NUMMER 5 Maart 2022, 25e JAARGANG
d MAANDBLAD VOOR STUDENTEN (KUNST)GESCHIEDENIS AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM d
EINDELOOS Paren
6
De relatie van Madame de Pompadour en Lodewijk XV • Het paar dat Engeland veroverde • Broederliefde Saturday Night Fever in Nieuw-Utrecht • Penvriendschap van Goethe en Schiller • Marten & Oopjen Catharina de Grote en Peter III • Moordende liefde
2 - INHOUDSOPGAVE
Inhoudsopgave
De relatie van Madame de Pompadour en Lodewijk XV
3
Het paar dat Engeland veroverde Het huwelijk van Willem de Veroveraar en Mathilde van Vlaanderen
4
Saturday Night Fever in Nieuw-Utrecht
5
Het ongelukkige huwelijk van Catharina de Grote en Peter III van Rusland
6
Centerfold
8
Broederliefde, maar dan net niet lief Moordende liefde: het verhaal van Bonnie en Clyde Het beroemde paar Marten & Oopjen
EINDELOOS COLOFON Hoofdredactie Iris Jocker Lauren Hermans
Eindredactie
Haye Heida Rutger Hoekstra Silvio Algra Suzanne Nellestijn
Opmaak
Lauren Hermans
10 Drukwerk
Speed-o-Print, Amsterdam
11
Redactie
Anna van Schouten Bart van Oostrom Christiaan Velzeboer Emma van Benthem De penvriendschap van Goethe en Schiller 14 Gina Verhagen Iris Jocker Zoek-de-verschillen 16 Isabel Linnartz Isabelle Mouissie Koen van Raaij Lauren Hermans HOOFDREDACTIONEEL Ole Lechner Lieve lezers, Net als broederliefde waren hu- Petra Cselényi ‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu, wat unbidan we nu?’ Ongeveer duizend jaar geleden zag een monnik hetzelfde lenteseizoen als waar we nu in verkeren voor zijn ogen ontwikkelen. De mannelijke vogels probeerden bij de balts de vrouwtjes te verleiden en eenmaal gewonnen gingen ze samen hun liefdesnestjes optuigen. Deze immer terugkerende idyllische vogelliefde maakt een mens weemoedig. Wanneer vind ik mijn levensgezel(lin)? Waar vind ik deze wederhelft? Of als je al samen bent, hoe vinden we ooit dat dak boven ons hoofd waar we ons onder kunnen gaan nestelen? Met andere woorden: in de lente ontstaat niet alleen bij dieren de drang naar paren, maar ook bij ons mensen. Paren als in verbinding zoeken, samen zijn en het vormen van duo’s natuurlijk, want alleen is ook maar alleen. Zo kon Willem de Veroveraar niet zonder Mathilde van Vlaanderen, en andersom. Koen van Raaij vertelt je hier graag meer over in zijn artikel. Ook Bart van Oostrom schrijft over twee onafscheidelijke mensen: Goethe en Schiller, maar stelt in zijn andere artikel de term broederliefde ter discussie. EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
13
welijken niet gevrijwaard van haat en nijd. Petra Cselényi bevestigt dit in haar artikel over het huwelijk van Catharina de Grote en Peter III van Rusland. Een meer geslaagde relatie was die van Madame de Pompadour en Lodewijk XV. Anna van Schouten zet uiteen hoe hun levens met elkaar verweven waren. In haar andere artikel gaat het ook over een beroemd paar: de welbekende Marten en Oopjen, vereeuwigd door Rembrandt van Rijn. Heb je meer zin in echte crime? Dan ben je bij het artikel van Gina Verhagen op het goede adres. Zij schrijft over de beruchte Bonnie en Clyde. Ook Christiaan Velzeboer blijft in de Verenigde Staten en heeft het over geografische namen in de stad New York. Deze lijken verdacht veel op Nederlandse plaats- en straatnamen. Tot slot kan je deze maand je puzzelskills weer testen, want op de achterkant staat een enige echte zoek-de-verschillen voor je klaar! En als je het beu bent om alleen maar één ander iemand om je heen te hebben, ga dan naar de centerfold voor de drietallen!
Redactieraad
Veel leesplezier! Iris Jocker & Lauren Hermans
Stichting Eindeloos Postbus 1626 1000 BP Amsterdamcom
Dr. Jouke Turpijn Dr. Willem Melching Prof. dr. Wyger Velema Dr. Wendelien van Welie
Uitgever: Stichting Eindeloos
Eindeloos is een onafhankelijk periodiek van en voor de studierichtingen Geschiedenis en Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Het blad wordt uitgegeven door de Stichting Eindeloos. Eindeloos ligt iedere maand in de bladenbakken van het P. C. Hoofthuis, het Bushuis en Oudemanhuispoort. Reacties, ingezonden stukken, liefdesverklaringen en hatemail kunt u sturen naar eindeloosamsterdam@gmail. com. Deze uitgave kwam tot stand met subsidie van de Universiteit van Amsterdam.
MADAME DE POMPADOUR - 3
De relatie van Madame de Pompadour en Lodewijk XV Anna van Schouten -Jeanne-Antoinette Poisson, ook wel Madame de Pompadour genoemd, wist goed hoe ze met koningen moest omgaan. Zo wist ze tijdens een jachtpartij van Lodewijk XV, zijn aandacht te trekken en een uitnodiging voor het gemaskerde bal in de wacht te slepen. Zo ontstond de liefde tussen Madame de Pompadour en de Franse koning Lodewijk XV.
