Rozdział 6: Kultura organizacyjna Muzułmańskiego Centrum

Rozdział 6 Kultura organizacyjna Muzułmańskiego Centrum Kulturalno-Oświatowego w kontekście zajęć edukacyjnych

Agnieszka Wieszaczewska

Muzułmańskie Centrum Kulturalno-Oświatowe (MCKO) mieści się we Wrocławiu przy ulicy Kasprowicza 24. Budynek został wykupiony w roku 2004 przez Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształcenia i Kultury, pod którego patronatem prowadzone są wszystkie działania Centrum. Jest to siedziba wrocławskiego oddziału Ligi Muzułmańskiej w RP a także Stowarzyszenia Studentów Muzułmańskich w Polsce. W budynku znajdują się sale lekcyjne, meczet, łaźnia, biuro dyrektora MCKO – dra Alego Abi Issy, redakcja czasopisma „As-Salam” oraz biblioteka. Na terenie Centrum mieści się także klub młodzieżowy, w którym odbywają się wykłady i cykliczne spotkania oraz znajduje się wystawa na temat kultury i sztuki islamu. Działa tu też Instytut Studiów nad Islamem, który oferuje między innymi kursy dla dorosłych, jest to jednak organizacja działająca niezależnie od Centrum.

Centrum stawia sobie trzy główne cele. Pierwszym z nich jest wychodzenie naprzeciwko wszelkim potrzebom, jakie ma wspólnota muzułmańska na terenie Dolnego Śląska, zarówno z zakresu wiary, oświaty, jak i kultury (według Spisu Powszechnego z 2008 roku w Polsce zamieszkiwać miało 150 muzułmanów. Są to jednak dane bardzo zaniżone, według imama Alego Abi Issy w samym Wrocławiu mieszkać ma około 400 wyznawców islamu, na terenie Dolnego Śląska to około 700 osób. Od roku 1998 we Wrocławiu na islam nawróciło się 28 osób 1 ). W aspekcie religijnym cel ten jest spełniany przez organizację obrzędów kultu religijnego. W każdy piątek meczet gromadzi wiernych na wspólnej modlitwie Al-Dżum’a; w czasie Ramadanu modlitwa odbywa się w każdy wieczór. Każdego roku Muzułmańskie Centrum Kulturalno-Oświatowe jest miejscem, gdzie gromadzą się dolnośląscy

1

Wszystkie dane statystyczne pochodzą z wywiadu z Alim Abi Issą, przeprowadzony przez A. Wieszaczewską, 2011.

muzułmanie na modlitwę świąteczną, która odbywa się z okazji świąt Id Al-Fetr oraz Id Al-Adha. Uroczystości te są także okazją do spotkań i integracji społeczności muzułmańskiej. Kwestie oświatowe obejmują działania edukacyjne, w tym organizację kursów języka arabskiego, otwartych wykładów, studiów z zakresu teologii, prowadzenie kształcenia religijnego dla dzieci i młodzieży z województwa dolnośląskiego oraz udostępnianie zbiorów bibliotecznych. Centrum organizuje także kursy dla nauczycieli, którzy uczą w szkołach muzułmańskich na terenie Polski. Ostatnia z wymienionych kwestii, czyli funkcja kulturalna, sprowadza się do szeroko pojętej animacji kulturowej. Ma ona wyraz w organizacji spotkań, uroczystości, wieczorków poetyckich i tym podobnych. Przez wszystkie wymienione wyżej działania Centrum ma nadzieję pośredniczyć w procesie integracji muzułmanów zamieszkujących Dolny Śląsk, umożliwiając przy tym jednocześnie zachowanie i rozwijanie tożsamości wynikającej z ich przynależności religijnej.

