτική χροιά, όπως αυτή που επιγράφεται "Χίτλερ-Μουσολίνι" και εκφωνήθηκε το 1945 στην Αγιάσο και στη Μυτιλήνη. Πολλοί στίχοι του Στρατή Αναστασέλλη είναι ακόμα ζωντανοί στη μνήμη του λαού της Αγιάσου. Έχουν γίνει σχεδόν παροιμιώδεις.

Γ. Μουτζουρέλλης - Αντ. Μηνάς Στην διάλεκτο της Αγιάσου έγραψε στη δεκαετία του 70 κι ο Γιώργος Μου­ τζουρέλλης μια ηθογραφία με τίτλο "Ο ανάποδος που έγινε αρνί" και που παρου­ σιάστηκε επίσης απ' το θεατρικό τμήμα του Αναγνωστηρίου. Το έργο δεν έχει εκδοθεί. Ο Γιώργος Μουτζουρέλλης είναι ολιγογράμματος, αλλά δραστήριος. Γράφει και δημοσιεύει στο περιοδικό "Αγιάσος" και σ' Αγιασώτικη πάντα ντοπιο­ λαλιά ποιήματα σατιρικά, δηκτικά ή πειραχτικά. Κι αυτό ίσως γιατί έχει βαπτισθεί κι αυτός, όπως και τόσοι άλλοι Αγιασώτες στιχοπλόκοι, στην κολυμπήθρα της παλιάς, γνήσιας Καρναβαλικός σάτιρας, που έχει τόσο μακρά και γόνιμη παράδοση στην Αγιάσο. Στην νεότερη γενιά των συγγραφέων, που επιμένουν να γράφουν στην ντοπιο­ λαλιά της Αγιάσου είναι ο Αντώνης Μηνάς. Παλιός ερασιτέχνης ηθοποιός του Αναγνωστηρίου, ράφτης στο επάγγελμα, έχει δώσει μια σειρά από ηθογραφίες, που όλες παίχθηκαν απ' το Αναγνωστήριο στην Αγιάσο, στη Μυτιλήνη και σ' άλλα χωριά του νησιού. Δυο απ' αυτές παρουσιάστηκαν μ' επιτυχία στην Αθήνα, ξυπνώ­ ντας μνήμες και νοσταλγίες στην εκεί Λεσβιακή παροικία. Οι ηθογραφίες του Αντώνη Μηνά είναι: "Σα δε ντιριάζ", 'Τα σόγια", "Ωραία Μπουτζαλιάμου", "Κρίμας του μπαξίς", 'Τα μη χειρότιρα", "Γ' ισότητα", 'Τα σ'μαζώματα". Και εξακολουθεί να γράφει... Εκτός απ' τα πεζά, τα ποιητικά και τα θεατρικά έργα, γράφηκαν σ' Αγιασώτικη ντοπιολαλιά και στίχοι αντιστασιακών τραγουδιών, που έγιναν στην Κατοχή παλλε­ σβιακά κι εμψύχωσαν και δόνησαν από πατριωτισμό κι αγωνιστικότητα ολόκληρο

το νησί. Γράφει σχετικά ο δάσκαλος Απόστολος Αποστόλου στο πολύτιμο βιβλίο του "Μνήμες": «Τις μέρες αυτές της εξέγερσης (24 Δεκέμβρη 1944 μέχρι 28 Δεκέμβρη 1944) - (πρόκειται για την εξέγερση του Λεσβιακού λαού ενάντια στην αποβίβαση Αγγλικών αποικιακών στρατευμάτων στο νησί - γράφτηκαν από τον Αγιασώτη λαϊκό ποιητή Στρατή Ανεζίνο και τα δύο παρακάτω τραγούδια, που τρα­ γουδούσε ο κόσμος με μεγάλο ενθουσιασμό. Το πρώτο στο σκοπό του "Μπελ αμί" και το δεύτερο στο σκοπό του "Βάρκα γιαλό". Το πρώτο αρχίζει: 'Του ΕΑΜ του ΕΑΜ τσι γη ΕΠΟΝ/ μας ανοίξαν τα μάτια λοιπόν"... Και το δεύτερο: "Κάτ' αγριγιαθρώπ’ μας φέραν/ τς είπαν να τς γυμνάσιν θέλαν"... Λίγο αργότερα - Το Γενάρη του 1945 - γράφτηκαν 1) Απ' το γνωστό ποιητή και συγγραφέα Στρατή Αναστασέλλη το ποίημα "Εδγιου θα κάτσου" και απ' τον επονί­ τη τότε εκλεκτό σήμερα συγγραφέα Αργύρη Αραβανόπουλο το ποίημα "Στα οδο­ φράγματα" (όχι σε Λεσβιακή διάλεκτο).

Τα υπόλοιπα λεσβιακά ιδιώματα Αλλά εκτός απ' το ιδίωμα της Αγιάσου μέσα απ' τον 'Τρίβολο" αξιοποιήθηκαν και προβλήθηκαν και άλλα Λεσβιακά ιδιώματα με μόνιμους αξιόλογους συνεργά­ τες απ' τα χωριά, που έγραφαν κάτω απ' το γενικό τίτλο "Λεσβιακή Λογοτεχνία". Οι σημαντικότεροι, που προβάλλουν μια δική τους λογοτεχνική φυσιογνωμία είναι: Ο Δημητρός Χατζηραφαήλ κι ο Πρόεδρος Τζωάννος απ' το Μανταμάδο. Ο Αλκιβιάδης Γεωργαντέλλης κι ο Σαράντος Αντωνάκης απ' το Πλωμάρι. Η Στέλλα Αγοραστού απ' το Σκουτάρο. Ο Στράτος Χατζηστρατής κι η Φρόσω Ζούρου, που καταγράφουν παραμύθια κι αμέτρητοι άλλοι εθελοντικοί συλλέκτες λαογραφικού υλικού μαζί με τον Βαγγέλη Καραγιάννη και το Μιχάλη Σκλεπάρη. Την παράδο­ ση συνεχίζει αργότερα ο Αργύρης Αραβανόπουλος, που έγραψε και λυρικά και σατιρικά αξιόλογα στο Λεσβιακό ιδίωμα και τα εξέδωσε με τίτλο "Τα Μυτιληνιά μας". Στο βιβλίο αυτό αναπτύσσεται και γόνιμος προβληματισμός για τη γραπτή απόδοση του Λεσβιακού ιδιώματος. Περιλαμβάνονται εδώ επίσης τα "10 Λιανοτράγουδα", στα οποία η έμπνευση κι ο λυρισμός δεν χάνουν τίποτα απ' τη χρήση της ντοπιολαλιάς. Αντίθετα ο στί­ χος έχει χάρη και σβελτάδα - λες και περιμένει τον μουσικό, που θα προσθέσει την κατάλληλη μουσική για να γίνουν τραγούδι. Σήμερα τον δρόμο του "Τρίβολου" τον συνεχίζουν μ' επιτυχία αρκετά καλά περιοδικά, που εκδίδουν οι Λεσβιακοί σύλλογοι της Αθήνας. Όλα αυτά τα Λεσβιακά περιοδικά, που συνήθως έχουν σαν τίτλο το όνομα του χωριού τους, αφιερώνουν κάποιες σελίδες για δημοσίευση συνεργασιών στη Λεσβιακή ντοπιο­ λαλιά. Στο περιοδικό "Αγιάσος", που το επιμελείται ο Γιάννης Χατζηβασιλείου, συχνά δημοσιεύουν τέτοια ποιήματα ο Μενέλαος Καμάτσος, οι Παναγιώτης και

Γιώργος Μουτζουρέλλης, ο Γιώργος Παπάνης, ο Όμηρος Σουσαμλής κι άλλοι. Παρόλα αυτά τα γλωσσικά ιδιώματα, όπως κι όλες οι μορφές του λαϊκού μας βίου και πολιτισμού, δοκιμάζονται στις μέρες μας σκληρά. Η επίδραση των μέσων μαζικής ενημέρωσης είναι καταλυτική. Η επικράτηση της γλωσσικής ομοιομορφίας φαίνεται νάναι αναπόφευκτη, νομοτελειακή. Ίσως τα γλωσσικά μας ιδιώματα να μην συγκινούν πια τους νεότε­ ρους.Ίσως και να τα βλέπουν με κάποια συγκατάβαση, σαν είδος μουσειακό, μιας άλλης εποχής. Ένα πάντως είναι το σίγουρο: Αυτά τα ιδιώματα για πολλούς αιώνες κάλυψαν τις ανάγκες των κατοίκων του νησιού μας, όχι μόνο για επικοινωνία, αλλά και για καλλιτεχνική - λογοτεχνική δημιουργία.

ΣΤΡΑΤΗΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΣ Ο λάτρης της Αγιασώτικης ντοπιολαλιάς Πλύχρονη πνευματική κυοφορία, μα και ευτυχής συγκυρία, έκανε να ο ανθοφορήσει ένα έξοχο πλήθος πνευματικών ανθρώπων στη Λέσβο, στις 3 πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας: Ποιητές, ζωγράφοι, λογοτέ­ χνες, δημοσιογράφοι, λόγιοι δημιούργησαν με το εμπνευσμένο, γεμάτο νεα­ νική φρεσκάδα και σφρίγος έργο τους την περίφημη "Λεσβιακή Άνοιξη". Ξεχωριστή θέση στο στερέωμα της "Λεσβιακής Άνοιξης" κατέχει ο Στρατής Παπανικόλας, που εύλογα θεωρήθηκε απ' τον Γ. Βαλέτα "εθνικός λαϊκός βάρδος, πρωτοπόρος της Λεσβιακής Άνοιξης, μεγάλος αγωνιστικός εκπολιτι­ στής και αφυπνιστής του νησιού του". Και πράγματι. Ο Στρ. Παπανικόλας, αντλώντας απ' τα ανόθευτα στοιχεία του παραδοσιακού πολιτισμού του νησιού μας, κάνοντας χρήση των αστεί­ ρευτων και πάντα ζωντανών λαϊκών στοιχείων: του πηγαίου λαϊκού σατιρικού πνεύματος, της πλούσιας διαλέκτου και του λαϊκού ύφους, σε συνδυασμό με την ανεξάντλητη χιουμοριστική του διάθεση και με την έμφυτη τάση του για ραφιναρισμένη ποιότητα σ' ο,τιδήποτε έγραφε, πήρε υπόσταση πραγματικού τοπικού διανοούμενου, με πλατειά επιρροή. Δημιούργησε γύρω του σχολή. Με όπλο την παντοδύναμη σάτιρά του, την τόσο εκφραστική, αλλά συγ­ χρόνως και άδολα παιχνιδιάρικη, χάρισε για πολλά χρόνια γέλιο αβίαστο,