J
eanne-Antoinette (1721-1764) werd opgevoed door haar moeder en nonnen. Van de nonnen leerde ze daar onder meer veel over etiquette. Daarnaast leerde ze om maîtresse van de koning te worden. Jeanne-Antoinette wist door eengroep hovelingen en financiers dat Lodewijk XV (1710-1774) altijd ging jagen bij een chateau in het bos dat naast haar landgoed lag. Ze wist daar zijn aandacht te trekken en werd uitgenodigd voor het gemaskerde bal in het paleis ter ere van de trouwerij van de zoon van de koning. Op het gemaskerde bal verscheen Jeanne-Antoinette als Diana, de godin van de jacht. Dit deed ze als verwijzing naar haar ontmoeting met Lodewijk tijdens de jacht. Tijdens het bal viel Lodewijk voor haar schoonheid en maakt haar tot zijn maîtresse. Vanaf 1745 tot aan haar dood leefde zij bij Lodewijk. Jeanne-Antoinette moest aan de rechtbank worden voorgesteld. Hiervoor had ze een titel nodig. Dit loste de koning op door het Markiezaat van Pompadour te kopen en dat aan haar te geven waardoor ze markiezin de Pompadour werd. Nu was ze officieel de maîtresse van de koning. Ze kreeg een appartement in Versailles boven de vertrekken van Lodewijk en zijn vrouw, Marie Leszcynska (met wie Jeanne-Antoinette een vriendschappelijke band had). Hierdoor
kon hij haar makkelijk en snel bezoeken. Later kreeg ze van Lodewijk een chateau: Chateau de Bellevue. Hier konden ze dan samen zijn en gasten ontvangen. Lodewijk bleek een kille en depressieve man te zijn. Hun liefdesrelatie ging uiteindelijk over in vriendschap waarbij Jeanne-Antoinette Lodewijk hielp in politieke kwesties. Lodewijk liet zich sterk beïnvloeden door Jeanne-Antoinette. Dankzij haar scholing wist ze veel over de politiek maar ook over de kunst. Ze stuurde hem een bepaalde politieke kant op. Zo steunde ze het Eerste verdrag van Versailles dat een alliantie tot stand bracht tussen rivalen Frankrijk en Oostenrijk. De grootste invloed van Madame de Pompadour was echter die op de Franse stijl. Voordat ze de maîtresse van Lodewijk was, was de rococo stijl de meest populaire stijl in Frankrijk. Zij zorgde ervoor dat een meer ingetogen stijl populair werd. Dankzij haar werd Parijs een ‘echte’ hoofdstad met goede smaak en cultuur. Daarnaast was ze voorstander van wetenschappelijke, economische en filosofische vooruitgang. Haar patronaat beschermende de groeiende theorie van de fysiocratie (een economische theorie die de waarde van landbouw benadrukte). Daarbij verdedigde ze de Encyclopedie, een fundamentele tekst van de Verlichting waartegen religieuze figuren zich verzetten. Lodewijk verzorgde Madame de Pompadour voordat ze in 1764 overleed aan tuberculose. Zelf overleed hij tien jaar later op vierenzestig jarige leeftijd. De relatie van Madame de Pompadour en Lodewijk heeft voor Frankrijk veel op zijn kop gezet. Samen maakten zij veel waar. Zo zorgden ze voor een alliantie tussen Frankrijk en Oostenrijk, maakten zij Parijs een hoofdstad met smaak en cultuur en zorgden ze voor een nieuw Franse kunststijl. Ook al was het niet altijd een liefdesrelatie maar meer een vriendschap die Frankrijk veranderde. d EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
4 -WILLEM DE VEROVERAAR
Het paar dat Engeland veroverde
Het huwelijk van Willem de Veroveraar en Mathilde van Vlaanderen Koen van Raaij - ‘Achter elke grote man staat een sterke vrouw.’ Dit bekende spreekwoord is zowel juist als onjuist als je naar de geschiedenis kijkt. Soms is de vrouw vele malen sterker dan de man, of zijn ‘grote’ personen uit de historie ongehuwd gebleven. Toch zijn er ook voorbeelden van ‘paren’ of koppels die samen veel sterker stonden dan alleen. Denk aan de Kennedy’s, de Obama’s en koningin Elisabeth en prins Philip. In de middeleeuwen zijn er echter veel minder van dit soort ‘powerkoppels’ te vinden. Het was een tijd waarin de mannelijke koningen glorie en macht probeerden te vergaren, zonder een grote rol van de vrouw. Een uitzondering was er wel: het huwelijk van Willem de Veroveraar en Mathilde van Vlaanderen.
W
illem de Veroveraar is een van de weinigen in de geschiedenis die Engeland veroverde en koning werd van het gehele land. Hij kwam vanuit zijn hertogdom Normandië met een groot leger naar Engeland, om uiteindelijk bij de legendarische slag bij Hastings de Engelse koning Harold te verslaan. Harold stierf tijdens deze slag, waardoor Willem de troon over kon nemen. Nadat hij koning werd sloeg Willem nog verschillende opstanden neer om het volk in bedwang te houden. Toen hij op veroveringstocht was, kon hij natuurlijk niet in zijn hertogdom Normandië zijn, maar daar moest ook de rust worden bewaard.
Hij zou haar hebben geslagen en aan haar vlechten door de modder hebben gesleurd, iets wat niet heel romantisch is. De leiding in het hertogdom ging bij afwezigheid van Willem over op zijn vrouw, Mathilde van Vlaanderen. Het was best zeldzaam dat de vrouw van de hertog de leiding overnam, aangezien het meestal werd gedaan door bijvoorbeeld raadgevers of generaals. De relatie tussen Willem en Mathilde was echter goed, zo goed dat Mathilde zelfs meedeelde in de politieke macht. Hun huwelijk was aanvankelijk met veel moeite tot stand gekomen. Willem heette eerst ‘de bastaard’ omdat hij een buitenechtelijke zoon was. Toen hij trouwde met Mathilde veranderde dit. Zij was namelijk afkomstig uit een hogere familie dan Willem. Daarnaast was het huwelijk voor Willem voordelig omdat hij dan ook militaire steun kon krijgen van Vlaanderen, waar zijn vrouw prinses was. Er was wel veel kritiek op het huwelijk, voornamelijk van de paus en keizer Hendrik van het Heilige Roomse Rijk. De paus keurde het huwelijk niet goed omdat Willem en Mathilde aan elkaar verwant waren: Mathilde was namelijk de achternicht van Willem. Keizer Hendrik keurde het niet goed omdat hij niet wilde dat Vlaanderen, waarmee hij in oorlog verkeerde, met Normandië samen zou werken om zo veel sterker te worden. Toch vond het huwelijk EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
plaats en werd Mathilde hertogin van Normandië. Volgens de legende wees Mathilde Willem eerst af toen hij haar ten huwelijk vroeg. Hij zou haar hebben geslagen en aan haar vlechten door de modder hebben gesleurd, wat niet heel romantisch is. Ook later in zijn leven is Willem van huiselijk geweld beschuldigd, ook al is hier geen bewijs voor en was de relatie met zijn vrouw voor zover bekend heel goed. Zoals eerder benoemd had Mathilde de leiding over het hertogdom toen Willem afwezig was. Nadat zij officieel tot koningin van Engeland was gekroond ging Mathilde wederom terug naar Frankrijk om met haar volwassen zoon de orde te bewaren. Dit ging haar goed af, want het bleef altijd rustig. Zij gaf zelfs veel geld uit aan de Franse kloosters, wat kon omdat zij veel Engelse inkomsten had. Zelfs toen zij in conflict kwam met Willem over hun zoon die de Franse koning steunde, legden de twee het weer bij. De relatie tussen Mathilde van Vlaanderen en Willem de Veroveraar lijkt op een echt liefdesverhaal en in zekere zin was dit ook zo. Zij hebben samen veel bereikt en zijn hun hele leven bij elkaar gebleven. Koning en koningin van Engeland waren titels die zij zelf hadden verdiend en daar zullen zij altijd aan herinnerd worden: de legendarische koning die alles overhad voor zijn koningin: een koningin die zelf ook een vaardig leider bleek en vaak goed deed voor anderen. d
Mathilde van Vlaanderen met haar typerende vlechten.
NIEUW-UTRECHT - 5
Saturday Night Fever in Nieuw-Utrecht
Christiaan Velzeboer - In de meest recente beeldenstorm (hier: grofweg vanaf het begin van de Black Lives Matter-beweging) werden ook straatnamen ter discussie gesteld. Een soortgelijke situatie zagen we in het naoorlogse Berlijn, waar bijvoorbeeld de Adolf-Hitler-Platz het veld moest ruimen en dat uiteindelijk ook deed. Dit artikel richt zich op de stad New York en de aldaar aanwezige geografische namen die samen met enkele in Nederland bestaande plaatsen en streken een ‘paar’ vormen. Sommige algemeen bekend, andere minder voor de hand liggend. Waar komen deze namen vandaan? Is er nog sprake van een relatie tussen naamgever en -ontvanger? En: hoe is de omgang met deze koloniale (Nederlandse) geschiedenis op straat? Een stadswandeling, in gedachten, langs onder andere het overzeese Haarlem, Breukelen en Konijneneiland.