Drugim niezmiernie istotnym celem działalności MCKO jest inicjowanie i podtrzymywanie dialogu międzyreligijnego i międzykulturowego, które służyć mają niwelacji napięć rodzących się tam, gdzie dochodzi do bezpośredniego spotkania dwóch różnych kultur. „Wierzymy, iż większość sporów spowodowanych jest nieporozumieniami, które staramy się sprostować, oraz stereotypami, którym próbujemy się przeciwstawiać” 2 . Dialog taki rozpocząć się musi od przedstawienia kultury muzułmańskiej w sposób szeroki i unikający stereotypizacji w celu późniejszego poszukiwania wspólnych wartości, przekonań czy tradycji a nawet podobnych doświadczeń historycznych, które mogłyby stać się płaszczyzną porozumienia. Sztandarową inicjatywą, która ma za zadanie inspirować do dialogu międzykulturowego na terenie Wrocławia są Dni Kultury Muzułmańskiej, które odbywają się co roku na przełomie maja i czerwca. Centrum aktywnie uczestniczy także w wydarzeniach kulturalnych, organizowanych przez lokalne wspólnoty i organizacje. W trakcie Dni Kultury Muzułmańskiej chętni mogą zwiedzić meczet, spróbować tradycyjnej kuchni krajów, z których wywodzą się wrocławscy muzułmanie, uczestniczyć w wykładach czy porozmawiać na nurtujące ich tematy. Od roku 2009 Dni Kultury

2

Broszura informacyjna wydana przez Wrocławskie Centrum Kulturalno-Oświatowe.

Muzułmańskiej organizowane są pod hasłem „Inna kultura – te same emocje”, które zostało wybrane jako jedno z propozycji nadesłanych na konkurs ogłoszony przez Centrum. Bliskość Muzułmańskiego Centrum Kulturalno-Oświatowego oraz klasztoru Ojców Franciszkanów stała się przyczyną prowadzenia otwartego dialogu między tymi dwoma wspólnotami. Jako przykład takich działań podana została między innymi inicjatywa „Asyż we Wrocławiu”, która miała miejsce 9 października 2011 roku z okazji 25-lecia Światowego Dnia Modlitwy o Pokój, a w którą zaangażowali się wrocławscy przedstawiciele Kościoła Katolickiego, Kościołów Greckokatolickich, Ewangelicko-Augsburskiego i religii muzułmańskiej.

Trzecim celem Muzułmańskiego Centrum Kulturalno-Oświatowego we Wrocławiu jest popularyzacja wiedzy na temat islamu oraz prawa muzułmańskiego. Choć jest on związany z dwoma wyżej wymienionymi aspektami działalności Centrum, stanowić ma podsumowanie działań, jakie są przez nie podejmowane. Przez poszerzanie wiedzy na temat islamu, nastąpić ma załagodzenie i stopniowe eliminowanie konfliktów międzykulturowych, które wynikają z błędnej interpretacji historii i doktryny muzułmańskiej. Cel ten spełniany jest przez prelekcje, wykłady i szereg innych działań, które mają za zadanie przybliżanie islamu mieszkańcom Wrocławia. W jego realizację wpisuje się także prowadzenie lekcji muzealnych, w trakcie której wrocławscy uczniowie mogą zapoznać się z kulturą i sztuką Orientu, zwiedzić meczet oraz dowiedzieć się więcej na temat religii muzułmańskiej. Centrum oferuje również lekcje dla szkół, dzięki którym uczniowie zainteresowanych placówek poznają ogólny zarys religii muzułmańskiej oraz obrzędy

w islamie. Każda z lekcji trwa 60 minut. Zajęcia prowadzone są w języku polskim, angielskim, francuskim lub arabskim.

Działalność edukacyjna, a zwłaszcza kursy językowe, lekcje muzealne i inne zajęcia dla szkół, kursy szariatu i inne są sposobami, w jakim Centrum zarabia na swoje utrzymanie. Działania te należy odróżnić od działalności naukowej, którą Muzułmańskie Centrum Kulturalno- -Oświatowe prowadziło do roku 2009. W tym czasie ze struktur Centrum wyodrębnił się Instytut Studiów nad Islamem, który jako osobna organizacja zajął się działalnością naukową.

