Świat Przemysłu Farmaceutycznego 3/2008 by Świat Przemysłu Farmaceutycznego

3_2008_farmacja.indd 1

2008-06-05 19:46:11

3_2008_farmacja.indd 2

2008-06-05 19:46:14

ulotka 4.

XXX FLBUP DPN XXX PZTUBS NBOFTUZ DPN

NJFT[BMOJLJ IPNPHFOJ[BUPSZ NJFT[BEÂ&#x201D;B

UBCMFULBSLJ VS[hE[FOJB EP QPXMFLBOJB UBCMFUFL XXX QIBSNBHFM JU JOTUBMBDKF EP QSPEVLDKJ NJÂ&#x2039;LLJDI LBQTVÂ&#x201D;FL Ã&#x2018;FMBUZOPXZDI

XXX Â³U[QBUSJDL CF

LPNQBLUPSZ NÂ&#x201D;ZOZ LBMJCSVKhDF

XXX SVTTFMMÂ³OFY DPN QS[FTJFXBD[F XJCSBDZKOF Â³MUSZ EP DJFD[Z

XXX TBSPOH JU NBT[ZOZ EP QSPEVLDKJ D[PQLwX GPMJF EMB GBSNBDKJ

XXX PZTUBS IVFUUMJO EF

VS[hE[FOJB EP Â´VJEBMOFHP TVT[FOJB HSBOVMPXBOJB J QPXMFLBOJB NJFT[BSLP HSBOVMBUPSZ

XXX DJFMFD DPN TPSUPXOJLJ XBHPXF UBCMFUFL LBQTVÂ&#x201D;FL

XXX TLJOFUUB DPN

XXX PZTUBS JXL EF

QBLPXBOJF [CJPSD[F UVOFMF PCLVSD[BKhDF QBMFUZ[BUPSZ

NBT[ZOZ EP OBQFÂ&#x201D;OJBOJB UVC NBT[ZOZ CMJTUSPXF LBSUPOJBSLJ XXX NBSHSPVQ JU MJOJF EP EP[PXBOJB [BXJFTJO Ã&#x2018;FMJ HSBOVMBUwX J QSPT[LwX

XXX SPNNFMBH DPN

TZTUFNZ SP[MFXV TUFSZMOFHP CPUUFMQBDLÂ&#x2C6;

QS[FETUBXJDJFM X 1PMTDF

..3 $POTVMU 4Q [ P P VM 3P[CSBU 8BST[BXB UFM GBY F NBJM JOGP!NNSDPOTVMU DPN QM

ulotka 4.02.2008NN.indd3 1 3_2008_farmacja.indd

2/21/08 9:33:48 PM 2008-06-05 19:46:16

spis treści

biotechnologia

Barometr harmonizacji

Adamed wkracza na nowe rynki

Tomasz Butyński

Biotechnologia w małej i dużej skali w Polsce? 6 Austin Lock, Piotr Łada

produkcja

Adamed

Substancje czynne

60 62

Jan Czarnecki

Badania i analizy

Inauguracja projektu OUN

Rola HPLC w kontroli jakości leku

Finepharm

Innowacyjne rozwiązania techniczne

ESPEFA – Tradycja i nowoczesność Espefa

Allegro™

Suplementy diety

Elżbieta Seroczyńska

Anna Trzemżalska, Aleksander Ciesielski, Adam Jurczyński

I.E.S. International Polska

Pall Poland

Agnieszka Mikulska

Adamed

Tomasz Olechowski

System zarządzania informacją laboratoryjną STARLIMS 67

Rozmowa z Moniką Wiśniewską

Badanie leków

NIR

Robert Miller

Tomasz Butyński

Walidacja Procesów Technologicznych 42

Tomasz Butyński

Agnieszka Mikulska

Dominik Wróblewski, Marcin Turzyński

BOCCARD – Alliance for success Piotr Śledziński

Michał Iwaniec, Mirosław Popieluch

Dystrybucja bezpośrednia czyli kobiety na stanowiska! 46 Piotr Król

Jak zarządzać łańcuchem dostaw w sektorze farmaceutycznym? Anna Baraniecka, Bartłomiej Rodawski

Logistyka w farmacji

część 1

Daniel Gralak, Marcin Kołakowski

49 53

Nowy członek Zarządu Adamed

Polfa Warszawa Robert Miller

3_2008_farmacja.indd 4

PHARMtech Kongres

Analytica 2008

Salmed 2008

Wymagania i walidacja systemów wentylacyjno-klimatyzacyjnych

Systemy zapewnienia jakości

EuroLab 2008

INTERPACK 2008

Bio-Forum VII

Systemy Zarządzania Jakością

Działania niepożądane

Pharma Logistics 2008

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

Robert Miller

polski przemysł

konferencje, targi, szkolenia

Robert Miller

logistyka

56 57

interview

Jednorazowe zamiast wielokrotnych dr. Dirk Sievers, Michael Kradolfer

Robert Miller

Tomasz Butyński

Robert Miller

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:19

Od redakcji

Polski przemysł farmaceutyczny na dobre stał się częścią unijnego, a właściwie globalnego rynku leków. Świadczy o tym rosnący udział polskich firm w konsolidacji branży farmaceutycznej w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, coraz więcej preparatów generycznych w systemie refundacji, lub wprowadzenie dystrybucji bezpośredniej.

Spis reklamodawców:

W Polsce działa dziś około 350 firm farmaceutycznych, spośród których pierwszych pięćdziesiąt kontroluje 86,3 proc. obrotu lekami. Krajowy rynek należy w większości do producentów leków generycznych, których liczba wprowadzanych do sprzedaży stale rośnie. Od kilkunastu miesięcy polskim firmom sprzyja prawo. Polityka refundacyjna państwa zmierza w kierunku ograniczania dopłat do droższych leków innowacyjnych, dzięki temu udział leków odtwórczych w systemie refundacyjnym systematycznie się zwiększa. Pojawia się tutaj szansa dla polskich firm, takich jak Adamed, czy Bioton, które potrafią stworzyć własne, oryginalne preparaty, które są tańsze od podobnych zagranicznych.

DRUK-PAK SA

Zdaniem obserwatorów rynku fuzja węgierskiej firmy Gedeon Richter i Polpharmy była zapowiedzią kolejnych zmian własnościowych, które obejmą już nie tylko rynek polski, ale w ogóle region Europy Środkowo-Wschodniej. Niestety w procesie tym polskie firmy staną się w większości obiektami przejęć, gdyż są zbyt małe, by móc rywalizować z globalnymi koncernami. Łupem inwestorów branżowych padną również ostatnie państwowe przedsiębiorstwa, które wciąż wchodzą w skład Polskiego Holdingu Farmaceutycznego. Skarb Państwa zapowiedział co prawda rychłą prywatyzację, ale na jej przeszkodzie stoi obowiązująca jeszcze do końca 2008 r. rządowa strategia dla sektora farmaceutycznego, zakładająca utrzymanie PHF i ewentualnie sprzedaż części udziałów przez giełdę… Dzieje się naprawdę bardzo wiele.

Linde Gaz Polska Sp. z o.o.

BEATRONIC Sp. z o.o. BOCCARD POLSKA Sp. z o.o.

By za tym wszystkim nadążyć – polecam lekturę magazynu „Świat Przemysłu Farmaceutycznego”.

I.E.S. International Polska Sp. z o.o. IKA-TECHNIK Sp. z o.o. i ZMR S.C. IRtech Kraków „JJa” Sp. z o.o.

LOT-Oriel Polska MIKROLAB MMR CONSULT Sp. z o.o. PALL POLAND Sp. z o.o. SARTOPOL Selvita Sp. z o.o. Stangl Polska Sp. z o.o.

Redaktor Naczelny „Świat Przemysłu Farmaceutycznego”

StatSoft Polska Sp. z o.o. TRADE&CONSULT Sp. z o.o.

Stopka redakcyjna Kwartalnik Wydawnictwa FARMACOM Wodzisław Śląski 44-300 ul. 26 Marca 31/11 farmacom@farmacom.com.pl www.farmacom.com.pl Redaktor Naczelny Robert Miller tel./fax 032 455 31 61 tel. kom. 502 084 101 robert.miller@farmacom.com.pl Prenumerata i kolportaż Wydawnictwo FARMACOM Wodzisław Śląski 44-300 ul. 26 Marca 31/11 tel./fax 032 455 31 61 prenumerata@farmacom.com.pl Cena egzemplarza „ŚPF” – 10 zł Cena rocznej prenumeraty – 35 zł

Wpłat dokonywać można na konto: ING Bank Śląski O/Wodzisław Śląski 56 1050 1403 1000 0023 2091 8119

Rada Programowa: dr n. farm. Leszek Borkowski

Redakcja Tomasz Butyński tel./fax 032 455 31 61 tel. kom. 502 084 101 redakcja@farmacom.com.pl

– prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych

Andrzej Szarmański

Korekta: Maria Gniłka DTP: Wiktor Adamiec wiktor.adamiec@farmacom.com.pl Druk: Drukarnia BIMART. Nakład: 2 500 egz. Partner:

– prezes ISPE Polska, Dyrektor Jakości w Zakładach Farmaceutycznych Polpharma S.A.

Irena Rej

– prezes Izby Gospodarczej „Farmacja Polska”

prof. dr hab. Zbigniew E. Fijałek

– dyrektor Narodowego Instytutu Leków

Marcin Kołakowski

www.ispe.org.pl

Magazyn kierowany jest do specjalistów ds. utrzymania ruchu, technologów, automatyków, szefów działów produkcji, kontroli i zapewnienia jakości, szefów działów logistyki i zaopatrzenia oraz działów rozwoju produktów w zakładach farmaceutycznych. Odbiorcami czasopisma są również organizatorzy targów, konferencji i szkoleń branżowych, urzędy, ministerstwa, instytuty, uczelnie wyższe z kierunkami farmaceutycznymi i biura projektowe.

– dyrektor Departamentu Nadzoru Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego

Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i redagowania tekstów. Redakcja nie odpowiada za treść reklam. Wykorzystywanie materiałów i publikowanie reklam opracowanych przez Wydawcę wyłącznie za zgodą redakcji.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 5

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

5 2008-06-05 19:46:21

biotechnologia

Biotechnologia w małej i dużej skali w Polsce? Austin Lock, Piotr Łada

Czas zaprojektowania, wybudowania, wyposażenia i uruchomienia niewielkiego, pilotażowego obiektu biotechnologicznego wynosi około 2 lata. Dla obiektu większego oraz średnio złożonego – czas ten wydłuża się nawet do 4-5 lat. Z danych firmy PM Group wynika, że dla tego typu budynków koszt wykonania i wyposażenia jednego metra kwadratowego powierzchni to średnio 10 tysięcy euro.

M Group jest jedną z wiodących europejskich firm inżynierskich świadczących usługi dla przemysłu farmaceutycznego i biotechnologicznego. Swoje prace firma prowadziła w Europie, USA, na Bliskim i Dalekim Wschodzie przy projektach dla m.in. Genzyme, Centocor, Elan Bio, Amgen, Pfizer, Wyeth oraz GSK Biologicals. Jednak większość inwestycji z tej branży realizowana była w Irlandii. Tamtejsza gospodarka w ciągu ostatnich lat przyciągnęła 5 miliardów dolarów inwestycji w przemysłową biotechnologię oraz związane z nią obiekty badawczo-rozwojowe. W Polsce coraz bardziej widoczny jest wzrost zainteresowania biotechnologią i jej zastosowaniami w farmacji przemysłowej, zarówno wśród naukowców, jak i producentów farmaceutyków, kosmetyków, a także funduszy inwestycyjnych oraz rządu. Dzięki zaplanowanym nakładom na innowacyjne badania i rozwój biotechnologicznych parków naukowo-przemysłowych, w nieodległej przyszłości możliwy będzie bardziej dynamiczny rozwój tej dziedziny nauki i wdrożenie pomysłów do produkcji. Na podstawie doświadczeń zebranych przez PM Group podczas ostatnich realizacji obiektów o różnej skali i dla różnych klientów, można prześledzić zagadnienia związane z technicznymi i ekonomicznymi aspektami projektowania i budowy obiektu biotechnologicznego. Warto zapoznawać się ze stopniem złożoności projektów pilotażowych oraz laboratoriów badawczo-rozwojowych, ponieważ dzięki temu łatwiej będzie wyobrazić sobie, na co zwrócić uwagę przy planowaniu procesu komercjalizacji produktu w przyszłości w Polsce. Budynki biotechnologiczne można podzielić ze względu na skalę prowadzonych operacji i ilość wytwarzanego produktu. Wyróżnia się tutaj obiekty laboratoryjne (badawczo-rozwojowe), obiekty scale-up lub pilotażowe (służące do skalowania i optymalizacji procesów ze skali laboratoryjnej do przemysłowej) oraz obiekty przemysłowe, gdzie produkt wytwarzany jest na skalę masową.

6 3_2008_farmacja.indd 6

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

Przykład projektu pilotażowej produkcji biotechnologicznej oraz optymalizacji procesów Obiekty laboratoryjne i badawczo-rozwojowe, takie jak powstający obecnie Jagielloński Park Biotechnologiczny Life Science w Krakowie charakteryzują się bardzo otwartą architekturą, umożliwiającą zmiany układu pomieszczeń, dołączania i odłączania różnych mediów procesowych przy zmianie profilu badań oraz przystosowanych do pracy grupowej. Przy projektowaniu takich budynków należy zwrócić uwagę na wymagania dotyczące prowadzenia procesów i przeanalizować konieczność dostosowania się do np. wymagań GLP (Good Laboratory Practice), czy GMP (Good Manufacturing Practice). Z reguły elastycznie określa się planowany profil badań i procesów, które są przewidywane w takich obiektach. Ich rojektowanie różni się w zależności od tego, czy są przeznaczone dla pojedyńczego urzytkownika, czy dla wielu. (np. firma biotechnologiczna), czy wielu użytkowników (np. parki technologiczne, laboratoria międzyuczelniane itp). Czas projektowania i realizacji takiego obiektu średniej wielkości (5 000 m2) może wynieść 3 lata.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:22

biotechnologia

Austin Lock pracuje w PM UK oraz z grupą starszych konsultantów bio- i farmaceutycznych w PM International. Jest uznanym ekspertem w technologiach finalnego wytwarzania produktów w przemyśle farmaceutycznym i biotechnologicznym z ponad dwudziestoletnim doświadczeniem. Jest jednym z czołowych ekspertów w organizacjach ISPE

Piotr Łada Senior Project Manager w PM Group Polska – w PM Group Polska jest odpowiedzialny za wdrażanie w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej zdobytych w Irlandii i Wielkiej Brytanii doświadczeń firmy PM związanych z projektami zaawansowanych technologii farmaceutycznych i biotechnologicznych

Jagielloński Kampus Biotechnologiczny LifeScience w Krakowie Podobny czas potrzebny jest do projektowania i realizacji pilotażowej skali produkcyjnej, ponieważ obszary takie są dużo dokładniej zdefinowane i dedykowane dla prowadzonych w nich procesów. Z góry znane są również wymagania i przepisy, jakie powinny być implementowane przy ich projektowaniu i realizacji. Konieczność dostosowania się do wymagań GMP czy amerykańskich FDA implikuje pewne schematy organizacji układu i pracy wewnątrz i na zewnątrz obszaru produkcyjnego. Z reguły ze względu na laboratoryjną skalę wytwarzania stosuje się bardziej skomplikowane systemy zapewnienia mediów energetycznych, procesowych, gwarancji stabilnej czystości środowiska wytwarzania (powietrza, pomieszczeń czystych, śluzowanie, itp). Gwarancja ciągłości zasilania w energię elektryczną oraz monitoring parametrów procesowych i środowiskowych są niezbędne w celu optymalizacji procesu i jego skalowania. Obszary takie powinny pozostać jednak otwarte na wprowadzanie zmian. Bardzo pożądane są tutaj modułowe rozwiązania w zakresie czystych pomieszczeń, obróbki powietrza i generacji oraz dystrybucji mediów. Najbardziej skomplikowanym typem obiektu biotechnologicznego jest obiekt produkcyjny – wytwarzający produkt na dużą rynkową skalę. Średniej wielkości obiekt liczy około

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 7

Bioreaktor zasilany niezbędnymi mediami procesowymi

20-30 tys. m2. Wyposażony jest w funkcje logistyczne (magazynowe), zapewnienia mediów (generacja oraz dystrybucja), obróbki powietrza, biologicznej utylizacji ścieków i odpadów, biura i laboratoria oraz obszar produkcyjny. Załoga posiada swój obszar obsługi, to znaczy szatnie, kantynę, pomieszczenia szkoleń. Przepływ materiałów jest hermetyzowany. Personel pracuje w wydzielonych pomieszczeniach, a dostęp do innych ze względu na kwalifikacje i uprawnienia pracowników jest ograniczony i kontrolowany. Powoduje to duży stopień komplikacji budynku i konieczność znajdowania specjalnych technicznych i proceduralnych rozwiązań już na etapie projektu. Definiuje się je wraz z przyszłym użytkownikiem poprzez tworzenie tzw. Specyfikacji Wymagań Użytkownika (ang. User Requirements Specification) lub Założeń do Projektowania (ang. Basis of Design). Przy ich tworzeniu analizuje się procesy technologiczne, a w szczególności typy urządzeń w nich stosowanych. Wpływ obiektu i produkcji na środowisko i personel produkcyjny powinien zostać przeanalizowany również na wczesnym etapie. Ocenie poddaje się ryzyko biokontaminacji i przyjmuje się rozwiązania techniczne i proceduralne zapobiegające jego powstawaniu. Na etapie tworzenia koncepcji zakładu analizuje się jego możliwość rozbudowy w przyszłości, modułowość rozwiązań, które ułatwią i skrócą budowę, ścieżkę uzyskiwania decyzji i pozwoleń wymaganych prawem budowlanym i innymi przepisami, sposób kontraktacji i zarządzania pracami budowlano-montażowymi. Ważnym i często niedocenianym aspektem jest także stworzenie odpowiedniego planu prób, rozruchów i kwalifikacji/walidacji zakładu. Odpowiednia dobrany i wyszkolony zespół użytkownika powinien być przez niego stworzony i dostępny od początku do końca prac projektowo-realizacyjnych. Dialog z projektanta/wykonawcy z takim zespołem jest kluczowym elementem sukcesu każdego przedsięwzięcia. Przy dużej skali produkcji bitechnologicznej przekrój przez typowy budynek wygląda następująco: podziemie – logistyka, generacja mediów energetycznych i procesowych, biodegradacja ścieków; parter – strefa wejściowa, szatnie, główny obszar produkcyjny z pomieszczeniami czystymi; piętro – laboratoria kontroli jakości, biura, pomieszczenia obsługi układów klimatyzacji i wentylacji.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

7 2008-06-05 19:46:23

biotechnologia Widok kondygnacji produkcyjnej Stopień skomplikowania takich obiektów i zainstalowanego w nich wyposażenia technicznego zależny jest głównie od przyjętej technologii wytwarzania finalnego produktu.

Zależny jest również od skali produkcji i od wymagań rynku, na który ma trafić (np. EU GMP lub FDA dla USA). Czas zaprojektowania, wybudowania, wyposażenia i uruchomienia dużego i średniozłożonego obiektu wynosi ok. 4-5 lat. Średni całkowity koszt wykonania 1m2 jego powierzchni to 10 tys. euro. Przyjmując, że pilotażowa skala produkcji może zajmować średnio 400 m2, a industrialna – dziesięć razy więcej, budżety takich inwestycji nie są więc małe. Dlatego właśnie dostęp do odpowiedniego knowhow w zakresie wielowątkowej wiedzy technologicznej, technicznej i organizacyjnej jest bardzo ważny na każdym etapie prac nad nowym projektem biotechnologicznym. Wiedza ta dotyczy m.in. technologii, wymagań prawnych, czynności krytycznych, identyfikacji i eliminacji ryzyk, zarządzania harmonogramem i budżetem. W Polsce realizacja inwestycji biotechnologicznych, takich jak w Irlandii czy w Europie Zachodniej, w tej chwili jest jeszcze niemożliwa głównie z powodów budżetowych. Jednak obiekty w mniejszej skali oraz o skromniejszych budżetach, przy szybkich i dobrych wdrożeniach doskonałych krajowych produktów mogą pojawić się już w niedalekiej przyszłości. Mamy dobrą okazję, aby z bliska przyglądać się zagranicznym inwestycjom i uczyć się, jak tworzyć najpierw produkcję pilotażową, aby później rozwinąć ją na skalę masową, skalując w górę również własne pomysły. Więcej informacji: www.pmg.pl

REKLAMA

3_2008_farmacja.indd 8

2008-06-05 19:46:25

jako podstawa do optymalizacji warunków wytwarzania oraz wytyczania projektów mikrobiologicznych

produkcja

Badania i analizy,

Elżbieta Seroczyńska

Dyrektor laboratorium, specjalista ds. jakości i badań MIKROLAB

Głównym celem producenta produktów leczniczych, kosmetycznych lub żywności powinno być zapewnienie wysokiej jakości mikrobiologicznej i zdrowotnej produktu. Gwarancją uzyskania produktu wysokiej jakości, pozbawionego niepożądanych drobnoustrojów jest wysoki standard warunków wytwarzania, w tym pomieszczeń i instalacji technologicznych, wysoka higiena produkcji oraz odpowiednio prowadzone działania oparte na analizach i badaniach mikrobiologicznych.

by uzyskać wysoką jakość mikrobiologiczną warunków wytwarzania, a w konsekwencji wysoką jakość zwalnianych na rynek produktów w Systemie Zapewnienia Jakości producent powinien uwzględnić stały udział mikrobiologa, który pokieruje działaniami mikrobiologicznymi odpowiednio do profilu produkcji. Producent, który potraktuje System Zarządzania Jakością Mikrobiologiczną, jako narzędzie do zapewnienia wysokiej jakości produktów może udowodnić, że wytwarzane produkty są bezpieczne dla zdrowia konsumenta, a także mieć pewność, że nie poniesie strat w przypadku złej produkcji. Przez działania mikrobiologiczne należy rozumieć: • Badania laboratoryjne na etapie powstawania produktu; • Ocena czystości mikrobiologicznej pierwszych partii produkcyjnych; • Monitorowanie czystości produktów; • Badania prewencyjne; • Usuwanie ryzyka zakażeń; • Rozwiązywanie problemów wynikających z zakażeń; • Testy konserwacji; • Dobór środków dezynfekcyjnych skutecznych wobec drobnoustrojów środowiskowych; • Analizy czystości mikrobiologicznej z wykorzystaniem metod o wysokiej wykrywalności; • Szkolenia pracowników.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 9

Poniżej zostaną omówione i przybliżone poszczególne zagadnienia mikrobiologiczne oraz wynikające z nich korzyści dla producenta.

Badania na etapie powstawania produktu Dobry produkt to między innymi czyste surowce, stabilna receptura w okresie trwałości i użytkowania, opakowanie zabezpieczające przed zakażeniami wtórnymi, odpowiedni sposób przechowywania. Uwzględniając istniejące ryzyko zakażeń produktów jakie występuje w czasie produkcji, użytkowania lub przechowywania, udział mikrobiologa jest niezbędny już na etapie laboratoryjnego opracowania produktu. Analiza ryzyka, „testy konserwacji”, badania potwierdzające właściwości produktów szczególnego przeznaczenia, to podstawowe zagadnienia, które powinny być przedmiotem badań produktu na etapie jego opracowania. Analiza ryzyka – dzięki ustaleniu, jakie istnieje ryzyko, producent może mieć wpływ na jego obniżenie między innymi przez wybór odpowiedniego opakowania, technologii, sposobu zakonserwowania, ustalenia warunków higieny, przechowywania, a także zaprogramowania prac badawczych i kontrolnych. Testy konserwacji – przeprowadzając tzw. „testy konserwacji” (dot. produktów, które wymagają zabezpieczenia konserwantami np.: emulsje kosmetyczne, farmaceutyczne, niektóre surowce) można w recepturze produktu ustalić

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

9 2008-06-05 19:46:26

produkcja

skutecznie działający układ konserwujący. Dzięki testom zapewnimy stabilność produktu i chronimy się między innymi przed stratami jakie można ponieść wskutek reklamacji dystrybutorów, sprzedawców, czy samych konsumentów. Wykonując testy możemy obniżyć poziom stężeń konserwantów do wystarczających, co powoduje, że produkt staje się bardziej bezpieczny dla zdrowia konsumenta. Zdarza się, że producenci stosując maksymalne dopuszczalne stężenia konserwantów mogą nieświadomie tuszować niedociągnięcia w higienie produkcji i zadawalają się pozytywnymi wynikami jakości swoich produktów. Badania produktów szczególnego przeznaczenia – niezbędne są kiedy chcemy zapewnić, ze hasła mikrobiologiczne użyte w celach reklamowych są prawdziwe np.: „kontrolowany mikrobiologicznie”, „posiada właściwości antybakteryjne” lub potwierdzić właściwości produktów szczególnego przeznaczenia do celów rejestracyjnych w przypadku np.: produktów o działaniu biobójczym (chemiczne środki dezynfekcyjne, niektóre kosmetyki, leki), produktów o działaniu dezodoryzującym ( dezodoranty).

Ocena czystości mikrobiologicznej pierwszych partii produkcyjnych Jest to szczególnie ważny element w przypadku emulsji kosmetycznych lub farmaceutycznych. Analiza mikrobiologiczna pierwszych partii produkcyjnych powinna służyć przede wszystkim ocenie tego jak zachowuje się nowy produkt w warunkach produkcyjnych. Zdarza się bowiem, że technologia produktu lub inne warunki produkcji, odmienne od warunków laboratoryjnych, wpływają niekorzystnie na stabilność mikrobiologiczną produktu w procesie produkcji lub w okresie jego użytkowania. Pierwsze partie produkcyjne powinny być badane nie tylko na czystość mikrobiologiczną, dobrze jeżeli w badaniach stabilności uwzględnimy np.: testy konserwacji lub inne badania, które potwierdzą, że proces technologiczny nie obniżył efektów działania konserwantów lub nadanych produktom charakterystycznych właściwości.

Jakie korzyści wynikają dla producenta, który monitoruje czystość produktów? • Wie, jaki produkt dostarcza na rynek. • Tworzy historię mikrobiologiczną produktu, niezbędną do ustalania prac badawczych lub podejmowania odpowiednich kroków zaradczych na etapie produkcji. • Dysponuje danymi do tworzenia wewnętrznych wymagań mikrobiologicznych dla produktu i wytyczania kryteriów dobrej produkcji. • Otrzymuje informację o podatności produktu na zakażenia. • Uzyskuje sygnały o istniejącym ryzyku zakażeń. • W porę reaguje i zapobiega narastaniu zakażenia na linii produkcyjnej. • Dla zewnętrznego nadzoru dysponuje danymi, że produkowane przez niego produkty spełniają wymagania jakościowe i są bezpieczne dla zdrowia konsumenta.

Badania prewencyjne Mikrobiologiczne badania prewencyjne to najważniejszy obszar działania mikrobiologa dla obniżenia ryzyka zakażeń. Prowadząc systematycznie działania prewencyjne podnosimy stale jakość warunków wytwarzania. Badania prewencyjne to badania, które wytyczają punkty krytyczne - najwyższego ryzyka, pozwalają na zapobieganie narastaniu zakażenia na linii, ukierunkowują działania naprawcze i oceniają ich efekty. Najważniejsze badania prewencyjne to:

Monitorowanie czystości produktów Monitorowanie czystości produktów to system stałej kontroli produktu na odcinku jego wytwarzania. Obejmuje ocenę produktu luzem, czyli produktu przed dozowaniem w opakowania jednostkowe oraz produktu końcowego (w jednostkowym opakowaniu w jakim trafia do konsumenta). Częstotliwość kontroli powinien ustalić producent, w oparciu o analizę ryzyka zakażeń, biorąc pod uwagę między innymi specyfikę produkcji (standard higieny wytwarzania), specyfikę produktu (produkt dużego lub małego ryzyka), obszar przeznaczenia (np: produkty pod oczy lub dla dzieci), sposób zakonserwowania, obecność naturalnych substancji roślinnych, rodzaj opakowania, technologię (np.: proces na zimno lub gorąco). Częstotliwość kontroli powinna być tak ustalona, aby móc uzyskać wiedzę o jakości mikrobiologicznej produkcji w sposób ciągły. Ograniczanie się do oceny pierwszych partii produkcyjnych lub wyrywkowej kontroli nie daje odpowiedzi na pytanie jakie produkty produkujemy. Nie uzyskujemy nawet ogólnej wiedzy o jakości mikrobiologicznej produktów i grożącym ryzyku zakażeń rozwijających się na linii technologicznej.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 10

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:27

oraz dystrybucja po zakładzie przebiega w sposób zabezpieczony przed zakażeniami. Walidacje mikrobiologiczne procesów mycia i dezynfekcji linii technologicznych w tym urządzeń produkcyjnych, magazynowych zbiorników i sprzętu pomocniczego. To jedyny sposób na potwierdzenie, że nasze procedury oraz nawyki dają pożądane efekty procesów dezynfekcji. Stosowanie najlepszych chemicznych środków dezynfekcyjnych nie przynosi prawidłowych rezultatów jeżeli nie jesteśmy świadomi, czy nie popełniamy błędów w złożonym procesie dezynfekcji. Możemy np. wprowadzić wtórne zakażenie po dezynfekcji z wodą płuczącą lub doprowadzić do rozwoju drobnoustrojów wskutek nieprawidłowego sposobu przechowywania wydezynfekowanych urządzeń, ich elementów lub sprzętu pomocniczego.

produkcja

Monitoring mikrobiologiczny środowiska wytwarzania, czyli ocena czystości powietrza, powierzchni, pomieszczeń i ich wyposażenia, czystości odzieży ochronnej pracowników. Monitorowanie bieżące czystości mikrobiologicznej surowców. Nawet jeśli dostawca surowców przedstawia świadectwo mikrobiologiczne istnieje ryzyko wprowadzenia przypadkowego zakażenia do zakładu, występujące najczęściej na etapie transportu surowca głównie w autocysternach, kontenerach i beczkach. Zbiorniki te, traktowane są często nieodpowiednio pod względem wymogów sanitarnych. Kontroli powinny podlegać surowce, które ww. sposób docierają do zakładu, a także surowce przechowywane w pośrednich zbiornikach zakładowych, czyli w miejscach gdzie istnieje największe ryzyko zakażeń surowców. Monitorowanie czystości wody technologicznej i wody używanej do mycia lub płukania po dezynfekcji. Woda wodociągowa ma ustanowione normy pod względem zaspokojenia potrzeb człowieka, a więc wyklucza się obecność tych grup bakterii, które są dla niego niepożądane. Woda technologiczna powinna odpowiadać zupełnie innym wymaganiom i te ustala sam producent biorąc pod uwagę np.: konieczność gromadzenia wody uzdatnionej w zbiornikach, drogę podawania (pompy), węże wraz z ich oprzyrządowaniem, temperaturę w procesie technologicznym itd. Należy regularnie monitorować jakość wody technologicznej w różnych punktach cyklu produkcyjnego, w celu ustalenia wewnętrznych wymagań jakościowych, a także potwierdzenia, że jej produkcja (np.: uzdatnianie)

Usuwanie ryzyka zakażeń •

•

Realizacja tego zagadnienia możliwa jest kiedy zakład produkcyjny prowadzi systematycznie, a nie wyrywkowe, działania prewencyjne oraz kontrolę produktów. Szczególnie ważne są działania prewencyjne z zakresu badania wody oraz sprawdzanie skuteczności mycia i dezynfekcji elementów uciążliwych do mycia i miejsc trudnodostępnych. Dane uzyskiwane z monitoringu produktów oraz badań prewencyjnych umożliwiają podejmowanie kroków zaradczych przed rozwijaniem się zakażeń oraz wytyczają działania naprawcze. Zapobiegamy, a nie usuwamy już istniejący problem.