D
e wandeling begint op het zuidelijkste puntje van het eiland Manhattan. Hier werd in 1625 begonnen aan de bouw van Fort Oranje. Dit fort was het middelpunt van wat uiteindelijk zou uitgroeien tot Nieuw-Amsterdam en daarmee de kolonie Nieuw-Nederland. Al met al een omstreden gebeurtenis, omdat dit fort en omliggende gebieden naar alle waarschijnlijkheid zijn gebouwd door tot slaaf gemaakten van de West-Indische Compagnie. Een van die bouwprojecten was het uitbouwen van een reeds door de Inheemse-Amerikanen ontwikkelde handelsroute genaamd Wickquasgeck. Een deel van de inheemse handelsroute van weleer kreeg
de naam Heerestraat, maar kennen we hedendaags als het ‘mekka der theaters’ als het verengelste Broadway. Vandaag de dag is er in het straatbeeld weinig terug te zien. Misschien wordt het langzamerhand tijd voor een ondertiteling van de straten die de Wickquasgeck Trail vormden of een visueel gemaakte kadering van waar ooit Fort Amsterdam stond. Meer aandacht is er voor een fenomeen dat tevens door de Nederlanders is geïntroduceerd, de slavernij. De eerste melding van tot slaaf gemaakten in Nieuw-Amsterdam dateert van 1625. Gedurende de Nederlandse periode was het voor hen wel mogelijk (relatieve) vrijheid te bemachtigen. Rond 1650 was er een kleine gemeenschap van EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
6 - NIEUW-UTRECHT
vrije, zwarte boeren ontstaan waar nu ongeveer Washington Square Park is. Toen na veertig jaar de Engelsen in 1664 Nieuw-Amsterdam overnamen en hernoemde naar New York bestond de bevolking voor ongeveer twintig procent uit tot slaaf gemaakten. Met het Engelse bestuur kwamen ook nieuwe, strengere regels voor de slavernij. Het is dan ook dit deel van de zwarte bladzijde dat vaker benadrukt wordt in monumenten en andere gedenkplaatsen. Vanuit hier gaan we dan ook uptown, naar wat hedendaagse New Yorkers zullen aanduiden als Upper Manhattan. Hier komen we aan in de wijk Harlem. Deze vandaag de dag roemruchte wijk werd in 1658 gesticht door Peter Stuyvesant als Nieuw-Haarlem. Gedurende de koloniale periode was het grondgebied dunbevolkt en niet veel meer dan een formele uitbreiding van een broodnodige verdedigingslinie tegen de Engelsen, die zich tot dat moment vooral bevonden in de noordelijk gelegen stad die nu bekend is als Boston. Vandaag de dag is Harlem met name bekend als de broeinest van veel Afro-Amerikaanse cultuur. Jazz-grootheden als Louis Armstrong en John Coltrane, maar ook dichters als Langston Hughes , schrijfsters als Zora Neal Hurston en activisten als Malcolm X maakten er door de decennia heen vlieguren en furore in allerlei tenten. Van de Lenox Lounge tot het befaamde Apollo Theater. Daarnaast is een ogenschijnlijk doodgewoon flatgebouw aan Sedgewick Avenue officieel erkend als de geboorteplaats van Hip Hop. De geschiedenis is er springlevend, maar Harlem heeft weinig meer van doen met zijn naamgenoot aan de Spaarne. Dan is het tijd om de brug over te gaan. Of een veerschip, want de wereldberoemde Brooklyn Bridge werd pas voltooid in 1883. Wie onderweg naar rechts kijkt ziet in de verte Staten Island, ofwel ‘Staaten Eylandt’ dat in 1609 ontdekt en vernoemd werd naar de Nederlandse Staten-Generaal door Henry Hudson, die in dienst voer van de Nederlandse VOC. Onze tocht gaat echter naar Long Island, ofwel het ‘lange eiland’. Hoewel de Nederlandse kolonie Nieuw-Amsterdam haar wortels heeft op het eiland Manhattan is de historische invloed met name onmiskenbaar in de geografi-
sche namen in het stadsdeel Brooklyn. De huidige borough dankt zijn naam aan de door Nederlanders gestichte nederzetting ‘Breuckelen’, vernoemd naar de Nederlandse stad Breukelen. Naast Breuckelen besloot de WIC al snel dat er meerdere gebieden opgeëist dienden te worden. Iets ten noorden ontstond op deze manier het dorp Flushing in het hedendaagse stadsdeel Queens, vernoemd naar de Nederlandse havenstad Vlissingen. Meer in het zuiden ontstonden al snel, de inmiddels verengelste, parochies Gravesend (’s-Gravensande), Flatbush (‘Midwout’), Bushwick (‘Boswijk’) en Flatwood (ooit gesticht als ‘Nieuw-Amersfoort). Nog verder naar het zuiden in Brooklyn loopt men het Little Italy van Brooklyn binnen. Het gaat hier om de wijk Bensonhurst. Wereldberoemd doordat John Travolta in de openingsscène van de film Saturday Night Fever (1977) de aldaar gelegen, en nog altijd actieve, pizzatent Lenny’s Pizza aandoet. Wat weinigen weten is dat de omliggende wijk ooit is gesticht als ‘Nieuw-Utrecht’. Nota bene op land dat in de eerste plaats is opgekocht door de zoon van een Nederlandse piraat en zijn Marokkaanse vrouw. Aanknopingspunten alom, maar het omstreden, Nederlandse verleden lijkt geen concreet punt van aandacht in het nieuwe ‘Nieuw-Amsterdam’. Een van de mogelijke verklaringen hiervoor is de relatief korte ´regeerperiode´ van de Nederlanders. Na veertig jaar kwamen de Engelsen en werd Nieuw-Amsterdam New York. Vanaf dat moment werden de door Nederlanders gestichte plaatsen en hun naamgenoten al snel twee werelden op zich. Zo is de officiële vlag van de stad New York nog altijd een gekantelde versie van de in Prinsensvlag (orange-blanc-blue). Doodgewoon in ‘Nieuw-Amsterdam’, inmiddels omstreden in Nederland. Iets neutraler is dan de officiële, maar nauwelijks bekende en gebruikte, vlag van het stadsdeel Brooklyn. Een simpele witte vlag met een logo waarin te lezen valt: ‘Een Draght Mackt Maght’. Toch een leuk idee voor wie hem ziet wapperen op de attractieboulevard van Coney Island en over de Atlantische Oceaan staart naar Nederland. Of nee, het was toch Konijneneiland? Het zijn hoe dan ook vooral grappige herinneringen aan de Nederlandse geschiedenis van the Big Apple. d
Het ongelukkige huwelijk van Catharina de Grote en Peter III van Rusland Petra Cselényi - Minnaars en haat. Zo zag het huwelijk van Catharina de Grote en Peter III er voornamelijk uit. Wie de televisieserie The Great gezien heeft, gebaseerd op het huwelijk van deze heersers, zal dit artikel weinig nieuws bevatten. In de serie is te zien hoe Peter en Catharina elkaar steeds proberen uit te schakelen en hoe Catharina de weg vrijmaakt voor verlicht absolutisme in Rusland. Maar hoe zag hun huwelijk er echt uit? En hoe eindigde het?
