Świat Przemysłu Farmaceutycznego 1/2011 PL

NR 01/2011 (15) 10 PLN (w tym 5% VAT)

spis treści 8

16

44

8

Lipidowe systemy dostarczania leku (LBDDS)

16

Suplementy diety – żywność sprzedawana

w aptekach

20

Realizacja koncepcji QUALITY BY DESIGN

28

Systemy ERP w farmacji

30

PAT – punkt widzenia projektanta

34

Chusteczki w pomieszczeniach

o klasie czystości A/B

38

Twój partner w dziedzinie przemysłu

42

Contact Center w przemyśle farmaceutycznym

44

Slogany jako znaki towarowe

w przemyśle farmaceutycznym

1/2011

46 Dezintegratory

– substancje rozsadzające stosowane w tabletkach

Badanie skuteczności. Cz. I

52

Delikatna dezaglomeracja - Nowy TurboWitt

54

Waga inspekcji druku

58

Przełom w systemach monitoringu

60

Nowy Aneks 11 do unijnych wymagań GMP

dla systemów skomputeryzowanych

64

Tworzenie się aerozoli podczas procesu absorpcji

i ich wpływ na koncepcję skruberów gazowych

dla przemysłu chemicznego i farmaceutycznego

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

46

72

74

86

72

Transport leków w kontrolowanych

warunkach 2-8°C

74

Logistyka farmacji

– wyzwanie dla procesów i sposobu myślenia

78

Elektroniczna gospodarka na rzecz farmacji

82

Recepta na logistykę

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

84

Opakowanie leku jako wzór przemysłowy

i przedmiot prawa autorskiego

86

Certyfikowana gwarancja bezpieczeństwa

89

Rynek leków generycznych w Europie Środkowej

będzie rósł rocznie średnio o 6%

pomiędzy 2011 a 2013 r.

1/2011

od redakcji

Wydawnictwo Farmacom z redakcją kwartalnika „Świat Przemysłu Farmaceutycznego” zaprasza do udziału w organizowanym przez nas 3 KONGRESIE ŚWIATA PRZEMYSŁU FARMACEUTYCZNEGO 2010 Do udziału w tym specjalistycznym spotkaniu branżowym, poświęconym najnowszym trendom i technologiom wykorzystywanym przy produkcji farmaceutycznej, zapraszamy przedstawicieli zakładów farmaceutycznych i firm, kierujących swoją ofertę do branży farmaceutycznej.

Wysoki poziom merytoryczny Kongresu zapewnią eksperci z zakładów farmaceutycznych, uczelni wyższych, instytucji i organizacji związanych z przemysłem farmaceutycznym.

Zakres tematyczny programu Kongresu będzie obejmował wszystkie główne etapy produkcji farmaceutycznej, od zaopatrzenia w surowce produkcyjne po magazynowanie gotowych wyrobów i ich spedycję.

Najbliższe, czerwcowe wydanie „Świata Przemysłu Farmaceutycznego” będzie SPECJALNYM WYDANIEM KONGRESOWYM, dodatkowo dystrybuowanym podczas trwania Kongresu.

ZAPRASZAMY DO UCZESTNICTWA W KONGRESIE !!!

Więcej informacji już wkrótce na naszej stronie www.farmacom.com.pl

Redaktor Naczelny „Świat Przemysłu Farmaceutycznego”

Rada Programowa: Grzegorz Cessak – Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych Andrzej Szarmański – Wiceprezes ISPE Polska, Dyrektor Jakości w Zakładach Farmaceutycznych Polpharma S.A. Irena Rej – Prezes Izby Gospodarczej „Farmacja Polska” Daniel Gralak – Dyrektor Departamentu Inspekcji ds. Wytwarzania w Głównym Inspektoracie Farmaceutycznym dr Jarosław Jan Hołyński – Doktor nauk farmaceutycznych Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne dr n. farm. Leszek Borkowski – Ekspert UE do spraw leków, były prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych prof. dr hab. Zbigniew E. Fijałek – Dyrektor Narodowego Instytutu Leków Marcin Kołakowski – Wiceprezes ds. Produktów Leczniczych Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych Marek Gnyś – Główny technolog Polfa Warszawa.

Spis reklamodawców: Kwartalnik Wydawnictwa FARMACOM Wodzisław Śląski 44-300 ul. 26 Marca 31/11 farmacom@farmacom.com.pl www.farmacom.com.pl Redaktor Naczelny Robert Miller tel./fax 032 455 31 61 tel. kom. 502 084 101 robert.miller@farmacom.com.pl Prenumerata i kolportaż Wydawnictwo FARMACOM Wodzisław Śląski 44-300 ul. 26 Marca 31/11 tel./fax 032 455 31 61 prenumerata@farmacom.com.pl

Berendsen Textile Service Sp. z o.o.

BOCCARD POLSKA Sp. z o.o.

C+N Polska Sp. z o.o.

Cardinal Pharma Trade Sp. z o.o.

DRUK-PAK S.A. ECOLAB Sp. z o.o.

GALBEX Sp. z o.o.

Redakcja Maria Kubsz, Tomasz Butyński, Teresa Kubsz-Miller, Michał Łatas tel./fax 032 456 60 79 redakcja@farmacom.com.pl

Gerresheimer AG

DTP : PROGRAFIKA.com.pl

IRtech Kraków

Druk: Drukarnia BIMART

JARS Sp. z o.o.

Nakład: 2 500 egz.

Kloepfel Consulting Sp. z o.o.

Partner:

Cena egzemplarza „ŚPF” – 10 zł Cena rocznej prenumeraty – 35 zł Wpłat dokonywać można na konto: ING Bank Śląski O/Wodzisław Śląski 56 1050 1403 1000 0023 2091 8119

Heinlein Plastik - Technik GmbH HLP HYDROLAB POLSKA Hornik sp. z o.o.

I.E.S. International Polska Sp. z o.o.

LabStand MedSync s.j.

MULTI sp. z o.o.

Oftim P.P.H.U. POLIPACK s.j.

PROBIT

www.ispe.org.pl

RADWAG Wagi Elektroniczne THETA Doradztwo Techniczne

Magazyn kierowany jest do specjalistów ds. utrzymania ruchu, technologów, automatyków, szefów działów produkcji, kontroli i zapewnienia jakości, szefów działów logistyki i zaopatrzenia oraz działów rozwoju produktów w zakładach farmaceutycznych. Odbiorcami czasopisma są również organizatorzy targów, konferencji i szkoleń bran­żowych, urzędy, ministerstwa, instytuty, uczelnie wyższe z kierunkami farmaceutycznymi i biura projektowe.

Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i redagowania tekstów. Redakcja nie odpowiada za treść reklam.

Wykorzystywanie materiałów i publikowanie reklam opracowanych przez Wydawcę wyłącznie za zgodą redakcji.

TRADE&CONSULT Sp. z o.o. Sp. K. Wyższa Szkoła Zawodowa Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia Zakład Poligraficzny Wiking Graf s.j.

ZMR S.C. ZUKiB PROBIT

8 | polski przemysł

Lipidowe systemy dostarczania leku (LBDDS) Nowe narzędzie w opracowywaniu leków Frédéric Carrière Dyrektor ds. Badań w CNRS, Laboratory of Enzymology at Interfaces and Physiology of Lipolysis, Marsylia, Francja

Podawanie doustne to preferowany sposób podawania leków.

Wynika to z jego zalet – jest nieinwazyjne, tanie, nie powoduje efektów ubocznych (jak na przykład reakcje miejscowe na iniekcje itp.), a także jest najłatwiejszą i najdogodniejszą metodą w wypadku długotrwałych terapii.

Projektowanie nowych substancji czynnych (NME) do podawania

rozpuszczalność farmakoforu w wodzie, to trzeba pamiętać, że lipofilność

doustnego jest aktualnie jednym z największych wyzwań stojących

leków często ściśle wpływa na ich wiązanie substancji docelowej, a co za

przed naukowcami pracującymi w przemyśle farmaceutycznym. Chociaż

tym idzie, na ich efektywność. Wiele różnych formuł substancji czynnych

wciąż uważa się, że metodami chemii kombinatorycznej można poprawić

pozostaje dziś niewykorzystanych.

W skrócie • LBDDS poprawia rozpuszczalność i biodostępność słabo rozpuszczalnych leków.

• Dostosowanie istniejących leków do LBDDS może zmienić ich właściwości farmakokinetyczne, zoptymalizować zależność dawka-odpowiedź i poprawić skuteczność leczenia • Powstają nowe możliwości w zarządzaniu cyklem życia leku na rynku oraz rozszerzaniu własności przemysłowej przy użyciu LBDDS

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 9

Substancje pomocnicze w formulacji Oleje: triglicerydy lub mieszanka mono- i diglicerydów Surfaktanty rozpuszczalne w wodzie (HLB > 12) Surfaktanty nierozpuszczalne w wodzie (HLB < 12) Hydrofilne kosolwenty (np. PEG, glikol propylenowy, transkutol)

Zawartość w formulacji (w/w) Typ I 100 -

Typ II 40-80 20-60 -

Typ IIIA 40-80 20-40 0-40

Typ IIIB <20 20-50 20-50

Typ IV 30-80 0-20 0-50

Tab. 1. System klasyfikacji lipidowych substancji pomocniczych (LFCS) (1, 2)

Lipidowe systemy dostarczania leku (LBDDS) Lipidowe substancje pomocnicze mogą zwiększyć biodostępność

pokojowej, często trudno poddają się formulacji leków w postaci suchych proszków, zwykle wymagając użycia dużej ilości substancji pomocniczych.

podawanych doustnie środków — głównie przez poprawienie ich

Wrażliwość na wilgotność może też wpływać na stabilność chemiczną

rozpuszczalności w płynach ustrojowych (w przewodzie pokarmowym).

leków, a co za tym idzie efektywność in vivo. Problem ten można

Mogą też pozytywnie wpłynąć na wchłanialność jelitową, stabilność leku,

rozwiązać z użyciem matryc lipofilnych.

i w szczególnych przypadkach zredukować jego rozpad pod wpływem

LBDDS zwykle buduje się z użyciem różnych mieszanek olejów,

niektórych enzymów obecnych w przewodzie pokarmowym. Ogólnie

surfaktantów i kosolwentów. Skład ten pozwala na ich klasyfikację

mówiąc, LBDDS mogą zwiększyć ilość leku dostarczaną do krążenia

(tabela 1 (1, 2)).

ogólnego pacjenta. Ponieważ lipoliza w układzie pokarmowym zachodzi głównie w jelicie cienkim, przewiduje się, że LBDDS mogą zostać zastosowane do kontrolowanego uwalniania substancji czynnych z ulegającej trawieniu matrycy lipidowej.

Ponadto LBDDS dają różnorakie korzyści jeśli chodzi o samą formulację postaci leku. Niepolarne związki o niskiej rozpuszczalności w wodzie (poniżej 20 µg/ml), mogą być łatwiej rozpuszczalne dzięki umieszczeniu ich w matrycy lipidowej. Projektowanie leków klasy II BCS (system klasyfikacji biofarmaceutycznej) jest często dużym wyzwaniem ze względu na na trudności w uzyskaniu jednorodności składu, a LBDDS łatwo stosuje się w celu otrzymania mieszanek izotropicznych. Substancje o niskiej temperaturze

Użycie LBDDS daje szereg korzyści przy formulacji leku

topnienia (tzn. < 100°C), również te, które są ciekłe w temperaturze

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

10 | polski przemysł

Typ LCFS

Charakterystyka

Zalety

Wady

Typ I

Brak dyspersji, wymaga trawienia

Uważane za bezpieczne (status GRAS amerykańskiej FDA); proste; idealnie nadają się do kapsułek

Małe możliwości rozpuszczania, chyba że lek jest wysoce lipofilny

Typ II

SEDDS ze składnikami rozpuszczalnymi w wodzie

Raczej nie traci możliwości rozpuszczania przy dyspersji

Duży rozmiar cząstek emulsji o/w (0,25-2μm)

Typ IIIA

SEDDS/SMEDDS ze składnikami rozpuszczalnymi w wodzie

Czysta lub prawie czysta dyspersja; wchłanianie leku bez trawienia

Prawdopodobna utrata mozliwości rozpuszczania przy dyspersji, trudniej trawione

Typ IIIB

SMEDDS ze składnikami rozpuszczalnymi w wodzie i niską zawartością olejów

Czysta dyspersja; wchłanianie leku bez trawienia

Prawdopodobna utrata możliwości rozpuszczania przy dyspersji

Typ IV

Bezolejowe formuły oparte na substancjach powierzchniowo czynnych i kosolwentach

Dobra możliwość rozpuszczania dla wielu leków; dyspersja z micelami

Utrata mozliwości rozpuszczania przy dyspersji; mogą nie być możliwe do trawienia

Tab. 2. Cechy charakterystyczne, zalety i wady różnych typów lipidowych substancji pomocniczych

(1, 2)

Użycie LBDDS do poprawy możliwości rozpuszczania/dyspersji oraz biodostępności trudno rozpuszczalnych leków

dobór mieszanki lipid/surfaktant/kosolwent — dostępne są LBDDS

W zależności od skladu, LBDDS mogą mieć pewne właściwości

czynnikami wpływającymi na jego efektywność. Lek może działać

samodzielnie tworzące mikroemulsje (SMEDDS) i nanoemulsje (SNEDDS). Rozpuszczalność i wchłanianie leku są kluczowymi

fizyczne (nierozproszona faz olejowa, emulsje róznych rozmiarów, struktury

jedynie pod warunkiem, ze zostanie rozpuszczony i przeniknie przez

micelarne i lamelarne), a co za tym idzie różne zalety jeśli chodzi

barierę jelitową, gdzie naturalnie następuje wchłonięcie składników

o monitorowanie rozpuszczalności, dyspersji i wchłaniania (tabela 2).

odżywczych i większości leków. To, co stanie się z lekiem w przewodzie

Na przykład lipidowe substancje pomocnicze typu IIIA, zawierające fazę

pokarmowym, zależy od różnych przemian fizycznych, które zachodzą

olejową i surfaktanty, są podstawą tak zwanych samoemulgujących

podczas jego dyspersji w zawartości przewodu pokarmowego, oraz

systemów dostarczania leku (SEDDS), w których w obecności wody

podczas rozcieńczania tej zawartości przez różne endogeniczne wydzieliny

spontanicznie następuje dyspersja fazy olejowej. Rozmiar cząstek

(ślina, sok żołądkowy, sok trzustkowy, żółć), a także podczas trawienia.

lipidowych rozproszonych w fazie wodnej może być zmieniany przez

Wszystko to może wpływać na stabilność chemiczną leku (Rysunek 1).

Rys. 1. Dostarczanie leku lipidowego w przewodzie pokarmowym

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 11

Rys. 2. Wchłanianie limfatyczne omija wątrobę i redukuje efekt pierwszego przejścia

Substancje podawane doustnie potrzebują specjalnych nośników, które

podawanie ich z posiłkami o wysokiej zawartości tłuszczu (3, 4). Szereg

pomagają w ich rozpuszczaniu/dyspersji w treści żołądkowej i jelitowej.

lipidowych nośników dla takich leków stosowano w testach klinicznych

W innym wypadku leki słabo rozpuszczalne w wodzie mogą się w dużej

podczas ostatnich 15 lat i zastosowanie LBDDS pozwoliło na rozpoczęcie

mierze wytrącić, co powoduje ograniczenie ich działania. Główną zaletą

testów wielu nowych leków.

lipidowych substancji pomocniczych jest to, że lek lipofilny może przejść

Użycie LBDDS zwiększa również wchłanianie leków wysoce

przez układ pokarmowy w postaci rozpuszczonej. Wchłanianie w jelitach

lipofilnych (log P > 5, rozpuszczalność w tłuszczach > 50 mg/g) do

następuje wtedy w wyniku pasywnej dyfuzji leku z lipidowego nośnika do

układu limfatycznego, preferowanego szlaku lipoprotein (chylomikronów)

błon enterocytów (transfer międzyfazowy) lub poprzez uwolnienie leku

powstających w enterocytach i uwalnianych potem do limfy. Szlak ten

po rozpadzie matrycy lipidowej podczas lipolizy zachodzącej w układzie

może zredukować pierwsze przejście przez wątrobę i w konsekwencji

pokarmowym (Rysunek 1). Procesy te mogą oczywiście zachodzić

zwiększyć biodostępność leku podawanego doustnie (Rysunek 2 (5-7)).

jednocześnie, a lipidowe składniki LBDDS, produkty ich lipolizy, a także

Bezpośrednie przejście leku do systemu limfatycznego w jelitach może

sama lipofilna substancja aktywna są prawdopodobnie łączone z lipidami

zmienić wzorce dystrybucji w organizmie. Dzięki temu możliwe jest

żółci (kwasy żółciowe, fosfolipidy i cholesterol) w skomplikowane struktury.

wydłużenie działania leku i jego większa skuteczność, szczególnie w

Dopiero produkty tych procesów docierają do rąbków szczoteczkowych

wypadku substancji oddziałujących na układ odpornościowy, jak np.

w jelicie cienkim, gdzie następuje wchłanianie.

leki antyretrowirusowe lub antynowotworowe. W wypadku halofantryny

Konwencjonalne substancje pomocnicze, takie jak laktoza czy

wykazano, że transport limfatyczny leku jest ograniczony przy

celuloza, nie komponują się dobrze z lekami lipofilnymi. LBDDS rozwinęły

nieobecności lipidów (na czczo), lecz jednoczesne podawanie mikroemulsji

się głównie po tym, jak zaobserwowano, że biodostępność słabo

długołańcuchowych lipidów znacząco zwiększyło zawartość leku w limfie

rozpuszczalnych w wodzie leków doustnych można polepszyć przez

psów (8) i szczurów (9).

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2010

12 | polski przemysł

Zmiana farmakokinetyki i optymalizacja biodostępności z użyciem LBDDS Użycie LBDDS przy projektowaniu nowego składu substancji

Ponadto wykazano również, że wchłanianie Neoralu® (cyklosporyna z LBDDS) było mniej zależne od przyjmowanych pokarmów niż dla leku referencyjnego (Rysunek 5). Wchłanianie cyklosporyny dla składu

pomocniczych dla leków o słabej rozpuszczalności w wodzie

referencyjnego jest spowalniane przy przyjmowaniu wysokotłuszczowych

może poprawić właściwości farmakokinetyczne leku oraz jego

posiłków (T­max = 4,8 ± 1,8 godzin w porównaniu do 2,5 ± 0,9 godzin na

biodostępność. Osiąga się dzięki temu lepszy efekt terapeutyczny.

czczo), podczas gdy wchłanianie Neoralu® (opartego na LBDDS) jest

Dla substancji pomocniczych z LBDDS wchłanianie leku — oceniane

szybsze i nie zależy zbytnio od przyjmowanych pokarmów (T­max = 1,5 ± 0,4

na podstawie jego całkowitej ilości w osoczu (obszar pod krzywą,

godzin na czczo i 1,8 ± 0,7 godzin po posiłku). Oprócz tego biodostępność

AUC) oraz jego maksymalnej koncentracji (Cmax) — polepszyło się.

180-miligramowej dawki cyklosporyny z LBDDS (Cmax = 1011 ±192 ng/ml)

Podobnie było z kinetyką wchłaniania (czas potrzebny do osiągnięcia

jest 1,6 raza większa od biodostępności 300-miligramowej referencyjnej

maksymalnej koncentracji leku w otoczu, Tmax­, udało się zmniejszyć).

dawki cyklosporyny (Cmax = 645 ± 248 ng/ml) (na czczo).

W ten sposób poprzez użycie LBDDS jako substancji pomocniczej

Jak pokazano na przykładzie cyklosporyny, LBDDS już były

udało się polepszyć biodostępność szeregu leków, takich jak: koenzym

używane do reformulacji szeregu leków obecnych na rynku. Danazol ®,

Q10, α-tokoferol, cyklosporyna A, probukol (rysunek 3) (10), danazol (11),

wprowadzony w roku 1970, został ponownie zaprojektowany z użyciem

paklitaksel.

LBDDS zawierającego możliwy do strawienia surfaktant (11). Witamina

Oprócz poprawienia biodostępności przy podawaniu doustnym,

E (Natopherol®), sprzedawany w USA przez firmę Abbott jako lek OTC

leki podawane z LBDDS mają przewidywalną kinetykę uwalniania. Dla

(bez recepty) od roku 1972 został w roku 2000 poddany ponownej

przykładu, jeśli porównać kinetykę przy podawaniu cyklosporyny z olejami

formulacji z uzyciem LBDDS w celu poprawienia wchłaniania (13).

i alkoholami jako substancjami pomocniczymi (Sandimmune®) oraz

Samoemulgujący preparat charakteryzuje się lepszym czasem

przy podawaniu jej z mikroemulsją (Sandimmune , Neoral ), widać że

i większą skutecznością wchłaniania w porównaniu do Natopherolu ®

mikroemulsja poprawia liniowość kinetyki (Rysunek 4) (12).

dostępnego jako miękkie kapsułki żelatynowe (na czczo). Wartości

®

®

Poprawianie farmakokinetyki i biodostępności może dać lepsze efekty terapeutyczne

Formulacja Probucolu

Cmax (µg/ml-1)

Tmax (h)

AUC0-48h (h µg/ml-1)

SNEDDS Olejowa Proszek

1,84 ± 0,53 0,98 ± 0,23 0,24 ± 0,05

5,0 (5,0 – 6,0) 7,0 (5,0 – 8,0) 24,0 (5,0 – 48)

26,2 ± 8,8 19,9 ± 4,1 7,5 ± 2,9

Rys. 3. Studium biodostępności Probucolu przyjmowanego doustnie. Świnki miniaturowe, na czczo. Profile czasowe średniej koncentracji w osoczu (średnia, n = 6) dla Probucolu po podaniu (10 mg/kg) świnkom niekarmionym przez noc i nakarmionym w cztery godziny po podaniu leku. Probucol został podany w kapsułkach żelatynowych zawierających samoemulgujące substancje pomocnicze (SNEDDS), substancje olejowe lub proszkowe.

Dostosowane za pozwoleniem (10)

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 13

Rys. 4. Związek między dawką a AUC cyklosporyny dla Sandimmune® i dla Neoralu® (LBDDS). Dostosowane za pozwoleniem(12)

Leki w formulacji z LBDDS mają przewidywalną kinetykę uwalniania

AUC dla preparatu samoemulgującego były większe od dla miękkich kapsułek żelatynowych 2,1 do 4,1 raza — to wzrost biodostępności o 210 do 410 procent (Rysunek 6). Ibuprofen, dostępny głównie w postaci tabletek do podawania doustnego, został przeformułowany do postaci płynnej w lipidowych nanokapsułkach. Jak Rys. 5. Wykres zależności koncentracji cyklosporyny w osoczu od czasu. Po jednorazowym doustnym podaniu 300-miligramowej formulacji referencyjnej (A) i 180-miligramowej formulacji LBDDS. Na czczo i po wysokotłuszczowym posiłku. Badano 24 zdrowych ochotników płci męskiej. Dostosowane za pozwoleniem(4)

wpłynęło to na wchłanianie? Wartość AUC wzrosła o 18%, a średni czas pozostawania leku w organizmie był większy o 27%.

Ostatnio niektóre leki, jak cyklosporyna Gengraf oraz fenofibrat Genus zostały zaprojektowane jako twarde kapsułki żelatynowe(14).

Reformulacja leków z użyciem LBDDS może być wykorzystywana nie tylko do poprawy farmakokinetyki i biodostępności, ale również do rozszerzania linii produktów (formulacje lipidowe, tabletki itd...). Ponadto użycie LBDDS daje nowe możliwości poszerzania własności przemysłowej na nowe zastosowania istniejących już substancji, na przykład trudno rozpuszczalny w wodzie lek antynowotworowy Paclitaxel®

Rys. 6. Średnia koncentracja witaminy E w osoczu (±S.E.M., n 8) w zależności od czasu po podaniu doustnym 400 j.m. w postaci preparatu samoemulgującego i miękkich kapsułek żelatynowych zawierających czysty olej sojowy. Dostosowane za pozwoleniem(13)

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

przeformułowano z użyciem emulsji typu „olej w wodzie” (US Patent 6348491, wydany 19 lutego 2002).

1/2010

14 | polski przemysł

Kliniczne korzyści użycia LBDDS Główną zaletą użycia LBDDS jest to, że pacjenci mogą korzystać z

Podsumowanie Chociaż mechanizm działania LBDDS na poziomie molekularnym

nowych skutecznych leków doustnych, co nie byłoby możliwe, gdyby nie

wciąż nie jest dokładnie znany, to substancje te już pozwoliły na

pojawiły się te ulepszone substancje pomocnicze. Odpowiedni wybór

udostępnienie szeregu nowatorskich leków na wiele chorób. Od

konkretnych formulacji na najwcześniejszych etapach projektowania leku

wczesnych etapów rozwoju leku naukowcy mogą projektować

może prowadzić do znaczących oszczędności, zarówno pod względem

i wdrażać strategie definiowania i dokładnego przewidywania

kosztów, jak i czasu do wypuszczenia leku na rynek.

fizykochemicznych i biologicznych właściwości związków. Metoda

Niektóre LBDDS ułatwiają kontrolowane uwalnianie leku, dzięki

prób i błędów oraz chaotyczne poszukiwanie korelacji pomiędzy

czemu otrzymuje się praktyczniejsze dla pacjentów schematy podawania

działaniem in vitro i in vivo powinny zostać zastąpione racjonalnym

leków. To z kolei może prowadzić do lepszego tolerowania leku, a

i systematycznym podejściem, w którym naukowcy zajmujący się

także — w wyniku ściślejszego stosowania się do zaleceń — zwiększonej

formulacją wypełniają swą tradycyjną rolę w rozwoju eleganckich,

skuteczności. Farmakokinetyka i biodostępność leków z LBDDS są

skutecznych i stabilnych form podawania (15). Liczba opartych o

mniej zależne od przyjmowanych posiłków w porównaniu do leków z

LBDDS leków obecnych aktualnie na rynku jest niewielka, ale

nielipidowymi substancjami pomocniczymi. Dzięki temu pacjenci nie

przewiduje się, że będzie się ona zwiększać, ponieważ większośc

muszą koordynować przyjmowania leków z posiłkami. Taka swoboda

nowych substancji czynnych (NME) to związki trudno rozpuszczalne

może również skutkować ściślejszym stosowaniem się do zaleceń lekarza.

w wodzie. LBDDS będą potrzebne do badania efektów

Stosowanie LBDDS pozwala również projektować specjalne postaci

farmakologicznych ogromnej liczby niezbadanych jeszcze NME.

leków dla pacjentów o szczególnych potrzebach — na przykład zawiesiny

Zarówno pacjenci, jak i firmy farmaceutyczne powinni w przyszłości

doustne dla dzieci (np. Griseofulvin (GRIFULVIN ) zawiesina).

odnieść korzyści z szerszego wykorzystania LBDDS.

®

Reformulacja leków z użyciem LBDDS stwarza nowe możliwości

Pacjenci odnoszą korzyść ze skutecznych nowych leków doustnych, które bez tych nowych substancji byłyby niedostępne Bibliografia i dodatkowe źródła • C.W. Pouton. Formulation of poorly water-soluble drugs for oral administration: Physicochemical and physiological issues and the lipid formulation classification system.

Eur J Pharm Sci (2006).

• C.W. Pouton. Formulation of lipid-based delivery systems for oral administration: Materials, methods and strategies. Advanced Drug Delivery Reviews 60 (2008).

• D. Fleische, C. Li, Y. Zhou, L.H. Pao, A. Karim. Drug, meal and formulation interactions influencing drug absorption after oral administration. Clinical implications, Clin Pharmacokinet 36 (1999) 233-54.

• E.A. Mueller, J.M. Kovarik, J.B van Bree, J. Grevel, P.W. Lucker, K. Kutz. Influence of a fat-rich meal on the pharmacokinetics of a new formulation of cyclosporine in a crossover comparison with the market formulation. Pharm Res 11 (1994) 151-5.

• C.J. Porter, N.L. Trevaskis, W.N. Charman. Lipids and lipid-based formulations: optimizing the oral delivery of lipophilic drugs. Nat Rev Drug Discov 6 (2007) 231-48.

• S.M. Khoo, G.A. Edwards, C.J. Porter, W.N. Charman. A conscious dog model for assessing the absorption, enterocyte-based metabolism, and intestinal lymphatic transport of halofantrine. J Pharm Sci 90 (2001) 1599-607.

• G.A. Edwards, C.J. Porter, S.M. Caliph, S.M. Khoo, W.N. Charman. Animal models for the study of intestinal lymphatic drug transport. Adv Drug Deliv Rev 50 (2001) 45-60.

• S.M. Khoo, D.M. Shackleford, C.J. Porter, G.A. Edwards, W.N. Charman. Intestinal lymphatic transport of halofantrine occurs after oral administration of a unit-dose lipid-based formulation to fasted dogs. Pharm Res 20 (2003) 1460-5.

• S.M. Caliph, W.N. Charman, C.J. Porter. Effect of short-, medium-, and long-chain fatty acid-based vehicles on the absolute oral bioavailability and intestinal lymphatic transport of halofantrine and assessment of mass balance in lymph-cannulated and non-cannulated rats. J Pharm Sci 89 (2000) 1073-84.

• F.S. Nielsen, K.B. Petersen, A. Mullertz. Bioavailability of probucol from lipid and surfactant based formulations in minipigs: influence of droplet size and dietary state. Eur J Pharm Biopharm 69 (2008) 553-62.

• A. Larsen, R. Holm, M.L. Pedersen, A. Mullertz. Lipid-based formulations for danazol containing a digestible surfactant, Labrafil M2125CS: in vivo bioavailability and dynamics in vitro lipolysis. Pharm Res 25 (2008) 2769-77.

• E.A. Mueller, J.M. Kovarik, J.B. van Bree, W. Tetzloff, J. Grevel, K. Kutz. Improved dose linearity of cyclosporine pharmacokinetics from a microemulsion formulation. Pharm Res 11 (1994) 301-4.

• T. Julianto, K.H. Yuen, A.M. Noor. Improved bioavailability of vitamin E with a self emulsifying formulation. Int J Pharm 200 (2000) 53-7.

• R.G. Strickley. Solubilizing vehicles for oral formulation development, Formulation & Process development. Gilead Sciences, Foster City, chapter 9.

• H. Benameur. Liquid and semi-solid formulations for enhancing oral absorption; Bulletin technique Gattefossé. June 2006.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

16 | polski przemysł

Suplementy diety

– żywność sprzedawana w aptekach mgr inż. Wioletta Bogusz-Kaliś JARS Centrum Jakości Sp. z o.o.

Suplementy diety zazwyczaj są wprowadzane do obrotu za pośrednictwem aptek, z uwagi na ich właściwości prozdrowotne, co nie oznacza jednak że traktowane są na równi z lekami. Szacuje się, że co najmniej połowa artykułów sprzedawanych w aptekach to suplementy diety. Inne kanały dystrybucji dla suplementów to sklepy ogólnodostępne, hiper- i supermarkety, kioski, małe sklepy osiedlowe, stacje benzynowe, a także sklepy zielarsko-medyczne i sprzedaż wysyłkowa, w tym za pośrednictwem internetu. Mimo rozwoju rynku pozaaptecznego, głównym kanałem dystrybucji suplementów diety są jednak apteki.

Rynek suplementów diety rozwija się dynamicznie na całym świecie.

substancji wykazujących efekt odżywczy lub inny fizjologiczny. Mogą

Z danych z piśmiennictwa wynika, iż odsetek osób stosujących

być jednoskładnikowe lub składające się z wielu składników. Powinny

suplementy w Polce wynosi 20%. Bardzo często po suplementy sięgają

być spożywane są w małych odmierzonych ilościach jednostkowych.

osoby uprawiające sport, ludzie starsi oraz żyjący w szybkim tempie, nie

Wprowadzane są do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie,

mający czasu na racjonalne żywienie. Niektóre suplementy stosowane

w postaciach takich jak: kapsułki, tabletki, drażetki, saszetki z proszkiem,

są także jako uzupełnienie farmakoterapii otyłości oraz z zamiarem

ampułki z płynem, butelki z kroplomierzem. Definicja podkreśla, iż są

poprawienia urody lub wyglądu skóry. Mogą być stosowane przede

to produkty, które nie posiadają właściwości produktu leczniczego,

wszystkim w przypadku, gdy z rożnych powodów nie jest możliwe

zdefiniowanego w prawie farmaceutycznym.

spożywanie zalecanych ilości składników witaminowych i mineralnych w diecie.

Suplementy diety należy odróżnić od środków spożywczych ogólnego

Obecne na rynku suplementy diety, ze względu na przeznaczenie można podzielić na grupy: wspomagające odchudzanie, wspomagające układ odpornościowy, na narządy ruchu, na opóźnienie procesów

spożycia lub specjalnego przeznaczenia żywieniowego, ponieważ nie są

starzenia, na układ nerwowy, koncentrację, wspomagające witalność,

one przeznaczone do zastąpienia zwykłej żywności i nie spożywa się ich

na układ sercowo-naczyniowy, na układ pokarmowy, wspomagające

ze względu na energię, jakiej dostarczają środki powszechnego spożycia.

prawidłowy proces widzenia, wpływające na stan skóry, włosów, paznokci,

Nie należy ich mylić także z lekami, które mogą być sprzedawane

oraz dla sportowców.

wyłącznie w aptekach i podlegają prawu farmaceutycznemu.

Największą grupę suplementów stanowią produkty witaminowomineralne, będące skoncentrowanym źródłem witamin i/lub składników

Co to są suplementy diety – definicja i skład Suplementy diety są żywnością i podlegają wymaganiom prawnym

mineralnych, oferowane jako uzupełnienie diety. W suplementach diety mogą występować poza witaminami i składnikami mineralnymi inne

dotyczącym żywności. Definicję suplementu diety podaje ustawa

substancje m.in. składniki roślinne, aminokwasy, niezbędne nienasycone

z 26 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia

kwasy tłuszczowe, błonnik, lecytyna, produkty pszczele i wiele innych.