Działająca w Muzułmańskim Centrum Kulturalno-Oświatowym szkoła jest odpowiedzią na potrzeby mieszkających na terenie Dolnego Śląska muzułmanów. Jej dyrektorem jest imam dr Ali Abi Issa. Szkoła podlega Szkole Podstawowej nr 20 we Wrocławiu, z którą współpracuje na płaszczyźnie dialogu międzykulturowego. Lekcje odbywają się w każdą sobotę w trakcie trwania roku szkolnego, w godzinach między 9:00 a 12:00. Szkoła Muzułmańska działa w ramach Ligi Muzułmańskiej, która jest zarejestrowana jako związek wyznaniowy i z tego tytułu ma prawo nauczania religii. Dzieci, uczestniczące w zajęciach w Szkole Muzułmańskiej otrzymują za każde półrocze ocenę z religii, która wpisywana jest do wystawianego świadectwa szkolnego oraz arkusza ocen. Uczniowie szkoły muzułmańskiej pochodzą z Wrocławia oraz innych miejscowości Dolnego Śląska. Choć w obecnej chwili są to przede wszystkim dzieci i młodzież zamieszkała we Wrocławiu, to w poprzednich latach zdarzało się, że uczniowie pochodzili z tak odległych rejonów województwa, jak na przykład Kłodzko czy Rawicz. Mimo że w cotygodniowych spotkaniach nie uczestniczy wielu uczniów spoza miasta, na każde większe święto muzułmanie starają się przyjeżdżać ze swoimi dziećmi także rodzice z bardziej oddalonych miejscowości. Szkoła prowadzi zajęcia w czterech grupach wiekowych, które korelują z polskim systemem edukacyjnym: najmłodsza grupa odpowiada etapowi nauczania przedszkolnego i zintegrowanego, kolejna skupia dzieci od 4 do 6 klasy szkoły podstawowej, następnie dzieci uczęszczające do gimnazjum, najstarsza grupa wiekowa odpowiada etapowi szkoły ponadgimnazjalnej. Każda z grup dzieli się na klasy, które są także tożsame z podziałem, jaki obowiązuje w polskich szkołach. Choć przyjęte jest, że do szkoły uczęszczać można od lat pięciu, jeśli rodzice wykażą zainteresowanie, przyjęte mogą być także młodsze dzieci

(w chwili obecnej do grupy najmłodszej przychodzi trzylatek). Każda grupa wiekowa w trakcie zajęć poznaje odpowiedni materiał lekcyjny i tak dla grupy najmłodszej przewidziano następujące działy tematyczne: Koran (Qur’an), Sira czyli historia życia Muhammada, doktryna islamska, obrzędy, sunna proroka, czyli Hadisy oraz historia proroków: Noego, Abrahama, Ismaila i Izaaka.

Materiał lekcyjny dla kolejnej grupy wiekowej jest rozszerzeniem tematów, które poznawane były w grupie niższej (dochodzi jedno zagadnienie, nieobecna na wcześniejszym etapie: Fikh, czyli prawo muzułmańskie), przy czym zarezerwowany jest także czas na powtórzenie treści wcześniej poznanych. Wydaje się to zrozumiałe w sytuacji, w jakiej funkcjonuje Szkoła Muzułmańska przy Muzułmańskim Centrum Kulturalno-Oświatowym, w której nie jest zachowana ciągłość edukacji w rozumieniu, w jakim obserwowana jest ona w takich placówkach edukacyjnych, jak na przykład szkoły państwowe. Można założyć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że część dzieci w zajęciach uczestniczy nieregularnie (ze względu na dużą nierzadko odległość, jaką uczeń musi pokonać żeby dotrzeć na zajęcia, a także dlatego, że lekcje odbywają się w soboty). Może zdarzyć się też sytuacja, w których naukę od podstaw rozpoczyna uczeń wiekowo sytuujący się w grupie II, III a nawet IV (który wraz z rodziną przeprowadził się na teren Dolnego Śląska.

Podobna sytuacja ma miejsce przy przejściu uczniów do przedostatniej grupy funkcjonującej w szkole; dopiero młodzież uczęszczająca do szkół ponadgimnazjalnych (tworząca IV grupę wiekową w Szkole Muzułmańskiej) zaznajamia się z tematami nieobecnymi na lekcjach wcześniejszych: nowe dziedziny wiedzy to ekonomia muzułmańska, rodzina w islamie oraz historia świata muzułmańskiego.