Rozwiązywanie problemów wynikających z zakażeń

Główne cele zadań mikrobiologicznych • • • •

Uzyskać ogólną wiedzę o jakości mikrobiologicznej produktu oraz o grożącym ryzyku zakazeń. W odpowiednim czasie przystapić do działań naprawczych. Zapewnić bezpieczeństwo zdrowotne dla konsumenta. Usunąć zagrożenie przed stratami producenta.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 11

Są to nie tylko problemy wynikające z błędów lub uchybień od zasad GMP, ale także spowodowane przyczynami niezależnymi. Czynniki, które wpływają na złą jakość produktów i wynikają z uchybień GMP, to najczęściej: • Nieprawidłowe zaplecze do mycia i dezynfekcji , złe nawyki oraz brak świadomości zasad tych procesów. Złe nawyki przy prowadzonej dezynfekcji np.: pozostawianie wody płuczącej w urządzeniach i sprzęcie pomocniczym, wadliwy proces dezynfekcji węży i nieodpowiednie ich przechowywanie. • Wtórne zakażenia produktów końcowych wynikające z zakażeń półproduktów na etapie przechowywania ich w zbiornikach lub po przejściu przez urządzenia dozujące, w których skumulowało się zakażenie. • Wtórne zakażenia urządzeń i sprzętu pomocniczego wskutek używania do płukania, po dezynfekcji, wody zakażonej w wyniku przejścia jej przez drogę podawania nieodpowiednio dezynfekowanej. • Nieprawidłowo prowadzony proces technologiczny np.: wydłużony okres magazynowania półproduktów, przerwy w procesach konfekcjonowania i pozostawianie półproduktu na linii, niezabezpieczone wodne roztwory surowców.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

11 2008-06-05 19:46:27

produkcja

• •

Nieskuteczna dezynfekcja zbiorników pośrednich do przechowywania surowców lub półproduktów. Ograniczenie szkoleń w zakresie higieny produkcji i podstaw mikrobiologii począwszy od kierownictwa zakładu do pracowników niższego szczebla pomocniczego.

Czynniki, które wpływają na złą jakość produktów niezależne od przestrzegania zasad GMP, to najczęściej: • Surowce, które trafiają do zakładu o nieodpowiedniej jakości. • Awarie i przestoje. • Niezauważalne obniżenie sprawności urządzeń np.: tłoków dozujących. • Wprowadzenie do zakładu (np.: z surowcami) mikroflory wysoce opornej na stosowane czynniki bakteriobójcze w procesach wytwarzania (temperatura, środki konserwujące, preparaty dezynfekujące).

Testy konserwacji Wprowadzony system konserwacji produktu nie powinien służyć do likwidowania zakażeń występujących z powodu nieprawidłowej higieny produkcji. Głównym zadaniem konserwantów w produktach kosmetycznych lub niektórych leczniczych np.: maści jest ochrona produktu w czasie użytkowania, więc zabezpieczenie produktu przed jego zmianami organoleptycznymi oraz szkodliwymi wpływami na zdrowie konsumenta. Produkt prawidłowo zakonserwowany to produkt bezpieczny dla zdrowia konsumenta, zawierający odpowiednio dobrane konserwanty w stężeniach możliwie najmniejszych, ale skutecznych. Dobór i ocenę skuteczności działania konserwantów przeprowadzić można za pomocą testu konserwacji zwanego inaczej testem obciążeniowym, który służy: • na etapie laboratoryjnego opracowania produktu, do doboru odpowiedniego układu konserwującego do receptury produktu, rodzaju opakowania, przeznaczenia itd.; • w seriach produkcyjnych, do potwierdzenia braku ujemnego wpływu procesu technologicznego na trwałość konserwantów i skuteczność ich działania; • w okresie ważności, do potwierdzenia prawidłowego zabezpieczenia produktu podczas magazynowania lub użytkowania; • do zabezpieczenia produktu przed szczepami środowiskowymi, stwarzającymi problemy mikrobiologiczne.

Dobór środków dezynfekcyjnych skutecznych wobec drobnoustrojów środowiskowych Stosowanie tych samych środków dezynfekcyjnych, konserwantów i technologii sprzyja rozwojowi drobnoustrojów środowiskowych to znaczy takich, które uodporniły się na istniejące warunki wytwarzania. Jednym ze sposobów usunięcia flory środowiskowej jest użycie takich środków dezynfekcyjnych na które szczepy środowiskowe są najbardziej wrażliwe. Wytypowanie środków dezynfekcyjnych można przeprowadzić w oparciu o normy opracowane przez Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN) i wprowadzone przez PKN jako Polskie Normy (PN-EN) oraz o inne metody (np. PZH) dotyczące badania właściwości bakteriobójczych lub

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 12

grzybobójczych chemicznych środków dezynfekcyjnych. Wybór metody badania w tym przypadku (nie w celach rejestracyjnych) należy do producenta, a o tym decyduje doświadczony mikrobiolog.

Analizy czystości mikrobiologicznej z wykorzystaniem metod o wysokiej wykrywalności Stosowanie metod o wysokiej wykrywalności jest niezwykle ważne przy monitorowaniu czystości produkcji bieżącej produktów czy półproduktów. Zdarza się ,że laboratoria przyzakładowe przy monitorowaniu produkcji bieżącej stosują nieodpowiednio dobrane metody do składu produktu (np. do zawartości konserwantów, zawartości substancji biobójczych) lub stosują metody o niskiej czułości. Laboratorium przyzakładowe prowadząc bieżące monitorowanie czystości produktu nie powinno stosować takich metod, gdyż głównym jego zadaniem jest informowanie o zagrożeniach i każda najmniejsza wykrywana ilość drobnoustrojów powinna być sygnałem do podjęcia odpowiednich kroków zaradczych. Zdarzyć się może, że producent otrzymuje wtedy zafałszowane wyniki zgodności produktu z wymaganiami i nie jest świadomy faktycznego stanu czystości produkcji, co powoduje między innymi: • nie wykrywa się w porę niskiego zakażenia, które kumulować się może i rozwijać na linii do poziomów bardzo trudnych potem do likwidacji; • półprodukt oceniony jako czysty mikrobiologicznie może przyczynić się do zakażenia urządzenia dozującego i przeniesienia zakażenia na inny czysty półprodukt, który pochodzi z kolejnego zbiornika pośredniego; • produkt o bardzo niskim początkowo zakażeniu, nie wykrywanym w badaniu a z tendencją wzrostową, może znaleźć się na rynku już zakażony.

Szkolenia pracowników Dobra Praktyka Wytwarzania (GMP) to nie tylko wysoki standard warunków wytwarzania, wysoka higiena produkcji, działające Systemy Zapewnienia Jakości, ale także szkolenia pracowników. Właśnie szkolenie i uświadamianie pracowników w zakresie podstawowych zagadnień mikrobiologicznych to gwarancja wysokiej higieny produkcji i efektywnego Systemu Zarządzania Jakością Mikrobiologiczną. Niezmiernie ważne jest aby szkolenia były kierowane zarówno do osób zarządzających firmą jak i do pracowników produkcyjnych. Bardzo przekonywujące i efektywne są szkolenia przeprowadzane bezpośrednio na produkcji, uwzględniające znajomość ryzyka zakażeń w danym obszarze produkcyjnym. Omówione zagadnienia wskazują, że działający system jakości GMP i przede wszystkim wysoka higiena produkcji nie gwarantują jakości mikrobiologicznej produktów bez prowadzenia, na każdym odcinku wytwarzania, produktów systematycznej kontroli czystości mikrobiologicznej oraz badań z wykorzystaniem metod mikrobiologicznych. Nie da się usunąć ryzyka zakażeń ani rozwiązać już istniejących problemów bez prowadzenia stałego monitorowania produkcji, działań prewencyjnych oraz prac o charakterze badawczym.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:29

3_2008_farmacja.indd 13

2008-06-05 19:46:30

3_2008_farmacja.indd 14

2008-06-05 19:46:32

produkcja

Rola HPLC w kontroli jakości leku oraz alternatywy dla HPLC Anna Trzemżalska Aleksander Ciesielski Adam Jurczyński Specjaliści Kontroli Jakości, Zakłady Farmaceutyczne Polpharma SA

Wymagania prawne, jakie stawiane są obecnie firmom farmaceutycznym, w tym konieczność znacznego rozszerzenia badań produktu gotowego, wymusiły szersze stosowanie metod HPLC. Z uwagi na fakt, iż metody te pozwalają na precyzyjne określenie zanieczyszczeń i kontrolę ich przyrostu, co stanowi niezaprzeczalną przewagę nad innymi metodami np. TLC, stały się one jednym z najpotężniejszych narzędzi chemii analitycznej, wykorzystywanych w kontroli jakości preparatu gotowego, ale nie tylko.

onieważ wymagana jest wysoka specyficzność analiz i pewność wyników, a także bardzo szeroka znajomość procesów, jakie następują podczas produkcji preparatu oraz w czasie jego shelf life, techniki instrumentalne wypierają klasyczne metody chemiczne. Klasyczne metody chemiczne są zwykle mało specyficzne i obarczone zbyt dużym błędem, stąd ich stosowanie w laboratoriach Kontroli Jakości jest ograniczane do minimum. Pierwszy raz definicja chromatografii cieczowej została użyta przez rosyjskiego botanika Mikhail’a S.Tswetta w 1900 roku. Jego badania dotyczyły rozdziału związków z ekstraktu roślinnego (barwników z liści). Przefiltrował on ekstrakt przez szklaną kolumnę wypełnioną ziarnem (węglan wapnia i tlenek krzemu) i pod wpływem siły grawitacji otrzymał rozdział na różnobarwne frakcje. Tym samym stworzył nową technikę rozdziału, opierającą się na różnym powinowactwie związków do ziarna. Te związki, które silnie oddziaływały z wypełniaczem „wypływały wolniej”, a te które miały mniejsze powinowactwo do podłoża eluowały szybciej [1]. Tswett stworzył nazwę „chromatografia” (z greckiego chroma - kolor, grafia – rysować / pisać; rysowanie / pisanie kolorem). Od tamtej pory powstało wiele typów chromatografii, jednak najbardziej rozpowszechnioną i najszerzej stosowaną w analityce jest chromatografia HPLC. Twórcą akronimu HPLC był prof. Saba Horvath. On jako pierwszy wykazał potrzebę wytworzenia wysokiego ciśnienia, by wymusić przepływ

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 15

rozpuszczalnika w kolumnach z wypełnieniem. Początkowo ciśnienie generowane na pompach wynosiło 500 psi (35 bar). Opracowaną metodę nazwano Wysokociśnieniową Chromatografią Cieczową. Na skutek szybkiego rozwoju techniki nowe aparaty HPLC mogły osiągać parametry nawet do 6000 psi (400bar). Na skutek dalszego rozwoju tej techniki i zmiany wielkości uziarnienia, a także uzyskiwania jeszcze większego ciśnienia, zmieniono nazwę na High Performance Liquid Chromatography, zostawiając jednak ten sam skrót HPLC [1]. HPLC jest najbardziej uniwersalną techniką analityczną stosowaną w przemyśle farmaceutycznym, ale także w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i innych branżach. Wykorzystywana jest do analizy jakościowej i ilościowej, zarówno produktów gotowych (tabletek, płynów), jak i surowców użytych do ich produkcji. Technikę tę wykorzystuje się do identyfikacji i oznaczania substancji czynnych oraz zanieczyszczeń a także produktów degradacji. Opisywana metoda ma zdolność rozdziału, identyfikacji i określania ilości substancji, jakie są obecne w każdej próbce, która może być rozpuszczona w cieczy. Parametrami istotnymi dla metody są: parametry retencji, sprawność kolumny, symetria piku i warunki rozdziału. W technice tej używa się ciekłej fazy ruchomej do rozdzielnia składników z mieszaniny. Składniki najpierw rozpuszczane są w solwencie a następnie pod wpływem

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

15 2008-06-05 19:46:32

produkcja

wysokiego ciśnienia przepływają przez kolumnę chromatograficzną. W kolumnie następuje rozdzielenie mieszaniny na składowe. Przepływ przez kolumnę i czas rozdziału składników zależy od interakcji, jakie zachodzą miedzy fazą ruchomą a stacjonarną. W efekcie HPLC wykazuje wysoką wszechstronność, nie spotykaną w innych technikach chromatograficznych, np. zdolność do łatwego rozdziału szerokiego spektrum mieszanin chemicznych. Ze względu na charakterystykę wypełnienia kolumny oraz rodzaj fazy ruchomej możemy wyróżnić pięć podstawowych typów HPLC: • chromatografię fazy normalnej, • chromatografię fazy odwróconej, • chromatografię jonowymienną, • chromatografię powinowactwa, • chromatografię rozdziału wielkości cząstek. W zależności od tego, jakie właściwości fizykochemiczne posiadają substancje, które chcemy rozdzielić, wykorzystujemy określony typ chromatografii. Stosowane są dwa typy przepływu fazy: izokratyczny, gdzie przepływ fazy jest stały przez cały okres analizy oraz elucję gradientową, gdzie udział eluentów w mieszaninie fazy jest zmienny w czasie. Obecnie HPLC jest techniką w pełni zautomatyzowaną. W skład całego systemu wchodzi pompa dozująca fazę ruchomą, autosampler do iniekcji próbek, kolumna z termostatem do utrzymywania stałych warunków rozdziału oraz detektor. Wszystko to jest sterowane przez kompatybilne oprogramowanie spełniające wymagania CFR 21. Technika HPLC ma jednak pewne ograniczenia. Wysokie ciśnienie pociąga za sobą konieczność stosowania sprzętu wysokiej jakości, a małe ilości nanoszonych do rozdziału związków wymagają wysokiej czułości detektora i dalszej obróbki elektronicznej uzyskiwanych z detektora sygnałów. W konsekwencji sprzęt do techniki HPLC jest kosztowny i jego stosowanie opłacalne staje się tylko przy dużej liczbie analiz np. przy badaniach kontrolnych, diagnostycznych i rozwojowych. Jednocześnie przy zastosowaniu typowych parametrów kolumny oraz ograniczeń związanych z ciśnieniem pracy aparatu (przy zastosowaniu wysokiego ciśnienia pracy aparatu może dojść do uszkodzenia złoża kolumny) czas analizy jest stosunkowo długi. Także koszty związane z ilością odczynników potrzebnych do przeprowadzenia analizy są dość wysokie.

„Krok na przód” w chromatografii – UPLC W przemyśle farmaceutycznym wymagana jest coraz większa liczba badań i analiz, niezbędnych do zwolnienia wyrobu gotowego na rynek. Liczba ta w ciągu ostatnich kilkunastu lat wzrosła kilkakrotnie i w obecnej chwili koszty badań analitycznych stanowią znaczą część kosztów produkcji leków. Ze względu na tę sytuację poszukuje się alternatywnych, tańszych metod, które mogą być stosowane przy rutynowych analizach. Jedną z takich technik jest UPLC. Systemy chromatografii cieczowej ACQUITY Ultra Performance Liquid Chromatography stworzyły nową jakość w dziedzinie rozdzielania.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 16

Rys.1 Wykres klepsydrowy. Krzywa van Deemeter’a [2] Zasada działania samego systemu jest podobna do techniki HPLC. Wykorzystuje ona te same zależności fizyczne, jednakże zastosowanie kolumn wypełnionych cząstkami o wielkości 1,7 µm oraz odpowiedniej aparatury, mogącej wytrzymać wysokie ciśnienie zwrotne, pozwala na bardzo szybką analizę. UPLC jest potężnym narzędziem dla analityków, ponieważ znacznie podnosi sprawność rozdziału chromatograficznego. Aparaty te wykazują trzykrotnie większą standardową czułość oraz dwukrotnie większą rozdzielczość, niż dzisiejsze aparaty HPLC z kolumnami o większym uziarnieniu [2]. W wyniku prowadzonych badań, zgodnie z zaprezentowanym poniżej wzorem wykazano zalety, jakie uzyskano przy zastosowaniu techniki UPLC.

Zgodnie z równaniem sprawności dla układów izokratycznych, rozdział jest proporcjonalny do pierwiastka kwadratowego ze sprawności kolumny, a w nawiązaniu do teorii van Demeter’a, sprawność kolumny jest odwrotnie proporcjonalna do wielkości uziarnienia [3]. UPLC przy zastosowaniu wypełnienia w kolumnie o wielkości cząstek 1,7 μm daje 3 razy większą sprawność, niż kolumna z wypełnieniem 5 μm, a 2 razy większą niż z 3,5 μm. Natomiast jeśli rozdzielczość jest proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego ze sprawności kolumny, to wypełnienie 1,7 μm daje nam o 70% wyższą rozdzielczość, niż 5 μm i o 40 % wyższą, niż 3,5 μm. Taki wzrost rozdzielczości daje nam wyższy poziom informacji o próbce, jednocześnie skraca czas potrzebny do tworzenia metody [2,4]. Zastosowanie mniejszych cząstek pozwala na szybszą analizę, bez wpływu na rozdzielczość kolumny. Gdy zmniejszymy wielkość ziarna, możemy też proporcjonalnie skrócić długość kolumny, tak by jej sprawność nie uległa zmianie. Co więcej, zgodnie z teorią van Demeter’a, optymalny przepływ jest odwrotnie proporcjonalny do wielkości ziaren. W wyniku prowadzonych doświadczeń wykazano, iż przy zastosowaniu kolumny o wielkości wypełnienia 1,7 μm, długość kolumny może być zmniejszona trzykrotnie względem kolumny o wielkości cząstek 5 μm, a przepływ zmniejszony aż trzykrotnie. Taka zmiana pozwoli na dziewięciokrotnie szybszą separację przy tej samej rozdzielczo-

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:33

Rys. 2. Zestawienie porównawcze rocznych kosztów przeprowadzania analiz techniką HPLC i UPLC. Jak widać, przy zastosowaniu systemu UPLC, koszt zakupu odczynników jest ponad dziesięciokrotnie niższy, a czas niemal czterokrotnie krótszy. Pozwala to na szybsze zwolnienie wyrobu gotowego do obrotu oraz stosunkowo szybki zwrot kosztów, związanych z zakupem aparatu i poniesionych przy tworzeniu samej metody .

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 17

Spektroskopia w bliskiej podczerwieni (NIRS) – nowy trend w analizie instrumentalnej Pomimo intensywnego rozwoju technik chromatograficznych, wielu producentów farmaceutycznych wciąż poszukuje nowych alternatywnych technik analitycznych. Cenione są rozwiązania pozwalające na znaczne skrócenie czasu oczekiwania na wynik analizy, niewymagające skomplikowanego przygotowywania badanych próbek czy roztworów odniesienia. Szuka się też instrumentów niepowodujących destrukcji badanego materiału lub aparatów wykazujących wyższą czułość. Wszystkie te innowacje najczęściej dostarczają spore korzyści finansowe, np. poprzez redukcję czasu analizy, mniejsze zużycie odczynników i obniżenie kosztów pracy analitycznej. Inne są po prostu najlepszym rozwiązaniem dla danej, żądanej aplikacji. Jedną z technik alternatywnych dla HPLC czy UPLC jest spektroskopia w zakresie bliskiej podczerwieni. W ostatnich latach spektroskopia w bliskiej podczerwieni (NIRS, near-infrared spectroscopy) zyskała szerokie zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym do badania surowców, kontroli jakości produktu i monitorowania procesu technologicznego. Wzrost zainteresowania środowisk farmaceutycznych techniką spektroskopii NIR spowodowany jest jej większą atrakcyjnością, w porównaniu do tradycyjnych metod analitycznych. Technika bliskiej podczerwieni stała się konkurencją dla wysokosprawnej chromatografii cieczowej wraz z nastaniem ery osobistych komputerów o wysokiej mocy obliczeniowej. Widmo wykonane techniką bliskiej podczerwieni, z racji swojej charakterystyki, musi zostać poddane wielowymiarowej obróbce chemometrycznej, a ta bez odpowiedniego sprzętu obliczeniowego nie była w przeszłości możliwa do zastosowania na skalę produkcyjną. Obecnie producenci aparatów tego typu praktycznie zawsze oferują oprogramowanie sterujące z zaimplementowanymi algorytmami obliczeniowymi. Do głównych zalet techniki NIR należą: łatwe przygotowanie próbki, możliwość oddzielenia miejsca pomiaru od aparatu dzięki zastosowaniu światłowodowych sond oraz możliwość przewidywania chemicznych i fizycznych parametrów próbki na podstawie pojedynczego widma. W procesie produkcji leków wszystkie użyte surowce muszą być wiarygodnie zidentyfikowane, a przy zwolnieniu produktu gotowego niezbędne jest między innymi określenie jakościowe i ilościowe zawartej w nim substancji czynnej. Większość tradycyjnych metod analiz chemicznych, wraz z HPLC, wiąże się z koniecznością przeprowadzania długich procesów analitycznych. Może minąć nawet kilkanaście godzin, zanim otrzymamy wynik. Utrudnia to i wydłuża czas podejmowania decyzji, dotyczących procesu produkcji oraz procedur zwalniania produktu do obrotu. Technika pomiarów w bliskiej podczerwieni (NIR) oferuje wynik dużo szybciej, zwykle trwa to około 1 minuty, nawet dla leków wieloskładnikowych. Jest więc dobrze przystosowana do wymagań środowiska produkcyjnego o dużej efektywności. Dzięki zastosowaniu techniki bliskiej podczerwieni do analizy wyrobu gotowego wykonujemy przy jednym pomiarze trzy testy: zawartość substancji czynnej, jednolitość zawartości substancji czynnej

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

produkcja

ści. Powyższe czynniki wpływają bezpośrednio na wysoką czułość powstałych metod, która do tej pory była wiązana z zastosowaniem odpowiedniego detektora [2]. Takie parametry układu pozwalają na zastosowanie wysokiego ciśnienia przepływu fazy (nawet do 12000 psi), które jest limitowane ciśnieniem zwrotnym kolumny. Jednocześnie wykazano podczas badań żywotności kolumny, że zredukowanie czasu przepływu poprzez zastosowanie większego stężenia rozpuszczalników organicznych jest podejściem bardziej ekonomicznym, niż tradycyjne. Prowadzono także badania pod kątem możliwości transferu metod opracowanych przy wykorzystaniu systemów HPLC na system UPLC. Wykazano że system UPLC wykazuje potencjalnie wyższą czułość, dlatego też możliwy zakres stężeń analizowanych próbek jest nawet do 500 razy większy niż w przypadku HPLC. Zastosowanie tego systemu z detektorem PDA daje pomiar o wielkości LOQ, jaki jest osiągalny dla HPLC-MS. Wykazano także, że precyzja nastrzyku w przypadku analizy UPLC, definiowana przez odchylenie standardowe, jest dużo wyższa [5,6]. Wszystko to wskazuje, iż zastosowanie systemu UPLC przekłada się na wymierne korzyści w postaci lepszych, bardziej wiarygodnych wyników, otrzymywanych w znacznie krótszym czasie. Jednocześnie mniejsza ilość odczynników, niezbędnych do wykonania analiz daje kolejne oszczędności. W Polpharmie prowadzonych jest obecnie kilka projektów opracowywania nowych metod przy wykorzystaniu systemów UPLC. W wyniku prowadzonego studium przygotowawczego oszacowano wysokość oszczędności po wprowadzeniu techniki UPLC do badania czystości jednego z preparatów gotowych. W zestawieniu uwzględniono tylko pracę aparatu, ponieważ czas przygotowania próbek oraz ich ilość jest taka sama dla obu metod.

17 2008-06-05 19:46:33

produkcja

i potwierdzenie tożsamości wyrobu gotowego. Jednakże jest to technika pośrednia i jej dokładność jest taka, jak dokładne są analizy referencyjne, a z racji tego, że jest to metoda odniesienia, nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie technik tradycyjnych (np. chromatograficznych). Jednakże zastosowanie spektroskopii w bliskiej podczerwieni daje wymierne korzyści. NIR jako narzędzie analityczne przyczynia się do poprawy jakości procesów produkcji leków od momentu zidentyfikowania przychodzących surowców do zwolnienia produktu gotowego. Obecnie wiodącą techniką w przemyśle farmaceutycznym jest chromatografia cieczowa. Jest to technika pracochłonna, kosztowna, a analiza trwa zwykle wiele godzin. Kolejnym aspektem wpływającym na niekorzyść chromatografii cieczowej jest wytwarzanie odpadów chemicznych. Tworzy to dodatkowe koszty, generuje problemy z ich zagospodarowaniem, stanowi również pewne ryzyko w zakresie bezpieczeństwa pracy dla pracowników laboratorium. W przeciwieństwie do HPLC technika bliskiej podczerwieni redukuje koszty analizy dzięki temu, że nie wymaga odczynników, nie ma jakiegokolwiek przygotowania próbki, a czas analizy jest nieporównywalnie krótszy. Dotychczas przemysł farmaceutyczny wykorzystywał spektroskopię bliskiej podczerwieni głównie do potwierdzania tożsamości surowców. Zastosowanie tej techniki do analizy ilościowej może przynieść równie duże korzyści. Podczas badania wyrobu gotowego z wykorzystaniem NIR wykonuje się jednocześnie, jak wspomniano wyżej, trzy testy: • oznaczanie zawartości substancji czynnej (czynnych), • badanie jednolitości zawartości, • potwierdzenie tożsamości wyrobu gotowego. Wszystkie powyższe testy są wykonywane podczas jednego badania dwudziestu tabletek danej serii. Te same widma każdej tabletki są wykorzystywane do potwierdzania tożsamości, określania zawartości badanej substancji w każdej z badanych tabletek oraz poprzez uśrednienie wyników wyznaczanie zawartości badanej substancji w analizowanej serii [7]. Samo wykonanie analizy jest proste i wymaga znikomej pracy analityka. Dostępne jest również oprogramowanie działające w środowisku CFR21.

Koszt zakupu spektrofotometru jest zbliżony do kosztu zakupu chromatografu cieczowego. Tworzenie metod, rozwój, walidacja i utrzymanie związane jest z poniesieniem kosztów. W celu stworzenia metody NIR konieczne jest wyprodukowanie wyrobu gotowego o określonych poziomach stężenia substancji czynnej. W celu stworzenia metody spełniającej kryterium liniowości dla testu jednolitości zawartości konieczne jest wyprodukowanie serii preparatu z zawartością substancji czynnej na kilku poziomach (minimum 5) w zakresie 70-130% zawartości deklarowanej. Serie takie powinny być wyprodukowane w możliwie najbardziej zbliżony sposób i być podobne parametrami fizycznymi do wyrobu gotowego. Kolejnym etapem tworzenia metody NIR jest wykonanie analiz referencyjnych. Liczba tabletek użytych do kalibracji i walidacji metod jest zależna od charakterystyki produktu oraz liczby analizowanych substancji czynnych (jednak rzadko przekracza 150). Spektroskopia bliskiej podczerwieni cechuje się niestety także pewnymi ograniczeniami. Do najważniejszych należy brak możliwości transferowania metod ilościowych. W przypadku awarii aparatu i wymiany części nieeksploatacyjnych (np. detektor, interferometr) pojawia się ryzyko pogorszenia właściwości prognostycznych metody. Pewnym ograniczeniem wdrożenia techniki NIR jest konieczność wykwalifikowania personelu. Specjalista tworzący metodę musi posiadać co najmniej dwuletnie doświadczenie, aby móc w pełni określić jakość stworzonej metody. Jednakże dzisiaj znajdują się już na rynku firmy oferujące pomoc przy wdrażaniu tej techniki. Kolejnym ograniczeniem jest brak możliwości badania czystości produktu gotowego. NIRS charakteryzuje się określoną detekcją. Zazwyczaj możliwe jest oznaczanie substancji do poziomu 1%. Wymagania specyfikacji określają konieczność oznaczania zanieczyszczeń na poziomie niższym niż 0,5%. Zastosowanie NIR do badania czystości nie jest więc możliwe. Jednak można się zastanowić, czy dla każdej serii preparatu istnieje konieczność badania czystości. W przypadku dysponowania odpowiednimi danymi historycznymi, dla zwalidowanego procesu, można wykonać analizę ryzyka i warto rozważyć możliwość zwalniania produktu do obrotu na podstawie badania czystości dla co n-tej serii.