(Dz. U. Nr 71 poz. 1225 ze zm.). Suplementy diety są to środki

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 maja 2010 r. zmieniające

spożywcze, których celem jest uzupełnianie normalnej diety, będące

rozporządzenie w sprawie składu oraz oznakowania suplementów

skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych lub innych

diety, zawiera wykaz witamin i składników mineralnych oraz ich form

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

17 a nawet kilkudziesięciu razy niższych od uznawanych za lecznicze. Składniki suplementów mogą wzmocnić stan zdrowia i wpłynąć na funkcje fizjologiczne organizmu. Mogą też zmniejszać ryzyko zachorowania dzięki utrzymaniu w organizmie homeostazy, czyli równowagi warunków środowiska wewnętrznego, umożliwiających zachowanie zdrowia.

A właściwości zapobiegania lub leczenia chorób można przypisywać jedynie produktom leczniczym, w myśl ustawy Prawo Farmaceutyczne.

Problemy z kwalifikacją Często powstaje wiele wątpliwości dotyczące kwalifikacji suplementów diety, dotyczy to tzw. produktów z pogranicza. Główny Inspektor Sanitarny w 20 % przypadków ma wątpliwości czy suplement nie powinien być zarejestrowany jako lek.

Aktualnie brak harmonizacji wymagań w UE dla tego typu produktów.

Produkt klasyfikowany w jednym z państw członkowskich jako suplement diety może być klasyfikowany w innym państwie członkowskim jako produkt leczniczy. Znowelizowana w 2007 roku ustawa Prawo Farmaceutyczne uściśla definicję produktu leczniczego oraz uznaje pierwszeństwo klasyfikacji produktu leczniczego. Zgodnie z art. 3a ustawy PF do produktu, spełniającego jednocześnie kryteria produktu leczniczego oraz kryteria innego rodzaju produktu, w szczególności suplementu diety lub kosmetyku określone odrębnymi przepisami, stosuje się przepisy tej ustawy. Należy pamiętać, że nie może być na rynku podwójnego statusu tego samego produktu np. produktu leczniczego i suplementu diety.

Mogłoby to wprowadzać konsumenta w błąd, co do charakterystyki produktu, w tym jego rodzaju i właściwości.

Należy podkreślić, że suplement diety nie są zgodne z definicją lekami i nie mogą być znakowane tak jak produkty lecznicze. Przepisy prawne podają szczegółowe wymagania jakie należy spełnić opracowując etykietę suplementu diety.

Właściwe oznakowanie suplementów diety Aby zapewnić konsumentom wysoki poziom ochrony zdrowia chemicznych, które mogą być użyte do produkcji suplementów diety.

oraz ułatwić im dokonanie właściwego wyboru, wszystkie produkty

Łącznie rozporządzenie wymienia 181 związków chemicznych, które mogą

wprowadzane na rynek muszą być bezpieczne i odpowiednio

znaleźć zastosowanie w suplementach diety. Dopuszczone do stosowania

znakowane. Suplementy diety przeznaczone bezpośrednio dla

witaminy i składniki mineralne muszą być przyswajalne i bezpieczne dla

konsumenta finalnego są wprowadzane do obrotu w opakowaniu.

organizmu. Bark jest jednak w regulacjach krajowych oraz Unii Europejskiej

Oznakowanie obejmuje wszystkie informacje w postaci napisów

określonych maksymalnych i minimalnych ilości witamin i składników

i innych oznaczeń, w tym znaki towarowe, nazwy handlowe,

mineralnych. Nadmierne spożycia witamin i składników mineralnych może

elementy graficzne i symbole, dotyczące produktu i umieszczania na

wywołać skutki uboczne, tak więc maksymalne bezpieczne poziomy ich

opakowaniu, etykiecie obwolucie, ulotce, zawieszce oraz

zawartości w suplementach diety muszą gwarantować, że stosowanie tych

w dokumentach, które są dołączone do danego produktu lub

produktów zgodnie ze wskazaniami producenta będzie bezpieczne. Brak

odnoszą się do niego. Aby odróżnić suplementy diety od produktów

jest również przepisów prawnych, które regulowałyby zawartość innych

leczniczych, są one wprowadzane do obrotu, prezentowane

składników odżywczych czy składników roślinnych w suplementach diety.

i reklamowane pod nazwą „suplement diety”, która nie może być

Skład surowcowy suplementów diety pod kątem zawartości składników

zastąpiona nazwą handlową (wymyśloną) tego środka spożywczego.

roślinnych jest bardzo różnorodny. Jako składniki suplementów diety

Jeżeli suplement diety jest oznakowany dodatkowo nazwą handlową

stosowane są najczęściej rośliny lub ekstrakty z roślin, nie wykazujące

(wymyśloną), określenie „suplement diety” powinno być umieszczone

silnego działania farmakologicznego, w dawkach od kilku do kilkunastu,

w bezpośrednim sąsiedztwie tej nazwy. Ponadto suplementy diety

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

18 | polski przemysł znakuje się umieszczając na opakowaniu m.in. nazwy kategorii

sugerować że produkt posiada szczególne właściwości, jeżeli wszystkie

składników odżywczych lub substancji charakteryzujących produkt

podobne środki spożywcze posiadają takie właściwości, nie można

lub wskazanie ich właściwości, porcję do spożycia w ciągu dnia,

również przypisywać środkowi spożywczemu działania lub właściwości,

ostrzeżenie, dotyczące nieprzekraczania zalecanej porcji do spożycia

których nie posiada. Wymagania te nakłada ustawa o bezpieczeństwie

w ciągu dnia, stwierdzenie, że suplementy diety

żywności i żywienia dla wszystkich środków spożywczych.

nie mogą być stosowane jako substytut zróżnicowanej diety,

Wszystkie informacje dotyczące charakterystyki i działania produktu

a także stwierdzenie, że suplementy diety powinny być

tzw. oświadczenia opisujące lub powołujące się na działanie składnika

przechowywane w miejscach niedostępnych dla małych dzieci.

odżywczego na wzrost, rozwój i funkcje organizmu, a także funkcje

Informacje dotyczące zawartych w składzie witamin i składników

psychologiczne, behawioralne, odchudzanie lub kontrolę masy ciała,

mineralnych wyraża się w procentach w stosunku do zalecanego

zamieszczone na etykiecie, w prezentacji lub reklamie suplementu

dziennego spożycia, zgodnie z załącznikiem do wymienionego

diety muszą mieć potwierdzenie w danych naukowych oraz muszą być

rozporządzenia w sprawie suplementów diety. Aktualnie nie wymaga się

zrozumiałe dla przeciętnego konsumenta. W przypadku produktów

znakowania suplementów diety wartością odżywczą. Składnik odżywczy

spożywczych, w tym suplementów diety zabronione są oświadczenia

podany w nazwie suplementu diety, bądź wszystkie składniki, które są

medyczne, czyli takie które stwierdzają, sugerują lub dających do

opisane ma etykiecie, które decydują o działaniu produktu, wymagają

zrozumienia, że produkt spożywczy lub jego składniki mają właściwości

podania ich dokładnej ilości w produkcie.

lecznicze lub zapobiegają chorobom.

Należy podkreślić, iż oznakowanie, reklama i prezentacja suplementów

Kwestię oświadczeń reguluje rozporządzenie (WE) nr 1924/2006

diety nie mogą przypisywać tym środkom właściwości zapobiegania

Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie

chorobom lub ich leczenia, albo odwoływać się do tych właściwości. Nie

oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności.

mogą tez zawierać treści, które mogłyby wprowadzać w błąd konsumenta,

Rozporządzenie to zawiera wykaz dozwolonych oświadczeń

czy to dotyczących składu czy nazwy, ilości, trwałości, źródła lub miejsca

żywieniowych, natomiast nad oświadczeniami zdrowotnymi prace

pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji. Nie można również

w Komisji Europejskiej wciąż trwają. Według pierwotnego założenia, lista oświadczeń zdrowotnych, które mogłyby znajdować się na żywności, w tym suplementach diety, miała być przyjęta do 31 stycznia 2010 r.

Przewiduje się obecnie, że do czerwca 2011 roku zostanie wydana w formie rozporządzenia lista dozwolonych oświadczeń zdrowotnych odnoszących się do składników innych niż roślinne. W dalszej kolejności ustalona zostanie lista oświadczeń dotyczących składników roślinnych, po zakończeniu oceny dowodów naukowych. Po wejściu w życie tzw. listy dozwolonych oświadczeń, będzie można zamieszczać w oznakowaniu tylko te oświadczenia, które będą pozytywnie zaopiniowane.

Podsumowanie Suplementy diety mogą wykazywać działanie odżywcze i inne fizjologiczne, a tym samym wzmacniać stan zdrowia i wpływać na funkcjonowanie organizmu, nie można im jednak przypisywać właściwości zapobiegania chorobom lub leczenia, jakie przypisuje się produktom leczniczym.

Zgodnie z opinią naukowców, u osób zdrowych stosujących urozmaiconą dietę zawierającą różnorodne produkty, czyli owoce, warzywa, produkty z pełnego ziarna, produkty strączkowe, produkty mleczne oraz ryby i chude mięso, nie ma uzasadnienia stosowania suplementów diety. Uzasadnieniem do ich stosowania może być nieprawidłowy sposób żywienia prowadzący do niedoborów pokarmowych. Dotyczy to przede wszystkim osób starszych, odchudzających się, stosujących diety z ograniczeniami (np. weganie) oraz kobiety po menopauzie i kobiety ciężarne.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

11169_AZ_MG-Ärztin_216x149_END.indd 1

15.02.11 08:43

JARS Centrum Jakości Sp. z o.o. ŁAJSKI, ul. Kościelna 2a 05-119 Legionowo tel. 22 783 17 34 biuro@jars.pl www.jars.pl

Nasze laboratorium działa na rynku od 10 lat. Dla przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego oferujemy m.in.: • • • •

• • • • • • • •

Weryfikację czystości mikrobiologicznej surowców oraz produktów gotowych Oznaczanie podstawowych wskaźników fizykochemicznych ( sucha masa, gęstość, chlorki, pH i inne) Badania opakowań Opracowanie i walidacja metod analitycznych oraz optymalizacja już istniejących: - zawartość substancji czynnych i pomocniczych - zawartość rozpuszczalników - zawartości zanieczyszczeń - profil zanieczyszczeń - potwierdzenie zawartości zanieczyszczeń i substancji czynnych Transfer metod analitycznych Prowadzenie badań stabilności, tworzenie z nich raportów wraz obróbką statystyczną Rutynowe analizy jakościowe i ilościowe Opracowania statystyczne badań biodostępności, biorównoważności, badań klinicznych oraz oceny skuteczności Tworzenie pełnej dokumentacji rejestracyjne dla produktów leczniczych Tworzenie dokumentacji DMF dla substancji czynnych i pomocniczych Kliniczne i niekliniczne raporty eksperta w formacie CTD Specjalistyczne tłumaczenia dokumentacji rejestracyjnej (dokumentacja jakościowa, niekliniczna)

20 | polski przemysł

Realizacja koncepcji

QUALITY BY DESIGN Krzysztof Woyna-Orlewicz F1 Pharma Sp. z o.o.

Grzegorz Harańczyk StatSoft Polska Sp. z o.o.

Podstawowym zadaniem producentów leków jest dostarczanie odbiorcom produktów o odpowiedniej jakości. Miarą jakości produktów leczniczych jest skuteczność i bezpieczeństwo, co w przypadku leków odtwórczych oznacza równoważność farmaceutyczną i biologiczną w stosunku do leku innowacyjnego. Zgodnie z koncepcją Quality by Design, zadanie to ma być realizowane przez dogłębne zrozumienie wszelkich aspektów wytwarzania produktów leczniczych [1, 4, 6].

Wytyczne ICH zalecają korzystanie z narzędzi statystycznych do

W celu usprawnienia kontroli nad wytwarzaniem leków w sierpniu 2002

realizacji prac badawczo-rozwojowych [4]. W odniesieniu do prac

roku organizacja U.S. Food and Drug Administration (FDA) podjęła

związanych m.in. z doborem składu preparatu oraz badaniem

inicjatywę wytyczenia nowego kierunku rozwoju zasad dobrej praktyki

i optymalizacją procesu technologicznego zastosowanie znajduje

wytwórczej, którą nazwano Pharmaceutical Current Good Manufacturing

metodyka projektowania doświadczeń (DOE, Design of Experiments).

Practices (CGMPs) for the 21st century (bieżące zasady dobrej praktyki

Poniżej przedstawiono trzy przykłady zastosowania narzędzi

wytwórczej dla 21 wieku) [3]. Nowa interpretacja GMP zorientowana

statystycznych podczas prac badawczych zmierzających do opracowania

jest na zapewnienie jakości produktów w oparciu o szeroko pojętą

technologii produkcji leków odtwórczych. Pierwszy przykład dotyczy

analizę ryzyka, której celem jest identyfikacja tych elementów systemów

doboru składu ilościowego produktu z zastosowaniem tzw. planów

wytwarzania, które mogą istotnie wpływać na jakość produkowanego leku.

dla mieszanin. Przykład drugi stanowi badanie krytyczności

Definicja ryzyka uwzględnia aspekt prawdopodobieństwa wystąpienia

parametrów operacyjnych procesu technologicznego, przeprowadzone

szkody oraz strat, które szkoda może spowodować. Model systemu

z wykorzystaniem planu eliminacyjnego. W przykładzie trzecim

zarządzania ryzykiem przedstawiono na rys. 1 [5].

zademonstrowano optymalizację zakresów operacyjnych parametrów krytycznych, w oparciu o plan centralny kompozycyjny.

Na pierwszy etap oceny ryzyka składają się działania dotyczące identyfikacji czynników stwarzających potencjalne zagrożenie dla jakości leku, wyjaśnienia mechanizmu ich niekorzystnego wpływu na

Wprowadzenie

parametry produktu, a także oszacowania prawdopodobieństwa oraz

Zagadnienia dotyczące jakości produktów leczniczych są stale

konsekwencji wystąpienia wady. W dalszej kolejności podejmowane są

podnoszone przez międzynarodowe organizacje, których zadaniem jest

działania zmierzające do zminimalizowania częstotliwości występowania

weryfikacja procesu technologicznego i dopuszczanie leku do obrotu.

niepożądanych zjawisk. Jest to etap kontroli ryzyka, w czasie którego

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

21 definiowane są bezpieczne zakresy operacyjne dla czynników

Ocena ryzyka

stwarzających zagrożenie dla jakości produktu. Efektem tego etapu jest podjęcie decyzji o akceptacji ryzyka, jakie może stwarzać zdefiniowany

Identyfikacja ryzyka

czynnik. Wszelkie działania powinny być odpowiednio dokumentowane i komunikowane zaangażowanym stronom, a rezultaty funkcjonowania

Analiza ryzyka

systemu powinny podlegać okresowemu przeglądowi i ocenie [1, 3, 5, 6].

Oszacowanie ryzyka

Procesu (Process Analytical Technology), który opiera się na dogłębnym zrozumieniu procesu wytwarzania [1]. Zwrócono uwagę na fakt, że jakość nie może być oceniana przez badanie produktu; powinna być „wbudowana be tested into products; it should be built-in or should be by design).

W tym celu zaleca się przeprowadzenie systematycznych prospektywnych badań w oparciu o naukowo uzasadnioną metodykę, uwzględniających holistyczną naturę przedmiotu, zorientowanych na ocenę ryzyka.

Rozwiązania te nazwano „Jakość przez Projekt” (Quality by Design), w skrócie QbD [4]. Opracowanie technologii wytwarzania leku powinno uwzględniać następujące zagadnienia: • określenie właściwości leku o kluczowym znaczeniu dla pacjentów,

Wymiana informacji

w produkt” lub zagwarantowana przez projekt procesu (quality cannot

Kontrola ryzyka Minimalizacja ryzyka

Akceptacja ryzyka

• zdefiniowanie cech postaci leku o krytycznym znaczeniu dla jakości, stąd nazwanych krytycznymi atrybutami jakości (Critical Quality Atributes), w skrócie CQA, • dobór składników produktu leczniczego,

Efekt zarządzania ryzykiem

• opracowanie procesu technologicznego, • wytypowanie parametrów krytycznych wytwarzania postaci leku (Critical Process Parameters), w skrócie CPP, • optymalizację zakresów operacyjnych parametrów krytycznych, • opracowanie metod kontroli procesu produkcyjnego, które powinny umożliwić uzyskiwanie produktu o wysokiej jakości w sposób

Przegląd Weryfikacja funkcjonowania systemu

powtarzalny.

Rys. 1. Schemat procesu zarządzania ryzykiem [5]

Krytyczne atrybuty jakości leku (CQA) to fizyczne, chemiczne lub mikrobiologiczne właściwości substancji leczniczej, substancji

o wartościach niezgodnych z wyspecyfikowanymi kryteriami akceptacji.

pomocniczych, półproduktów oraz finalnej postaci leku. W przypadku

Wytworzenie wadliwego produktu ułatwia bowiem zrozumienie

tabletek są to np. parametry dotyczące wielkości dawki substancji

zależności funkcjonalnej między zmiennymi. Czynniki procesu,

leczniczej, odporności mechanicznej, szybkości uwalniania substancji

których zmienność w ograniczonym zakresie operacyjnym, w sposób

leczniczej z postaci leku. W uzasadnionych przypadkach dopuszcza

bezpośredni i znaczący wpływa na krytyczne atrybuty jakości postaci

się analizowanie parametrów zastępujących krytyczne atrybuty jakości

leku, nazywane są parametrami krytycznymi [9].

leku. Przykład stanowią tabletki zawierające łatwo rozpuszczalne

W oparciu o dane uzyskane w fazie projektowej ustalane są metody

substancje lecznicze. Kontrola jakości preparatu może opierać się na

kontroli poszczególnych etapów procesu technologicznego. Wyniki

wynikach badań czasu rozpadu tabletek z pominięciem badań szybkości

analiz substancji i półproduktów, wykonywanych w trakcie wytwarzania

uwalniania substancji leczniczej. Osiągnięcie odpowiednich wartości

postaci leku, stanowią podstawę do sterowania procesem. W tym celu

CQA, a następnie ich utrzymanie jest nadrzędnym celem projektowania.

dopuszcza się wprowadzanie zmian niewykraczających poza zakres

Wpływ parametrów procesu na produkt powinien być dokładnie

zdefiniowanej przestrzeni projektu. Stosowanie zaproponowanych

oszacowany z wykorzystaniem metod planowania doświadczeń (Design

rozwiązań może ograniczyć liczbę analiz produktu gotowego i w ten

of Experiments, w skrócie DOE). Parametry objęte badaniem określają

sposób skrócić czas oczekiwania na zwolnienie leku do sprzedaży.

tzw. przestrzeń projektową (Design Space), o granicach wytyczonych

Przykładowo: jednolitość zawartości substancji leczniczej w tabletkach

przez ekstrema zmiennych niezależnych. Przestrzeń projektowa powinna

może być orzekana na podstawie wyników pomiarów wykonywanych

uwzględniać poziomy zmiennych wejściowych prowadzące do uzyskania

w trakcie tabletkowania, tj. analiz masy tabletek i zawartości substancji

odpowiedzi procesu niezgodnej z wymaganiami, tj. parametrów CQA

leczniczej w tabletkach metodą spektroskopii w bliskiej podczerwieni.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

Narzędzia systemu zarządzania ryzykiem

Ryzyko nieakceptowalne

W odniesieniu do procesów technologicznych, zarządzanie ryzykiem sprowadza się do wdrożenia systemu innowacyjnej Technologii Analizy

22 | polski przemysł Wyniki pomiarów należy gromadzić w ciągu tzw. pełnego „cyklu życia”

o współrzędnych (1, 0, 0), (0, 1, 0) oraz (0, 0, 1) - na rys. 2 zaznaczone

produktu, tj. do momentu zaprzestania jego produkowania. Utworzone

jako • – wyznaczany jest model liniowy, który testowany jest za pomocą

bazy danych powinny podlegać okresowym przeglądom, wykonywanym

punktów o współrzędnych (1/2, 1/2, 0), (1/2, 0, 1/2) oraz (1/2, 1/2, 0) – na

w celu sprawdzenia funkcjonalności przestrzeni projektowej, a w razie

rys. 2 punkty 0. Punktem testowym dla modelu stopnia drugiego jest punkt

potrzeby jej rozszerzenia, zawężenia lub ponownego zdefiniowania.

o współrzędnych (1/3, 1/3, 1/3) - rys. 2, punkt + [7].

Program STATISTICA oferuje narzędzia, które można wykorzystać do

Jako kryterium akceptacji założono, że współczynnik podobieństwa

realizacji założeń innowacyjnego systemu QbD. Poniżej przedstawiono

krzywych szybkości uwalniania substancji leczniczej z leku referencyjnego

praktyczne przykłady statystycznego projektowania doświadczeń

i odtwórczego f2 powinien być większy niż 50 [1], a kąt usypu będący

zmierzających do wybrania składników leku, wytypowania krytycznych

miernikiem sypkości mieszaniny nie powinien przekraczać wartości 40°.

parametrów procesu produkcyjnego oraz do optymalizacji ich zakresów operacyjnych.

Metodyka planów czynnikowych umożliwia predykcję wpływu zmiennej niezależnej o niezbadanej wartości na odpowiedź procesu. W tym celu tworzone są modele matematyczne tłumaczące sposób oddziaływania

Przykład 1 – wybór składu postaci leku

czynnika na produkt [10].

Prace badawcze zmierzały do opracowania leku odtwórczego.

Na podstawie przeglądu piśmiennictwa oraz wyników prac preformulacyjnych określono skład postaci leku (tabela 1). Wstępne doświadczenia w laboratorium technologicznym wskazały na istotny wpływ ilości składników A, B, C na szybkość uwalniania substancji API z tabletek oraz na sypkość proszków. Sypkość mieszaniny ma zasadnicze znaczenie dla wytwarzania tabletek o odpowiednich parametrach jakościowych.

Ze względu na potrzebę zachowania stałej masy tabletki, wobec ustalonej ilości API i magnezu stearynianu, sumaryczna ilość pozostałych trzech składników nie mogła ulec zmianie.

Substancja

Ilość [mg]

Właściwości

API A B C Magnezu stearynian

39 60

Lecznicze Wypełniające, wiążące Wypełniające, wiążące, rozsadzające Wypełniające, poślizgowe Poślizgowe

Suma

100

1

Tab. 1. Skład tabletek

Rys. 2. Plan doświadczenia dla mieszanin

Matrycę doświadczenia dla wybranego planu wraz z uzyskanymi wynikami zaprezentowano w tabeli 2. Plan tego typu można realizować sekwencyjnie. W zależności od wyników uzyskiwanych na podstawie

Celem eksperymentu było zdefiniowanie stosunków ilościowych

bieżącej analizy mieszanin lub tabletek wytwarzanych w przebiegu

substancji pomocniczych A, B i C, tak aby uzyskać mieszaninę

kolejnych procesów (układów) doświadczenie można przerwać po

o odpowiedniej sypkości, a następnie tabletki charakteryzujące

otrzymaniu modelu o zadawalających parametrach lub kontynuować

się zasadniczym podobieństwem szybkości uwalniania do leku

do wykonania wszystkich układów matrycy. Zastosowano podejście

referencyjnego. Doświadczenie zrealizowano z zastosowaniem modułu

sekwencyjne, co doprowadziło do uzyskania modelu kwadratowego.

Plany dla mieszanin i powierzchnie trójkątne programu STATISTICA,

Współczynnik dobroci dopasowania R2 = 0,9996 wskazuje, że model

wykorzystując założenia zrandomizowanego planu sympleksowo-

wyjaśnia prawie 100% zmienności rozpatrywanych zmiennych zależnych.

centroidowego z trzema wielkościami wejściowymi. Generując plan,

Współczynniki regresji zamieszczono w tabeli 3.

dopuszczono możliwość wyeliminowania jednego ze składników mieszaniny. Uwzględniając powyższe założenia, poszczególnym zmiennym

Całkowita suma składników mieszaniny wynosi 1 (tj. 100%)

niezależnym – A, B i C – przypisano graniczne poziomy, tj. 0 (brak

Składniki, tj. zmienne wejściowe

w mieszaninie) oraz 1 (składnik stanowi 100 %). Program STATISTICA

A 1 0 0 1/2 1/2 0 1/3

umożliwia modyfikację planu i wprowadzenie ograniczeń dla wartości poziomów zmiennych (np. przy założeniu, że każdy składnik musi występować lub udział składnika nie może być większy niż uprzednio określona wartość).

W większości przypadków zależność między zmiennymi wejściowymi a zmienną wyjściową nie jest znana. Najczęściej zakłada się wówczas, że zależność ta jest liniowa lub kwadratowa. Na podstawie punktów

1/2011

B 0 1 0 1/2 0 1/2 1/3

C 0 0 1 0 1/2 1/2 1/3

Odpowiedzi procesu f2 71 65 41 76 48 46 55

Kąt usypu 51 47 42 48 38 44 39

Tab. 2. Matryca eksperymentu wraz z parametrami odpowiedzi procesu

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 23 W przypadku oszacowania dot. wpływu ilości składników mieszaniny na parametr f2 utworzony model opisuje następujące równanie regresji kwadratowej:

f2=71,06•A+65,06•B+41,06•C+30,79•A•B -33,21•A•C -29,21•B•C Współczynnik regresji

Składniki i ich interakcje A B C A•B A•C B•C

f2

Kąt usypu

71,06 65,06 41,06 30,79 -33,21 -29,21

51,22 47,22 42,22 -8,39 -38,39 -6,39

Tab. 3. Współczynniki regresji oszacowane na podstawie modelu kwadratowego (dla f2: R2=0,9996, dla Kąta usypu: R2=0,9541)

Rys. 4. Wykres STATISTICA – Wpływ ilości składników A, B, C na kąt usypu mieszaniny

Wpływ poszczególnych składników zilustrowano na rys. 3.

Rys. 5. Wykres STATISTICA - Wpływ ilości składników A, B, C na kąt usypu mieszaniny i szybkość uwalniania API z tabletek (f2). Ciemne pole obrazuje optymalne stosunki ilościowe składników

Po przeanalizowaniu wpływu badanych czynników na szybkość Rys. 3. Wykres STATISTICA - Wpływ składników mieszaniny – A, B i C – na wartość współczynnika podobieństwa (f2) porównywanych profili uwalniania substancji API z tabletek

uwalniania substancji API z tabletek i kąt usypu mieszaniny określono optymalne ilości składników. Na rys. 5 ciemne pole określa stosunki ilościowe składników A, B, C prowadzące do uzyskania mieszaniny o zadowalającej sypkości (kąt usypu < 44°) i tabletek charakteryzujących

Na podstawie równania regresji można obliczyć optymalne stosunki

się odpowiednią szybkością uwalniania (f2 > 55).

ilościowe substancji A, B i C. Innymi słowy, można dobrać ilości poszczególnych składników mieszaniny w sposób prowadzący do uzyskania tabletek o parametrach sprzyjających wystąpieniu maksimum wskaźnika f2. Dodatkowo, można określić kryteria akceptacji dla

Przykład 2 – wybór parametrów krytycznych procesu [11] Celem eksperymentu było wytypowanie parametrów operacyjnych

przestrzeni projektowej (Design Space), tj. znaleźć takie zakresy poziomów

procesu (czynników, zmiennych niezależnych) mających krytyczny wpływ

czynników, które umożliwiają wytworzenie tabletek charakteryzujących się

na jakość produktu leczniczego. Badaniu poddano proces wytwarzania

zadawalającym współczynnikiem f2.

tabletek techniką granulacji szybkoobrotowej i suszenia fluidalnego.

Podobne oszacowanie można przeprowadzić także dla wyników analiz

Na podstawie doniesień piśmiennictwa [8] oraz w oparciu o wstępne

innych odpowiedzi procesu (np. sypkości proszków). Równanie regresji

doświadczenia laboratoryjne w pracy zespołowej wybrano zmienne

opisujące wpływ składu mieszaniny na jej sypkość (kąt usypu)

niezależne procesu o potencjalnie krytycznym znaczeniu dla jakości

ma następującą postać:

wytwarzanego leku. Poszczególnym zmiennym przyporządkowano

Kąt usypu [°] = 51,22•A+47,22•B+ +42,22•C-8,39•A•B-38,39*•A•C-6,39•B•C

Uzyskane zależności zobrazowano na rys. 4.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

wartości reprezentujące górną i dolną granicę szerokiego zakresu operacyjnego. Czynniki procesu poddane badaniu oraz przypisane im poziomy wartości przedstawiono w tabeli 4.

1/2011

24 | polski przemysł • uwolnienie z tabletki więcej niż 85 % substancji leczniczej po 15

Zmienne niezależne

Poziom dolny

Poziom górny

Ilość wody do zwilżania mieszaniny wstępnej

200 g wody/ 874,6 g mieszaniny

350 g wody/ 874,6 g mieszaniny

Prędkość mieszadła główne­go podczas granulowania

150 obr./min

450 obr./min

Prędkość mieszadła boczne­go podczas granulowania

500 obr./min

3000 obr./min

krytycznych wad produktu. Procesy nr 4 i 8 doprowadziły do powstania

Czas granulowania

1 min

5 min

tabletek, które cechuje niedostateczne uwalnianie substancji leczniczej

Temperatura powietrza suszącego

35ºC

60ºC

i zbyt długi czas rozpadu (tabela 5).

Zawartość wilgoci w granulacie

1%

2%

Rozmiar siatki użytej do kalibracji

1 mm

2.5 mm

minutach analizy, • czas rozpadu tabletek krótszy niż 10 min.

Wyniki doświadczenia czynnikowego wskazują na wystąpienie

Na podstawie analizy statystycznej ukierunkowanej na wybranie parametrów procesu o zasadniczym wpływie na wielkość uwalniania substancji leczniczej z tabletek stwierdzono istotne statystycznie

Tab. 4. Zmienne niezależne wytypowane do badania

oddziaływanie czasu granulowania (efekt -3,89; p<0,05) i ilości wody użytej do zwilżenia mieszaniny proszków (efekt -3,36; p<0,05), a także

Testowano wpływ poszczególnych czynników na parametry tabletek

znamienny wpływ prędkości obrotowej mieszadła głównego stosowanego

w oparciu o zrandomizowany, frakcyjny plan przesiewowy Placketta-

do granulowania (efekt -2,92; p=0,06).

Burmana o rozdzielczości III, umożliwiający zbadanie oddziaływania siedmiu zmiennych w ramach ośmiu procesów. W celu oszacowania

a) Wpływ ilości roztworu substancji wiążącej na uwalnianie substancji

wielkości błędu wynikającego z wpływu zmiennych niekontrolowanych

leczniczej z tabletek

zrealizowano trzy dodatkowe procesy, podczas których zmiennym niezależnym przyporządkowano pośrednie (centralne) wartości. Plan matrycowy doświadczenia przedstawiono w tabeli 5.

W przebiegu 11 procesów technologicznych zrealizowanych zgodnie z założeniami matrycy eksperymentu wytworzono granulaty, które następnie prasowano w tabletki. Tabletki poddawano analizom jednolitości masy, twardości, ścieralności, czasu rozpadu oraz uwalniania.

Założono, że produkt powinien spełniać następujące kryteria akceptacji: • masa każdej tabletki w zakresie: masa średnia ± 5%, • ubytek masy tabletek w badaniu ścieralności mniejszy niż 1,0%,

Efekty (odpowiedzi procesu)

Czynniki poddane badaniu [k]

Pomocnicze

Min. 85%

Max. 1 %

Czas rozpadu [min]

Śr. ± 5%

Twardość [N]

Ujednoli­canie

Ścieralność [%]

Główne

Suszenie

Uwalnianie [%]

Granulowanie

Jednolitość masy min–max [%]

Zwilżanie

1

200

150

500

5

60

2

1,0

- 1,0 + 0,6

96

0

165

5½

2

350

150

500

1

35

2

2,5

- 1,4 + 1,3

100

0

157

8¼

Proces nr

Prędkość Ilość wody mieszadła [g] głównego [obr/min] 1

2

Prędkość mieszadła bocznego [obr/min]

Czas granulacji [min]

Temp. [°C]

3

4

5

Wilgotność Rozmiar siatki granulatu [mm] [%] 6

7

3

200

450

500

1

60

1

2,5

- 2,0 + 1,0

112

0

132

9¼

4

350

450

500

5

35

1

1,0

- 0,6 + 0,4

43

0

148

11 ¼

5

200

150

3000

5

35

1

2,5

- 0,9 + 1,2

95

0

145

6¾

6

350

150

3000

1

60

1

1,0

- 0,7 + 0,6

101

0

144

4¾

7

200

450

3000

1

35

2

1,0

- 0,9 + 0,9

98

0

148

5¾

8

350

450

3000

5

60

2

2,5

- 2,4 + 2,0

28

0

139

17 ¼

C1

275

300

1750

3

47,5

1,5

1,75

- 0,7 + 0,6

101

0

115

4¾

C2

275

300

1750

3

47,5

1,5

1,75

- 0,9 + 0,7

98

0

149

6¾

C3

275

300

1750

3

47,5

1,5

1,75

- 0,9 + 0,9

101

0

142

2¼

Tab. 5. Matryca eksperymentu reprezentująca założenia statystyki Placketta-Burmana (N = 8, k = 7) wzbogacona o trzy procesy ze zmiennymi o wartościach centralnych (C1, C2 i C3) oraz wyniki (efekty) doświadczenia czynnikowego. Szarym tłem wyróżniono procesy, które dopro¬wa¬dziły do wystąpienia krytycznych cech leku

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 25 b) Wpływ prędkości obrotowej mieszadła głównego

na uwalnianie substancji leczniczej z tabletek

Podsumowując, stwierdzono krytyczne oddziaływanie następujących parametrów procesu: 1. ilości roztworu substancji wiążącej, 2. prędkości mieszadła głównego podczas granulowania, 3. czasu granulowania.

Prowadzenie procesu granulacji z ustawieniem ww. zmiennych na wysokich poziomach może skutkować wytworzeniem tabletek o długim czasie rozpadu, które będzie cechować niedostateczne uwalnianie substancji leczniczej.