ζωογόνο και λυτρωτικό. Οραματιστής και ιδεολόγος με προοδευτική σκέψη, έφτασε ως την εφαρμογή της φωνητικής γραφής. Καταπιάνεται μ' όλα τα είδη του λόγου: Ποίηση, διήγημα, θέατρο, σάτιρα. Μια ζωή αγώνας. Μια ζωή γεμάτη περιπέτειες, ατυχίες, νέα ξεκινήματα, καινούργιες απογοητεύ­ σεις. Ένας άνθρωπος ευγενικός και χαρούμενος, ευαίσθητος και καλ­ λιεργημένος, που το έργο του δεν υπήρξε εφήμερο. Αποτελεί και σήμερα μνημείο πνευματικής δημι­ ουργίας, που αντέχει στην πίεση του χρόνου. Και σήμερα μπορεί να μας χαρίσει αβίαστο, ζωογόνο γέλιο. Ο Στρ. Παπανικόλας τόλμησε και πήρε τη γλώσσα του χωριού, του βουνού και του δρόμου, πήρε την παράδοση και τον θρύλο, πήρε τη γνώση και τους θυμούς, τους πόθους και τους φόβους του απλού ανθρώπου και μ' αυτά έκανε σάτιρα, έκανε ποίηση, έκανε τέχνη. Πήρε στα χέρια του το λεσβιακό ιδίωμα και μας έδωσε μ' αυτό την ουσία της ζωής του λαού μας, στην κωμική, στην τραγική, στην ζώσα έκφρασή της. Απ' το μεγάλο ανώνυμο πλήθος των αγνών ανθρώπων αντλούσε το αίσθη­ μα και το χρώμα, το ρυθμό και τον τόνο, την ευγένεια και τη γλυκύτητα, τη λάμψη, τη χαρά και το παιχνίδι του λόγου. Κατά βάθος, ο Στρ. Παπανικόλας υπήρξε ένας μεγάλος Λεσβολάτρης. Ο Στρ. Παπανικόλας γεννήθηκε στη Βρισά, στις 22-11-1894, αλλά η καταγωγή του είναι απ' τον Ασώματο. Το επίθετό του ήταν Ιωαννίδης, που με τον καιρό έγινε Κανιός, αργότερα μετατράπηκε σε Παπανικολάου, για να καταλήξει Παπανικόλας, απ' το μικρό όνομα του ιερέα πατέρα του, του παπαΝικόλα. Ανατράφηκε πολύ φτωχικά. Από πολύ μικρός, μέχρι που έγινε 10 χρο­ νών, έζησε στον Ασώματο. Εκεί έβγαλε το Δημοτικό. Πήγε μετά 1 χρόνο στο ημιγυμνάσιο της Αγιάσου, κι ύστερα όταν στα 1906 μετατέθηκε ο πατέ­ ρας του στον Άγιο Συμεών της Μυτιλήνης, ήρθε κι ο Στρατής για πρώτη φορά στη χώρα, όπου και τέλειωσε το Γυμνάσιο στα 1912. Από 12 ως 15 χρονώ παιδί, κάνει τον καντηλανάφτη στην εκκλησία που λειτουργούσε ο πατέρας του, κι αργότερα τον ψάλτη.

Μαθητής του Γυμνασίου είναι ταυτόχρονα και γραμματικός του καθηγητή και γείτονά του Μιχαήλ Μιχαηλίδη. Αποφοιτώντας απ' το Γυμνάσιο οι δικοί του τον στέλνουν στη Ρουμανία, σ' ένα βαθύπλουτο θείο του πατέρα του, για να μαθητέψει κοντά του στο εμπόριο και μετά ν' αναλάβει τη διαχείριση της περιουσίας του. Όμως οι εμπορικές συναλλαγές δεν ταίριαζαν στο χαρακτήρα του. Έτσι ο θείος του τελικά του δίνει μερικά χρήματα και τον στέλνει στο Πανεπιστήμιο της Αθή­ νας, για να σπουδάσει θεολογία. Προτιμά όμως να γραφτεί στη Νομική, που λόγω πολλών οικονομικών και οικογενειακών αντιξοοτήτων δεν κατάφερε να την τελειώσει. Διακόπτει τις σπουδές του και πηγαίνει σαν δάσκαλος στον Ασώματο, όπου άφησε εποχή, για τις προοδευτικές του ιδέες. Ύστερα υπηρέτησε στρατιώτης για πολλά χρόνια. Απ' τα 1914 ως τα 1920, αποσπασμένος διαρκώς σε στρατιωτικά γραφεία και τελευταία στο ιδι­ αίτερο γραφείο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Για ένα διάστημα αποσπάσθηκε στον Προσκοπισμό, όπου είχε σημαντι­ κή δράση. Στη μεγάλη φωτιά της Θεσσαλονίκης το 1917 ο ρόλος του υπήρ­ ξε σοβαρότατος κι η συμβολή του αξιομνημόνευτη.

Τα πρώτα βήματα στη δημοσιογραφία Στη δημοσιογραφία επαγγελματικά μπήκε το 1920, στην αρχή σαν συντάκτης και πολύ γρήγορα σαν διευθυντής της μεγαλύτερης καθημερινής εφημερίδας της Μυτιλήνης, του "Ελεύθερου Λόγου" των αδελφών Σιφναίου, απ' τους οποίους το 1924 την αγόρασε. Ο "Ελεύθερος Λόγος" υπήρξε η πρώτη μεγάλη δημοκρατική εφημερίδα του τόπου μας. Κι ο Παπανικόλας μέσα απ' τις στήλες της αναδείχθηκε ένας από τους 3 μεγάλους και φωτεινούς δημοσιογράφους της Μυτιλήνης, μαζί με τον Θίελπι Λευκία και τον Τέρπανδρο Αναστασιάδη. Η αρθρογραφία του και η άλλη χρονογραφική και λογοτεχνική συνεργα­ σία του σ' αυτή - μέσα στο θρίαμβο της Λεσβιακής Άνοιξης, ανύψωσε το πνευματικό επίπεδο της Λέσβου κι αναζωπύρωσε τη λογοτεχνική της αναγέν­ νηση. Με το ψευδώνυμο "Κατανάγκης" κρατούσε την τακτική στήλη των ψιλών με τον τίτλο "Τρίβολοι" απ' το 1920-1929. Με το ίδιο ψευδώνυμο δημοσιεύ­ ει χρονικά και εντυπώσεις απ' τα χωριά της Λέσβου. Πριν ακόμα αγοράσει τον "Ελεύθερο Λόγο" απ' τους αδελφούς Σιφναίου - απ' τις αρχές του 1917, παίρνει στο Χρονογράφημα τη θέση του Μυριβήλη και δημοσιεύει έξοχα κομμάτια με το ψευδώνυμο "Η Τίν'ς", όπως το περίφημο "Οι Χαιρετισμοί

της εποχής" σ' εκκλησιαστική γλώσσα. Την ίδια εποχή και αργότερα δημοσιεύει λυρικά ποιήματα με το ψευδώνυ­ μο "Σ. Ακρογιάλης". Ολόκληρη συλλογή του ανέκδοτη έκρινε και παρουσία­ σε ο Μυριβήλης στα 1924 στη "Σάλπιγγα". Στον Ελεύθερο Λόγο στις 17-91924 δημοσιεύει εμπεριστατωμένη κριτική για την πρώτη έκθεση του Πρω­ τοπάτση στη Μυτιλήνη: «Στην έκθεσή του - γράφει χαρακτηριστικά - χαμογελούν και μορφάζουν με την ιδιαίτερη τους φυσιογνωμία παλικαράκια όλο ζωή και νιάτα, σπίτια παλιά και κουρασμένα, θεατρίνοι του Παρισιού και νοικοκυραίοι. Δυο γραμ­ μές τραβηγμένες με μια καταπληκτική ελευθερία, μας δίνουν εκείνο ακριβώς που έχει χαραχθεί στη μνήμη μας, τη φυσιογνωμία. Σκίτσο, πορτραίτο, καρι­ κατούρα, ενώνονται στα χέρια του με μια καταπληκτική δύναμη». Όταν στα 1925 ήρθε ο Ψυχάρης στη Μυτιλήνη, η εφημερίδα του Παπανι­ κόλα άνοιξε τις στήλες της στο μεγάλο δάσκαλο, ύμνησε το έργο του και δημοσίευψε ανέκδοτη συνεργασία του. Σίγουρα λοιπόν ο Ελεύθερος Λόγος ανανέωσε τη λεσβιακή δημοσιογρα­ φία και έγινε η κατ' εξοχή έπαλξη της Λεσβιακής Άνοιξης. Το ξεκίνημα του Παπανικόλα απ' αυτή την έπαλξη του φιλελευθερισμού και η κατοπινή του πορεία προς το σοσιαλιστικό ανθρωπισμό με το σατιρικό περιοδικό "Τρίβο­ λος" και τα θεατρικά του έργα, το αστείρευτο σατιρικό του δαιμόνιο και το πάθος του για τη λεσβιακή ντοπιολαλιά και λαογραφία τον φέρνουν στην ηγετική πρωτοπορία της λεσβιακής άνοιξης και τον αναδείχνουν πράγματι μεγάλο εκπολιτιστή του νησιού του. Δυστυχώς στα 1925 καταστράφηκαν από πυρκαγιά οι εγκαταστάσεις και το τυπογραφείο του Ελεύθερου Λόγου. Ο Παπανικόλας αναδιοργάνωσε γρήγορα την εφημερίδα σε νέο κτίριο και μοντέρνες για την εποχή τεχνικές εγκαταστάσεις. Στα 1929 όμως κουρασμένος απ' τις πολιτικές έριδες και τους ανταγωνισμούς, τα ξεπουλά όλα για να ασχοληθεί με το εμπόριο.*

Η έκδοση του “Τρίβολου" Μα και πάλι διαπίστωσε πως όλα αυτά δεν ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία του. Η κλίση και το μεράκι του ήταν αλλού. Τον τραβούσε σαν μαγνήτης η δημοσιογραφία, στην οποία ξαναγύρισε με νέες δυνάμεις το 1931 με την έκδοση του θρυλικού "Τρίβολου". Στη Λέσβο υπήρχε πλούσια σατιρική παράδοση, που αντιπροσωπευόταν από 12 σατιρικά περιοδικά κι εφημερίδες, απ' τα οποία τα κυριότερα ήταν "Ο Μυτιληνιός" του Θ. Θεοδωρίδη, "Ο Σκορπιός" του Αλκ. Μαριγλή, ο "Βούρ­ δουλας" του Τ. Αναστασιάδη, το "Σκριπ", το "Στρικ-Στρακ", ο "Μερακλής",

το "Άνω Κάτω", το "Ράπισμα" κ.ά. Σε πολλά απ' αυτά χρησιμοποιόταν και η ντοπιολαλιά. Μα ο Παπανικόλας μέσα στις σελίδες του Τρίβολου καθιέρωσε τη Λεσβιακή ντοπιολαλιά όχι μόνο στη σάτιρα, αλλά και στο ηθογραφικό αφήγημα και στην περιγραφή και στην ανταπόκριση και κυρίως στην αφλου­ γή. Η διαφύλαξη και η αξιοποίηση της λεσβιακής διαλέκτου, καθώς και η καλλιέργειά της κι η ανάδειξη των μεγάλων εκφραστικών δυνατοτήτων της, είναι φαινόμενο άξιο μελέτης. Την ίδια στιγμή που σ' άλλα μέρη περιφρονού­ σαν τις ντοπιολαλιές τους και τις θεωρούσαν παρακατιανές, εδώ στη Λέσβο οι Λέσβιοι λόγιοι αγκάλιασαν με ευλάβεια κι ανέδειξαν το γλωσσικό θησαυ­ ρό της διαλέκτου μας. Απ' τα 1917 είχε σχηματισθεί στη Μυτιλήνη η "Δημοτικιστική και Λαο­ γραφική Ομάδα" που αξιολογεί πληρέστερα τη Λεσβιακή διάλεκτο μετά την πρώτη επιστημονική καταγραφή της απ' τον Αυστριακό καθηγητή Κρέτσμερ με τη βοήθεια του Σπυρ. Αναγνώστου. Μα ο πρώτος που μπόρεσε να βάλει επάνω σε τροχιές τα αξιόλογα λαϊκά λογοτεχνικά είδη, που προϋπήρχαν στη ζωή της λεσβιακής υπαίθρου και να