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
CATHARINA DE GROTE - 7
C
atharina de Grote werd geboren op 2 mei 1729 in het voormalige Stettin, Duitsland (nu te vinden in Polen) als Sophia Augusta Frederika von Anhalt-Zerbst-Dornburg. Peter III was op 21 februari 1728 geboren in Kiel, Duitsland. In 1744 besloot de Russische tsarina Elizabeth I om Peter met Sophia te laten trouwen. Hierna moest Sophia zich russificeren, bijvoorbeeld haar naam veranderen naar Catharina en zich aansluiten bij de Russisch-Orthodoxe kerk. Uiteindelijk trouwden zij op 21 augustus 1745 toen Peter zeventien jaar oud was en Catharina nog maar zestien. Helaas was het huwelijk allesbehalve gelukkig. Als snel bleek dat Catharina en Peter niet bij elkaar hoorden. Peter was altijd dronken en druk met militaire expedities. Bovendien had hij hier en daar affaires met hofdames. Volgens sommige bronnen werd Catharina zelfs openlijk beledigd door Peter tijdens feesten of vergaderingen. Catharina was het tegenovergestelde. Zij wordt beschreven als intelligent en eerzuchtig. In haar vrije tijd verdiepte zij zich liever in Russische geschiedenis en las graag boeken van Cicero, Plato en Tacitus. Bovendien was ze geïnteresseerd in Franse verlichtingsliteratuur zoals Denis Diderot en Montesquieu. Maar hoe vonden zij geluk ondanks dit huwelijk? Het was bekend dat Peter vreemdging met de dames aan het hof, maar hoe zat het met Catharina? Zo zou ook Catharina minnaars hebben gehad tijdens haar huwelijk met Peter. Maar ook hierin verschilde zij van Peter. Ze had namelijk niet meerdere minnaars tegelijkertijd, zoals Peter, maar er was sprake van een “seriële monogamie” waarbij de minnaars elkaar opvolgden. Volgens bepaalde bronnen was haar favoriete minnaar een Russische prins, maarschalk en staatsman genaamd Grigori Aleksandrovitsj Potjomkin. Dit is geen toeval, omdat veel van haar minnaars belangrijke posities vervulden aan het hof. Uiteindelijk tussen al die minnaars en minnaressen door, kregen Peter en Catharina na negen jaar huwelijk een zoon, Paul I . Toch is het tot op de dag van vandaag onduidelijk of Peter de biologische vader van Paul I was. In de maanden voor de geboorte van Paul, had Catharina namelijk een minnaar genaamd Sergej Saltykov. Bovendien beweerde Catharina zelf in haar memoires dat Sergej de biologische vader van Paul was en dat haar huwelijk met Peter nooit was geconsumeerd. Acht jaar later, in 1762, kreeg Catharina nog een zoontje, dit keer duidelijk van haar minnaar Grigori Orlov: Aleksej Bobrinski. Maar in de loop van de jaren, was het voor Catharina genoeg. Zij wilde de troon en af van Peter. Nadat tsarina Elisabeth, moeder van Peter, in 1761 overleed besteeg Peter de Russische troon. Vanaf 25 december 1761 was hij officieel de tsaar van Rusland. Maar Catharina had niet stil gezeten, al sinds 1758 was zij een coup aan het plannen. Uiteindelijk was 9 juni 1762 de laatste druppel. Tijdens een diner beledigde Peter Catharina voor de zoveelste keer en wilde hij
haar laten arresteren. De arrestatie werd voorkomen door anderen. Deze dag vormde het startschot voor de coup van Catharina. Zij werd geholpen door de graaf Kirill Razoemkovski, hofdocent Nikita Panin, baron Nikolaj Korf, kapitein Pjotr Passek, vorstin Jekaterina Dasjkova en de vijf broers Orlov, onder wie Catharina’s minnaar Grigori. 27 juni 1762 was de dag van overwinning voor Catharina. Nadat kapitein Pjotr Passek was gearresteerd door Peter, was de leger bereid om Catharina te helpen. Zo kon Catharina een staatsgreep plegen waarbij Peter in de cel belandde. Peter had geen keuze en tekende zijn troonsafstand. De regeerperiode van Catharina de Grote begon en de menigte juichte de nieuwe vorstin toe. Een week later werd Peter III gewurgd door een officier. Zo eindigde het huwelijk van Catharina de Grote en Peter III. Zo eindigde zeventien jaar huwelijk vol met vreemdgaan, belediging en haat voor Catharina op de troon en voor Peter in het graf. De daaropvolgende 33 jaar onder Catharina betekende een verandering van Rusland. Ook in deze periode hield Catharina er nog steeds minnaars op na, sommige bronnen vertellen ons zelfs dat hoe ouder Catharina werd, hoe jonger haar minnaars waren. d
Op dit portret van het koninklijke paar lijken Catharina en Peter het goed met elkaar te kunnen vinden, maar niets was minder waar. EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
Drie
8 - CENTERFOLD
“Eén ei is geen ei, twee ei is een half ei, drie ei is een paasei!” Klinkt een beken hebben? Hoe meer zielen hoe meer vreugd zeggen we dan toch! Dus onze reda immers in De Drie Schikgodinnen Gina Verhagen - Drie lelijke oude godinnen bepaalden volgens de klassieke mythologie het lot van ieder mens. Deze drie godinnen, door velen gezien als de dochters van Zeus en Themis, hadden de macht over wanneer iemand geboren werd, hoe zijn of haar leven ging verlopen en wanneer dit leven ten einde kwam. Elke zuster had haar eigen specifieke taak. Zo spon de spinster Clotho rechtstreeks van haar spinrok naar haar spindel iemands ‘levensdraad’. Zij zwaaide zo de scepter over het precieze moment dat iemand ter wereld kwam, maar zodoende ook het moment dat een ander leven ten einde kwam. Daarna was Lachesis, de verdeelster, aan de beurt. Met haar meetlat mat deze altijd in wit geklede zuster de levensdraad en bepaalde zo hoe lang iemands leven zou duren, maar ook zijn of haar lot. Tenslotte knipte de onafwendbare Atropos de levensdraad af zodra iemands tijd gekomen was. Hoe deze persoon precies zijn einde zou ontmoeten, lag ook in de handen van Atropos. O ja, en een dansje over hun slachtoffers graf hoort er natuurlijk ook bij!
De trojka Ole Lechner - Hoewel de Sovjet-Unie vaak sterk wordt geassocieerd met alleenheerschappij, speelde het driemanschap daar een belangrijke rol in het bestuur. Zo’n driemanschap heette een trojka in het Russisch (niet te verwarren met de gelijknamige slee, die door drie paarden wordt voortgetrokken). In periodes van machtsoverdracht werden deze trojka’s vaak gevormd om de leiding in goede banen te laten lopen. Toen Lenin in 1922 een beroerte kreeg, werd er bijvoorbeeld een trojka gevormd, bestaande uit Stalin, Zinovjev en Kamenev. Om beleid te maken moesten de drie leden consensus vinden. Dit bleek in de praktijk niet altijd even soepel te gaan: Na Lenins dood in 1924 wist Stalin de andere twee leden steeds meer aan de kant te schuiven, tot ze uiteindelijk in 1936 werden geëxecuteerd. Tijdelijke trojka’s werden ook gevormd na de dood van Stalin, na de afzetting van Chroesjtsjov en tijdens de ziekte van Tsjernenko. Deze hielden trouwens meestal niet lang in stand. EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
Dit is dus niet zo’n bestuurlijke trojka.
etallen
CENTERFOLD - 9
nd kinderliedje voor Pasen. Wat heb je ook aan twee eieren als je er drié kan actie voegt aan deze wereld vol duo’s graag wat trio’s toe. Al het goede komt n drieën. Heilige drie-eenheid
Fragment van het werk De Heilige Drie-Eenheid van Tommaso Massacio, ook wel bekend als ‘de sloddervos’.