Przykład 3 – optymalizacja parametrów krytycznych procesu Celem badania było znalezienie bezpiecznych zakresów operacyjnych dla parametrów procesu o potwierdzonym, krytycznym oddziaływaniu c) Wpływ czasu granulowania na uwalnianie

na szybkość uwalniania substancji leczniczej z produktu. Parametrami tymi są: ilość roztworu substancji wiążącej stosowanego do zwilżenia mieszaniny proszków, prędkość obrotowa mieszadła głównego w trakcie granulowania oraz czas trwania granulacji. Czynnikom procesu przypisano dwa poziomy wartości (tabela 6).

Czynnik

Dolny (-1)

Górny (1)

Prędkość mieszadła głównego [obr/min]

100

400

Ilość wody w roztworze substancji wiążącej [g]

200

350

Czas granulowania [s]

60

300

Tab. 6. Zmienne niezależne wytypowane do badania

Kryterium akceptacji stanowiło wymaganie podobieństwa przebiegu krzywych szybkości uwalniania substancji leczniczej z leku referencyjnego Rys. 6. Wykresy STATISTICA - Bezwzględne wartości oceny efektów oddziaływania zmiennych o krytycznym znaczeniu dla jakości produktu

i odtwórczego, wyrażone współczynnikiem f2 > 50.

Zadanie zrealizowano z zastosowaniem programu STATISTICA, modułu: Planowanie Doświadczeń - Plany centralne kompozycyjne (powierzchnia odpowiedzi). Wyznaczanie powierzchni odpowiedzi (RSM,

Ujemne znaki wartości efektów wskazują, że zwilżanie proszków dużą

Response Surface Metodology) jest zestawem technik statystycznych

ilością wody, a następnie długotrwałe wyrabianie granulatu pod działaniem

wykorzystywanych do modelowania i analizowania wpływu kilku

mieszadła głównego poruszającego się z dużą prędkością może

zmiennych wejściowych na zmienną stanowiącą odpowiedź układu. W celu

prowadzić do wytworzenia tabletek, które charakteryzuje niedostateczne

wyznaczenia powierzchni odpowiedzi zastosowano plan centralny-kompo-

uwalnianie substancji leczniczej (rys. 6). Wysoka wartość współczynnika

zycyjny (CCD, Central Complete Design). Plany tego typu są rozwinięciem

dobroci dopasowania modelu R2 wynoszącego 0,92 wskazuje, że

planów dwupoziomowych o dodatkowe układy centralne i gwiezdne.

omawiane oszacowanie wyjaśnia ok. 92% zmienności rozpatrywanej zmiennej zależnej.

Zmieniając długość tzw. ramienia gwiezdnego (odległości punktów gwiezdnych od centrum planu) oraz liczbę układów ze wszystkimi

Oszacowanie wyników pomiarów czasu rozpadu tabletek wskazało

zmiennymi ustawionymi na poziomach centralnych, można poprawić takie

na istotność statystyczną oddziaływania dwóch zmiennych: czasu

właściwości planu jak: ortogonalność i rotalność. W przypadku trzech

granulowania (efekt 4,7; p<0,05) oraz wielkości oczek siatki użytej do

wielkości wejściowych warunki rotalności i ortogonalności macierzy są

przecierania wysuszonego granulatu (efekt 5,1; p<0,05). Krótszy czas

spełnione, gdy długość każdego z sześciu ramion gwiezdnych wynosi

granulowania oraz rozdrabnianie granulatu przez siatkę złożoną z drobnych

1,68 oraz 9 układów zawiera zmienne na centralnych poziomach. Plan taki

oczek sprzyjają powstawaniu szybko rozpadających się tabletek. Wartość

składa się z 23 układów (tabela 7).

współczynnika dobroci dopasowania modelu R wynosi 0,94.

2

Nie stwierdzono krytycznego oddziaływania badanych czynników

W celu oszacowania wpływu badanych zmiennych operacyjnych na szybkość uwalniania substancji leczniczej z produktu posłużono

procesu na pozostałe parametry jakościowe tabletek, jak: jednolitość

się modelem kwadratowym o zadowalającym współczynniku dobroci

masy, ścieralność i twardość. Uzyskane wyniki pomiarów nie umożliwiają

dopasowania R2 = 0,73. Współczynniki równania regresji przedstawiono

wybrania czynników procesu o znamiennym wpływie na te parametry.

w tabeli 8.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

26 | polski przemysł Wartości zakodowane Prędkość mie­szadła głównego [obr/min] -1 -1 -1 -1 1 1 1 1 -1,68 1,68 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Ilość roztworu [g]

Czas [s]

-1 -1 1 1 -1 -1 1 1 0 0 -1,68 1,68 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Odpowiedzi procesu

Wartości rzeczywiste Prędkość mie­szadła głównego [obr/min]

Ilość roztworu [g]

Czas [s]

f2

160 160 160 160 339 339 339 339 100 400 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250

230 230 319 319 230 230 319 319 275 275 200 350 275 275 275 275 275 275 275 275 275 275 275

108 251 108 251 108 251 108 251 180 180 180 180 60 300 180 180 180 180 180 180 180 180 180

72 52 48 36 58 48 45 32 75 54 69 47 38 50 54 57 55 56 57 56 55 56 54

-1 1 -1 1 -1 1 -1 1 0 0 0 0 -1,68 1,68 0 0 0 0 0 0 0 0 0

głównego, tj. 175 obr./min. W tych warunkach dopuszczalne jest stosowanie większej ilości roztworu substancji wiążącej oraz granulowanie przez dłuższy czas negatywnego oddziaływania na szybkość uwalniania substancji leczniczej z tabletek. a) Prędkość mieszadła = 175 [obrotów/min.] (I bieg)

b) Prędkość mieszadła = 350 [obrotów/min.] (II bieg)

Tab. 7. Plan centralny-kompozycyjny dla trzech wielkości wejściowych, będących parametrami operacyjnymi granulacji oraz odpowiedzi poszczególnych procesów (zmienne wyjściowe) Parametr

Współczynnik regresji

Stała

88,339

Prędkość mieszadła

-0,0494

Ilość wody w roztworze

-0,1739

Czas granulowania

0,3500

Czas granulowania * Czas granulowania

-0,0011

Tab. 8. Współczynniki regresji dla modelu

Zatem otrzymano model postaci: f2= 88,339 -0,0494•Prędkość mieszadła -0,1739•Ilość wody w roztworze + 0,35•Czas granulowania-0,0011•Czas granulowania•Czas granulowania Proces granulacji szybkoobrotowej zamierzano realizować w skali produkcyjnej, z zastosowaniem urządzenia o rozmiarach około 30-krotnie większych od rozmiarów urządzenia laboratoryjnego i dwustopniowej regulacji prędkości obrotowej mieszadła głównego. W celu wyznaczenia bezpiecznych zakresów operacyjnych procesu, kierując się zasadą podobieństwa bezwymiarowych liczb Freuda, ustalono prędkości obrotowe mieszadła głównego na jednym z dwóch poziomów, tj. 175 obr./min (I bieg) lub 350 obr./min (II bieg). Następnie dopasowano ilości roztworu substancji wiążącej oraz czas granulacji, odpowiednio do każdej z dwóch prędkości mieszadła głównego. Wyniki dopasowania przedstawiono na rys. 7. Na tej podstawie zalecono prowadzenie procesu technologicznego przy mniejszej prędkości obrotowej mieszadła

1/2011

Rys. 7. Wykres STATISTICA - Dopasowanie parametrów granulowania względem współczynnika f2 wyrażającego podobieństwo krzywej szybkości uwalniania substancji leczniczej z tabletek leku referencyjnego i od¬twórczego. Dopasowano ilości roztworu substancji wiążącej oraz czas granulowania do prędkości obrotowych mieszadła głównego ustalonych na poziomie: a) 175 obr./min i b) 350 obr./min.

Literatura 1. EMEA, Note for guidance on the investigation of bioavailability and bioequivalence, CPMP/EWP/QWP/1401/98, 2001.

2. FDA, Guidance for Industry PAT – A Framework for Innovative Pharmaceutical Development, Manufacturing and Quality Assurance, 2004.

3. FDA, Pharmaceutical CGMPs For the 21st Century – A Risk-Based Approach, Final Report, 2004.

4. ICH, Q8 Pharmaceutical development, 2008.

5. ICH, Q9 Quality risk management, 2005.

6. ICH, Q10 Pharmaceutical quality system, 2008.

7. Lewis G.A., Mathieu D., Phan-Tan-Luu R., Pharmaceutical experimental design, Informa Health Care, 1998.

8. Parikh D.M., Handbook of Pharmaceutical Granulation Technology, Marcel Deker, 1997.

9. PQRI, Process robustness – a PQRI white paper, Pharm.Eng. 26 (2006) 1-11.

10. Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, StatSoft 2007.

11. Woyna-Orlewicz K., Planowanie eksperymentów w praktyce w farmacji, [w:] R&D – badania innowacyjne z wykorzystaniem analizy danych, StatSoft 2008.

12. StatSoft, Inc. (2010). STATISTICA (data analysis software system), version 9.1. www.statsoft.com.

Więcej informacji na temat wykorzystania analizy danych w przemyśle farmaceutycznym można znaleźć na stronie www.statsoft.pl/pharma

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

artykuł sponsorowany

28 | polski przemysł

ERP

Systemy w farmacji Paweł Dawid ERP Sales Specialist, PROBIT

Wykorzystywanie nowoczesnych technologii informatycznych we wspomaganiu zarządzania przedsiębiorstwami niesie ze sobą wiele korzyści. Usprawniają one wszystkie procesy zachodzące wewnątrz i na zewnątrz organizacji oraz umożliwiają przeprowadzanie zaawansowanych analiz, których ręczne przygotowanie zajęłoby wiele czasu. Zintegrowane systemy komputerowe składają się z poszczególnych podsystemów, w skład których wchodzą moduły odpowiadające za wspomaganie zarządzania różnymi obszarami działalności firmy.

Cechy ERP Wdrożone oprogramowanie powinno cechować się między innymi

systemy pracujące na bazach danych w formacie SQL, które dzięki swojej specyfice zapewniają najwyższe bezpieczeństwo i poprawność

skalowalnością. Dzięki temu system może być rozwijany wraz ze wzrostem

wprowadzonych operacji. Zaimplementowane oprogramowanie powinno

firmy, przez co działania przedsiębiorstwa mogą być skoncentrowane na

być również intuicyjne i proste w obsłudze, dzięki czemu użytkownicy

badaniach i powiększaniu wartości organizacji. Cecha ta związana jest

mogą skoncentrować się na działaniach mających na celu wzrost wartości

także z ewoluowaniem systemu, czyli przystosowaniem go do aktualnych

firmy.

potrzeb użytkowników, zmian środowiska i otoczenia organizacji.

Bardzo istotne jest również bezpieczeństwo, które związane jest zarówno z możliwością przydzielania odpowiednich uprawnień użytkownikom

Funkcjonalność ERP dla farmacji W przypadku przedsiębiorstw farmaceutycznych niezwykle istotnym

i śledzenia logów systemowych, jak i ze strukturą bazy danych czy

elementem jest również dostosowanie oprogramowania do specyficznych

wymogami prawnymi. W ostatnich latach standardem stały się już

wymagań technologicznych oraz prawnych. Dobry system powinien

Firma PROBIT od 20 lat zajmuje się implementacją oprogramowania do wspomagania zarządzania klasy ERP. Firma posiada 8 oddziałów w Polsce, dzięki czemu może świadczyć profesjonalne usługi na terenie całego kraju. Wśród prawie 80 pracowników znajdują się wysoko wykwalifikowani specjaliści posiadający ogromne doświadczenie w zakresie zapewnienia jakości, produkcji, magazynowania, sprzedaży, zakupów, finansów, kadr, płac itd. PROBIT w ciągu ostatnich kilku lat stał się bardzo mocnym graczem na rynku systemów informatycznych dedykowanych przedsiębiorstwom farmaceutycznym.

Produkt „Pharmaceutica & LS” został zwalidowany na zgodność z wymaganiami Dobrej Praktyki Wytwarzania GMP dla Systemów Komputerowych. Certyfikat potwierdzający, że rozwiązanie PROBIT jest zgodne z procedurami zawartymi w GAMP5 oznacza, że firma dostarcza gotowy do użycia i zwalidowany produkt. Specjaliści PROBIT-u biorą udział w licznych konferencjach, zarówno krajowych jak i międzynarodowych występując często w charakterze prelegentów.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

29

być bezwzględnie zgodny ze standardami GMP (Good Manufacturing Practice), które pierwotnie opracowano dla przemysłu farmaceutycznego a obecnie mają również zastosowanie w firmach kosmetycznych, u producentów suplementów spożywczych itp. Oprogramowanie powinno zapewniać pełną kontrolę nad jakością oraz pochodzeniem surowców, wspomaganie zarządzania produkcją wielooddziałową, zaopatrzeniem czy zbytem. Istotną funkcjonalnością systemów ERP skierowanych dla branży farmaceutycznej jest między innymi obsługa zwalniania produktu, kontrola zwalniania serii surowca do produkcji na podstawie daty ważności i statusu serii, integracja z systemami zewnętrznymi np. laboratoryjnymi (LIMS) czy też obsługa automatycznego obliczania zużycia z uwzględnieniem zawartości substancji czynnej i innych parametrów krytycznych. Dzięki wdrożeniu odpowiednich funkcjonalności, działalność w poszczególnych obszarach organizacji ulegnie znacznemu usprawnieniu.

Dostawa systemu dla przedsiębiorstwa farmaceutycznego Dostawa systemu ERP dla przedsiębiorstw farmaceutycznych jest poważnym wyzwaniem. Celem projektu wdrożeniowego jest zapewnienie zgodności systemu z rzetelnie przygotowanym wcześniej URS (User Requirements Specification), co nie jest łatwym zadaniem.

Wielowątkowość i złożoność procesu implementacji wymaga bowiem bardzo starannego podejścia. Ważne jest określenie struktury organizacyjnej projektu oraz zasad organizacji prac projektowych, programistycznych, wdrożeniowych, adaptacyjnych i walidacyjnych.

Przy wyborze dostawcy, klient powinien uwzględnić zarówno stabilność przedsiębiorstwa, jak i jego doświadczenia w specyficznej branży, jaką jest farmacja.

Walidacja Bardzo istotnym zagadnieniem w przemyśle jest jakość, która w przypadku branży farmaceutycznej, gdzie w grę wchodzi zdrowie konsumentów, nabiera szczególnego znaczenia. W swojej metodyce wdrożenia dostawca powinien więc uwzględnić newralgiczną część projektu czyli walidację. Jest ona potwierdzeniem, że proces technologiczny realizowany przy wsparciu systemów komputerowych jest stabilny i powtarzalny. Dostawca powinien również na życzenie klienta zapewniać opracowanie dokumentacji spełniającej wymagania

Korzyści z wdrożenia Prawidłowo wdrożony system ERP powinien znacznie wspomagać

GAMP z uwzględnieniem map procesów, instrukcji procesowych

zarządzanie w przedsiębiorstwie farmaceutycznym. Oprócz wspomagania

(stanowiskowych) oraz pełnej dokumentacji adaptacji, zgodnie z cyklem

zarządzania w kontekście operacyjnym, zintegrowane systemy

rozwoju oprogramowania. Należy pamiętać, że walidacja jest czynnikiem

stanowią doskonałe narzędzie usprawniające zarządzanie w kontekście

mającym znaczny wpływ na wartość całego projektu. Aby zminimalizować

strategicznym. Dostarczają informacji niezbędnych do podejmowania

jej koszty, należy zwrócić szczególną uwagę czy dostawca posiada

ważnych decyzji wpływających na przyszłą kondycję przedsiębiorstwa

odpowiednie doświadczenie i czy jego wdrożenia w farmacji zostały

farmaceutycznego. Systemy takie z jednej strony zbierają dane

zwalidowane. Najlepszym rozwiązaniem jest więc wybór firmy posiadającej

z podsystemów m.in. zarządzania zasobami ludzkimi, zarządzania

gotowy, zwalidowany produkt, przy użyciu którego walidacji powinny ulec

rozwojem czy też finansami organizacji i controllingiem, a z drugiej

jedynie adaptacje opracowane specjalnie dla klienta, wykraczające poza

są niezbędnym źródłem informacji o statyce i dynamice zjawisk

standard. Dzięki temu klient może zredukować koszty oraz zagwarantować

organizacyjnych służąc w ten sposób dobieraniu, wdrażaniu i realizacji

bezpieczeństwo realizacji projektu.

skutecznych strategii.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

30 | polski przemysł

PAT

Bill Treddenick

Life Sciences Director

Marcin Krawiec Senior Process Control Engineer

Omówienie Analitycznej Technologii Procesu (PAT) może zostać przeprowadzone w oparciu o różne aspekty, w zależności od funkcji, jaką odgrywamy w procesie produkcyjnym przemysłu farmaceutycznego czy biologicznego.

Bill Treddenick (Life Sciences Director) i Marcin Krawiec (Senior Process Control Engineer) z firmy Lorien Engineering, przedstawiają wprowadzenie PAT do zakładu produkcyjnego, z punku widzenia projektanta.

Zdecydowana większość artykułów opublikowanych na temat PAT koncentrowała się na aspektach kontroli jakości (QA/QC), oraz na wpływie PAT w procesie oceny zgodności. Lorien Engineering to inżynierowie zajmujący się dziedziną „life sciences” od 20 lat a także procesami technologicznymi dla przemysłu spożywczego, browarniczego oraz napojów. Artykuł ten napisano z punktu widzenia projektanta zakładu produkcyjnego i podjęto w nim próbę zastanowienia się, jak bardzo zmiana sposobu pracy i podejścia zatrudnionego personelu, może zmienić projekt obiektu oraz kształt infrastruktury mediów serwisowych.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 31

– punkt widzenia projektanta

Ukazuje on także pewne aspekty wdrożenia PAT w istniejącym zakładzie, jak również praktyczne kroki, które mogą zostać podjęte w celu uzyskania wymiernych korzyści zarówno dla firm jak i dla dobra publicznego.

Dla producentów preparatów medycznych i leczniczych, niepewność związana z regulacjami prawnymi oznacza hamowanie procesu wprowadzania zmian zarówno dla nowo tworzonych technologii, jak również podczas dostosowywania zatwierdzonego procesu. Taka sytuacja ogranicza możliwości wprowadzania innowacji i udoskonaleń.

Procesy produkcyjne, włączając w to Standardowe Procedury Operacyjne (SOPs) są bardzo często rozwijane do Drugiej Fazy testów klinicznych „1st in-man studies”. Od tego momentu proces ich rozwoju i ulepszania zostaje wstrzymany. Rejestr (licencja) dla produktów medycznych czy „Device Dossier” dla aparatów medycznych, definiują parametry procesu i atrybuty jakości. Większość zmian dla tych parametrów, już po procesie zatwierdzenia, wymaga zdefiniowania procedur zmian, które muszą być ściśle przestrzegane. Wiąże się to również z dodatkowymi nakładami (koszty i czas), zbieraniem dodatkowych danych, dodatkowymi badaniami bezpieczeństwa i skuteczności, czy nawet z przeprowadzeniem nowych testów klinicznych.

Chociaż taka polityka skutkuje wysoką jakością i bezpieczeństwem produktów, hamuje jednak wydajność produkcji leków, co ma negatywne skutki dla dobra społecznego w zakresie ich dostępności cenowej.

W trakcie cyklu życia produktu istnieją możliwości udoskonalania procesu w celu podniesienia jego jakości i wydajności kosztowej, niemniej jednak wiąże się to zazwyczaj z wysokimi kosztami zmian dokumentów licencyjnych organów nadzorujących, a dla produktów o zasięgu międzynarodowym, z kosztami dla każdego rynku podlegającego innemu organowi regulacyjnemu. Ponadto organy regulacyjne miały zazwyczaj autorytarne podejście, w stosunku do producentów. Często organy regulacyjne informują producentów, co nie może zostać zaakceptowane, nie wspierając jednocześnie w znalezieniu rozwiązania. W ostatnim czasie organy regulacyjne takie jak amerykańska „Food and Drug Administration

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

32 | polski przemysł (FDA)” wykazują bardziej proaktywne podejście, co zostało opisane w ich Przewodniku PAT (pierwsza publikacja w 2004r.). Nastąpiło to na skutek inicjatywy podjętej w 2002r. i zatytułowanej „Pharmaceutical CGMPs for the 21st Century: A Risk-Based Approach”. Ten zmieniony paradygmat uznaje, że leki są często zbyt drogie, oraz sygnalizuje odejście od kultury testów na koniec procesu produkcji – „end of line testing” w kierunku analitycznych testów w trakcie trwania procesu – „in process analytical testing”, które byłyby bardziej znane dla szerszej części społeczności produkcyjnej.

Słowo analityczny – „analitical” zostało wyjaśnione w przewodniku FDA, jako szeroko wprowadzone analizy chemiczne, fizyczne, mikrobiologiczne, matematyczne i ryzyka, prowadzone w sposób zintegrowany - „broadly to include chemical, physical, microbiological, mathematical, and risk analysis conducted in an integrated manner”. Korzyści płynące z takiego podejścia są dość oczywiste: • Unikanie ponoszenia dodatkowych kosztów dla partii produktu, która później nie może przejść do następnego etapu; • Partie mogą być wypuszczane w czasie rzeczywistym – zaraz po wyprodukowaniu, w przeciwieństwie do oczekiwania w kwarantannie do momentu opublikowania wyników testów; • Pozyskiwane są szczegółowe dane odnośnie procesu, które umożliwić mogą jego optymalizację.

monitorowanie parametrów procesu z jednoczesnym zapewnieniem odpowiednich, praktycznych tolerancji. Drugie zagadnienie, które może się pojawić, jest związane z cyklami czyszczenia i sterylizacji, gdzie

Kluczową zmianą wymaganą w środowisku produkcyjnym jest to,

instrumenty zarówno bezpośrednio dostępne jak i te wbudowane będą

iż zespół produkcyjny musi w pełni zrozumieć potrzeby jakościowe

musiały poradzić sobie z odczynnikami chemicznymi oraz podwyższoną

produktu, zamiast rozwijać i „ślepo” realizować procedury, które skupiają

temperaturą. Trzeci problem dotyczy fizycznego pozycjonowania

się wyłącznie na wymaganiach w zakresie przetwarzania, zostawiając

instrumentów monitorujących (wewnątrz reaktorów, mikserów i rurociągów)

jednocześnie sprawy jakości działowi QC. Dla przykładu, FDA uważa, że

– czasem po prostu zdarza się, że nie dysponujemy odpowiednią ilością

im większa świadomość personelu w zakresie krytycznych parametrów

miejsca, aby zainstalować wszystko we właściwy sposób tak, aby

procesu w fazie produkcyjnej (i dlaczego te, a nie inne parametry są

uzyskać dokładne i spójne odczyty. Ostatnim problemem do rozwiązania

krytyczne), tym bardziej proces produkcyjny będzie oddalał się „od bycia

pozostanie sprawa walidacji – zgromadzenie środków, które pozwolą

zadaniem do zrobienia” do procesu napędzanego podejściem opierającym

udowodnić funkcjonalność i dokładność oprzyrządowania zarówno

się na jakości. To właśnie leży u podłoża PAT.

w fazie rozpoczynania działalności, jak i w trakcie dalszego funkcjonowania

Jak każda zmiana, również wprowadzenie PAT wymaga ostrożnej analizy, bazującej na danych wejściowych od specjalistów spoza zespołu

zakładu.

Sposobem na sprostanie wymienionym powyżej problemom

QA/QC, aby stworzyć rozwiązanie właściwe za pierwszym razem.

jest jednoczesne przyjęcie klasycznej ścieżki walidacji (nacisk na

Problem, który może pojawić się w trakcie prowadzenia projektu, może

Specyfikację Wymagań Użytkownika – „User Requirement Specification”

być związany z tym, że to zespół QA/QC będzie decydował, które

oraz Weryfikację Projektu – „Design Qualification”), jak również

atrybuty produktu mogą być i będą testowane, wraz ze spełnieniem

przeprowadzanie odpowiednich przeglądów ryzyka projektowego, takich

właściwych kryteriów (tolerancji). Staranny proces projektowania oraz

jak na przykład Analiza Zagrożeń i Zdolności Operacyjnej – HAZOP, czy

wiedza w zakresie zastosowania instrumentów kontrolno-pomiarowych,

Analiza Rodzajów i Skutków Możliwych Błędów – FMEA, w połączeniu

jest niezbędna do wskazania gdzie, kiedy i w jaki sposób możliwe będzie

z klasycznym szacowaniem ryzyka wynikającym z GMP.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 33 Kolejny wpływ związany jest z funkcją działu QC. Przesunięcie QC do szerszego obszaru procesu produkcyjnego powinno doprowadzić do zmiany funkcji, jaką pełni ten dział oraz do zmiany jego lokalizacji w zakładzie. W chwili obecnej najczęstszymi wynikami działu QC są informacje na temat POZYTYWNEGO lub NEGATYWNEGO wyniku testów, podczas gdy wbudowany system pomiaru parametrów procesu, umożliwia automatyczne rejestrowanie i zapisywane w rejestrach, danych danej serii produktu, oraz wszelkich możliwych dokonanych korekt (w zakresie dopuszczalnych limitów), a gotowy produkt może zostać wprowadzony na rynek bezpośrednio po zakończeniu produkcji serii.

Kolejną konsekwencją płynącą z tego nowego środowiska produkcyjnego jest potrzeba posiadania zespołu pracowników, przystosowanych do dostosowania parametrów w trakcie trwania procesu – jeśli zajdzie taka potrzeba. Taki personel będzie również w idealny sposób nabywał doświadczenie i wiedzę na temat procesu produkcyjnego, co może mieć kluczowe znaczenie w dalszym usprawnianiu procesu. PAT oferuje lepszą płaszczyznę do prowadzenia wspólnego dialogu pomiędzy działami Rozwoju, Jakości, Produkcji, Inżynieryjnym i Biznesu.

Podsumowując, wnioski, jakie płyną z wprowadzenia PAT wewnątrz istniejącego Jakie zatem są pozytywne efekty wprowadzenia PAT?

zakładu, są następujące: • Zmiana podejścia w stosunku do działów QA/QC, która prowadzi

Pierwszą korzyścią jest wydajność produkcji, która będzie się różnić w zależności od procesu i produktu i pochodzić będzie z:

do zmian w ilości pracowników, lokalizacji i rozmiaru fabryki • Wypuszczanie partii produktu w czasie rzeczywistym, tuż po

• Redukcji czasu trwania cyklu produkcyjnego;

wyprodukowaniu (minimalizacja obszarów magazynowych

• Zapobiegania powstawaniu zwrotów, odpadów i ponownego

przeznaczonych do przechowywania produktu w fazie kwarantanny); • Wprowadzenie stanowiska inżynier automatyk.

przetwarzania; • Wprowadzania produktów na rynek w czasie rzeczywistym, zaraz po

• Zmiany w obiekcie uwzględniając proces przepływu.

• Poprzez redukcję zatrudnienia i zmiany w procedurach testowych

wyprodukowaniu; • Podniesienia stopnia zautomatyzowania, co wpływa na podniesienie

produktu, operacje w pomieszczeniach czystych jak i ich projekt może

bezpieczeństwa operatorów i jednocześnie redukuje błędy

zostać zmieniony, włączając w to projekt instalacji HVAC (energia

powodowane czynnikiem ludzkim;

cieplna pochodząca od osób przebywających wewnątrz pomieszczeń

• Redukcji zużycia surowców i energii;

czystych oraz w pozostałych obszarach GMP będzie niższa).

• Ułatwienia ciągłości przetwarzania w celu podniesienia wydajności i kontroli stopnia niestałości.

Powyższe czynniki mogą doprowadzić do przeglądu infrastruktury zakładu z uwzględnieniem systemu mediów (woda grzewcza i chłodnicza, woda

Wydajność zależy również od stopnia uwalniania produktu w czasie rzeczywistym – bezpośrednio po wyprodukowaniu. Przeprowadzanie

oczyszczona / WFI, drenaż, gazy techniczne i dystrybucja energii elektrycznej).

Implementując PAT nie powinniśmy zapominać o zaproszeniu do

testów na koniec procesu produkcyjnego prowadzi do konieczności

dialogu inżynierów projektujących obiekty, aby zagwarantować, że

tworzenia przestrzeni magazynowych na potrzeby przechowywania

oparty na ryzyku, kompletny proces projektowy może być właściwie

produktu w kwarantannie do momentu zakończenia testów działu QC

udokumentowany, oraz że wypracowane dla zakładu korzyści będą

i wydania wyników.

maksymalne.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

34 | polski przemysł

Chusteczki w pomieszczeniach o klasie czystości A/B – Jak wybrać najlepszą chusteczkę do pracy?

Karen Rossington Marketing Manager, Shield Medicare Ltd.

Wiele napisano o zastosowaniu chusteczek w przemyśle elektronicznym, natomiast niewiele o wymaganiach stawianych chusteczkom stosowanym w pomieszczeniach czystych zakładów farmaceutycznych i biotechnologicznych. Główna teza głosi, że wymagania te są bardzo podobne.

W praktyce jednak różne gałęzie przemysłu muszą dostosować się do różnych wymagań, co oznacza, że parametry czyściwa stosowane w jednym obszarze wcale nie muszą być wymagane do zastosowania go w innym. Artykuł ma na celu pomóc użytkownikom chusteczek w przemyśle farmaceutycznym i biotechnologicznym w decyzji, czy stosowane przez nich czyściwa są dobrze dobrane, stosownie do ich przeznaczenia.

Różnice w wymaganiach

W odróżnieniu od wymagań przemysłu elektronicznego, tutaj oporność

W pomieszczeniach czystych przemysłu elektronicznego bardzo

powierzchni na czyściwo może być pożądana – zapewni skuteczność

wysoką wagę przykłada się do usuwania cząstek i drobin ze środowiska

fizycznego starcia warstwy biofilmu. Da to gwarancję, że zastosowany

przez zastosowanie wyrafinowanych metod filtrowania powietrza i

środek dezynfekcyjny będzie miał kontakt ze wszystkimi drobnoustrojami

systemów HVAC. W odniesieniu do czyszczonych powierzchni lub

występującymi na danej powierzchni.

produktów – wobec czyściw stawia się wysokie wymagania usuwania

W pomieszczeniach o klasach czystości A i B niezwykle istotne jest,

wszelkich drobin, zanieczyszczeń oleistych lub ciekłych, bez powodowania

by chusteczki i ich opakowania były sterylne. Rozważyć należy najbardziej

jakichkolwiek otarć powierzchni. Również niezmiernie istotne jest, by samo

wygodny i bezpieczny sposób wprowadzania ich do cleanroomu, by

czyściwo nie emitowało do środowiska żadnych cząstek i drobin, stąd

uniemożliwić generowanie jakichkolwiek cząstek. Najogólniej mówiąc, im

niezwykle ważna jest jego struktura, skład i właściwości absorpcyjne. Nie

bliżej obszaru kontaktu z wytwarzanym produktem, tym wyższą jakość

ma natomiast wymagań kontroli zanieczyszczenia mikrobiologicznego,

chusteczek należy zastosować.

stąd chusteczki nie muszą być stosowane w połączeniu ze środkami dezynfekcyjnymi i nie wymaga się od nich sterylności.

Dla zakładów farmaceutycznych i biotechnologicznych poziom cząstek

Dlaczego chusteczka?

Podstawowe powody to:

i drobin, choć niezwykle ważny, nie jest uznawany za jedyne istotne

• usuwanie zanieczyszczeń fizycznych i pozostałości,

kryterium. Podstawową uwagę przykłada się do metody aplikacji środka

• bardziej skuteczna dezynfekcja,

dezynfekcyjnego i wynikającego z tego usunięcia zanieczyszczenia

• wygoda i łatwość stosowania,

mikrobiologicznego. W konsekwencji chusteczki muszą skutecznie usuwać

• mniejszy wpływ na środowisko wytwarzania.

cząstki nieożywione, ale również stwarzać możliwość do zastosowania ze środkami dezynfekcyjnymi i w następstwie usuwać cząstki żywe, czyli

Podczas, gdy filtry HEPA i systemy dostarczania powietrza mogą

mikroorganizmy. Oczywiście ważnym pozostaje wymaganie, by stosowane

w sposób automatyczny utrzymywać wymagany limit poziomu cząstek

chusteczki same nie powodowały zanieczyszczenia mikrobiologicznego,

nieożywionych w powietrzu, każde zanieczyszczenie powierzchni musi

ani nie generowały dodatkowych cząstek lub drobin.

być usuwane fizycznie. Powierzchnie wymagają wstępnego mycia

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

35 przed dezynfekcją w celu usunięcia zanieczyszczeń i pozostałości, a w następstwie zapewnienia powtarzalnej i oczekiwanej skuteczności środka dezynfekcyjnego.

Stwierdzono, że w czasie dezynfekcji powierzchni w cleanroomie lub podczas dezynfekcji produktów wprowadzanych do cleanroomu, połączenie metod spryskiwania i przecierania jest znacznie bardziej skuteczne niż tylko spryskiwanie – ma to szczególne znaczenie wobec form przetrwalnikowych bakterii. Jak już zostało to wcześniej wspomniane, dużą rolę odgrywa tutaj usuwanie biofilmu (w fizycznym procesie przecierania), który mógłby chronić drobnoustroje przed działaniem środka dezynfekcyjnego. W jasny sposób pokazują to wyniki badań przeprowadzonych przy zastosowaniu różnych technik dezynfekcji1 (Tab. 1).

Redukcja mikroorganizmów

Spray 70% denaturowany alkohol etylowy (IMS)

Chusteczka dezynfekcyjna nasączona 70% alkoholem izopropylowym (IPA)

Spray & chusteczka

S.aureus (bakteria)

99.8

99.6

100.0

B.subtilis (spory)

27.6

80.6

93.9

Tab. 1. Walidacja różnych technik dezynfekcji

Sterylna chusteczka nasączona izopropanolem (IPA) była zdecydowanie bardziej skuteczna przeciwko B.subtilis niż tylko spryskiwanie. Najlepszą skuteczność uzyskano przez dezynfekcję

Jakiej jakości powinna być chusteczka?