Ο Στρατής Παπανικόλας επικεφαλής συλλαλητηρίου στη Λαγκάδα τα Χριστούγεννα του 1944

τα ανυψώσει στα όρια της Τέχνης, διασώζοντας συγχρόνως την ακρίβεια της διαλέκτου και την γνησιότητα του λαϊκού ύψους ήταν ο Στρατής Παπανικό­ λας. Γράφει σχετικά ο Τέρπανδρος Αναστασιάδης: «Έτσι, μέσα στο συνολι­ κό έργο που άφησε ο βάρδος αυτός της Μυτιλήνης, εκείνο που κατ'εξοχήν έχει την σφραγίδα της τέχνης και διεκδικεί τη διάρκεια είναι σίγουρα οι αφλουγές. Μια σειρά από κάπου 400 έμμετρα στιχουργήματα σε Αγιασώτι­ κο ιδίωμα που δημοσιευόταν ανελλιπώς σε κάθε φύλλο του "Τρίβολου" σε ξεχωριστή αμετακίνητη στήλη της 3ης σελίδας με την επικεφαλίδα "Λεσβια­ κές Ανταποκρίσεις" και με την υπογραφή "Τίν'ς τ'Μαμάν'". Να πώς ηθογραφεί τον Τίν' ο Στρατής Αναστασέλλης: «Σοφός, στην απλότητά του, έξυπνος, χωρατατζής, ιπποτικός, φιλότιμος. Είναι ο χαρακτηριστικός τύπος της Λέσβου, ο ίδιος ο λαός της, γλεντζές πολιτισμένος, η καθολική μορφή της Λέσβου». Τον 'Τρίβολο" ολόκληρο τον έγραφε μόνος του κάθε βδομάδα ο Στρατής Παπανικόλας, εκτός απ' τα Λεσβιακά διηγήματα των συνεργατών του και τις στήλες της Λαογραφίας. Κι ήταν αυτό ένας άθλος. Γιατί, όπως γράφει ο Τέρ­ πανδρος Αναστασιάδης "οι μικρές κοινωνίες παρέχουν κατ' ανάγκη και περιο­ ρισμένα θέματα, κι αυτών ακόμα των περιορισμένων θεμάτων ο χειρισμός χρειάζεται μεγάλη μαεστρία για να μην δημιουργούνται παρεξηγήσεις κι εχθρότητες". Κι ο Σ.Π. είχε αυτή τη μαεστρία. Προκαλούσε αβίαστα το γέλιο χωρίς να πληγώνει. Συνεχίζει ο Τέρπανδρος: «Η σάτιρα του Σ.Π. ήταν πολύ εκφραστική αλλά παράλληλα και άδολα παιχνιδιάρικη, τόσο που έκανε και τον ίδιο τον σατιριζόμενο να γελά χωρίς να δυσανασχετεί». Μα και η λαογραφική δουλειά που έγινε στον "Τρίβολο" είναι μοναδική στο νησί μας. Μεταδίδει ο Σ.Π. τον ενθουσιασμό του για τον λαϊκό πολιτι­ σμό μας και σ' άλλους, έτσι που γρήγορα αποκτά αξιόλογους ανταποκριτές στα κυριότερα κεφαλοχώρια του νησιού, που καταγράφει ο καθένας στο ιδι­ αίτερο γλωσσικό ιδίωμα του χωριού του, τις παραδόσεις και τα ήθη της περιοχής. Συγκεντρώνονται παροιμίες, νοιώσματα, ξόρκια, νανουρίσματα, παρα­ τσούκλια, δίστιχα του κλήδονα, της αγάπης και τα περίφημα μερακλίδικα. Στο Στρατή Παπανικόλα χρωστάμε την παρουσία του Στρατή Αναστασέλ­ λη, του παπα-Κανιμά, του Δημητρού Χατζηραφαήλ, του Πρόδρομου Τζωάν­ νου, του Αλκιβ. Γεωργαντέλλη, της Φρόσως Ζούρου, που πρωτοεμφανίστη­ καν απ' τις στήλες του ανεπανάληπτου αυτού περιοδικού που "όλα μπορούσε να τα πει χωρατεύοντας, ακόμα και την αλήθεια". Απ' το φύλλο 238 (13-1136) ο υπότιτλος του περιοδικού από σατιρικό - γελοιογραφικό γίνεται "Σατι­ ρικό - Λαογραφικά" με πιο συνειδητή πια λαογραφική κατεύθυνση.* Συνολι­ κά βγήκαν 435 φύλλα του "Τρίβολου" σε 2 περιόδους: Απ’ το 1931-1941 κι

Ο Στρ. Αναστασέλλης (αριστερά ), ο σημαντικότερος από τους λογοτέχνες, που ανέδειξε ο Στρ. Παπανικόλας με τον Ηλία Καζάν και τον Στρ. Μυριβήλη στο Σάρλιτζα Παλάς της Θερμής το 1958

η τελευταία αναλαμπή το 1952. Στον θεατρικό τομέα ο Π. έδωσε γόνιμο έργο, αλλά δεν στάθηκε τυχε­ ρός, ώστε να δει τα έργα του να ζωντανεύουν στη σκηνή. Έγραψε περίφημες τοπικές λαογραφικές επιθεωρήσεις και 4 θεατρικά έργα, απ' τα οποία τα 2 είναι τελειωμένο και τα 2 ατέλειωτα. Όλα γράφτηκαν στην μετακατοχική περίοδο και σώζονται σε χειρόγραφα. Το κυριότερο έργο του, που τον απασχόλησε πολύ είναι το 3πρακτο δράμα "G.F.P.", το πρώτο ελληνικό αντιστασιακό έργο, εμπνευσμένο απ’ τη σκληρή δοκιμασία του στις φυλακές των Γερμανών. Στο Χρονικό που προτάσσει στο χειρόγραφο του έργου ο συγγραφέας μας πληροφορεί: «Το "G.F.P. "σχεδιάστηκε στα μπουντρούμια της GFP(Γκε­ στάπο) Μυτιλήνης και στο στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη απ' τον Οχτώβρη του 1943, που συνελήφθη ο συγγραφέας του ως την απελευ­ θέρωση. Γράφτηκε στη Μυτιλήνη απ' τις 18 Οχτώβρη ως τις 13 Φλεβάρη 1945.

Ο Φ.Ο.Μ. ετοιμάσθηκε να τ' ανεβάσει το Μάη του 1945με πρωτοβουλία της Εθνικής Αλληλεγγύης για τα θύματα του φασισμού. Οι αρχές της Μυτι­ λήνης όμως - Σ.ΔΙ., Νομαρχία και Αστυνομία - απαιτήσανε να λογοκρίνουν το δράμα στη γενική δοκιμή. Ύστερα απ' τη λογοκρισία διατάξανε το συγ­

γραφέα να αφαιρέσει σκηνές και να κάνει τροποποιήσεις, που αλλάζανε την αντιφασιστική υφή του έργου. Ο συγγραφέας αρνήθηκε να συμμορφωθεί με την παράνομη φασιστική νοοτροπία και η παράσταση απαγορεύθηκε 2 ώρες πριν ανοίξει η αυλαία στην πρεμιέρα (19-5-45). Σχετικές διαμαρτυρίες δημο­ σιεύθηκαν στις Μυτιληνιές και Αθηναϊκές εφημερίδες, καθώς και στο περιο­ δικό "Ελεύθερα Γράμματα". Ακολουθεί χειρόγραφο το συμπλήρωμα του Χρονικού: «Τον Απρίλη του 1945 ο θίασος Ενωμένων Καλλιτεχνών Βεάκη - Παπά ετοιμάστηκε να παίξει το "G.F.P. "στο θέατρο Βρεττάνια της Αθήνας. Αλλά η δολοφονία του Γιάν­ νη Ζέβγου στη Θεσσαλονίκη, που σημείωσε νέα ένταση της μοναρχοφασι­ στικής τρομοκρατίας, ματαίωσε και πάλι το ανέβασμα του έργου στην Ελλά­ δα. Το έργο είναι αφιερωμένο "Στα θύματα του φασισμού". Χωρίζεται σε 3 πράξεις απ' τις οποίες η 1η διαδραματίζεται στα μπουντρούμια της Μυτιλήνης κι οι άλλες 2 στα μπουντρούμια της Θεσσαλονίκης. Παίρνουν μέρος 19 πρό­ σωπα - κρατούμενοι Έλληνες και Γερμανοί βασανιστές. Κεντρική επιδίωξη του συγγραφέα είναι να δείξει την κτηνωδία του φασισμού και το μεγαλείο της ψυχής των ιδεολόγων της Αντίστασης, που αψηφούν τα μαρτύρια και περιφρονούν το θάνατο μπροστά στο ιδανικό τους. Το έργο είναι βαθιά ψυχολογημένο και θεατρικά καλοδεμένο. Μέσα απ' την αγωνία των προσώ­ πων υψώνεται η πίστη κι η αποφασιστικότητα να κρατηθούν χωρίς να λυγί­ σουν ή να προδώσουν. Το 2ο θεατρικό έργο του Σ.Π. που σώθηκε σε 2μορφές και με 2 τίτλους: "Κόκκινο κυπαρίσσι" ή "Δύο καμινάδες", είναι τρίπρακτο κοινωνικό δράμα, που διαδραματίζεται στο διάστημα του μεσοπολέμου σ'ένα χωριό της Γέρας. Στο χειρόγραφο της πρώτη του μορφής ο συγγραφέας προτάσσει την ακό­ λουθη σημείωση: «Το "Κόκκινο Κυπαρίσσι" το ξανάχυσα και το ξαναβάφτι­ σα κιόλας "Δυο καμινάδες", παρόλο που ο Βεάκης το άρεσε έτσι που είναι σε τούτη τη μορφή. Τις "Δυο Καμινάδες" που τις θεωρώ τελική μορφή του έργου τις διάβασε ο Γιώργος Παπάς και μου πρότεινε επειδή το έργο δεν μπορούσε ν' ανεβαστεί εδώ στην Αθήνα, να το μεταφράσουμε και να το στεί­ λει στο Παρίσι σε φίλους του θεατρώνες να παιχτεί. Μα ήθελε έξοδα η μετά­ φραση και το ανέβαλα». Το έργο είναι εμπνευσμένο απ' τον αγώνα της αγροτιάς για την απαλλαγή της απ' την εκμετάλλευση και την τοκογλυφία. Κεντρική ιδέα του έργου όπου παρεμβάλλεται και ο "Υμνος της Ελιάς", είναι η δύναμη της ένωσης, ο συντο­ νισμένος αγώνας για το λυτρωμό και το δίκιο. Στα χαρτιά του Παπανικόλα βρέθηκαν άλλα δύο ατέλειωτα θεατρικά έργα: Το τρίπρακτο δράμα "Χαμένα νερά" και η κωμωδία "Η συνταγή της γιαγιάς" ή "Πάρε πίσω τη γυναίκα σου", για την οποία γράφει στον Στρατή Αναστασέλ­

λη στις 20-3-48: «Μ'έβαλ'ο Λογοθετίδης στα κακάστενα να του γράψω μια κωμωδία κι ανασκουμπώθηκα, μα μέχρι στιγμής - πολύχρονος να γίνω - ένα μήνα σχεδόν, μόλις και μετά βίας τελείωσα την πρώτη πράξη και σκιτσάρισα τη δεύτερη. Έμαθα στα δράματα και δεν τα καταφέρνω στη σάτιρα φαίνεται. Η ψυχή μου είναι κλεισμένη και δεν λέει να γελάσει».