NIR Zakres [%]

HPLC

70-130

Precyzja RSD [%]

0,05

podobna

Precyzja pośrednia [%]

0,02

podobna

Dokładność [odzysk %]

97-103

podobna

Linowość (wsp.korelacji)

0,9982

0,9998

brak

30-150 min

Przygotowanie próbki Wykonanie oznaczenia (zawartość, jednolitość zawartości, tożsamość) Odczynniki Serwis

12-25 min

20x15min + 60min =6h

Brak

przygotowanie roztworów, próbek i wzorców, faza ruchoma, płukanie kolumny

niskie koszty (osuszacze, źródło)

wysokie koszty (obsługa serwisowa)

Tab. 1. Analiza porównawcza technik analitycznych: NIR i HPLC.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 18

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:33

Ion Mobility Spektrometry (IMS) – walidacja/weryfikacja procesów czyszczenia Przemysł farmaceutyczny musi sprostać wciąż wzrastającym wymaganiom, dotyczącym jakości i bezpieczeństwa stosowania wytwarzanych produktów. Stosunkowo niedawno kolejnym wyzwaniem okazała się potrzeba potwierdzenia skuteczności procedur mycia urządzeń produkcyjnych. Zanieczyszczenie krzyżowe substancją aktywną (API) pochodzącą z innego, wcześniej produkowanego na danej linii asortymentu, może być bardzo niebezpieczne dla zdrowia pacjentów. W najgorszym przypadku wzajemne oddziaływanie substancji farmakologicznie czynnych może wywołać efekt synergiczny, a stosowanie zanieczyszczonego produktu może spowodować zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta[8]. Firmy farmaceutyczne mogą przyjąć różną politykę dotyczącą potwierdzenia czystości urządzeń produkcyjnych po procesach mycia. Najczęściej odbywa się to na zasadzie rutynowej weryfikacji skuteczności czyszczenia po każdym myciu albo na zasadzie przeprowadzenia walidacji procedur czyszczenia[8,9]. W obydwu przypadkach wymagane jest opracowanie i zwalidowanie metod analitycznych, które posłużą ilościowej ocenie pozostałości substancji aktywnych i innych środków np. stosowanych detergentów na urządzeniach produkcyjnych po procesie czyszczenia. Niewątpliwie powoduje to dodatkowe obciążenie pracą laboratoriów analitycznych Kontroli Jakości, a przez to staje się jednocześnie czynnikiem determinującym poszukiwanie nowych, szybkich, a przy tym akceptowalnie dokładnych i precyzyjnych technik analitycznych. Kolejnym aspektem, który niejako zmusza firmy farmaceutyczne do zaimplementowania nowych rozwiązań jest fakt, że limity pozostałości substancji aktywnych na powierzchni poboru wymazu są najczęściej bardzo niskie, rzędu 1-10 μg, natomiast wykorzystywane powszechnie metody nie zawsze wykazują dostateczną czułość dla przeprowadzenia ilościowej analizy w próbce zawierającej śladowe ilości analitu. Problem czułości aparatu pomiarowego w większości przypadków nie dotyczy analizy metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej – HPLC. Dlatego też wiele firm wykorzystuje tę właśnie technikę przy określaniu pozo-

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 19

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

produkcja

Rys. 3. Wykres zależnosci liniowej wyników analizy uzyskanych metodą NIR względem wyników uzyskanych referencyjną metodą HPLC

stałości substancji aktywnej po procesie czyszczenia. Jednak inne czynniki, takie jak: długi czas trwania analizy, duże zużycie odczynników, występowanie znacznych ilości odpadów po analizie i konieczność ich utylizacji powodują, że wielu producentów coraz chętniej sięga po alternatywną technikę jaką jest spektrometria ruchliwości jonów (Ion Mobility Spectrometry) w skrócie IMS[8]. Instrumenty analityczne bazujące na spektrometrii ruchliwości jonów wykorzystywane są już od około 30 lat. Głównie znalazły zastosowanie do wykrywania śladowych ilości materiałów wybuchowych, narkotyków i innych substancji niebezpiecznych. Ze względu na bardzo wysoką czułość, ale także szybkość przeprowadzenia analizy zostały szeroko wykorzystane w przemyśle zbrojeniowym oraz w obszarach kontroli na przejściach granicznych, czy portach lotniczych. Od niedawna na rynku dostępne są spektrometry IMS przystosowane dla potrzeb przemysłu farmaceutycznego w zakresie przeprowadzenia weryfikacji skuteczności lub walidacji procedur czyszczenia[10]. Zasada analizy spektrometrem IMS zbliżona jest do spektrometrów masowych opartych na czasie przelotu „Time of flight mass spectrometer”, jednakże odbywa się pod ciśnieniem atmosferycznym, a nie w warunkach próżni[10]. Próbka stała lub w postaci roztworu w sposób manualny albo poprzez system autosamplera zostaje wprowadzona w miejsce termicznej ewaporacji. Tam pod wpływem specjalnego układu grzewczego poddana jest działaniu wysokiej temperatury i zostaje przeprowadzona do fazy gazowej i albo na zasadzie termicznego prądu wstępującego albo za pomocą gazu nośnego przeprowadzona jest do komory pomiarowej. W pierwszym etapie przelotu gazowa próbka analitu dociera do źródła jonizacji. Jako źródło promieniowania wykorzystywany jest radioaktywny izotop Ni63, który emituje cząstki β. Tam dochodzi do selektywnej jonizacji typu APCI – jonizacja chemiczna pod ciśnieniem atmosferycznym (atmospheric pressure chemical ionization)[10,11]. Jest to miękki typ jonizacji, generujący jony molekularne, które pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego są przyspieszane i przelatują w kierunku przeciwnie naładowanego kolektora. Przelot odbywa się w przeciwbieżnym strumieniu powietrza. Algorytm wewnętrzny instrumentu rejestruje czas przelotu danego rodzaju jonów do kolektora i przelicza na wartość tzw. ruchliwości zredukowanej. Wartość ta jest charakterystyczna dla danego rodzaju jonów i pozwala na analizę jakościową[10,11,12]. Z kolei proporcjonalna zależność intensywności sygnału od zawartości analitu w próbce pozwala na przeprowadzenie analizy ilościowej. Integralną składową całego systemu pomiarowego jest komputer wraz z oprogramowaniem sterującym. Oprogramowanie jest zgodne z CFR 21 part 11 i daje możliwość dokładnej interpretacji uzyskanych wyników. Algorytm

19 2008-06-05 19:46:33

produkcja

wewnętrzny transformuje dane z aparatu w postaci widma zwanego plazmagramem. Jedną z głównych zalet technik IMS jest szybkość przeprowadzenia analizy. Od momentu rozpoczęcia pracy autosamplera do uzyskania rezultatu w postaci plazmagramu upływa około 1,5 – 2,5 minuty, z czego „czysta” analiza w komorze pomiarowej to około 30-60 sekund a pozostały czas to praca autosamplera i transfer danych pomiędzy instrumentem a komputerem[10]. Kolejnym atutem spektrometrów IMS jest wysoka czułość. Wielkość nastrzyku waha się najczęściej w granicach 1-2 μl, co przy założeniu badania roztworu o stężeniu analitu na poziomie 5 μg/ml daje masę próbki, wprowadzaną do komory pomiarowej, rzędu 5-10 ng, a bywają przypadki, gdy są to ilości mniejsze, niż 0,1 ng. Te niebywałe osiągnięcia spektrometrii ruchliwości jonów mają jednak pewien wpływ na dokładność i precyzję pomiaru. Instrument IMS ze względu na swoją czułość jest bardzo wrażliwy na wszelkie zanieczyszczenia w otoczeniu. Mogą one zakłócić analizę, jeśli przedostaną się w obszar desorpcji, powodując kontaminację komory pomiarowej. Praca analityczna wymaga dużej staranności i precyzji, jak i wypracowania standardów postępowania. Innymi słowy, zanim możliwe będzie rozpoczęcie prac nad tworzeniem nowych metod analitycznych, badań walidacyjnych i wreszcie rutynowych analiz podczas weryfikacji lub walidacji czyszczenia, potrzebny jest czas na rozpoznanie instrumentu, zoptymalizowanie środowiska pracy, wypracowanie odpowiednich standardów konserwacji i czyszczenia aparatu, jak i przygotowania próbek. Następnie należy opracować sposób postępowania podczas rozwoju i optymalizacji nowych metod analitycznych. Kolejnym krokiem będzie zweryfikowanie sposobu przeprowadzania walidacji, głównie pod kątem metodologii postępowania i kryteriów akceptacji, jakie należy przyjąć. Jednym z pierwszych etapów wdrożenia spektrometrii IMS powinno być opracowanie metodologii postępowania, jak i określenie możliwych do osiągnięcia wartości parametrów walidacyjnych. Badania rutynowe podczas walidacji czyszczenia przeprowadzane są z reguły na zasadzie porównania odpowiedzi aparatu dla próbki pobranej metodą wymazów z urządzenia produkcyjnego do odpowiedzi dla roztworu wzorcowego. Stężenie roztworu wzorcowego (na poziomie 100%) odpowiada dopuszczalnemu limitowi pozostałości API z ustalonej powierzchni urządzenia. W trakcie walidacji zweryfikowane powinny zostać następujące charakterystyki walidacyjne: specyficzność, limit oznaczalności, liniowość, dokładność, precyzja, w tym: precyzja nastrzyku, powtarzalność i precyzja pośrednia, zakres oraz elastyczność, w tym: wpływ zmian w parametrach metody i stabilność roztworów wzorcowych[9]. Rezultaty licznych eksperymentów przeprowadzonych w Polpharmie dla kilku reprezentatywnych substancji aktywnych (API) pozwoliły uzyskać następujące informacje: • Specyficzność: metody IMS są specyficzne. Nie stwierdzono interferencji pomiędzy pikami substancji obecnych w matrycy. Analizy jakościowe, jak i ilościowe substancji aktywnych nie były zakłócone. • Liniowość: dla opracowanych metod IMS obserwowano zależność liniową między intensywnością

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 20

•

• •

•

odpowiedzi detektora a stężeniem analitu w próbce. Po wyznaczeniu równania liniowego metodą regresji liniowej okazało się, że współczynniki korelacji liniowej najczęściej przekraczały wartość 0,99. Dokładność: uzyskano dane pozwalające stwierdzić, że średni odzysk API z ustalonej powierzchni urządzeń produkcyjnych najczęściej zawierał się w przedziale 95-105% Precyzja nastrzyku: wartość RSD dla ustalonej serii nastrzyków z pojedynczej próbki na ogół nie przekraczała 7%. Powtarzalność: wartość RSD wyników dla ustalonej liczby nastrzyków z niezależnie przygotowanych roztworów przez jednego analityka w danym dniu nie przekraczała 10%. Precyzja pośrednia: wartość RSD wyników dla ustalonej liczby nastrzyków z roztworów przygotowanych niezależnie przez innego analityka w innym dniu, niż to miało miejsce w przypadku badania powtarzalności, nie przekraczała 10%. Podobnie, wartość RSD dla wszystkich wyników łącznie, uzyskanych podczas wyznaczania powtarzalności i precyzji pośredniej, nie przekraczała 10%. Limit oznaczalności (LOQ): najniższy poziom stężenia roztworu, przy którym analit można było oznaczyć ilościowo z akceptowalną dokładnością i precyzją, najczęściej stanowił około 20% poziomu odpowiadającego limitowi pozostałości API na urządzeniach produkcyjnych. Przyjęto podejście na zasadzie weryfikacji stosunku sygnał/szum linii bazowej. Zakres stężeń przy którym uzyskiwano wyniki z żądaną precyzją, dokładnością i liniowością obejmował przedział od LOQ do 200% poziomu odpowiadającego limitowi pozostałości API. Elastyczność: opracowane metody IMS nie wykazywały wpływu na wynik oznaczenia w przypadku drobnych zmian w parametrach metody. Z kolei roztwory wzorcowe w wielu przypadkach wykazywały stabilność przez okres dłuższy niż 48 godzin.

Analiza tych danych, jak i kolejne badania optymalizacyjne pozwoliły na określenie kryteriów akceptacji, stosowanych podczas walidacji metod analitycznych, opracowanych przy zastosowaniu techniki IMS. Niewątpliwie aspektem, który ma decydujący wpływ na decyzję o wdrożeniu nowej techniki analitycznej jest analiza zysków i strat. Poniżej przedstawiono uśrednione zestawienie dotyczące korzyści związanych z zastosowaniem spektrometru IMS zamiast aparatów HPLC w trakcie walidacji czyszczenia. Opracowana procedura postępowania wymaga, dla zbadania 6 próbek wymazów z urządzeń linii produkcyjnej, przeprowadzenia 37 nastrzyków w przypadku metody IMS oraz 26 nastrzyków w przypadku metody HPLC. • Przyjęto czas trwania nastrzyku: dla IMS - 2 min; HPLC - 20 min. • Całkowity czas trwania analizy wynosi zatem: IMS – 74 min vs. HPLC – 520 min. Koszty związane z zużyciem odczynników i rozpuszczalników oraz czas potrzebny na przygotowanie roztworów wzorcowych i próbek badanych przyjęto za jednakowe. Analiza metodą IMS nie wymaga przygotowania fazy ruchomej. W przypadku zastosowania HPLC, przy założeniu

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:34

REKLAMA

przepływu fazy ruchomej 1 ml/min, wymagane jest przygotowanie na potrzeby omawianej analizy ponad 0,520 l fazy ruchomej. Dodatkowe ilości fazy i odpowiednich rozpuszczalników są potrzebne w trakcie kondycjonowania i płukania kolumny. W przypadku analizy HPLC istnieje, w przeciwieństwie do analizy IMS, konieczność utylizacji odpadów po analizie. • Kondycjonowanie/płukanie komory/kolumny aparatu IMS zajmuje około 30 min. a w przypadku HPLC jest to około 3 godzin. • Czas trwania obróbki danych surowych i zadokumentowania analizy przyjęto za jednakowe. • Koszty utrzymania i serwisowania aparatów można uznać za zbliżone. Podsumowując: analiza IMS – 104 min (74 min analiza + 30 min kondycjonowanie systemu) analiza HPLC – 700 min (520 min analiza + 180 min kondycjonowanie/płukanie kolumny) + 0,52 l fazy ruchomej w trakcie analizy + dodatkowe ilości fazy i rozpuszczalników dla potrzeb kondycjonowania i płukania + koszty utylizacji. Dane te wskazują wyraźnie na opłacalność techniki IMS. Tym bardziej, gdy uwzględnimy fakt, że dla potrzeb walidacji czyszczenia konieczne było opracowanie i walidacja 19 metod analitycznych. Innymi czynnikami, których nie uwzględniono, są koszty związane z pracą analityka podczas przygotowania fazy ruchomej. Spektrometria IMS może zatem stanowić realną alternatywę dla technik HPLC w kontekście przeprowadzenia walidacji lub weryfikacji skuteczności czyszczenia. Jest techniką bardzo czułą i szybką, przez co w pewnym stopniu traci na dokładności i precyzji pomiarów. Jednakże można opracować takie założenia i procedury, które pozwolą na zwalidowanie metod IMS i uzyskanie realnych korzyści finansowych związanych ze znacznym skróceniem czasu analizy i kondycjonowania systemu oraz z mniejszym zużyciem odczynników.

Bibliografia [1] www.waters.com [2] Waters Corporation, Ultra Performance LC By Design, 2004 [3] Swartz M. E., Ultra Performance Liquid Chromatography (UPLC): An Introduction, Separation Science Redefined, 2005 [4] Jerkovich A.D., LoBrutto R., Vivilecchia R.V., The Use of ACQUITY UPLC in Pharmaceutical development, Separation Science Redefined, 2005 [5] Yang Y., Hodges C.C., Assay Transfer from HPLC to UPLC for Higher Analysis Throughput, Separation Science Redefined, 2005 [6] Novakova L., Matysova L., Solich P., Advantages of application of UPLC in pharmaceutical analysis, Talanta, 2006, 68, 908-918 [7] Wróblewski D., Turzyński M., NIR – obniżenie kosztów zwolnienia wyrobu gotowego do obrotu bez ryzyka obniżenia jego jakości, Pharmagazine, 2007 [8] DeBono R., IMS: Its Adoption, Recent Developments and Future, Laboratory Equipment, Application in Spectroscopy, 2003, 13-14 [9] Payne K., et. al., Spectroscopy, Process Analytical Technologies, Supplement, 2008 [10] Smiths Detection, Training Modules, Module I: General Operation of Ionscan-LS, 2004 [11] Eiceman G.A., Karpas Z., Ion Mobility Spectrometry, CRC Press, Boca Raton, 1993 [12] Revercomb H.E., Mason E.A., Anal. Chem., 1975, 47, 970-983.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 21

2008-06-05 19:46:35

artykuł sponsorowany

produkcja

Innowacyjne rozwiązania techniczne zastosowane w maszynie blistrowej Marchesini model MB 430/MB 460 + system Robocombi

I.E.S. International Polska

Konstrukcja ogólna Konstrukcja w pełni balkonowa – pod strefą otwartego produktu nie znajdują się żadne elementy ruchome maszyny. Zapewnia to łatwość czyszczenia oraz pozwala uniknąć niebezpieczeństwa zakażenia krzyżowego. Załadunek foli do formowania odbywa się z tyłu maszyny bez konieczności podnoszenia ciężkich rolek materiału – ergonomia. Dodatkowo usytuowanie formowania z tyłu maszyny pozwala na skuteczną wentylację strefy formowania gniazd.

Napęd W odróżnieniu od tradycyjnych rozwiązań z jednym głównym silnikiem i mechanicznym systemem przekazywania napędów do elementów roboczych, maszyna MB 430/MB 460 jest wyposażona w 11 silników krokowych sterowanych z głównego PC maszyny. Każdy z silników jest odpowiedzialny za inny ruch elementów roboczych takich jak, formowanie, pociąganie materiału, spawanie, naciąg materiału wykrawanie blistrów itd. Pozwala to na łatwa synchronizację poszczególnych stacji maszyny poprzez komputer oraz na zapamiętywanie dedykowanych parametrów dla każdego z formatów i materiałów, które mogą się różnić np. głębokością gniazd (inna głębokość formowania) czy materiałem opakowaniowym (inna temperatura spawania i docisk stacji spawania)

Formowanie gniazd Poza tradycyjnym wykorzystaniem sprężonego powietrza Marchesini dodatkowo stosuje stemple formujące pozwalające na

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 22

bezpieczniejsze, równomierne rozłożenie materiału termo-formowalnego. Pozwala to na lepsze zagwarantowanie równomiernej barierowości blistra.

Dozowanie produktu – zmiana formatu – czas przezbrojenia Maszyna MB 430/ MB 460 jako jedyna na świecie wyposażona jest w demontowane zespoły dozowania produktu do gniazd blistra. Wszystkie elementy będące w kontakcie z otwartym produktem mogą być zdjęte z maszyny w czasie krótszym niż 1 minuta i przekazane do mycia w oddzielnym pomieszczeniu. Znacznie skraca to czas przezbrojenia maszyny a co za tym idzie pozwala na krótsze przerwy techniczne i technologiczne zwiększając efektywność pracy maszyny. Pozwala to przekształcić maszynę standardową w maszynę specjalną do np. blistrów z wieloma kolorami tabletek przez prostą wymianę kabiny dozującej.

Produkcja Bezodpadowa MB 430 została zaprojektowana również z myślą o środowisku naturalnym. System kontroli obecności produktów w blistrach przy pomocy kamer z bardzo wyrafinowanym oprogramowania minimalizuje odrzuty a co za tym idzie zmniejsza zużycie materiałów opakowaniowych. Ponadto dzięki temu że maszyna nie jest monoblokiem z kartoniarką pozwala dodatkowo oddzielać odrzuty technologiczne w zależności od ich rodzaju.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:37

sam zsypuje się w kierunku nie zapełnionych jeszcze gniazd co pozwala na szybszą pracę i delikatniejsze traktowanie produktu (patrz zdjęcie wyżej) – dozowniki specjalne – do blistrów zawierających różne tabletki. Podajniki pozwalające na otrzymywanie skomplikowanych konfiguracji ułożenia tabletek w blistrze

produkcja

Nowoczesne systemy dozowania

Zrobotyzowany system odliczania blistrów i przekazywania ich na kartoniarkę ROBOCOMBI – patent europejski 2004 Maszyny MB 430/MB 460 tak jak opisano wyżej zostały wyposażone w demontowane kabiny z zespołem dozownika. (patent Europejski z 2006) Dozowniki mogą być różnego rodzaju: – dozowniki liniowe – dedykowane stosowane najczęściej przy tabletkach niepowlekanych Na maszynach MB 430/460 Marchesini stosuje nowe podajniki nadmiarowe z zawrotem produktu. Bardzo często maszyna jest w stanie uformować więcej gniazd, natomiast produkt ze względu na właściwości fizyko chemiczne dozuje się z trudem i blokuje ścieżki podajnika. Tej sytuacji zapobiega podanie nadmiaru produktu 110-115% w stosunku do ilości potrzebnej do wypełnienia gniazd. Marchesini do minimum skróciła długość ścieżek podajnika, produkt podany w nadmiarze pozwala na ukierunkowanie odpowiedniej ilości tabletek w krótszym czasie. Tabletki które nie zostały ukierunkowane są zawracane. Ogólnym skutkiem jest zwiększenie prędkości i efektywności wypełniania gniazd a co za tym idzie zwiększenie wydajności maszyny nawet w przypadku trudnych produktów. – dozowniki uniwersalne – stosowane głównie przy tabletkach powlekanych lub miękkich kapsułkach żelatynowych. W przypadku podajników uniwersalnych, częstym problemem przy większych prędkościach była kumulacja produktu przy szczotce zgarniającej na końcu podajnika. Marchesini wyeliminowała tę wadę stosując podajnik uniwersalny nachylony pod kątem tak aby folia z gniazdami przesuwała się „pod górę”. Dzięki grawitacji produkt

System pozwala na śledzenie blistrów już po wyjściu z maszyny blistrowej, umożliwia odliczanie blistrów bez ich „zrzucania” ze znacznej wysokości tak jak się dzieje w przypadku magazynków blistrów. Maszyna jest łatwiejsza do inspekcji – natychmiast widać czy nie pozostały blistry po zakończonej serii – podczas gdy opróżnianie magazynków wymagało dodatkowej procedury. Robocombi Eliminuje problem regulacji magazynków przy zmianie formatu blistra, pozwala na pakowanie blistrów o wymiarach i kształtach dotychczas niemożliwych do zapakowania przy użyciu magazynków tradycyjnych.

REKLAMA

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 23

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

23 2008-06-05 19:46:40

3_2008_farmacja.indd 24

2008-06-05 19:46:42

artykuł sponsorowany

produkcja

Allegro™

Systemy jednorazowe dla przemysłu biofarmaceutycznego Pall Poland

Dążenie do przyśpieszenia wprowadzenia produktów na rynek (time to market), redukcji kosztów i poprawy bezpieczeństwa produktów jest istotną siłą napędową dla wzrostu znaczenia nowoczesnych systemów jednorazowych w przemyśle biofarmaceutycznym.

onad 90% wszystkich przedsiębiorstw z branży farmaceutycznej i biotechnologicznej używa obecnie systemów jednorazowych w swoich procesach produkcyjnych. Nowa koncepcja Pall® Allegro Single Use pozwala na dostosowanie się do potrzeb konkretnego klienta oraz kształtu poszczególnych jego procesów. Systemy Allegro Single Use wykorzystują zarówno części składowe pochodzące z firmy Pall, jak również od innych producentów, i w ten sposób umożliwiają optymalne rozwiązania dla podmiotu stosującego. Projekt nowych bio-pojemników Allegro pozwala na zmniejszenie ryzyka zanieczyszczeń oraz na pełne wykorzystanie produktu. Wysokoprzezierny materiał foliowy pozwala na bezpośrednią obserwację etapów pracy. Minimalne wartości dyfuzji dla tlenu i innych gazów umożliwiają maksymalną oszczędność produktu przy używaniu i przechowywaniu. Bio-pojemniki Allegro, są sterylizowane promieniami gamma i dostarczane w postaci gotowej do użycia, przez co nadają się do obszernych i zintegrowanych rozwiązań jednorazowych. Bio-pojemniki Allegro produkuje się z nowoczesnego laminatu foliowego polietylenowego, który redukuje do minimum zawartość składników dających się ekstrahować (tzw. Extractables i Leachables) i wykazuje dużą odporność na szerokie spektrum chemikaliów. Innowacyjny projekt umożliwia optymalny

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 25

przebieg procesu oraz szybkie i efektywne opróżnienie woreczków. Bio-pojemniki Allegro można łatwo połączyć ze wszystkimi elementami składowymi systemów Allegro Single Use (np. filtry, błony adsorbujące lub łączniki). Stosuje się je jako integralną część składową procedur jednorazowych w celu zbierania i transportowania roztworów procesowych, podłoży dla hodowli komórkowych lub produktów pośrednich. Aktualna paleta produktów obejmuje pojemniki typu 2-D o objętości 50 ml, 500 ml, 1 l, 5 l, 10 l, 20 l i 50 l. Nowoczesne systemy jednorazowe oferują producentom i przetwórcom substancji biofarmaceutycznych oraz producentom szczepionek szereg ważnych zalet pod względem produktywności i jakości. Zmniejszają one ryzyko krytycznego zanieczyszczenia krzyżowego i sprawiają, że czyszczenie systemów oraz testowanie skuteczności tego czyszczenia stają się zbędne. Modularne systemy jednorazowe, naświetlane promieniami gamma i dostarczane w postaci wstępnie przygotowanej, umożliwiają szybkie

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

25 2008-06-05 19:46:45

produkcja

Bio-pojemnik typu Allegro

postępowania Start-Up i Scale-Up, przez co czas pozostały do momentu wprowadzenia produktu na rynek znacznie się skraca. Zalety używania Pall Allegro Single Use potęgują się, gdy zastosowanie systemów jednorazowych wiąże się z przejściem z oddzielnej jednostki produkcyjnej do organizacji wieloczęściowej. Systemy te można również stosować na wszystkich poziomach produkcji. Nadają się do produkcji od małych partii klinicznych aż po wytwarzanie substancji aktywnych na skalę procesową. Stanowią rozwiązanie dla procedur Upstream Processing, Downstream Processing i napełniania. Wszystkie systemy oferuje się z uwzględnieniem specyficznych potrzeb klienta. W ten sposób wysuwają one sam proces na plan pierwszy, a jednocześnie zapewniają elastyczność potrzebną podmiotom stosującym do przeprowadzenia procesu. W przypadku zmian w wymaganiach lub w wielkościach partii istnieje możliwość łatwego dopasowania systemu do nowych wymagań. Specyficzne dla procesów przystosowanie systemów jednorazowych Allegro wspiera ze strony firmy Pall zespół doświadczonych specjalistów w dziedzinie aktualizacji.

Wspieranie przystosowania procesowego systemów jednorazowych Istotną zaletę systemów jednorazowych jest to, że nie wymagają one nakładu pracy związanej z czyszczeniem urządzeń oraz testowaniem skuteczności tego czyszczenia. Z drugiej strony jednakże, ze względu na zastosowanie nowych substancji i tworzyw w procesie produkcyjnym może również zmienić się liczba substancji, z którymi produkt mógłby wejść w interakcje. Należy także zwrócić uwagę na czas kontaktu, w którym mogłyby rozwinąć się ewentualne interakcje. Tak więc bio-pojemniki Allegro często pozostają w kontakcie z produktem przez kilka dni lub tygodni, podczas gdy inne części systemów jednorazowych, jak np. zintegrowane filtry, posiadają czas kontaktu rzędu zaledwie kilku minut lub godzin. Stąd też obserwacja substancji możliwych do ekstrahowania w przypadku systemów jednorazowych szczególnie zyskuje na znaczeniu.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 26

Jako składniki możliwe do ekstrahowania (Extractables) instytucje dopuszczające do obrotu określają substancje mogące się wydzielić z danego materiału (np. z części zrobionych z tworzywa sztucznego) w warunkach ekstremalnych. Jako Leachables określane są substancje które w danych warunkach procesowych mogą przeniknąć do produktu lub do płynu symulacyjnego. Jeżeli w Państwa systemie mają być również zainstalowane filtry sterylizujące albo jeżeli część elementów jednorazowych należy ze względu na system sterylizować w autoklawie, to nasi specjaliści od przystosowania udzielą Państwu porady podczas sporządzania planów przystosowawczych i pokażą, jakie badania możliwe do wykonania w laboratoriach aktualizacyjnych firmy Pall byłyby w danym przypadku najbardziej pożądane.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:47

$*3364y7&$ n TZTUFN LPOUSPMJ FNJTKJ PQBS X [XJ¼[L X PSHBOJD[OZDI

0EFUDIOJK [ VMH»

4UPTPXBOJF [XJ¼[L X PSHBOJD[OZDI KFTU OJF[CÅEOF

FMBTUZD[OZ J QSPTUZ X VØZDJV PSB[ ÈBUXZ X TFSXJTPXBOJV

J CBSE[P T[FSPLJF X QS[FNZÑMF GBSNBDFVUZD[OZN

4UBOEBSEPXF NPEVÈZ TZTUFNV QS[ZTUPTPXBOF T»

J DIFNJD[OZN KFEOBL EPQVT[D[BMOF OPSNZ JDI FNJTKJ

EP S ØOZDI XJFMLPÐDJ QS[FQÈZX X HB[ X QSPDFTPXZDI

T¼ ÑDJÑMF PLSFÑMPOF QS[FQJTBNJ QSBXB QPMTLJFHP PSB[ 6&

DP VNPØMJXJB EPTLPOBÈF EPTUPTPXBOJF EP LPOLSFUOZDI QPUS[FC 1SPQPOVKFNZ 1BÉTUXV LPNQMFUOZ TZTUFN $*3364y7&$ XSB[ [ EPTUBXBNJ DJFLÈFHP B[PUV J DJ»HÈ» PQJFL» TFSXJTPX»

OJD[FOJB FNJTKJ J PE[ZTLJXBOJB MPUOZDI [XJ»[L X PSHBOJD[OZDI

4ZTUFN $*3364y7&$ UP MBU EPÐXJBED[FOJB -JOEF X UFDIOPMP

XZLPS[ZTUVKF UFDIOPMPHJÄ LPOEFTBDKJ LSJPHFOJD[OFK

HJBDI EFEZLPXBOZDI EMB QS[FNZTÈV GBSNBDFVUZD[OFHP

4ZTUFN UFO KFTU [BTJMBOZ DJFLÈZN B[PUFN J È»D[Z X TPCJF XT[ZTU

J QPOBE QSBDVK»DZDI NPEVÈ X OB DBÈZN ÐXJFDJF

LJF [BMFUZ KBLJDI VØZULPXOJDZ PD[FLVK» PE UBLJDI SP[XJ»[BÉ n KFTU CF[QJFD[OZ J QS[ZKB[OZ EMB ÐSPEPXJTLB QSBDZ FLPOPNJD[OZ

-JOEF (BT n JEFBT CFDPNF TPMVUJPOT

-JOEF (B[ 1PMTLB 4Q [ P P BM +BOB 1BXÈB ** B ,SBL X 5FMFGPO 'BY XXX MJOEF HB[ QM

3_2008_farmacja.indd 27

$*3364y KFTU [BSFKFTUSPXOZN [OBLJFN UPXBSPXZN (SVQZ -JOEF

$*3364y7&$ UP PQSBDPXBOZ QS[F[ -JOEF TZTUFN LU SZ EP PHSB

2008-06-05 19:46:49

produkcja

Suplementy diety – zapewnianie jakości

Agnieszka Mikulska Biochefa

Stosowanie suplementów diety zdobywa w Polsce coraz większą popularność. Często zaczynamy dzień od połknięcia garści preparatów, które mają pomagać likwidować drobne dolegliwości czy poprawiać urodę. mgr inż. Agnieszka Mikulska

uplementy diety często traktowane są przez konsumentów jako „pseudo leki”. Ale nic dziwnego skoro zwykle mają postać: tabletek, kapsułek, drażetek, proszków, (form zarezerwowanych kiedyś tylko dla farmaceutyków), ich wytwórcami są głównie firmy farmaceutyczne, a najczęstszym miejscem zakupu jest apteka. Z prawnego punktu widzenia suplement diety jest środkiem spożywczym, którego celem jest uzupełnianie normalnej diety w witaminy, składniki mineralne i inne substancje wykazujące efekt odżywczy lub fizjologiczny (zgodnie z ustawą z dnia 25 sierpnia 2006 o bezpieczeństwie żywności i żywienia Dz.U. nr 171, poz.1225). Suplementowi nie można przypisywać jakiegokolwiek efektu leczniczego. Preparaty te przeznaczone są dla osób zdrowych, które z różnych powodów (wykonywana praca, hobby, narażenie na szkodliwe substancje i choroby) mają zwiększone zapotrzebowanie na substancje odżywcze i witaminy. W składzie suplementów diety znajdziemy witaminy, składniki mineralne, aminokwasy, kwasy tłuszczowe, zioła i ekstrakty ziołowe lub inne związki pochodzenia roślinne-