Istnieje wiele różnych dostępnych typów chusteczek suchych i

dwustopniową (najpierw spryskiwanie, później przecieranie chusteczką).

nasączanych – zarówno sterylnych jak i niesterylnych. Dla każdego

Zupełnie niewielką różnicę skuteczności powoduje odwrócenie tych

zastosowania użytkownik powinien zdecydować o preferowanym

kroków (najpierw przecieranie, później spryskiwanie).

materiale chusteczki, co wynika z wymagań ograniczonego pylenia oraz klasy cleanroomu. Należy wziąć także pod uwagę, jakie

Czynniki, które należy wziąć pod uwagę przy wyborze czyściw dla cleanroomu Istnieją pewne kluczowe kryteria wyboru, które należy wziąć pod

stosowane środki myjące i dezynfekujące będą miały kontakt z chusteczką.

Bardzo często użytkownicy wybierają chusteczki najwyższej jakości,

uwagę przy wyborze chusteczek do zastosowania w cleanroomie – niski

podczas gdy nawet materiał trochę niższej jakości ciągle pozwoli na

poziom pylenia jest tylko jednym z nich.

spełnianie akceptowanych limitów pylenia i pozostanie bez wpływu na jakość wytwarzanego produktu. Na przykład w cleanrommie nie

• Czy chusteczka powinna być sterylna?

ma potrzeby stosowania chusteczek z materiałów wypłukanych (gdzie

• Czy bardziej odpowiednia byłaby chusteczka nasączona?

wszystkie cząstki, substancje chemiczne i pirogeny zostały usunięte).

• Czy chusteczka jest kompatybilna ze stosowanym środkiem

Materiały, z których wykonywane są chusteczki

dezynfekcyjnym?

• Czy powinna wykazywać wysoki stopień absorpcji?

• Czy jej opakowanie jest odpowiednie do wprowadzania do

Tkany poliester z uszczelnionymi krawędziami to chusteczki wysokiej klasy popularne w obszarach kontaktu z produktem, ponieważ nie emitują cząstek i gwarantują dobrą odporność na ścieranie i rozpuszczalniki. Nie

pomieszczeń klasy A i B? • Czy materiał, z którego wykonana jest chusteczka, pomoże usunąć

są jednak tanie.

Mieszanka poliestru i celulozy to doskonałe rozwiązanie dla wielu

biofilm?

• Czy chusteczki pakowane są w odpowiednich i ekonomicznych

zastosowań, stanowiące solidny, absorbujący i niskopylący materiał.

Porównanie właściwości absorpcji i pylenia dla tego typu chusteczek

ilościach?

• Czy chusteczki łatwo wyjąć i zastosować?

może zależeć od gęstości materiału, z którego są wykonane. Również

• Czy chusteczki są wytwarzane i pakowane w cleanroomie?

procentowa zawartość poliestru w mieszance oraz metoda wymieszania mogą powodować różnice w uwalnianiu cząstek. Dostawcy powinni

Rozważenie tych wszystkich czynników pozwoli wybrać najbardziej

udostępniać dane techniczne na temat gramatury, stopnia absorpcji,

odpowiednie i ekonomiczne chusteczki przeznaczone do różnych

wytrzymałości na sucho i na mokro, stopnia wydłużania, ilości uwalnianych

obszarów w cleanroomie.

cząstek, włókien i jonów dla wytwarzanych chusteczek.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

36 | polski przemysł Dokument IES-RP-CC004.2 Evaluating Wiping Materials Used in

będą bardziej praktycznie? Czy podwójne opakowanie nie będzie bardziej

Cleanrooms and Other Controlled Environments, opublikowany przez

praktyczne przy wprowadzaniu do cleanroomu? Opakowanie samo

Institute of Environmental Science, dostarcza metody testowe porównania

w sobie również nie powinno uwalniać drobin przy otwieraniu.

różnych chusteczek przeznaczonych dla cleanroomu. Metody te zostały

Czy opakowanie chusteczek można łatwo otworzyć, zwłaszcza,

stworzone dla przemysłu elektronicznego, ale niektóre elementy metod

gdy operator ma na sobie podwójną parę rękawiczek? W niektórych

testowych można wykorzystać również dla chusteczek przeznaczonych

opakowaniach chusteczek znajdują się specjalne systemy ułatwiające

do cleanroomów farmaceutycznych.

ich otwieranie. Pozwala to uniknąć frustracji przy próbach otwierania lub

Pianka poliuretanowa (gąbka) jest wolna od pylenia, nieścieralna,

używania nożyczek w cleanroomie. Czy chusteczki są tak zapakowane,

o bardzo wysokiej absorpcji – może być bardzo użyteczna

aby łatwo było je wyjąć z opakowania unikając ryzyka kontaminacji w tym

w specyficznych sytuacjach. Natomiast może bardzo łatwo uwalniać

czasie?

płyn przy ściśnięciu, redukując zdolność operatora do kontrolowania

Przy wyborze chusteczek nasączanych - jaki jest najlepszy rozmiar

poprawności i powtarzalności dezynfekcji oraz – co bardziej istotne

dla Państwa zastosowania? Może być różny dla różnych obszarów.

i prawdopodobne – do wyciekania płynu, co może być niebezpieczne.

W obszarze przygotowywania lub w pomieszczeniu niższej klasy, idealnym

Bawełna i celuloza (tkaniny) często oferują doskonały stopień absorpcji,

rozwiązaniem szybkiej i łatwej dostępności dużej ilości chusteczek może

ale są stosunkowo nieodporne i zawierają wiele pyłów. Mogą bardzo łatwo

być pojemnik z tworzywa jako opakowanie. W izolatorach i komorach

się rozrywać i uwalniać bardzo dużą liczbę włókien i cząstek, co czyni je

z przepływem laminarnym znacznie lepsze wydaje się stosowanie

niepraktycznymi w środowisku cleanroomu.

opakowań z uszczelnianym zamknięciem, które chroni chusteczki przed Możliwość zastosowania

Materiał

Niskie pylenie

Absorpcja

Odporność na ścieranie

Usuwanie biofilmu

Możliwość nasączenia

Koszt

100% poliester

Doskonałe

Dobra

Doskonała

Dostateczne

Tak

Uwodniona mieszanka poliestru i celulozy

Dobre

Doskonała

Dobra

Doskonałe

Pianka poliuretanowa

Doskonałe

Doskonała

Dostateczna

Celuloza

Słabe

Dobra

Słaba

w obszarach krytycznych

na podłogach, ścianach, sufitach

Wysoki

Tak

Nie

Tak

Średni

Tak

Tak

Dobre

Nie

Średni

Tak

Tak

Słabe

Tak

Niski

Nie

Nie

Tab. 2. Dopasowanie materiału chusteczek do zastosowania w cleanroomie

Sterylne czy niesterylne?

Chusteczki stosowane w pomieszczeniach klasy A i B muszą być

zanieczyszczeniem w trakcie stosowania. Dostępne bywają również chusteczki pakowane pojedynczo.

sterylne. Niektóre zakłady kupują chusteczki niesterylne i poddają je autoklawowaniu. Nie jest to jednak godne polecenia, ponieważ:

Suche czy nasączane?

• walidacja sterylności chusteczek może być trudna i czasochłonna,

Suche chusteczki preferowane są do wycierania “wycieków” lub

• działanie pary wodnej w procesie sterylizacji może zmieniać skład

wycierania powierzchni “do sucha” po myciu. Są one również wygodne

chusteczki, czyniąc ją strukturalnie nieużyteczną, • pakowanie wymaga dodatkowego czasu pracy, który mógłby być wykorzystany lepiej w procesie produkcyjnym, • generuje to dodatkowe koszty związane ze sterylizacją, pakowaniem i

do zastosowania z różnymi środkami myjącymi czy dezynfekującymi.

Ważne są również preferencje operatorów lub ograniczenia procesu.

Dodatkowo większe suche chusteczki mogą być potrzebne do specjalnych zastosowań w procesach czyszczenia.

walidacją.

Chusteczki nasączone mogą zaoferować pewną dodatkową korzyść.

Najlepszą praktyką, redukującą ryzyko kontaminacji jest zastosowanie gotowych, jednorazowych sterylnych chusteczek, których jakość i sterylność potwierdzona jest odpowiednimi certyfikatami dostarczanymi przez ich producenta.

Na przykład w ograniczonej przestrzeni lub przy próbie czyszczenia wnętrza urządzenia, dostęp z butelką i chusteczką może być utrudniony.

W izolatorach i komorach z przepływem laminarnym nie jest zalecane rozpryskiwanie cieczy, która mogłaby przeciekać do wewnątrz urządzenia lub gromadzić się w miejscach trudnodostępnych – stwarza to ryzyko gromadzenia się pozostałości lub uszkodzeń. Nasączane chusteczki gwarantują kontrolowanie ilości cieczy dozowanej na powierzchnię.

Wielu dostawców oferuje czyściwa wysokiej jakości, jednak czasami

Nasączana chusteczka to także ułatwienie pracy dla operatora,

nie są one pakowane odpowiednio do zastosowania w cleanroomie.

zwłaszcza, gdy konieczne jest przenoszenie jakichś pozycji lub

Jeśli chusteczki są sterylne, ale pakowane w pojemniki, czy pozostaną

wykonywanie dodatkowych czynności w celu zapewnienia skutecznej

sterylne do całkowitego wykorzystania? Czy mniejsze opakowania nie

dezynfekcji.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 37 Wiele środków dezynfekcyjnych, szczególnie alkohole, posiada

ponieważ czasami może to prowadzić do wątpliwości, które powierzchnie

niskie limity ekspozycji; zastosowanie nasączanych chusteczek redukuje

chusteczki już były używane. W takiej sytuacji powinno się stosować

zawartość alkoholu w powietrzu, co istotnie wpływa na bezpieczeństwo

składanie chusteczki na pół.

pracy. Nasączane chusteczki pozwalają również kontrolować zużycie roztworu dezynfekcyjnego.

Przecieranie powierzchni powinno się prowadzić od góry do dołu, od tyłu do przodu, od obszarów najbardziej czystych do najbardziej

Wybór gotowych, sterylnych, nasączanych chusteczek eliminuje

zanieczyszczonych, zmieniając odpowiednio chusteczki.

także ryzyko interakcji pomiędzy materiałem chusteczki a środkiem dezynfekcyjnym. Może to mieć istotne znaczenie przy stosowaniu chusteczek niższej jakości ze spoiwami.

Dostępne są również sterylne, nasączane chusteczki w dużych

Podsumowanie Przy doborze odpowiednich czyściw dla cleanroomu farmaceutycznego należy na pewno rozważyć akceptowany poziom

rozmiarach przeznaczone do stosowania z mopem. Stanowią bardziej

pylenia dla każdego obszaru zastosowania. Nie można jednak zapominać

odpowiednią i przyjazną środowisku alternatywę wobec systemów

o innych, ważnych kryteriach wyboru, takich jak: sterylność chusteczek,

wiaderkowych. Inne korzyści to:

rodzaj materiału, z którego są wykonane, ilość w opakowaniu, rodzaj

• są najszybszą i najbardziej wygodną metodą dezynfekcji dużych

opakowania, rozmiar itp.

powierzchni, • redukują dodatkowy czas zużywany na przygotowywanie roztworów roboczych, stosowanie systemu wiaderkowego oraz eliminują ryzyko niewłaściwego stężenia,

Literatura 1. Validation of liquid transfer disinfection techniques for transfer of components into hospital pharmacy cleanrooms: Hospital Pharmacist Sept 2001: MG Cockcroft, D

• zapewniają wygodę w sytuacji, gdy nie ma możliwości uzyskania wody odpowiedniej jakości do rozcieńczenia koncentratu; jeśli źródło wody znajduje się poza obszarem cleanroomu istnieje ryzyko wprowadzenia

Hepworth, JC Rhodes, P Addison, AM Beaney 2. Wiping Surfaces Clean: Advancing Applications in Contamination Control April 2003: Howard Siegerman

zanieczyszczenia, • eliminują ryzyko kontaminacji roztworu, • mocno absorbująca chusteczka pozostaje wilgotna w trakcie używania zapewniając odpowiednią aplikację cieczy na całym obszarze powierzchni, • nie ma potrzeby wylewania niezużytego roztworu do ścieków – względy ekologiczne.

Przy wyborze chusteczki nasączanej należy zwrócić uwagę, by nie zawierała ona zbyt dużo cieczy, jednak musi zapewnić odpowiednie pokrycie powierzchni środkiem dezynfekcyjnym. Na rynku dostępne są chusteczki nasączane alkoholem izopropylowym, etylowym, a także różnymi biocydami.

Właściwe stosowanie chusteczek Nawet jeśli dokonano właściwego wyboru chusteczek, wszelkie korzyści wynikające z tego wyboru przepadną jeśli przecieranie nie będzie przeprowadzane w odpowiedni, zwalidowany sposób. Przecieranie nigdy nie powinno być prowadzone ruchami kolistymi, powoduje to, że chusteczka w swoim najbardziej zanieczyszczonym stanie przenoszona jest nad powierzchnią, która już była czyszczona. Zagadnienie to powinno być dokładnie wyjaśnione z pracownikami, ponieważ – jak dowodzą badania – przecieranie ruchami kolistymi jest najbardziej wygodną i najczęściej stosowaną metodą2.

Właściwą techniką jest przecieranie przed sobą ruchami horyzontalnymi, za każdym razem nachodząc na już przetartą powierzchnię w 10-25%. Zanieczyszczona powierzchnia chusteczki nie może być przenoszona nad uprzednio przetartym obszarem, chyba że wcześniej chusteczka jest rozkładana i składana w celu udostępnienia czystej jej powierzchni. Zwykle zaleca się składanie chusteczki na 4 części. Należy jednak dokładnie przećwiczyć to z pracownikami,

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

38 | polski przemysł

Twój partner

w dziedzinie przemysłu mgr farm. Agnieszka Kaczmarczyk Dyrektor Generalny, Fagron Polska

mgr farm. Łukasz Kirzyński

Firma Fagron to realizacja marzeń jej założyciela, który chciał by w Europie powstała firma dostarczająca kompleksowe rozwiązania dla receptury farmaceutycznej. Powołana do życia w 1990 roku firma Fagron przez Gera van Jeveren’a szybko stała się liderem w tym segmencie.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

reklama

39

A

n enterprise´s success depends on the cooperation and assumes two things above all: understanding and condidence. Out of house as well as in-house. We work that way! The gradually grown constituency esteems the friendly business relationship, the individual solutions of problems, the distinctive feeling for quality and the high readiness to deliver of our company. Concerning our employees the long lasting periode of employment speaks a clear language. The beginning of our company goes back to the year 1932. Yet, in our opinion experience cannot be measured with sober figures only. Years alone are not sufficient! In addition there must also technical know-how in connection with skilled performances of qualified and motivated employees. And this is the reason why we are realizing partner-like innovative concepts for our reliable partners for more than 70 years now.

“Your decision for Heinlein means that you are not buying any closure”. But what is it exactly that our customers are appreciating so much on Heinlein?

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Orientacja na jakość, nowoczesność oraz kompleksowe podejście do potrzeb klientów, realizowane między innymi poprzez podążanie za standardami GMP, GDP spowodowało, że znak Fagron stał się synonimem tego co najlepsze w recepturze farmaceutycznej i jest jednym z najbardziej

7.

rozpoznawalnych podmiotów na rynku. Stały wzrost sprzedaży, zadowolenie klientów oraz profesjonalny serwis powodują, że firma od 2000 roku posiada już 17 oddziałów w Europie, przy czym w 9 krajach jest niekwestionowanym liderem sprzedaży.

Fagron to nie tylko komponenty oraz półprodukty i produkty gotowe do receptury. Grupa Fagron to przede wszystkim lider w zakresie dystrybucji

8.

substancji czynnych oraz pomocniczych przeznaczonych dla przemysłu farmaceutycznego, kosmetycznego oraz weterynaryjnego.

Surowce znajdujące się w ofercie firmy podlegają procedurze kontroli i kwalifikacji wykonywanej przez zespołu ds. jakości oraz poddawane są analizie w laboratoriach własnych. Dostawcy współpracujący z grupą Fagron przechodzą bardzo szczegółową weryfikację kwalifikacji i poddawani są cyklicznym audytom. Wszystko po to, by oferowane klientom surowce spełniały najwyższe standardy w zakresie bezpieczeństwa oraz jakości. Dostarczane przez nas produkty spełniają wymagania zawarte w monografiach europejskich oraz na posiadają pełną

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Heinlein Plastik - Technik GmbH i. A. Peter Meister (VT-11) Vertrieb, sales assistant Tel: ++49 (0) 9 81 / 95 02-25 Fax: ++49 (0) 9 81 / 95 02-50 meister@heinlein-plastik.de www.heinlein-plastik.de Geschäftsführung: Saskia Wellhöfer, Jakob Selnar Sitz der Gesellschaft: Ansbach HRB 434 Industriestraße 7 Eingang Funkenbachstraße D - 91522 Ansbach Postfach 1962 D - 91510 Ansbach

40 | polski przemysł dokumentację, taką jak CoA, PDS, MSDS, a na życzenie dla większości jesteśmy w stanie zapewnić (E)DMF lub CoS/CEP. Dzięki naszemu restrykcyjnemu podejściu do zagadnień jakości nasi partnerzy mają pełne zaufanie do oferowanych przez nas produktów.

Zapewniając pełne wsparcie w zakresie certyfikacji i kwalifikacji pozwalamy skupić się naszym klientom na tym co dla nich najważniejsze, czyli pracy wytwórczej.

W ramach oferowanych usług firma dokonuje również fasowania surowców w spełniających wymagania GMP strefach produkcyjnych, co powoduje, że jesteśmy w stanie dostarczać dokładnie tyle substancji, ile wytwórcom jest potrzebne. To właśnie dzięki temu nasi klienci nie muszą martwić się zbędnymi nadwyżkami i upływającym terminem przydatności surowców.

Firma Fagron w znaczący sposób zarysowała kierunki rozwoju w roku 2010.

W czerwcu 2010 roku zakupiona została firma Gallipot z siedzibą w USA. Transakcja ta związana jest z mocnym wejściem na rynek amerykański i stanowi idealną podstawę strategii Fagron ukierunkowanej na recepturę farmaceutyczną oraz umożliwia stworzenie oferty „produktów na miarę” dedykowaną na rynek amerykański.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

polski przemysł | 41

Fagron w liczbach • Liczba oddziałów – 17 • Liczba własnych wytwórni – 7 • Liczba pracowników – 864 (XII 2010) • Liczba produktów w portfolio – 15 000

Drugim spektakularnym zakupem zrealizowanym w 2010 roku było przejęcie przez Fagron brazylijskiego lidera w dziedzinie receptury - firmy DEG. Jak mówi Ger van Jeveren, CEO Fagron: „Przejęcie DEG jest ważnym kamieniem milowym w historii Fagron, gdyż wraz z przejęciem Gallipot oraz DEG grupa Fagron z firmy o zasięgu europejskim stała się Od ponad 20 lat firma Fagron specjalizuje się w dystrybucji surowców wykorzystywanych w przemyśle: • farmaceutycznym (również weterynaryjnym): API, półprodukty, substancje pomocnicze,

strukturą międzynarodową. Dzięki temu Fagron stał się światowym liderem na rynku”.

Fagron ma na celu dalsze umacnianie pozycji lidera na rynku poprzez wzrost organiczny oraz realizację planu zakupu kolejnych firm w celu poszerzania własnego portfolio. Od 20 lat znakami rozpoznawczymi

• żywnościowym,

firmy Fagron są jakość i rozwój. Te dwie wartości traktowane są w firmie

• kosmetycznym.

priorytetowo dzięki czemu jest ona w stanie spełniać coraz wyższe wymagania klientów, pomimo zmieniających się warunków na rynku.

reklama

42 | polski przemysł

Contact Center

w przemyśle farmaceutycznym Aneta Sar-Podsiadło Dyrektor Contact Center, Cardinal Pharma Trade Sp. z o.o.

Call Center, Contact Center, Biuro Obsługi Telefonicznej Klienta i wiele innych nazw używane są dzisiaj powszechnie dla oznaczenia działalności dotyczącej obsługi Klienta w inny sposób niż w bezpośrednim kontakcie per osoba. Czy pojęcia te jednak są tożsame? Z pozoru zamiennie używane nazwy oznaczają zupełnie coś innego. Zasadniczą różnica między Call Center i Contact Center jest zakres usług jakie każde z nich oferuje. I tak na przykład Call Center jak sama nazwa wskazuje służy wyłącznie telefonicznemu kontaktowi z Klientem.

Contact Center oferuje swoim odbiorcom znacznie więcej, bo nie

telefon, gdzie tracimy wszelką możliwość oddziaływania niewerbalnego na

tylko telefon, ale również kontakt mailowy, chat online z pracownikiem

swojego rozmówcę.

infolinii, często nawet sms, a nawet fax, wszystko zależy od systemu

Rozwiązaniem dla powyższych problemów, jest outsourcing usług

funkcjonującego w danym centrum obsługi. Pierwsze Contact Center miały

Contact Center, coraz bardziej powszechny w Polsce. Wiele firm interesuje

bardzo toporne systemy, wymagające wielu ćwiczeń aby opanować ich

się tą tematyką, jednak niewiele z nich wybrało rynek farmaceutyczny

obsługę i ogarnąć bezkres możliwości który w praktyce okazał się namiastką

uznając go za zamknięty dla tego typu usług – a to poważny błąd. Rynek

tego co można w nich zrobić dzisiaj. Obecnie systemy te są dość intuicyjne

farmaceutyczny to nieograniczony ocean możliwości dla usług Contact

i nawet osoba nie pracująca wcześniej w tej branży jest w stanie szybko i

Center. Wystarczy prosty przykład oszczędności – wyobraźmy sobie

sprawnie je obsługiwać, choć jeszcze nie koniecznie konfigurować.

handlowca który jedzie na spotkanie z potencjalnym odbiorcą produktu

Czy Contact Center jest dobrym rozwiązaniem na rynku

firmy farmaceutycznej X, dojeżdża na miejsce i jeśli w ogóle zastanie na

farmaceutycznym? Cóż, z pewnością jest spora nowością i wielkim

miejscu osobę decyzyjną w zakresie ewentualnego nawiązania współpracy,

wyzwaniem. Warto jednak zauważyć że jest również skarbonką, jeśli chcemy

to może usłyszeć odpowiedź negatywną. Telefonując do takiej firmy

mieć własne. Kosztowny jest nie tylko sam sprzęt i oprogramowanie, ale

wcześniej i identyfikując potrzebę nawiązania współpracy oszczędzamy

również zatrudnienie odpowiedniej ilości pracowników na odpowiednich

czas handlowca, wynagrodzenie z tytułu tegoż spotkania z potencjalnym

warunkach, przy konkurencyjnym na rynku wynagrodzeniu – co nie jest

Odbiorcą, jak również sam koszt eksploatacji pojazdu czy koszt paliwa

łatwe, gdyż wynagrodzenia w Contact Center są bardzo zróżnicowane i maja

konieczny do poniesienia w przypadku podroży.

się nijak jeśli chodzi o województwa – zaprzeczenie standardowych trendów

Contact Center można również wykorzystywać nie tylko jako wsparcie

rynku pracy. Idąc dalej wynajem powierzchni pod Contact Center samo w

funkcjonujących w Firmie rozwiązań, lub procesu sprzedaży, równie dobrze

sobie już sporo kosztuje, podobnie jak rachunki za zużycie energii przez

sprawdzi się w sezonowych akcjach marketingowych, np. badających

jednocześnie podłączone dziesiątki komputerów i monitorów, a czasem

aktualne potrzeby Klientów firmy farmaceutycznej, lub poziom zadowolenia

jeszcze dodatkowych niezbędnych do obsługi danego systemu urządzeń.

ze świadczonych przez nią usług itp. I najważniejsze, Contact Center

Idąc dalej koszt połączeń telefonicznych, miesięcznego abonamentu na

to nie tylko rozmowy wychodzące, ale przede wszystkim konsultanci

łącze niezbędne do obsługi tego typu połączeń, jak również podłączenie

obsługujący połączenia przychodzące, w zależności od potrzeb Klienta,

Internetu, serwer, licencje na oprogramowanie i wiele wiele innych nakładów

w określonych godzinach lub całodobowo. I tutaj pojawia się dylemat

finansowych związanych z techniczną stroną tworzenia Contact Center.

systemu obsługującego takie Contact Center i konieczność zbudowania

Problemem stają się również kwestie organizacyjne, jak na przykład

odpowiedniego scenariusza postępowania, bo system to tylko urządzenie

odpowiednie wyciszenie stanowiska pracy konsultanta, maksymalna ilość

które należy odpowiednio zaprogramować. To tylko rzecz, która odtworzy

stanowisk na sali, zachowanie wymaganego odstępu między stanowiskami,

coś co my zapiszemy, ale nie stworzy nic nowego. To kolejny argument

jak i wymaganego dostępu do ciągów komunikacyjnych, jak również

przemawiający za korzyściami płynącymi z zaniechania budowy własnego

same wymiary biurek itp. Wreszcie zatrudnienie odpowiedniej kadry

Contact Center i zlecenia realizacji zaspokojenia aktualnych potrzeb firmy w

menedżerskiej, właściwych ludzi do optymalizacji procesów sprzedaży,

tym zakresie komuś kto zna się na Contact Center tak jak Farmaceuta zna

bo sprzedaż bezpośrednia jest istnym przeciwieństwem sprzedaży przez

się na farmacji.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

43 Wspomniany system przychodzący ma przecież zapewnić Klientowi

online konsultant będzie musiał sprawdzić swojemu rozmówcy jakieś

połączenie się z infolinią, określenie bądź nie tematu rozmowy, poznanie

informacje odnośnie posiadanych przez rozmówce produktów bądź usług z

szczegółów oferty, skorzystanie z opcji zamówienia produktów przez telefon

których rozmówca w tej firmie korzysta.

i nie tylko oraz umożliwienie połączenia z konsultantem który doradzi, wyjaśni

Systemy Contact Center maja bardzo rozbudowaną możliwość analizy

i pomoże rozwiać ewentualne wątpliwości. Najpierw zatem potrzebujemy

w oparciu o wiele czynników i danych w jaki sposób wykorzystać optymalnie

Interactive Voice Response, systemu zwanemu w skrócie IVR umożliwiającego

i najbardziej efektywnie czas zalogowania do systemu określonej ilości

wykonanie prostych operacji za pomocą klawiatury telefonu i wysłuchanie

konsultantów, dzięki czemu nie ma mowy o tym by pracownik nie miał w

informacji zamieszczonych w formie nagrań. Sam IVR może oferować nam

trakcie pracy nic do zrobienia, lub został zarzucony ilością zgłoszeń. Dzisiejsze

wyłącznie odsłuchanie komunikatów, ale może również umożliwiać połączenie

systemy umożliwiają również kontrole jakości Contact Center przy pomocy

z konsultantem, zamówienie rozmowy zwrotnej z konsultantem, wyrażenie

badań Mystery Caller, jak również badania opinii Klienta. Pierwsza z opcji

opinii o firmie do której telefonujemy, zamówienie maila/sms’a z informacjami

umożliwia kontakt infolinią lub zlecenie systemowi połączenia z dowolną

bądź odpowiedzią na konkretne pytanie, wszystko zależy od tego jak dalece

częstotliwością na numer telefonu przypisany do pracownika kontrolującego

będziemy chcieli rozbudować takie drzewko automatycznego teleserwisu.

jakość usług świadczonych przez Contact Center. Dzięki czemu audytor może

Może również umożliwić telefonującej osobie dokonanie własnej identyfikacji

stwierdzić podczas rozmowy poziom jakości oferowanych usług. Druga z opcji

w systemie firmy i zlecenie operacji np. wykorzystania punktów w programie

może mieć miejsce w formie kampanii wychodzącej gdzie konsultant będzie

lojalnościowym prowadzonym przez firmę farmaceutyczną.

prowadził krótką ankietę odnośnie ostatniego kontaktu Klienta z Contact

Kontakt telefoniczny to wielka pula możliwości, ale nie jedyna. Są jeszcze

Center, lub formę bardziej zautomatyzowaną, gdzie oddzwania już sam system

rozwiązania elektroniczne, jak chat online, czy e-mail. Za pomocą obu mamy

umożliwiając Klientowi ocenę ostatniego połączenia z Contact Center przez

możliwość porozmawiania z konsultantem tego samego Contact Center

wybranie odpowiednich opcji z klawiatury telefonu.

ale przy pomocy klawiatury komputera – co dzisiaj wybierane jest przez

Contact Center to niezmierzony jeszcze bezkres możliwości. Każdego

większość ludzi ze względu na potęgę Internetu która wzrasta z każdym

dnia w głowach osób zajmujących się tą tematyką rodzą się nowe pomysły

dniem. Korespondencja mailowa nie wymaga dodatkowego komentarza,

i rozwiązania. Dzisiaj warto pochylić się nad tym tematem i zastanowić

z reguły Contact Center stosuje w podpisie dane konkretnego konsultanta

czy nie warto już teraz póki ceny takich usług są jeszcze przystępne

prowadzącego konwersacje mailową. W przypadku konwersacji online na

skorzystać z oferty Contact Center outsourcingowego. Obecnie to nie tylko

czacie sytuacja jest zbliżona do rozmowy telefonicznej. Okienko czata jest

sposób na wyróżnienie się, ale przede wszystkim na znaczną redukcje

wywoływane ze strony internetowej, przed rozpoczęciem konwersacji często

kosztów wynikających ze stosowania utartych schematów, do których się

możliwa jest również opcja logowania, jeśli np. podczas takiej konwersacji

przyzwyczailiśmy.

reklama

44 | polski przemysł

Slogany

jako znaki towarowe w przemyśle farmaceutycznym Izabella Dudek-Urbanowicz Rzecznik Patentowy Patpol

W przemyśle farmaceutycznym, tak jak we wszystkich gałęziach gospodarki rynkowej, ważne jest dotarcie do jak najszerszej rzeszy odbiorców, zdobycie ich uwagi i umożliwienie im zapoznania się z towarem, w tym przypadku z lekiem.

Wszechobecna reklama produktów farmaceutycznych służy przede

W konsekwencji na rynku jest duża liczba leków o nazwach będących

wszystkim do tego, aby konkretne produkty farmaceutyczne zaistniały w

na pograniczu opisowości np.: GRIPEX czy GRIPOLEK, a właściciele

świadomości klientów i zostały przez nich zapamiętane. Reklama towarzyszy

takich nazw i znaków niewiele różniących się w warstwie słownej, wizualnej

zarówno wprowadzeniu konkretnego leku a także późniejszej jego obecności

i znaczeniowej muszą wykorzystywać inne środki mogące pomóc w

na rynku. Dzięki temu przyczynia się do trwałego umiejscowienia leku na

zaistnieniu w świadomości nabywców.

rynku oraz do przyzwyczajenia reklamobiorcy do nowego produktu.

Koncerny farmaceutyczne zatrudniają agencje reklamowe nie tylko

Okazuje się, że podstawowymi składnikami skutecznej reklamy jest nie tylko „chwytliwa” nazwa leku, ale hasło reklamowe, które ma być kojarzone

w celu opracowania warstwy graficznej opakowania. Zazwyczaj agencje

z danym produktem. Wymyślenie hasła promocyjnego, które będzie

mają za zadanie stworzenie „wpadającego w ucho hasła”. W skład

charakteryzowało całą kampanię nie jest łatwe. Jednakże, dobry pomysł na

efektywnej kampanii reklamowej musi wchodzić coś więcej niż tylko

slogan powoduje, że lepiej kojarzymy dany lek. Wszyscy wiemy co doradza

kilkunastosekundowy film, nazwa i wizerunek opakowania. Najlepsze

pani Goździkowa spod siódemki swoim sąsiadom na ból głowy.

skutki przynoszą filmy reklamowe, którym towarzyszą krótkie, ale łatwo zapamiętywane i zapadające w pamięć slogany.

Firmy farmaceutyczne wykorzystują slogany do promocji produkowanych

Slogan to najczęściej kilkuwyrazowe treściwe wyrażenie, które wpada w pamięć i jest mottem przewodnim całej kampanii reklamowej. Wśród sloganów zarejestrowanych jako znaki towarowe w Polsce można znaleźć

leków, ponieważ nazwy leków stosowanych w leczeniu konkretnego

m.in.: następujące:

schorzenia mogą być - i zazwyczaj są - do siebie podobne. W Polsce leki są

• „Rennie – Już w porządku mój żołądku”

rejestrowane pod nazwami handlowymi w Urzędzie Rejestracji Produktów

• „Manti. Zgaga szybkości wymaga”

Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Dodatkowo,

• „Xenna działa jak natura chciała”

nazwy leków zastrzegane są jako znaki towarowe w Urzędzie Patentowym

• „Rutinoscorbin, bierz jak cię bierze”

RP. Udzielenie prawa ochronnego na nazwę danego leku daje właścicielowi

• „Vigor by cieszyć się zdrowiem i cieszyć się życiem”

monopol na jej używanie. Jednakże, ochrona samej nazwy, samego znaku

• „Kaszel minie po flegaminie”

słownego może być niewystarczająca dla promocji leku i zaistnienia w

• „Stawy do naprawy?”

pamięci odbiorców, zwłaszcza, że Urząd Patentowy RP podchodzi do

• „COLDREX – kichaj na przeziębienie”

rejestracji nazw produktów farmaceutycznych o wiele łagodniej niż ma to

• „Altacet Ice. I szybciej wracasz do gry”

miejsce

• czy

w przypadku innych towarów. Zazwyczaj zawierają one w swej nazwie

• „Glicea – oddaj dłonie w dobre ręce”

wyraz lub część wyrazu odnoszącą się wprost do zasadniczej substancji

• albo

czynnej, która wchodzi w skład leku lub jednostki chorobowej, w leczeniu

• „Żyj z Vigorem”.

której lek jest stosowany. Wykorzystywanie tych samych przedrostków czy innych elementów związanych z przemysłem farmaceutycznym i medycyną

Bardzo często firmy farmaceutyczne zgłaszają do ochrony slogany

jest powszechne wśród właścicieli znaków towarowych będących nazwami

towarzyszące spotom reklamowym jako znaki towarowe. Daje to

handlowymi leków.

właścicielom silniejszą ochronę i łatwiej im udowodnić swoje prawo

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

45

www.patpol.com.pl

przy podejmowaniu walki z nieuczciwymi konkurentami. Jak wynika

Slogany w językach obcych nie zapadałyby w pamięć, często nie

z powyższego wyliczenia, slogan rejestrowany jest zazwyczaj wraz

byłyby zrozumiałe i nie osiągnęły celu jakim jest zbudowanie pomostu

z nazwą leku. Chodzi nie tylko o promowanie jego nazwy, ale również

skojarzeniowego pomiędzy lekiem a wyrażonym hasłem. Wprawdzie

o konieczność sprostania wymogowi odróżnienia towarów jednego

w trybie międzynarodowym czy wspólnotowym są slogany obcojęzyczne

przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorcy. Slogan mający

(zazwyczaj po angielsku) chronione jako znaki towarowe w Polsce. Wśród

znamiona opisowości i składający się jedynie z prostych, niewyszukanych

takich sloganów znajdują się proste i łatwe do przetłumaczenia jak np.:

słów, mógłby nie zostać zarejestrowany, gdyż jako taki nie realizowałby

„The pleasure of breathing”, „Hours of undisturbed sleep”, „Protecting

przesłanki identyfikacji towarów z konkretnym przedsiębiorcą.