Bart van Oostrom - De heilige drie-eenheid, een term die wel bekend is, maar waarvan niet altijd even duidelijk is wat dat nu inhoudt. In veel sprookjes en boeken gaat het vaak over drie mensen die samen een groep vormen, de drie biggetjes, de drie musketiers en in meer moderne literatuur, Harry, Ron en Hermelien. Geen van deze drie drie-eenheden vormen gezamenlijk het heilige drietal. Wanneer er gesproken wordt van de heilige drie-eenheid dan gaat het om de Heer, Jezus en de Heilige Geest. Elk individu in deze eenheid staat ook voor iets anders. Zo heeft de Heer ons allen geschapen, is Jezus de zoon van de Heer die voor onze zonden gestorven is en leeft de Heilige Geest in al onze harten. Wat je je nog eventueel zou kunnen afvragen is of deze eenheid wel zo verenigd is zoals de drie musketiers dat waren, we zijn Jezus heel dankbaar dat hij wilde sterven voor onze zonden, maar het lijkt alsof we niet zijn gestopt met ons misdragen.
De Slag bij San Romano Emma van Benthem - Op 1 juni 1432 ontmoette het Florentijnse en het Siënese leger elkaar op een weiland bij San Romano om te strijden over de inname van Pisa en diens haven. Deze slag vormde onderdeel van een grotere oorlog tussen Florence en de alliantie Lucca, Milaan en Siena. De vroege renaissance kunstenaar Paolo Uccello legde deze historische gebeurtenis vast op drie panelen. Elk paneel toont een sleutelmoment uit het gevecht. Op het eerste paneel is de Florentijnse legeraanvoerder Niccolò da Tolentino te zien. Hij leidt de aanval tegen de Siënesen. Op het tweede paneel stoot Tolentino de leider van de Siënese troepen, Bernardino della Carda, van zijn paard met zijn lans. Het laatste paneel toont de bondgenoot Michelotto da Cotignola met achter hem zijn troepen. Zij komen het Florentijnse leger versterken waardoor Florence uiteindelijk de Slag wint. Helaas voor kunsthistorici en kunstliefhebbers bevinden deze panelen zich niet meer op één plek, maar zijn ze verspreid over Europese musea. Niccolò da Tolentino trekt ten strijden! EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
10 - BROEDERLIEFDE
Broederliefde, maar dan net niet lief
Noel Gallagher (links), net voordat hij broer Liam (rechts) met een tamboerijn slaat.
A
ls wij de Bijbel volgen, ging het al fout bij de eerste broers die ooit samen de aarde hebben mogen betreden. Adam en Eva kregen twee zoons; Kaïn, de eerstgeborene en de zoon die land verbouwde, en later werd Abel geboren, die herder zou worden. Deze twee broers hadden in den beginne niet zozeer wat tegen elkaar, maar toen zij beide een keer een offer brachten aan God ging het volledig mis. Abel offerde goed en vetrijk vlees van zijn kudde terwijl Kaïn de Heer graan trakteerde. God was heel tevreden met het vlees dat hij van Abel kreeg, maar toonde minder liefde voor het graan dat Kaïn bracht. Kaïn werd jaloers op zijn broer, nodigde hem uit voor een wandeling door het veld en sloeg hem daar vervolgens dood. God keurde deze moord af en strafte Kaïn door hem te verdoemen tot het eeuwige leven, waarna hij verdween en tot het einde der dagen rond bleef struinen. Kaïn en Abel zijn op verschillende kunstwerken te beschouwen. Heel soms zijn zij als kinderen samen met Eva te zien, maar op de meeste bekende schilderijen wordt de moord op Abel afgebeeld. Hoewel het verhaal op ieder werk hetzelfde is - Abel gaat dood en weet het nooit te winnen van zijn broer - verschilt het nog wel regelmatig met wat voor wapen Kaïn de daad begaat. Het is bijna als Cluedo, maar een versie EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
Bart van Oostrom - Op het moment dat je ergens het nummer Wonderwall van Oasis hoort, is de kans groot dat er mensen staan die luidkeels en vrolijk staan mee te zingen. Twee mensen voor wie het woord ‘gezellig’ niet snel opgaat zijn Liam en Noel Gallagher, die het nummer hebben geschreven. De broers staan er tegenwoordig om bekend dat ze altijd ruzie hebben, zij zijn echter niet de eerste broers die elkaar niet mochten en dat heel duidelijk maakten aan hun omgeving.
waarin je enkel het moordwapen hoeft uit tijden waarover weinig bekend is, te raden. Wat opvalt is dat Abel meest- waardoor wij veroordeeld zijn tot speal met een knuppel wordt aangevallen culeren de oorsprong en historiciteit. of wordt belaagd met een kaakbeen Overigens gaat dit ook vaak op voor het van een ezel. In films en series wordt heden: hoe is de breuk in Oasis ontstaan, er tegenwoordig vaak voor gekozen om komen de broers ooit weer bij elkaar en Kaïn met een kaakbeen af te beelden. heeft er ooit een tijd bestaan waarin Dit verhaal over de broers zij elkaar daadwerkelijk mochten? Volkomt uit het Oude Testament, maar is gens Liam zal het nooit tot een reünie niet enkel daar te vinden; soortgelijke komen en moeten wij dit verhaal laten verhalen zijn teruggevonden bij an- eindigen met een grote ‘wat als…’. d dere volkeren. Je zou kunnen denken dat mensen het in de oudheid niet reëel achtten dat broers per se goed met elkaar overweg konden en dat een van de twee de ander zou omleggen. Het liep ook niet goed af tussen Romulus en Remus, de twee broers uit het stichtingsverhaal van Rome waarvan de één wederom de ander omlegde of liet omleggen. Waarschijnlijk hebben zulke verhalen als doel te vertellen hoe het niet goed boterde tussen verschillende volkeren, zoals nomadische jagers en sedentaire groepen die de landbouw beoefenden. Het is lastig een vinger te leggen op de vraag waar precies de oorsprong ligt van de broedertwist tussen Kaïn en Abel en soortgelijke verhalen. Het zijn vertellingen Peter Paul Rubens, Kaïn Vermoordt Abel. Met knuppel dus. Rubens was steengoed in Cluedo.
MOORDENDE LIEFDE - 11
Moordende liefde: het verhaal van Bonnie en Clyde Gina Verhagen - Schietend en rovend trokken Bonnie Parker en Clyde Barrow in de jaren 30 van de vorige eeuw door de Verenigde Staten. Tijdens hun rooftocht wist het duo de liefde van het Amerikaanse volk te winnen. Zij leken helden: het was alsof zij als enigen durfden te strijden tegen de onrechtmatige rijkdom van de welgestelden. Deze periode in Amerika werd namelijk getekend door een grote economische crisis, werkloosheid en armoede. Hun heldenstatus was alleen niet van lange duur, want de illusie werd verbroken naarmate het liefdespaar steeds bloediger te werk ging. Toch inspireert het duo vandaag de dag, bijna negentig jaar na hun dood, nog steeds vele schrijvers, filmmakers en crime-junkies. Dus wat was precies het verhaal van deze partners-in-crime?