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 28

Absolwentka Wydziału Chemicznego Politechniki Krakowskiej. Posiadaczka dwóch dyplomów nauk chemicznych – lekkiej technologii organicznej oraz technik komputerowych w inżynierii chemicznej. Od 2 lat technolog w firmie „Biochefa”. Zajmuje się formułowaniem i badaniem stałych postaci leków. Bierze udział w projektach badawczo-naukowych, kieruje działem suplementów diety.

go – błonnik, karetenoidy, fitosterole, polifenole, bioflawonoidy. Oczywiście wymienione substancje zastosowane w suplementach diety mogą być również składnikami leków. Różnią się tylko dawką substancji aktywnej. W suplemencie diety ilość witamin i minerałów nie przekracza dziennych zalecanych dawek tych substancji. Normy dziennej suplementacji witamin i minerałów określa Instytut Żywienia i Żywności, a wytyczne dla producentów (odnośnie form chemicznych i maksymalnych ilości stosowanych witamin i pierwiastków) określa rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie suplementów diety (Dz.U. 03,

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:49

Dobre praktyki dotyczące produktów gwarantują ochronę zdrowia konsumentów Zapewnienie produktom leczniczym, w tym także suplementom diety należytej jakości to podstawowy obowiązek producenta oraz organów nadzorujących. Ze względu na dynamiczny rozwój i wysoki potencjał rynku suplementów diety w handlu pojawiają się suplementy z niepewnych źródeł o wątpliwej jakości i skuteczności. Zgodnie z ustawą o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. 2005, nr 31, poz. 265) wprowadzając po raz pierwszy do obrotu suplement diety należy jedynie powiadomić GIS (Główny Inspektor Sanitarny) przedstawiając projekt etykiety w języku polskim. Nie obowiązuje kontrola jakościowa produktu, nie mówiąc już o wynikach badań trwałości produktu. Dlatego przy wyborze takiego preparatu warto zwrócić uwagę na wytwórcę. Jeśli producentem jest przedsiębiorstwo farmaceutyczne, to zwykle mamy pewność, że produkt jest bezpieczny i spełnia wszystkie stawiane mu wymagania. Prawo farmaceutyczne nakłada bowiem na firmy farmaceutyczne obowiązek stosowania dobrych praktyk GP (Good Practices): Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP – Good Manufacturing Practice), Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (GLP - Good Laboratory Practice), Dobrej Praktyki Klinicznej (GCP – Good Clinical Practice), Dobrej Praktyki Dystrybucyjnej (GDP – Good Distribution Practice), które są podstawą do ustalenia procedur bezpiecznego i higienicznego wytwarzania, przechowywania i zwalniania produktów do obrotu. Stosując się do tych zasad wytwórca ma obowiązek sprawdzenia każdorazowo przed produkcją jakości używanych surowców, kontroli międzyoperacyjnej produktów pośrednich oraz jakości produktu finalnego. Różnica miedzy badaniem leku,

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 29

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

produkcja

nr 27, poz.236, załącznik nr 2). W przeciwieństwie do leków producent nie musi udowadniać skuteczności produktu zarejestrowanego jako suplement diety, natomiast powinien zapewnić mu odpowiednią jakość.

a suplementu diety polega na tym, iż lek przed dopuszczeniem do obrotu musi być badany na każdym etapie produkcyjnym. Natomiast przed wypuszczeniem do obrotu suplementu diety bada się zwykle produkt końcowy czyli potwierdza się jego należytą jakość. Ponieważ suplement diety ma jakąś konkretną postać – tabletka, kapsułka, proszek, płyn, do oceny jego jakości stosuje się przede wszystkim kryteria farmakopealne. Podstawowe badania jakie powinno się przeprowadzić to: ocena zawartości substancji aktywnych, ocena czystości mikrobiologicznej, trwałości oraz innych cech właściwych dla danej postaci (tabletki – waga, wytrzymałość mechaniczna, rozpad; kapsułki – jednolitość masy, rozpad). Oprócz produktu odpowiednią jakość powinno wykazywać opakowanie mające z nim bezpośredni kontakt. Wymagane jest aby opakowania posiadały atest zezwalający na zastosowanie ich dla produktów spożywczych. Według wytycznych GMP również budynki i pomieszczenia produkcyjne powinny być tak zlokalizowane i zaprojektowane, aby umożliwiały przeprowadzanie wszystkich zaplanowanych tam czynności oraz zapewniały ochronę przed różnymi zanieczyszczeniami. W przypadku zakładów produkujących żywność normy te powinny być uzupełnione wytycznymi zawartymi w Codex Alimentarius FAO/WHO, a zakład zatwierdzony i nadzorowany przez Inspekcję Sanitarną. Z tego względu zakład produkujący suplementy diety nie może być usytuowany w pobliżu wysypisk śmieci, cmentarzy i innych miejsc usuwania odpadów stałych i płynnych. Ponadto zakład musi być chroniony przed gryzoniami i owadami, będącymi często nosicielami pałeczek z rodzaju Salmonella. Obligatoryjne jest więc nawiązanie współpracy z fachowymi firmami DDD. Producent odpowiedzialny za bezpieczeństwo produktów farmaceutycznych jak również producent żywności powinien przestrzegać zasad Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP – Good Hygiene Practice). Szczegółowe wymagania GHP zawiera Dyrektywa 93/43/EEC, a w Polsce rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 (Dz.U. 2002r, nr 234, poz.1979). Ponadto producent suplementów diety powinien podporządkować się zapisom rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie suplementów diety (Dz.U. nr 27, poz. 236). W celu podniesienia poziomu zaufania klienta do produktu i producenta oraz potwierdzenia jakości środka spożywczego, od 1 stycznia 2003 r. średnie i duże przedsiębiorstwa produkcyjne są zobligowane do wdrożenia systemu HACCP (Hazard Analysis of Control Critical Point) – system Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontrolnych. Celem systemu jest identyfikacja, ocena i kontrola zagrożeń: chemicznych, biologicznych i fizycznych mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo żywności. Najbardziej wymierne korzyści z tego systemu wynosi konsument – ma pewność, że produkt jest bezpieczny oraz przy kolejnym jego zakupie jakość będzie ta sama. Wymienione zasady Dobrych Praktyk oraz systemy jakości wprowadzono, by wytwarzać produkty bezpieczne, a tym samym chronić zdrowie konsumenta. Należy więc mieć nadzieję, że każdy przedsiębiorca wprowadzająco do obrotu suplement diety stosuje te zasady w praktyce.

29 2008-06-05 19:46:52

produkcja

Złączka i zestaw Aid służą do aseptycznego połączenia jednorazowych elementów. Taśmy i pierścień zabezpieczający nie zostały jeszcze usunięte.

Jednorazowe zamiast wielokrotnych dr. Dirk Sievers, Michael Kradolfer Marketing Manager w Pall Dreieich

Produkty do jednokrotnego użytku oszczędzają czas i pieniądze . Obecną tendencją w produkcji biofarmaceutycznej jest stosowanie kompletnych systemów jednorazowych. Dla wytwórców szczepionek i producentów monoklonalnych antyciał czy też innych protein terapeutycznych niniejszy artykuł stanowi przegląd korzyści ze stosowania w procesie produkcyjnym wyrobów i systemów do jednokrotnego użycia.

ierwsze wyroby jednorazowego użytku powstały około 30 lat temu dla celów badawczych. Od tego czasu techniki jednorazowe zyskały swoje miejsce w licznych zastosowaniach podczas produkcji farmaceutycznych. Oferowana jest cała gama nowoczesnych produktów jednorazowych jak biokontenery, kapsuły filtracyjne, łączniki czy adsorbery membranowe w różnych wielkościach. Zarazem osiągalne są dla każdego etapu - od wczesnych badań do produkcji w pełnej skali - elastyczne rozwiązania jednorazowe. Nowoczesne systemy jednorazowe mogą być bez problemów stosowane do fermentacji, przygotowywania mediów i roztworów buforowych, oddzielania komórek lub oczyszczania skutecznych leczniczo końcowych połączeń. Przemysł biofarmaceutyczny stoi w obliczu wąskiego gardła zdolności produkcyjnych i ten problem może się zaostrzać w najbliższej przyszłości. Producenci farmaceutyków są zobowiązani do nieustannego szukania innowacyjnych rozwiązań , przyspieszania procesów i szybszego dostarczania produktów na rynek. Dlatego tradycyjne urządzenia, pomyślane dla poszczególnych produktów, będą stopniowo wychodziły z użycia. Natomiast w tych samych instalacjach będą wytwarzane inne produkty. Okresy przejściowe pomiędzy cyklami produkcyjnymi i wymaganymi, regularnymi pracami konserwacyjnymi muszą być, z ekonomicznego punktu widzenia, tak krótkie jak to możliwe. Nie można również lekceważyć wymogów GMP i farmaceutycznych norm jakościowych. Na tym tle nowoczesne technologie jednorazowe zyskały w końcu należne im znaczenie jako doskonale dopasowane do koncepcji produkcji, wymagającej elastyczności i modularności.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 30

Zanieczyszczenia wykluczone Każdego elementu jednokrotnego używa się tylko jeden raz, tak więc wykluczone jest przeniesienie poszczególnych substancji z jednej szarży do innej. Dlatego w tym samym czystym pomieszczeniu można wytwarzać różne cenne surowce. Niejednokrotnie nie jest wymagana budowa nowych instalacji ze stali szlachetnej czy też wręcz nowych budynków. Nadzwyczaj korzystne jest zastosowanie systemów jednokrotnych przy produkcji na zamówienie (Contract Manufacturing) oraz przy produkcji klinicznych próbek wzorcowych. To samo dotyczy wytwarzania surowców specyficznych dla danego pacjenta lub szczepionek, których uzyskanie inną drogą, z zapewnieniem wystarczającego bezpieczeństwa, byłoby znacznie bardziej kosztowne. Systemy jednorazowe potrzebują z reguły mniejszej powierzchni zabudowy niż porównywalne instalacje stalowe, dając oszczędność miejsca w ciasnych pomieszczeniach. Ponadto zastosowanie systemów jednorazowych daje duże korzyści, gdy ma zostać rozszerzona zdolność produkcyjna. Można zatem bez trudu, stosując odpowiednie łączniki, połączyć ręcznie cały szereg biokontenerów lub filtrów w dużą instalację. Nie wchodzą w rachubę kosztowne prace spawalnicze, konieczne przy systemach ze stali szlachetnej.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:54

produkcja

dr. Dirk Sievers Marketing Manager w Pall Dreieich

odpada nie tylko czyszczenie i regeneracja sorbentów ale także ich walidacja oraz tych spośród upakowanych kolumn, które typowo występują w klasycznej chromatografii procesowej.

Czas to pieniądz

Michael Kradolfer

Marketing Manager w Pall Dreieich

Dalszą zaletą, którą należy podkreślić, jest całkowita lub częściowa przeźroczystość większości elementów jednorazowych. Dzięki temu bardzo łatwo można śledzić poziom cieczy. Ponadto, przykładowo, przyłącza powietrzne są łatwiej identyfikowalne. Mówiąc inaczej: problemy będą szybciej rozpoznawane i mogą być szybciej i pewniej usuwane.

Walidacja wliczona w cenę Nowoczesne systemy jednorazowe są wysyłane wraz z dokumentacją eksportową (podstawowa walidacja) i wskazówkami dotyczącymi walidacji procesu. Część walidacji jest także już przy zakupie stałą częścią składową dostarczonego pakietu. Dzięki temu systemy mogą zostać całkowicie zmontowane i wstępnie wysterylizowane, może także zostać przeprowadzona przez dostawcę wymagana walidacja Pall dysponuje wieloletnim doświadczeniem w pracy z systemami jednorazowymi i ich walidacją dla zastosowań procesowych, do uzyskania są również wyniki badań nad kompatybilnością chemiczną i optymalne komentarze dla odpowiednich cieczy procesowych. W związku z tym użycie identycznych materiałów dla systemów w skali pilotażowej i przemysłowej upraszcza realizację przynależnych zadań walidacyjnych. Jednym z największych czynników wpływającym na koszty wytwarzania jest czyszczenie instalacji po ukończeniu danej szarży, ponieważ w tym czasie ma miejsce nieuniknione wstrzymanie produkcji. Dochodzą tu koszty środków czyszczących i robocizny. Ponadto konieczna jest walidacja czyszczenia, przy czym, zwłaszcza dla rozbudowanych systemów należy zwracać szczególną uwagę na to, aby w pełni zostały usunięte wszelkie ślady poprzedniej szarży produkcyjnej i następującego po niej procesu czyszczenia. Sytuacja jest znacznie prostsza w przypadku zastosowania systemu jednorazowego: wszystkie składniki po wykorzystaniu zostają odłączone i usunięte. Walidacja czyszczenia nie jest wymagana. W przypadku jednorazowych kapsuł dla chromatografii membranowej, która na skutek swej wysokiej wydajności i opłacalności coraz częściej jest stosowana do oddzielania zanieczyszczeń w końcowym stadium doczyszczania,

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 31

Czas konieczny do nabycia i zamontowania nowego systemu jednorazowego jest zacznie krótszy w porównaniu z instalacjami ze stali szlachetnej. Zwłaszcza te ostatnie muszą być montowane w szczególnie ściśle kontrolowanych warunkach, ponieważ mają one bardzo długą żywotność operacyjną, zaś dodatkowe zmiany mogą być realizowane tylko dużymi nakładami. Nierzadko stalowe instalacje trzeba przenosić z i do budynku aby dokonać zmian konstrukcyjnych, co wiąże się z dodatkowymi kosztami. W przeciwieństwie do tego systemy jednorazowe montuje się znacznie prościej i szybciej ze standardowych komponentów. Na etapie projektu sporządza się prototypy, których przydatność może zostać przetestowana w późniejszym środowisku procesowym. Możliwe są wówczas zmiany projektowe bez większych problemów. Można podjąć produkcję, gdy tylko zostanie zestawiony dany proces. Uwzględniając opisane właściwości można znacznie skrócić przerwy pomiędzy poszczególnymi szarżami. Można wreszcie skupić się na najważniejszym: wytwarzaniu produktów farmaceutycznych. Obserwuje się stały wzrost zapotrzebowania na rozwiązania jednorazowe w procesach technologicznych. Pall obsługuje rynek specjalnych systemów dla Klientów już od wielu lat. Systemy jednorazowe Allegro oferują niezawodne i przyszłościowe rozwiązania dla wszystkich indywidualnych problemów w filtracji i separacji. Projekt, wykonanie, kwalifikacja i walidacja systemu według zasad Dobrej Praktyki Inżynierskiej umożliwiają pracę zgodną z GMP. W praktyce jest bardzo ważne, aby poszczególne komponenty dostosować do siebie efektywnie, tak aby sprostać wyzwaniu zwiększającej się oferty produktów na rynku. Indywidualne wymagania Użytkownika mogą być tutaj spełnione tylko w ścisłej współpracy z kompetentnym oferentem. Za koncepcją jednokrotnego użycia Allegro stoją doświadczeni inżynierowie i naukowcy, opracowujący wraz z Użytkownikami indywidualne systemy dla każdorazowych wymagań procesowych

Co dalej? Już dzisiaj liczne procesy w skali do 1.000 litrów są łatwo realizowane z udziałem nowoczesnych systemów jednorazowych. Tylko w przypadkach większych objętości instalacje stalowe mają przewagę, ponieważ obecne technologie jednorazowe w tym zakresie są (jeszcze) ograniczone. Rozwój bardziej wydajnych czujników do pomiaru ciśnienia, przepływu, temperatury, pH, przewodnictwa czy adsorpcji UV, które nie muszą stykać się z produktem, a przy tym są odporne na sterylizację promieniami Gamma, doprowadzi do ich rychłego pojawienia się na rynku. Podobnie należy oczekiwać w następnych latach innowacyjnych systemów pompowych o wydajnościach dalece przewyższających wydajności osiągane przez pompy perystaltyczne. Tak samo włączenie systemów jednorazowych w automatykę procesów nie każe na siebie długo czekać.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

31 2008-06-05 19:46:55

produkcja

klasyczne i współczesne metody analityczne

Badanie leków Agnieszka Mikulska Biochefa

Kontrola leków wymaga użycia nowoczesnych lecz sprawdzonych i zwalidowanych do konkretnego badania metod analitycznych, technik rozdziału oraz specjalnej dodatkowej aparatury do oceny postaci leku.

przemyśle farmaceutycznym, gdzie zaostrzona jest kontrola jakości procesu wytwarzania badaniom kontrolnym podlegają: substancja czynna, substancje pomocnicze, pośrednie produkty powstające w procesie produkcyjnym oraz gotowa postać leku. Do dyspozycji analityka pozostają różnorodne metody badania, które można ogólnie zaklasyfikować do 3 grup: chemicznych (klasyczne), fizycznych i fizykochemicznych (instrumentalne) i biologicznych. Metoda badawcza jest częścią wieloetapowego postępowania analitycznego, z którego zwykle po obróbce matematycznej i statystycznej formułuje się wynik analizy. Metody klasyczne – mają najdłuższy rodowód spośród metod analitycznych. Należą do nich metody miareczkowe i wagowe oznaczania substancji. Metody te zachowały swe znaczenie i ponadczasowość ze względu na łatwość wykonania oznaczenia, dostępność sprzętu i odczynników oraz co najważniejsze dokładność i precyzję. Są nadal niezastąpione przy badaniach tożsamości czy standaryzowaniu wzorców niezbędnych do kalibracji aparatury pomiarowej. W miarę rozwoju nauki i techniki w metodach tych zaszło wiele zmian. Obecnie w nowocze-

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 32

snych laboratoriach oznaczenia (np. miareczkowanie) prowadzi się za pomocą całkowicie zautomatyzowanych zestawów sterowanych mikrokomputerem. Metody instrumentalne – opierają się na pomiarze wielkości fizycznych określających właściwości substancji. Charakteryzują się często dużą czułością, pozwalając na oznaczanie stężeń w zakresie ppm i ppb, a wykonywanie samego pomiaru jest na ogół szybkie i łatwe. W tradycyjnym ujęciu metody instrumentalne dzieli się na: elektrochemiczne, spektroskopowe, chromatograficzne i radiochemiczne. Do metod elektrochemicznych zalicza się konduktometrię (pomiar przewodności), potencjometrię, kulometrię (elektroliza), polarografię. W metodach tych mierzy się sygnał elektryczny powstały w wyniku procesów zachodzących na elektrodach lub w roztworze pomiędzy nimi. Do pomiarów spektroskopowych, w których mierzy się zmiany właściwości promieniowania elektromagnetycznego oddziałującego na próbkę, bądź wartość promieniowania emitowanego przez atomy czy cząsteczki należą: spektroskopia UV-VIS, absorpcyjna spektrometria atomowa (AAS), spektrometria masowa (MS), nefelometria, turbidymetria, emisyjna spektrografia atomowa (ESA), spektroskopia magnetycznego rezonansu jądrowego (NMR), spektrofotometria IR oraz ramanowska.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:46:55

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 33

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

produkcja

Popularne stały się metody chromatograficzne (chromatografia gazowa GC, wysokosprawna chromatografia cieczowa HPLC, chromatografia cienkowarstwowa TLC i żelowa GPC, elektroforeza kapilarna CE), które umożliwiają przede wszystkim rozdzielenie składników badanego materiału. Identyfikacja i oznaczenie ilościowe jest tu procesem wtórnym, realizowanym dzięki specjalnym systemom detekcyjnym analizującym skład fazy opuszczającej układ. Dokładność metod instrumentalnych zależy istotnie od techniki wzorcowania, ze względu konieczność wstępnej kalibracji urządzeń. Techniki instrumentalne niezmiernie rzadko mogą być wykorzystywane do bezpośredniej analizy substancji. W ogromnej większości przypadków próbka pomiarowa jest efektem długotrwałego chemicznego postępowania przygotowawczego obejmującego między innymi: przeprowadzenie materiału do roztworu czy wydzielenie interesującego składnika. Dlatego też czasochłonność przygotowania próbki do badania oraz często bardzo duży koszt aparatury i oprogramowania są głównymi wadami metod instrumentalnych. Nie należy także zapominać, że do technik instrumentalnych należą badania wykorzystujące bardzo proste przyrządy pomiarowe jak: oznaczanie temperatury topnienia, wrzenia i krzepnięcia, pomiary gęstości, pomiary lepkości. metody biologiczne – mają zastosowanie miedzy innymi w badaniach mikrobiologicznych; oznaczeniach aktywności antybiotyków, hormonów; badaniach obecności pirogenów. Badania mikrobiologiczne stanowią nieodzowną cześć kontroli jakości preparatów farmaceutycznych. W celu sprawdzenia czystości mikrobiologicznej preparatów przeprowadza się posiewy na płynne i stałe podłoża namnażające, a w badaniach jałowości najczęściej stosuje się metody z użyciem sączków membranowych. Identyfikując wyinkubowane szczepy bakterii potwierdza się ich tożsamość posiewając na odpowiednie podłoża wybiórcze lub za pomocą szybkich testów biochemicznych (API). Metody

hodowlane należą do konwencjonalnych metod wykrywania i identyfikacji drobnoustrojów. Obecnie istnieje również szeroki wybór niehodowlanych metod analizy materiału. Należą do tej grupy testy biochemiczne, testy lateksowe (odczyny immunologiczne), testy immunoenzymatyczne (EIA, ELISA) oraz testy z wykorzystaniem metod biologii molekularnej, które opierające się na poszukiwaniu kwasów nukleinowych w hodowli drobnoustrojów np. metoda PCR. Do metod biologicznych zalicza się także badania przeprowadzane na zwierzętach (szczury, króliki, koty i inne). Bada się miedzy innymi działanie miejscowo drażniące leków naskórnych, obecność substancji gorączkotwórczych (pirogenów) i histaminopodobnych; aktywność hormonów. Ocena leku nie może odbyć się bez badań postaci leków. Do tego celu służą dodatkowe specjalne urządzenia pomiarowe jak: friabilatory (badanie odporności mechanicznej tabletek), twardościomierze (ocena twardości tabletek), aparaty do pomiaru rozpadu i szybkości uwalniania, wagosuszarki (oznaczanie wilgotności) i inne. Duża liczba dostępnych technik analitycznych i ich szybki rozwój może stwarzać wrażenie, że rola analityka w coraz większym stopniu sprowadza się do wykonywania funkcji technicznych przy aparaturze pomiarowej. W rzeczywistości niektóre badania wymagają od badaczy dużej wiedzy, praktyki i zaangażowania. Ponadto różnorodność metod powoduje konieczność podejmowania decyzji dotyczącej wyboru właściwej metody oznaczenia. Zastosowana metoda analityczna powinna dostarczyć wiarygodne informacje, pozwalające na stwierdzenie, w jakim stopniu badany materiał odpowiada określonej w specyfikacji jakości. Tak więc projektowanie analizy konkretnego materiału to proces bardziej skomplikowany niż by się wydawało. Wymaga uwzględnienia wielu uwarunkowań: właściwości metody (dokładność, precyzja, czułość itd.), właściwości badanego materiału (wielkość próbki, zawartość oznaczanego składnika), celu analizy (orientacyjna czy dokładna), czasu wykonania i kosztów. Po wyborze metody oznaczania należy poddać ją walidacji czyli potwierdzić prawidłowość jej wyboru dla celu, któremu służy. Walidowanie metod wynika z zasad Dobrej Praktyki Laboratoryjnej. Konieczność przeprowadzania walidacji w produkcji i badaniach farmaceutyków jest podyktowane dyrektywą 75/318/EEC i aneksem 91/507EEC Komisji Europejskiej. Główne kryteria walidacji opierają się na ocenie statystycznej cech metody pomiarowej, czyli sprawdzeniu: dokładności i precyzji, czułości, wykrywalności, oznaczalności, selektywności, specyficzności. Metody analityczne prowadzące do potwierdzenia tożsamości (identyfikacji) substancji leczniczej muszą być specyficzne - mierzony sygnał lub reakcja barwna powinny być wywołane tylko i wyłącznie substancją oznaczaną. Metody oceniające czystość substancji leczniczej lub produktu finalnego charakteryzuje się: specyficznością oraz granicą wykrywalności i oznaczalności. Z kolei w przypadku oznaczania zawartości lub siły działania leku do kryteriów oceny dochodzą: precyzja, dokładność, liniowość, zakres i czułość. Walidacja metod analitycznych stosowanych w badaniach leków dodatkowo potwierdza jakość produktu i podnosi bezpieczeństwo jego stosowania.

33 2008-06-05 19:46:55

„JJa” Sp. z o.o. ul. Płochocińska 15, 03-191 Warszawa tel. (22) 811 20 43 lub (0) 602 212 682 e-mail: jja@poczta.internetdsl.pl, www.jja.waw.pl

Szanowni Państwo Przez ponad 15 lat zdobyliśmy bogate doświadczenie w sferze projektowania, produkcji i serwisu urządzeń dla przemysłu farmaceutycznego, spożywczego, kosmetycznego i chemicznego. Projekty tworzone w naszej firmie są oryginalne, innowacyjne, specjalizowane w dostosowaniu do indywidualnych potrzeb Klientów. Jedną ze specjalności firmy jest wykonywanie zautomatyzowanych linii produkcyjnych: dozujących, zamykających, znakujących. Proponujemy również pomocnicze urządzenia produkcyjne: pakowarki, znakowarki, podajniki wibracyjne, transportery taśmowe i próżniowe. Uznanie naszych Klientów zdobyło także oprzyrządowanie maszyn i linii produkcyjnych: podajniki dedykowane i uniwersalne, tłoczniki, wykrojniki, zbiorniki, lance myjące, zespoły podającozamykające oraz różnorodne urządzenia specjalistyczne wykonywane na zamówienie. Nasza stale poszerzająca się lista referencyjna obejmuje m.in. realizacje dla: CAM Polska, Hexal Polska, IMA Polska, Jelfa S.A., Krka Polska, Medicofarma, Polfa Tarchomin, Secfarm. Mamy przyjemność zaoferować Państwu współpracę w zakresie: • wykonywania projektów, dokumentacji technicznej i walidacyjnej, • wytwarzania maszyn, oprzyrządowania i części zamiennych zgodnie ze standardami GMP i HACCP, • wyposażania wydziałów produkcyjnych w meble przemysłowe i akcesoria ze stali kwasoodpornych, • podłączania i uruchamiania maszyn, ich bieżącego serwisu oraz remontów i konserwacji. Zapewniamy: • profesjonalny projekt i przygotowanie dokumentacji w oparciu o najnowocześniejsze programy komputerowe do projektowania 3D, • najwyższą jakość wykonania, • krótki czas realizacji zamówień, • dożywotnią gwarancję na większość oferowanych wyrobów, • konkurencyjną relację: cena-jakość proponowanych rozwiązań i oferowanych produktów, • fachową pomoc w pozyskiwaniu dofinansowania projektów z funduszy europejskich w ramach RPO.

„JJa” Sp. z o.o.

3_2008_farmacja.indd 34

2008-06-05 19:46:58

produkcja

NIR

Badanie jakości materiałów wyjściowych jako wstęp do analizy, optymalizacji i projektowania procesów

Dominik Wróblewski

Project Manager J.S. Hamilton Poland Ltd. Sp. z o.o.

Marcin Turzyński

Starszy Samodzielny Specjalista Zapewnienia Jakości Zakłady Farmaceutyczne POLPHARMA SA

W niniejszym artykule starano się wykazać przydatność obecnych w większości zakładów farmaceutycznych spektrofotometrów bliskiej podczerwieni oraz technik klasyfikacyjnych opartych o analizę wielowymiarową w celu skorelowania szeroko rozumianej jakości materiałów wyjściowych z jakością produktów końcowych. Zwiększenie zakresu wykorzystania spektroskopii bliskiej podczerwieni nie tylko do badania tożsamości, ale również do kwalifikacji surowców i produktów pośrednich umożliwia głębsze zrozumienie procesów produkcyjnych oraz stopniowe implementowanie coraz bardziej zaawansowanych technik w celu optymalizacji oraz kontroli wytwarzania.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 35

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

35 2008-06-05 19:46:59

produkcja

obecnych czasach przemysł farmaceutyczny boryka się z wieloma problemami. Poziom konkurencyjności wzrósł tak bardzo, że nie wystarczy już produkować „tanio i szybko”. Przez bardzo wiele osób, przemysł farmaceutyczny określany jest jako dużo mniej innowacyjny niż inne gałęzie przemysłu oparte na bardzo zaawansowanych procesach technologicznych. Stąd też wiele inicjatyw ze strony obszaru regulacyjnego. Poniżej przedstawiono mapę drogową rozwoju farmaceutycznego mającą prowadzić do możliwie jak najlepszego osiągnięcia zamierzonego celu.

Rys. 1. Nowoczesny rozwój farmaceutyczny i zarządzanie procesami w ujęciu wytycznych ICH

W listopadzie ubiegłego roku ukazał się dodatek do przewodnika ICH Q8 PHARMACEUTICAL DEVELOPMENT (obecnie w fazie opiniowania)1, z którego wynika potrzeba stosowania analiz wielowymiarowych jako jednego z narzędzi pracy, głównie w celu wyznaczenia i wizualizowania przestrzeni, dla której proces pozostaje pod kontrolą, jednocześnie dając nam pewne możliwości predykcyjne co do przewidywanych zmian i odchyleń. Finalnym etapem będzie pełne rozpoznanie procesów produkcyjnych i projektowanie ich już na etapie rozwoju produktów w działach badawczo rozwojowych. Następnie mając model procesu można go kontrolować i w pełni zautomatyzować korzystając z narzędzi PAT (process analytical technology). Celem tego artykułu jest wykazanie iż możliwe jest wykorzystanie spektrometrów bliskiej podczerwieni (NIR spectrometers) w celu wyznaczenia przestrzeni funkcjonowania procesów (Design Space). Zaczynając od implementacji analiz klasyfikacyjnych o których poglądowo traktuje ten artykuł, poprzez analizy regresyjne, optymalizacje procesów do analiz w czasie rzeczywistym, Oczywiście niezależnie od jakości i dostępności urządzeń problemem zawsze pozostanie spójne i walidowalne oprogramowanie umożliwiające kontrolowanie i analizę tysięcy wprowadzanych w system widm.