Tommorrow...Today” czy też „The power to move you”, jak i te bardziej

Część sloganów chroniona jest jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Jednakże z uwagi na „niski poziom twórczości” kwestia uznania sloganu za utwór jest często dyskusyjna. Zgodnie z prawem

skomplikowane, oparte na specyficznej grze słownej, przykładowo: „It needn’t be hell with Nicotinell” czy „Lose the smoke. Keep the fire”.

Wydaje się jednak, że stopień wyrafinowania stylistycznego nie ma tu

autorskim utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym

zbytniego znaczenia. O ile, być może, pomysł taki mógłby sprawdzić się w

charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości,

odniesieniu do haseł bardzo krótkich i prostych do rozszyfrowania a także

przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Jednakże w doktrynie slogany

zrozumiałych przez większość odbiorów, np.: „No more tears”, o tyle reklama

postrzegane są jako „graniczne kategorie wytworów intelektu”.

produktów farmaceutycznych oparta na sloganie „No line. They might do

I jako takie muszą być poddane indywidualnej analizie w celu określenia

time” byłaby przez większość Polaków niezrozumiała.

czy spełniają przesłanki bycia utworem. Sądowa linia orzecznicza nie jest

Generalnie, opieranie kampanii reklamowej produktu farmaceutycznego

jednolita w tym zakresie. Zasadne wydaje się zatem zgłaszanie haseł i

na obcobrzmiącym zwrocie byłoby ryzykowne i zapewne nie osiągnęłoby

sloganów reklamowych jako znaków towarowych, pomimo, że równocześnie

zamierzonego celu. Wydaje się, że ochrona sloganów angielskich w Polsce,

hasła i slogany są dobrami osobistymi w rozumieniu kodeksu cywilnego, a

dotycząca leków, wynika bardziej z chęci ochrony samego tłumaczenia, niż z

nieuprawnione posługiwanie się nimi mogłoby być zostać uznane jako czyn

realnej chęci wykorzystywania ich

nieuczciwej konkurencji.

w Polsce, tak jak w znakach zarejestrowanych w obu wersjach językowych:

Ochrona udzielona sloganom w trybie przewidzianym przez prawo

„COLDREX MAXGRIP STRONGER THAN COLD AND FLU”

własności przemysłowej czyli jako znakom towarowym nie budzi wątpliwości.

oraz

Właściciel ma prawo do wyłącznego używania chociażby tak krótkich

„COLDREX MAXGRIP SILNIEJSZY OD PRZEZIĘBIENIA I GRYPY”

zwrotów jak zarejestrowane, przykładowo: „OTRIVIN. Przyjemność oddychania” czy „Procto-Glyvenol, Koi i Goi”.

Slogany rejestrowane są najczęściej w trybie krajowym i w ojczystym

Trzeba nadmienić, że znaki towarowe będące sloganami w obcym języku i nieużywane w Polsce podatne są na wygaszenie.

Opieranie kampanii reklamowej produktu farmaceutycznego na sloganie

języku. Jest to zrozumiałe. Działanie takie podyktowane jest zarówno

spełnia swoją rolę. Bardzo szybko kojarzymy dany lek z hasłem, które

koniecznością zrozumienia sloganu przez adresata, jak też różnicami

towarzyszy jego promowaniu i jest motywem przewodnim całej kampanii.

w mentalności różnych społeczeństw. Slogany w reklamie są bardzo często

Należy więc zachęcać właścicieli do rejestracji sloganów jako znaków

oparte na grze słownej i bazują na idiomach bardzo rzadko mających

towarowych. Pozwala im to na łatwiejsze dochodzenie roszczeń

przełożenie na inny język np.: slogan zarejestrowany jako znak towarowy:

w przypadkach naruszenia praw oraz zapewnia szeroką ochronę, zwłaszcza,

„inne tak nie potrafią”, „Alfarin – warto mieć w nosie” czy „Bierz jak coś cię

że istnieje domniemanie, iż każdemu jest znana treść wpisów w rejestrach

bierze” lub „Meteo – rozchmurz się”.

znaków towarowych.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

46 | produkcja

Dezintegratory – substancje rozsadzające stosowane w tabletkach

Badanie skuteczności. Cz. I

Jerzy Lasota FARMASERWIS

Przyjrzyjmy się pracy technologa, którego zadaniem jest zaprojektowanie tabletki o krótkim czasie rozpadu. Nawet gdy dysponuje dużą wiedzą o substancjach pomocniczych i samym procesie dezintegracji – czeka go niełatwy wybór spośród licznych wyrobów różnych firm. Oto propozycja eksperymentu ukazującego skuteczność działania wybranych dezintegratorów.

Temat nie jest łatwy, za to bardzo obszerny, mimo że dotyczy tylko

uwalniania, który w procesie produkcji jest skrupulatnie badany przy

wąskiej grupy substancji pomocniczych stosowanych w technologii

pomocy drogiej, skomplikowanej aparatury, samo zaś badanie trwa

tabletek. Zastosowano tu liczne uproszczenia, pominięto wiele zagadnień

wiele godzin. W pozostałych przypadkach, gdy od tabletki wymaga się

pokrewnych, przedstawiając tylko informacje niezbędne do wykonania

szybkiego rozpadu, do badań wystarczy stosunkowo prosty aparat (rys.1).

cząstkowych lecz istotnych badań. Być może staną się one przyczynkiem

Takie właśnie badania będą przedmiotem naszych zainteresowań.

do szerzej zakrojonych prac nad oceną przydatności różnych grup substancji, spełniających w tabletkach rolę elementów konstrukcyjnych.

Odrobina teorii

Istota

– to zagadnienia obfitujące w dużą ilość wiedzy zawartej w licznych

Zarówno spowalnianie, jak i przyśpieszanie rozpadu tabletek Lek zawarty w tabletce powinien się z niej uwolnić, by zadziałać

pracach naukowych, inicjowanych i kontynuowanych od bardzo dawna.

terapeutycznie. Uwolnienie może się odbyć w sposób:

Jedną z nich jest praca doktorska „Badanie pęczliwości środków

• celowo spowolniony, być może kontrolowany, czyli ściśle określonymi

rozsadzających tabletki” wykonana dawno temu w Uniwersytecie

dawkami w wyznaczonych przedziałach czasowych, a to dla wygody

Medycznym w Łodzi (rok 1965). Jej autorzy (Feliks Modrzejewski i Lidaiia

pacjenta, który zażywa tabletkę tylko raz na dobę, a nie wielokrotnie.

Wochna) dokonują klasyfikacji pokazanej na rysunku 2. Substancje

• szybki, gdy trzeba spełnić tylko jeden wymóg: czas rozpadu ma

pęczniejące na ogół nie rozpuszczają się w wodzie, lecz ją pochłaniają,

być krótszy niż kwadrans (dotyczy ogromnej większości wszystkich

a wzrost objętości dokonuje się na skutek działania sił kapilarnych. O tym,

produkowanych tabletek),

jak wielkie są takie siły świadczy przykład drewnianego klina wbitego

• bardzo szybki (ang. Fast Desintegrating Tablets), gdy czas rozpadu jest krótszy niż 3 minuty, • super szybki, do 30 sekund, dla tabletek rozpadających się natychmiast w ustach, tzw. ODT (Oral Desintegrating Tablets).

w szczelinę bryły skalnej i polewanego wodą, który pęczniejąc powoduje rozsadzenie wielkiego kamienia. Pęcznienie może też mieć skutki uboczne w postaci żelowania, co z kolei może prowadzić do efektu hamującego rozsadzanie tabletki, a to się farmaceutom niekiedy zdarza i autor miał okazję się o tym przekonać, analizując niektóre przemysłowe formulacje.

W pierwszym z wymienionych przypadków, do tabletki dodaje się substancje spowalniające rozpad, kształtując tym sposobem tzw. profil

1/2011

Tym większej więc wagi nabierają proponowane tu badania, służące optymalizacji i dokładnym obserwacjom. Wyprzedzając nieco fakty, trzeba

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

47 Rys. 1.

już teraz mocno zaznaczyć, że zjawiska wynikające z rozsadzania bądź żelowania objawiają się albo zanikają w zależności od sił użytych do uformowania tabletki, w tym także – od nacisków wstępnych.

Obok pęcznienia, innym zjawiskiem powodującym rozsadzanie, czyli niszczenie struktury tabletki, jest prostowanie się włókien, które wcześniej były ciasno upakowane i mocno skręcone. Przykładem jest tu poprzecznie usieciowany poliwinylopirolidon. Zarówno on, jak kroskarmeloza sodowa czy sodowy glikolan skrobi – to są tak zwane superdezintegratory. Celem naszych badań będzie ocena, na ile one są „super”. Do prób zostały wybrane produkty (rys.3), których zestaw Czytelnik może rozszerzyć.

Technolog z firmy farmaceutycznej lub przedstawiciel producenta substancji może przysłać próbkę (ok. 30g) do bezpłatnego przebadania i opublikowania wyników, co może nastąpić w drugiej części artykułu.

Trochę z praktyki Czy któreś z dezintegratorów są zdecydowania lepsze, a inne gorsze?

O tym dopiero mamy się przekonać, tworząc – być może – własny ranking dostępnych substancji. Projektując formulację tabletek o szybkim

Dawna Dawna klasyfikacja klasyfikacja substancji substancji rozsadzających rozsadzających

rozpadzie, napotykamy dwa nieodłączne pytania:

(Z pracy(Zdoktorskiej: pracy doktorskiej: Feliks Modrzejewski Feliks Modrzejewski i Lidaiia iWochna Lidaiia Wochna „Badanie „Badanie pęczliwości pęczliwości środkówśrodków rozsadzających rozsadzających tabletki”tabletki” Zakład Farmacji Zakład Farmacji Stosowanej Stosowanej A.M. w Łodzi, A.M. w1965) Łodzi, 1965)

• jaką substancję zastosować w naszej konkretnej formulacji, • w jakiej ilości, żeby była jak najbardziej skuteczna?

Już pobieżnych praktyk dotyczących dezintegratorów można wysnuć kilka spostrzeżeń o charakterze ogólnym: • niektóre z nich łatwo przedawkować, wywołując niekorzystne żelowanie, • ich działanie zazwyczaj zależy od twardości tabletki, a tym samym

L.p.

L.p.

NazwaNazwa substancji substancji

% pęcznienia % pęcznienia

1.

Albedo skórkiskórki pomarańczowej pomarańczowej 1. Albedo

300 300

2.

Gąbka naturalna naturalna 2. Gąbka

147 147

3.

Veegum (krzemian (krzemian magnezowo magnezowo – glinowy) – glinowy) 3. Veegum

124 124

4.

Kazeina formaldehydowa formaldehydowa otrzymywana otrzymywana z mleka z mleka 4. Kazeina

86

86

5.

Żelatyna formaldehydowa formaldehydowa 5. Żelatyna

77

77

6.

Bentonit 6. Bentonit

66

66 47

najczęściej od siły zgniotu zastosowanej podczas produkcji (a czy

7.

Kazeina formaldehydowa formaldehydowa otrzymywana otrzymywana z seraz sera 7. Kazeina

47

wiemy na ile ważny jest fakt, że mogą to być dwie siły a nie jedna?),

8.

Celuloza 8. Celuloza

33

33

9.

Skrobia ziemniaczana ziemniaczana 9. Skrobia

29

29

kukurydziana kukurydziana 10. Skrobia 10. Skrobia

6

6

pszeniczna pszeniczna 11. Skrobia 11. Skrobia

3

3

• zdarza się, że użycie dezintegratora obniża twardość tabletki, stąd pytanie: od jakiej jego ilości należy się liczyć z pogorszeniem spoistości?

Rys. 2.

• bywa, że mała ilość dezintegratora skutkuje prawie tak samo jak duża, zatem pojawia się pytanie: jakie są granice i gdzie leży optimum?

• wiele substancji (najliczniejsza grupa: skrobie) pełni w tabletce inną rolę niż tylko rozsadzanie. Jak indywidualnie wydobyć i porównać posiadane cechy?

(Z pracy doktorskiej: Feliks Modrzejewski i Lidaiia Wochna „Badanie pęczliwości środków rozsadzających tabletki” Zakład Farmacji Stosowanej A.M. w Łodzi, 1965)

L.p. Nazwa chemiczna L.p.

Na te pytania natychmiast pojawia się odpowiedź cząstkowa, która jeszcze niczego nie wyjaśnia, a już jest bardzo ważna. Oto ona:

1.

3.

autora, żeby przedstawione tu rozważania traktować bardziej jako

4.

przykład samej metody badawczej, nie zaś zestaw gotowych wyników.

5.

można go zweryfikować w odniesieniu do aktualnie wykonywanego projektu formulacji. Na końcu wymienionej listy spostrzeżeń zapiszmy najważniejsze z nich, niezależne od wszelkich innych czynników: skuteczność dezintegratora w tabletce nie jest liniowo proporcjonalna do jego ilości. Już choćby ten jeden problem jest na tyle istotny, że warto trochę czasu poświęcić na dokładniejsze rozpoznanie. A zatem – do dzieła!

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1.

Nazwa handlowa

KroskarmelozaNazwa substancji Ac-Di-Sol Croscarmellose sodium

Producent

FMC

Albedo skórki pomarańczowej

Poliwinylopirolidon Gąbka naturalna 2. 2.

Cross-linked Polyvinylpyrrolidone

wszystko zależy od konkretnej formulacji. Stąd płynie rada i przestroga

Nie powinno się bezkrytycznie przyjmować żadnego przepisu, jeśli nie

Rys. 3.

Dawna klasyfikacja rozsadzających Substancjesubstancji wybrane do badań:

Polyplasdone ISP XL

Przeznaczenie

% pęcznienia dezintegrator

300 dezintegrator

147

spoiwo, poślizg Skrobia kukurydziana Veegum (krzemian magnezowo – glinowy) Starch 1500 Colorcon 124

3.

Partially pregelat. maize starch

Kazeina formaldehydowa otrzymywana z mleka Skrobi glikolan sodu Primojel DMV

4.

Sodium Starch Glycolate

Żelatyna formaldehydowa Skrobia ziemniaczana Perfectamyl 5. o obniżonej wilgotności 6. Bentonit D6 PH

poprawa sypkości i in.

86

dezintegrator

77

DMV

wypełniacz,

spoiwo, wspo66 maga rozpad.

Skrobia preżelowana otrzymywana Prejel DMV Kazeina formaldehydowa z sera 7. 6.

do mokrej 47 granulacji i

8.

33 dezintegrator

9.

PA5 PH

Celuloza Skrobi glikolan sodu

7.

Sodium Starch Glycolate

Skrobia ziemniaczana

Vivastar P

JRS

tabl. bezpośr.

29

substancji nie będących dezintegratorami nie będziemy 6wymagali Skrobia kukurydziana 10. Od szczególnych własności rozsadzających, tym niemniej warto je

i ocenić. Często może się zdarzyć, że łagodne pęcznienie 3 Skrobia pszeniczna 11. porównać

skrobi jest wystarczające w projektowanej formulacji. Powyższą listę Czytelnik może rozszerzyć o zaproponowane przez siebie substancje.

1/2011

48 | produkcja • równomierny, w miarę spokojny rozpad odbywający się poprzez

Rys. 4.

wypłukiwanie kolejnych warstw, w celu zapewnienia powtarzalności pomiarów, • duży ciężar, co ma zapobiegać unoszeniu się tabletki w wodzie, czyli umożliwić pracę bez krążków obciążających, które utrudniają obserwację.

• mała zależność czasu rozpadu od nacisków z jakimi wykonywane będą tabletki, • dobra reakcja na obecność substancji rozsadzających, żeby zapewnić odpowiednią rozdzielczość wykonywanych pomiarów. Żeby nie zanudzać Czytelnika perypetiami związanymi z poszukiwaniem substancji spełniającej powyższe wymagania, pokazano gotowy efekt (rys.4). Jak widać, Parteck z zawartością ok. 2% stearynianu magnezu wykazuje wciąż dobrą spoistość (nota bene: utrzymującą się na przyswoitym poziomie aż do niebywałych zawartości osiągających 10%), a przy tym małą zależność czasu rozpadu od nacisków wynoszących od 20kN wzwyż. Tak więc dla nacisków 20, 30 i 40kN stosowanych w tym eksperymencie, czas rozpadu prawie się nie zmienia. Ta niezależność

Rys. 5.

rozpadu od nacisków jest ważna dla tych maszyn laboratoryjnych, w których wartości owych nacisków, jako zależne od napełnienia matryc, są tylko zbliżone do wymaganych. Chodzi tu o popularne maszyny rotacyjne.

Mając wreszcie odpowiednią substancję, można przystąpić do prób, które początkowo miały polegać na wykorzystaniu jednych tylko nacisków – 30kN. Owszem, tak było by łatwiej, ale postanowiono rozszerzyć pomiary o zakresy zbliżone, czyli o 10kN w dół i 10kN w górę. Podczas

Część zasadnicza, czyli... jeszcze nie badania Plan działania jest prosty. Należy wziąć jakąś substancję lub formulację i użyć jej do wszystkich prób jako bazę, do której dodawane są różne ilości różnych dezintegratorów, po czym badać czasy rozpadów poszczególnych tabletek. Jednak znalezienie takiej substancji nie jest łatwe. Rozpadanie nie powinno przebiegać gwałtownie na wiele małych kawałków, z których czasem jeden pozostaje długo na siatce aparatu. Objaw, na który podczas rutynowych badań nie zwracamy uwagi (byle tylko zmieścić się w limicie czasowym), tutaj po prostu zakłóca powtarzalność pomiarów i uniemożliwia zauważenie subtelnych różnic. Wymagań jakie powinna spełniać substancja bazowa jest więcej. Oto one: • dość długi czas rozpadu, w granicach 3/4 zakresu pomiarowego, czyli ok.10 minut. Dłuższy czas rozpadu, tylko wydłuży cały eksperyment, zbyt krótki – utrudni obserwowanie zmian.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

produkcja | 49 przygotowań (rys.5) zauważono także dość ciekawe, nawet niezgodne

Największą rozbieżność odnotowano na ostatniej pozycji tabeli, gdzie

z intuicją wyniki dla niższych zakresów, dlatego postanowiono dołączyć

uzyskane czasy: 134s i 141s dają różnicę 4,96%. Dla pozostałych 12-tu

także naciski 10kN. Ostatecznie więc, testowane tabletki wykonywano

pomiarów różnice te wynoszą od zera do 2,9%. Najmniejsza rozróżniana

naciskami: 10, 20, 30 i 40kN. Czasem tylko, z ciekawości, dołączano

jednostka pomiarowa, to w zasadzie 2s, gdyż kosz aparatu porusza się

nacisk jeszcze mniejszy – 5kN.

z częstotliwością 0,5Hz, czyli jeden cykl trwa dwie sekundy.

Odnośnie stopniowania zawartości badanej substancji w stosunku

Substancję wybraną jako bazowa pokazano na rys.6,

do bazy, przyjęto następujący ciąg (procenty): 0,01 0,02 0,05 0,1

przedstawiając jej pełną charakterystykę mechaniczną. Pozostaje

0,2 0,5 1,0 2,0 5,0 10 i 20. Czasem, w miarę wolnego miejsca i

jeszcze przygotowanie odpowiednich arkuszy do akwizycji danych,

spodziewanych wyników, dołączano jeszcze 30, a nawet 50%. Niekiedy,

oczywiście w Excelu. Pierwszym z nich jest tradycyjny arkusz służący

w miarę obserwacji wykresów i występujących tam wolnych miejsc, ciąg

do projektowania formulacji, co prawda nie w pełni wykorzystany,

ten był „zagęszczany” poprzez wstawianie wartości pośrednich, by się

ale przydatny (rys.7 lewa strona). Dość ważnym jest pionowe

upewnić co do rozdzielczości metody. Dla przypadku zamieszczonego

umieszczenie na nim ok. 20-tu modułów takich jak pokazane cztery,

na rys.5 następujące wartości zostały dodatkowo wstawione i pokazane

żeby wszystkie przewijać tylko w pionie, a nie przełączać pomiędzy

na wykresie (pozycje L.p. z tabeli): 1-3, 5, 7, 8 i 11. Oczywiście, na

arkuszami - to dla znacznej wygody. Zadaniem drugiego arkusza

rozdzielczość ma znaczny wpływ sam charakter zmian, który jest

(rys.7 po prawej) jest dyskretne „wykradanie” nam danych z arkusza

nieliniowy (znaczne nagromadzenie wyników w dolnej części wykresu),

pierwszego, przeliczanie sekund na setne części minuty i rysowanie

a ponadto wyznaczana funkcja zależności czasu rozpadu od zawartości

wykresu. Trzeci arkusz (rys.8) pobiera dane z drugiego i wykonuje

substancji – nie jest funkcją monotoniczną: po osiągnięciu ekstremum,

następujące przeliczenie: (T1-T2)/T1*100, czyli oblicza procentową

ponownie rośnie (linie na dole wykresu nakładają się na siebe). Jednak

różnicę, na ile – przy danej zawartości i naciskach – skrócił się czas

w zakresie małych zawartości dezintegratora (tu: do 2%), wykreślane

rozpadu. Tym samym jest to ostateczny wynik naszych badań: profil

funkcje są przejrzyste i logiczne, znacznie od siebie oddalone, co dobrze

skuteczności badanego dezintegratora.

świadczy o rozdzielczości przyjętej metody.

Szacując błędy pomiarowe, posłużono się następującym sposobem.

Z każdej naważki wykonanej dla 5-ciu tabletek, czterem zapisywano

Rys. 6.

wyniki do wykresu, a jedną wykonywano jako kontrolną (dla dowolnego nacisku, prawa kolumna tabelki na rys.5) i obliczano różnicę w wynikach.

Tabletki do prób wykonywano maszyną grawitacyjną ELTAB, ale dzięki odpowiednio dobranej substancji bazowej mało wrażliwej na różnice nacisków, może tu mieć zastosowanie także maszyna rotacyjna.

Wówczas jednak dane do wykresu będą zawsze zawierały dwa człony: nacisk i czas, jako że naciski nie będą już wartościami znanymi z góry, lecz dopiero po wykonaniu tabletki. Przyjęty ciężar tabletki, czyli 0,356g, wynika z wymogu stosowanego przy pomiarach np. sił wypychania, aby tabletka sprasowana siłą 10kN miała grubość 5±0,1mm. W tym teście takich pomiarów się nie wykonuje, ale z oczywistych względów wszystkie tabletki powinny mieć jednakowy ciężar (dokładność: 0,002g), należy więc naważki sporządzać indywidualnie.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

50 | produkcja Badania i interpretacja wyników

Rys. 7.

Same badania, to już tylko wykonywanie 2-gramowych naważek zgodnie z zapisami (potwierdzanych na arkuszu), sporządzanie tabletek, obserwowanie rozpadu w aparacie i zapisywanie wyników. Po skończeniu badań może się okazać potrzeba skorygowania wykresów, np. zastosowania innych powiększeń na ostatnim arkuszu, czy skasowanie komórek nie wykorzystanych, zawierających zbędne dane zniekształcające wykres. Podczas badań można mieć wyświetlony arkusz z wykresem obok podstawowego, tak jak to pokazano na rys.7. Wówczas jest możliwość „zagęszczania” wykresu na bieżąco, co jest bardzo ciekawe i daje natychmiast pojęcie o zachodzących zmianach, czego nie zastąpią nam same cyfry.

Interpretując ostatni wykres, zauważmy niewielką, ale stale jednakową różnicę pomiędzy liniami reprezentującymi naciski – to efekt zależności czasu rozpadu od nacisków. Względem linii różowej (20kN) są to odchyłki zaledwie kilkuprocentowe i takich oczekiwano od substancji, znając małą zależność czasu rozpadu od nacisków, co już omawiano (rys.4 i 6). Linia błękitna (10kN) to już jest zakres nacisków, dla których nasza substancja zachowuje się nieracjonalnie i do tego tematu powrócimy w 2-giej części. Tym bardziej, że jesteśmy świadkami dziwnego zjawiska:

Rys. 8.

dla pewnych nacisków i pewnych zawartości dezintegratora, czasy rozpadu nie tylko się nie skracają, lecz wręcz wydłużają się! Na wykresach wartości ujemne zostały pominięte dla lepszej czytelności, ale na ostatnim powiększeniu wyraźnie widać, że krzywe schodzą poniżej zera. Na koniec rzecz najważniejsza. Z wykresu możemy łatwo odczytać, że ekstremum wszystkich funkcji przypada na zawartość 10% dezintegratora.

Ale wartości bliskie temu ekstremum, oznaczające ok. 70-procentowe skrócenia czasów rozpadu osiągamy od zawartości zaledwie 0,5 – 1% dezintegratora. A nawet jest prawdopodobieństwo, że ilość 0,6% (a może 0,7? – to można teraz łatwo sprawdzić) zadziała dokładnie tak jak 1%.

W zasadzie rzecz to prawie znana, niby nic nowego, jednak wraz z innymi substancjami pojawią się rzeczy jeszcze ciekawsze. W każdym przypadku, sporządzony wykres wskaże miejsca, które należy zbadać dokładniej.

Możemy się teraz naocznie przekonać, jak bardzo nieopłacalne jest zwiększenie zawartości od 1% do np. 2-ch procent i więcej. Tu akurat nic się pożytecznego ani negatywnego się nie dzieje, ale czy przypadkiem nie spadnie nam spoistość całej tabletki? Jeśli tak, to przy jakiej zawartości dezintegratora stanie się to odczuwalne? Oczywiście, to też jest do zbadania i to bardzo dokładnie.

Zakończenie części 1-szej Zanim cokolwiek zostanie podsumowane, przypomnieć należy że wszelkie konkretne wartości podane powyżej są słuszne tylko dla tej formulacji, dla której wykonano próby.

Wizualizacja przebiegu procesów jest zawsze dobrym sposobem na ich bliższe poznanie. W podobny sposób można badać wpływ różnych Z obserwacji poczynionych podczas badania czasu rozpadu,

substancji np. na twardość czy siłę wypychania tabletki z matrycy. Są

należy zauważyć, że użycie krążków obciążających może

to rutynowe czynności podczas projektowania. Dla formulacji trudnych,

spowodować proporcjonalne dla wszystkich tabletek skrócenie

sprawiających kłopoty podczas produkcji, możliwość optymalizacji składu

czasów rozpadu. Bez krążków – co było świadomie zamierzone

jest dużym ułatwieniem. W badaniach, świadome rozciąganie parametrów

– tabletki przy ruchu kosza w dół unosiły się do ok. 1/4 – 1/3

poza zakresy użytkowe ma swój szczególny cel. Do dalszej lektury

amplitudy.

zapraszamy za kwartał.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

Profesjonalny serwis odzieży bezpieczeństwo w produkcji farmaceutycznej Berendsen stworzył profesjonalny system serwisu odzieży przeznaczonej do produkcji farmaceutycznej. System Berendsen obejmuje doradztwo, wynajem odzieży, pranie odzieży w strefie cleanroom, kontrolę obiegu odzieży oraz jej transport.

Produkty i usługi najwyższej jakości: Berendsen Cleanroom Service to system usług firmy Berendsen skierowany bezpośrednio do klientów z branży farmaceutycznej wymagających specjalnej kontroli odzieży i standardów bezpieczeństwa. Nasz serwis to wygoda i korzyści ekonomiczne, pełna kontrola procesu czyszczenia odzieży oraz produkty i usługi najwyższej jakości.

Bezpieczeństwo, wygoda i korzyści ekonomiczne:

Kontrola zanieczyszczeń – surowe standardy ISO i GMP:

Oferujemy doradztwo i szeroki wybór odzieży. Oferujemy usługi obejmujące wynajem odzieży, transport oraz pranie odzieży w specjalnej strefie clean room wraz z kontrolą jej obiegu. Nasi Klienci obniżają koszty oraz zyskują gwarancję najwyższej jakości usług i bezpieczeństwo własnych procesów produkcyjnych.

Poprzez stosowanie specjalnych tkanin oraz pranie odzieży w strefie clean room zapobiegamy przenoszeniu cząstek pomiędzy pracownikiem i produktem. Proces prania odzieży jest w pełni monitorowany i odpowiada surowym standardom ISO i GMP. Nasz transport odbiera odzież zabrudzoną i dostarcza odzież czystą bezpośrednio do naszych Klientów. Nasi Klienci zyskują bezpieczeństwo własnych procesów produkcyjnych.

Berendsen Cleanroom to: -

system zarządzania odzieżą system prania odzieży najwyższe standardy higieny doradztwo bezpieczeństwo korzyści ekonomiczne www.berendsen.pl info@berendsen.pl

KEMA CERTIFICATE

ISO ISO

52 | produkcja

artykuł sponsorowany

Delikatna dezaglomeracja – Nowy TurboWitt FREWITT SA.

Stwierdzenie, iż optymalna dezaglomeracja w procesach form stałych ma znaczący wpływ na jakość finalnego produktu zachęciło firmę FREWITT do skonstruowania nowego systemu dezaglomeracji.

Z nową maszyną, FREWITT zaspokaja starą rynkową potrzebę, prostą metodę homogenizacji aglomeratów i zbrylonych produktów poprzez ich dezaglomerację. Aglomeraty i zbrylenia, które tworzą się w składowanych i transportowanych produktach mogą zostać łatwo rozbite i rozdrobnione.

Zalety zastosowania nowego urządzenia w obróbce proszków do produkcji formulacji form stałych zostały juz dostrzeżone w przemyśle farmaceutycznym.

Rozbijanie aglomeratów Najważniejszym technicznym wyróżnikiem urządzenia TurboWitt, czyli najnowszego dzieła firmy FREWITT jest rotacyjny perforowany bęben

Działanie i komfortową obsługą Odmiennie do standardowych procesów w których wykorzystywany

przesiewający, w którym aglomeraty rozbijane są poprzez delikatne siły

jest rotor mielący, w urządzeniu TurboWitt centralnie umieszczony stator

odśrodkowe i ścinające. Rezultat - poprawione właściwości „płynięcia”

wyposażony w dwa ramiona przesypuje produkt przez obracający się

proszków, większa dokładność dozowania, szybszy transport proszków

perforowany bęben, co powoduje rozbicie zbryleń i aglomeratów.

a w efekcie zwiększona wydajność produkcji.

Oszczędność kosztów Dodatkową korzyścią jest fakt, że młynek ConiWitt może być łatwo i szybko zamieniony na TurboWitt.

Fakt ten zachęcił już posiadaczy młynków ConiWitt do zwiększenia ich funkcjonalności.

TurboWitt, najnowsze dzieło firmy Frewitt dowodzi, iż nowa jakość nie zawsze musi być kosztowna.

FREWITT SA. Route du Coteau 7 CH-1763 Granges-Paccot Phone 0041 (0) 26 460 74 00 fax 0041 (0) 26 460 74 01 www.frewitt.com

1/2011

Przedstawicielstwo w Polsce: „TRADE & CONSULT Ltd. Sp. z o.o.” Sp.k. ul. Kubickiego 9/6, 02-954 Warszawa tel. 0048 22 885 28 11, 885 28 08 fax 0048 22 642 34 98 www.tradeconsult.pl

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

54 | produkcja

Waga inspekcji druku Marcin Weksler MEDsynC Sp. j.

Kiedy Jan Gutenberg wynalazł pierwszy kompletny system druku w 1439 r., miało to zasadniczy wpływ na świat. W 1620 r., filozof Francis Bacon napisał, że druk typograficzny „zmienił cały obraz i stan rzeczy na całym świecie”.

W dzisiejszych czasach opakowania drukowane są kluczowym elementem wielu przedmiotów codziennego użytku: drukowane kody kreskowe są skanowane dla łatwiejszej i szybszej weryfikacji towaru w sklepie. Wysokiej jakości perfumy są prezentowane w atrakcyjnych kartonikach, odzwierciedlających wizerunek marki i podnoszących wartość produktu. Ulotki dla pacjenta zawierają ważne informacje o leku, a napis wytłoczony w Braille’u pozwala osobom z dysfunkcją wzroku zidentyfikować, jaki lek przyjmują.