W trakcie nauki wykorzystywane są między innymi odpowiednie Hadisy, a także książka Muhammad – posłaniec Boga autorstwa Leili Azzam i Aishy Gouverneur. W 2011 roku Liga Muzułmańska w Rzeczypospolitej Polskiej wydała podręcznik dla grupy najmłodszej Islam. Podręcznik dla dzieci 3 . Działania edukacyjne, prowadzone na każdym etapie kształcenia w Szkole Muzułmańskiej mają za zadanie nie tylko pogłębić wiedzę

3

I. Abbi Issa (oprac.), Islam. Podręcznik dla dzieci, poziom 1, Liga Muzułmańska w Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 2011.

i religijność uczęszczających na zajęcia uczniów, ale także wpłynąć na ich postawy wobec innych ludzi i świata oraz charakter.

Wszystkie grupy poznają także język arabski, który jest im niezbędny do czytania Koranu oraz modlitwy. Uczniowie nie uczą się tego języka na zasadzie języka obcego, ale tylko i wyłącznie na potrzeby edukacji religijnej: „język arabski [w szkole] jest częściowo, potrzebny do czytania, do kultu. Tak naprawdę nie można powiedzieć, że my uczymy języka arabskiego. Język arabski jest jako element religii, bo nie można się modlić w innym języku, tylko w języku arabskim” 4 . Szkoły Muzułmańskiej działającej przy Muzułmańskim Centrum Kulturalno-Oświatowym nie można rozpatrywać w kategorii jej kultury organizacyjnej tak łatwo, jak uczynić to można z tradycyjnymi placówkami edukacyjnymi. Spowodowane jest to przede wszystkim tym, że zajęcia odbywają się tutaj wyłącznie raz w tygodniu, szkoła nie inicjuje także żadnych innych działań, które wykraczają poza jej edukacyjną funkcję.

M. Chomczyńska-Rubacha w drugim tomie podręcznika pod tytułem Pedagogika stoi na stanowisku, że kulturę szkoły można analizować na podstawie jej związków z otoczeniem, tego, jak wyglądają związki i relacje wewnątrz szkoły, jakie panują przekonania na temat natury uczniów oraz ich aktywności, a także założeń na temat wiedzy szkolnej 5 . Jeśli chodzi o pierwszy aspekt, czyli związki Szkoły Muzułmańskiej z otoczeniem, ciekawą informacją jest to, że nie posiada ona statutu, który według M. Chomczyńskiej-Rubacha jest narzędziem służącym autoidentyfikacji szkoły. Wszelkie sprawy organizacyjne i administracyjne reguluje statut Ligi Muzułmańskiej w RP i przepisy określone w ustawie z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (Dz.U. z 1996 r., Nr 67, poz. 329 z późniejszymi zmianami). Szkoła Muzułmańska posiada regulamin, który definiuje jej cele i zadania, a także dookreśla obowiązki uczniów, nauczycieli oraz rodziców zaangażowanych w działanie placówki. Szkoła Muzułmańska powstała w konkretnym celu, jakim było spełnianie funkcji oświatowo-wychowawczej wśród społeczności muzułmańskiej zamieszkującej Dolny Śląsk, a zatem jej oferta edukacyjna skierowana jest do bardzo konkretnej grupy

4 5

Ibidem. Por. Z. Kwiecińcki, B. Śliwerski (red.), Pedagogika, tom 2, Warszawa 2003, s. 242.

odbiorców (jest ona regulowana przez statut Ligi Muzułmańskiej, która „zrzesza polskich muzułmanów a także muzułmanów posiadających obywatelstwo polskie oraz muzułmanów ze stałym i czasowym pobytem w RP” 6 ). Misją szkoły jest przede wszystkim działalność regulowana przez wyżej wymienione dokumenty – nie można zatem powiedzieć, że wychodzi bezpośrednio do społeczeństwa i społeczności lokalnej. Raczej, razem z innymi inicjatywami, które podejmuje Centrum, ma za zadanie wpływać na zmianę negatywnego stereotypu muzułmanów w Polsce, a także pomagać w integracji młodego pokolenia wyznawców islamu ze społeczeństwem polskim, z umożliwieniem zachowania własnej tożsamości.