Rys. 2. Poprawa procesów istniejących z zastosowaniem PAT i DoE

“Annex to note for guidance on pharmaceutical development” do pobrania ze stron: http://www.ich.org/LOB/media/MEDIA4349.pdf lub http://www.emea.europa.eu/pdfs/human/ich/51881907en.pdf

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 36

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:00

produkcja

Rys. 3. Redukcja zmienności w procesach produkcyjnych

Badanie tożsamości materiałów wyjściowych (w ujęciu jakości) Do badania tożsamości każdego opakowania materiałów wyjściowych zobowiązuje prawo farmaceutyczne. Spektrofotometry NIR są w zdecydowanej większości wykorzystywane w tym celu ze względu na brak lub minimalne przygotowanie próbki, krótki czas analizy, wysoką specyficzność metod, wysoką elastyczność i czułość metod. To co możemy uzyskać wprowadzając analizę tożsamości (rozszerzoną jako kwalifikację) w proces produkcyjny: • Zawężenie odchyleń procesu produkcyjnego. • Większą specyficzność produktu i etapów. • Dane pozwalające osiągnąć optymalne warunki wytwarzania. • Zmniejszenie obciążenia analitycznego.

Metody jakościowe charakteryzują się wysoką, specyficznością, czułością i elastycznością, pod warunkiem iż rozwój był prowadzony z wykorzystaniem odpowiednich klasyfikatorów oraz zgodnie z zaleceniami2, tzn.: wybrane próbki użyte do kalibracji reprezentują całą populację danego materiału. W przypadku materiałów wyjściowych będą to: różne terminy dostaw, różne warunki przechowywania, różni dostawcy etc. Poniżej na rysunku 1 przedstawiono populację próbek użytych do kalibracji modelu. Każdy z punktów reprezentuje widmo jednej próbki średniej w przestrzeni trzech pierwszych głównych składowych. Linia ogranicza przestrzeń (Design Space) poza którą jeżeli zostanie umieszczona nowa próbka badana tożsamość nie zostanie potwierdzona i wynik analizy będzie negatywny. Do tego celu użyto klasyfikatora SIMCA3 (Soft Independent Modeling by Class Analogy).

Rys. 4. Widma próbek skrobi użytych do kalibracji modelu potwierdzającego tożsamość przedstawionych jako punkty w przestrzeni trzech pierwszych głównych składowych ograniczone kopertą ufności

„Note for Guidance on the Use of Near Infrared Spectroscopy by the Pharmaceutical Industry and the Data Requirements for New Submissions and Variations”; EMEA do pobrania ze strony: http://www.emea.eu.int/pdfs/human/qwp/330901en.pdf

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 37

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

37 2008-06-05 19:47:01

produkcja

Kwalifikacja materiałów Na tym samym rysunku wyraźnie widać grupowanie się próbek, pomimo iż wszystkie w ujęciu jakościowym spełniają wymagania specyfikacji oraz odpowiedniej monografii farmakopealnej. Surowce każdej z trzech widocznych grup pochodzą od różnych producentów/dostawców i niekoniecznie zachowają się tak samo podczas procesów formulacji i prawdopodobnie mogą wymagać nieco innych parametrów początkowych, aby produkt pośredni (końcowy etapu) był powtarzalny i mieścił się w swojej kopercie ufności – podobnie do próbek wyrobu gotowego przedstawionych na rysunku 5. Wskazane jest zatem rozszerzenie stosowania metody nie tylko do potwierdzania tożsamości materiału wyjściowego, ale również do kwalifikacji. W tym celu należy ją również odpowiednio zmodyfikować np. poprzez nie używanie do kalibracji próbek archiwalnych, których część parametrów nieobecnych w specyfikacji mogło ulec zmianie. Takie metody nie podlegają walidacji w rozumieniu wymagań ICH Q24. Podlegają natomiast ciągłej modyfikacji i udoskonalaniu wraz ze zdobywaniem nowych informacji o procesie.

Podobne metody kwalifikacji można utworzyć off lub at-line dla próbek pobieranych po każdym z etapów produkcji. Pozytywny wynik badania daje wysokie prawdopodobieństwo iż po kolejnym etapie uzyskamy produkt o pożądanych parametrach. Jeżeli próbka nie zostanie zakwalifikowana należy wykorzystać wiedzę użytkownika oraz inne techniki analityczne w celu wyjaśnienia przyczyn. Następnie mając wiedzę, czy odstępstwo wpłynie na dalszy etap produkcji należy podjąć decyzję o rozszerzeniu modelu o daną próbkę w celu uelastycznienia lub o przerobieniu produktu. Możliwe jest też zupełnie inne podejście, nazwijmy je retrospektywnym. Jeżeli nasz wyrób gotowy charakteryzuje się jakimiś konkretnymi parametrami jakościowymi, np. czystość, zawartość, profil uwalniania to w trakcie końcowego badania produktu gotowego możemy je bardzo dokładnie określić. Jeżeli dalej przypiszemy parametry końcowe produktu parametrom jakościowym materiałów wyjściowych bardzo łatwo uda nam się skorelować obie te składowe. Dalej można więc stworzyć model, który z dużym prawdopodobieństwem będzie w stanie przewidzieć parametry końcowe wyrobu gotowego. Oczywiście należy przyjąć założenie, że nie bierzemy w tym momencie pod uwagę zmienności produkcyjnej i niestabilności samych procesów produkcyjnych.

Rys. 5 Widma tabletek jednego z popularnych preparatów farmaceutycznych użytych do kalibracji modelu potwierdzającego tożsamość wyrobu gotowego. Przedstawionych jako punkty w przestrzeni trzech pierwszych głównych składowych ograniczone kopertą ufności

Wold, Svante, and Sjostrom, Michael, 1977, SIMCA: A method for analyzing chemical data in terms of similarity and analogy, in Kowalski, B.R., ed., Chemometrics Theory and Application, American Chemical Society Symposium Series 52, Wash., D.C., American Chemical Society, p. 243-282. „Validation of Analytical Procedures: Text and Methodology” do pobrania za strony: http://www.ich.org/LOB/media/MEDIA417.pdf

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 38

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:01

produkcja

Rys. 6. Przykładowy schemat produkcji wraz z zaznaczonymi punktami poboru próbek

Mogąc w ten sposób modelować każdy z etapów produkcyjnych traktując materiały wchodzące w proces jako możliwe do skorelowania pod kątem jakości zarówno z wyrobem gotowym jak i półproduktem, jesteśmy w stanie w dużym procencie zmapować proces, próbując utrzymać go pod całkowitą kontrolą, co docelowo może stanowić podstawy do zwalniania parametrycznego.

Dyskusja Rozszerzenie wykorzystanie klasyfikatorów nie tylko do potwierdzania tożsamości, ale również do kwalifikacji materiałów wyjściowych oraz produktów pośrednich pozwoli pełniej poznać procesy technologiczne produkcji leków. Dodatkowo personel uzyska umiejętności z zakresu chemometrii. Umiejętności te będą niezbędne przy bardziej zaawansowanych zadaniach, jak wykorzystanie regresji wielowymiarowych w celu przeprowadzania analiz ilościowych, optymalizacji procesów. Dodatkowo możliwa będzie poprawna ocena procesów kwalifikacji dostawców narzędzi procesowych (PAT), pracujących „on” lub „in-line”.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 39

Posumowanie Wdrożenie podstaw Design Space, a co za tym idzie elementów PAT daje firmom farmaceutycznym zupełnie nowe możliwości. Mimo tego że proces inwestycyjny stanowi nie lada wyzwanie dla ograniczonego budżetu, kalkulacja kosztów złej jakości przemawia jednak za wykorzystanie wszelkich dostępnych środków celem lepszego projektowania procesów lub ich poznania. Opisana powyższej technika potwierdzania tożsamości lub raczej określania jakości materiałów wyjściowych w ujęciu przestrzeni modelowej opracowanej w toku rozwoju projektu jest zaledwie jedną z wielu. Niesie za sobą jednak olbrzymi potencjał możliwości i zastosowań. Jedną z nich jest na pewno możliwość prognozowania parametrów jakościowych wyrobu gotowego już na etapie analizy materiałów wyjściowych co w oczywisty sposób może podnieść jakość poziomu kontroli procesów technologicznych, będąc jednocześnie dobrym wstępem do rozwoju koncepcji zwalniania parametrycznego.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

39 2008-06-05 19:47:02

artykuł sponsorowany

produkcja

Piotr Śledziński

Dyrektor Oddziału firmy Boccard w Polsce

Dostarczamy rozwiązania procesowe dla przemysłu farmaceutycznego i biofarmaceutycznego na całym świecie

Integracja procesu produkcyjnego w ramach jednego zakładu nie zawsze generuje wysokie koszty i prowadzi do wydłużenia czasu potrzebnego na wprowadzenie na rynek gotowego produktu dla klientów docelowych.

pecjalistyczne firmy, takie jak Boccard, mogą oferować takie rozwiązania dzięki swojemu doświadczeniu w projektowaniu i tworzeniu systemów farmaceutycznych z zastosowaniem GMP, a także dzięki indywidualnej strategii wdrażania procesu, która uwzględnia podstawy działań biznesowych klienta, potrzeby produkcyjne i metodologię działania.

Studium przypadku: projekt zakładu Alpha Biologics w Malezji

Boccard, firma działająca w 20 krajach, zatrudniająca 3000 pracowników na całym świecie i posiadająca ponad 30 lat doświadczenia jako dostawca systemów procesowych „pod klucz”, stała się również ważnym graczem w przemyśle farmaceutycznym i biofarmaceutycznym. Alpha Biologics to niezależna firma CMO oferująca usługi zgodne ze standardami FDA/EMEA CGMP dla przemysłu farmaceutycznego i biofarmaceutycznego na całym świecie. Początkowe fazy projektowania procesu prowadzone są przez doświadczonych specjalistów w Cambridge w Anglii, po czym następuje transfer wypracowanej technologii procesu i produkcja leków biologicznych dla celów badań klinicznych. Zakład produkcyjny o powierzchni 5 000 m2, który ma wytwarzać produkty białkowe ssaków – w tym przeciwciała monoklonalne i białka rekombinowane – został zaprojektowany przez zespół uczestniczący w tworzeniu licznych zakładów spełniających wymagania CGMP, z których wiele przeszło z powodzeniem kontrolę EMEA/FDA i ma status zakładów zaaprobowanych. Zespoły

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 40

Boccard i Alpha Biologics dostarczyły zestaw dokumentów projektowych do CBER FDA, świadczących, że projektowany zakład jest odpowiedni dla produkcji leków do celów badań klinicznych, jak i pierwszych etapów wprowadzenia na rynek. Po ukończeniu projektu koncepcyjnego, podjęto działania mające na celu finalizację szczegółów projektu zakładu, dzieląc pierwotny projekt na trzy główne obszary: budynki, pomieszczenia czyste i HVAC, oraz proces i urządzenia. Boccard odgrywał rolę generalnego wykonawcy i dostawcy systemów procesowych i urządzeń.

Nasze podejście: droga do sukcesu w realizacji twojego projektu

Innowacyjna strategia wdrażania projektów przynosi korzyści klientom, którzy pragną szybko wdrożyć swój produkt nie tylko w krajach gdzie biotechnologia czy zakłady farmaceutyczne spełniające zachodnie standardy GMP są wciąż uważane za „nowe” zaawansowane technologie i wysokie standardy. Scentralizowany dział inżynierii farmaceutycznej firmy Boccard, z personelem o doświadczeniu międzynarodowym, korzysta w znacznym stopniu z praktyki w zakresie procesów zgodnych z GMP i ustanowił roboczą metodologię pozwalającą na owocne działanie na całym świecie. Jako firma specjalistyczna, Boccard wykorzystuje zasoby farmaceutyczne do projektowania, budowy i walidacji kompletnych zakładów spełniających wymogi GMP przygotowywanych „pod klucz”, dostarczając klientom wysoką jakość od strony inżynieryjnej i synergię projektu i konstrukcji, zorientowaną w dalszej perspektywie na fazę budowy i walidacji zakładu. Ponadto, jako dostawca systemów procesowych, Boccard jest w stanie stworzyć projekt zakładu „od wnętrza do zewnątrz”, co zapewnia, że klient będzie miał odpowiednią przestrzeń funkcjonalną dla poszczególnych procesów. Dodatkową wartość stanowi integracja i odpowiednia komunikacja między procesami, budynkami, urządzeniami, HVAC i pomieszczeniami czystymi. Na początku uwaga koncentrowana jest na urządzeniach mających kontakt z produktem (np. bioreaktory, ultrafiltry, chromatografy). Przestrzeń wokół tych urządzeń musi zapewniać odpowiedni dostęp przy instalacji, obsłudze i konserwacji. Zatem, dokładna specyfikacja wymiarów urządzeń musi być znana już na tym etapie, tak aby można było zoptymalizować rozmieszczenie pomieszczeń w zakładzie. Na kolejnym etapie uwaga skupia się na mniej krytycznych urządzeniach i infrastrukturze (np. pomieszczenia czyste, systemy CIP). Mają one spełniać funkcje pomocnicze wobec właściwego procesu (np. klasyfikacja powietrza, oczyszczanie), ale również wprowadzają pewne ograniczenia do projektu (np. przestrzeń dla

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:04

REKLAMA

produkcja

zapewnienia zamkniętego obiegu powietrza, długość przewodu z przepływem turbulentnym), które mogą drastycznie wpływać na rozkład pomieszczeń zakładu. Na ostatnim etapie uwaga skupia się na urządzeniach budowlanych i inżynieryjnych, które również muszą znajdować się na miejscu, aby umożliwić przeprowadzenie kompletnego procesu produkcyjnego i powiązanych działań (np. magazyny, laboratoria, pomieszczenia dla urządzeń czystych, biura). Oszacowanie zużycia mediów powinno odbywać się za pomocą symulowania procesów produkcyjnych tak, aby oszacować maksymalne zużycie oraz zróżnicowanie mediów. Zapewnienie dostaw mediów jest zagadnieniem kluczowym przy projektowaniu zakładu, niewłaściwy projekt może doprowadzić do efektu „wąskiego gardła” w procesie produkcyjnym. Wydajność projektu zwiększana jest dzięki zastosowaniu rozwiązań systemowych, takich jak urządzenia modułowe (skid), a jakość zapewniana jest przez ścisłą kontrolę przez dział jakości. Montaż urządzeń staje się łatwiejszy, bezpieczniejszy i szybszy w ramach w pełni dostępnej przestrzeni roboczej. Przed dostawą na miejsce budowy, urządzenia przechodzą wyczerpujące fabryczne testy dopuszczające (FAT), które niemal w pełni odtwarzają warunki kwalifikacyjnych testów wydajnościowych. Dział jakości Boccard jest wyposażony we wszelkie urządzenia konieczne do wykonania szczegółowych badań. Zatem testy FAT są w stanie symulować pełną funkcjonalność urządzeń. Wszelkie systemy modułowe (skid) muszą być przede wszystkim zgodne z wymaganiami funkcjonalności URS zanim zostaną uznane za standardowe lub przystosowane do wymagań klienta. Boccard jest świadom konieczności pełnego wspierania klienta w czasie rozruchu produkcyjnego zakładu i zawsze oferuje oddelegowanie eksperta na miejsce do zakładu klienta przez jeden rok po walidacji. Zadaniem eksperta jest szkolenie personelu operacyjnego i konserwacyjnego klienta oraz zapewnienie ogólnego wsparcia w celu optymalizacji i szybkiego rozwiązywania problemów w zakładzie.

Zalety naszych rozwiązań

Nasze podejście zapewnia oszczędność czasu dzięki ograniczeniu interakcji, a co za tym idzie zmniejszeniu możliwości potencjalnych konfliktów między podwykonawcami. Jako dostawca układów procesowych i dostarczania mediów, Boccard jest w stanie skrócić czas dostawy urządzeń. Klienci wiedzą, że firmy specjalistyczne zapewniają wykwalifikowany personel, który podejmuje się zadań projektowych, mobilizuje zasoby w chwili rozruchu projektu i zapewnia synergię projektu i konstrukcji, skracając dzięki temu czas uruchomienia o co najmniej 10%. Ze względu na wciąż rosnące koszty badań i rozwoju, przed podjęciem jakichkolwiek wiążących decyzji należy dokładnie rozważyć nakłady finansowe związane z budową nowego zakładu. Rozwiązania budowlane i projektowe oferowane przez firmy specjalistyczne pozwalają na oszczędność kapitału w wysokości około 20% dzięki wysokiej jakości i szczegółowej konstrukcji i projektowi, ograniczeniu ilości punktów stycznych i kontaktom z lokalnymi wykonawcami. Jako producenci leków, firmy farmaceutyczne oczekują możliwości szybkiej walidacji i uruchomiania zakładów produkcyjnych, zatem ostateczni użytkownicy nie chcą ponosić jakiekogolwiek ryzyka związanego z projektem czy konstrukcją. Jako firma specjalistyczna, Boccard jest w stanie zapewnić rozwiązania dostarczane rzeczywiście „pod klucz”, w których to główny wykonawca (a nie klient) ponosi ryzyko związane z problemami z budżetem czy opóźnieniami w postępie prac.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 41

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

41 2008-06-05 19:47:12

produkcja

Walidacja Procesów Technologicznych Analiza danych produkcyjnych Michał Iwaniec, Mirosław Popieluch StatSoft Polska

Jakość procesu wytwarzania produktów leczniczych jest krytyczna dla zdrowia ludzi, dlatego też potwierdzenie, że proces produkcyjny wytwarza produkty o odpowiedniej jakości, jest ważnym i krytycznym zagadnieniem. Podobnie jak w przypadku zagadnień oceny stabilności produktów leczniczych, wyznaczania trendów czy badania biorównoważności, również w przypadku walidacji procesu produkcji mamy doczynienia z wieloma zagadnieniami z dziedziny statystyki. Dla osób, które zajmują się zagadnieniem walidacji i brak im praktycznej wiedzy z zakresu statystyki, zaproponowanie odpowiednich analiz może okazać się bardzo trudne. Ponadto korzystając z różnych źródeł wiedzy często można dotrzeć do pozornie sprzecznych informacji dotyczących pewnych zagadnień. Artykuł ten ma Przyczyny – proces – skutki na celu zaproponowanie niektórych Procesy produkcyjne są zazwyczaj bardzo złożone i na metod statystycznych oraz prześledzekluczowy parametr wyjściowy procesu, którym może być nie typowej ścieżki analitycznej, którą np. zawartość substancji czynnej w tabletce, wpływa wiele powinna podążać walidacja procesu czynników. Pierwszym krokiem w walidacji takiego procesu technologicznego (produkcyjnego).

powinno być określenie potencjalnych czynników, które mogą mieć wpływ na parametr wyjściowy. Do tego celu stosuje się prostą technikę wizualizacji przyczyn, zwaną wykresem Ishikawy lub, ze względu na podobieństwo kształtu, wykresem ryby. Wykres powinien zostać sporządzony osobno dla każdego z parametrów, który został uznany za

krytyczny, gdyż na każdy parametr mogą wpływać inne czynniki. Zebrana w ten sposób informacja może wydawać się trywialna, ale w przypadku kiedy pojawią się problemy z procesem, dużo łatwiej i szybciej będzie można zidentyfikować przyczynę problemów, gdyż zostały one już usystematyzowane. Przykładowy wykres Ishikawy, ukazuje sporządzony w STATISTICA 8, rys. 1.

Produkcja i dane Zazwyczaj produkcja farmaceutyczna wykonywana jest w seriach (przykładowo porcja substancji jest mieszana i następnie zawartość mieszalnika jest tabletkowana). Aby potwierdzić (zwalidować), że produkcja zapewnia wysoką jakość produktu, należy przyjrzeć się jakości „wewnątrz” poszczególnych serii produkcyjnych, a następnie należy porównać, jakie różnice występują pomiędzy seriami. Oczywiście ocenę procesu można przeprowadzić jedynie w oparciu o realne dane, które zostały zebrane w trakcie Rys. 1. Diagram otrzymany w programie STATISTICA

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 42

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:13

Ścieżka statystyczna Analiza danych prowadząca do potwierdzenia, że jakość procesu jest na odpowiednim poziomie, zazwyczaj składa się z następujących kroków: • Opisowa analiza danych i poszukiwanie wartości odstających • Weryfikacja założeń • Weryfikacja stabilności wewnątrz serii • Weryfikacja równoważności pomiędzy seriami • Porównanie otrzymanych wyników ze specyfikacjami ustalonymi dla tego parametru. Pierwszy krok, który w zasadzie powinien towarzyszyć każdej analizie danych, nie wymaga wykonania skomplikowanych analiz statystycznych i jedynym problemem może być odpowiednie użycie testów wykrywających wartości odstające. Podobnie jak w innych zagadnieniach statystycznych do poszukiwania wartości odstających zaproponowanych zostało wiele testów, których działanie opiera się na różnych modelach: test Tukeya, test trzech

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 43

sigma, test Grubsa. Wszystkie te testy dostępne są w programie STATISTICA. Oczyszczenie zbioru danych z wartości odstających jest bardzo ważnym krokiem ze względu na to, że np. zbyt duże lub małe wartości pochodzące z grubych błędów będą zaciemniać lub wręcz uniemożliwią wykonanie dalszych analiz statystycznych. Wartości odstające powinny zostać usunięte ze zbioru danych lub, o ile jest to możliwe, zastąpione nowymi pomiarami. Oczywiście oddzielną kwestią jest fakt samego występowania wartości odstających, który może wskazywać na niedociągnięcia w procesie pobierania i przetwarzania danych lub problemy z samym procesem produkcyjnym. W miarę możliwości przyczyny, które spowodowały wystąpienie takiej wartości powinny zostać zidentyfikowane (w czym z pewnością będzie pomocny stworzony wcześniej wykres Ishikawy) i powinny zostać podjęte działania lub zastosowane opracowane procedury, które w przyszłości zapobiegną takim sytuacją. Po oczyszczeniu zbioru danych można przystąpić do kolejnego etapu, jakim jest sprawdzanie założeń, które powinny zostać spełnione przez dane. Spełnienie założeń jest istotne z formalnego punktu widzenia, gdyż ich niespełnienie może doprowadzić do niepoprawnych wyników analiz. W przypadku, kiedy mamy do czynienia z danymi, które pochodzą z kilku serii produkcyjnych, powinny zostać spełnione następujące założenia: • W obrębie serii produkcyjnej powinniśmy wykazać, że dane nie odbiegają znacznie od rozkładu normalnego (Gaussa). • Powinniśmy zweryfikować, czy w obrębie kolejnych serii produkcyjnych wartości pomiarów są od siebie niezależne. • Powinniśmy wykazać, że wartości zmienności w obrębie danych pochodzących z kolejnych serii są równoważne. • Spełnienie założeń 1 i 2 będzie niezbędne do przeprowadzenia analizy stabilności kolejnych serii, natomiast przed zbadaniem równoważności kolejnych serii powinny zostać zweryfikowane założenia 1 i 3.

produkcja

testowych serii produkcyjnych. Żeby dane dały jak najwięcej informacji o serii produkcyjnej, należy zwrócić uwagę na sposób pobierania elementów (np. tabletek), które potem będą analizowane. Im więcej danych zostanie zebranych, tym wnioski, które na tej podstawie zostaną wyciągnięte, będą bardziej wiarygodne. W przypadku danych dotyczącyh procesów produkcyjnych oprócz obliczenia statystyk opisowych, takich jak wartość średnia czy odchylenie standardowe, ważna jest ocena stabilności przebiegu procesu w czasie. Brak stabilności może objawiać się np. okresową zmianą chwilowej wartości średniej, czego na pewno nie wykryjemy, obliczając statystyki opisowe dla całego zbioru danych. Zauważmy, że informacji tego typu nie uzyskamy również w przypadku, gdy pobierzemy elementy do badania tylko w jednej chwili czasu podczas produkcji, np. 100 tabletek. Jeśli do próbkowania podejdziemy w inny sposób, np. pobierając 50 próbek po 2 tabletki w trakcie trwania całego procesu tabletkowania i wykreślimy kartę kontrolną, wtedy będziemy mogli powiedzieć czy proces jest stabilny, a co za tym idzie przewidywalny. Oprócz tego, że walidacja procesu pozwala zapewnić wysoką jakość produktu, który otrzymuje klient, spełnia ona również istotną rolę formalną, ponieważ istnieje potrzeba udokumentowania (w formie raportu) poprawności działania procesu odpowiednim instytucjom regulacyjnym. W raporcie podsumowującym przede wszystkim powinny znaleźć się oryginalne dane w postaci tabel, tak aby osoba, która będzie przeglądać statystyki w raporcie, w razie potrzeby mogła się odnieść do danych surowych i potwierdzić poprawność obliczeń. Jeżeli dane były pobierane w próbkach, wtedy każda próbka powinna być podsumowana za pomocą zbioru statystyk opisowych, takich jak: wartość średnia, odchylenie standardowe, czy też minimum oraz maksimum. Takie podsumowanie pozwoli porównać ze sobą wartości uzyskane w kolejnych próbkach.

Sprawdzenie spełnienia powyższych założeń sprowadza się do wykonania odpowiednich testów statystycznych, które zweryfikują odpowiednie hipotezy statystyczne. W przypadku weryfikacji normalności zbioru danych, stawiamy hipotezę że dane podlegają rozkładowi normalnemu, następnie budujemy, w oparciu o zebrane dane, statystykę testową. Na podstawie utworzonej statystyki testowej przyjmujemy lub odrzucamy założoną hipotezę. Jeżeli postawimy hipotezę, która głosi, że zbiór danych podlega rozkładowi normalnemu, to oczywiście zależy nam na tym, aby powyższą hipotezę przyjąć. Do weryfikacji normalności dla zbiorów danych o liczności do ok. 2 000 zalecany jest test Shapiro-Wilka. Testując normalność rozkładu, wskazane jest, by dodatkowo zwizualizować normalność na wykresie normalności. Poniżej pokazane są dwa przykładowe testy: dla zbioru danych z wartościami odstającymi i po usunięciu wartości odstających.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

43 2008-06-05 19:47:13

produkcja

Rys. 3. Wykres funkcji autokorelacji otrzymany w programie STATISTICA ność w tym horyzoncie czasowym jest istotna. W powyższym przypadku tak nie jest, czyli w danych nie zachodzi autokorelacja. W kolejnych krokach będziemy chcieli wykazać równoważność danych pochodzących z kolejnych serii, wykorzystując w tym celu analizę wariancji (ANOVA). Zanim to zrobimy, musimy sprawdzić, czy wariancje (zakresy zmienności) w danych pochodzących z różnych serii nie różnią się od siebie w istotny sposób. Podobnie jak podczas testowania normalności, posłużymy się tutaj wykresem i testem statystycznym Levene’a, w oparciu o który zostanie podjęta decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu hipotezy o równości wariancji.

Rys. 2. Wykres normalności otrzymany w programie STATISTICA Tak jak to było wspomniane wyżej, wartości odstające w istotny sposób zaburzają wyciągane wnioski. Kolejny problem, który może się pojawić, to brak niezależności (autokorelacja) pomiędzy kolejnymi pomiarami, które są pobierane z procesu. Sytuacja taka może wystąpić w przypadku niektórych procesów produkcyjnych, gdzie mamy do czynienia np. z reaktorem chemicznych. Na wyjściu reaktora wartość parametru, takiego jak np. lepkość może zależeć od wartości lepkości uzyskanej chwilę wcześniej, np. 10 min. lub 1 godzinę wcześniej. Jeżeli taka sytuacja ma miejsce, wtedy nie powinniśmy badać stabilności procesu w czasie za pomocą tradycyjnych kart kontrolnych Shewharta, gdyż może to prowadzić do błędnych wniosków. Tradycyjne karty kontrolne mogą być zastosowane tylko w takim przypadku, gdy dane zostaną odpowiednio przekształcone w zależności od natury zależności pomiędzy kolejnymi pomiarami. Wbrew pozorom sprawdzanie autokorelacji w zbiorze danych nie jest trudne i polega na sprawdzeniu czy wartość pomiaru uzyskana w chwili t (np. w południe) zależy od, wartości w chwili t-1 (np. o wpół do dwunastej) lub chwili t-2 (o jedenastej) i tak dalej. Posiadając dane, które są szeregiem czasowym (szeregiem pomiarów pobieranych kolejno, co określony odcinek czasu), można wykreślić w STATISTICA wykres przedstawiony na rys. 3. Jeżeli na powyższym wykresie słupki reprezentujące korelacje wykraczają poza zaznaczony czerwoną linią przedział ufności, wtedy zależ-

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 44

Rys. 4. Wartości statystyki testowej otrzymane w programie STATISTICA Co prawda na powyższym wykresie typu ramka-wąsy dla danych otrzymanych z 3 serii produkcyjnych widać nieznaczne różnice w zmienności zbiorów, ale okazuje się, że nie są one istotne, gdyż wartość prawdopodobieństwa dla testu Levene’a wynosi 0,38, czyli jest większa od przyjmowanej zazwyczaj progowej wartości progowej 0,05. Jeżeli powyższe założenia zostały pozytywnie zweryfikowane, możemy przystąpić do kolejnego etapu analizy, jakim jest zweryfikowanie stabilności produkcji w obrębie pojedynczych serii produkcyjnych. Do tego celu najlepiej jest wykorzystać karty kontrolne Shewharta, których implementacja zawarta jest w programie STATISTICA. Dla danych liczbowych

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:14

Rys. 5. Karta Kontrolna wykreślona w programie STATISTICA Linie kontrolne zostały wyznaczone przez program w oparciu o zbiór danych. Nie widzimy tutaj żadnych punktów poza granicami kontrolnymi, zatem bazując na danych z tej serii możemy uznać, że proces jest stabilny. W tym miejscu warto podkreślić, że linie kontrolne nie mają nic wspólnego z limitami dla tego parametru, czyli wartościami granicznymi, których przekroczenie powoduje, że produkt musi zostać uznany za niezdatny do użycia. Dla naszego parametru ustalono, że jego wartość nie powinna przekroczyć wartości 21 i 22. Na rysunku 6 znajduje się ta sama karta, ale z naniesionymi limitami (granicami specyfikacji).