Przemysł drukarski zmieniał się dynamicznie przez ostatnie dekady.

niezawodność, łatwość użycia i zgodność z regulacjami ISO, cGMP,

Technologiczny rozwój umożliwił wprowadzenie nowych standardów

GAMP5 i CFR.

jakości w każdym etapie produkcji. Drukarnie są w pełni świadome,

Zamiast ręcznej kontroli jakości drukowanych opakowań, klienci

że spełnianie oczekiwań klientów poprzez wytwarzanie wysokiej

mogą obecnie dokonać porównania z zatwierdzonym wcześniej

jakości produktów w konkurencyjnych cenach jest ich najlepszym

w formacie PDF projektem. Możliwe jest wykrycie różnorakich błędów:

sojusznikiem. Zapewnia bowiem przetrwanie w tym zmiennym

brakujących części liter, wypełnień liter, brakującego koloru, odchyłek

środowisku w długiej perspektywie.

w kolorystyce albo smugi. Analiza trwa tylko kilka sekund. Istnieje także

Specjaliści od kontroli jakości w firmach farmaceutycznych wiedzą,

możliwość wykrycia błędów na etapie pre-press. Brakujące akcenty,

że ostre wymagania regulacyjne na rynku wymagają doskonałego

niewłaściwe odległości pomiędzy znakami, zmieniony font lub jego

standardu projektu i produkcji np. ulotek dla pacjenta, czy embossingu

wielkość należą do tych błędów, które mogą umknąć naszej uwadze,

Braille’a. Wielu zastanawia się, w jaki sposób najlepiej spełnić te

gdy przyglądamy się próbce. Stosowanie zautomatyzowanego systemu

wymagania.

inspekcji zapewnia wykrycie tych błędów – wszystkich bez wyjątku.

Doskonałym rozwiązaniem są nowoczesne systemy inspekcji opierające się na najnowszej technologii rozpoznawania wzorów.

Inspekcja jest obiektywna i powtarzalna – tak często, jak jest wymagana.

System inspekcji „włada” wszystkimi językami, jakie znajdują się na

Najlepsze w swojej klasie zostały rozwinięte w ścisłej współpracy

opakowaniach, jest biegły w transkrypcji Braille’a i wychwytuje nawet

z obecnymi użytkownikami, ze szczególnym naciskiem na

najmniejsze przesunięcie punktów.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

55

Aby móc rozpocząć pracę z systemem, konieczne jest jedynie

Stanowi to ważną część wizerunku marki. Niewłaściwy kolor w logo

krótkie szkolenie. Przyjazny interfejs użytkownika pozwala

lub zamienione elementy graficzne mogą dezorientować potencjalnego

wykonać podstawowe kroki: skanowania, inspekcji. W ostatnim

nabywcę. Takie niedociągnięcia mogą wzbudzić podejrzenia, że

wygeneruje raport. Warto zaznaczyć, że system daje wolny wybór

opakowanie nie jest oryginalne, ponieważ różni się od tego, jakie klienci

zakresu inspekcji. Można także zdefiniować wymagany poziom

znają i wybierają. Można sobie wyobrazić, jak w takiej sytuacji marnują się

bezpieczeństwa/zakres tolerancji.

pieniądze zainwestowane w budowanie wizerunku marki. Niestety, takie przykłady błędów regularnie pojawiają się podczas dodruków i prac nad

Przemysł farmaceutyczny – świat ścisłych regulacji Systemy inspekcji druku odgrywają kluczową rolę w wysoce konkurencyjnym przemyśle farmaceutycznym, którego działalność

projektem PDF do druku.

Kody kreskowe Nie chcielibyśmy, by nasze produkty były udręką dla pracowników

jest ściśle regulowana rygorystycznymi przepisami. W żadnej innej

w punkcie sprzedaży (POS). Pomyślmy o produkcie OTC, który ma kod

branży błędy nie są tak krytyczne. Bezpieczeństwo pacjenta jest

kreskowy działający raz na trzy przypadki, co zmusza sprzedawców

najważniejsze, a kosztowne reklamacje z powodu błędów np.

do wpisywania, często kilkakrotnie, niekończącej się sekwencji cyfr.

w ulotce dla pacjenta, bywają tak samo zgubne jak niewłaściwe

Jak bardzo jest prawdopodobne, że następnym razem polecą inny,

działanie leku. W związku z tym kontrola jakości ma kardynalne

konkurencyjny produkt z poprawnie działającym kodem?

znaczenie. Opakowanie leku, np. kartonik, spełnia wiele różnorakich

Mając to na względzie, upewnijmy się, że jakikolwiek typ kodu

funkcji. W przeszłości jedynie zabezpieczało swoją zawartość

znajdujący się na opakowaniu jest poprawny i da się go bez problemu

podczas transportu, dzisiaj ma wiele innych zastosowań. Odporność

odczytać. Zapewni to niezawodną i wygodną weryfikację przy kasie.

mechaniczna jest nadal wyzwaniem, ale marketing, postęp technologiczny i regulacje prawne poszerzyły listę funkcji i priorytetów.

Zabezpieczenia przed fałszowaniem

Wizerunek marki

ochrony towarów przed podrabianiem. Zabezpieczenie przed

Innym tematem, który niestety musi być rozważony, jest potrzeba Jedną z takich funkcji jest przenoszenie na opakowaniu kolorów i elementów graficznych identyfikujących wizualnie wytwórcę.

sfałszowaniem jest obecnie bardzo „na czasie”. Wiele firm stosuje kody data matrix, by przeciwdziałać temu procederowi.

Rys. 1 Przykład raportu z embossingu Braille’a na kartoniku.

Badana jest nie tylko prawidłowość zapisu, ale również wysokość poszczególnych punktów.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

56 | produkcja

Kody data matrix są stosowane na kilku etapach – od produkcji do

ale również wysokości punktów na opakowaniu. Systemy inspekcji

sprzedaży. Należy podkreślić, że uwarunkowania dotyczące zwykłych

Braille’a zapewniają komfortowe, pewne i powtarzalne badanie jakościowe

kodów kreskowych mają zastosowanie również dla kodów data matrix:

Braille’a na opakowaniach i stanowią gotowe rozwiązanie do aplikacji

kody mogą być użyteczne jedynie wówczas, gdy zostały wydrukowane

i powiązania z obecnie funkcjonującym systemem kontroli jakości w firmie

poprawnie. Upewnijcie się, że system inspekcji, który chcecie kupić

farmaceutycznej.

To jest oczywiście tylko część listy przykładowych błędów, jakie mogą

poradzi sobie z inspekcją kodu data matrix!

pojawić się od złożenia w drukarni zaakceptowanego projektu w formacie

Braille

PDF do otrzymania gotowego opakowania do oceny jakościowej.

Pytanie nie powinno brzmieć: „czy potrzebujecie systemu do inspekcji

To krótkie słowo jest obecnie bardzo ważne. Nowa norma CEN obowiązująca od jesieni 2010 r. precyzuje wysokość punktów Braille’a.

druku?”, lecz raczej: „kiedy zaczniecie go stosować?” Wasze nerwy

Wiele firm zastanawia się nad zastosowaniem bezpiecznych metod celem

podziękują Wam za to!

zapewnienia zgodności ich produktów z wymogami normy. Wymaga to opracowania standardów działania w formie SOP i zastosowania metod badania jakości zapisu Braille’a. Dotyczy to nie tylko transkrypcji,

Wybór odpowiedniego systemu inspekcji.

W wyborze najwłaściwszego systemu inspekcji może pomóc kilka pytań: • Czy sprawdzający system ma doświadczenie we współpracy z branżą farmaceutyczną?

• Czy system może być walidowany w przemyśle farmaceutycznym?

• Czy system może być zastosowany do inspekcji różnorodnych opakowań (ulotki, kartoniki, czy etykiety)?

• Czy system może być użyty do odczytania i inspekcji zapisu Braille’a zgodnie z nową normą CEN? • Czy kody data matrix mogą być sprawdzane zgodnie z normą ISO 15415?

• Czy system jest w stanie sprawdzić kody kreskowe zgodnie z normą ISO 15416?

• Czy system jest w stanie zweryfikować jakość kodu kreskowego zgodnie z normą ISO 15426-1?

• Czy system może zweryfikować poprawność projektu, Braille’a, kodów kreskowych i data matrix w jednym procesie inspekcji?

Rys. 2. Przykłady błędów wykrytych podczas inspekcji systemem EyeC Proofiler:

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

58 | produkcja

artykuł sponsorowany

Przełom w systemach monitoringu

mgr. inż. Łukasz Kulczak Specjalista ds. innowacji

W przemyśle farmaceutycznym w ostatnich latach można zaobserwować bardzo wyraźny trend do centralizacji kontroli parametrów i właściwej pracy urządzeń laboratoryjnych.

Bardzo intersujące rozwiązanie proponuje firma Hornik Sp. z o.o., która wprowadziła na rynek oprogramowanie służące do ciągłego monitorowania warunków pracy urządzeń laboratoryjnych typowych dla przemysłu farmaceutycznego.

Otwarta konstrukcja oprogramowania pozwala na dopasowanie

internet

aplikacji do indywidualnych potrzeb każdego klienta. Zespół inżynierów oferuje kompleksowe rozwiązanie, od dokładnego zaprojektowania LAN

rozmieszczenia czujników, po stworzenie profesjonalnego systemu

serwer

Użytkownik 2

Back-up-Serwer

Użytkownik 1

komunikacji. Oprogramowanie MSP pozwala na wielokrotne modyfikacje oraz aktualizacje w przyszłości.

System pozwala w czasie rzeczywistym kontrolować kluczowe parametry

Monitoring w laboratorium nie jest niczym nowym, ale dopiero narzędzie,

pracy urządzeń laboratoryjnych. MSP lokalizuje urządzenie w którym doszło

które oferuje Hornik Sp. z o.o. pozwala na swobodne włączanie do systemu

do odchyleń, a po ich przekroczeniu system alarmuje użytkownika optycznie

dowolnej liczby, a nawet rodzaju urządzeń lub obiektów wymagających

i dźwiękowo o zaistniałym problemie.

ciągłej kontroli. Rozszerzanie systemu może mieć miejsce niezależnie od rodzaju sterownika w jaki wyposażone jest dane urządzenie jak również odległości w jego lokalizacji.

Specjaliści z Hornik Sp. z o.o. stworzyli dwa warianty Ekran systemu monitorującego: dotykowy

• MSP.Net – system oparty na zastosowaniu sieci czujników bezprzewodowych – zalecany w laboratoriach wposażonych w mobilne urządzenia, skupione w jednym budynku. Nie

Nieprzerwaną kontrolę personalną nad siecią urządzeń umożliwiło nowe narzędzie, o które wzbogacono systemy MSP – komunikację poprzez SMS. Użytkownik dzięki odpowiedniej konfiguracji jest powiadamiany

Wiecej o alarmie w formie smsa wysyłanego na telefon komórkowy. informacji na targach EUROLAB W ten sposób pracownik ma kontrolę nad procesami 9-11 marca również po opuszczeniu stanowiska pracy. Listę stanowiso C4 użytkowników powiadamianych można rozbudowywać, Zapraszamy!

wymaga ingerencji w strukturę budynku. Umożliwia szybkie i swobodne wprowadzanie do systemu now ych obiek tów

a treść komunikatów dostosować do charakteru stanowiska

i zakresu pełnionych obowiązków.

Niezwykle istotnym elementem w systemach informatycznych

monitorowanych lub zmianę kontroli z jednego urządzenia na inne.

stosowanych przez firmy farmaceutyczne jest archiwizacja danych

• MSP.Com – system wykorzystujący czujniki na przewodach-przewidziany

i dokumentacja zdarzeń. Pod względem bezpieczeństwa gromadzenia danych

dla klientów czujących się pewnie w klasycznych rozwiązaniach,

systemy MSP spełniają wytyczne FDA 21 CFR Part 11.

w laboratoriach o bardzo rozproszonej lokalizacji lub w budynkach

Tworzone w procesie archiwizacji backup-y zapewniają odzyskanie

o rozwiązaniach konstrukcyjnych bądź lokalizacyjnych utrudniających

całego systemu monitorowania wraz z danymi pomiarowymi i rejestrem

przesyłanie sygnału radiowego.

zdarzeń. Systemy posiadają narzędzie do tworzenia pełnej i szczegółowej dokumentacji umożliwiając tworzenie raportów wzbogaconych o formę

RS 485

graficzną i wersję do druku praktycznie w każdym momencie.

Firma Hornik Sp. z o.o. jest obecnie silnym graczem na rynku zintegrowanych systemów monitoringu.

Zespół młodych ludzi otwartych na ciągle zmieniające się wymagania rynku z dużą elastycznością w modelowaniu własnych rozwiązań kusi, żeby prześledzić aktualną ofertę firmy i dać się mile zaskoczyć.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

60 | produkcja

Nowy Aneks 11 do unijnych wymagań GMP dla systemów skomputeryzowanych Danilo Neri

W styczniu 2011 roku Europejska Agencja Leków (EMA) wydała nową wersję Aneksu 11 do wymagań GMP, określającego ogólne zasady zarządzania systemami skomputeryzowanymi w środowisku GMP. Aktualizacja ta obejmuje również pewne istotne zmiany w rozdziale 4 wymagań GMP, związane z dokumentacją.

Oczekuje się, iż zasady te, mające zacząć obowiązywać od końca

Ostateczna wersja nowego Aneksu 11 potwierdza większość

czerwca 2011 r., staną się główną ramą prawną dla zarządzania systemami

wymogów zawartych w wersji wstępnej, wydanej w kwietniu 2008 r., która

komputerowymi i danymi elektronicznymi w całej Europie.

wywołała liczne komentarze w przemyśle farmaceutycznym. W oparciu

Agencja EMA tłumaczy, że przyczyną zaktualizowania Aneksu 11

o zgłaszane uwagi Agencja usunęła niektóre wymagania, kładące większy

było coraz szersze wykorzystywanie systemów komputerowych do

nacisk na sposób zapewniania zgodności z przepisami niż na oczekiwania

przeprowadzania procesów podlegających regulacjom oraz rosnące

Agencji.

czynniki ryzyka w zakresie objętym przepisami, zaobserwowane podczas inspekcji.

Część obserwatorów interpretuje połączenie nowego unijnego Aneksu 11 i Rozdziału 4 jako europejską odpowiedź na osławione amerykańskie przepisy 21 CFR, część 11, dotyczące danych elektronicznych oraz podpisów elektronicznych. Po części jest to prawdą, ponieważ nowe przepisy europejskie określają wymagania dla

O autorze

całego okresu użytkowania systemu skomputeryzowanego, definiując

Danilo Neri Tytuł uniwersytecki z fizyki na uniwersytecie „La Sapienza” w Rzymie, tytuł doktora inżynierii elektronicznej na uniwersytecie „Roma Tre” w Rzymie. Starszy konsultant ds. walidacji dla Motherwell Information

szereg zaleceń, które dotychczas ograniczały się do odpowiednich międzynarodowych wytycznych forum GAMP i PIC/S. Jednak podczas gdy część 11 amerykańskich przepisów 21 CFR wywołała rozmaite interpretacje wynikające z kontrowersyjnych wymogów, unijny Aneks 11 dokładnie określa oczekiwania kontrolera w przypadku,

Systems, Mediolan. Od 1999 roku jest menedżerem projektów

gdy proces podlegający przepisom jest wykonywany przy użyciu

walidacyjnych w firmie PQE, specjalizującym się w walidacji systemów

skomputeryzowanego systemu.

komputerowych i zgodności z częścią 11 przepisów 21 CFR oraz Aneksem 11 wymagań GMP Unii Europejskiej. W 2003 roku uzyskał certyfikat PDA audytora dostawców produktów komputerowych.

Nowy Aneks 11 opiera się na fundamentalnym zapisie z wcześniejszej wersji, nakazującym, aby tam, gdzie ręczna praca zostaje zastąpiona skomputeryzowanym systemem, wynikiem takiej zmiany nie było pogorszenie jakości produktu, zmniejszenie kontroli nad procesem ani obniżenie standardów zapewniania jakości. Dodatkowo jednak nowa

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

61 wersja wymaga również, aby nie następowało zwiększenie ogólnego

podstawie wymogów użytkowników, do których przepisy odnoszą się

poziomu ryzyka związanego z danym procesem.

teraz w wyraźny sposób, oraz związanej z nim możliwości prześledzenia

Wynika to z faktu, iż Aneks 11 wprowadza do skomputeryzowanego

względem specyfikacji systemu i skryptów testowych. Testowanie

środowiska farmaceutycznego pojęcia z zakresu zarządzania ryzykiem,

(także zależne od analizy ryzyka) nie może ograniczać się do weryfikacji

określone w wytycznych Q9 Quality Risk Management (Zarządzanie

w normalnych warunkach, ale musi obejmować również ograniczenia

ryzykiem w zakresie jakości), wydanych w 2006 r. przez Międzynarodową

parametrów procesowych, ograniczenia związane z danymi oraz

Konferencję ds. Harmonizacji (ICH), w tym organy regulacyjne oraz

postępowanie w razie wystąpienia błędów.

przemysł farmaceutyczny Europy, Japonii i USA.

Ważnym nowym wymogiem, określonym w zaktualizowanych

Wymogi nakazują zarządzanie ryzykiem przez cały okres użytkowania

przepisach, jest kwalifikacja infrastruktury informatycznej, w której działają

systemu skomputeryzowanego, z uwzględnieniem bezpieczeństwa

systemy skomputeryzowane: komponenty IT (np. serwery, klienty, sieć)

pacjentów, nienaruszalności danych i jakości produktów.

powinny pozostawać pod kontrolą w celu zminimalizowania ryzyka

W różnych częściach nowych przepisów znajdują się wytyczne

naruszenia stabilności danych.

dotyczące podejmowania decyzji w oparciu o analizę ryzyka. Poziom walidacji i środków zapewniających nienaruszalność danych powinien

Zgodnie z nowym Aneksem 11 używane przez firmę systemy

być proporcjonalny do udokumentowanego stopnia ryzyka związanego

skomputeryzowane muszą być umieszczone w oficjalnej ewidencji,

z konkretnymi procesami, wykonywanymi przy użyciu systemu

która powinna obejmować również podlegające przepisom procesy

skomputeryzowanego. Przepisy nakazują określanie metod oceny

wykonywane przy użyciu poszczególnych systemów.

dostawców, potrzeby prowadzenia ewidencji kontroli oraz innych ważnych

Firmy farmaceutyczne są zobowiązane wdrożyć odrębny system

wymogów na podstawie (udokumentowanej) analizy ryzyka dotyczącego

jakości dla zarządzania systemem skomputeryzowanym, obejmujący

samego systemu i/lub jego funkcji.

następujące procesy informatyczne:

Aneks 11 zawiera również szczegółowy opis oczekiwań walidacyjnych w oparciu o analizę ryzyka: Cykl walidacyjny powinien być określany na

• zasady i normy walidacyjne; • kontrola zmian i zarządzanie konfiguracją;

Główna odpowiedzialność

Specyfikacja wymagań użytkownika

Specyfikacja

Testowanie wymagań

Specyfikacja funkcjonalna

Testowanie funkcjonalne

Specyfikacja konfiguracji

Firma podlegająca przepisom

Weryfikacja

Testowanie konfiguracji

Skonfigurowany produkt

Dostawca Konfigurowany produkt System zarządzania jakością dostwcy

.

Źródło: Rysunek 4.3, GAMP 5: Podejście do systemów skomputeryzowanych zgodnych z GxP, oparte na analizie ryzyka, © Copyright ISPE 2008.

Wszelkie prawa zastrzeżone. www.ISPE.org

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

62 | produkcja Oprócz wyżej opisanych zagadnień, najbardziej innowacyjną kwestią objętą przez nowy Aneks 11 jest dopuszczenie stosowania podpisów elektronicznych, o których poprzednia wersja przepisów nawet nie wspominała. Firmy farmaceutyczne będą teraz mogły używać podpisów elektronicznych na dokumentach, sprawozdaniach i w ewidencjach określonych w wymaganiach GMP. Zmiana ta wypełnia najbardziej znaczącą lukę pomiędzy przepisami unijnymi a będącą ich odpowiednikiem częścią 11 amerykańskich zasad 21 CFR. Ten mechanizm stosowania podpisów obowiązuje dla wszystkich czynności podlegających przepisom, dla których zasady GMP wyraźnie wymagają formalnej autoryzacji. Szczególnie w przypadku wypuszczania partii na rynek, co stanowi operację o najbardziej krytycznym znaczeniu • zabezpieczenia;

w środowisku GMP, używanie podpisu elektronicznego jest obowiązkowe

• oceny okresowe;

w celu prawidłowego rejestrowania wprowadzenia/atestacji produktów.

• zarządzanie zdarzeniami niepożądanymi;

Pomimo że wymagania dotyczące podpisów elektronicznych są

• ciągłość biznesowa;

jasno określone, w zakresie ich stosowania wciąż istnieje szara strefa,

• archiwizacja.

której przyczyną są różnice prawne w przepisach obowiązujących w poszczególnych krajach UE. Kwestia równoważności prawnej ma

Procesy te muszą być stosowane dla każdego systemu podlegającego wymaganiom GMP i umieszczonego w ewidencji — od etapu projektu do etapu operacyjnego.

Przedyskutowano również i wprowadzono środki mające zapewnić

zostać jeszcze wyjaśniona przez Agencję.

W celu ujednolicenia i zintegrowania z oczekiwaniami nowego Aneksu 11 Agencja wprowadziła również zmiany w rozdziale 4 wymagań GMP (dotyczącym dokumentacji). Nowy Rozdział 4 obejmuje wyraźny

stałą nienaruszalność danych: systemy mają zawierać wbudowane

wykaz tzw. danych podlegających regulacji, tj. wszystkich dokumentów

narzędzia kontroli danych przesyłanych za pośrednictwem interfejsów

i danych, które muszą być tworzone i odpowiednio przechowywane przez

oraz narzędzia kontroli prawidłowości procesów w celu zminimalizowania

firmy farmaceutyczne na dowód zgodności z wymaganiami GMP. Przepisy

ryzyka uszkodzenia danych. Potrzeba tego rodzaju kontroli została

określają zarządzanie tymi dokumentami zarówno w formie papierowej, jak

rozszerzona również na proces migracji danych, przeprowadzany zwykle

i elektronicznej, obejmując także wytyczne odnoszące się do dokumentacji

przy masowym przenoszeniu danych z jednego systemu do innego,

mieszanej (dokumentów elektronicznych z ręcznie wykonanymi

bezpośrednio przed jego wdrożeniem.

podpisami). Innym ważnym zagadnieniem poruszonym przez nowe

Nadal obowiązuje wymóg prowadzenia systemu ewidencji kontroli,

przepisy jest określenie czasu przechowywania poszczególnych typów

automatycznie zapisującego wszelkie operacje zmiany i usunięcia danych

danych: w przypadku danych elektronicznych wymóg ich przechowywania

podlegających przepisom. Nowe regulacje wymagają jednak również

będzie obejmował ścisłe zasady konserwacji danych elektronicznych na

udokumentowania przyczyny takiej operacji.

przestrzeni lat.

Kluczowym elementem nowego Aneksu 11 są zasady doboru

W oparciu o powyższe rozważania oczekuje się, iż nowy unijny

dostawców produktów i usług: nakłada on obowiązek dokonania formalnej

Aneks 11 i Rozdział 4 podniosą poprzeczkę standardom dla systemów

oceny i kwalifikacji każdego zewnętrznego wykonawcy, dostarczającego,

skomputeryzowanych, jako że większość rekomendacji dotyczących

instalującego, konfigurującego, integrującego, dokonującego atestacji,

cyklu użytkowania takich systemów stała się wymogami prawnymi

konserwującego, modyfikującego lub wykonującego archiwizację

(tzn, obowiązującymi przepisami). Oczekuje się, że konsekwencją

w ramach systemu skomputeryzowanego lub powiązanej z nim usługi,

nowych, połączonych zasad będzie stosowanie kontroli zgodności

bądź przetwarzającego dane. Wyniki oceny dostawców muszą być

z przepisami w celu wykrywania poważnych słabości procedur

udostępniane kontrolerom. Oznacza to, że zadaniem procesu wyboru

i procesów firmowych związanych z zarządzaniem i użytkowaniem

systemu/dostawcy jest zapobieganie podpisaniu umowy z podwykonawcą

systemów skomputeryzowanych zgodnie z aktualnymi wymaganiami GMP.

oferującym niską jakość.

Pharma Quality Europe (PQE) Powstała w 1998. Firma posiadająca certyfikat UNI EN ISO 9001:2000, poprzez swoje oddziały (również w Polsce) oferuje doradztwo oraz usługi z zakresu walidacji systemów komputeorywych, zarządzania jakością, z dziedziny inżynieringu, kwalifikacji i walidacji technicznych oraz prób klinicznych.

Potrafimy w spójny sposób łączyć ze sobą wiedzę z dziedzin: jakości, informatyki, iżynieri, oraz farmacji. Ważnym atutatem zespołu PQE jest również wszechstronna wiedza z zakresu zarządzania projektami, wspomagana przez dogłębną znajomości prawa międzynarodowego, zdobyta poprzez wieloletnie doświadczenie w branży farmaceutycznej oraz pokrewnych (biotechnologia, sprzęt medyczny)

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

64 | produkcja

Tworzenie się aerozoli podczas procesu absorpcji i ich wpływ na koncepcję skruberów gazowych dla przemysłu chemicznego i farmaceutycznego Karlheinz Schaber, Marc Stober GEA Wiegand

Podczas obróbki wielu produktów chemicznych i farmaceutycznych w systemach wylotowych reaktorów, zbiornikach mieszania i zbiornikach przygotowawczych, zbiornikach magazynowych i halach produkcyjnych powstają gazy odlotowe, mogące zawierać duże ilości komponentów kwasowych i zasadowych, jak np. chlorowodór, dwutlenek siarki, chlorek tionylu, chlor, amoniak, aminy oraz pył.

Notuje się znaczne wahania w ilości, stężeniu i składzie gazów odlotowych. Ich charakterystyka zależy głównie od napełniania i opróżniania reaktorów i zbiorników.

W tab. 1. zestawiono zakresy wielkości cząstek dla niektórych aerozoli wg. danych z różnych źródeł.

Wielkości kropel aerozoli kondensacyjnych, takich jak mgiełki kwasów

Fakt powyższy stawia więc szczególne wymagania systemom

solnych lub siarkowych, lezą przeważnie w zakresach między 0,5 a 2 µm.

oczyszczającym gazy odlotowe, które muszą spełniać coraz bardziej

Wielkości cząstek aerozoli reakcyjnych, takich jak np. chlorek amonu,

restrykcyjne przepisy dotyczące emisji.

są znacznie mniejsze i mogą osiągać wielkość poniżej 0,05 mikrona.

Do oddzielenia gazów zasadowych od kwasowych stosuje się głównie proces absorpcji, czyli wymywanie mokre.

W kręgu rozważań znajduje się problematyka tworzenia sie aerozoli

Wielkości cząstek aerozoli są zależne głównie od specyficznych warunków tworzenia się zarodka i warunków koagulacyjnych.

Dla aerozoli kondensacyjnych istnieje funkcjonalny związek miedzy

podczas absorpcji i jego wpływ na koncepcję skruberów gazowych przy

wielkością kropelki i stopniem przesycenia. Według niego wielkość kropli

uwzględnieniu obecnie obowiązujących norm emisyjnych.

zmniejsza się wraz ze zwiększającym się stopniem przesycenia.

Odwrotnie koagulują aerozole o rosnącej trwałości i większej gęstości

Absorpcja i problematyka tworzenia sie aerozolu Procesy absorpcyjne można obliczyć znanymi metodami, gdy znane są odpowiednie równowagi fazowe i współczynniki wnikania masy. Trudnym problemem podczas absorpcji jest tworzenie sie aerozoli.

Aerozole są mgiełkami cząstek stałych lub kropelek składającymi się z bardzo małych cząstek. Biorąc pod uwagę sposób powstania, rozróżnia się 3 rodzaje aerozoli: • aerozole kondensacyjne, powstające przy przekroczeniu punktu rosy mieszaniny gazów (mgiełka kropelkowa) • aerozole sublimacyjne, powstające wówczas, gdy przekroczony zostaje punkt sublimacji mieszaniny gazów (mgła cząstek stałych) oraz • aerozole reakcyjne, tworzące się w wyniku reakcji chemicznej

cząstek. Procesy koagulacyjne przebiegające w minutach czy godzinach mają najczęściej niewielkie znaczenie dla technicznych procesów wymywania gazów o czasie przetrzymania aerozoli liczonym w sekundach.

Przedstawione w tab. 1. duże rozpiętości wielkości cząstek należy przynajmniej częściowo tłumaczyć różnymi stanami koagulacji i stopniami przesycenia.

Aerozole nie mogą być oddzielane poprzez absorpcję. Absorpcja jest procesem wyznaczanym przez dyfuzję. W porównaniu z molekułami, współczynniki dyfuzji cząstek aerozolowych są niższe o ok. 3 – 7 dziesiątych procenta i są tym samym za małe dla absorberów technicznych.

Separacja aerozoli możliwa jest jedynie przy zastosowaniu separatorów masowych wzgl. bezwładnościowych przy dużym zużyciu energii lub

związków kwasowych i zasadowych (mgła cząstek stałych)

w elektrofiltrach. Aerozole mogą sie tworzyć w 2 miejscach:

Aerozole kondensacyjne tworzą się w szczególności wówczas,

• w systemie odprowadzania gazów odlotowych lub

gdy występują HCl i SO3. Typowym aerozolem reakcyjnym jest chlorek

• podczas absorpcji w absorberze

amonowy (NH4Cl), powstający podczas reakcji HCl i NH3. Aerozole sublimacyjne mogą pojawić się na przykład przy procesach topnienia, mają jednak podrzędne znaczenie dla tematu niniejszego artykułu.

1/2011

Aerozole reakcyjne tworzą się w absorberach, jeśli w fazie gazowej, do chemisorpcji zasadowych lub kwaśnych gazów, zastosowane zostaną

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

65 0,01 [µm]

0,1 0,05

1

10

0,5

5

100 50

Lit.

Aerosole NH4Cl

[13] [14] [11,12]

H2SO4

[13] [14]

HCl

[17]

Flugasche

[13,14]

Tab. 1. Wielkości cząstek aerozoli

kwasowe lub zasadowe ciecze wymywające o wysokich ciśnieniach

mogą być oddzielane w separatorze odśrodkowym pracującym na

cząstek składników reaktywnych. Następnie dochodzi do reakcji

zasadzie cyklonu.

składników zasadowych i kwasowych w fazie gazowej, a tym samym

Powierzchnia wymiany masy tworząca się w kolumnie zależna jest

do powstania aerozoli. Przykładami mogą być absorpcja amoniaku

głownie od rodzaju i wielkości zastosowanego wypełnienia. Istotne jest

w stężonym kwasie solnym lub dwutlenku siarki w roztworach amoniaku.

tutaj dobre rozprowadzenie cieczy wymywającej po wypełniaczu, co

Tworzeniu się aerozoli reakcyjnych takich jak np. NH4Cl można jednak

najłatwiej osiągnąć stosując dyszę rozbryzgową.

zapobiec, jeśli gazy odlotowe kwasowe i zasadowe zostaną wyłapane i oczyszczone oddzielnie.

W skruberze Venturiego ciecz jest wstrzykiwana w strumień gazu rozpędzonego do dużych prędkości (50 – 150 m/s) i dzięki znacznym

Tworzenia się aerozoli przy zastosowaniu kwasu solnego, jako cieczy wymywającej, da się uniknąć przez właściwe sterowanie procesem.

W przeciwieństwie do aerozoli reakcyjnych w zasadzie nie można zapobiec tworzeniu się aerozoli kondensacyjnych. Aerozole kondensacyjne

siłom tnącym rozkładana na drobniutkie krople i cienkie warstwy.

W ten sposób, w ciągu ułamków sekund, tworzy się ogromna powierzchnia wymiany.

Skrubery Venturiego stosowane są głównie do separacji pyłów.

tworzą się podczas procesu absorpcji, jeśli w systemach o bardzo

Określona wielkość dla tworzenia się pyłów i aerozoli jest średnią

wyraźnym minimum ciśnienia pary, termiczny proces wyrównawczy oraz

prędkością relatywną strumienia gazu względem cieczy.

wzbogacanie fazy gazowej parą wodną przebiega szybciej niż wnikanie masy z gazów odlotowych do fazy ciekłej. Przy absorpcji gazów gorących

W skruberach Venturiego przy wysokiej relatywnej prędkości otrzymujemy wysoki stopień separacji dla drobnych pyłów i aerozoli, jak

jedynie na końcu procesu nasycenia możliwe jest prawie niezauważalne

np. NH4Cl. Takie wysokie stopnie separacji są jednak związane z dużymi

przekroczenie punktu rosy.

stratami ciśnień, od 100 do 200 mbar, a co za tym idzie wysokim zużyciem

Przy absorpcji zimnych gazów odlotowych (T<80°C), silnie obciążonych HCl należy natomiast wziąć pod uwagę, iż w absorberach tworzą się

energii.

W skruberach, przy średnich prędkościach relatywnych między

mgły HCl, które musza być ponownie odseparowane. Krople mgły

10 a 25 m/s przynajmniej aerozole kondensacyjne o wielkości cząstek

chlorowodorowej zawierają silnie skoncentrowany HCl, co wynika

powyżej 1 µm mogą być jeszcze częściowo oddzielone, podczas gdy

z równowagi fazowej.

kolumny z wypełnieniem zupełnie nie nadają się do separacji drobnych cząstek.

Absorber i separator aerozoli

Przy wyborze odpowiedniego absorbera i separatora aerozoli znaczącą

Powierzchnia wymiany masy w skruberach tworzona jest przez

rolę, obok kosztów energii, odgrywają przede wszystkim: zachowanie się

dysze, które wtryskują ciecz. Krople wody wypływające z dyszy z dużą

urządzeń pod obciążeniem częściowym, podatność na zanieczyszczenie,

prędkością powodują przenoszenie się impulsu na wolniej płynący

koszty konserwacji oraz bezpieczeństwo pracy.

strumień gazowy, a tym samym zwiększenie ciśnienia. Skruber może

Niebezpieczeństwo zanieczyszczenia, a tym samym powstania

więc sam tłoczyć oczyszczany strumień gazu, bez potrzeby instalowania

kosztów związanych z konserwacją, jest najmniejsze w przypadku

dodatkowego wentylatora. Krople tworzące sie w rurze wymywającej

skruberów bez wypełnienia.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

66 | produkcja

Rys. 1. Schemat instalacji A - zintegrowany, zbiorowy system wychwytywania gazów odlotowych I 1 stopień skruber, absorpcja HCl, NH3, pyłu, SOCl2 II 2 stopień skruber, absorpcja HCl, SO2 III 3 stopień skruber Venturiego, absorpcja SO2, aerozoli (NH4Cl, HCl)

Przy wahających się ilościach gazu, do separacji aerozoli można stosować tylko takie skrubery Venturiego, które są regulowane tzn.,

Porównane zostaną dwie różne koncepcje systemów: • instalacja A dla zintegrowanego systemu zbiorczego wychwytywania

w których automatyczny wypornik gwarantuje równomierne straty ciśnień

gazów odlotowych, w którym jednocześnie obecne są i muszą zostać

i tym samym równomierny stopień wymywania drobnych cząstek przy

odseparowane: pyły, SO2, chlorek tionylu (SOCl2), HCI, NH3 a tym

rożnych ilościach gazu. Takie skrubery Venturiego zachowują się przy

samym także aerozole NH4CI.

częściowym obciążeniu bardzo podobnie, jak przy pełnym.

