De Rechtvaardige rechters op weg naar Het Lam

De spannende geschiedenis van de ‘Nachtwacht van Vlaanderen’: Het Lam Gods

Ook het paneel met de Heilige K3-Eenheid is al jaren zoek.

sterre berentZen - Menig corona-wandelaar zal ze al hebben gezien: de lammeren. Springend door de wei krijg ik er altijd kriebels van. Ik heb wel eens geprobeerd om er één te pakken, maar in hun natuurlijke habitat is dat mij nog nooit gelukt. Ze zijn ongrijpbaar, net als de dief van het bekendste lam ter wereld: Het Lam Gods.

Het Lam Gods, of voluit ‘de Aanbidding van het Lam Gods’ wordt wereldwijd gezien als één van de meest invloedrijke schilderijen ooit gemaakt. Het is geschilderd tussen 1430 en 1432 door de gebroeders Van Eyck te Gent. Het wordt ook wel – voornamelijk door Nederlanders – ‘De Nachtwacht van Vlaanderen’ genoemd. Het Lam Gods is een altaarstuk dat bestaat uit twaalf panelen, waarvan er acht met scharnieren gesloten kunnen worden. Daarmee is het in ieder geval qua grootte vergelijkbaar met de Nachtwacht.

Het altaarstuk is de afgelopen tijd voornamelijk in de media gekomen vanwege de restauratie die het heeft ondergaan. Het ‘nieuwe’ gezicht van het lam kreeg veel kritiek op sociale media. De ogen van het dier zouden veel te menselijk zijn gemaakt door de restauratoren. Dit ten onrechte, omdat de restaurateurs juist de originele ogen zoals deze in 1432 door Jan van Eyck werden geschilderd hebben teruggehaald. De menselijke ogen die hij het Lam gaf, moest de aanschouwer bij de Bijbelse betekenis brengen: het Lam Gods als de geofferde Jezus Christus. Na jaren van restauratie is het werk nu weer in al zijn glorie te bewonderen.

Toch is dit niet helemaal waar. In de nacht van 10 op 11 april 1934 werden er namelijk twee panelen gestolen. Het paneel met Johannes de Doper en het paneel met de Rechtvaardige rechters. België verkeerde in deze tijd in een zware crisis; de arbeidsmarkt was totaal ingestort en koning Albert I kwam te overlijden. Wellicht heerste er ook een crisis binnen het politiekorps, want zij zagen er aanvankelijk niet meteen het nut van in. Een diefstal in een nabijgelegen kaaswinkel kreeg prioriteit, waardoor het onderzoek naar de twee panelen pas tegen de namiddag op gang werd gezet.

Het onderzoek liep niet helemaal soepel. De politie vond weinig sporen. Dit ondanks – of misschien wel juist dankzij – de bizarre omstandigheden van de roof. De panelen hingen bijvoorbeeld 3.5 meter boven het altaarblad en zaten middels een ingewikkelde constructie vast. Het werd echter pas een heuselijk mysterie toen het bisdom drie weken na de diefstal een brief ontving. In de brief werd losgeld gevraagd door een persoon die zichzelf D.U.A. noemt. Deze persoon toonde zijn bereidheid de panelen terug te geven door het paneel van Johannes de Doper achter te laten op het station Brussel-Noord. Zijn woorden waren dus geen leugens. Desondanks werd door hogerhand besloten niet in te gaan op de eis van een miljoen frank. De eiser kreeg 25.000 frank, maar de Rechtvaardige rechters kwamen er niet door terug.

Desalniettemin hield de zoektocht hier niet op. Ongeveer een half jaar na de roof kwam een tot dan nog onbekende man, genaamd Arsene Goedertier, te overlijden. Op zijn sterfbed zou hij aan zijn advocaat hebben gezegd dat hij weet waar Het Lam Gods zich zou bevinden. De advocaat werd doorverwezen naar het bureau van de heer Goedertier, waar hij kopieën van de losgeldbrieven vond. Hoewel de brieven ondertussen bekend waren bij het grote publiek, lag er ook een nog onbekende brief met afzender D.U.A. Dit wekte de suggestie dat Arsene Goedertier de brieven had opgesteld.

Er waren verder geen aanwijzingen en het onderzoek liep spaak. Althans, bij de Belgische politie. Zes jaar na de roof verkeerde ook de rest van Europa (en delen van de rest van de wereld) in crisis. Adolf Hitler maakte het tot zijn persoonlijke missie om het ontbrekende paneel in zijn bezit te krijgen. Dit kwam ondermeer omdat het werk door de koop van de Pruisische koning Frederik Willem III, Duits bezit was geworden. De Duitsers moesten het echter teruggeven aan België als onderdeel van het Verdrag van Versailles. Maar ook het Duitse onderzoek dat door Hitler op de casus werd gezet, vond het paneel niet. Deze onderzoeker stelde wel dat het paneel waarschijnlijk door iemand binnen de kerkelijke kring moet zijn gestolen, want de panelen moeten volgens hem oorspronkelijk in de kathedraal zelf zijn verstopt.

Deze theorie is niet helemaal absurd. Dit werd bijvoorbeeld ook gedaan tijdens de Beeldenstorm in 1566. Toen werd Het Lam Gods in de toren van de kerk verstopt. Het is eigenlijk een wonder dat het altaarstuk zo lang in tact is gebleven. Het heeft zeker twee branden in de kerk overleefd en werd ook meerdere malen door menselijk handelen aangetast. Zo werden de panelen met de naakte Adam en Eva van het altaarstuk weggehaald in opdracht van de preutse keizer van het Heilige Roomse Rijk Jozef II. Ook werden de zes houten zijpanelen in de negentiende eeuw verticaal doorgezaagd met het idee dat de beide zijden van de panelen zo tegelijk tentoongesteld konden worden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden de panelen in twee Gentse woonhuizen in muren ingemetseld en onder vloerplaten verborgen.

Het eerste moment dat Het Lam Gods dus sinds lange tijd compleet was, was na het Verdrag van Versailles. Nog geen twintig jaar voordat de roof in 1934 plaats vond. Nog altijd zijn de Rechtvaardige Rechters niet terug bij Het Lam. Jan en Hubert van Eyck lieten gewone Gentenaars poseren voor de personages op het paneel, die bestonden uit Bijbelse figuren. Het moet een schandaal zijn geweest in die tijd, maar het maakt het altaarstuk nu des te bijzonder. Misschien is het ook niet de bedoeling dat een politieman, koning, clerus of dictator het gestolen paneel terug vindt, maar is het aan de ‘gewone’ burger om de eer van het goddelijk Lam te herstellen. d