Rys. 7. Wyniki uzyskane w programie STATISTICA

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 45

produkcja

zazwyczaj stosowane są dwa typy kart, w zależności od wielkości próbki: karta kontrolna pojedynczych obserwacji i ruchomego rozstępu (kiedy z procesu pobierane są pojedyncze elementy) i karta wartości średnich i rozstępu (gdy z procesu pobierane są co najmniej 2 elementy stanowiące próbkę). Niezależnie od rodzaju stosowanej karty kontrolnej, ich interpretacja jest analogiczna: jeżeli na karcie widać punkty, które wykraczają poza granice kontrolne, wtedy są podstawy, aby sądzić, że proces nie jest stabilny w czasie. Jedyną trudnością obliczeniową jest odpowiednie wyznaczenie granic kontrolnych w oparciu o zebrane dane, należy tu uwzględnić zmienność w kolejnych próbkach zamiast zmienności z całego zbioru danych. Niżej przedstawiona jest karta kontrolna pojedynczych obserwacji i ruchomego rozstępu dla jednej z rozważanych serii:

Rys. 7. Wyniki uzyskane w programie STATISTICA

Widzimy teraz, że oprócz tego, że proces jest stabilny, to również jest daleki od tego, aby przekroczyć narzucone specyfikacje (USL, LSL), innymi słowy proces spełnił w tej serii wymagania jakościowe. Pozostaje tylko pytanie, jak dobrze? Aby to określić, najlepiej jest obliczyć wskaźniki zdolności, które w sposób liczbowy, podsumują zdolność i pozwolą porównać ze sobą jakość różnych parametrów i procesów. Zazwyczaj przyjmuje się, że jakość parametru jest satysfakcjonująca, jeżeli obliczony wskaźnik Cp (od capability czyli zdolność) jest większy od wartości 1,33. Dla powyższego parametru w STATISTICA policzony został zestaw wskaźników jakości, ukazany na rys. 7. Jak widać z powyższych obliczeń, zdolność rozważanego parametru szacowana w oparciu o wskaźnik Cp jest zadowalająca. Do tej pory proces został zwalidowany w obrębie jednej serii produkcyjnej. W celu potwierdzenia wysokiej jakości procesu jako całości należy powtórzyć tę procedurę dla kilku serii i wreszcie porównać wyniki uzyskane z kilku serii. Wyżej udowodniliśmy, że zmienność dla danych w obrębie trzech serii nie różni się istotnie. Teraz za pomocą analizy wariancji porównamy, czy wartości średnie w obrębie każdej z grup nie różnią się od siebie w istotny sposób. Poniżej znajduje się przykładowa tabela ANOVA:

Rys. 8. Wyniki uzyskane w programie STATISTICA W analizie zakładamy, że średnie w trzech grupach (seriach produkcyjnych) są sobie równe. Wartość prawdopodobieństwa, która znajduje się w ostatniej kolumnie, jest większa od wartości progowej 0,05, zatem nie ma podstaw, aby odrzucić powyższą hipotezę. Ostatecznie zatem potwierdziliśmy odpowiednią jakość procesu produkcyjnego.

Analiza danych – praktyczne podejście Tak przeprowadzona analiza dla każdego z krytycznych parametrów pozwala udowodnić, że proces pracuje stabilnie w obrębie serii produkcyjnej i, co równie ważne, jakość kolejnych serii jest powtarzalna. Cała procedura obliczeniowa jest jednak czasochłonna i w przypadku, kiedy mamy do czynienia z dużą liczbą parametrów trudno sobie wyobrazić przeprowadzanie analiz i tworzenie raportów bez odpowiedniego narzędzia. Wszystkie metody statystyczne potrzebne w trakcie walidacji procesu produkcyjnego dostępne są w programie STATISTICA. Dla użytkowników, którzy przygotowują raporty walidacyjne rutynowo opracowany został program STATISTICA Zestaw Walidacyjny. Rozwiązanie to, z powodzeniem stosowane w wielu największych zakładach farmaceutycznych w Polsce, jest zestawem odpowiednio dobranych metod i analiz statystycznych wykonywanych w środowisku STATISTICA, które automatycznie wykonują rutynowe działania związane z analizowaniem danych i tworzą gotowy do wydruku raport. W ten sposób można skrócić czas przygotowania gotowego do umieszczenia w dokumentacji raportu nawet do kliku minut, natomiast biorąc po uwagę ilość raportów, które należy okresowo wykonywać – oszczędność czasu osiąga imponującą wartość.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

45 2008-06-05 19:47:15

logistyka

Dystrybucja bezpośrednia

czyli kobiety na stanowiska! Piotr Król Prezes SpedPharm.pl Sp. z o.o. Europejska Giełda Dystrybutorów Farmaceutycznych

Na pozór żadnego związku. Zagadnienie z branży logistycznej i kwestia równouprawnienia kobiet. Inne podłoże, różne cele, założenia i ograniczenia. W końcu zupełnie różne grupy zainteresowanych. A jednak jest jedna cecha wspólna tych dwóch zagadnień: podejście do tematu.

ystrybucja bezpośrednia w branży farmaceutycznej rodzi te same emocje, co niegdyś zatrudnianie kobiet na wysokich stanowiska. Dopóki była to wewnętrzna sprawa przedsiębiorstw, wynik awansu, sporadyczne przypadki nikt nie zwracał na to uwagi. Kiedy kolejne firmy zaczęły wręcz promować kobiety na stanowiska dyrektorów i prezesów, środowisko się podzieliło. Radykalni zwolennicy, uznali, że z czasem kobiety będą rządzić światem. Umiarkowani traktowali temat jako ciekawą alternatywę. Ukryci zwolennicy niby nie wierzyli, że kobiety mogą sobie poradzić, ale dyskretnie przygotowywali się do zmian i już mieli upatrzone kandydatki na stanowiska wysokiego szczebla. I w końcu Skrajni przeciwnicy, którzy byli gotowi prędzej zamknąć firmę niż przyznać, że „ona” może być lepszym menedżerem niż „on”. Tak samo jest dziś z dystrybucją bezpośrednią na rynku farmaceutycznym.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 46

Kobiet dyrektorów – nie ma! Ogólnie przyjmuje się, że w Polsce dystrybucja bezpośrednia nie istnieje. Jest to podstawowe, mylne założenie dotyczące tego tematu. Pierwsze projekty związane z pełną obsługą logistyczną firm z sektora farmaceutycznego były już realizowane w 2002 roku. Już wtedy według badań rynku farmaceutycznego ponad 15% dostaw do szpitali było realizowanych w ramach dystrybucji bezpośredniej. W 2007 zajmowały się już tym hurtownie, międzynarodowe firmy spedycyjne i przynajmniej jeden wyspecjalizowany operator logistyczny, który został założony specjalnie po to, aby zająć się dystrybucją bezpośrednią produktów leczniczych. Tylko ta jedna firma, obsługując podmioty wyłącznie z sektora farmaceutycznego, była w stanie realizować miesięcznie ponad 25 tyś. dostaw do aptek, szpitali, gabinetów lekarskich i przychodni. Skąd w takim razie podejście, że nie ma

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:16

Jeżeli dyrektorami mają być kobiety – zastępujemy wszystkich! Dlaczego firma musi od razu całkowicie zmieniać cały system sprzedaży i dystrybucji? Przede wszystkim może to dotyczyć wybranych produktów, dla których szczególnie zależy nam na kontroli sprzedaży. Może dotyczyć tylko części klientów, którym jesteśmy w stanie zagwarantować pełny serwis, a przy tym ograniczyć koszty dystrybucji. W końcu możemy to traktować jako alternatywę dla dystrybucji tradycyjnej jeżeli obawiamy się uzależnienia od swoich handlowych partnerów. Z drugiej strony, decyzja o sprzedaży przez hurtownie nie wynika tylko z powodu braku własnych możliwości logistycznych. Hurtownie były i są bardzo dobrym łącznikiem pomiędzy producentem, a odbiorcą ostatecznym. Gwarantują nie tylko bezpieczeństwo transakcji, ale przede wszystkim poważne wsparcie handlowe, kontakty i doskonałą znajomość rynku lokalnego. Dlatego nie należy traktować dystrybucji bezpośredniej jako rozwiązania „zamiast” dystrybucji tradycyjnej ale jako jej uzupełnienie lub jak kto woli, nowy sposób wsparcia sprzedaży. Kobiety nie przejęły wszystkich firm i nie zajęły wszystkich stanowisk menedżerskich. Na jednych stanowiskach się sprawdziły, na innych lepsi będą mężczyźni. Nie ma także żadnej wojny płci, jest zdrowa konkurencja motywująca wszystkich do stałego samodoskonalenia. Tak samo może być pomiędzy dystrybucją tradycyjną a bezpośrednią. Pojawia się jednak pytanie: gdzie są najlepsze kandydatki i skąd je brać?

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 47

Najlepszy dyrektor kobieta – to mężczyzna. I tu wracamy znowu do modelu „angielskopfizerowskiego”. Firmy nie szukając innych rozwiązań przyjmują, że jedyny słuszny model to dystrybucja bezpośrednia oparta na wybranej hurtowni farmaceutycznej. Rozwiązanie to ma wiele zalet, ale niekoniecznie musi być jedynym. Oprócz hurtowni farmaceutycznych, dystrybucją produktów leczniczych w Polsce zajmują się także firmy typowo logistyczne. Dla jednych transport leków jest tylko uzupełnieniem oferty, inne wyspecjalizowały się w obsłudze firm farmaceutycznych do tego stopnia, że od hurtowni farmaceutycznych różni je jedynie to, że same nie sprzedają leków. Posiadają natomiast wszelkie uprawnienia do zajmowania się obrotem hurtowym i działają dokładnie wg zasad określonych w Prawie farmaceutycznym. Jedni operatorzy logistyczni mają lepiej, inni gorzej rozwinięty system transportowy. Jedni są przygotowani do dystrybucji leków w sposób wystarczający, inni wprowadzili rozwiązania, które mogą być wzorem dla całej branży. Jedne firmy zajmują się tylko transportem, inne oferują swoim klientom transport, składowanie, fakturowanie, kontrolę procesów niepożądanych i inne usługi, które są niezbędne przy sprzedaży leków. Tak jak nie można jednoznacznie stwierdzić, który z modeli dystrybucji: tradycyjny czy bezpośredni jest lepszy tak nie da się określić, jaka firma będzie lepszym partnerem logistycznym w dystrybucji bezpośredniej. Zależy to od wielu czynników: strategii sprzedaży, rodzaju odbiorców, priorytetów firmy, oceny ryzyka wynikającego z dostępności do danych sprzedaży. Ważną staje się kwestia, czy lepiej związać się z firmą, która od razu jest w stanie zapewnić nam pełny serwis i dostęp do kilkunastu tysięcy aptek, czy lepiej wybrać mniejszą firmę, która potrzebuje czasu na dostosowanie się do naszych wymagań, ale za to wprowadza rozwiązania w pełni dostosowane do naszych potrzeb. I znowu jak ze stanowiskami: czy lepiej wziąć doświadczonego mężczyznę, który będzie udawał kobietę, czy zatrudnić młodą, ale bystrą, ambitną dziewczynę i zrobić z niej idealnego menedżera.

logistyka

tematu? Przede wszystkim z założenia, że dystrybucja bezpośrednia zacznie się wtedy, kiedy w Polsce ziści się model „angielsko-pfizerowski”, czyli duży producent, w jednej chwili wycofa się ze współpracy z hurtowniami. I mamy sytuację jak z zatrudnianiem kobiet: „fachowcy” nie są w stanie dostrzec zmian na rynku, bo oczekują idealnej kopii. Producenci doskonale widzą co się dzieje, od dawna analizują i wdrażają różne warianty dystrybucji bezpośredniej. Część hurtowni krytykuje ten model, ale jednocześnie po cichu przygotowuje oferty współpracy oparte na rozliczeniach za obsługę logistyczną. Pozostałe hurtownie z założenia ignorują to co ich w danym momencie nie dotyczy lub obserwując rozwój sytuacji w Wielkiej Brytanii, w dystrybucji bezpośredniej widzą najgorsze zło. I to prowadzi nas do kolejnego porównania.

Rewolucja czy ewolucja Dystrybucja bezpośrednia stała się faktem i będzie się rozwijać. Niektóre firmy całkowicie zmienią system logistyczny, inne będą ją traktować jako podstawowy, ale nie jedyny model dystrybucji, jeszcze inne jako alternatywę do tradycyjnych rozwiązań. Część rynku przejmą hurtownie, rozszerzając swoją ofertę o nowe usługi, inni producenci zwiążą się z operatorami logistycznymi. Jeszcze inne hurtownie same przekonają się do korzystania z usług wyspecjalizowanych firm logistycznych, skupiając się na tym co najważniejsze, czyli działalności typowo handlowej. Jednak nie będzie to miało nic wspólnego z rewolucją na rynku leków. Dystrybucja bezpośrednia spowoduje ewolucję całej logistyki w branży. Bezpośrednio czy pośrednio wymusi od firm podniesienie jakości, usprawnienie serwisu. Może być kolejnym narzędziem do ograniczania kosztów lub rozszerzania sprzedaży na nowe rynki. Jedne firmy odniosą sukces, inne stracą - poprzez brak reakcji lub niewłaściwy dobór modelu do strategii przedsiębiorstwa. A za pięć lat nikt nie będzie zwracał uwagi czy prezesem spółki giełdowej jest mężczyzna, czy kobieta. Ważne, żeby akcje miały odpowiednią cenę. Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

47 2008-06-05 19:47:17

3_2008_farmacja.indd 48

2008-06-05 19:47:21

logistyka

Jak zarządzać

łańcuchem dostaw w sektorze farmaceutycznym? dr Anna Baraniecka dr Bartłomiej Rodawski

Niniejszy artykuł stanowi wstępny etap realizowanego przez PMR projektu badania działalności firm farmaceutycznych w obszarze zarządzania łańcuchem dostaw. Pełne wyniki badania zostaną opublikowane w mającym się ukazać w najbliższym czasie raporcie PMR zatytułowanym „Zarządzanie łańcuchem dostaw w sektorze farmaceutycznym w Polsce”.

Zastosowanie modelu SCOR w łańcuchu dostaw W celu zarządzania systemem kierownik łańcucha dostaw powinien być w stanie zidentyfikować, zdiagnozować i usprawnić procesy tworzące łańcuch dostaw. Jednakże żadne z tych trzech zadań nie jest przedsięwzięciem łatwym. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że na pytanie o procesy tworzące łańcuch dostaw w konkretnej firmie różni liderzy udzieliliby odmiennych odpowiedzi. Niektórzy z respondentów zdefinio-

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 49

waliby łańcuch dostaw jako zespół procesów logistycznych, inni z kolei skupiliby się na integracji logistyki i marketingu w ramach tego samego łańcucha. Co więcej, istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że wiele spośród osób odpowiadających na powyższe pytanie jako elementy składowe łańcucha dostaw obok logistyki i marketing wymieniłoby również prace badawczo-rozwojowe a także procesy związane z finansami.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

49 2008-06-05 19:47:24

logistyka

Poziom

Schemat

Uwagi

Zakres i treść dla zagadnień dotyczących przewagi konkurencyjnej w zarządzaniu łańcuchem dostaw

Poziom pierwszy

P Poziom drugi

Konfiguracja łańcucha dostaw – kategorie procesów.

P2 P3 P1 (P1.1., P1.2, P1.3., P1.4) P1.1. Identyfikacja, ustalanie priorytetów i agregowanie wymogów łańcucha dostaw

Poziom trzeci

P1.2. Identyfikacja, ocena i agregowanie zasobów łańcucha dostaw P1.3. Bilansowanie zasobów łańcucha dostaw z wymogami łańcucha dostaw

Dekompozycja kategorii procesów (definicje, dane wejściowe i wyjściowe dotyczące elementów procesu, wskaźniki wydajności procesów, najlepsze praktyki, zdolności systemowe wymagane do wspierania najlepszych praktyk/ systemów/narzędzi).

P1.4. Ustalanie i komunikowanie planów łańcucha dostaw

P1.1. , P1.2,

P1.3.,

P1.4

Poziom czwarty

Wdrażanie określonych praktyk

Tab. 1. Struktura hierarchiczna modelu SCOR Źródło: SCC, ogólna charakterystyka metody referencyjnej SCOR w. 8.0, www.suppy-chain org.

Nie mniej jednak zdolność identyfikacji komponentów łańcucha dostaw jest zaledwie krokiem wstępnym. Kolejne to analiza zidentyfikowanych składników i ich usprawnienie. I również w tym miejscu kierownicy łańcucha dostaw napotykają pewien problem. Zasób koncepcji, metod i technik, jakie można stosować w zarządzaniu łańcuchem dostaw (a także w fazie analizy i usprawnienia) jest duży. Pobieżna analiza dostępnego piśmiennictwa na temat zarządzania (z uwzględnieniem analiz przypadku) dowodzi, że w celu zarządzania łańcuchem dostaw stosuje się rozmaite narzędzia, takie jak np. techniki zarządzania procesami (mapowania procesów), techniki lean i metoda sześć sigma (lokalizowanie usprawnień) lub zrównoważona karta wyników (ustalenie mierników dla systemu). Wobec tego należy zadać sobie pytanie, jaki zbiór narzędzi do zarządzania jest najlepszy dla kierowników łańcuchów dostaw, tzn. które

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 50

narzędzia oferują: uniwersalny zespół procesów łańcucha dostaw – swoisty wspólny język (esperanto) przeznaczony dla kierowników łańcuchów dostaw; zestaw środków, jakie można zastosować w celu analizy i usprawnienia procesów łańcucha dostaw. Model SCOR ® (Supply Chain Operation Reference) bez wątpienia należy do najlepszych z dostępnych na rynku. Jest to metodologia, która została opracowana i zaaprobowana przez SCC (Rada ds. Zarządzania łańcuchem Dostaw1). Ten mający zastosowanie w całej branży standard nie tylko określa zespół uniwersalnych procesów łańcucha dostaw, ale również dostarcza informacji na temat ich konstrukcji, najlepszych praktyk zarządzania, 1 SCC (Supply Chain Council) jest niezależną organizacją non-profit o zasięgu globalnym, otwartą dla wszystkich firm i organizacji zainteresowanych stosowaniem i rozwojem nowoczesnych systemów i praktyk zarządzania łańcuchem dostaw.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:24

• Warsztaty • Spotkania instruktażowe dla kadry kierowniczej • Szkolenia dostosowane do dywidualnych potrzeb

Odkrywanie

• Definicje w łańcuchu dostaw • Priorytety w łańcuchu dostaw • Karta projektu

Analiza

Projektowanie

Opracowanie

Wdrażanie

• Karta wyników. • Wskaźnik odniesienia • Wymogi konkurencyjne

• Geomapa • Wykres liniowy • Analiza disconnect

• Transakcje • Procesy Poziomu 3 i Poziomu 4 • Analiza najlepszych praktyk

• Analiza możliwości • Definicja projektu • Organizacja wdrożenia

logistyka

Edukacja

Tab. 2. Model SCOR jako plan realizacji przedsięwzięcia usprawnienia łańcucha dostaw Source: P. Bolstorff, Jak stosować model SCOR?, www.supply-chain.org

technologii i mierników, najkrócej mówiąc – wszystkiego, co jest niezbędne do ustanowienia łańcucha dostaw jako prawdziwie konkurencyjnego narzędzia. W dalszej części artykułu przedstawiono podstawowe informacje na temat modelu referencyjnego SCOR. Model SCOR można rozpatrywać zarówno ze statycznego, jak i dynamicznego punktu widzenia. Z perspektywy statycznej SCOR jest modelem hierarchicznym, składającym się z czterech poziomów szczegółowości, z których każdy opisuje łańcuch dostaw w sposób bardziej dokładny. Trzy poziomy są bezpośrednio scharakteryzowane przez model a najbardziej szczegółowy jest właściwy dla danej spółki. Poziom najwyższy określa zakres zarządzania łańcuchem dostaw. Zgodnie z modelem przepływ towarów i towarzyszących informacji odbywa się w ramach pięciu głównych procesów: planowania, zaopatrzenia, produkcji, dostaw i zwrotów. Na poziomie drugim poszczególne procesy dzielą

Rys. 1. Model SCOR i modele pokrewne Źródło: D. Swartwood, Charakterystyka modelu SCOR, www.supply-chain.org

się na co najmniej trzy kategorie/typy. Do charakteryzacji obu poziomów wykorzystuje się dodatkowo zespół wskaźników. Na poziomie trzecim każda z kategorii procesów podlega charakteryzacji obejmującej definiowanie, mapowanie, wybór najlepszych praktyk i mierników. Pierwszym krokiem po zakończonej sukcesem fazie edukacji pracowników jest identyfikacja głównych czynników konkurencyjnych. Na tym etapie przydatna jest karta SCOR (zespół mierników), którą zdefiniowano na pierwszym poziomie modelu SCOR. Rozbieżność pomiędzy prognozowaną wartością mierników a ich wartością bieżącą określa różnicę strategiczną, którą powinna zniwelować strategia łańcucha dostaw (odkrywanie i analiza). Po ustaleniu zakresu projektu usprawnienia łańcucha dostaw należy następnie skonfigurować przepływ materiałów. W tej fazie wykorzystuje się kategorie procesów zdefiniowane na drugim poziomie modelu SCOR (projekt). Następnie należy zaprojektować przepływ pracy i informacji (ruch materiałów). Z kolei na tym etapie wykorzystywane są informacje uzyskane na poziomie trzecim modelu SCOR (opracowanie). Jeżeli kierownik łańcucha dostaw uzna to za właściwe, na etapie czwartym istnieje możliwość szerszego zastosowania technik sigma sześć i technik typu lean (poziom transakcji). Po wykonaniu powyższych kroków projekt zarządzania łańcuchem dostaw należy wdrożyć. Przedstawione powyżej cechy modelu SCOR dowodzą, że obejmuje on w głównej mierze procesy logistyczne. Jednakże jest sprawą oczywistą, że zarządzanie łańcuchem dostaw wykracza poza samą logistykę. Dlatego Rada ds. Zarządzania Łańcuchem Dostaw opracowała dodatkowe modele, które według tego samego schematu opisują procesy marketingu (CCOR), jak i procesy badawczo-rozwojowe (DCOR). Łącznie te trzy modele tworzą wszechstronny obraz łańcuchów dostaw (definiując standardowe procedury), a także oferują metodologię do analizy i usprawnienia łańcuchów dostaw (rys. 1).

Źródło: ”Zarządzanie łańcuchem dostaw w sektorze farmaceutycznym w Polsce”

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 51

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

51 2008-06-05 19:47:25

3_2008_farmacja.indd 52

2008-06-05 19:47:26

logistyka

Logistyka w farmacji

część 1

Daniel Gralak

Dyrektor Departamentu Inspekcji ds. Wytwarzania

Marcin Kołakowski

Dyrektor Departamentu Nadzoru

Logistyka jest terminem opisującym proces planowania, realizowania i kontrolowania sprawnego i efektywnego ekonomicznie przepływu surowców, materiałów, wyrobów gotowych oraz odpowiedniej informacji z punktu pochodzenia do punktu konsumpcji w celu zaspokojenia wymagań klienta.

ziałania logistyczne mogą obejmować (choć nie muszą się do nich ograniczać): obsługę klienta, prognozowanie popytu, przepływ informacji, kontrolę zapasów, czynności manipulacyjne, realizowanie zamówień, czynności reparacyjne i zaopatrywanie w części, lokalizację zakładów produkcyjnych i składów, procesy zaopatrzeniowe, pakowanie, obsługę zwrotów, gospodarowanie odpadami, transport i składowanie. Uproszczoną definicję przedstawia reguła „7R” (ang.) - right product, right quantity, right value, right place, right time, right customer, right price (pol. zapewnienie dostępności właściwego produktu we właściwej ilości, we właściwym czasie, właściwej

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 53

jakości, właściwej wartości, właściwym miejscu, właściwemu klientowi we właściwej cenie). W ramach przedsiębiorstwa mówi się o systemie logistycznym. Głównym celem działań logistycznych jest maksymalizacja zysków i minimalizacja kosztów, poprzez integrowanie poszczególnych elementów podmiotu, w którym działa. Podejście logistyczne można podzielić na dwa typy: - podejście klasyczne (patrzenie na interesy poszczególnych elementów z osobna) - podejście integracyjne (całościowe) patrzenie przez pryzmat całości.1.)

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

53 2008-06-05 19:47:29

logistyka

Przytoczona wcześniej definicja pojęcia logistyka powinna zostać uzupełniona jeżeli zamierzamy bliżej zająć się logistyką w farmacji. Należy wskazać, iż z punktu widzenia Państwowej Inspekcji Farmaceutycznej, podstawowym obowiązkiem podmiotów zaangażowanych w operacje zmierzające do wytworzenia a następnie dostarczenia leku do pacjenta, jest zagwarantowanie odpowiedniej jakości na każdym etapie prowadzonej działalności logistycznej. Zgodnie z obowiązującym systemem prawnym przedsiębiorcy działając w ramach tzw. Dobrych Praktyk, na które składają się Dobra Praktyka Wytwarzania, Dobra Praktyka Dystrybucyjna oraz Dobra Praktyka Apteczna, która jeszcze nie ukazała się w formie jednolitego dokumentu ale jej podstawowe założenia można znaleźć w aktach wykonawczych do ustawy Prawo farmaceutyczne oraz ustawy o Izbach Aptekarskich. W logistyce farmaceutycznej mamy zasadniczo do czynienia z dwoma podstawowymi operacjami, które stanowią część wspólną dla różnorakich działań wykonywanych przez podmioty zaangażowane na rynku farmaceutycznym. Operacje te to magazynowanie i dystrybucja. Magazynowaniu i dystrybucji podlegają nie tylko gotowe produkty lecznicze ale także substancje czynne wykorzystywane jako materiały wyjściowe przeznaczone do wytwarzania produktów leczniczych (API), materiały opakowaniowe, substancje pomocnicze, półprodukty a także wzorce i standardy używane w procesie wytwarzania i badaniach jakościowych. Przedstawiając schemat dystrybucji w farmacji możemy wskazać kilkanaście kierunków przemieszczania, które odbywa się na drodze pomiędzy podmiotami uprawnionymi na podstawie obowiązujących przepisów, szczególnie ustawy Prawo farmaceutyczne (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 2008 roku Nr 42 poz. 271). Poniżej wskazane zostaną podstawowe kierunki przemieszczania tak surowców jak i półproduktów jak i leków gotowych, natomiast w dalszej części artykułu zostaną one opisane ze wskazaniem cech charakterystycznych, które mogą wpływać na jakość finalnego produktu. Rozpocząć należy od etapu kiedy lek zaczyna swoje „życie” to znaczy od wytwarzania i importu (etapy projektowania, tworzenia leku, badań przedklinicznych a następnie klinicznych nie są przedmiotem tego artykułu jednak mając na uwadze zmianę ustawy Prawo farmaceutyczne, która miała miejsce w maju 2007 r. należy pamiętać o zasadach dystrybuowania przyszłych produktów leczniczych będących przedmiotem badań). Możemy tu wskazać następujące drogi wędrówki: • wytwórca API – wytwórca, • wytwórca – wytwórca, • wytwórca – importer. Powyżej wskazane drogi przemieszczania zostaną omówione w kolejnym artykule Logistyka w farmacji. cz.2 W drugim artykule znajdziecie Państwo także informacje dotyczące wprowadzania produktów leczniczych do obrotu ze szczególnym uwzględnienie wymagań dotyczących dokumentacji.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 54

A teraz zajmijmy się poziomem obrotu. Mamy tu do czynienia z następującymi modelami łańcuchów dystrybucji (kierunkami przemieszczania produktów leczniczych: • importer – hurtownik, • wytwórca – hurtownik, • hurtownik – hurtownik, • hurtownik – detalista, • eksport. Zgodnie z przepisem art. 72 ust. 1 i 2 obrót hurtowy produktami leczniczymi mogą prowadzić wyłącznie hurtownie farmaceutyczne, składy celne i konsygnacyjne produktów leczniczych. Do składów celnych i konsygnacyjnych produktów leczniczych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące hurtowni farmaceutycznej. Na polskim rynku farmaceutycznym znaczenie mają hurtownie farmaceutyczne oraz hurtownie farmaceutyczne działające na zasadach konsygnacji. Dla każdej z tych działalności wydawane jest przez Głównego Inspektora Farmaceutycznego oddzielne zezwolenie. Wymagania lokalowe i kadrowe dla obydwu podmiotów są identyczne. Podstawowa różnica to kwestia własności przechowywanych i dystrybuowanych produktów leczniczych. Hurtownia farmaceutyczna nabywa produkty lecznicze od wytwórcy, importera bądź podmiotu odpowiedzialnego, natomiast hurtownia farmaceutyczna działająca na zasadach składu konsygnacyjnego przechowuje i dystrybuuje produkty lecznicze których właścicielem może być podmiot odpowiedzialny, przedstawiciel podmiotu odpowiedzialnego, importer bądź wytwórca. Należy pamiętać, iż do hurtowni farmaceutycznej bądź do hurtowni farmaceutycznej działającej na zasadach składu konsygnacyjnego można wprowadzać jedynie produkty lecznicze certyfikowane i dopuszczone do obrotu przez Osobą Wykwalifikowaną (QP). Bardzo istotne dla zabezpieczenia jakości produktów leczniczych jest zapewnienie właściwych warunków transportu. Za jakość w transporcie odpowiada podmiot zlecający chyba, że warunki umowy pomiędzy podmiotami stanowią inaczej. Analiza rynku