"Η Μυτιλήν’ μας είνι..." Στο θεατρικό έργο του Π. ανήκουν και οι θαυμάσιες λαογραφικές σατιρι­ κές επιθεωρήσεις του, που παίχθηκαν με τη σκηνική συνεργασία του ανεκτί­ μητου μύστη της Λεσβιακής Τέχνης και του θεάτρου Στρατή Παρασκευαϊδη, στην ιστορική ΛεσβιακήΈκθεση του 1939. Και πρώτα η επιθεώρηση "Μυτι­ λήνη" με τραγούδια του Παπανικόλα και μουσική Κλεάνθη Μυρογιάννη. Ένας Αθηναίος επισκέπτης της Λεσβιακής Έκθεσης, μόλις βγει απ' το καράβι, κάθεται σ' ένα κέντρο της Προκυμαίας κι εκεί βλέπει ή μαθαίνει τα παράξενα της Μυτιλήνης. Το γκαρσόνι διηγείται στον Αθηναίο πώς περνού­ με στη Μυτιλήνη: "Η Μυτιλήν' μας είνι ένα τρανό χουργιό...". Εκτός απ' τη "Μυτιλήνη" ο Π. έγραψε για τη Λεσβιακή έκθεση του 39 και τις επιθεωρήσεις "Πανηγυριώτες" - ένα είδος Βαβυλωνίας με τη συνάντηση 5 λεσβιακών ιδιωμάτων: του Πλωμαριού, του Μανταμάδου, της Αγιάσου, της Ερεσού και της Μυτιλήνης, όπου παρελαύνουν οργανοπαίκτες και παρέες του πανηγυριού. Τα σκετς "Κούνια" και "Γάμος" (με το νυφοστόλι, το τσου­ ρέκι, τα κουμπαριάτικα) στο παπαδιανό γλωσσικό ιδίωμα. Και τον "Λιολόγο", ένα θεατρικό μονόπραχτο που άφησε εποχή και που ξεχωριστά αγάπησε ο συγγραφέας του και τόβγαλε σε μια καλοφροντισμένη έκδοση με φωνητική γραφή της Αγιασώτικης ντοπιολαλιάς, για την οποία προτάσσεται ειδική εισαγωγή, ακολουθεί το κείμενο και κλείνει η έκδοση μ' αναλυτικό γλωσσά­ ρι. Ο "Λιολόγος" είναι αφιερωμένος: "Στους ραβδιστάδες και στις μαζώχτρες. Ο Λιολόγος είναι το δράμα το μόχθου, που ζούνε κάθε χειμώνα, οι ήρωες του λιομαζώματος, για να δώσουν στο νησί μας τη ζωή κι ένας ύμνος στη φιλεργία των πατέρων μας, που με τον ίδρο τους πότισαν τα χέρσα βουνά του νησιού και μας κληροδότησαν τον ασημένιο Λεσβιακό ελαιώνα". Το δίδαξε ο παπα-Χριστόφας Κανιμάς στη Λεσβιακή έκθεση του '39, με Αγιασώτες ερασιτέχνες. Περιγράφεται με σκηνές και διαλόγους το ξύπνημα και το ξεκί­ νημα του νταϊφά με βροχερό καιρό. Τον χειμώνα του 1941 ο Σ.Π. σύνθεσε και δίδαξε δυο θαυμάσια πολεμι­ κά σκετς, που παίχτηκαν πολλές φορές από κοπέλλες για τους στρατιώτες και τυπώθηκαν σ' ένα τεύχος με τον τίτλο "Τραυματίες - Σειρήνες". Την ίδια χρονιά λόγω της Κατοχής ο Σ.Π. αναγκάζεται να διακόψει την έκδοση του

"Τρίβολου". Απ' τους Γερμανούς καταδιώχτηκε και φυλακίστηκε με αποτέλε­ σμα να επιδεινωθεί η πάθηση της καρδιάς απ' την οποία έπασχε.

Ύπουλο χτύπημα Με την απελευθέρωση ο Παπανικόλας αρθρογραφεί στις Εαμικές εφημε­ ρίδες της Μυτιλήνης, όπου οι πολιτικές αντιθέσεις και τα πάθη είχαν φτάσει στο αποκορύφωμά τους. Τότε ένα βράδυ του 1946 άνθρωποι του παρακρά­ τους τον παραφύλαξαν στη μέση της αγοράς, τον χτύπησαν άσχημα με σιδε­ ρογροθιές, τούσπασαν τα δυο μπροστινά δόντια και σίγουρα θα τον σκότω­ ναν αν δεν πρόφταιναν να τον γλυτώσουν οι περαστικοί. Η απόπειρα στηλιτεύθηκε ακόμα κι απ' τις αντιπολιτευόμενες εφημερίδες γιατί την ιδεολογία του την σέβονταν και οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Τον θεωρούσαν τίμιο αγωνιστή και άνθρωπο.Ένα στοιχείο του νησιού προοδευ­ τικό, αξιοπρόσεκτο, αξιοσέβαστο.Έναν βάρδο του φιλελευθερισμού, που τα Χριστούγεννα του 1944, όταν ο Άγγλος ταξίαρχος Τόρνμπουλ προσπάθησε να κάνει απόβαση στη Λέσβο κι ο λαός του νησιού στημένος δυο μερόνυχτα μπροστά στις αποβάθρες μέσα στο χιονόνερο και στην παγωνιά, απόκρουσε την απόβαση και τις αξιώσεις του, έγραψε ο Π. το περίφημο "GO BACK". "Τι λεβέντης λαός είσ' εσύ. Είσαι φωτιά. Είσαι ατσάλι. Η ματιά σου σπαθί. Η κραυγή σου κεραυνός. Βράχος ασάλευτος μπροστά στο παγωμένο κύμα, που σπάει στο μώλο επάνω σου, όπως σπάνε και τα απανωτά κύματα των μαύρων του Τόρνμπουλ. GO BACK. Αδάμαστε Λεσβιακέ Λαέ. Θέλεις τη λευτεριά σου. Θέλεις την ανεξαρτησία σου. Την έχεις. Γιατί ξέρεις να την κρατάς με τον υπέροχο τρόπο που την υπερασπίζεσαι. Γεια σου και χαρά σου".

Στην Αθήνα Η δύσκολη μεταπολεμική περίοδος με τα οξυμμένα πολιτικά πάθη και τις εμφύλιες διαμάχες, ανάγκασαν τον Σ.Π. να φύγει με την οικογένειά του απ' τη Μυτιλήνη και να εγκατασταθεί στην Αθήνα, όπου για μια ακόμα φορά ασχολήθηκε για λίγο με το εμπόριο. Είναι χαρακτηριστικό ότι μια νύχτα του 1946 ο Π. δέχτηκε μέσα στην αγορά της Μυτιλήνης βάναυση, απρόκλητη επίθεση από ανθρώπους του παρακράτους που του έσπασαν με σιδερογρο­ θιές τα δόντια.Έτσι αναγκάστηκε να φύγει. Μα οι επιστολές σε φίλους και γνωστούς του αυτή την περίοδο, είναι γεμάτες απ’ την αγιάτρευτη νοσταλγία της Μυτιλήνης. Ο νους του είναι καρφωμένος στο νησί του. Ήθελε να ξαναγυρίσει τον

τόπο του, να ξαναβγάλει τον "Τρίβολο", να ξαναζήσει την ειδυλλιακή ζωή του γέλιου και της καλωσύνης, που μόνο εκείνος ήξερε να δημιουργεί γύρω του. Το όνειρο του γυρισμού το πραγματοποίησε ο Σ.Π. τον Ιούλιο του 1952, οπότε ξανάβγαλε και τον "Τρίβολο". Όμως 3 μήνες αργότερα, στις 30 Οκτώβρη 1952, πέθανε ύστερα από αιφνίδια καρδιακή προσβολή. Ο Δήμος Μυτιλήνης τιμώντας την προσωπικό­ τητα και το έργο του έκανε την κηδεία του με δημοτική δαπάνη. Το τελευταίο φύλλο του "Τρίβολου", που δεν πρόλαβε να αποτελειώσει, είναι αφιερωμένο στη μνήμη του. Διαλεχτοί πνευματικοί άνθρωποι της Λέσβου σαν τον Τ. Ανα­ στασιάδη, τον Χρύσ. Μολίνο, τον Θαν. Παρασκευαϊδη, τον Θ. Λευκία, τον Στρατή Αναστασέλλη γράφουν κολακευτικά σχόλια για την προσωπικότητα και το έργο του. Πέρασαν κιόλας 50 χρόνια από το θάνατο του Σ.Π.Ίσως ο πιο ουσιαστι­ κός φόρος τιμής στη μνήμη του είναι: 1ο: Η έκδοση των έργων του, γιατί αξίζει να γίνουν πλατύτερα γνωστά.

2ο: Η από σκηνής παρουσίαση του "G.F.P." και των "Δύο καμινάδων" απ' τα ντόπια μας πολιτιστικά σωματεία, ώστε την τέχνη του Σ.Π. να τη χαρούν και οι νεότερες γενιές των Λεσβίων.

Βιβλιογραφία 1. ’Τρίβολος" Τόμοι 3 - Ανατύπωση, Αθήνα 1980.

2. "Αιολικά Γράμματα" τ. 34, 1976. Αφιέρωμα στον Στρ. Παπανικόλα.

3. Βαγγ. Καραγιάννης, Ο Τρίβολος και η εποχή του.

4. Παντ. Αργύρη, Λεσβιακή ντοπιολαλιά, Περιοδ. "Ψαρά" τ. 46-48,1984.

5. Ιω. Κοντή, "Λεσβιακό Πολύπτυχο", εκδ.Έσπερος.