Przy skruberach stopień absorpcji oraz stopień separacji pyłów

• instalacja B dla systemu wychwytywania gazów odlotowych z rozdzieleniem kwasowych i zasadowych gazów oraz

wzrastają silnie wraz ze zmniejszającą sie ilością gazu. Przy kolumnach

z bezpośrednią rejestracją źródeł gazów odlotowych przy

z wypełnieniem wraz ze zmniejszającym się przepływem gazu wzrasta

reaktorach chemicznych. Dzięki rejestracji źródła gazów

jedynie stopień absorpcji. Do separacji aerozoli kondensacyjnych można

odlotowych uzyskuje się dodatkowe rozdzielenie silnie obciążonych,

również zastosować demistery o dużej wydajności (odmgławiacze),

prawie wolnych od gazów obojętnych i słabo obciążonych gazów.

składające się z delikatnych, wielowarstwowych tkanin. Jednak wydajność

W tym przypadku nie występują aerozole NH4CI.

separacji w przypadku demisterów spada przy częściowym obciążeniu wraz ze zmniejszającą się prędkością napływającego strumienia.

GEA Wiegand skonstruowała system dysz wysokociśnieniowych,

Rys. 1 przedstawia uproszczony schemat przepływu instalacji A. Jako absorber szkodliwego gazu wybrano dwa kompaktowe skrubery

wykorzystujący właściwości koagulacji aerozoli przy przesyceniu. Przy

gazowe z wypełnieniem. Skrubery kompaktowe składają się z płaszcza

pomocy takiego układu można celowo powiększyć wielkość kropli aerozoli

cylindrycznego z zintegrowaną, strumieniową rurą myjącą. Konstrukcja ta

tak, że możliwa staje się separacja przez odpowiedni separator masowy

jest opatentowana i łączy zalety skruberów i kolumn z wypełnieniem

lub bezwładnościowy, jak skruber Venturiego. Dzięki przestawnemu

w jedno urządzenie.

stożkowi wydajność separacji może być utrzymywana na stałym poziomie

Na pierwszym stopniu instalacji odseparowywane są: pył,

także przy częściowym obciążeniu,.

HCl i NH 3, a chlorek tionylu SOCl 2 jest hydrolizowany, tj. reaguje

Porównanie dwóch koncepcji systemów gazów odlotowych z reaktorów

wymywającym dochodzi do przesycenia SO 2, który może być

Dalej omówimy jak w praktyce, przy projektowaniu instalacji, uwzględnia się przedstawioną wiedzę na temat tworzenia się i separacji aerozoli.

1/2011

z wodą do HCl i SO 2. Dzięki rozkładowi chlorku tionylu w roztworze dalej usunięty w systemie wymywania. Dlatego z wyprowadzonego produktu, w kolumnie odpędowej, musi zostać usunięty nadmierny SO 2.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

produkcja | 67 Ilość dopływającej świeżej wody jest tak ustawiana, aby przy maksymalnej kumulacji HCl powstał roztwór najwyżej 5-10% -owy.

Ciśnienie cząsteczkowe HCl leży jeszcze poniżej poziomu krytycznego, tak że przy skumulowaniu się NH3 nie oczekuje się jakiegoś wartego nadmienienia tworzenia sie aerozoli NH4Cl podczas absorpcji. Jeśli NH3 wystąpi w większej ilości, aby utrzymać stopień neutralizacji, przy pomocy systemu regulacji pH dozowany jest świeży kwas.

W drugim stopniu absorbowany jest SO2 przez ług sodowy i jednocześnie zostaje odseparowana pozostała ilość gazu HCl z pierwszego stopnia. Poprzez system regulacji pH doprowadzany jest świeży ług, a przy pomocy systemu regulacji poziomu odprowadzany jest produkt. Następnie, w oddzielnym stopniu utleniania, może on zostać utleniony do siarczanu sodu. Trzeci stopień to nastawny, wysokowydajny skruber Venturiego zaprojektowany do separacji aerozoli NH4Cl oraz aerozoli HCl powstałych podczas absorpcji w 1 i 2 stopniu.

Zdjęcie 1 przedstawia przykład pracującego urządzenia.

Rysunek 2 jest schematem instalacji B dla oddzielnego systemu wychwytywania gazów odlotowych. Silnie obciążone oraz prawie wolne od gazu obojętnego gazy odlotowe źródłowe wymywane są w oddzielnym skruberze. Odzyskane mogą być przy tym HCI w formie 20-30 % kwasu solnego oraz NH3, jako roztwór 25% -owy. Dzięki niewielkiej ilości gazu obojętnego powstające przy absorpcji ciepło reakcyjne nie może być odprowadzane chłodzeniem przez odparowanie. Dlatego dodatkowo Zdj. 1. Pracująca instalacja zintegrowana

reklama

• gwarancja jakości wody spełniającej wymogi Farmakopei Polskiej VIII • pełna dokumentacja kwalifikacyjna (IQ, OQ i PQ) • montaż, rozruch oraz szkolenie • profesjonalna obsługa serwisowa

wymagane są wymienniki ciepła (zdj. 2.).

68 | produkcja

Rys. 2. Schemat instalacji B - wolnostojący system wychwytywania gazów odlotowych

Zdj. 2.. Pracująca instalacja wolnostojąca

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

reklama

Ciśnienie zasysania obciążenie składnikami szkodliwymi

-5 mbar Wejście gazu

Wyjście gazu

HCl

100

kg/h

20

mg/Nm³

SO2

175

kg/h

50

mg/Nm³

NH3

100

kg/h

30

mg/Nm³

NH4Cl

50

kg/h

50

mg/Nm³

--------

Urządzenie A

Urządzenie B

strata ciśnienia wentylatora

125

mbar

-

mbar

różnica ciśnień wentylatora

135

mbar

15

mbar

potrzebna wydajność wentylatora

ca. 65

kW

ca. 6

kW

wydajność pomp

ca. 30

kW

ca. 24

kW

energia elektryczna, suma

95

kW

30

kW

koszty produkcji, energia

56 525

€/rok 1)

17 850

€/rok 1)

koszt inwestycji

ca. 700 000

ca. 550 000

T€ 2)

T€

2)

Tab. 2. Porównanie skruberów gazowych wariant A i wariant B 1) czas pracy 8.500 h/rok – koszt energii elektrycznej 0,07 €/kWh 2) instalacja oddana pod klucz – materiał główny: PP, Baza ceny 2011 rok

Skrubery odlotowych gazów źródłowych pracują periodycznie.

Nieznacznie obciążone gazy odlotowe zasadowe i kwasowe oczyszczane są w dwóch kompaktowych skruberach o wyżej opisanej budowie.

Zainstalowany wentylator, w przeciwieństwie do wariantu A, musi pokonać jedynie różnicę ciśnień systemu gazów odlotowych i wbudowanego w kwasowy stopień mycia odmgławiacz (wysokowydajny demister).

Do ilościowego porównania obu systemów oczyszczania, w tabeli 2 zestawiono dane projektowe, zużycie energii i koszty inwestycyjne obu instalacji. Główną różnicą między obiema instalacjami jest wydajność wentylatorów. Aby zredukować do wymaganej wartości aerozole NH4CI występujące tylko w instalacji A, potrzebny jest (uwzględniając zakres wielkości cząstek między 0,1 a 1 µm) skruber Venturiego ze startą ciśnienia 125 mbar.

W stosunku do wariantu B widzimy więc znacznie wyższe zużycie energii, odpowiadające rocznym kosztom wynoszącym prawie € 40 000,-.

Poza tym wariant B jest tańszy w zakupie, chociaż koszt urządzeń z trzema wymiennikami ciepła i w sumie 5 absorberami jest wyższy niż przy wariancie A. Fakt ten można wyjaśnić tym, że przy wariancie A zastosowany jest bardzo drogi wentylator z wirnikiem z hasteloyu lub tytanu i, że separator skrubera Venturiego musi być zaprojektowany na bardzo wysokie podciśnienie. W wariancie A należy tez wziąć pod uwagę kosztowne urządzenia tłumiące hałas wentylatora. Potrzebna jest też kabina tłumiąca hałas z urządzeniem napowietrzającym. Porównanie obu wariantów

Rozwiązania track & trace Drukowanie kodów 2D i 1D w standardzie GS1 Ponad 150 implementacji w przemyśle farmaceutycznym we Francji Wyjątkowo czysta, bezpieczna oraz nie wymagająca serwisu technologia HP Niskie koszty eksploatacji Wyjątkowa szybkość druku, do 600 m/min

przemawia jednoznacznie za wariantem B, tj. za oddzielnym systemem wychwytywania gazów odlotowych.

Możliwość odzysku w prosty sposób produktów takich jak kwas solny czy amoniak może jeszcze bardziej przesunąć bilans kosztów produkcyjnych na korzyć wariantu B, pomimo dodatkowego zapotrzebowania na wodę chłodzącą.

Od ponad 20 lat dostarczamy i wdrażamy najnowsze technologie znakowania przemysłowego z wykorzystaniem systemów etykietujących, drukarek ink jet, znakowarek mikropunktowych i laserowych.

Oczywiście z drugiej strony koszty oddzielnego systemu wychwytywania gazów odlotowych są znacznie wyższe niż systemu zintegrowanego, jednak ze względu na niższy wkład inwestycyjny, koszty tego rodzaju amortyzują się najpóźniej po dwóch latach pracy instalacji.

Więcej informacji znajdą Państwo na www.geape.pl

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

tel. +48 77 455 66 00 fax +48 77 457 77 70

e-mail: multi@multi.com.pl www. multi.com.pl

Przedsiębiorstwo MULTI Sp. z o.o.

45 316 OPOLE, ul. Zgorzelecka 13

72 | logistyka

Transport leków

w kontrolowanych warunkach 2-8°C Anna Słaboń Dyrektor ds. kluczowych klientów Pharmalink Sp. z o.o. www.pharmalink.pl

Obecnie coraz większy nacisk kładzie się na profesjonalne przewożenie leków, dający możliwość udokumentowania zachowania odpowiednich warunków. Szczególnie istotne jest to przy przewozie produktów leczniczych termo labilnych w temp od 2oC do 8oC.

Utrzymanie tak wąskiego zakresu temperaturowego dla przesyłek drobnicowych przez cały okres przewozu tj. ok. 24 godzin jest dosyć trudne. Dlatego też wiele firm zastanawia się jak najlepiej zabezpieczyć takie produkty.

Istnieją różne sposoby, w tym najbardziej znane to transport

Rozważmy, zatem te dwie możliwości i przyjrzyjmy się, jaki efekt przynoszą dla zachowania jak najwyższej jakości.

Pojemniki izotermiczne – najczęściej wykorzystywane do przewozu leków od 2°C do 8°C. Wykonane są ze styropianu. Istotną cechą wyboru pojemnika jest grubość ścianek. Aby upewnić się czy pojemnik

w styropianowych pojemnikach izotermicznych oraz transport w zimnym

utrzyma wymaganą temperaturę przez określony czas należy dokonać

łańcuchu, czyli samochodami ze schłodzoną skrzynią ładunkową.

jego walidacji. Dzięki walidacji uda nam się wybrać odpowiedni rodzaj

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

73

pojemnika oraz uda nam się określić ilość potrzebnych do utrzymania

leków pochłania dużo czasu oraz wymaga zachowania najwyższego

temperatury wkładów mrożących. Zdecydowanie lepsze wyniki przynoszą

profesjonalizmu.

pojemniki z grubą ścianką. Pojemniki z cienką ścianką nie są w stanie

Co może dać nam proste rozwiązanie w takiej sytuacji?

utrzymać odpowiedniej temperatury przez okres 24 godzin oraz

Najlepszym rozwiązaniem jest przewóz leków w kontrolowanych

podatniejsze są na temperaturę otoczenia, która to w efekcie końcowym

warunkach w specjalistycznych samochodach (izotermach) ze schłodzoną

wywiera wpływ na zmianę temperatury wewnątrz pojemnika.

wewnątrz skrzynią ładunkową do wymaganych temperatur. Dzięki takiemu

Kolejna kwestia przy pakowaniu leków w styropianowe pojemniki

rozwiązaniu nie ma obawy zetknięcia się towaru ze zmrożonymi wkładami,

izotermiczne to wkłady. Wkłady służące utrzymaniu odpowiedniej

nie wymaga to od nas przeprowadzania wielu walidacji, nie musimy

temperatury podczas transportu muszą być uprzednio odpowiednio

tworzyć odrębnych procedur pakowania w zależności od rodzaju produktu.

zmrożone przez odpowiednio długi czas zanim zostaną umieszczone

Takie rozwiązanie daje również korzyści w postaci utrzymania większych

w pojemniku. Odpowiednie głębokie zamrożenie daje szansę

wolnych powierzchni w magazynie, które należy zagospodarować na

utrzymania wymaganych temperatur. Jednak tutaj pojawia się problem,

pojemniki oraz wkłady. Jeśli mamy niestandardowe opakowania leków nie

ponieważ z jednej strony mocne zmrożenie wkładów daje nam

jesteśmy uzależnieni od wielkości pojemników.

gwarancję utrzymania temperatury przed długi czas, z drugiej jednak strony może powodować przemrożenia umieszczonych w pojemniku leków. Zetknięcie się leku z wkładem o temperaturze np. – 15°C/-20°C

Jednak to, co jest najważniejsze w transporcie w zimnym łańcuchu to zachowanie najwyższej jakości dla przewożonych produktów.

Firma Pharmalink jako pierwsza podjęła się transportu leków

spowodować może przechłodzenia w towarze. Doskonale widać to

w temperaturze od 2°C do 8°C w tzw. zimnym łańcuchu, dzięki czemu

przy umieszczeniu rejestratora temperatury wewnątrz pojemnika.

jako jedyna na rynku zapewnia wysokie bezpieczeństwo przewożonych

Rejestrator umieszczony w pobliżu wkładów wykazuje temperatury

produktów. Wszystkie samochody wyposażone są w elektroniczny

ujemne.

monitoring temperatury. Dla udokumentowania warunków przewozu

Dodatkowy problem sprawia rodzaj przewożonego produktu,

na życzenie klienta dołączany jest rejestrator temperatury, który śledzi

a dokładniej jego pojemność cieplna. Inaczej zachowa się temperatura

temperaturę przez całą drogę od momentu wydania paczki kierowcy do

w pojemniku, jeśli umieścimy w nim produkt w postaci ciekłej np.

momentu dostawy.

szczepionki, a inaczej w przypadku produktów o konsystencji stałej

Wielokrotne transporty realizowane przez Pharmalink w systemie

np. tabletki. Wynika z tego, że dla różnych produktów należałoby

„zimnego łańcucha” dowiodły, że taki transport zapewnia wysoką

sporządzić odrębną walidację i pakować w odmienny sposób. Całość

jakość i jest obecnie najlepszym rozwiązaniem logistycznym w branży

operacji wykonywanych w związku z odpowiednim zabezpieczeniem

farmaceutycznej.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

74 | logistyka

Logistyka farmacji – wyzwanie dla procesów i sposobu myślenia Andrzej Lada-Kubala Damco Poland Sp. z o.o.

Part of the A.P. Moller–Maersk Group

Jak w każdej branży także i w farmacji mamy do czynienia z przepływem dóbr, ich składowaniem, usługami dodanymi, takimi jak tworzenie zestawów promocyjnych, próbek, set-ów. Jednak w przypadku tego obszaru procesy te są obarczone normami i wymogami prawa nakładanymi na łańcuch dostaw.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

75 Zanim zaczniemy rozważania nad samymi procesami i wymogami

Własna hurtownia

należy zastanowić się i dokonać wyboru odpowiedniego scenariusza dla swojej logistyki - co wcale nie jest łatwe. Patrząc na rynek można wyizolować trzy podstawowe modele: Dystrybutor: W tym modelu podmiot odpowiedzialny, wytwórca lub też importer wybiera swojego partnera, któremu przekazuje praktycznie 100% operacji logistycznych wraz ze sprzedażą. W tym modelu Dystrybutor dokonuje zakupu partii towaru, co powoduje przeniesienie prawa własności na dystrybutora oraz przejęcie przez niego wszystkich obowiązków z tego wynikających. Decydując się na współpracę z Dystrybutorem mamy niewielki wpływ na procesy, poziom obsługi, czy też poziom sprzedaży, ale nasza logistyka jest bardzo prosta i ogranicza się do organizowania zaopatrzenia oraz prowadzenia rozliczeń z Dystrybutorem, tego typu rozwiązanie pozwala także na nie angażowanie własnych środków finansowych w budowanie struktury handlowej, logistyki oraz wielu innych działów pomocowych. Współpraca zazwyczaj oparta jest o rozliczenia na bazie % od obrotu zrealizowanego przez Dystrybutora.

Operator Logistyczny: Istnieje możliwość skorzystania z usług

Inwestycja w infrastrukturę Inwestycja w wyposażenie Konieczność utrzymania personelu mag.

Płatność jedynie za miejsce wykorzystane Płatność jedynie za operacje wykonane Przeniesienie prawa własności Konieczność budowania działów Backoffice Ponoszenie kosztów jedynie za zużyte zasoby Elastyczność w portfolio produktów Usługi dodane w standardzie GDP Usług dodane w standardzie GMP Ponoszenie kosztów prowizji od sprzedaży Dostępność do floty i usług dystrybucyjnych

Operator Dystrybutor Logistyczny

TAK TAK

NIE NIE

Częściowo NIE

TAK

NIE

NIE

NIE

NIE

TAK

NIE

NIE

TAK

NIE

TAK

NIE

TAK

NIE

NIE

NIE

NIE

TAK

TAK TAK NIE

NIE NIE NIE

TAK TAK TAK/Opcja

NIE

TAK

NIE

NIE

Częściowo

TAK

Tab. 1.

wyspecjalizowanego operatora logistycznego, który będzie w naszym imieniu obsługiwał poszczególne ogniwa łańcucha lub jego większe

przypadku jest zgubne i może doprowadzić do poważnych problemów

fragmenty. W tym modelu możemy skorzystać z dwóch dróg. Pierwsza

operacyjnych. Analizując GDP i GMP dostrzeżemy, że ich celem jest

z nich to oparcie swoich usług o Farmaceutyczny Skład Konsygnacyjny

zachowanie bezpieczeństwa obrotu produktami farmaceutycznymi.

będący własnością operatora logistycznego. Rozwiązanie to cechuje

Optymalizacja kosztów ma tu znaczenie drugo albo nawet trzeciorzędne.

się bardzo dużą elastycznością, ponieważ ponosimy koszty jedynie

Twórcy prawodawstwa starali się poprzez dodatkowe obostrzenia jak np.

za zajmowaną przestrzeń. Oparcie swoich usług jedynie o Skład

gwarancje nie krzyżowania się ścieżek, konieczność izolowania od siebie

Konsygnacyjny ogranicza jednak nasze możliwości dystrybucyjne.

produktów, stref towarów uszkodzonych, kwarantanny, utylizacji, strefy

Drugi model to połączenie własnej hurtowni farmaceutycznej w magazynie

wejść, wyjść, dodatkowe kontrole jakości wraz z rejestracją na wejściu,

operatora logistycznego z farmaceutycznym składem konsygnacyjnym będącym własnością operatora. Taka kombinacja pozwala na znaczne zminimalizowanie kosztów związanych z powołaniem do życia hurtowni oraz jej późniejszym utrzymaniem zapewniając jednocześnie pełną elastyczność związaną z dostępnością Farmaceutycznego Składu Konsygnacyjnego Logistyka własna: Oczywiście najpopularniejszym rozwiązaniem, jakie może zostać zaimplementowane to uruchomienie własnej hurtowni farmaceutycznej i prowadzenie z niej dystrybucji. Rozwiązanie to jednak wymaga znacznych własnych nakładów finansowych, oraz późniejszego ponoszenia wszystkich kosztów wynikających z braku 100% utylizacji przestrzeni, sprzętu i ludzi.

W tabeli 1 prezentujemy wady i zalety poszczególnych rozwiązań: Od pewnego czasu obserwowany jest trend związany z outsourcingiem w logistyce farmacji. Coraz więcej podmiotów decyduje się na przekazanie swoich usług firmą zewnętrznym. Należy jednak pamiętać, że i to rozwiązanie obarczone jest plusami i minusami. Tabela 2.

A co z procesami?

Obsługa farmacji wymaga całkowicie odmiennego podejścia niż ma to miejsca w innych branżach. Decydując się na powołanie hurtowni farmaceutycznej czy składu konsygnacyjnego musimy wyrzec się spojrzenia „optymalizacja zawsze i wszędzie”. To podejście, choć całkowicie naturalne w przypadku logistyki w tym konkretnym

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

76 | logistyka Zalety outsourcingu

Wady outsorcingu

Optymalizacja nakładów inwestycyjnych w infrastrukturę i wyposażenie Korzystając z usług operatora minimalizujemy koszty związane z wynajęciem/ budową przestrzeni magazynowej i utrzymaniem jej w odpowiedniej wielkości na czas „sezonu” Operator dzięki temu, iż obsługuje wielu klientów na składzie konsygnacyjny jest w stanie utylizować przestrzeń oraz zapewnić większą elastyczność. Podobnie dzięki łączeniu wolumenów z wielu projektów operator jest w stanie uzyskać lepszą utylizację sprzętu magazynowego, jak wózki czy regały.

Konieczność standaryzacji procesów Przy projektach średnich i małych operator logistyczny będzie starał się, aby nasze procesy były jak najbardziej tożsame ze standardem, który stosuje w swoich operacjach

Minimalizacja zasobów operacyjnych oraz kosztów z tym związanych Oddając swoje usługi operatorowi istnieje możliwość zredukowania zasobów ludzkich potrzebne do obsługi procesów magazynowych. Koszt ten jest wliczony w stawki i leży po stronie operatora, podobnie dzieje się z kosztami operacyjnymi wykorzystywanymi w procesach logistycznych, jak np.: folia, taśma, etykiety itp.

Konieczność budowy komunikacji pomiędzy systemami własnymi i operatora Zazwyczaj operator posiada własny system klasy WMS, niezbędne jest wybudowanie komunikacji EDI pomiędzy systemami.

Minimalizacja kadry zarządzającej W miarę zwiększania się naszych operacji musimy powoływać coraz to nowe stanowiska związane z zarządzaniem logistyką, co prowadzi do wzrostu kosztów związanych z „Head Office”. Dzięki logistyce kontraktowej zasoby te są znacznie mniejsze ponieważ prowadzimy głównie procesy kontrolne.

Ograniczony dostęp do informacji Ponieważ operacje prowadzone są przez operatora, mamy ograniczony dostęp do informacji operacyjnych.

Minimalizacja struktur „Back Office” Przekazując procesy minimalizujemy zasoby niezbędne do utrzymania infrastruktury i narzędzi IT, księgowości, HR-ów. Należy pamiętać, iż rozwijając własny pion logistyki wszystkie te działy, które nie są związane bezpośrednio z procesami, muszą być doposażone w odpowiednie zasoby ludzkie, aby utrzymać ciągłość procesów.

Koszty związane ze świadczeniami specjalnymi Operator jest znacznie mniej elastyczny w przypadku konieczności realizacji operacji niestandardowych, będzie on oczekiwał wynagrodzenia za czynności odbiegające od określonego standardu obsługi.

Ponoszenie kosztów wyłącznie za zużyte zasoby Stawki oparte o ruchy towaru gwarantują, że ponosimy koszty wyłącznie wtedy, kiedy realizujemy sprzedaż. Nasze koszty są ściśle powiązane z przychodami, co pozwala na poprawę „Cash flow”.

––––––

Większa dostępność floty Operator logistyczny będąc koordynatorem usług transportowych dla wielu podmiotów, dysponuje znacznie większą ilością podwykonawców, a tym samym większą elastycznością niż miałoby to miejsce przy budowaniu własnego portfela przewoźników.

––––––

Większa elastyczność biznesowa Decydując się na inwestycje w infrastrukturę i wyposażenie ograniczamy swoją elastyczność biznesową w chwili, kiedy niezbędna jest zmiana profilu czy portfolio usług. Umowy z operatorem są średniookresowe, co zwiększa nasze możliwości w przypadku zmiany strategii biznesowej średnio- i długoterminowej.

––––––

Tab. 2.

czy też kontrola temperatury i wilgotności w całym procesie spowodować

mamy do czynienie z farmaceutykami należy pamiętać, że „operacje na

żeby łańcuch logistyczny dla produktów farmaceutycznych był bezpieczny

otwartym sercu” zawsze są obarczone bardzo dużym ryzykiem. Wynikiem

dla odbiorcy końcowego. Idea ta ma przełożenie na procesy i ich koszty.

takiego stanu rzeczy jest to, że w Polsce jest zaledwie kilku operatorów

Niezależnie czy logistykę realizujemy swoimi zasobami, korzystamy

logistycznych z doświadczeniami i niezbędną wiedzą. Od pewnego

z Dystrybutora, czy powierzamy ją operatorowi logistycznemu musimy

czasu branża farmaceutyczna cieszy się dużym powodzeniem wśród

pamiętać, że spełnienie norm i zaleceń musi kosztować. Ale pieniądze to

firm logistycznych, które próbują uruchamiać swoje operacje dla farmacji,

nie wszystko. Błąd procesowy może mieć znaczący wpływ na wizerunek

niestety nie zawsze standard i proces jest zgodny z wymogami GDP,

firmy czy jej sprzedaż, dlatego też ważny jest wybór sprawdzonego

co może być poważną pułapką czychającą na chcących oszczędzić.

partnera, który gwarantuje niezawodność i powtarzalność swoich

Wybierając partnera należy pamiętać, że GMP i GDP nie są po to, aby

procesów. Wszyscy wiemy jak bolesna jest nauka na własnych błędach

utrudnić życie, ale po to, aby ratować życie i gwarantować skuteczność

i jak wiele czasu pochłania. W obecnej sytuacji rynkowej, konkurencji,

i poprawność działań. Ich celem nie jest oszczędzanie a gwarancja,

która stara się wykorzystać każde choćby najmniejsze potknięcie

że podmiot realizujący usługę jest w stanie dostarczyć bezpiecznego

przeciwnika nie ma czasu na eksperymentowanie i naukę. Pomimo że

i sprawdzonego rozwiązania.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

logistyka | 77 Czy transport to także coś niezwykłego w przypadku farmacji?

I tu szybko się okaże, że transport wyrobów farmaceutycznych rządzi się swoimi prawami. O ile w przypadku dostaw pełnopojazdowych jest mniejszy problem o tyle dystrybucja wymaga już odpowiedniej infrastruktury.

Platforma przeładunkowa dla farmacji musi posiadać komory przeładunkowe zgłoszone do Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego, komory muszą być pod stałym nadzorem farmaceuty a proces przeładunku jest ściśle określony, co do maksymalnego czasu. Do tego dokumentacja gwarantująca pełną rejestracje warunków transportowych i kilka innych wymogów.

A więc czy warto obsługiwać obszar farmacji?

Podsumowując farmacja to obszar wymagający odpowiedniej wiedzy i świadomości, obszar wymagający znacznie większych inwestycji niż ma to miejsce gdzie indziej oraz związania się z tym obszarem na długie lata, czyli wpisaniem jej w strategie średnio i długoterminową. Mimo wszystko jest to atrakcyjny rynek z kilku powodów: po pierwsze ktoś musi dostarczyć wyroby do odbiorcy, po drugie popyt na wyroby farmaceutyczne będzie występował zawsze niezależnie od koniunktury rynkowej, po trzecie lojalność zleceniodawców jest znacznie wyższa niż w innych obszarach.

Wartością dodaną jest samodoskonalenie i podnoszenie jakości swoich procesów, które można przełożyć na inne projekty zyskując przewagę konkurencyjną w stosunku do innych firm. reklama

A co z kompleksowością usług? a co jeśli okaże się, że musimy dołożyć ulotkę do opakowania?

Czy każdy z Dystrybutorów i Operatorów Logistycznych lub nasza Hurtownia jest w stanie poradzić sobie z tym zadaniem? Nic prostszego zatrudnić kilku pracowników czasowych postawić im stół i niech dokładają ulotkę lub naklejają naklejkę na opakowanie. Tak to dobra droga, jeśli mamy wystarczającą ilość środków finansowych na wykonanie procedury „re-call” produktu z rynku i stać nas na kary i sankcje związane z bezprawnym działaniem. Niestety w przypadku farmacji tak banalne procesy jak naklejanie naklejki na opakowanie jednostkowe lub dokładanie ulotki są traktowane jak produkcja, a żeby wykonywać czynności produkcyjne trzeba dysponować pozwoleniem na wytwarzanie, spełniać zalecenia GMP, posiadać niezbędną infrastrukturę i procesy. Dla większości z nas obce jest „zwalnianie serii”, pobieranie próbek z produkcji, zwalidowanie narzędzi używanych w procesach. Trudno także w standardowej firmie logistycznej znaleźć farmaceutę czy osobę wykwalifikowaną. Jednak obsługując farmację ten standard musimy spełnić. Patrząc na rynek usług logistycznych dla farmacji, kompleksowość poza nielicznymi wyjątkami jest czymś niecodziennym. Mnogość wymagań i obostrzeń powoduje, że nawet dużym i poważnym firmom trudno jest zabezpieczyć zarówno transport, składowanie, usługi dodane i dystrybucję, do tego wymagania dotyczące składowania jak np. składowanie w temperaturze 2-80C, składowanie cytostatyków, trucizn, narkotyków, itp…

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

78 | logistyka

Elektroniczna gospodarka na rzecz farmacji Stosowanie globalnych identyfikatorów leków i nie tylko – część III Anna Kosmacz-Chodorowska Instytut Logistyki i Magazynowania - GS1 Polska

W cyklu prezentującym najbardziej efektywne rozwiązania dla branży farmaceutycznej z zakresu e-gospodarki nasi Czytelnicy poznali już wiele zagadnień odnośnie kodów kreskowych i elektronicznej wymiany danych, jakie są wdrażane na świecie i w Polsce, w całym łańcuchu dostaw.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

79

reklama

80 | logistyka

Miguel Lopera, Prezydent GS1

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

logistyka | 81

reklama

THETA Doradztwo Techniczne

działa od 2001 roku i jest wiodącą firmą konsultingową w zakresie profesjonalnego doradztwa i przygotowania dokumentacji niezbędnej przy wprowadzaniu produktów chemicznych na rynek polski w oparciu o prawo UE oraz specyficzne wymagania krajowej legislacji.

REACH

Członkowie kapituły – od lewej: Prezydent GS1 - Miguel Lopera, Kierownik CGS1 – dr Elżbieta Hałas, Rektor Wyższej Szkoły Logistyki – prof. Andrzej Korzeniowski, Dyrektor ILiM, Prezydent GS1 Polska – dr Grzegorz Szyszka i V-ce Dyrektor ILiM – dr Stanisław Krzyżaniak, gratulują wyróżnionym.

dokumentacja, rejestracja właściwa, ocena ryzyka, uzyskiwanie zezwoleń, scenariusze narażenia.

MSDS opracowanie kart charakterystyki, przygotowanie oznakowania substancji i mieszanin.

CLP klasyfikacja substancji i mieszanin chemicznych zgodnie z wytycznymi rozporządzenia CLP. ADR dokumentacja transportowa, oznakowanie, procedury bezpieczeństwa, sprawozdania, wsparcie doradcy ADR. Rejestracje produkty biobójcze (biocydy), uzyskanie pozwoleń na obrót, atesty PZH. Kosmetyki przygotowanie i/lub weryfikacja dossier kosmetyku zgodnie z wytycznymi UE, zgłoszenie kosmetyku do KSIoK, przygotowanie oznakowania i etykiety.

Szkolenia w systemie otwartym, wewnętrzne według indywidualnych potrzeb, konferencje tematyczne, studia podyplomowe.

Nasza wiedza, Twój sukces THETA Doradztwo Techniczne

Biuro: ul. Piotrkowska 173; 90-447 Łódź, Polska Tel. +48 42 637 11 12, fax: +48 42 636 81 54 biuro@theta-doradztwo.pl www.theta-doradztwo.pl

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

82 | logistyka

Recepta na logistykę Joanna Dziedzic Consafe Logistics

Branża farmaceutyczna stawia niezwykle wysokie i złożone wymagania wobec łańcucha dostaw leków. Zapewnienie odpowiedniej temperatury, wilgotności powietrza oraz bezwzględne przestrzeganie terminu dostarczenia produktów to tylko niektóre wymogi, którym musi sprostać dział logistyki firmy farmaceutycznej. Kluczem do jego niezawodnego funkcjonowania jest stałe dostosowanie systemu IT do bieżących potrzeb przedsiębiorstwa, co dziś wydaje się prostsze m.in. dzięki wykorzystaniu zaawansowanych rozwiązań mobilnych.

Wdrożenie rozwiązań mobilnych gwarantuje pełną kontrolę nad

Mobilna ochrona transportu

transportem leków i optymalizuje wszystkie procesy związane

Powszechnie wiadomo, że przewożone w złych warunkach leki

z zarządzaniem transportem środków farmaceutycznych – od

mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia pacjentów, dlatego też

przetworzenia zamówień, aż po odbiór produktów przez właściwą

od firm farmaceutycznych wymaga się stosowania restrykcyjnych

aptekę. Co jeszcze zyskuje przemysł farmaceutyczny i dlaczego dziś

procedur HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points).

nie może obejść się bez nowoczesnych rozwiązań informatycznych?