Drugim ważnym aspektem, w którym należy analizować szkołę jako organizację, są stosunki wewnątrzszkolne, które łączą się z (re)dystrybucją władzy, nabywaniem statusu przez poszczególnych uczestników rzeczywistości szkolnej czy kształtowaniem wzajemnych relacji. Wydaje się, że Szkoła Muzułmańska zalicza się do szkół o demokratycznych wzorcach zależności. Oznacza to, że obecne są w niej relacje koleżeńskie, osobiste czy partnerskie, otwarte są na współuczestnictwo poszczególnych podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie szkoły. O osobistych stosunkach panujących w szkole świadczy między innymi to, jak dzieci uczestniczące w zajęciach zwracają się do nauczycieli. Jedna z uczennic (gimnazjalistka) o dyrektorze szkoły mówi jako o „wujku”, Iwona Abi Issa zaś przyznaje, że dzieci „czasami (…) się gubią – mówią raz pani, raz ciocia. Nam to wszystko jedno. Ale wiemy przez to, że dobrze się tu czują po prostu. Że to jest takie miejsce, gdzie te bariery jakieś sztywności nie mają miejsca. Traktujemy wszystkie te dzieci jak własne” 7 . Dodaje także, że osoby, które zawsze można spotkać przy okazji zajęć w szkole stają się po pewnym czasie „najbliższymi osobami – wujkami i ciociami” 8 . Z racji specyficznego charakteru placówki nie istnieje samorząd uczniowski, jednak w tym kontekście brak takiej struktury nie może automatycznie przesądzać o niedemokratycznym charakterze szkoły. Obserwowana jest także współpraca środowiska

6

7 8

Liga Muzułmańska w RP, http://islam-bialystok.dzs.pl/indeks/liga-muzulmanska-w-rp [dostęp: 9.02.2012]. Wywiad z Iwoną Abi Issa, przeprowadzony przez A. Wieszaczewską, 2011. Ibidem.

uczniowskiego i nauczycielskiego z rodzicami, a fakt ten odnotowany jest w szkolnym regulaminie, który nakłada na rodziców „obowiązek wspierania i współdziałania wychowawczego i religijnego ze społecznością szkolną w celu wychowania dobrego muzułmanina i członka społeczeństwa” 9 . Także sposób aranżacji przestrzennej klasy sprzyja tworzeniu się relacji demokratycznych – nauczyciel prowadzący lekcje nie posiada swojego biurka, wywyższonego i zaakcentowanego, jak ma to miejsce często w szkołach państwowych. Wszystkie stoły połączone są ze sobą, a uczniowie siedzą wokół nich wraz z nauczycielem prowadzącym lekcje.

Szkoła Muzułmańska nie posiada symboli. Reguła ta wiąże się z przykazaniami religii islamskiej i jest bardzo rygorystycznie przestrzegana. W klasach szkolnych w trakcie prowadzenia badań nie znajdowało się praktycznie nic za wyjątkiem sprzętów szkolnych niezbędnych do prowadzenia zajęć lekcyjnych: stołów i krzeseł. Zazwyczaj ściany ozdobione są wystawami przybliżającymi sztukę i kulturę krajów arabskich, jednak w momencie przeprowadzania badań ekspozycje te znajdowały się poza szkołą, wypożyczone przez inne placówki. Kiedy dzieci rysowały to, co najbardziej kojarzy im się ze szkołą, zaobserwować można było, że podczas gdy młodsi uczniowie przelewali na papier obraz meczetu z wyraźnym symbolem Imperium Osmańskiego, grupy starsze decydowały się raczej na przedstawienie tego, co wiąże się z religią muzułmańską, na przykład Koran czy miejsce, do którego muzułmanie odbywają pielgrzymki. Iwona Abi Issa, mówi, że rzeczywiście często zdarza się że uczniowie z młodszych grup wiekowych identyfikują miejsca związane z wiarą z „symbolem Imperium Osmańskiego (…). Ale żeby miało to znaczenie, raczej nie. To jest przypisane Islamowi. To, że to było Imperium Osmańskie, to było Imperium Muzułmańskie i takim symbolem się posługiwało i stąd się wzięło” 10 . Jak przyznaje Iwona Abi Issa, nauczycielka w szkole, jest to miejsce szczególne, także w porównaniu z innymi muzułmańskimi placówkami edukacyjnymi. Jak sama mówi, dzieci przychodzą tu „do siebie”, w odróżnieniu na przykład od rozwiązania warszawskiego, gdzie zajęcia