Οι πιo δημοφιλείς μπαλάντες της Αγιάσου Κατά τον Δημ. Λουκάτο στις προβιομηχανικές εποχές, όλες οι κοινω­ νικές τάξεις ζούσαν "λαϊκά", πολύ περισσότερο όταν επρόκειτο να αναζητήσουν στον κύκλο του Χρόνου, στη φύση και στις πνευματι­

κές εμπνεύσεις ή ελευθεριότητες την ψυχαγωγία τους. Πέντε κυρίως ήσαν οι ανάγκες των εκτονώσεων, που στο σύνολό της η ελληνική κοινωνία ζητούσε πάντα να θεραπεύσει παρακολουθώντας τις αντίστοιχες ψυχαγωγίες: α) Η ψυχική, που την αντιμετώπιζαν με την θρησκευτικότητα και την εκκλησιαστική ζωή. β) Η συναισθηματική. Την ανάγκη αυτή αντιμετώπιζε πλουσιοπάροχα ο λαός με τα δημοτικά τραγούδια, που δεν έλειπαν από καμία περίσταση της ζωής. γ) Οι πνευματικές ανάγκες ικανοποιούνταν στον αρχέγονο λαό με τα παραμύθια και τις παροιμίες. δ) Με τον "Καραγκιόζη" περνάμε στην ικανοποίηση της πολιτικής ανά­ γκης για εκτόνωση των συναισθημάτων και πιέσεων του ελληνικού λαού. ε) Την ανθρώπινη και αιώνια ανάγκη της "σεξουαλικής" εκτόνωσης, που κάθε λαός (από την αρχαιότητα ως σήμερα) την παρουσιάζει στις ανοιξιάτικες γιορτές του των μεταμφιεσμένων και των γονιμικών (για τη γη) τελετών. Στην Αγιάσο στη διάρκεια των Απόκρεω και της Καθαρής Δευτέρας παράλληλα με τις ελευθερόστομες καρναβαλικές εκδηλώσεις, όπου κυριαρ­

χούν τα υπονοούμενα και τα αισχρόλογα, ακούγονται, τότε μόνο και σε καμιά άλλη περίσταση, τραγούδια πολύστιχα, διηγηματικά, με υπόθεση και θλιβερό κατά κανόνα τέλος, οι γνωστές ανά το πανελλήνιο παραλογές ή μπαλλάντες. Είναι τα πολύ γνωστά και εξαιρετικά δημοφιλή, "Σούσα", "Λυγε­ ρή" (δύο παραλλαγές), "Τριανταφυλλένια", "Μπουγιατζής". Κατά τον Στίλπωνα Κυριακίδη τα τραγούδια αυτού του είδους κατάγονται από τη δραματική ποίηση της ελληνικής αρχαιότητας και έφθασαν ως εμάς μέσω του ρωμαϊκού παντόμιμου. Στον παντόμιμο το κείμενο της υπόθεσης των δραμάτων είχε υποκαταστήσει η μιμική παράσταση των πράξεων συνο­ δευόμενη από ένα τραγούδι που απέδιδε περιληπτικά την υπόθεση. Η μεγάλη δημοτικότητα του ρωμαϊκού παντόμιμου από τον 1ο αι. μ.Χ. και εξής συντέλεσε ώστε τα τραγούδια του να γίνουν ιδιαίτερα αγαπητά σε πλα­ τιά λαϊκά στρώματα, που τα τραγουδούσαν έξω από το θέατρο σε κοινωνικές εκδηλώσεις προκαλώντας την οργή των Πατέρων της Εκκλησίας. Ασφαλώς η δημιουργία της μπαλλάντας προϋποθέτει ποιητική παράδοση και ωριμότη­ τα, γιατί είναι στιχούργημα άρτιο, πλασμένο με δύναμη φαντασίας στις περι­ γραφές, τόλμη στην έκφραση, πλούτο συναισθημάτων, ποικιλία θεμάτων. Η μπαλλάντα επίσης χαρακτηρίζεται από στοιχεία δραματικά. Τέτοια είναι ο "τέλειος" μύθος (με την Αριστοτελική σημασία του όρου) και μάλιστα η σπουδαιότητα και η τραγικότητα, δηλαδή το τέλος με τρόμο και οίκτο και όχι με ηθικό δίδαγμα. Κυριαρχεί επίσης το στοιχείο της υπερφυσικότητας, της σπανιότητας και η αδιαφορία των προσώπων για την ηθική τάξη. Από άποψη τεχνική ο διάλογος στις μπαλλάντες κορυφώνεται σε στιχο­ μυθίες επιγραμματικές και κρίσιμες στιγμές για την εξέλιξη του μύθου. Οι αγροτικές κοινωνίες, όπως ήταν αυτή της Αγιάσου, παρήγαγαν αυτοτε­ λώς ποικίλη ύλη τραγουδιών γιατί το τραγούδι ως πνευματικό και πολιτισμικό δημιούργημα είναι από τους πλέον συνεκτικούς και οργανικούς παράγοντες της κοινωνικής δομής. Μέχρι σήμερα τα τραγούδια αυτά, χάρη στον ομαδικό και λειτουργικό τους χαρακτήρα, αποτελούν δομικό παράγοντα της ιδιαίτερης πολιτιστικής ταυτότητας των Αγιασωτών.

ΗΣούσα Μια Κυριακή πρωί-πρωί π' ανοίγει του ζουμπούλι γι' αφουγκραστήτι να σας πω της Σούσας του Τραγούδι Η Σούσα ήνταν όμουρφη, της Κρήτης του καμάρι

κι' αγάπα του Σαρήμπαλή, του πρώτου παλληκάρι. Αγάπαντουν τσ' αγάπα ντην χρόνους δικατισσάρους, μα τσείνου τ' αδριφάκι της ήταν μι τους κουρσάρους. Η Σούσα ήνταν στου λουτρό κι ήτανι κουρασμένη, έπισι για να κοιμηθή κι κείνη η καημένη τσι άμα απουξύπνησι ήτανι λυπημένη.

- Τί έχει του Σουσανάκι μου κι κάθιτι κι κλαίγει; -Όνειρου είδα, μάννα μου, πικρό, φαρμακουμένου.

-Όνειρου είδις κόρη μου, όνειρουτσ' ας πιράση, ισένα τ' αδριφάκι σου στα ξένα θα γηράση. Για τα θηριά τουν φάγανι, για κόρη τουν ουρίζει. Ακόμα λόγους έστικι κι' απουλουγιά κρατούσαν, ακούν την πόρτα κιχτυπά κι' αγριγιουκρικιλούσαν.

- Τράβα Σαρημπαλάκι μου, που πάνου 'που την κλίνη, μην είνι τ' αδριφάκι μου κι κάνει μας ριζίλι. Κάτσι, Σαρημπαλάκι μου, να πάγου γω ν' ανοίξου, μην είνι τ' αδριφάκι μου κι' αδικουθανατίσου. Πήγι ν η Σούσα κι άνοιξι, βλέπει τουν αδριφό της κι' απού τουν τρόμου τουν πολύ χάνει του λουγικό της.

- Δός μου, Σούσα, νιρό να πιω, γιατί 'μι κουρασμένους κι απί τα λόγια τα πουλλά είμι χαμουδρουμένους. Πήρ' η Σούσα του μαστραπά, νιρό να πα να φέρη απί του περιβόλι τους κι' απί του κρυουνέρι. Τότις χατζάρι τράβηξι απ' ασημένια θήκη, μια χατζαριά τη χτύπησι, στου μέρους την αφήκι.

- Πάρι, μαννά μου, του γιατρό, να γιάνη την πληγή μου κι' ά θέλει γρόσα ικατό, τα δίνει του πουλί μου, κι' ά θέλει γρόσα ικατό χιλιάδις πιντακόσα, τα δίνει γη Σαρήμπαλης κι ας πάνι κι άλλου τόσα.

- Γιατρέ, που γιάτριψις πουλλές χατζαρουχτυπημένις, γιάτριψι κι τη Σούσα μου κι μένα της καημένης.

- Γιατρός, που γιάτριψα πουλλές χατζαρουχτυπημένις, μα σαν της Σούσας την πληγή δεν είδα της καημένης. Για πήτι του Σαρήμπαλή, κι' άν είνι παλληκάρι, να χτίσι του μνημόρι της μι του μαργαριτάρι.

- Περικαλώ σι, γέρουντα, κάν' ένα μνημουράκι μηδί φαρδύ, μηδί στινό, μόνου για δυο νουμάτοι, ν' αφήσεις κι' απουπάνου μας ένα παραθυράκι, να βγαίν' η λαύρα κι' ου καπνός, να μπαίνει τ' αγεράκι.

Όντας την κατιβάσανι τριγιά σκαλιά στον Άδη, σκουτώθ'κι κ' η Σαράμπαλης, του πρώτου παλληκάρι. Κ' ήβγι η νια μια λιμουνιά κι' ου νιος κυπαρισσάκι. Κάθα Διφτέρα του προυί, κάθα 'πίσημη μέρα, ν ιχαμηλώνανι τα δυο κι λέγαν καλημέρα, Για 'δες τα τα κακομοίρα κι τα κακουγραμμένα δεν ιφιλιώνταν ζουντανά, φιλιώντ' απουθαμένα.

Η Τριανταφυλλένια Απού μικρός στα βάσανα κι' απού μικρός στα πάθη κι' απού μικρός μπιρδεύτηκα στην ιδική σου αγάπη, μικρός ιξινιτεύτηκα 'πί τα δικά μου μέρη.

- Μα σαν ινιξιντεύτηκις 'πι τα δικά σου μέρη, πούνι τα ρούχα πούφιρις, για να μι κάνης ταίρι; - Ιγώ ρούχα δεν ίφιρα, μον ίφιρα ζουνάρι, γύρου τρουγύρου μάλαμα αρδί μαργαριτάρι. Αρρώστησα, ξαρρώστησα σαρανταμία μέρα, τακούσανι γοι φίλοι μου κι κλαίγαν λυπημένα,, τάκουσι κι η αγάπη μου κ' έκλιγι για τα μένα. Σα σου μηνύσουν κι σι πουν στου σπίτι μας να έρτης, μη φουβηθής τη μάννα σου, μηδί τον αδριφό σου, έλα, Τριανταφυλλένια μου, στουν αγαπητικό σου. Σαν έρτης τσι στου σπίτι μας, μην κρύψης τουν καημό σου μο ρώτησε τη μάννα μου, "κυρά μ' κι πούν' η γιος σου;". Κι κείνη θα σ' απουκριθή μι την καρδιά καμένη. "Βλέπεις του νιο πους αρρουστά; για σένα κινδυνεύει". Πάρι του μαξιλάρι μου, κάτ'σι στην κεφαλή μου κι κράτα του χιράκι μου, ώστα να βγη ψυχή μου. σα ξιψυχήσου κι' ύστιρα, πιάσι κι άλλαξι μι. Μη μ' βάνης τα ουλόχρυσα, μηδί τα βιλουδένια, μο βάνι μι τα τσόχινα, που μ' έχεις καμουμένα, που μ' έλιγι γη μάννα σου, στουν Άδη να τα βάνης.

- Δεν ίλιγι η μάννα μου στουν Άδη να τα βάνης, να τα φουρής, να τα χαρής κι' άλλη καμμιά μην πάρης.

-Όντας θα μι πιράσουνι 'πι του Λουλά του π'γάδι,

μικροί, μεγάλ' θα κλάψουνε, κρίμα στου παλληκάρι. Μη φουβηθής τη μάννα σου, μηδί τουν αδριφό σου, έβγα, Τριανταφυλλένια μου, στουν αγαπητικό σου. Όντας θα μι πιράσουνι απί τη γειτουνιά σου έβγα, Τριανταφυλλένια μου, τσι τράβα τα μαλλιά σου. Σα σι ρουτήσ' η μάννα σου, πώς τραβάς τα μαλλιά σου; · "μάννα μου, νιος μου απέθανι, τράβα κι τα δικά σου". Όντας μι κατιβάσουνι στης ακκλησάς την πόρτα, τότις να ρίξης μια φουνή να μαραθούν τα χόρτα. Όντας μι κατιβάσουνι στης ακκλησάς τη μέση, τότις να ρίξεις μια φουνή, η γι’ ακκλησά να πέση. Κι όντας μι κατιβάσουνι κι' ανάψουν τα κηριά μου, τότις, Τριανταφυλλένια μου, θα βγης 'πι την καρδιά μου. Σα σι τα προυτουδώσουνι τα κόλλυβά μου φάτα κι τρώγι κι μακάριζι του νέου που σ' αγάπα.

- Σα μι τα προυτουδώσουνι, στη γης θα τα σκουρπίσου κι θα να ρίξου μια φουνή, ώστα να ξιψυχήσου.