Dla każdej firmy idealnym rozwiązaniem jest system mobilny, które

Rosnąca na rynku konkurencja, a także obowiązujące standardy

odpowiada za właściwe warunki przewozu. Takie dedykowane farmacji

bezpieczeństwa (GMP) wymagają od producentów leków rozwijania

rozwiązanie umożliwia m.in. stały monitoring temperatury wewnątrz

infrastruktury IT, w tym niezbędnych dla logistyki rozwiązań

pojazdów przewożących pojemniki z lekami. Każde odchylenie od

mobilnych. Platformy mobilne pozwalają na naturalne rozszerzenie

normy zostaje zakomunikowane specjalnym alertem na terminalu lub

informatycznego wsparcia w zakresie dostępu i przetwarzania

u spedytora.Wpływ mobilności systemu na podniesienie jakości

informacji na obszary najbardziej krytycznych procesów biznesowych

dostaw sprawdza się też w zarządzaniu wyjątkowymi sytuacjami.

realizowanych poza firmą. W przypadku farmacji pod nazwą rozwiązań

W przypadku nieprawidłowości związanych z transportem partii leków

mobilnych kryje się zestaw inteligentnych narzędzi, które automatyzują

(np. awarii pojazdu), spedytor natychmiast zostaje powiadomiony

szereg działań związanych z dystrybucją leków, przez co zostaje

o zaistniałym problemie. Poprzez kontakt z pracownikiem ma szansę

zmniejszone do minimum ryzyko dostarczenia niewłaściwej partii

niezwłocznego podjęcia działań interwencyjnych, co może skutecznie

produktów. Wykorzystywanie zaawansowanych technologii przynosi

zapobiec opóźnieniu w dostarczeniu zlecenia. Rozwiązaniem

również wymierne korzyści finansowe. Dużo łatwiej obniżyć koszty

wspierającym wymienione procesy jest ControlTransport

zużycia paliwa lub skrócić trasę przejazdu, jeśli spedytor dysponuje

zaprojektowany przez firmę Consafe Logistics.

przejrzystym systemem wskazującym aktualny stan floty oraz

Innym przykładem poprawy efektywności dzięki systemom

położenie geograficzne każdej przesyłki. Oto przykłady jak działa

mobilnym jest system obrotu nośnikami. – Funkcjonalne rozwiązanie

mobilny system zarządzania transportem w branży farmaceutycznej.

pozwala kontrolować i monitorować dokładną ilość pojemników

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

83

w danej aptece – mówi Marcin Michalski z firmy Consafe Logistics.

Aplikacja mobilna monitoruje przesyłkę na każdym etapie jej

Kierowca zostaje poinformowany o ilości nośników, które powinien

transportu, zapewniając tym samym bardziej elastyczne zarządzanie

zabrać a dzięki prostym funkcjom odbioru dane są automatycznie

flotą i możliwość wykonania, nawet kilkudziesięciu w ciągu dnia,

wprowadzane do systemu centralnego – wyjaśnia. Kontroli

dostaw leków do aptek. - Poprzez zintegrowane i w pełni mobilne

mogą podlegać również kierowcy. Opcjonalnie system może być

oprogramowanie, klienci otrzymują on-line informację o statusie

zintegrowany z szyną Can-Bus służącą wymianie danych, co pozwala

przesyłek, co z pewnością pozwoli im na rzetelne powiadamianie

na monitoring zużycia paliwa, czasu pracy silnika czy kilometrów.

pacjentów o dostępności leków w aptece – tłumaczy przedstawiciel

Jest to bardzo dobre rozwiązanie dla zarządców floty, którzy mają

firmy farmaceutycznej.

bezpośredni podgląd tego co dzieje się z danym transportem – podsumowuje kierownik ds. floty w dużej firmie spedycyjnej.

Udogodnieniem są także obecne na pojemnikach kody kreskowe

Tu gdzie liczy się czas Upraszczając i automatyzując liczne procedury związane z dostawą

z zakodowaną informacją o nazwie, serii oraz ilości danego leku.

przesyłek, mobilne rozwiązanie obniża także ilość pracy papierkowej

Wystarczy zeskanować zlecenie, aby całość dostawy została

i administracyjnej. Dodatkową korzyścią związaną z wdrożeniem

odnotowana w systemie, dzięki czemu istnieje pewność, że właściwa

zaawansowanego rozwiązania mobilnego jest opcja drukowania

partia leków dotarła do apteki.

i fakturowania natychmiast po dostarczeniu towaru do apteki.

Diagnoza na czas

dokumentacji szkodowej. Wystarczy, aby kierowca sfotografował

Innym przykładem przyspieszenia pracy jest przygotowanie Ważnym elementem pracy firm logistycznych jest elastyczność

zniszczony towar, a następnie wprowadził skan zdjęcia do

działania. ControlTransport ułatwia optymalizację pracy kierowców

przenośnego urządzenia, a kontrolę nad pozostałymi czynnościami

dzięki bieżącemu zarządzaniu ich pracą przez spedytorów. System

będzie sprawował system.

umożliwia aktualizację danych na urządzeniach mobilnych i części

Nowe technologie sprawiają iż organizacja realizuje swe procesy

zarządczej w czasie rzeczywistym. Spedytor widząc w systemie ilość

biznesowe szybciej i sprawniej ograniczając przy tym ryzyko. Z tych

realizowanych zamówień, ich status i pozycję, może szybko

powodów inwestycje w rozwiązania mobilne wpierające pracę

i efektywnie reagować na potrzeby klienta czy nagłe wypadki.

ludzi i aktywów w terenie stają się standardem. Lepsze zarządzanie

Dzięki temu organizacja staje się bardziej elastyczna a satysfakcja

i szybszy czas reakcji mają bezpośrednie przełożenie na wyniki

klienta wzrasta.

i satysfakcję klientów.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

84 | opakowania

Opakowanie leku jako wzór przemysłowy i przedmiot prawa autorskiego Monika Kowalczyk Rzecznik patentowy, Chałas i Wspólnicy Kancelaria Prawna

Nie ulega wątpliwości, że wygląd opakowania jest bardzo istotny dla konsumentów, również produktów leczniczych. Dobre opakowanie podnosi wartość całego produktu. Jego ochrona powinna zatem stanowić pierwszoplanowy element strategii marketingowej. Opakowanie leku może nadawać się do ochrony jako wzór przemysłowy, może również stanowić przedmiot prawa autorskiego, czyli utwór.

Ochrona opakowania jako wzoru przemysłowego i jako utworu ma

kroje pisma typograficznego (np. liter lub cyfr). Na wzór przemysłowy

charakter kumulatywny. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 116

udziela się prawa z rejestracji, ale w prawie wspólnotowym można także

ustawy Prawo własności przemysłowej, „ochrona praw majątkowych

uzyskać ochronę niezarejestrowanego wspólnotowego wzoru. Ochrona

do utworu, przewidziana w przepisach prawa autorskiego, nie ma

jest terytorialna. Można ją uzyskać w trybie krajowym (w lokalnych

zastosowania do wytworów wytworzonych według wzoru przemysłowego

urzędach patentowych), regionalnym (na przykład w Urzędzie Harmonizacji

i wprowadzonych do obrotu po wygaśnięciu prawa z rejestracji

Rynku Wewnętrznego w Alicante w Hiszpanii, obejmującym terytorium

udzielonego na taki wzór”. Po upływie okresu ochrony wzór należy

Unii Europejskiej) i międzynarodowym (w trybie Porozumienia Haskiego

zatem już do tak zwanej domeny publicznej. Oznacza to, że od tego

dotyczącego międzynarodowej rejestracji wzorów przemysłowych

czasu może być swobodnie wykorzystywany, tj. bez konieczności

administrowanego przez Światową Organizację Własności Intelektualnej).

uzyskiwania zezwolenia i bez obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Ochrona

W Polsce ochrona udzielana jest maksymalnie na 25 lat podzielone na

kumulatywna istnieje więc tylko w okresie trwania prawa wyłącznego aż

okresy pięcioletnie (stosowne opłaty wnosi się co 5 lat).

do czasu jego wygaśnięcia. Utrata ochrony autorskoprawnej nastąpi: po upływie okresu ochrony - w przypadku zrzeczenia się prawa z rejestracji - bądź w razie nieuiszczenia opłaty okresowej.

Ochrona wynikająca z prawa autorskiego Ochrona opakowania w prawie autorskim jest atrakcyjna z tego powodu, że trwa 70 lat po śmierci twórcy. Co więcej, do uzyskania

Wzór przemysłowy Wzorem przemysłowym jest nowa i posiadająca indywidualny

ochrony nie są wymagane żadne formalności ani opłaty. Nie każdy wzór spełniał będzie jednak cechy utworu. Zewnętrzna postać produktu może

charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności

podlegać ochronie jako utwór wzornictwa przemysłowego pod warunkiem,

przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał

że stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze.

wytworu oraz przez jego ornamentację. Ochronie podlegać więc może

Aby opakowanie zostało zakwalifikowane jako utwór, musi wykazywać

na przykład opakowanie produktu lub znajdująca się na nim grafika,

łącznie następujące cechy: stanowić rezultat pracy człowieka, przejaw

a także dołączane do produktu etykiety, ulotki, zawieszki itp. jak również

działalności twórczej i mieć indywidualny charakter. Nawet po wygaśnięciu

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

85 prawa z rejestracji wzoru przemysłowego pod ochroną pozostają autorskie

w tym w Polsce, możliwa jest rejestracja wzoru, nawet jeżeli został on

prawa osobiste twórcy, a więc prawo do autorstwa utworu, oznaczenia

udostępniony publicznie w okresie 6 lub 12 miesięcy poprzedzających

utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania

dokonanie zgłoszenia. Następuje to wtedy, gdy produkty zawierające

go anonimowo, prawo do integralności utworu, prawo do nadzoru nad

dany wzór zostały wprowadzone do obrotu, wystawione na targach lub

sposobem korzystania z niego itd. Prawa te nie są ograniczone w czasie

wystawach, czy w związku z tym, opublikowane w katalogu danego

i nie podlegają zrzeczeniu.

przedsiębiorstwa jeszcze przed dokonaniem zgłoszenia.

Przesłanki przemawiające za ochroną opakowania leku jako wzoru przemysłowego

Prawo do niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego

Co powinno skłonić twórców do ochrony opakowań w trybie rejestracji? Można powiedzieć, że system rejestracji jest korzystny

Prawo do niezarejestrowanego wzoru wspólnotowego powstaje podobnie jak ochrona prawnoautorska bez konieczności spełnienia

zarówno dla twórców, jak i dla ich konkurentów. Nie ulega bowiem wtedy

jakichkolwiek formalności. Jest ono ograniczone w czasie i trwa

wątpliwości, kto i kiedy nabył uprawnienia do danego wzoru, a także które

3 lata od daty ujawnienia wzoru w Unii Europejskiej. Ochrona wzoru

jego cechy podlegają ochronie. Konkurencja nie może się tłumaczyć,

niezarejestrowanego daje przedsiębiorcom możliwość zbadania popytu

że nie wiedziała o istnieniu określonego wzoru, ale z drugiej strony nie jest

na dane produkty, jeszcze przed rejestracją wzoru. Pozwala to uniknąć

narażona na koszty produkcji opakowania naruszającego prawa wyłączne

inwestowania w ochronę wzornictwa produktów, które nie odniosły sukcesu

osób trzecich. Uprawniony do wzoru przemysłowego może go nie tylko

na rynku. Należy pamiętać, że od chwili powszechnego udostępnienia

sam produkować, ale może również zarobić na nim, udzielając licencji.

wzoru, twórca ma 12 miesięcy na zgłoszenie go do rejestracji.

W doktrynie wskazuje się ponadto, że kryterium nowości stosowane przy ocenie możliwości rejestracji wzoru jest bardziej precyzyjne niż kryterium oryginalności w prawie autorskim. Utwór jest oryginalny nawet wtedy,

Ochrona może się kumulować Niezależnie od wskazanych wyżej sposobów ochrony opakowań

gdy istnieje utwór identyczny. Jedynym warunkiem jest okoliczność, że

leków należy pamiętać, że mogą one także być chronione jako znaki

autor stworzył utwór niezależnie od utworu już istniejącego. W prawie

towarowe, wzory użytkowe, wynalazki i na podstawie ustawy o zwalczaniu

własności przemysłowej jest jednak inaczej. Późniejszy wzór może być

nieuczciwej konkurencji.

oryginalny w znaczeniu prawa autorskiego ale może być pozbawiony

reklama

ochrony wynikającej z prawa własności przemysłowej, gdyż istnieje wzór identyczny lub bardzo podobny. Bez znaczenia pozostaje tu fakt, że projektant nie wiedział o istnieniu tego wzoru.

Z drugiej strony należy pamiętać, że chociaż dowód z rejestracji stanowi domniemanie ważności wzoru, rejestracja ta nie daje jednak gwarancji ochrony, gdyż może być podważona – prawo z rejestracji może zostać unieważnione. Jeśli chodzi o koszty rejestracji, to w porównaniu do kosztów, które należy ponieść w sytuacji sporu sądowego, nie są one tak duże. Należy pamiętać, że jednym zgłoszeniem mogą być objęte odrębne postacie wytworu mające istotne cechy wspólne (odmiany wzoru przemysłowego). Istotne jest również to, że w prawie autorskim uzyskuje się ochronę jedynie wobec naśladownictwa (kopiowania), a w prawie własności przemysłowej prawo wyłączne, które daje uprawnionemu możliwość zakazania naruszania prawa także nieświadomemu naruszycielowi. W wielu przypadkach nie jest konieczna długoterminowa ochrona wzoru, gdyż moda na określone wzory często przemija.

W doktrynie podnosi się nawet, że system ochrony prawnoautorskiej, w związku z bardzo szybkim rozwojem techniki i pojawianiem się coraz nowszych form wytwarzania, ze swoją długoletnią ochroną - która kiedyś stanowiła o jego atrakcyjności - staje się nieadekwatny w odniesieniu do wzorów przemysłowych. Przewidziana bowiem w systemie rejestracyjnym 25-letnia ochrona wzorów wystarczy w zupełności do zwrotu nakładów poniesionych przez uprawnionego. Pamiętając o kryterium nowości (w skali światowej), nie można w zasadzie testować produktu na rynku przed jego zgłoszeniem do rejestracji. Jako wyjątek od tej reguły można tu wskazać tak zwany okres łaski oraz wspomnianą już możliwość uzyskania ochrony na niezarejestrowany wzór wspólnotowy. W wielu krajach,

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

86 | opakowania

Certyfikowana gwarancja bezpieczeństwa Urszula Bandoch, Beata Kornowska Cezar S.A. A Chesapeake Company

Czy kiedykolwiek zastanawialiśmy się kupując lek, czy jest on zgodny z opakowaniem i zawartym na nim opisem? Jako pacjenci darzymy ogromnym zaufaniem firmy farmaceutyczne, ponieważ w ich ręce oddajemy nasze zdrowie. Tak samo producenci opakowań dla branży farmaceutycznej mają świadomość, że klienci muszą czuć się bezpiecznie, muszą otrzymać bezpieczny produkt.

Jako producenci opakowań dla przemysłu farmaceutycznego

i ścisłe przestrzeganie procedur, strategii, praktyk dobrego

zdajemy sobie sprawę, że nasza jedna pomyłka może kosztować

wytwarzania, a także stosowanie środków i narzędzi eliminujących

zdrowie lub życie człowieka, a nasza etyka zawodowa zobowiązuje

nawet najmniejsze ryzyko pomyłki.

nas do wykonania naszej pracy prawidłowo już za pierwszym razem.

Podstawowe wymagania akceptowane przez firmy farmaceutyczne

Budujemy naszą reputację, która jest najtrwalszym kapitałem , bowiem

stawiane dostawcom opakowań są zawarte w normach ISO 9001:2008,

spoczywa na nas ogromna odpowiedzialność za wartość najwyższą

ISO 15 378:2006 oraz PS 9000 . Bez tych wymagań nie moglibyśmy jako

jaką jest życie ludzkie, dlatego tak bardzo zasadne jest wprowadzanie

firma wytwarzać komponentów/opakowań farmaceutycznych. Musimy

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

być pewni, że wszystkie wymagania powyższych standardów są stale przestrzegane i musimy dążyć do utrzymania akredytacji.

Mówiąc o bezpieczeństwie opakowań należałoby skupić uwagę na funkcjach opakowań dla farmacji, gdzie niewątpliwie najważniejsza jest funkcja ochronna, której celem jest ochrona produktu przed działaniem czynników zewnętrznych. Wartość użytkowa musi być zabezpieczona przez opakowanie aby zapewnić świeżość, trwałość, estetyczność, atrakcyjność. Opakowanie powinno zapobiegać zepsuciu, zmianie barwy, zmianie konsystencji, wyparowaniu, zabrudzeniu, uszkodzeniu towaru , kolejną równie istotną dla tego przemysłu jest funkcja informacyjna - nabywca zapoznaje się z rodzajem i właściwościami produktu, datą produkcji, sposobem użycia, terminem ważności, ceną, producentem.

Zarządzanie ryzykiem procesu wytwarzania opakowań dla przemysłu farmaceutycznego Do opracowania i wdrożenia standardów farmaceutycznych powołuje się zespół osób dysponujących wiedzą w zakresie wyrobów, procesów, wyposażenia oraz zagrożeń bezpieczeństwa charakterystycznych dla opakowań farmaceutycznych. Proces zarządzania ryzykiem przeprowadzany jest według określonego planu. Bardzo pomocnym standardem w tym zakresie będzie norma EN ISO 14971 „Wyroby medyczne. Zastosowanie zarządzania ryzykiem do wyrobów medycznych”.

Są różne techniki analizy ryzyka np. PHA, FTA, FMEA, HAZOP, HACCP. Najbardziej popularną metodą w branży farmaceutycznej jest FMEA (Failure Mode Effects Analysis – analiza przyczyn i skutków wad). Wg tej metody szacowanie ryzyka dla każdego ze zidentyfikowanych zagrożeń oraz określenie działań zmniejszających ryzyko przy zastosowaniu istniejących środków kontrolnych odbywa się dla każdego etapu produkcji opakowań. Przy szacowaniu ryzyka uwzględnia się różne kryteria szacowania np. dotkliwość, prawdopodobieństwo wystąpienia i wykrywalność. W oparciu o określoną zasadę przyjmuje się poziomy akceptowalnego ryzyka oraz punkty krytyczne.

W opakowaniach farmaceutycznych krytycznymi zagrożeniami są: • domieszka innego produktu, pomieszanie wzorów; • brakujący tekst; • jakość informacji wymaganych przepisami zapisanych alfabetem Braille’a.

Każde nowe niezidentyfikowane zagrożenie pochodzące z rożnych źródeł takich jak informację z rynku, skargi i wnioski Klienta, pacjenta, użytkownika, dane literaturowe, incydenty medyczne itp. jest uwzględniane podczas weryfikacji analizy ryzyka.

Polityka Walidacji W celu uzyskania bezpiecznych opakowań farmaceutycznych o określonej jakości zgodnej z oczekiwaniami Klienta wszystkie procesy krytyczne, urządzenia oraz instalacje wspomagające muszą być poddawane kwalifikacji/ walidacji poprzez: • Przeprowadzenie kwalifikacji/walidacji retrospektywnej, w przypadku gdy proces już zachodzi, a wyrób trafił już do dystrybucji; • Przeprowadzenie kwalifikacji/walidacji prospektywnej dla wszystkich uruchamianych procesów krytycznych, nowych urządzeń i instalacji

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

reklama

87

88 | opakowania • Przeprowadzanie okresowej rekwalifikacji urządzeń i instalacji oraz rewalidacji procesów w przypadku gdy nie nastąpiły żadne zmiany.

ochronnej, włosy zabezpieczone nakryciem głowy, dezynfekcji dłoni, która musi odbywać się każdorazowo przed wejściem w obszar produkcji, zakazu spożywania posiłków. Nie wolno również wnosić

Do określenia zakresu prac kwalifikacyjnych/ walidacyjnych służy

w obszar produkcyjny rzeczy osobistych, obowiązuje zakaz noszenia

analiza ryzyka np. wg metody FMEA (Failure Mode Effects Analysis

biżuterii. Goście odwiedzający produkcję poruszają się w wyznaczonych

– analiza przyczyn i skutków wad)

ciągach komunikacyjnych oraz obowiązuje ich m.in. stosowanie ubioru ochronnego. To kilka przykładowych działań zapobiegających ryzyku

Warunki środowiskowe

zanieczyszczenia produktu. Jaki standard higieniczny zastosować przy

Materiały opakowaniowe przeznaczone do kontaktu z produktami

produkcji opakowań do farmacji opisują normy PS 9000 i ISO 15378.

leczniczymi są produkowane w określonych warunkach środowiskowych

W sytuacjach wątpliwych należy posłużyć się metodą FMEA i ocenić

zgodnych z wymaganiami normy PS 9000, ISO 15378. Klasyfikację stref

stopień zidentyfikowanego zagrożenia dla wyrobu farmaceutycznego

lub pomieszczeń czystych, jeżeli są wymagane należy przeprowadzić

i następnie wdrożyć odpowiednie działania zapobiegawcze adekwatne

wg rodziny norm ISO 14 644.

do oszacowanego ryzyka.

Higiena Personelu i Gości

Kontrola zanieczyszczeń krzyżowych

Restrykcyjne normy obejmują także personel mający kontakt z produkcją i dotyczą one przede wszystkim ubioru – stosowanie odzieży

W celu wyeliminowania skażenia produktu, podczas całego procesu produkcji utrzymywana jest segregacja oraz identyfikacja produktów.

Linie produkcyjne, strefy robocze produkujące opakowania dla farmacji należy wydzielić lub tam gdzie jest to niezbędne zainstalować przegrody stałe. Przed uruchomieniem każdej serii produkcyjnej przeprowadzana jest udokumentowana kontrola linii produkcyjnej, czy została ona wyczyszczona z poprzednio wykorzystywanych materiałów, produktów, odpadów i dokumentacji. Po zakończeniu każdej serii produkcyjnej dokonywane jest udokumentowane oczyszczanie linii.

Kontrola Jakości Podczas realizacji procesów produkcyjnych pracownicy na danym stanowisku dokonują pomiarów parametrów, które mają największy wpływ na jakość wyrobu i spełnienie wymagań klienta. Dzięki temu możliwe jest zapewnienie, ze dany produkt na każdym etapie produkcji spełnia założone parametry. Stwierdzone odchylenia jakościowo krytyczne są badane, wyjaśniane oraz dokumentowane. Wyroby farmaceutyczne są zwalniane do wysyłki przez Dział Kontroli jakości, po dokonaniu niezbędnych operacji i pomiarów, między innymi sprawdzeniu kompletności zapisów dotyczących danej partii produkcyjnej.

W celu zweryfikowania ciągłej funkcjonalności automatycznych urządzeń kontrolnych przeprowadzane są regularne udokumentowane testy próbne. Sprawdzenie takie jest przeprowadzane przed rozpoczęciem partii oraz w równych odstępach czasu w trakcie realizacji partii/zlecenia produkcyjnego. Jednym z urządzeń podlegającym tego typu weryfikacji jest czytnik flapkodów zainstalowany w maszynie do składania i sklejania kartoników.

Intencją certyfikowanych dostawców opakowań dla branży farmaceutycznej jest zapewnienie w pierwszej kolejności bezpiecznych produktów oraz wysokiej jakości usług w ramach Dobrej Praktyki Wytwarzania ( GMP ). Kontrola jakości, która jest częścią GMP dąży do zapewnienia, że produkcja zwalniana do obrotu będzie spełniała wszelkie założone normy. Wszystkie ściśle przestrzegane procedury służą jednemu celowi – ochronie zdrowia i życia ludzkiego.

W artykule opisano tylko niektóre elementy certyfikowanego systemu produkcji opakowań dla przemysłu farmaceutycznego uznane za najistotniejsze z punktu widzenia bezpieczeństwa produktu.

1/2011

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

raporty, projekty, plany | 89

Rynek leków generycznych w Europie Środkowej będzie rósł rocznie średnio o 6% pomiędzy 2011 a 2013 r.

Agnieszka Stawarska Analityk rynku farmaceutycznego PMR Publications

W 2010 r. rynek leków generycznych w Europie Środkowej wzrósł o 12%, podczas gdy rynek leków innowacyjnych rozwijał się w tempie około 10% w euro, wynika z informacji zawartych w najnowszym raporcie firmy badawczej PMR pt. „Generic and innovative drug market in Central Europe 2011”. W 2011 i 2012 r. trendy, które zwiększały konsumpcję leków generycznych w poprzednich latach, takie jak presja cenowa i inne restrykcyjne działania, będą kontynuowane.

Dlatego też, w tych latach, rynek leków generycznych będzie rozwijał się szybciej niż segment leków oryginalnych. Według szacunków PMR, rynek leków generycznych w Europie Środkowej będzie rozwijał się w tempie około 6% średniorocznie pomiędzy 2011 a 2013 r., podczas gdy średnioroczna stopa wzrostu leków oryginalnych będzie wynosiła około 4% w analizowanym okresie.

Obniżki cen w celu oszczędności budżetowych W 2009 i 2010 r. rządy krajów Europy Środkowej podejmowały wiele działań ukierunkowanych na oszczędności finansowe w segmencie ochrony zdrowia.

Przykładowo w Bułgarii, w kwietniu 2010 r. podpisane zostało

Szacowane oszczędności z tytułu wprowadzenia degresywnych marż mają wynieść około 10 mln euro (40 mln zł) rocznie.

W Czechach Urząd ds. Kontroli Leków (SUKL) koncentrował się w 2009 r. na zmianach cen leków refundowanych na poziomie producenta. Maksymalne ceny zostały obniżone dla 390 kodów

porozumienie pomiędzy Narodowym Funduszem Zdrowia (NHIF),

SUKL (średnio o 29%) a zwiększone dla 190 kodów SUKL (średnio

producentami i hurtowniami farmaceutycznymi a organizacjami

o 84%). SUKL spodziewał się również oszczędności rzędu 95

reprezentującymi lekarzy i pacjentów. Na jego mocy, 24 firmy należące

mln euro (około 380 mln zł) jako efektu rewizji cen 1 270 leków

do Stowarzyszenia Innowacyjnych Producentów Leków zgodziły

refundowanych, wprowadzonej 1 kwietnia 2010 r. Jako skutek tego,

się na 5% obniżkę cen wszystkich leków, które są refundowane

firmy ubezpieczeniowe płacą taką samą kwotę za leki na bazie

przez NHIF w okresie od czerwca do grudnia. Gdyby porozumienie

takiego samego składnika aktywnego, na poziomie ceny najtańszego

zostało podpisane przez wszystkich producentów farmaceutycznych,

zamiennika.

oszczędności dla NHIF wyniosłyby około 0,7 mln euro (2,8 mln zł) na miesiąc.

W październiku słowackie Ministerstwo Zdrowia wprowadziło ponownie degresywne marże na leki kupowane przez szpitale. Według

Polska: czy regulacje prawne zahamują postęp innowacji?

Ponieważ badania kliniczne są dla polskich pacjentów jednym

ministerstwa, jest to efektywny instrument regulujący konsumpcję

z głównych źródeł dostępu do leków innowacyjnych, stosunkowo

leków na Słowacji i pozwalający obniżyć koszty polityki lekowej.

łatwo, w porównaniu do innych krajów, jest w Polsce rekrutować

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl

1/2011

90 | raporty, plany, projekty uczestników badań. Potencjał badań klinicznych nie jest jednak w Polsce w pełni wykorzystany, ponieważ podobna liczba badań (450500 rocznie) jest również przeprowadzana na przykład na Węgrzech

Węgry: wydatki na B&R nie będą dłużej odliczane od podatku Zgodnie z propozycją rządu węgierskiego, producenci leków na

i w Czechach, krajach o znacznie mniejszej licznie mieszkańców.

Węgrzech nie będą już dłużej mogli odliczać wydatków na badania

Jedną z przyczyn takiej sytuacji jest niejasne ustawodawstwo,

i rozwój od opłat od przedstawicieli medycznych i 12% podatku

które, według wyników badania przeprowadzonego przez PMR na

z przychodów z leków refundowanych, płaconych do Narodowego

potrzeby raportu „Rynek badań klinicznych w Polsce 2010”, jest drugą

Funduszu Zdrowia (OEP). Takie zmiany prawne mogą być sporym

największą barierą rozwoju dla firm działających na polskim rynku

obciążeniem dla największych producentów leków na rynku

badań klinicznych, wskazaną przez 37% respondentów.

węgierskim. Dotkną one między innymi dwóch największych lokalnych

W Polsce nie istnieje żadna ustawa kompleksowo regulująca rynek

producentów: Egis i Gedeon Richter, którzy w 2009 r. wpłacili do OEP

badań klinicznych. Odpowiednie przepisy znajdują się w wielu aktach

odpowiednio 648 i 756 mln euro (2,6 i 3 mld zł). Może to mieć również

prawnych różnej rangi, zarówno tych odnoszących się wyłącznie do

negatywny wpływ na producentów leków innowacyjnych, którzy

rynku farmaceutycznego (np. ustawa Prawo Farmaceutyczne), jak

mogą, w skutek tego, obniżyć wydatki na badania i rozwój. Możliwość

i w Kodeksie Cywilnym i Kodeksie Karnym. Często przepisy

odliczenia 20% wydatków na B&R została wprowadzona w 2009 r.

wynikające z różnych ustaw stoją wobec siebie w sprzeczności.

i została zwiększona do 100% w 2010 r.

W grudniu 2009 r. Ministerstwo Zdrowia opublikowało na swoich stronach internetowych założenia do projektu ustawy Prawo badań klinicznych, ale ustawa do tej pory nie weszła jeszcze w życie.

Kolejnym problemem jest podatek VAT w badaniach klinicznych.

Węgierski rząd planuje również zmiany w obecnym systemie, który zakłada obowiązkowe szkolenia dla lekarzy, którzy przepisują pacjentom zbyt drogie leki. Ma zostać wprowadzony system zachęt

W tej dziedzinie Polska nadal nie zharmonizowała swoich przepisów

dla lekarzy do przepisywania tańszych leków generycznych, co

z dyrektywami unijnymi. Zgodnie z tzw. VI Dyrektywą UE, usługi

mogłoby przynieść oszczędności rzędu 11-14 mln euro (44-56 mln

eksperckie, do których należą także badania kliniczne, powinny

zł) rocznie. Dodatkowo, system zachęt objąłby również farmaceutów,

być opodatkowane tylko w kraju odbiorcy usługi. Większość firm

którzy byliby wynagradzani za zamianę przepisanego leku na produkt

działających w Polsce jest jednak obciążana 22% podatkiem VAT.

z niższym poziomem refundacji.

Wynika to z faktu, że monitorowanie badań klinicznych, zgodnie z obowiązującą klasyfikacją statystyczną, zaliczane jest do czterech różnych grup usług, a przyporządkowanie do jednej z grup zależy od dowolności interpretacji urzędników.

Zleceniodawca przeprowadzenia badań klinicznych w Polsce

Słowacja: reforma systemy refundacji ma zwiększyć konsumpcję leków generycznych Po zarzutach odnośnie braku transparentności w Komitecie Kategoryzacyjnym, słowackie Ministerstwo Zdrowia postanowiło

pochodzący z kraju UE lub Szwajcarii może domagać się zwrotu

uczynić politykę lekową bardziej otwartą, a poszczególne etapy

podatku, co jest jednak bardzo czasochłonne. Sytuacja jest jeszcze

refundacji leków bardziej przejrzystymi. Zmiany w systemie refundacji

trudniejsza w przypadku firm mających swoją siedzibę w Stanach

mogą wejść w życie już w 2011 r.

Zjednoczonych, gdzie nie istnieje podatek VAT. W przypadku takich

W odniesieniu do leków generycznych i innowacyjnych zmiany

firm 22% VAT jest dodatkowym kosztem, dlatego też najczęściej

zakładają ułatwienia we wprowadzaniu generyków na rynek

decydują się one na przeprowadzanie badań klinicznych w innym

(warunkowa refundacja), a także wprowadzenie przepisywania przez

niż Polska kraju.

lekarzy substancji farmaceutycznych, zamiast nazw leków.

Zmiany w tym zakresie spowodowałyby nie tylko wzrost w liczbie

Proponowane zmiany pozwolą na złożenie wniosku o refundację

badań klinicznych przeprowadzanych przez międzynarodowe koncerny

leku jeszcze przed jego rejestracją. W efekcie ocena aplikacji

w Polsce (co poprawiłoby dostęp pacjentów do innowacji), ale

refundacyjnej i rejestracyjnej leku będzie przebiegała jednocześnie.

również mogłyby zachęcić krajowych producentów do inwestowania

Ministerstwo Zdrowia ma nadzieję, że przyśpieszy to wprowadzanie

w leki innowacyjne. To z kolei, w dłuższej perspektywie, mogłoby

leków generycznych na rynek i pozwoli oszczędzić około 5 mln euro

spowodować wzrost udziału leków innowacyjnych w rynku

rocznie.

farmaceutycznym w Polsce, który jest na jednym z najniższych poziomów w Europie Środkowej.

Ministerstwo Zdrowia rozważa również wprowadzenie regulacji, zgodnie z którymi lekarze będą przepisywać na receptach tylko

Więcej informacji na temat leków innowacyjnych i generycznych w Europie Środkowej, a także analizę polityk refundacyjnych w poszczególnych krajach można znaleźć w najnowszym raporcie PMR zatytułowanym “Generic and innovative drug market in Central Europe 2011. Comparative analysis, reimbursement policies and development forecasts for 2011-2013”.

1/2011

składnik aktywny leku (API) zamiast nazwy produktu. Farmaceuta będzie proponował pacjentowi dostępne leki zawierające daną substancję farmaceutyczną. System nie obejmie wszystkich leków – leki onkologiczne i psychotropowe będą nadal przepisywane przez lekarzy.

e-w ydanie do pobrania na:

www.farmacom.com.pl