9 Regulamin Szkoły Muzułmańskiej. 10 Wywiad z Iwoną Abi Issa, przeprowadzony przez A. Wieszaczewską, 2011.

odbywają się w szkołach państwowych 11 . Rozwiązanie takie ma pomóc w silniejszej, pełniejszej integracji dzieci wewnątrz środowiska muzułmańskiego, lekcje bowiem odbywają się w bliskości meczetu, w Centrum, które jednocześnie spełnia zarówno funkcję religijną jak i oświatową. Większość uczęszczających na zajęcia uczniów jest świadoma swojej przynależności religijnej – najczęściej oboje, a zawsze przynajmniej jeden z rodziców każdego ucznia wyznaje islam. Iwona Abi Issa nie wyklucza jednak możliwości, że niektóre dzieci mogą uczęszczać także na zajęcia z religii w placówce państwowej, do której są przypisane: „dzieci albo od razu wiedzą, że są muzułmanami albo po prostu jest to takie neutralne pole – dzieci chodzą, mamy wyrażają na to zgodę, pozwalają i do jakiegoś czasu po prostu się uczą. Ale nie jestem pewna, czy nie chodzą na religię gdzieś tam w szkole, ponieważ nie pytamy o to, jest to każdego indywidualna sprawa. Jeżeli dziecko chodzi na etykę, to tym bardziej dobrze, każdy też ma prawo poznać, uczyć się, taki jest [nasz] punkt widzenia” 12 . Ze słów tych wynika, że zajęcia w szkole, oprócz oczywistej funkcji zapewniania edukacji religijnej dzieciom wychowywanym w tradycji i religii islamskiej, mogą stać się także narzędziem integracji danej społeczności, nie tyle na płaszczyźnie wiary, ale raczej podobnego pochodzenia kulturowego.

Według nauczycieli Szkoły Muzułmańskiej placówka ta dać może poczucie przynależności, bezpieczeństwa, kształtować tożsamość. Choć „jako szkoła [ma za zadanie – przyp. A.W.] tylko kształcić” 13 , wydaje się, że poprzez swoje usytuowanie nie może w tym przypadku oddzielić funkcji „oficjalnie” przypisanej Muzułmańskiemu Centrum Kulturalno-Oświatowemu, czyli funkcji spajającej społeczność, tworzącej płaszczyznę jej spotkań. Szkoła nie organizuje dodatkowych zajęć pozalekcyjnych (można wszak powiedzieć, że sama w sobie jest pewnego rodzaju formą dodatkowej aktywności edukacyjnej uczęszczających tu dzieci), w odczuciu osób odpowiedzialnych za jej funkcjonowanie nie jest to potrzebne, bo większość uczniów uczestniczy w tego rodzaju zajęciach we własnej szkole. Zdarzały się inicjatywy skierowane do dzieci i młodzieży muzułmańskiej wychodzące ze strony Centrum (nie

11 Ibidem. 12 Ibidem. 13 Ibidem.

szkoły), jednakże najczęściej nie wzbudzały większego zainteresowania. Jako powód takiego stanu rzeczy była podawana znaczna odległość Centrum od miejsca zamieszkania większości uczniów.

W wywiadach bardzo silnie akcentowane były związki tożsamości z religią.