Η λυγερή Μια λυγιρή, μιαν όμουρφη βγήκι να σιργιανίση, να πα στη βρύση για νιρό, να πιη κι να γιμίση. τρεις λυγιρές την ηύρανι κι άλλις τρεις της λένε: - Μουρή λουλή, μουρή τριλλή, μουρή ξιμυαλισμένη τουν αγαπάς παντρεύγιτι κι άλλη γυναίκα παίρνει. Μο να κι κείνους έρχιτι 'πι κείνου του σουκάκι.

- Ώρα καλή σου λυγιρή, - Καλώς του παλληκάρι. Έμαθα πους παντρέβισι, μι γεια κι μι χαρά σου, όλοι να τρων το γάμο σου κι γω τα κόλλυβά σου.

- Άντι κι συ, νω λυγιρή, κουμπάρα για να γένης.

- Να πα 'του πω της μάννας μου κι ό,τι μου πη θα κάνου.

- Μάνα 'μ στου γάμου μας καλούν, κουμπάρα για να γίνου.

- Μουρή τριλλή, μουρή λουλή, μουρή ξιμυαλισμένη, έχεις πουδάρια να σταθής κι κιφαλή να στήσης; έχεις κι καλαμόχειρα τα στέφανα να κλίνεις; -Έχου πουδάρια να σταθώ κι κιφαλή να στήσου, έχου κι καλαμόχειρα τα στέφανο να κλίνου.

- Άντι, κόρημ', στουλήζουσου, κουμπάρα για να γένης. Γη λυγιρή στουλίζουντουν τρεις μέρις κι τρεις νύχτις. Βάζει τουν ήλιου πρόσουπου κι του φιγγάρι στήθους κι τα σιλήνια τουρανού βάζει στην κιφαλή της. Σαν τ'ν είδαν οι παπάδις τουν, χάσαν τα γράμματά ντουν κ' ένα μικρό διακόπουλου έχασι του χαρτί ντου.

-Όσ' είστι ψάλτις, ψέλνιτι, διάκοι καλαναρχάτι, τσι συ, μικρό διακόπουλου, πάνι εύρι του χαρτί σου. Παπά μ' δε ξέρεις 'πι καημό, δε ξέρεις κι' απ' αγάπη. Παπά μ' κι αν είσι χριστιανός, παπά μ. κι αν έχης μάννα, παράρριξι τα στέφανο κι βάν'τα στην κουμπάρα.

- Άντι μάννα μ' να φύγουμι κι στ' όνειρου μου τούδα, πους θα την ιπαντρέψουμι τούτην την Αμιρσούδα.

Η λυγερή (άλλη παραλλαγή) Μια λυγιρή, μιαν όμουρφη, του βασιλέ η κόρη έκατσι τσι καυκίστηκι πους Χάρου δε φουβάτι. Ου χάρους σαν του άκουσι πουλά του κακουφάνη, ευθύς πουλάκι γίνιτι, στου παναθύρι πάγει, απ' τα μαλλιά την άρπαξι κι στ' άλουγου την βάζει.

- Άφ'σι μι, χάρου, απ' τα μαλλιά, τσι πιάσι μ' απ' του χέρι κ' έχου δυο λόγια για να πω στου καρδιακό μου ταίρι. Μάννα μ', σαν έρτ' γιου Κουσταντής, μην τουν κακουκαρδίσης, βάλι τραπέζι θλιβιρό, πουτήρι λυπημένου τσι του πισκίρι στην πουδιά πικρό φαρμακουμένου, να καταλάβ' γιου Κουσταντής πους είμι απουθαμένου κι στόλισι την τη μικρή κι κάνι την μιγάλη. Να τσ’ έρχιτι γιου Κουσταντής 'πι κείνου του σουκάκι μι τιτρακόσια όργανα, μι χίλια παλληκάρια, - Σταθήτι σεις βρε όργανα, τσι σεις βρε παλληκάρια, βλέπου σταυρό στην πόρτα μας, κριββάτι στην αυλή μας για πιθιρός μου πέθανι, για πιθιρά μου χάθη για π' τα γυναικαδέρφια μου κανένας θάχει πάθει.

Ο Μπογιατζής Έτσι μου φέρν' ου λουγισμός κι της καρδιάς η λαύρα να πα να βρω του Μπουγιατζή να βουτηχτώ στα μαύρα. Τσ' ου Μπουγιατζής να μι ρουτά: - Ποια είνι γη αφουρμή σου να βάλεις μαύρα να φουρής απάνου στου κουρμί σου; - Γη αγάπη μου μ' αρνήστηκι κι θα μαυρουφουρέσου, θα βάψου μαύρα να φουρώ, ίσους κι την κιρδέσου.

- Εύρι μια πέτρα τρυπητή κι δέσι στου λιμό σου κι πάνι πέσι στου γιαλό, να πάψει ου καημός σου. Για δες του σκύλου Μπουγιατζή, λόγια που μου τα λέγει κι κάνει τα ματάκια μου καθημιρνά να κλαίνι! Στράτα μου μαρμαρόχτιστη, άμμου θιμιλιουμένη, μπα τσ' είδις την αγάπη μου πούβιτα να παγαίνει; - Ισένα γι η αγάπη σου στη βρύση 'νι. Παγαίνει.

- Βρύση μου μαρμαρόχτιστη, μαρμαρουκαμουμένη, πας κ' ήρτι 'δω γη αγάπη μου, νιρό για να φου φέρη; - Ισένα η γι αγάπη σου στου πιριβόλ' παγαίνει.

- Πιριβουλάκι μ' όμουρφου, μι άνθη στουλισμένου πας κ' ήρτι 'δω γη αγάπη μου, άνθη για να μου φέρει; - Ισένα η γι' αγάπη σου στην ακκλησά παγαίνει.

- Ω ακκλησά μου λαμπερή, σ' Ανατουλή κι Δύση, πας τσ' ήρτι 'δω γη αγάπη μου, για με να προυσκυνήσει; - Δεν ήρτι 'δω γη αγάπη σου για σε να προυσκυνήσει, μόν' έπισι μες στου γιαλό, για να σι λησμουνήσει.

Ο λαϊκός επιτάφιος θρήνος της Αγιάσου λαϊκή - δημοτική παράδοση της Αγιάσου είναι μέχρι σήμερα ζωντανή, χρηστική και λειτουργική σε κάθε αρμόζουσα κοινωνι­ κή περίσταση. Τα παλαιά τραγούδια του γάμου, τα μοιρολόγια, τα νανουρίσματα μέχρι πριν λίγες δεκαετίες χρωμάτιζαν τις αντίστοιχες κοινωνικές εκδηλώσεις του ιδιωτικού βίου, αλλά σιγά-σιγά εκλείπουν. Αντίθετα, αυτά που αφορούν το δημόσιο βίο, που τραγουδιούνται σε χώρο δημόσιο και απευθύνονται στην κοινότητα, αντέχουν ακόμα και ακούγονται μέχρι σήμερα. Στα χείλη πολλών ηλικιωμένων γυναικών της Αγιάσου βρίσκεται κάθε χρόνο τη Μεγάλη Παρασκευή "Τς Παναγιάς του τραγούδ", ο λαϊκός θρησκευτικός θρήνος, προκαλώντας γνήσια συγκίνηση και ενδυναμώνοντας τους κοινούς δεσμούς των μελών της τοπικής κοινωνίας, η οποία εμμένοντας σε παρόμοιες εκδηλώσεις τονί­ ζει και την εμμονή της στη διατήρηση της διαφορετικής πολιτιστικής της ταυτότητας. Έτσι, κάθε Μεγάλη Παρασκευή, νωρίς το απόγευμα, στο περιθώριο των επίσημων εκκλησιαστικών τελετουργιών, χωρίς την συμμετοχή ιερέων, ούτε ανδρών, οπωσδήποτε μέσα στο ναό, στο κέντρο του οποίου δεσπόζει ο ανθοστόλιστος Επιτάφιος, ένας χορός

Η

Η περιφορά της εικόνας της Παναγίας τον Δεκαπενταύγουστο

μαυροφορεμένων γυναικών, στον οποίο υπάρχει μια προεξέχουσα, απο­ δίδει σε τόνους θρηνητικούς τον λαϊκό Επιτάφιο θρήνο. Στην δεκαετία του 1960, όντας ακόμα μαθήτρια στην Αγιάσο, είχα την τύχη να τον ακούσω επανειλημμένα από μια ευσεβή, πονεμένη γυναίκα, την κυρία Ανδρονίκη Λαδιέλλη. Ο στίχος του τραγουδιού είναι ιαμβικός 15σύλλαβος κι ο σκοπός του τραγουδιού είναι πένθιμος, θλιμμένος κι ομοιόμορφα επαναλαμβα­ νόμενος. Αρχίζει η κορυφαία και επαναλαμβάνει ο αυτοσχέδιος χορός των γυναικών μεταδίδοντας γνήσια συγκίνηση στους παρευρισκόμε­ νους σαν να επρόκειτο για την κηδεία ενός αγαπημένου προσώπου. Παρόμοιοιθρήνοι επιβιώνουν σε ολόκληρη την Ελλάδα. Ο Άγγελος Σικελιανός στο γνωστό του ποίημα "Στ' Όσιου Λουκά το μοναστήρι" αναφέρεται στην επιβίωση αυτού του παμπάλαιου - ίσως

προχριστιανικού - εθίμου από τις γυναίκες του Στειριού της Βοιωτίας, συνδέοντας το θρήνο για το Χριστό με τον θρήνο για το νεκρό Άδωνι θρήνο που εμπεριέχει την ελπίδα της Ανάστασης: Στ όσιου Λουκά το μοναστήρι Απ' όσες γυναίκες του Στειριού συμμαζευτήκαν Τον Επιτάφιο να στολίσουν Κι ίσες μοιρολογήστρες Ώσμε του Μεγάλου Σαββάτου το ξημέρωμα αγρυπνήσαν Ποιά να στοχάστη - έτσι γλυκά θρηνούσαν Πως κάτου απ' τους ανθούς, τ' ολόαχνο σμάλτο Του πεθαμένουν του Άδωνι ήταν σάρκα Που πόνεσε βαθιά...

Ο Λεσβιακός θρήνος (παραλλαγή Αγιάσου), όπως και όλοι οι παρό­ μοιοι Θρήνοι έχει στο επίκεντρό του τη μορφή της Παναγίας. Είναι πολύ τρυφερός, γήινος και εξαιρετικά ανθρώπινος. Βρίσκεται πολύ κοντά στις παραστάσεις του αγρότη και του κτηνοτρόφου. Εξηγεί την προτίμηση των Λεσβίων για την εκτροφή προβάτων και όχι αιγών, που θα κατέστρεφαν τους ελαιώνες του νησιού. Τα πρόβατα χαρακτηρίζονται και θεωρούνται "ευλογημένα", ενώ οι αίγες "τρισκατάρατες". Νομιμοποιείται ο κοινωνικός ρατσισμός εις βάρος του ατσίγγανου, αφού υποτίθεται ότι τον καταριέται η Παναγία. Κατασκευάζεται έτσι ένα συλλογικό άλλοθι και ένα ελαφρυντικό για την περιθωριοποίηση της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Ακόμα εμπεριέχονται οδηγίες για την τέλεση των μνημοσύνων των νεκρών, στα οποία συνιστάται να υπάρχει κρασί και παξιμάδι, στοιχεία κυρίαρχα τόσο στην αρχαία ελλη­ νική, όσο και στη Χριστιανική λατρεία. Η μητρική αγάπη δίνεται με δύναμη, παραστατικότητα και σε ανθρώπινη διάσταση. Ο Χριστός απο­ καλείται "γιόκας" και "μονογενής". Η Παναγία, σαν κάθε συνηθισμένη μάννα του λαού, ψάχνει με αγωνία παντού για να βρει το παιδί της. Δίνει ευχές σε όσους τον βοήθησαν και κατάρες σε όσους του δημιούργη­ σαν πρόβλημα. Αντιδρά ανθρώπινα στο δυσάρεστο μήνυμα για το παιδί της. Λιγοθυμά και χρειάζεται να της ρίξουν "σταμνιά νερό" για να συνέλθει όταν διαπιστώνει το θάνατό Του. Είναι αυτός ο λαϊκός επιτάφιος θρήνος της Μεγάλης Παρασκευής πολύ κοντά στον καθημερινό άνθρωπο, αλλά και κοντά στο Θεό, για τον θάνατο του οποίου εκφράζεται η οδύνη και η συντριβή. Είναι σαν ένας γερός λυρικός κρίκος, που συνδέει τη λαϊκή ψυχή με

το θείο και προσπαθεί να δώσει ένα μήνυμα καρτερίας, υπομονής και ελπίδας μπροστά στο θάνατο.