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:30

W logistyce farmaceutycznej mamy też do czynienia z przemieszczaniem produktów leczniczych bezpośrednio od wytwórcy do zakładu lecznictwa zamkniętego w zakresie produktów leczniczych stosowanych przy udzielaniu świadczeń opieki zdrowotnej wykonywanych w ramach umów zawartych z Narodowym Funduszem Zdrowia. Taka sprzedaż określonych produktów leczniczych jest jednym z obowiązków wytwórcy określonym przepisem art. 42 ustawy Prawo farmaceutyczne i ma to skutkować obniżeniem kosztów terapii pacjentów hospitalizowanych. Jednocześnie w rozumieniu przepisów ustawy nie jest to obrót i tą działalność należy zakwalifikować jako czynność wytwórczą polegającą na dystrybucji własnych produktów leczniczych. Wyjątkowo zdarza się, iż produkt leczniczy wraca do wytwórcy lub importera z poziomu obrotu hurtowego i detalicznego. Dochodzi do tego w przypadku wycofania produktu lecznicze z obrotu w związku ze stwierdzoną wadą jakościową. Decyzja Państwowej Inspekcji Farmaceutycznej o wycofaniu produktu leczniczego z obrotu i stosowania wydawana jest po przeprowadzeniu postępowania administracyjnego. Podmiotowi odpowiedzialnemu przysługuje prawo do odwołania od niej, bądź może on w każdej chwili wnosić o jej uchylenie w przypadku gdy wada jakościowa została usunięta. Dlatego właściwym jest, aby w ramach umów dystrybucyjnych zawieranych pomiędzy podmiotem odpowiedzialnym a hurtownikiem lub w umowach na poziomie obrotu, ustanawiać zapisy gwarantujące przechowywanie i transport wycofanych produktów leczniczych w warunkach monitorowanych przy zapewnieniu temperatury i wilgotności określonej w pozwoleniu na dopuszczenie do obrotu. Mówiąc o logistyce w farmacji nie można zapominać o działalności reklamowej polegającej na dostarczaniu do lekarzy produktów leczniczych stanowiących tzw. próbki lekarskie. Reklama produktów leczniczych prowadzona jest przez podmiot odpowiedzialny. Może on zlecić tę czynność innemu przedsiębiorcy jednak nie zwalnia go to z odpowiedzialności za produkt leczniczy a szczególnie za jego jakość. Warunki formalno prawne dostarczania produktów leczniczych do osób uprawnionych do wystawiania recept określa szczegółowo art. 54 ust 3 ustawy Prawo farmaceutyczne. Produkt leczniczy stanowiący próbkę lekarską musi być przechowywany i transportowany zgodnie z wymaganiami określonymi w dokumentacji zatwierdzonej w procesie rejestracji. Niedopuszczalne jest przechowywanie takich leków w samochodach przedstawicieli medycznych bądź handlowych w niemonitorowanym środowisku. Leki te szybko tracą swoją jakość a tym samym stają się zagrożeniem dla pacjentów. Zgłoszenie podejrzenia wady jakościowej takiego specyfiku skutkuje wydaniem przez Państwową Inspekcję Farmaceutyczną decyzji o wstrzymaniu w obrocie i stosowaniu całej serii produktu. W konsekwencji złego przechowywania próbek lekarskich wstrzymana w obrocie a w skrajnym przypadku wycofana z obrotu zostanie cała seria produktu a nie tylko ta część która została oznaczona jako „próbka bezpłatna nie do sprzedaży”.

logistyka

wskazuje, iż hurtownicy, wytwórcy i importerzy korzystają z zewnętrznych firm transportowych. Należy pamiętać, iż odpowiedzialność administracyjna za powstanie wady jakościowej produktu leczniczego w czasie transportu nadal spoczywa na przedsiębiorcy, który wynajął firmę transportową. Taka firma na czas trwania umowy – nawet jeśli jest to jednorazowy transport – staje się częścią przedsiębiorstwa. Pociąga to za sobą liczne obowiązki dla podmiotu wynajmującego. Jednym z takich obowiązków jest konieczność szkolenia personelu. Kolejnym jest nadzór nad stanem sanitarnym środków transportu, kontrola ich wyposażenia w urządzenia chłodnicze oraz monitorujące temperaturę co jest szczególnie istotne w przypadku produktów leczniczych wymagających przechowywania w temperaturze 2-8°C oraz 5-15°C. Dla udowodnienia zapewnienia właściwych warunków przechowywania produktów leczniczych w transporcie konieczny jest ciągły monitoring temperatury, który będzie udostępniany na każde żądanie Państwowej Inspekcji Farmaceutycznej. Droga produktu leczniczego z hurtowni farmaceutycznej do podmiotu prowadzącego obrót detaliczny czasami jest bardzo długa i skomplikowana. Komora przeładunkowa jako element transportowy hurtowni jakim jest kolejnym miejscem, które podlega szczególnemu nadzorowi kierownika hurtowni. Komory przeładunkowe najczęściej znajdują się poza terenem hurtowni. Zgodnie z przepisem ustawy Prawo farmaceutyczne produkty lecznicze w komorze przeładunkowej nie mogą przebywać dłużej niż 36 godzin. Dodatkowo nie można poddawać ich żadnym operacjom poza magazynowaniem. Kierownik hurtowni odpowiada za ustanowienie systemu nadzoru aby czas przebywania produktów w komorze nie przekroczył ustawowego limitu. Dodatkowo przedsiębiorca musi przedsięwziąć środki, które zabezpieczą produkty lecznicze magazynowane w komorze przeładunkowej przez dostępem osób nieupoważnionych. Obrotem hurtowym w rozumieniu ustawy Prawo farmaceutyczne jest także eksport produktów leczniczych. Hurtownia może magazynować z przeznaczeniem na eksport produkty lecznicze, które nie posiadają pozwolenia na dopuszczenie do obrotu wydanego w państwie członkowskim Unii Europejskiej lub państwie członkowskim Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stronie umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, pod warunkiem iż zostały one zarejestrowane w kraju przeznaczenia. Aby wykazać, że dany produkt jest rzeczywiście zarejestrowany poza granicami RP należy posiadać jego aktualne pozwolenie na dopuszczenie do obrotu w kraju docelowym. Obowiązujące w Polsce przepisy nakładają na hurtownika obowiązek przedstawienia tego dokumentu wraz z uwierzytelnionym tłumaczeniem. Nie wypełnienie tych wymogów formalnych może doprowadzić do wszczęcia postępowania administracyjnego z uwagi na podejrzenie prowadzenia obrotu produktami niedopuszczonymi do obrotu i w konsekwencji doprowadzić do cofnięcia zezwolenia na prowadzenie obrotu hurtowego.

. http://pl.wikipedia.org/wiki/Logistyka

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 55

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

55 2008-06-05 19:47:31

polski przemysł

Nowy członek Zarządu Adamed

Adamed – wiodący polski producent farmaceutyków, poszerza skład zarządu firmy. Nowe stanowisko w zarządzie i funkcję Dyrektora ds. Rozwoju Biznesu obejmie wieloletni członek zarządu Europejskiej Agencji ds. Leków (EMEA) i Dyrektor Departamentu Polityki Lekowej w Ministerstwie Zdrowia – Piotr Błaszczyk.

adaniem nowego członka zarządu i jednocześnie Dyrektora ds. Rozwoju Biznesu (Business Developement Director) będzie kierowanie rozwojem firmy na rynkach zagranicznych, rozwój portfolio leków oraz przygotowanie innowacyjnych produktów Adamedu do procesu przyszłych rejestracji centralnych. „Chciałbym moją szeroką wiedzę i doświadczenie na rynku leków wykorzystać dla rozwoju firmy Adamed, która jest obecnie największą polską firmą farmaceutyczną. Patrząc na skalę działalności tej firmy uważam, że w przyszłości warto pomyśleć nie tylko o rozwoju organicznym, ale także poszukiwać szans na rozwój poprzez akwizycje zarówno na rynku lokalnym jak i za granicą. Swoje doświadczenie wyniesione z pracy w Europejskiej Agencji ds. Leków (EMEA) chciałbym wykorzystać w celu przyspieszenia obecności Adamedu na rynkach zagranicznych, poprzez wykorzystanie mechanizmów rejestracji centralnej, która umożliwia jednoczesne wprowadzenie leku na 27 rynków Europy”. – tak przedstawia swój plan działania w firmie Adamed Piotr Błaszczyk. Według nowego członka zarządu i Dyrektora ds. Rozwoju Biznesu od 2009 roku dla firm, które podobnie jak Adamed chcą na terenie Unii Europejskiej wprowadzać terapie oparte o zaawansowane technologie, istotne będzie spełnienie wymogów EMEA poprzez przechodzenie specjalnej ścieżki rejestracyjnej, która obejmie m.in. leki przeciw cukrzycy, onkologiczne i tzw. leki sieroce.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 56

Piotr Błaszczyk Absolwent Akademii Medycznej w Gdańsku oraz studiów MBA w Międzynarodowej Szkole Przedsiębiorczości im. Leona Koźmińskiego. Od 2002 roku pełnił funkcję Dyrektora Departamentu Polityki Lekowej w Ministerstwie Zdrowia. Wraz z przystąpieniem Polski do UE objął funkcję członka zarządu Europejskiej Agencji ds. Leków (EMEA). Przez trzy kolejne lata reprezentował Polskę w zakresie ochrony zdrowia przed organami Komisji Europejskiej i Rady Europy. Piotr Błaszczyk posiada bogate doświadczenie zarządcze w przemyśle farmaceutycznym, m.in. nadzorował rozwój rynku farmaceutycznego w Polsce i w krajach nadbałtyckich z ramienia American Home Products oraz całość operacji firmy Whitehall na krajowym rynku, włącznie z sukcesem witaminy Centrum jako brandu numer jeden w Polsce. Wprowadził również amerykańską firmę Baxter do czołówki firm z segmentu nefrologii i hematologii w Polsce. Od 2007 roku pełnił funkcję Prezesa Zarządu Havena w firmie Polfarmex z Kutna.

Nowy dyrektor podkreśla również, że chciałby na grunt Adamedu przenieść wiele swoich doświadczeń związanych ze sprzedażą i marketingiem – „Swoją karierę na rynku farmaceutycznym zaczynałem od stanowiska przedstawiciela handlowego. Przechodząc kolejno przez wszystkie szczeble w dziale marketingu mogę powiedzieć, że dobrze się czuję w tym obszarze działalności firmy.”

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:32

chce inwestować i zarabiac więcej

polski przemysł

Polfa Warszawa Robert Miller

3 kwietnia 2008 r. w siedzibie Polfy Warszawa SA odbyło się spotkanie prasowe, podczas którego zaprezentowane zostały m.in. wyniki finansowe za rok 2007 oraz plany dotyczące rozwoju spółki w roku bieżącym.

olfa Warszawa, jedna z największych polskich firm farmaceutycznych, wypracowała w zeszłym roku 11,6 mln zysku netto przy przychodach ze sprzedaży na poziomie blisko 290 mln zł. W 2008 r. zarząd spółki przewiduje zwiększenie zysku netto do prawie 14,7 mln zł. Do końca bieżącego roku, za około 12 mln zł, ma powstać supernowoczesna fiolkowa linia produkcyjna. Wynik finansowy netto Polfy Warszawa (przed audytem) zamknął się kwotą 11,6 mln zł, co oznacza, że spółka utrzymała zysk na poziomie roku 2006. Rok bieżący ma być pod względem finansowym znacznie lepszy dla firmy. Wstępne szacunki mówią o projekcji zysku netto na poziomie prawie 14,7 mln zł. – To optymistyczne, ale jednocześnie ostrożne szacunki. W drugiej połowie roku będziemy mogli powiedzieć na ten temat więcej – powiedział Maciej Głowacki, prezes zarządu Polfy Warszawa SA. Wiadomo natomiast, jakie plany inwestycyjne ma Polfa Warszawa na rok 2008. Do końca roku powstać ma ultranowoczesna fiolkowa linia produkcyjna. – Inwestycja będzie w całości sfinansowana ze środków własnych, a jej koszt całkowity wraz z wdrożeniem wyniesie ok. 12 mln zł – twierdzi Krzysztof Rebkowiec, członek zarządu Polfy Warszawa. W perspektywie Polfę Warszawa, wchodzącą w skład Polskiego Holdingu Farmaceutycznego, czeka wejście na ścieżkę prywatyzacyjną.

– Mamy opracowane koncepcje rozwoju firmy w tym zakresie, czekamy jednak na zatwierdzenie oficjalnej strategii rządowej dla przemysłu farmaceutycznego. Mogę powiedzieć tylko tyle, że warianty brane przez nas pod uwagę to pozyskanie inwestora finansowego lub branżowego dla spółki – dodaje Maciej Głowacki. Na razie zarząd Polfy Warszawa skupił działania na wdrażaniu systemów naprawczych i redukowaniu kosztów firmy. W trakcie wprowadzania jest system kontroli sprzedaży oraz budżetowania poszczególnych działów. Kroki te w przyszłości pozwolą na dalsze oszczędności w firmie. Portfolio firmy zostało starannie przeanalizowane. Wybrano z niego strategiczne grupy leków. Właśnie te grupy będą filarem dalszego rozwoju firmy i wyznaczą kolejne kierunki inwestycji, czego potwierdzeniem są plany uruchomienia wspomnianej linii produkcyjnej. Zarząd planuje także rozwinięcie listy produkowanych leków o nowe pozycje. W tym roku będzie to najprawdopodobniej pięć nowych preparatów. – Jesteśmy bardzo zadowoleni z wyników naszych działań podejmowanych w obszarze sprzedaży eksportowej. Wartość eksportu na priorytetowe dla nas rynki wschodnie w pierwszym kwartale bieżącego roku w stosunku do analogicznego okresu roku 2007 wzrosła ponad dwukrotnie – dodaje Krzysztof Rebkowiec.

Polfa Warszawa jest jednym z największych krajowych producentów leków. Wytwarza około 150 leków z różnych grup terapeutycznych, w wielu formach i dawkach. Zatrudnia niemal 1400 osób. W roku 2007 firma zajęła czwarte miejsce w Polsce pod względem liczby sprzedanych opakowań. Wraz z Polfą Tarchomin oraz Polfą Pabianice, Polfa Warszawa wchodzi skład Polskiego Holdingu Farmaceutycznego (PHF). Polfa Warszawa posiada dwie spółki zależne: Ipochem, zajmujący się badaniami, produkcją substancji aktywnych i półproduktów dla przemysłu farmaceutycznego, oraz Sanfarm, który odpowiada za produkcję form suchych leków. Polfa Warszawa, specjalizując się w wytwarzaniu leków recepturowych i stosowanych w lecznictwie zamkniętym, posiada także w ofercie preparaty dostępne bez recepty (OTC). Są to powszechnie znane leki, takie jak stosowany w profilaktyce przeciwzawałowej Acard®, przeciwalergiczny Allertec®WZF, przeciwbiegunkowy Laremid oraz żel na katar Xylogel®. Prócz silnej obecności na rynku krajowym Polfa Warszawa eksportuje wyroby na rynki Europy, Afryki, Azji i Ameryki Południowej. Najważniejsze państwa, do których trafiają leki stołecznej Polfy to Rosja oraz pozostałe kraje byłej Wspólnoty Niepodległych Państw, a także Węgry, Bułgaria i RPA.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 57

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

57 2008-06-05 19:47:33

polski przemysł

Barometr harmonizacji Tomasz Butyński

Stan postępowań

Tylko pół roku pozostało na uregulowanie statusu farmaceutyków zarejestrowanych w Polsce przed akcesją do Unii Europejskiej. Polskie stare leki muszą mieć teraz dokumentację identyczną – jak zachodnie.

ynegocjowany okres przejściowy na dostosowanie dokumentacji produktów leczniczych do wymogów Prawa farmaceutycznego stanowiącego transpozycję przepisów Wspólnoty upływa: 31 grudnia 2008 r., a ustawowy końcowy termin składania wniosków upływa: 30 czerwca 2008 r. Aktualnie nie zostało złożonych 2015 dokumentacji dla produktów leczniczych, które mogą uczestniczyć w procesie harmonizacji.

Liczba dokumentacji złożonej w procesie dostosowania dokumentacji do wymagań prawa farmaceutycznego

Urząd Rejestracji ciągle przyjmuje nowe wnioski, gwarantując wydanie decyzji do końca roku, jeżeli wnioski zostaną złożone do końca czerwca, jednak pod warunkiem, że dokumentacje będą kompletne. Z obserwacji Urzędu wynika, że często tak nie jest. Wytwórcy często pomijają niektóre badania, co powoduje wstrzymanie całego procesu.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 58

Harmonizacja starych leków z nowymi wymaganiami nie jest dla producentów obowiązkiem, ale prawem. Nikt nie zmusza firm do przeprowadzenia i sfinansowania licznych badań np. skuteczności i bezpieczeństwa stosowania produkowanego od lat farmaceutyku i wystąpienia z wnioskiem harmonizacyjnym. Każda firma może z tego wszystkiego zrezygnować i zaprzestać wytwarzania niektórych specyfików i tak się często dzieje.

Liczba złożonej dokumentacji

Farmaceutyki, których producenci nie złożą dokumentacji w Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych do końca czerwca, znikną z rynku. Leki, które nie będą harmonizowane, a są już w sprzedaży i mają datę ważności dłuższą niż 31 grudnia 2008 r. mogą być sprzedawane tak długo, jak będą miały okres ważności. Źródło: „Dziennik”, „Rzeczpospolita”, Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych Produktów Biobójczych.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:33

polski przemysł

Adamed wkracza na nowe rynki Adamed

Adamed wprowadza swoje leki na kolejne rynki zagraniczne. W maju Adamed wprowadzi do Finlandii amlodypinę, w styczniu br. wprowadził do Turcji olanzapinę a do Czech ramipril. Łączna wartość tych rynków szacowana jest na blisko 80 mln USD.

damed wciąż umacnia pozycję na zagranicznych rynkach farmaceutycznych i regularnie wchodzi ze swoimi produktami do kolejnych państw. W styczniu 2008 r. firma wprowadziła nowe leki na rynek turecki i czeski, w maju wprowadzi amlodypinę do Finlandii. Działania dotyczące rozpoczęcia sprzedaży amlodypiny w Finlandii Adamed rozpoczął w 2003 r. od podpisania umów z fińskimi partnerami i rozpoczęcia procesu rejestracji leku. Amlozek, sprzedawany w Polsce, w Finlandii zaistnieje pod nazwą międzynarodową (INN) i będzie pierwszym na tamtejszym rynku benzenosulfonianem, co daje mu szansę konkurowania o pozycję lidera wśród leków generycznych amlodypiny. Roczna wartość tego rynku wynosi ok. 10 mln USD. W przyszłości Adamed chce sprzedawać w Finlandii również swoje inne leki. Premierowym produktem Adamedu w Turcji będzie Elynza, w Polsce sprzedawana pod nazwą Zolafren. Wartość tego rynku szacowana jest na ponad 60 mld USD rocznie, co decyduje o jego wysokiej atrakcyjności. Rynek turecki jest jednym z większych i najdynamiczniej rozwijających się rynków w Europie, dlatego Adamed rozpoczął już proces rejestracji kolejnych swoich leków i planuje rozszerzenie swojej oferty w tym kraju w przyszłości. Kolejnym lekiem Adamedu dostępnym w Czechach będzie Acesial, lek przeciwnadcisnieniowy z grupy inhibitorów konwertazy, w Polsce znany pod nazwą Axtil. Wartość tego rynku szacowana jest na 8 mln USD. Od kilku lat z powodzeniem jest tam sprzedawany Amlozek plasujący się obecnie na 3-4 pozycji w rankingu amlodypin. Wprowadzenie nowego produktu wzbogaci ofertę i umocni pozycję firmy w Czechach w zakresie leków kardiologicznych.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 59

Anna Czajkowska Członek Zarządu, Dyrektor ds. Planowania Strategicznego w firmie Adamed

„Naszym celem jest uzyskanie znaczącej pozycji na tych rynkach w perspektywie trzyletniej. Rozpoczęliśmy również działania mające na celu wprowadzanie na rynek fiński, turecki i czeski kolejnych produktów z naszego portfolio. Wierzymy, że dzięki współpracy z dynamicznymi i silnymi partnerami, których udało nam się pozyskać ten cel jest możliwy do osiągnięcia” – mówi Anna Czajkowska, Członek Zarządu, Dyrektor ds. Planowania Strategicznego w firmie Adamed. Adamed w 2008 r. spodziewa się 40% wzrostu przychodów ze sprzedaży leków eksportowanych względem roku ubiegłego, kiedy to wartość eksportu wyniosła ok. 7 mln Euro. Taki wynik to efekt nie tylko wprowadzenia trzech ww. leków na trzy nowe rynki, ale także zwiększenia sprzedaży na niektórych dotychczasowych rynkach, jak i planów wejścia ze swoimi produktami do kolejnych krajów w drugiej połowie bieżącego roku. Obecnie leki Adamedu dostępne są m.in. w Chorwacji, Hiszpanii, Portugalii, Słowacji, USA, na Węgrzech i Ukrainie.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

59 2008-06-05 19:47:35

polski przemysł

Substancje czynne dr Jan Czarnecki

prezes Zarządu, założyciel firmy Finepharm

Szybki rozwój biotechnologii spowodowany wprowadzeniem do praktyki technik rekombinacji DNA zaowocował zastosowaniem ich do produkcji zmodyfikowanych genetycznie mikroorganizmów, hodowli transgenicznych roślin i zwierząt, co pozwoliło na wytworzenie wielu aktywnych substancji, które wcześniej były praktycznie poza zasięgiem możliwości produkcyjnych.

otyczy to szczególnie białek, grupy substancji o ogromnym znaczeniu dla leczenia wielu chorób, gdyż białkowy charakter posiadają liczne ważne enzymy, hormony, cytokiny, limfokiny, przeciwciała monoklonalne, receptory komórkowe a więc substancje odgrywające ważną rolę w procesach fizjologicznych lub służące do sterowania tymi procesami. Są to zwykle molekuły o ciężarach cząsteczkowych >10 000 D oraz o złożonej strukturze, której pełne zachowanie jest warunkiem ich aktywności. Są to więc substancje bardzo wrażliwe na szereg czynników fizycznych takich jak temperatura, siła jonowa, pH. Substancje te ponadto muszą być wolne od towarzyszących im zanieczyszczeń. Biorąc pod uwagę, że aktywne docelowe substancje stanowią często w surowcu wyjściowym (płynie pofermentacyjnym lub ekstrakcie) mniej niż 0,1% innych substancji – w tym • Współtwórca oryginalnego leku TFX® również białek, a więc substancji o tej samej naturze (Thymus Factor X) – jednego z 5 w historii chemicznej, oczywista staje się skala wyzwania stawiapolskiej farmacji. na technologom dla otrzymania substancji docelowej • Studia na wydziale Matematyczno-Fizycznoo czystości > 99%, z zachowaniem jej bardzo złożonej Chemicznym Uniwersytet Wrocławski 1960 - 1966; i delikatnej struktury warunkującej pełną aktywność Doktorat - Śląska Akademia Medyczna 1985. Wyzwanie to spowodowało rozwój pewnych tech• Jeleniogórskie Zakłady Farmaceutyczne nik, umożliwiających realizację tych celów. Dotyczy to – Kierownik Zakładowego Laboratorium Badawszczególnie procesów membranowych oraz chromatoczego 1966 - 1986. grafii cieczowej. • Firma „Thymoorgan GMBH, Niemcy, Procesy membranowe do których zaliczyć naleszef Research&Development 1987-2004 ży procesy mikrofiltracji, ultrafiltracji, nanofiltracji oraz • Laureat wielu konkursów za osiągnięcia techniekiedy odwróconej osmozy stanowią ważne techniki niczne w tym Mistrz Techniki Polskiej, I miejsce separacji makromolekuł i praktycznie trudno wyobraza opracowanie leku TFX. zić sobie obecnie produkcję wysoko oczyszczonych • Autor ok. 100 opracowań naukowych, aktywnych substancji bez zastosowania tych technik. autor i współautor wielu patentów. Mikrofiltracja, a więc usuwanie cząstek o rozmiarach od kilkunastu mikronów do <0,1 mikrona, jest bardzo dogodną operacją pozwalającą na zastąpienie bardzo drogich szybkoobrotowych wirówek. Unika się również wielu problemów związanych z ograniczeniem emisji często niebezpiecznych mikroorganizmów w aerozolach które towarzyszyć mogą procesowi wirowania, lub podgrzewaniu się wirowanemu roztworowi. Mikrofiltracja eliminuje

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 60

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:37

REKLAMA

polski przemysł

te zagrożenia. Ultrafiltracja polega na filtrowaniu przetwarzanego roztworu przez membrany o porach umożliwiających przejście makrocząsteczek o ciężarach cząsteczkowych od 1 000 000 D do 500 D a więc o porach od 100 nm do kilku nanometrów. Ultrafiltacja stanowi również dogodną metodę wstępnej separacji molekuł ze względu na ich średnicę. Znając ciężar cząsteczkowy docelowej substancji oraz wpływ pH i siły jonowej na kształt substancji , na tworzenie asocjatów tych cząsteczek, technika ta pozwala na efektywny sposób wstępnego oczyszczania docelowej substancji. Rozwój technik membranowych rozpoczął się w latach 70-tych XX wieku i trwa do chwili obecnej dostarczając coraz to doskonalszych membran. Towarzyszy temu również postęp w technicznych rozwiązaniach w procesach filtracyjnych poprzez zastosowanie różnych form filtrów takich jak np. filtry rurkowe, kasetowe oraz o różnej konstrukcji kapsuł. Podstawowymi metodami finalnego oczyszczenia makromolekuł są techniki chromatografii cieczowej. Należą do nich chromatografia jonowymienna, chromatografia molekularna oraz chromatografia powinowactwa (affinity chromatography). Chromatografia jonowymienna polega na adsorpcji docelowej substancji na złożu posiadającym aktywną grupę jonową o charakterze kwasowym lub zasadowym. W zależności od własności oczyszczanej makromolekuły (jej ładunku elektrycznego) roztwór tej substancji przepuszczamy przez kolumnę wypełnioną kationowym wymieniaczem jonowym w przypadku substancji mającej dodatni ładunek lub anionowym wymieniaczem w sytuacji ujemnie naładowanej cząsteczki. Biorąc pod uwagę, że białka mają w zależności od pH roztworu różny wypadkowy ładunek (tzw. punkt izoelektryczny) istnieją duże możliwości manipulowania tymi parametrami dla osiągnięcia maksymalnej efektywności oczyszczania. Chromatografia molekularna (sączenie żelowe) polega na przepuszczeniu przez kolumnę wypełnioną tzw. sitem molekularnym (substancją o określonej porowatości). Rozdział mieszaniny makromolekuł polega na różnej szybkości przechodzenia substancji przez sito molekularne. Najszybciej przechodzą molekuły o promieniu większym od promienia porów, najwolniej substancje najswobodniej penetrujące w strukturę złoża. Chromatografia powinowactwa polega na użyciu złoża posiadającego grupę funkcyjną, która specyficznie wiąże się z substancją docelową. Klasycznym przykładem jest np. oczyszczanie enzymów z zastosowaniem związanych ze złożem ich zmodyfikowanych substratów lub inhibitorów. Chromatografia cieczowa rozwija się bardzo szybko dostarczając nowych złóż chromatograficznych o coraz lepszych właściwościach. Zarówno metody membranowe jak i chromatografii cieczowej wyposażane są w coraz doskonalsze oprzyrządowania i rozwiązania techniczne pozwalające na pełną automatyzację procesów.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 61

2008-06-05 19:47:39

polski przemysł

Inauguracja projektu OUN Adamed

15 kwietnia br. firma Adamed, wraz z Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego uroczyście zainaugurowali realizację projektu dotyczącego opracowania innowacyjnego leku stosowanego w terapii schorzeń Ośrodkowego Układu Nerwowego: schizofrenii, depresji i lęku. Projekt uzyskał dofinansowanie z budżetu państwa w wysokości 16,4 mln zl. Wspólne badania nad projektem będą prowadzone przez najbliższe 4 lata.

objętej patronatem Prorektora Uniwersytetu Jagiellońskiego ds. Collegium Medicum Prof. dr hab. Wiesława Pawlika uroczystości inauguracji projektu wzięło udział 50 naukowców z Collegium Medicum UJ i firmy Adamed. To oni przez najbliższe lata będą wspólnie prowadzić badania w ramach projektu: „Opracowanie polskiego leku stosowanego w terapii schorzeń Ośrodkowego Układu Nerwowego: schizofrenii, depresji i lęku – badania przedkliniczne”. Projekt firmy Adamed jest pierwszym tego typu przedsięwzięciem w Polsce, obejmującym skoordynowane opracowanie nowej substancji psychotropowej, od sfery wytyczania celów biologicznych, projektowania i syntezy bibliotek związków chemicznych, poprzez wstępne badania farmakologiczne i toksykologiczne, aż po zaawansowane testy przedkliniczne potwierdzające skuteczność i bezpieczeństwo stosowania potencjalnego leku. Inauguracja projektu OUN jest dowodem na to, że możliwa jest konstruktywna współpraca pomiędzy nauką i przemysłem, której pełną efektywność zapewnia znaczące wsparcie finansowe polskiego rządu reprezentowanego w tym przypadku

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 62

przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Współpraca ta jest jasnym dowodem na to, że w Polsce jest możliwe prowadzenie prac nad lekami prawdziwie innowacyjnymi. – powiedział Maciej Adamkiewicz, prezes firmy Adamed. Projekt jest odpowiedzią na niezwykle istotny problem cywilizacyjny – choroby ośrodkowego układu nerwowego. Celem projektu jest opracowanie nowego leku psychotropowego o wyższej skuteczności niż obecnie stosowane, cechującego się zminimalizowanymi lub wykluczonymi działaniami niepożądanymi, szczególnie o charakterze metabolicznym. Priorytetem jest uzyskanie leku antypsychotycznego, ale ze względu na zapotrzebowanie kliniczne prowadzone będą również badania pod kątem aktywności przeciwdepresyjnej i przeciwlękowej. Pierwsza faza badań nad lekiem, polegająca na ocenie aktywności związków in vitro (testy biochemiczne), zakończy się w 2009 r. Pod koniec bieżącego roku planowane jest rozpoczęcie badań in vivo. Kolejnym etapem (planowanym na lata 2010-2012) będą zaawansowane badania farmakologiczne i toksykologiczne, wykonywane w standardzie Good Laboratory Practice, mające na celu wyłonienie najlepszych związków do badań klinicznych.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:39

Tomasz Olechowski

polski przemysł

Finepharm główny technolog, Finepharm Sp. z o.o.