B
onnie en Clyde worden beroemd als lid van opgepakt. Deze tweede keer in de gevangenis zal levensde Barrow Gang. Deze groep bestaat naast veranderend blijken voor Clyde. Clyde verandert van een het tweetal uit Clyde’s oudere broer Buck joviale jongen naar een bittere en harde man. De gevanBarrow, zijn vrouw Blanche Barrow en de tie- genis wil mensen namelijk niet rehabiliteren, maar brener W.D. Jones. Elk lid groeit op in het zuiden ken en zo wordt Clyde ook gebroken door de zware arbeid van Amerika, in het gebied van de ‘Dust Bowl’, en zij we- en het seksuele misbruik van een celgenoot. Op 29 oktober ten één voor één hoe het is om in armoede op te groeien. 1931 neemt Clyde echter wraak en slaat de schedel van zijn Zo groeit Clyde samen met zes broers op en leven zij met misbruiker in met een ijzeren pijp. Het is de eerste moord z’n allen onder een wagen. Het gezin is altijd vies van de voor Clyde, maar gelukkigerwijs voor hem neemt een anmodder en heeft nauwelijks eten voor iedereen. Clyde dere celgenoot de schuld op zich. Hierna is het gevangeniskijkt daarom op tegen zijn grote broer Buck, die uiteinde- leven nog steeds niet makkelijk voor Clyde en in zijn wanlijk weet thuis te komen met dure pakken en auto’s, buit- hoop hakt hij twee van tenen af in de hoop zo onder het gemaakt tijdens overvallen. Verblind door deze pracht zware werk uit te komen. Zijn plan lijkt echter al snel voor gaat Clyde al snel mee met Buck om overvallen te plegen. niets te zijn geweest, want zonder zijn medeweten heeft De familie van Bonnie Parker heeft Clyde’s moeder succesvol zijn vrijlating Maar de Gang weet altijd te tijdens haar jeugd ook niet veel geld kunnen regelen. Zo blijft Clyde voor de en Bonnie droomt van een beter be- ontsnappen aan de politie, om rest van zijn leven mank lopen, maar staan. Dit betere leven lijkt ze even de simpele reden dat hun Ford is eindelijk weer herenigd met Bonnie. gevonden te hebben als ze op vijf- V8-auto sneller gaat dan een Het verliefde koppel besluit samen tienjarige leeftijd trouwt met Roy tankstations en winkels te overvallen. politieauto. Thornton. Maar dit sprookje dooft Maar de politie weet Bonnie te arresal snel uit als blijkt dat Roy een oplichter is en met an- teren en gooit haar in de gevangenis. Tijdens haar opsluideren het bed deelt. Bonnie en Roy zouden nooit offici- ting besteed Bonnie veel tijd aan haar minder gewelddadieel scheiden, in plaats daarvan pakt Bonnie haar biezen ge hobby: het schrijven van poëzie en schrijft ze verhalen en gaat door met haar zoektocht naar een beter leven. over zichzelf en Clyde. Buiten de cel blijft Clyde overvallen Als Bonnie achttien jaar is en Clyde negentien, ontmoe- plegen en vermoordt zo nu en dan ook een politieagent. ten de twee elkaar via een gemeenschappelijke vriend. Ze Een jaar later is het koppel uiteindelijk weer herenigd en zijn gelijk onafschei- gaan samen op rooftocht met de rest van de Barrow Gang. delijk, maar worden Op 13 april 1933 houdt de groep zich schuil in een apparal snel geforceerd tement en feest in vreugde samen. Geïrriteerd, bellen de tot afstand wanneer buren de politie. De politie heeft geen idee met wie ze te de dan 21-jarige Cly- maken hebben en komt geheel onvoorbereid ter plaatde naar de beruch- se. Een vuurgevecht barst los, waarbij W.D. Jones wordt te Eastham Prison geraakt en een kogel via een knoop op Clyde’s jas afketst. Farm moet. Bonnie Buck Barrow wordt alleen geschapt en Blanche Barrow staat echter nog rent in paniek achter haar hond aan. In deze chaos weet de steeds voor haar ge- Gang toch te ontsnappen - helaas zonder Blanche’s hond. liefde klaar en weet Vanaf dit moment is de groep beroemd: niet door het geeen pistool naar bin- weld, maar door wat ze achterlaten. Naast Bonnie’s passie nen te smokkelen. voor schrijven heeft zij namelijk ook een passie voor fotoClyde weet zodoen- grafie. Ze is geobsedeerd door de beginnende filmindustrie de te ontsnappen, en haar bijgaande roem. Zo droomt Bonnie om zelf beroemd maar wordt al snel te zijn en uit dit in verhalen en foto’s over zichzelf. En dit is weer door de politie precies wat de politie op 13 april vindt in het verlaten huis De beroemde foto waarop Bonnie een geweer richt op Clyde’s buik. EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
12 - MOORDENDE LIEFDE
van de Barrow Gang. De volgende dag staan de kranten vol met de overval, maar ook met Bonnie’s achtergelaten gedicht ‘The Story of Suicide Sal’. Ook de foto’s waarop Bonnie een geweer tegen de buik van Clyde houdt en waar Bonnie stoer een sigaar rookt, decoreren de kranten. Ondanks het geweld, spreken de foto’s tot de verbeelding van het Amerikaanse volk: ze zien een sterke mannelijke vrouw die het recht in eigen hand lijkt te nemen en opkomt tegen de rijken. Maar hoe langer de overvallen doorgaan, hoe bloediger het wordt. De groep gaat banken beroven, maar ook mensen op straat. Al snel vermoorden ze iedereen – burgers of politieagenten – die wegvluchten. Hierdoor verandert de mening van het volk. Maar de Gang weet altijd te ontsnappen aan de politie, om de simpele reden dat hun Ford V8-auto sneller gaat dan een politieauto. Ook weten ze hun grote arsenaal aan wapens bevoorraad te houden door te stelen van de National Guard. Toch is het geluk van de Barrow Gang op een gegeven moment op. Tijdens een van hun vluchten in juli 1933 krijgt de groep een heftig auto-ongeluk, waar Bonnie zeer ernstige brandwonden aan haar benen bij oploopt. De groep zoekt daarom toevlucht in een boerderij. Tijdens het proberen te verkrijgen van medicijnen voor Bonnie, ontvoert een deel van de groep de lokale sheriff en een marshall. Uiteindelijk loopt dit steeds verder uit de hand en wordt de marshall vermoord. De groep zoekt nu onderdak in de Red Town Cavern in Platte City in Missouri. De politie leert opnieuw van deze nieuwe verblijfplaats en komt nu voorbereid. Een explosief vuurgevecht barst los en Buck Barrow wordt in zijn hoofd geraakt door een kogel, waardoor een deel van zijn schedel wegvliegt. Blanche Barrow wordt hierbij bijna volledig verblind als de voorruit van een auto explodeert. De Barrow Gang, nu bestaande uit een halfblinde Blanche, een nog steeds pratende Buck, een verbrande Bonnie en de woedende Clyde en W.D. Jones, weet hierna te ontsnappen naar een verlaten pretpark in Iowa. De politie zit hen echter op de hielen en weet Buck neer te schieten en Blanche te arresteren. Buck overlijdt een paar dagen later in het ziekenhuis. Nu zijn alleen Bonnie, Clyde en W.D. Jones nog op de vlucht. Het drietal besluit op te splitsen en al snel wordt W.D. Jones opgepakt door de politie. Bonnie en Clyde hebben nu alleen elkaar nog. Clyde is echter verre van ontmoedigd en slaagt in deze periode op mysterieuze wijze erin een aantal gevangenen uit de Eastham Prison Farm te breken. Voor Clyde, die nog altijd een grote wrok koestert tegen zijn oude gevangenis, gaat dus een droom in vervulling. De politie is na deze uitbraak, waarbij ook een lokale burgemeester is omgekomen, klaar mee. De autoriteiten zetten daarom een speciale taskforce op en ene Frank Hammer krijgt de leiding over de klopjacht. Deze Hammer is bepaald geen lieverdje en heeft dan al een body count van 53 op zijn naam staan - maar dus - de ideale man for the job. Ondertussen sluit Henry Methvin zich aan bij de twee criminelen en vermoorden ze twee agenten. Ondanks al het geweld, hebben de criminelen nog steeds deels de bewondering van het Amerikaanse volk. De politie wil hier verandering in brengen en schilderen de criminelen nog slechter EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