Το τραγούδι της Παναγίας Τώρα είν Αγιά-Σαρακουστή, τώρα είνι άγις μέρις, που λειτουργούν γοι ακκλησές τσι ψάλλιν γοι παπάδις. Ικί που κάτ'ντου γη Μαριάμ μόνη τσι μουναχή της την προυσιφχή της έκανι για του μουνουγινή της. Ακού βρουντές τσι αστραπές, ακού μιγάλους κρότους βγαίνει στου παραθύρι της να δει τη γειτουνιά της, βλέπει τουν ουρανό θαμπό, τα άστρα βουρκουμένα του φιγγαράκι του λαμπρό στου αίμα βουτηγμένου. Βλέπει του Γιάννη τσ έρχιτι, δαρμένου τσι κλιαμένου βαστά τσ απί του χέρι του μαντίλι ματουμένου, βαστά τσ απί του άλλου ντου μαλλιά απ' την κιφαλήν του. " - Τι έχεις ω Γιάννη μου τσι κλαις τσι βαργιαναστινάζεις, γιου δάσκαλους σου σ' έδειρι γη του χαρτί σου χάσις;". Δεν έχου στόμα να στου πω, μιλιά να στου μιλήσου, ούτ' η καρδούλα μου βαστά να σου του μουλουγήσου". Για κάνι στόμα πές μου του, μιλιά και μίλησέ μου βάσταξι την καρδούλα σου κι ομολόγησέ του". Βλέπεις εκείνου του βουνό του μαυραραχνιασμένου; Εκεί έχουνι του γιόκα σου αξάγκουνα διμένου". Γη Παναγιά σαν τ' άκουσι έπισι τσι λιγώθη. Σταμνιά νιρό την πιριχούν, για να την συνεφέρουν. Κι άμα την συνιφέρανι αυτού του λόγου είπι: " - Πούνι γη Μάρθα του Κλουπά τσι τ’ Άη - Γιάννη η μάννα τσι του Λαζάρου γοι Αδιλφές γοι τέσσιρις αντάμα, να πάμι να τουν εύρουμι πριν μας τουνι σταυρώσιν πριν μας τουν βάλιν στου Σταυρό τσι μας τουν θανατώσιν". Παίρνουν τη στράτα του στρατί, στρατί του μουνουπάτι, του μουνουπάτι τσ έβγαλι προς σ' ένα τσουμπανάκι " - Ώρα καλή σου ν ω κιαγιά", "Καλό στην Άγια Μάννα". Μπατσ' είδιτι του γιόκα μου τσι του μουνουγινή μου; "Εχθές τουν κυνηγούσανι γοι άνουμοι Εβραίοι

γοι άνουμοι τσι τα σκυλιά τσ οι τρισκαταραμένοι μεσ' τα κατσίκια μ' πήδηξε τσι κείνα τουνι δείξαν" "Που νάχουν την κατάρα μου τσι με τσι του πιδιού μου. Νάνι του γάλα τους νιρό τσι του τυρί ασβέστης νάνι Θεού κατάρατις Θεού καταραμένις". Παίρνιν τη στράτα του στρατί στρατί του μουνουπάτι, του μουνουπάτι τσ έβγαλι μπρος σ' άλλου τσουμπανάκι. "Ώρα καλή σου ν ω κιαγιά",* "Καλό στην Άγια Μάννα". "Μπατσ' είδιτι του γιόκα μου τσι του μουνουγινή μου;" Εχθές τουν κυνηγούσανι γοι άνουμοι Εβραίοι, γοι άνουμοι τσι τα σκυλιά τσ οι τρισκαταραμένοι. Μέσ' τα πρόβατα μ' πήδηξι τσι κείνα τουνι κρύψαν". " - Πουνάχουν την ευχούλα μου τσι με τσι του πιδιού μου. Του ένα σ' χίλια να γινεί, τα δυο σου δυο χιλιάδες τσι τ' άλλα σ' τα υπόλοιπα αμέτριτις χιλιάδις". Παίρνιν τη στράτα του στρατί, στρατί του μουνουπάτι του μουνουπάτι τσ έβγαλι μπρος σ' ένα τσιγγανάκι. Ώρα καλή σου μάστουρα εσύ τσι τα πιδιά σου, εσύ τσι γη γυναίκα σου τσ όλη γη φαμελιά σου". " Μπατσ' είδατι του γιόκα του τσι του μουνουγινή μου;" " - Εχθές τουν κυνηγούσανι τ’ αντρειουπαλληκάρια. Καρφιά μου παραγγείλανι για να τουνι σταυρώσιν. . Μου παραγγείλαν τέσσιρα μα γω τα ποίκα πέντι, Τα δυο στα δυο του γόνατα, τα δυο στα δυο του χέρια του τρίτου του φαρματσιρό μες τα καρατζιγέρια, να τρέξι αίμα τσι νιρό να λιγουθεί η ψυχή Του". Άντι τσι συ βρε ατσίγγανι πουτές αχλιά μην κάψις πουτέ στου ψουμουσάνιδου σ' ψουμί μην απουτάξεις ούτι γιρό πουκάμισου στη ράχη σου μην βάλεις". Παίρνουν τη στράτα του στρατί στρατί του μουνουπάτι του μουνουπάτι τσ έβγαλι μπρος τουν ληστών την πόρτα. Βλέπιν την πόρτα σφαλιστή τσι τα κλειδιά παρμένα τσι τα ψηλά παράθυρα καλά μανταλουμένα. Άνοιξι πόρτα τουν ληστών τσι πόρτα του Πιλάτου τσι σεις παραθυράκια μου γυρίσιτι άνου-κάτου" Γη πόρτα απί του φόβου της ανοίγει μουναχή της απί τη χάβρα την πουλλή τσ απί τους αλμανάρους κανέναν δεν εγνώρισεν μόνου τουν Άη-Γιάννη. " - Άγι μου Γιάννη Πρόδρουμι τσι που 'νι ου δάσκαλους σου;

Εμένα είνι γιόκας μου τσι σένα δάσκαλους σου" Δεν έχου στόμα να στου πω μιλιά να σου μιλήσω δεν έχου χειρουδάχτυλου ν απα να σου τουν δείξου". " - Για κάνι στόμα πες μου το, μιλιά τσι μίλησέ μου κάνι τσι χειρουδάχτυλου τσι πάνι δείξιμού τουν" Βλέπεις εκείνουν του γυμνο τσ' αυτόν του σταυρουμένουν; φουρεί τσι στου κιφάλι του στιφάνι αγκαθένιου" Σταυρέ μ' για κλίνι απί μπρουστά, για κλίνι απού πίσου να βγάλου τη χρυσή πουδιά του αίμα να σκουπίσου. Πούνι γκριμνός να κριμνιστώ, πηγάδι για να πέσου φέρτι μ' αργυρουψάλιδου να κόψου τα μαλλιά μου" " - Μάννα μ' σαν κριμνιστείς εσύ κριμνιέτι ου κόσμους ούλους. Κριμνιόντι μάνις για πιδιά τσι τα πιδιά για μάννις κριμνιόντι τσι γ' καλόπαντρις για τους καλούς τους άντρες. Άγντι μαννούλα μ' στου καλό τσι στην καλή την ώρα πάρι του Γιάννη γιόκα σου του Πέτρου για πιδί σου Άγντι μάννα μ' στου σπίτι μας τσι στρώσι του τραπέζι βάλι κρασί στου μαστραπά κι αφράτου παξιμάδι τσι σύρι του στα χείλη σου να τόβρει ου κόσμους ούλους Να τόβριν μάννις για πιδιά τσι τα πιδιά για μάννις να τόβριν τσ οι καλόπαντρις για τους καλούς τους άντρες. Άντι μαννούλα μ' στου καλό τσι διάφουρου δεν έχεις τσι του Μιγάλου Σάββατου τότι να μ' απαντέχεις. Σα κράξουνι γοι πιτεινοί τσι ψάλλιν γοι παπάδις τότι τσι σι μαννούλα μου νάχεις χαρές μιγάλις". Πέρασι τσι γη Αγιά-Καλή τσ αυτή του λόγου τσ λέγει - Ποιος είδι γυιό πα στου Σταυρό τσι Μάννα στου τραπέζι; - Άντι τσι συ Αγιά-Καλή στου έρμου σ' του ξουκκλήσι. Πουτές παπάς να μη βρίθει για να σι λειτουργήσει. Όποιους του λέει σώνιτι τσ όποιους τ' ακού αγιάζει τσ όποιους του καλουστουχαστεί Παράδεισου θε νάβρει.

* κιαγιάς = ο τσέλιγκας

Δίστιχα της Αγιάσου σε ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο Κτά τον Κοραή "Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να μεταβάλλη των α εθνών τας διαλέκτους, καθώς μεταβάλλει και τα έθνη". Ο καιρός φθείρει σιγά - σιγά και την ντοπιολαλιά της Αγιάσου, η οποία πάντως εξακολουθεί να αντιστέκεται στο χρόνο και στις γενικότερες συνθή­ κες, που ευνοούν την ομοιομορφία και περιθωριοποιούν την διαφορετικότη­ τα. Σε παλαιότερες εποχές η απομόνωση της ορεινής Αγιάσου, η δυσκολία στον συγχρωτισμό με ανθρώπους ξενόφερτους, αλλά και η ταύτιση της ντο­ πιολαλιάς με τη δομή της ιδιαίτερης τοπικής ταυτότητας, συντέλεσε στην επί­ μονη χρήση της και επομένως στην επιβίωσή της ως στοιχείου ζωντανού, αντιπροσωπευτικού και αναγνωριστικού του πολιτισμού της Αγιάσου. Το γλωσσικό ιδίωμα της Αγιάσου αγαπήθηκε και αξιοποιήθηκε στη Λογοτεχνία, στο Θέατρο και στη Δημοσιογραφία από σημαντικούς τοπικούς λογίους, όπως ο Στρατής Παπανικόλας, ο Στρατής Αναστασέλλης και ο . Αντώνης Μηνάς, διότι αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα έκφρασης και

επικοινωνίας, αντίστοιχο του χαρακτήρα και της θυμοσοφίας των ανθρώπων που το ομιλούν. Στον πολύ δημοφιλή, πλατειά διαδεδομένο - και στη δημώδη και στη λόγια ποίηση - ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο, εύχρηστον ήδη από τη Βυζαντινή εποχή, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από τον Krumbacher ως "εθνικός στίχος των Ελλήνων" ακούγονται στην Αγιάσο μερικά χαρακτηριστικά για την ευαι­ σθησία και την εκφραστικότητά τους δίστιχα. Την καταγραφή έκανε το 1972 ο Γρηγόρης Κουρβανιός.

