Alma Schindler

Componeren met hindernissen

IrIs Jocker -”Ik zou een grote daad willen stellen. Ik zou een werkelijk goede opera willen componeren,” droomde de 21-jarige Alma Schindler rond 1900 in haar dagboek. Ze ging echter na haar dood in 1964 de boeken in als de femme fatale van de Weense kunstenaarskringen. Je hoeft Alma Schindler, beter bekend als Alma Mahler-Werfel, maar te googelen en je leest dat zij de ene na de andere kunstenaar om haar vinger wond. Je zou bijna vergeten dat zij tijdens haar leven zo’n honderd liederen én een begin van een opera maakte. Hoe kan haar werk zo ondergesneeuwd zijn?

Alma Schindlers jeugd zag er veelbelovend uit. Haar moeder was zangeres en haar vader landschapsschilder. Ze groeide op in Schloss Plankenberg, ten westen van Wenen. Haar vader, Emil Jakob Schindler, was destijds een geliefde kunstenaar in Oostenrijk. Zijn dochter plukte daar de vruchten van. Zij kwam niet alleen door haar vaders populariteit bekende Oostenrijkers tegen, zoals keizer Frans Jozef, maar ook kreeg zij de kans om zich op creatief vlak te ontplooien. Ze kreeg privé pianoles en leerde over literatuur en kunst. Haar vader zou haar interesse in muziek zeer gestimuleerd hebben.

Aan dit zorgeloze buitenleven, waarover zij later het lied In meines Vaters Garten componeerde, kwam abrupt een einde toen haar vader overleed. Alma Schindler was toen pas dertien jaar oud. Haar moeder, Anna Schindler, hertrouwde met een schildersleerling van haar man: Carl Moll. Het gezin verhuisde naar het centrum van Wenen, waar Carl Moll vicepresident werd van de Vereinigung bildender Künstler Österreichs Sezession. De jonge Schindler mocht in Wenen al snel bij kunstenaars, musici, schrijvers en andere kennissen van haar stiefvader aan tafel zitten. Ze bewees hiermee dat ze een belezen en getalenteerde vrouw was. Ze zou deel hebben genomen aan literaire discussies en ze zal ongetwijfeld voor gasten op de piano hebben gespeeld. Haar talent was opvallend. Schindler kon daarom lessen krijgen van bekende componisten, onder wie Jozef Labor en Alexander von Zemlinsky, die onder andere in de kringen van Arnold Schönberg verkeerden. Haar vaste pianodocent was Adele Radnitzky-Mandlick. Met haar oefende ze op de piano pittige stukken van bijvoorbeeld Beethoven of van haar favoriet: Richard Wagner. Door de lessen van Zemlinsky kon Schindler zich een professionele componist noemen. Ze werkte indertijd hard aan stukken en zocht samen met hem de muzikale grenzen van haar kunnen op. Hierdoor heeft ze rond 1900 talloze liederen gecomponeerd. Totdat ze voor het blok werd gezet door de twintig jaar oudere Gustav Mahler, een getalenteerde Oostenrijkse componist met wie Schindler graag wilde trouwen. In een brief van twintig kantjes schreef Gustav Mahler de voorwaarde van hun huwelijk op. Zo stond erin dat binnen hun relatie geen plek was voor twee componisten en dat hij geen “collega”, maar een huisvrouw wenste. Alma Schindler koos ervoor om verder als Alma Mahler door het leven te gaan en haar carrière achter zich te laten. Haar volgende doel was het ondersteunen van Gustav Mahlers werk en zijn carrière tot grotere hoogte te brengen. Haar talent en scholing waren daarom niet weggegooid, maar toch zorgde de grote populariteit van haar man dat haar muziekstukken onder een dikke laag stof belandden.

In hun huwelijksvoorwaarde stond dat binnen hun relatie geen plek was voor twee componisten en Mahler geen “collega”, maar een huisvrouw wenste.

Totdat haar eerstgeboren dochter Maria stierf. Alma Mahler was hiervan zo ontdaan dat ze naar een kuuroord vertrok om te herstellen. Haar geestelijke toestand en haar groeiende relatie met Bauhausarchitect Walter Gropius zorgden ervoor dat Gustav Mahler toch de muzikale uitlaatklep van zijn vrouw ging stimuleren. Hij spoorde haar aan om haar oude bladmuziek uit te brengen en nieuwe te maken. Hierop reageerde Alma Mahler dat het componeren moeilijker zou zijn na zoveel jaar uit het vak te zijn geweest. Desalniettemin publiceerde ze samen met Gustav vijf liederen uit haar jongere jaren.

Haar enthousiasme voor haar bladmuziek viel even stil na het overlijden van Gustav in 1911. Alma Mahler besloot toen om naar Wenen te vertrekken en zich te richten op haar salons. In deze populaire soirées, waarin kunstenaars af en aan kwamen, ontmoette ze de expressionist Oskar Kokoschka. Een korte liefdesrelatie volgde, waardoor Alma Mahler nog immer vereeuwigd staat op veel van Kokoschka’s schilderijen. Uiteindelijk koos Alma Mahler ervoor niet met Kokoschka, maar met haar oude vlam Walter Gropius in het huwelijksbootje te stappen. In hun tijd samen bracht ze vier andere liederen uit die zij rond 1900 en rond 1910 gecomponeerd had. Het huwelijk met Gropius duurde echter niet lang, in 1919 ging ze een relatie met schrijver Franz Werfel aan. Voordat ze met hem trouwde in 1929 bracht ze nog eens vijf liederen uit. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog vluchtte het paar naar de VS. Alma Mahler-Werfel voelde zich opnieuw geroepen om daar haar man te stimuleren in zijn creatieve werk. Dankzij haar moeite won Franz Werfel aan grote faam in de VS. Hij werd echter niet oud. In 1945 stierf Werfel op 55-jarige leeftijd aan de gevolgen van een slecht hart. Met haar reputatie als muze en weduwe van de beroemde Gustav Mahler en Frans Werfel liep ze graag te koop in het naoorlogse Amerika. Van hun succes maakte ze haar succes. Na haar dood in 1964 werd er voortgeborduurd op deze reputatie. De satiricus Tom Lehrer maakte in 1965 een lied over Alma Mahler-Werfel waarin hij haar neerzette als de femme fatale die verschillende Europese intellectuelen had versleten. Dit lied was, en is nog steeds, een bekend lied van Tom Lehrer. Het is daarom niet gek dat de reputatie van Alma Mahler-Werfel als mannenverslinder haar muziekstukken overschaduwde. Natuurlijk koos Mahler-Werfel er deels zelf voor om haar werk neer te leggen en zich op het welzijn van haar mannen te focussen, maar het was ook een resultaat van de tijd. Een tijd waarin je als vrouw geacht werd je man door dik en dun te steunen en je eigen werk daarvoor (soms gedeeltelijk) stil te leggen. d

Het is daarom niet gek dat de reputatie van Alma Mahler - Werfel als mannenverslinder haar muziekstukken overschaduwde.

Alma Schindler en haar dochters