af in de pers: Bonnie zou gelachen hebben terwijl ze één van de verkeersagenten neerschoot. Dan verdwijnt de liefde van het volk uiteindelijk definitief als bekend wordt dat het drietal constable William ‘Cal’ Campbell heeft vermoord. Het allesbeslissende gevecht vindt uiteindelijk plaats op 23 mei 1934. De politie weet dan dat Bonnie en Clyde onderweg zijn naar de vader van Methvin - Henry Methvin hadden ze al eerder achtergelaten - en zet een val. De politie laat de oude vader van Methvin op de Louisana Road Highway staan alsof hij met autopech kampt, in de hoop dat de twee rovers zullen stoppen. Bonnie en Clyde doen als verwacht en zodra hun auto stopt, vuurt de politie haar gehele arsenaal af. De twee hebben niet eens de kans om hun wapen te grijpen en worden geveld ‘door een regen van duizend geweerschoten.’ Bonnie en Clyde zijn nu eindelijk gestopt en dit nieuws verspreidt zich snel. In korte tijd is de plaatsdelict ondergelopen met ramptoeristen die een kijkje willen nemen en ook souvenirs willen meepakken. Sommigen bemachtigen een stukje van de rover’s auto of een stukje van Bonnie’s kleding. Eén man probeert zelfs het oor van Clyde af te snijden en een ander zijn vinger. Uiteindelijk komen duizenden mensen naar de begrafenis van de twee moordenaars. De laatste wens van Bonnie en Clyde komt echter nooit in vervulling: ze worden niet naast elkaar begraven. In 1935 staan negentien kennissen en medeplichtigen van het tweetal voor de rechter, waaronder W.D. Jones. Hij leeft zelfs lang genoeg om de nu klassieke film Bonnie and Clyde uit 1967 te zien. Naderhand zegt W.D. Jones over de film: ‘It made it all look sort of glamorous, but like I told them teenage boys sitting near me at the drive-in showing: “Take it from an old man who was there. It was hell.”’ Het is tekenend voor het leven van Bonnie en Clyde: ze leken glamoureus, twee hopeloze geliefden uitgespuugd door hun maatschappij. Toch bleken de twee koelbloedige moordenaars en beroofden vele onschuldigen van het leven. Hun leven was wellicht hel, maar zij waren net zo duister. d
MARTEN & OOPJEN - 13
Het beroemde paar Marten & Oopjen Anna van Schouten - Een van de beroemdste schilderijen van de Hollandse kunstschilder Rembrandt van Rijn zijn het paar Marten Soolmans en Oopjen Coppit geschilderd in 1634. In 1633 trouwen ze met elkaar en Rembrandt krijgt de opdracht om dit echtpaar te schilderen. Deze portretten zijn pendanten van elkaar. Oftewel twee bij elkaar horende schilderijen. Op het linker schilderij is Marten afgebeeld en rechter schilderij is Oopjen afgebeeld.
Rembrandt van Rijn, Marten Soolmans & Oopjen Coppit, 1634, olieverf op doek, 207,5 × 132 cm.
N
ederland is in de 17e eeuw een van de rijkste maar ook machtigste landen op aarde. Hierdoor wordt de zeventiende eeuw ook wel de Gouden eeuw genoemd. De VOC wordt opgericht in Amsterdam waardoor de handel kon groeien. Vanuit Amsterdam kwamen schepen binnen en vaarde ze de hele wereld over op zoek naar graan, kruiden, specerijen en nieuwe ontdekkingen. Daarnaast groeide de Nederlandse wetenschap en de kunst! De Nederlandse burgerij hadden het geld om dure schilderijen te kopen maar ook om schilderijen te laten maken. Marten en Oopjen lieten zich afbeelden alsof ze veel een hoge status hadden. Hoe zij zijn afgebeeld
is eigenlijk heel zeldzaam omdat zij niet van adel waren. Oopjens familie heeft altijd veel geld gehad. Haar grootvader is rijk geworden door de handel in graan en buskruit en haar vader heeft gestudeerd. Dat laatste is opvallend in een tijd dat velen zich het niet konden veroorloven om te studeren. Marten was de zoon van Jan Soolmans en had een ongelukkige jeugd. Zijn vader was namelijk een onaangename man, berucht om zijn slechte gedrag. Hij zocht bijvoorbeeld vaak ruzie. Dit gedrag moest de familie jarenlang verantwoorden voor de kerkenraad. Jan was een rijk Antwerpse koopman. In 1585 werd Antwerpen ingenomen door Spaanse troepen. Net als veel andere Antwerpenaren, vluchtte Jan naar Amsterdam en nam hij zijn kapitaal mee. Hij werd eiEINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
14 - MARTEN & OOPJEN
genaar van een suikerfabriek waarmee hij goed verdiende. Jan was een harde werker, maar zoals gezegd ook een moeilijke man die vaak ruzie zocht. Ook zijn vrouw, de moeder van Marten, kreeg te maken met de ruzies van Jan en werd vaak lastig gevallen. Toen Marten dertien was overleed zijn vader. Hij erfde de fabriek en begon een kapitaal te creëren. Door het erven van de fabriek maakte hij snel carrière. In 1633 trouwt het paar in Amsterdam. Oopjen was op dat moment tweeëntwintig jaar en Marten pas twintig jaar. Zelfs voor die tijd een jongen leeftijd om te trouwen. Marten woont in Rapenburg in Leiden met zijn familie en Oopjen in Amsterdam bij haar ouders. Na het huwelijk trekt Marten bij Oopjen en haar familie in. Zij raakt al
De schilderijen werden begin 2016 door Nederland en Frankrijk gezamenlijk aangekocht voor 160 miljoen! snel zwanger van hun eerste kindje, maar helaas overlijdt hun zoon op één jarige leeftijd. Later krijgen ze een dochter maar ook die sterft vroeg. Het paar verhuist vervolgens naar Naarden met hun kapitaal, waar ze een tweede zoontje krijgen. Marten kan hem niet zien opgroeien omdat hij overlijdt op achtentwintigjarige leeftijd. Oopjen hertrouwt met Marten Pietersz. Daey en krijgt opnieuw een zoon. Oopjen sterft in 1689 als ze achtenzeventig is. Na het overlijden van Oopjen is het schilderij in de handen van meerdere mensen geweest. Als eerste komt het in het bezit van de familie Daey. Hierdoor is er verwarring ontstaan over de naam van het schilderij. Het schilderij heette in de tijd dat familie Daey het kreeg Marten en Machteld. Er werd namelijk eerst gedacht dat het Maerten Daey en zijn eerste vrouw Machteld voorstelden. Pas in 1956 werd ontdekt dat het Marten en Oopjen waren. Tot en met 2015 heeft het schilderij meerdere eigenaars gehad. In 2015 besloot de familie Rothschild het schilderij te verkopen. Begin 2016 werd het schilderij door Nederland en Frankrijk gezamenlijk aangekocht voor 160 miljoen euro! Ze zijn nu afwisselend in