Dziecko utożsamia się z tym [naukami religijnymi prowadzonymi między innymi w Szkole Muzułmańskiej – przyp. A.W.] i nie jest takie schizofreniczne – że nie wie kim jest. Bo jeżeli dziecko tu nie chodzi, a rodzice są muzułmanami, to jest to problem dla dziecka w przyszłości. Gdzieś tam, w którymś momencie jego dzieciństwa czy młodości, wychodzą te zaległości i dziecko ma problem kim jest (…). Tożsamość jest podstawowym elementem. Trudno później powiedzieć kolegom, kim się jest, jeśli nie zna się swoich wartości i zasad swojej religii. To jest śmieszne, żeby utożsamić się z czymś, z czym właściwie nie mam do czynienia. Więc oni są takimi schizofrenikami. Prawdopodobnie nawet się nie przyznają, kim są (…). Dzieci są wtedy biedne. I w tym momencie może rodzic ma inne oczekiwania od niego, ale nie przekazał mu pewnych rzeczy, które powinien i później dziecko ma problem, co nie jest jego winą tak naprawdę 14 .

W innym fragmencie rozmowy pada stwierdzenie że Szkoła Muzułmańska zapewnia uczniom znajomość „a b c islamu”, co rozumiane jest jako podwaliny do przyszłego życia, gwarancja spójnej, satysfakcjonującej tożsamości. Co ciekawe, identyfikacja uczniów, zarówno w słowach nauczycieli jak i samych uczniów, nie przebiega w sposób istotny na płaszczyźnie narodowej: uczniowie najstarszej grupy uczęszczającej na zajęcia do Szkoły Muzułmańskiej przyznają, że nigdy nie zastanawiali się nad tożsamością narodową, „narodowość człowieka nie ma znaczenia, wystarczy, że [człowiek – przyp. A.W.] jest dobry, miły” 15 . Także z wywiadu z Iwoną Abi Issą można wywnioskować, że kwestia narodowości nie gra w życiu uczniów znaczącej roli, dotyczy to zwłaszcza dzieci najmłodszych. Padają słowa: „dla nich to są rzeczy nie do odróżnienia”, choć element usytuowania w przestrzeni nie może być bez znaczenia: „Mieszkają tutaj

14 Ibidem. 15 Wypowiedzi uczniów IV grupy wiekowej.

i utożsamiają się z tym miejscem, gdzie są” 16 . Przytoczony zostaje także przykład dziewiętnastolatka, którego ojciec pochodzi z Palestyny i jego syn, mimo faktu urodzenia i wychowania w Polsce, definiuje sam siebie jako Palestyńczyk (ojczyznę ojca odwiedził raz w życiu). Jednak mimo możliwości wyjazdu i podjęcia studiów za granicą, pozostał we Wrocławiu, do którego „jest przywiązany (…) i kocha to miejsce (…). Wrocław jest dla niego najważniejszy, kocha to miasto i tutaj chce mieszkać” 17 . Z przytoczonych słów można wywnioskować, że identyfikacja odbywa się na płaszczyźnie religijnej, która wynika z kwestii urodzenia (przynajmniej jedno z rodziców jest wyznania islamskiego) oraz nauk pobieranych w Szkole Muzułmańskiej i umacnianych w domach i podczas uroczystości rodzinnych, z drugiej zaś strony mamy kwestie lokalności, zamieszkiwania „tu i teraz”, w której utożsamianie nie przebiega tak silnie w stosunku do kraju, co do regionu, małej ojczyzny, którą się zna i w której na co dzień się funkcjonuje. Uczniowie, według słów Iwony Abi Issy:

16 Wywiad z Iwoną Abi Issa, przeprowadzony przez A. Wieszaczewską, 2011. 17 Ibidem.

mogą czuć się dobrze w tej roli [praktykującego muzułmanina] i to nie przeszkadza im być np. Polakami. To jest taki element tożsamości szeroko pojętej. Ważne jest też, żeby otwarcie mówili kim są. I te lekcje mają temu służyć i służą 18 .