Γιου νους μου πάλι σήμιρι δεν είνι μιτά μένα Μόν είνι στα βαθειά νιρά τσι στ ανικατουμένα.

Υπουμουνή χρειγιάζιτι σι σένα τσι σι μένα Ώσπου να γίνιν μι τσίρο ούλις γοι γνώμις ένα. Τύχη μ σκληρή, τύχη μ πικρή, τύχη μου εναντία Απάνου μου την έρριξις όλη σου την κακία. Λάβουσις μι του καγμένου μι μαχαίρι τσιμισκί Τσι γιατρός μου δεν ευρέθη να μου γιάνει την πληγή. Όποιους πιράσει λυγαριά τσι δε γκόψει κλουνάρι να μη χαρεί τη νιότη του κι ας είνι παλληκάρι.

Ώρα καλή στη μπλώρη στου τς αγέρας στα πανιά σου τς ένα πουλί πιτάμινου να μη βριθεί μπρουστά σου. Σι πιάνουνι τα κόκκινα, σι πιάνουνι τσι τάσπρα Από καρσί μου φαίνισι σαν ουρανός μι τάστρα Σκάσι, καρδιά μου, πλάνταξι, γίνι χίλια κουμμάτια Πράματα που δεν ήλπιζα είδαν τα δυο μου μάτια.

Χρυσό τριανταφυλλάκι μου, δρουσιά του λουγισμού μου Μην του πιστέψεις, μάτια μου, πους θάβγεις απ του νου μου. Κρίμα νι, ω περιστέρι να κοιμάσι χώρις ταίρι. Στείλ του χάρου να μι πάρει τσι θα στου γνουρίσου χάρη.

Έχι πουλί μου υπουμουνή να γιάνιν τα φτιρά μου τσ ιλπίζου πάλι να βρίθεις μέσα στην αγκαλιά μου. Την καλησπέρα σούφιρα δος μου την καληνύχτα Άλλη δουλειά δεν είχα γω, μόνου για σένα ήρτα.

Δεν σ είδα ψες τσι σήμιρα τσι μέχουνι στα σίδηρα Σγουρή ματζουρανούδα μου ράγισις τη γκαρδούλα μου.

Ψέματα άσπλαχνη του λες πους για τα μένα όλου κλαις Μπαρμπούνι μου θαλασσινό, πρίμα τουν έχεις τουν γκιρό. Μαπαρνήθηκις, πουλί μου τσι χαρήκαντου γι ουχτροί μου. Σα σι δω σα ψάρι τρέμου, σαγαπώ τσι τι θα γένου.

Μήλου μου κατακόκκινου μες τη μηλιά κρυμμένου Απί μικρό σαγάπησα τσι σέχου διαλιγμένου. Κλαίγου τσι μι τα δάκρυγια της γης του χώμα βρέχου τσι δεν ευρέθη Χριστιανός να μι ρουτήσ τι έχου. Για να σου πω του μπόνου μου πρέπει να μαγαπήσεις Πρέπει νανάψεις τη φουτιά τσ ύστιρα να τη σβήσεις.

Μόνου εγώ γιννήθηκα αμαρτουλός στου γκόζμου Τσι πιρπατώ τσι χάνιτι γιου ήλιους απί μπρος μου. Θεέ μου παρηγόρα μι μη χάσου τα μυαλά μου Γιατί μια γάπη άσπλαχνη έκαψι τη γκαρδιά μου. Τάστρου τσ αυγής του λαμπιρό τσι του φιγγάρι μόνου Αυτά τα δυο γνουρίζουσι τον ιδικό μου πόνου.

Γιμώσαν τα στινά γιατροί τσι τα σουκάκια μάγοι Κανένας δεν ευρέθηκε του μπόνου μου να γιάνει. Εγώλεγα να σ' αγαπώ κανείς να μη ντου ξέρει Τώρα του μάθαν γοι δικοί του μάθανι τσι οι ξένοι.

Εγώμι κείνου του πουλί οπού του λεν κανάρι Πουν τα φτιρά του τσίτρινα τσι γη καρδιά του μαύρη. Στη βρύση πήγα για νιρό τσι στέριψι για σένα Στη μπάντα ετραβήχτηκα μι μάτια δακρυσμένα.

Ώχου, καλέ βρυσούδα μου, νάχα του ριζικό σου πώχεις κουρίτσια όμουρφα τσι πίνιν του νιρό σου.

Πάλι σείδαν τα μάτια μου, πάλ άνοιξ ου γιαράς μου Πάλ άναψαν τσι κάηκαν τα φύλλα της καρδιάς μου. Ανατριχιάζου σα σι δω μι του σταμνί στη βρύση Τσι τρέμου σα συλλουγιστώ άλλους να σ απουκτήσει. Της τύχης μου ήνταν γραφτό τσ αυτό να του πιράσου Στου ντόπου μου να γιννηθώ στα ξένα να γιράσου.

Έμαθα τσι δε νοιάζουμι τσι δε γκακουκαρδίζου

τσ όπους τουν εύρου τουν τζίρο έτσι τουν αρμινίζου.

Σα ντου γυαλί του φιρφιρί που δεν ντου πιάνει σκόνη Έτσινι του κουρμάκι σου καθημιρνή τσι σκόλη. Τριαντάφυλλου τσ Ανατουλής, γαρούφαλλου της Δύσης Δεν ξέρου ως τα υστιρνά πώς θα μι καταντήσεις.

Κάπου τσι κάπου θα βριθεί καταλαχού θα λάχει κουρίτσι μι ξανθά μαλλιά τσι μαύρα μάτια νάχει. Καλώς ήρταν τα σύννιφα τσι φέραν τουν αγέρα τσι φέραν την αγάπη μου που έλειπι στα ξένα. Όσοι καθόμαστι έδουνα αράδα την αράδα να μας φυλάει η Παναγιά τσι γη Αγιά Τριάδα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Το φαινόμενο της φιλανθρωπίας στην Αγιάσο κατά το 19ο αιώνα............................................................................. 9 2. Τρόποι διευθέτησης των κοινωνικών συγκρούσεων και των γαμήλιων παρεκκλίσεων στη Λέσβο τον 19ο αιώνα ............................................................... 41 3. Κοινωνική καταγωγή και πνευματικά ρεύματα στο Αναγνωστήριο Αγιάσου ...........................................................57 4. Το περιοδικό "ΑΓΙΑ ΣΙΩΝ" ...........................................................67 5. Το πνεύμα του αλτρουισμού και της φιλανθρωπίας (όπως φαίνεται στο "περισωθέν παλαιόν αρχείον" του I. Προσκυνήματος Αγιάσου) ................................................... 80 6. Ο πρωτοπρεσβύτερος Εμμανουήλ Μυτιληναίος (1900-1960) .. .84 7. Άγνωστοι εκπαιδευτικοί της Αγιάσου κατά τον 19ο αιώνα.......... 90 8. 8 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1912: Χρονικό της απελευθέρωσης της Λέσβου.................................. 104 9. Η συμβολή των Αγιασωτών στον απελευθερωτικό αγώνα του 1912...................................... 120 10. Η επίσκεψη του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Λέσβο, το 1915 (μέσα από το ρεπορτάζ της "Σάλπιγγος").................................. 127 11. Δύο επιστολές Αγιασωτών από το Μικρασιατικό Μέτωπο .... 133 12. Η Μικρασιατική Καταστροφή και ο ερχομός των προσφύγων στη Λέσβο (μέσα από τις σελίδες του τοπικού τύπου) ............. 137 13. Οι τουφεκισθέντες από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής Λέσβιοι πατριώτες (Από 4/5/1941 μέχρι 12/9/1944).................... 153 14. Η αξιοποίηση των Λεσβιακών γλωσσικών ιδιωμάτων στη Λογοτεχνία .......................................................................... 156 15. Στρατής Παπανικόλας: Ο λάτρης της Αγιασώτικης ντοπιολαλιάς ................................. 163 16. Οι πιo δημοφιλείς μπαλάντες της Αγιάσου: (Η Σούσα, Η Λυγερή, η Τριανταφυλλένια, Λυγερή) ................ 174 17. Ο λαϊκός Επιτάφιος θρήνος: Τς Παναγιάς του τραγούδ' ........ 181 18. Δίστιχα της Αγιάσου σε ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο ................... 187

Το βιβλίο της Βασιλικής Κουρβανιού "Ιστορικά της Αγιάσου" τυπώθηκε τον Αύγουστο του 2002 σε 700 αντίτυπα σε χαρτί σαμουά 80 γρ. στις "ΑΙΟΛΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Γ. ΚΟΝΔΥΛΟΥΔΗΣ Ο.Ε." για λογαριασμό του Δήμου Αγιάσου. Την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο Αντώνης Βάλεσης

Εν συνεχεία υπηρέτησε ως Διευθύντρια του 5ου Ενιαίου Λυκείου Μυτιλήνης και σή­ μερα υπηρετεί τη Λεσβιακή Εκπαίδευση από τη θέση της Διευθύντριας Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Λέσβου. Είναι εκ των συγγραφέων του βιβλίου της Ένωσης Φιλολόγων Λέσβου "Ιστορία της Λέσβου", το οποίο έχει κάνει πέντε επανεκδόσεις, καθώς και πολλών μελετών, άρθρων, ερευνών, που έχουν δημοσιευθεί σε περιοδικά και εφημερίδες και αφορούν την Ιστορία, τον Πολιτισμό και την Γλώσσα της Αγιάσου. Συμμετέχει ενεργά στην κοινωνική ζωή της Λέσβου ως Πρόεδρος ή Μέλος διαφόρων πολιτιστικών σωματείων. Μιλά Αγγλικά και Ιταλικά. Είναι έγγαμη και μητέρα δύο παιδιών.

Φωτογραφία εξώφυλλου Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στον "Κήπο της Παναγίας" της Αγιάσου, το 1916 στην πρώτη του επίσκεψη στη Λέσβο.

Φωτογραφία οπισθόφυλλου Η παράδοση ελαιοκτήματος του ευεργέτη του Αναγνωστηρίου Αγιάσου Θεόδωρου Κουκουβάλα στο Δ.Σ. του ιδρύματος τη δεκαετία του 1930

ο φαινόμενο της φιλανθρωπίας και της κοινωνικής αλληλεγ­ γύης στην Αγιάσο κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, η επίσκεψη Βενιζέλου, η συμβολή των Αγιασωτών στον απελευθερωτικό αγώνα του 1912, ο ερχομός των προσφύγων στη Λέσβο, το περιοδι­ κό του Ιερού Προσκυνήματος της Παναγίας Αγιάσου "Αγία Σιών", είναι μερικά από τα θέματα, που θα βρει ο αναγνώστης σ’ αυτό το βιβλίο. Η συγγραφέας με την ολοκληρωμένη ερευνητική δουλειά της, φέρνει πολύτιμα ιστορικά στοιχεία στο φως, μέσα από τα ο­ ποία φωτίζεται και αναδεικνύεται η κοινωνική συγκρότηση της Αγιάσου και ανιχνεύονται οι παράγοντες που καθόρισαν τις συμπε­ ριφορές και τις αντιλήψεις των κατοίκων της.

Τ