Louvre in Parijs en het Rijksmuseum in Amsterdam te zien. Op het schilderij zijn dus Marten en Oopjen afgebeeld. Het zijn pendanten van elkaar, twee bij elkaar horende schilderijen. Marten staat links een Oopjen staat rechts afgebeeld. In die tijd was het normaal om als getrouwd paar te worden geportretteerd als pendant en dus als tegenhangers van elkaar. Beide geportretteerden worden met het hele lichaam afgebeeld en zo levensecht mogelijk. Dit komt vooral doordat Rembrandt gebruik maakte van lijnperspectief en door het gebruik van clair-obscur waardoor het licht van links komt en het zo realistisch mogelijk wordt. Op het portret van de man was het normaal om het licht van links te laten komen waardoor het licht maar op een deel van zijn gezicht viel. Dit gaf het meer plasticiteit. Het hoofd van de vrouw ving meestal het licht van voren. Hierdoor leek het schilderij van de man aantrekkelijker en valt daar het oog sneller op. De man was belangrijker omdat hij voor het geld zorgde. Daarnaast zijn de tegels bij Marten kleiner om hem groter te laten lijken. Marten en Oopjen waren up to date met de laatste trends. Zo heeft Oopjen opvallend kleine voeten. Dat was in de zeventiende eeuw een schoonheidsideaal. Oopjens bleke huid was een fashion statement. Tegenwoordig is een zon gekleurde huid in de mode maar in de zeventiende eeuw was een bleke huid is. De sluier en de waaier beschermen haar bleke huid. Tijdens de reparatie in het Rijksmuseum van 2017 tot en met 2018 zijn er door middel van röntgenscans nieuwe details gevonden. Zo blijken er deuren achter Martens en Oopjens portretten te vinden. Het was dus blijkbaar eerst de bedoeling beide voor een deur te schilderen. Later heeft Rembrandt het veranderd naar een zwarte achtergrond. Het schilderij was ook geel uitgeslagen door rookschade. Ze hebben dit eraf geschraapt en er kwam een mooie witte ondergrond naar voren. De schilderijen van het echtpaar zijn tegenwoordig een van de beroemdste schilderijen en mensen over de hele wereld komen kijken naar de pendanten in het Rijksmuseum of in het Louvre. Hoe Rembrandt ze heeft afgebeeld is heel knap! Veel detail met de prachtige kanten kragen. Het is zeker de moeite waard om de schilderijen te gaan bewonderen in of het Louvre of het Rijksmuseum. d
De penvriendschap van Goethe en Schiller
Bart van Oostrom - Vriendschap is een schone zaak en niet iedere vriendschappelijke band wordt gevormd bij de eerste ontmoeting. Soms kan een hechte band groeien door juist een hekel te hebben aan de ander. Dat klinkt misschien vreemd, maar dat is wel het geval geweest tussen de Duitse dichters Wolfgang Goethe en Friedrich Schiller die tegenwoordig onafscheidelijk staan vereeuwigd in brons.
W
olfgang Goethe en Friedrich Schiller stonden aan de top als het aankwam op literatuur aan het einde van de 18e eeuw. Hoewel het merendeel van de mensen er
EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
over uit was dat beide auteurs beschikten over een talent, waren Goethe en Schiller er zelf nog niet zo van overtuigd. Het was geen kwestie van gebrek aan zelfvertrouwen. Integendeel, het was zo dat Goethe niet zo’n groot fan was van Schiller als mens en anders-
GOETHE EN SCHILLER - 15
om. Pas in 1795 kwam er een verandering de houding tegenover elkaar. Zij ontmoetten elkaar voor het eerst in Weimar en raakten vervolgens bevriend. Na dit begin van deze vriendschap begonnen zij met regelmaat aan elkaar te schrijven. Deze briefwisseling is het begin van een van de meest invloedrijke penvriendschappen die we tot nu toe hebben gezien. In de tien jaren dat zij aan elkaar schreven, hebben zij meer dan duizend brieven naar elkaar gestuurd. In deze brieven vertelden zij elkaar waar zij mee bezig waren, gaven zij elkaar tips, redigeerden zij stukken teksten van de ander, bespraken zij filosofische theorieën en gaven zij aan of ze werk van de ander wel of niet goed vonden. De hoeveelheid brieven die geschreven zijn zou je doen laten denken dat ze hechter waren dan twee druppels water die bij aanraking versmelten tot een geheel. Als je de brieven erbij pakt valt dat idee vrij snel weg. De heren bespraken veel met elkaar, maar van enige emotie was geen sprake en in alle brieven spraken zij elkaar wel heel formeel aan. Het was nooit ‘hey hoi hoe is het van Schiller bracht Goethe een boek uit, ‘Die Wahlermee?’, maar zij gebruikten aanheffingen als ‘wele- verwandtschaften’ over twee koppels die samen kodelgeboren heer’ (Goethe aan Schiller) en ‘hoogedele men als vrienden onder elkaar. Goethe beschrijft in dit boek wat liefde is en hoe mensen tot elkaar komen, de chemie en wat verbintenis is tussen geesten. In het boek zelf en in latere brieven en teksten is dit In de tien jaren dat zij aan boek niet direct te verbinden aan het leed van Goethe elkaar schreven, hebben zij zelf, maar wanneer je het boek leest voel je wel dat het meer dan duizend brieven eerste manuscript voorzien was van uitgelopen inkt. Goethe stierf zelf zevenentwintig jaar na aan elkaar gestuurd. Schiller en had nog een druk leven gehad waarin hij veel schreef en nog een keer Napoleon ontmoet had. In zijn latere werken is ook niet veel verdriet te begeheimraad’ (Schiller aan Goethe). Het is pas in een speuren, maar dat het niet op papier staat hoeft niet brief geschreven in 1805 waar Goethe aan Schiller te betekenen dat het er niet was. Als lezer van deze schrijft dat hij hem spoedig weer hoopt te zien en dat brieven is het in ieder geval mogelijk om deze intiealles met beiden goed gaat. Ze kwamen na deze brief me vriendschap vandaag de dag nog in te zien. Nu nog een enkele keer samen waarna Schiller stierf. staan zij hand in hand op een plein in Weimar, als Beide auteurs schreven niet veel over hun ei- eerbetoon aan hun oeuvre en voor wat zij hebben begen emoties en er is niet veel terug te vinden waaruit tekend voor de Duitse literatuur. En misschien, als er direct blijkt dat de dood van zijn Schiller voor Goethe een hiernamaals is, hebben zij elkaar weer terug geveel teweeg had gebracht. Enkele jaren na de dood vonden en schrijven elkaar nog iedere dag een brief. d EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5
16 - ZOEK-DE-VERSCHILLEN
Zoek de 10 verschillen
Iris Jocker en Gina Verhagen - Hier zie je weer eens een typisch huishouden van Jan Steen. Een jolig gezelschap in diverse leeftijden. Zo zie je een jonge vrouw met een fruitmand, een jonge jongen met ondeugende oogjes en een oude man die vol overgave in zijn soep blaast. In de linkerhoek staat een mythisch figuur: een sater die jou als beschouwer naar de oude man met soep wijst. Het tafereel toont een fabel van Aesopus, een Griekse schrijver uit de oudheid. Hij heeft in zijn leven zo’n 350 fabels geschreven en één daarvan is die van ‘De boer en de sater’. De sater kan in dit verhaal maar niet begrijpen dat de boer in zijn handen blaast voor opgewarmde handen en in zijn soep blaast voor afgekoelde soep. Hoe kan deze handeling nu twee verschillende uitwerkingen hebben? Eén werk, twee verschillende uitwerkingen, hét moraal van een zoek-de-verschillen. Gina Verhagen is voor je aan de slag gegaan en heeft dit schilderij onder handen genomen. Vind jij alle tien de verschillen? Hint: het verdwenen brood vind je terug in ons volgende nummer!
Originele Werk
Aangepaste Versie
Jan Steen, De sater en de boer, 1625/26 – 1679, olieverf op doek, 97 x 120 cm.
Alle tien gevonden? Deel je oplossing met ons op Instagram @eindeloosgenieten EINDELOOS JAARGANG 25, NR. 5