Dzieci uczęszczające na zajęcia do Szkoły Muzułmańskiej, według słów jednej z nauczycielek „rozwijają się równolegle, dwukierunkowo. Tutaj religia. Nie ma żadnej różnicy pomiędzy dzieckiem jakiegoś innego wyznania czy naszym dzieckiem. Jedynie wartości, chociaż nawet te same wartości są wpajane, jedynie różnica w doktrynie i w formie praktyki. W tym momencie są to rzeczy naturalne i to, że tutaj chodzą na religię, jak gdyby daje im poczucie takiej normalności” 19 . Wydaje się więc, że Szkoła tworzy przestrzeń bezpiecznego miejsca dla odmiennych praktyk religijnych, które wyróżniają dzieci spośród większości rówieśników. Poprzez działania szkoły ma nastąpić wewnętrzne spojenie tego, co dzieci wynoszą ze środowiska dominującego – otoczenia klasowego, szkolnego, osiedlowego z normami i wartościami wynikającymi z ich przynależności religijnej. Określenie „dwukierunkowe, równoległe” sugeruje jednak, że są to jakby dwa odmienne procesy, które być może nie wykluczają się wzajemnie, a nawet mogą harmonijnie współistnieć; nie przebiegają w tak bezkonfliktowej formie, a uczeń, wchodząc w przestrzeń „tu”, zostawić musi chociaż część tego, co manifestuje „tam”. Tą samą wątpliwość odnieść można do słów przytaczanych powyżej, które dotyczyły możliwości jednoczesnego uczęszczania części uczniów na religię zarówno prowadzoną w ramach Szkoły Muzułmańskiej jak i szkoły, w której dzieci uczą się w ciągu tygodnia.

Innym kontekstem, w którym rozważany był problem opozycji między „tu” i „tam”, była kwestia wartości:

religia nie wpaja żadnych złych wartości. (…) Być może tu [w szkole – przyp. A.W.] będą miały takie miejsce, gdzie odetchną od tego wszystkiego, co jest na zewnątrz 20 .

18 Ibidem. 19 Ibidem. 20 Ibidem.

W wypowiedzi tej wybrzmiewa bardzo wyraźnie klasyczny układ jednej z najbardziej eksploatowanych par opozycji binarnej, świat zewnętrzny i wewnętrzny – orbis exterior i orbis interior, przy czym, zgodnie z założeniami klasycznego strukturalizmu, pierwszy człon tej przeciwstawności jest waloryzowany ujemnie, drugi zaś – dodatnio 21 . Podsumowując, można stwierdzić że Szkoła Muzułmańska oprócz swojego głównego celu, jakim jest edukacja religijna młodych muzułmanów z terytorium Dolnego Śląska, która w sposób bezpośredni łączy się z aspektem kształtowania ich tożsamości, spełnia także funkcję integracyjną, która ma miejsce przede wszystkim podczas prowadzenia zajęć lekcyjnych, a pogłębiana jest przez wspólne uczestnictwo w świętach i uroczystościach oraz utrzymywanie kontaktów towarzyskich poza terenem Centrum. Iwona Abi Issa podkreśla, że działalność Centrum ma duże znaczenie dla formowania się społeczności muzułmańskiej w województwie dolnośląskim, zwłaszcza w kontekście najmłodszych członków tej wspólnoty wyznaniowej. Szkoła muzułmańska prowadzona we Wrocławiu pozwala na wdrożenie kolejnych pokoleń muzułmanów w zasady wiary oraz zintegrowanie się z innymi wyznawcami islamu na terenie województwa, jest także płaszczyzną wymiany doświadczeń i okazją do spotkań towarzyskich. Na kluczową rolę Szkoły Muzułmańskiej wskazuje to, że nierzadko osoby, które uczęszczały tam na zajęcia jako dzieci czy nastolatki, po kilku latach nieobecności w społeczności muzułmańskiej, powracają do aktywnego zaangażowania: „osoby, które mają na przykład po 25 lat i mają pierwsze dziecko, to widać, jak gdyby wróciły z podwójną siłą. Gdzieś w pewnym momencie skończyły religię, nie było ich, a teraz są i się angażują. Zapewne dlatego, bo widzą jak potrzeba tożsamości jako rodziny i swojego dziecka w przyszłości” 22 .

21 Por. np. L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX, Warszawa 1986. 22 Wywiad z Iwoną Abi Issa, przeprowadzony przez A. Wieszaczewską, 2011.