Przy produkcji aktywnych substancji czynnych niezwykle ważne są urządzenia, które pozwalają w sposób powtarzalny zapewnić wysoką skuteczność procesu produkcyjnego. Przykładowo przy oczyszczaniu białek, wielocukrów czy kwasów nukleinowych szczególnie ważną techniką jest technika chromatografii cieczowej.

becnie czołowi producenci systemów do chromatografii cieczowej oferują kompletne zestawy, w skład których mogą wchodzić kolumny chromatograficzne, stacje pakujące w sposób optymalny wypełniające kolumny chromatograficzne, jak i same chromatografy cieczowe często z wbudowanymi kolektorami frakcji. Same stacje pakujące, współpracujące z odpowiednimi kolumnami chromatograficznymi, są zaawansowanymi technicznie urządzeniami skutecznie i szybko rozpakowującymi jak i pakującymi kolumny chromatograficzne. Systemy te, w skuteczny sposób, usuwają wszelkie powietrze z układu, hermetyzują proces, minimalizują zaangażowanie pracownika i znacznie skracają czas operacji. Dzięki odpowiednim procedurom, niezależnie od operatora, kolumna po zapakowaniu posiada zawszę tę samą wysoką sprawność rozdzielczą. Systemy te odpowiadają wszelkim kryteriom mycia zgodnym z cGMP. W połączeniu z odpowiednimi, nowoczesnymi mediami systemy chromatograficzne mogą w sposób zaprogramowany, bardzo precyzyjny, realizować opracowane układy chromatograficzne o wysokich przepływach nawet do 30 litrów na minutę. Proces przebiega w sposób całkowicie automatyczny. Współpracujące kolektory frakcji a bardzo często zintegrowane, w sposób precyzyjny zbierają frakcję według ustalonych parametrów jakimi mogą być czas, ilość lub poziom absorbancji w szerokim spectrum długości fal UV. Systemy takie cechują się również wysokim poziomem bezpieczeństwa podczas procesu, pozwalającym wyeliminować problemy takie jak nadmierne ciśnienie na kolumnie chromatograficznej czy też zabezpieczają kolumnę przed przedostaniem się powietrza do układu chromatograficznego. Do wykorzystywanych często technik podczas produkcji API należą również techniki filtracyjne. Niezwykle ważnym parametrem w skali przemysłowej jest wydajność procesu. Nowoczesne urządzenia do filtracji tangenalnej skonstruowane są w sposób umożliwiający, w jak największym stopniu zwiększanie skuteczności filtracji. Na przykład poprzez podawanie

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 63

krótkotrwałych wstecznych impulsów ciśnienia, które powodują udrażnianie zatkanych porów filtracyjnych, szybkość filtracji jest stale na tym samym poziomie. Bardzo praktyczne, bezpieczne i znacznie redukujące koszty procesu jest podejście stosowania nowoczesnych jednorazowych kapsuł filtracyjnych. Kapsuły te dzięki specjalnym konstrukcjom, pomimo niewielkich rozmiarów, mają bardzo dużą powierzchnię filtracyjną. W połączeniu ze specjalnymi, jednorazowymi materiałami opakowaniowymi (wyposażonymi przeważnie w osobny integralny filtr) dają nam bardzo bezpieczne dla produktu rozwiązanie przeprowadzenia ostatniej fazy procesu w postaci roztworów. Proces produkcyjny nierozłącznie wiąże się z odpowiednią kontrolą procesu za pomocą odpowiednich urządzeń. Do jednych z najczęściej używanych urządzeń są ultrasprawne chromatografy cieczowe UPLC lub HPLC. Urządzenia te, w krótkim czasie są w stanie precyzyjnie monitorować proces produkcji poprzez analizowanie składu, pomiaru ilościowego czy też monitoringu skuteczności oczyszczania produktu, wraz z zaawansowaniem procesu. Możliwość konfiguracji tych urządzeń poprzez wyposażenie w różnego rodzaju detektory takie jak ELSD, PDA czy UV/Vis daje bardzo duże spektrum wykorzystania tych aparatów do różnego rodzaju oznaczeń.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

63 2008-06-05 19:47:41

polski przemysł

ESPEFA –Tradycja i nowoczesność Espefa

Chemiczno – Farmaceutyczna Spółdzielnia Pracy „ESPEFA” należy obecnie do najbardziej doświadczonych producentów farmaceutycznych w Polsce. Wytwarza preparaty cieszące się od kilkudziesięciu lat dużym powodzeniem w sprzedaży i zadowoleniem pacjentów, równocześnie stale pracując nad poszerzaniem asortymentu o nowe produkty lecznicze.

zisiaj ESPEFA to nowoczesny i dynamicznie rozwijający się zakład farmaceutyczny produkujący leki zgodnie z zasadami GMP, który swoje osiągnięcia technologiczne, produkcyjne i ekonomiczne zawdzięcza przede wszystkim profesjonalnemu personelowi. To praca doświadczonej kadry kierowniczej dbającej o jakość produkowanych leków, równocześnie prowadząc prace nad wdrażaniem nowości technologicznych i farmaceutycznych stanowi podstawę sukcesu ESPEFY. Efekty dynamicznego rozwoju Spółdzielni są dostrzegane zarówno przez środowisko województwa małopolskiego, jak i w całej Polsce, co poświadczają między innymi nagrody i certyfikaty z ostatnich lat: Srebrny Laur Konsumenta 2005 w kategorii syropy przeciwkaszlowe za produkt Guajazyl syrop przyznany przez „Przegląd Gospodarczy”, „Gazele Biznesu 2005” i „Gazele Biznesu 2006” potwierdzenie przez Dziennik „Puls Biznesu” przynależności firmy do elitarnego Klubu Gazel Biznesu – grona najbardziej dynamicznie rozwijających się firm, Srebrny Laur Małopolski 2006 przyznanej przez Małopolskie Biuro Promocji, dyplom I edycji

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 64

konkursu „Gepardy Biznesu” A.D. 2006 w kategorii „Najdynamiczniejsza firma branży chemicznej” Złoty OTIS 2008 Nagroda Zaufania Konsumentów dla produktu Ascofer tabletki drażowane.

System Zarządzania Jakością Strategiczną działalnością Chemiczno – Farmaceutycznej Spółdzielni „Espefa” jest wytwarzanie produktów leczniczych na podstawie zezwolenia obejmującego produkty niesterylne, postaci płynnej i stałej. W 2003 roku w Spółdzielni został wdrożony System Zarządzania Jakością. Potwierdzeniem wdrożenia i funkcjonowania Systemu Zarządzania Jakością zgodnie z wymogami PN EN ISO 9001:2000 jest Certyfikat przyznany przez BSI Management Systems w styczniu 2004 roku. System Zarządzania Jakością ESPEFY, oparty na zasadach GMP, jest stale doskonalony, czego dowodem jest

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:42

Laboratoria Kontrola jakości realizowana jest dzięki wyposażonym w wysokiej jakości sprzęt laboratoria: Laboratorium Fizyko – Chemiczne i Laboratorium Mikrobiologiczne, które wykonują badania zarówno na potrzeby Spółdzielni „Espefa”, jak i zleceniodawców kontraktowych. Zespół doświadczonych pracowników wykonuje badania materiałów wyjściowych i opakowaniowych, badania międzyoperacyjne w procesach produkcji, badania wyrobów gotowych, badania stabilności produktów, opracowuje metody badań oraz wykonuje szeroki zakres badań związany z wdrażaniem i rejestracją nowych produktów leczniczych. W Laboratorium Fizyko – Chemicznym wykonywane są analizy technikami HPLC, GC, IR, UV, ASS, badania uwalniania substancji czynnej, miareczkowanie potencjometryczne oraz oznaczenia parametrów fizyko – chemicznych substancji, materiałów i produktów. Analizy wykonywane są zgodnie z metodami farmakopealnymi (FP, Ph.Eur. USP) oraz zwalidowanymi metodami własnymi. Uruchomione w 2007 roku nowocześnie wyposażonego Laboratorium Mikrobiologicznego pozwoliło we własnym zakresie realizować badania czystości mikrobiologicznej materiałów do produkcji i produktów oraz monitoringu środowiska wytwórczego.

Formulacja Dział Technologiczny odpowiedzialny jest za opracowanie technologii wytwarzania produktów leczniczych w postaci tabletek, tabletek powlekanych i syropów. Posiada własne Laboratorium, gdzie w ścisłej współpracy

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 65

z Działem Rozwoju i Innowacji pracuje nad nowymi produktami leczniczymi i suplementami diety oraz nieustannie doskonali obecnie stosowane technologie, w celu zapewnienia jak najwyższej jakości obecnych produktów.

Procesy produkcyjne Magazynowanie i produkcja w ESPEFIE odbywają się w kwalifikowanych pomieszczeniach, wyposażonych w śluzy osobowe i materiałowe. Utrzymanie odpowiednich parametrów środowiska produkcyjnego zapewniają nowoczesne systemy HVAC a pomieszczenia podlegają stałemu monitoringowi mikrobiologicznemu. Do wytwarzania produktów leczniczych używa się nowoczesnych urządzeń procesowych oraz nadzorowanej aparatury kontrolnopomiarowej, zapewniających utrzymanie wysokiej wydajności produkcji oraz jakości wytwarzanych leków. Dział Produkcji posiada także własne systemy wody oczyszczonej i kwalifikowane media pomocnicze. Wszystkie produkty lecznicze wytwarzane są z zastosowaniem sprawdzonych materiałów wyjściowych i opakowaniowych pochodzących od renomowanych producentów. W firmie stosuje się produkcję kampanijną, która oprócz wysokiej wydajności zapewnia dużą elastyczność produkcji a ponadto poprzez zapobieganie zanieczyszczeniom krzyżowym sprawia, że wytwarzane leki są bezpieczne dla pacjentów.

polski przemysł

jego recertyfikacja w 2007 r. przez BSI Management Systems oraz potwierdzenie wytwarzania produktów leczniczych zgodnie z wymaganiami Dobrej Praktyki Wytwarzania przez Głównego Inspektora Farmaceutycznego. Aktualnie trwają również prace nad wdrożeniem Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO 22000:2006 w celu wytwarzania suplementów diety. Uruchomienie produkcji suplementów diety planowane jest już w drugim półroczu 2008 roku, natomiast certyfikacja Systemu Zarządzania Bezpieczeństwem Żywności w pierwszym półroczu 2009 roku.

Bezpieczeństwo i skuteczność produkowanych leków jest dla ESPEFY celem nadrzędnym, dlatego firma prowadzi dokładną kontrolę jakości począwszy od surowców i opakowań, poprzez kontrolę poszczególnych etapów produkcji, zwolnienie produktu luzem do pakowania aż do ostatecznego zwolnienia gotowego produktu do obrotu. W procesach produkcyjnych ESPEFA wykorzystuje technologie: granulacji szybkoobrotowej, suszenia fluidalnego, tabletkowania bezpośredniego, powlekania tabletek, przygotowania roztworów, pakowania w opakowania z tworzyw sztucznych, szklanych oraz w blistrowania i pakowania w kartoniki oraz kartony zbiorcze. Dział Produkcji jest wyposażony w urządzenia procesowe zgodne ze standardami GMP, takie jak granulator szybkoobrotowy, suszarnia fluidalna, tabletkarki rotacyjne, drażownice, automatyczne linie blistrujące i kartoniarki, linia do produkcji i pakowania preparatów płynnych, mieszalniki obrotowe i inne. Naczelnym celem ESPEFY jest produkcja i sprzedaż produktów leczniczych oraz innych wyrobów o niekwestionowanej jakości, spełniających oczekiwania klientów we wszystkich aspektach satysfakcji z zakupu i stosowania. Kluczowe znaczenie dla produkcji wysokiej jakości leków ESPEFY ma pełna współpraca wszystkich jej działów, przy jednoczesnym wykorzystaniu nowoczesnego zaplecza technologicznego. Gwarantuje ona ciągłą kontrolę nad wychodzącymi preparatami i konkurencyjną pozycję na rynku polskim oraz co najważniejsze zadowolenie pacjentów.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

65 2008-06-05 19:47:44

3_2008_farmacja.indd 66

2008-06-05 19:47:47

interview

System zarządzania informacją laboratoryjną

STARLIMS

w polskiej wersji językowej Rozmowa z dr Moniką Wiśniewską kierownikiem ds. Rozwoju Biznesu w firmie Selvita

Pierwsze systemy klasy LIMS (Laboratory Information Managment System, System Zarządzania Informacją Laboratoryjną) powstawały na początku lat osiemdziesiątych XX wieku. Po niemal trzydziestu latach trudno sobie wyobrazić sprawnie działające laboratorium bez profesjonalnego systemu zarządzającego informacją.

Na początek proszę wyjaśnić czym są systemy LIMS i dlaczego są one niezbędne w laboratorium? • Systemy zarządzania informacją laboratoryjną to programy informatyczne przeznaczone do zbierania, obróbki i przechowywania wyników. Nowoczesne systemy LIMS potrafią jednak znacznie więcej: automatycznie dokumentują pracę zgodnie z wymaganiami systemów zapewnienia jakości, usprawniają zarządzanie zasobami ludzkimi, sprzętowymi i materiałowymi, ułatwiają raportowanie wyników oraz zapewniają szybki dostęp do danych archiwalnych. Zebranie wszystkich informacji w jednym systemie zapewnia wydajny przepływ danych w organizacji i usprawnia zarządzanie. •

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 67

Systemy klasy LIMS są bardzo popularne w laboratoriach w Europie Zachodniej i USA. Zainteresowanie nimi dotarło także do Polski. Jakie są Pani zdaniem tego przyczyny? • Zgodnie z obowiązującą literą prawa krajowego i unijnego laboratoria wykonujące badania dla potrzeb urzędowych zobowiązane są do posiadania akredytacji. Systemy LIMS nie tylko usprawniają pracę laboratoriów, •

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

67 2008-06-05 19:47:48

interview

ale także ułatwiają utrzymanie w bieżącej pracy procedur wypracowanych w procesie akredytacji oraz wymagań systemów kontroli jakości. Ponadto wdrożony LIMS zwiększa wiarygodności laboratorium w oczach klientów i dostawców oraz wpływa na nowoczesny wizerunek organizacji. Jakiego typu laboratoria powinny pomyśleć o wdrożeniu systemu LIMS? • Systemy tej klasy stanowią użyteczne narzędzie zarówno dla laboratoriów badawczo-rozwojowych, jak i kontroli jakości. Korzystają z nich firmy z branży farmaceutycznej, chemicznej, petrochemicznej, spożywczej, wydobywczej, a także jednostki związane z nauką, badaniami klinicznymi, kryminalistyką, ochroną środowiska, rolnictwem, biobankowaniem i zdrowiem publicznym.

•

W ofercie Państwa firmy również znajduje się system klasy LIMS? • Oczywiście. Jesteśmy autoryzowanym partnerem STARLIMS Corporation z USA i wspólnie ze specjalistami tej firmy przygotowaliśmy polską wersję systemu STARLIMS. •

Dlaczego akurat z tą firmą Selvita zdecydowała się nawiązać współpracę? • STARLIMS Corporation od 1986 roku jest jednym z wiodących światowych producentów systemów zarządzania informacją laboratoryjną. Na liście referencyjnej tej firmy znajduje się ponad 500 wdrożeń w 40 krajach całego świata, zarówno w organizacjach komercyjnych, jak i rządowych. Ponieważ STARLIMS koncentruje swoją aktywność wyłącznie na systemie LIMS, gwarantuje to najwyższą jakość oferowanych rozwiązań. Dodatkowo o wiarygodności firmy świadczyć może fakt, iż jest ona notowana na giełdzie nowojorskiej. •

Czy system STARLIMS znajdzie wielu klientów na polskim rynku? • Ależ oczywiście! Do tej pory polskie firmy miały do wyboru albo krajowe systemy o ograniczonej funkcjonalności, albo systemy światowe w języku angielskim. System STARLIMS to pierwszy najwyższej światowej klasy system LIMS z całkowicie polskim interfejsem użytkownika. Jego wielką zaletą jest zgodność ze standardami zawartymi w GLP, GMP, ISO17025, FDA, 21 CFR Część 11. Jednocześnie system oferuje bogaty, dostosowany do indywidualnych potrzeb graficzny interfejs użytkownika, który ułatwia konfigurację i dopasowanie aplikacji do zmieniających się wymagań laboratorium. Ponadto STARLIMS ma możliwość współpracy z systemami klasy ERP, integracji z aparaturą kontrolno-pomiarową oraz, jako aplikacja całkowicie webowa, nie wymaga instalacji po stronie klienta. Zresztą o przewadze systemu STARLIMS nad rozwiązaniami konkurencji można by powiedzieć znacznie więcej. Dobrą informacją dla wszystkich zainteresowanych systemem jest fakt, iż jego wdrożenie może być objęte dofinansowaniem z Unii Europejskiej. •

Selvita oferuje oprogramowanie. A jak wygląda wdrożenie i serwis? • Nasza firma zapewnia absolutnie pełen zakres usług: poczynając od konsultacji przedwdrożeniowych, poprzez profesjonalne wdrożenia, dostawę i konfigurację sprzętu komputerowego, szkolenia, pomoc przy walidacji systemu i przygotowaniu dokumentacji, na serwisie i pełnym wsparciu technicznym kończąc. Nasi specjaliści posiadającą wieloletnie doświadczanie w prowadzeniu projektów IT i wdrożeń u klientów. Gwarantuje to, że projekt uruchomienia w laboratorium systemu LIMS będzie sprawnie realizowany i zakończy się sukcesem. •

Rozmawiał: Tomasz Butyński

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 68

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:49

Kongres Robert Miller

27-28 lutego 2008 w czeskiej Pradze zorganizowano Kongres PHARMtech. Organizatorem była firma marcus evans.

konferencje, targi, szkolenia

PHARMtech

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 69

i przedstawiciele instytutów badań naukowych. Poprzez uczestnictwo w kongresie odwiedzający mieli szansę spotkania się z przedstawicielami międzynarodowych firm, prezentujących po raz pierwszy swoje produkty i usługi na terenie Europy Środkowo – Wschodniej Wystawcami podczas Kongresu PHARMtech byli liderzy w produkcji sprzętu i dostawcy usług dla przemysłu farmaceutycznego, prezentujący nowe dla rynku produkty, usługi i technologie. Podczas Kongresu PHARMtech 50 wiodących producentów i dostawców sprzętu i usług dla sektora farmaceutycznego zaprezentowało następujące kategorie produktów: dodatki do farmaceutyków, materiały sterylne, sprzęt laboratoryjny, technologia laboratoryjna i analityczna, outsourcing, IT dla przemysłu farmaceutycznego, biotechnologia dla farmacji, komponenty i maszyny do przetwórstwa opakowań, inżynieria produkcji i konserwacja, magazynowanie i rozwiązania do składowania farmaceutyków, akcesoria do Clean Rooms, IT dla systemów kontrolnych. PHARMtech Kongres jest imprezą coroczną odbywająca się za każdym razem w innym kraju Europy Centralnej i Wschodniej. Kolejny kongres odbędzie się 17-18 Lutego w Warszawie w halach EXPO XXI.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

Patronat Medialny:

o co wyróżnia PHARMtech kongres spośród innych to jego struktura. Połączenie wystawy z konferencją pozwala nie tylko zapoznać się z nowymi na rynku produktami i firmami ale także wysłuchać wielu ciekawych prezentacji. Przed rozpoczęciem Kongresu uczestnicy mieli unikalną możliwość skontaktowania sie z pozostałymi gośćmi za pomocą chronionej osobistym hasłem strony PHARMtech Messenger co pozwala na zaplanowanie spotkań i efektywne wykorzystanie czasu spędzonego podczas kongresu. Opis działalności wszystkich wystawców znalazł się w oficjalnym Katalogu Kongresu, dystrybuowanym pośród uczestników imprezy. Kongres PHARMtech odwiedziło około 400 gości, były to osoby decyzyjne w firmach farmaceutycznych takich jak: SOLVAY PHARMACEUTICALS, BAYER TECHNOLOGY SERVICES, EGIS PHARMACEUTICAL, HUNGAROPHARMA, PLIVA, SANOFI AVENTIS, TEVA, GLAXOSMITHKLINE, ALTANA PHARMA , BERES PHARMACEUTICALS, VET-PHARMA, WAGNER PHARMA, ALCON HUNGARIA, ALPHA-VET. Wśród nich znaleźli się managerowie zarządzający europejskimi koncernami farmaceutycznymi, dyrektorzy d/s badań i rozwoju, inżynierowie projektów, managerowie d/s produkcji, dyrektorzy działu zakupów, managerowie laboratoriów, managerowie d/s jakości i wydajności

69 2008-06-05 19:47:53

konferencje, targi, szkolenia

Tomasz Butyński

Międzynarodowe Specjalistyczne Targi Analityki Instrumentalnej, Technik Laboratoryjnych i Biotechnologii W dniach 1-4 kwietnia 2008 r. Monachium stało się miejscem spotkania całej międzynarodowej branży laboratoryjnej.

dbywające się w Monachium regularnie co 2 lata targi Analytica są niewątpliwie największymi na świecie targami technik laboratoryjnych, obejmując swym zakresem wiele dziedzin naukowych: m.in. biologię, biochemię, biotechnologię, diagnostykę medyczną i farmaceutyczną, badanie żywności, ochronę środowiska i analizę przemysłową.

Ta prestiżowa impreza wystawiennicza, odbyła się na jednych z najnowocześniejszych terenów targowych na świecie - Nowych Terenach Targowych monachijskiego centrum wystawienniczego (Neue Mese München), obejmującego 17 klimatyzowanych, pozbawionych stopni hal wystawowych o łącznej powierzchni 180 tys. m² wraz z obszarem na wolnym powietrzu o powierzchni 253 tys.m².

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 70

Prezentowany zakres tematyczny na targach ANALYTICA 2008: Technologia laboratoryjna, a w niej: narzędzia laboratoryjne, systemy do gromadzenia i przetwarzania baz danych laboratoryjnych i dokumentacji, sprzęt laboratoryjny i zastosowanie, odczynniki i chemikalia, wyposażenie laboratoriów, odzież ochronna. Analityka i kontrola jakości, a w niej: przyrządy i metody analityczne, aparatura, mikroskopy i metody optyczne, techniki kontrolno – pomiarowe, kontrola jakości w farmacji i przemyśle, usługi analityczne. Biotechnologia, a tutaj: diagnostyka w badaniach medycznych, wyposażenie biotechnologiczne, biochemikalia, technologie laboratoryjne, procesy biotechnologiczne, bioanalizy, diagnostyka laboratoryjna, odczynniki, reaktory.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:47:55

REKLAMA

W ramach targów Analytica 2008 można było uczestniczyć w licznych sympozjach i wykładach dotyczących m.in. następujących tematów: najnowsze osiągnięcia w nanotechnologii, diagnostyce, biologii molekularnej, biochemii, technologii Lab-on-a-Chip, analityce żywności i środowiska oraz wielu innych. Analytica 2008 to już 21. edycja targów. Śledząc ich historię, począwszy od premiery w 1968 r., można zauważyć konsekwentne prezentowanie przez organizatorów całego łańcucha procesów laboratoryjnych, odnoszących się do sektora przemysłowego i badawczego. Z edycji na edycję regularnie rośnie liczba wystawiających się firm oraz liczba odwiedzających. Na ostatnich targach Analytica w 2006 r. swoją ofertę przedstawiło 847 firm z 32 krajów, a zapoznało się z nią 27 190 zwiedzających specjalistów z branży, którzy przybyli z 94 krajów. Tegoroczne targi przyciągnęły największą, rekordową liczbę wystawców i zwiedzających w całej swojej historii. Podczas Analytica 2008 wystawiały się 1032 firmy z 35 krajów (z czego 36 procent stanowiły firmy spoza Niemiec). Liczba zwiedzających sięgnęła 32500 osób ze 111 krajów (33 procent zwiedzających spoza Niemiec).

Na tak ważnej dla branży laboratoryjnej imprezie nie mogło zabraknąć również redakcji magazynu „Świat Przemysłu Farmaceutycznego”.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 71

2008-06-05 19:48:03

konferencje, targi, szkolenia

Tomasz Butyński

W dniach 12 – 14 marca 2008r. na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich odbyła się kolejna edycja Międzynarodowego Salonu Medycznego SALMED 2008, w którym udział wzięło ponad 250 wystawców z 17 krajów, w tym z Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Włoch, Szwajcarii, Austrii, Belgii, Holandii i USA – to o 25% więcej, niż podczas poprzedniej edycji w roku 2006. Honorowy Patronat nad targami objęło Ministerstwo Zdrowia, a patronat medialny nad targami objęła telewizja TVN Med.

odczas targów SALMED 2008 na stoiskach wystawców zaprezentowane zostały: instrumenty i aparatura medyczna, wyposażenie szpitali, gabinetów medycznych i laboratoriów, meble medyczne, sprzęt do rehabilitacji i fizjoterapii itd. Udział w targach wzięło wielu liderów rynku medycznego, w wśród nich FAMED Żywiecka Fabryka Sprzętu Szpitalnego, GE Medical Systems oraz Dräger Polska. Targom towarzyszył bogaty program wydarzeń, podzielony w tym roku na bloki tematyczne: Salmed Klinika (seminarium Instytutu Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej poświęcone omówieniu wyników prac w ramach projektu Foresight „Stan i perspektywy rozwoju sektora technologii medycznych w Polsce”), Salmed Laboratorium

(trzydniowa Konferencja Naukowo – Szkoleniowa „Zarządzanie przez jakość medycznym laboratorium diagnostycznym i mikrobiologicznym” dla diagnostów laboratoryjnych i klinicystów) oraz Salmed Medycyna Ratunkowa (Seminarium naukowo – szkoleniowe „Symulacje w stanach zagrożenia życia”). Specjalny cykl prelekcji, przygotowanych przez uczestniczące w targach firmy, odbędzie się także w ramach „Speaker’s Corner”, przeznaczonego na komercyjne prezentacje wystawców. Udział w Speaker’s Corner wzięły m.in. firmy: FAMED Żywiecka Fabryka Sprzętu Szpitalnego, EUROSOFT, ELMI Systemy Automatyki, Przedsiębiorstwo Farmaceutyczno – Chemiczne PROFARM, KONKRET Dagmara Fik, Koncept – L, DRB Centrum Odszkodowań, UHC oraz ALTERIS.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 72

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:48:05

Systemy zapewnienia jakości

Robert Miller

31 marca 2008 roku krakowska firma Medvice zorganizowała szkolenie pt. „Systemy wentylacyjno-klimatyzacyjne, wymagania i walidacja tych systemów”.

konferencje, targi, szkolenia

Wymagania i walidacja systemów wentylacyjno-klimatyzacyjnych

w wytwarzaniu i kontroli jakości produktów leczniczych

prof. dr hab. Zbigniew E. Fijałek dyrektor Narodowego Instytutu Leków

Kolejne szkolenie firmy Medvice odbyło się 7 kwietnia 2008 roku. Tematem spotkania były systemy zapewnienia jakości w wytwarzaniu i kontroli jakości produktów leczniczych. Wykłady na ten temat poprowadził dyrektor Narodowego Instytutu Leków, prof. Dr hab. Zbigniew Fijałek wraz kierownikiem niemieckiego laboratorium radiologicznego w Departament of Safety and Radiation Protection, dr hab. Piotrem Ostapczukiem. Uczestnicy szkolenia – przedstawiciele firm Apipol-Farma, Coel, Espefa, GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A., Herbapol Kraków, Polfa Warszawa, Salco, Sanfarm i Sanofi-Aventis.

Szkolenie poprowadzili pracownicy naukowi Instytutu Inżynierii Cieplnej i Ochrony Powietrza Politechniki Krakowskiej - dr inż. Jarosław Müller i dr inż. Kazimierz Wojtas. Podczas swoich wykładów prelegenci omówili charakterystyczne cechy powietrza wilgotnego, urządzenia i systemy uzdatniania powietrza w wentylacji i klimatyzacji oraz systemy klimatyzacji, stosowane w pomieszczeniach czystych. Poruszono również temat czystości mechanicznej powietrza, omawiając różnego rodzaju filtry. Przedstawiono również sposoby zapewnienia czystości mikrobiologicznej powietrza. Uczestnikami szkolenia byli przedstawiciele takich firm jak: Aflofarm, Biomem, Espefa, Chance, Krka, Olimp, Polfa Grodzisk, Polfa Pabianice, Polfa Warszawa, Polpharma, Profarm i Klima-Tech.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 73

Podczas szkolenia prowadzący bardzo szczegółowo omówili systemy zapewnienia jakości ICH Q8, Q9 i Q10 oraz ISO 17025, omówiono wybrane elementy walidacji metod analitycznych, system pobierania prób i jego wpływ na jakość wyniku analitycznego, rolę wzorców w analizie jakościowej i ilościowej, przeanalizowano ocenę jakości wyników analitycznych oraz dokumentację w systemie GLP.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

73 2008-06-05 19:48:06

konferencje, targi, szkolenia

X Międzynarodowe Targi Analityki i Technik Pomiarowych

EuroLab 2008 Robert Miller

EuroLab to jedyne targi w Polsce dla branży laboratoryjnej, podczas których można zarówno uzyskać cenne informacje, jak zaprojektować, wyposażyć lub zmodernizować laboratorium, jak i dowiedzieć się, jakie są aktualne dokonania badawcze. Ten biznesowo-naukowy charakter imprezy sprawia, że cieszy się ona zainteresowaniem pracowników laboratoriów przemysłowych, szczególnie branży chemicznej i spożywczej, laboratoriów biotechnologicznych oraz przyzakładowych działów kontroli jakości, właścicieli i zarządców placówek służby zdrowia, reprezentantów instytucji i placówek badawczych oraz wyższych uczelni.

J Patronat Medialny:

ubileuszowe, X Targi EuroLab, okazały się jedną z najbardziej udanych edycji w swojej historii. Odwiedziło je prawie 6000 zwiedzających, czyli o 9 proc. więcej, niż podczas ubiegłorocznej edycji. „Właśnie tu spotyka się biznes z nauką” – powiedziała podczas otwarcia targów Barbara Kudrycka, Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, która wraz z prof. dr hab. Michałem Kleiberem – Prezesem Polskiej Akademii Nauk objęła patronat nad Jubileuszowymi Targami EuroLab.

Ogromnym zainteresowaniem zwiedzających, oczywiście poza 127 stoiskami wystawców, cieszyły się imprezy towarzyszące. Rekord pobił wykład Polskiego Centrum Akredytacji pt. „Narzędzia doskonalenia systemu zarządzania laboratorium”, który zgromadził ponad 400 słuchaczy. Pozostałe imprezy towarzyszące – m.in. referat Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji, cykle wykładów Krajowej

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 74

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:48:12

Barbara Kudrycka, Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, prof. dr hab. Michał Kleiber, prezes Polskiej Akademii Nauk, Urszula Potęga, prezes Międzynarodowych Targów Polska Sp. z o.o.

Izby Diagnostów Laboratoryjnych oraz Komitetu Chemii Analitycznej PAN i Wydziału Chemii UW również zgromadziły pokaźną liczbę słuchaczy. Podczas Targów odbywały się również fachowe prezentacje wystawców. Na stoisku firmy Merck, Sponsora Głównego EuroLabu, przez trzy dni targowe poruszono takie tematy, jak bezpieczne laboratorium, szkło pomiarowe i jego monitoring jako element systemu nadzoru kontroli jakości pracy w laboratorium, biblioteki inhibitorów kinaz białkowych czy walidacja metod szybkich na przykładzie testów Spectroquant. Targi EuroLab były doskonałym miejscem do nawiązywania bezpośrednich kontaktów handlowych, a także okazją do zebrania informacji o najnowszych metodach i technikach badawczych oraz zapoznania się z szeroką ofertą produktów i usług oferowanych przez 127 wystawców – producentów i dystrybutorów m.in.: • testerów farmaceutycznych, • wysokiej jakości odczynników chemicznych, • testów diagnostycznych, • komór laminarnych i innych urządzeń laboratoryjnych, • mebli laboratoryjnych i odzieży ochronnej.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 75

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

75 2008-06-05 19:48:15

konferencje, targi, szkolenia

18 Międzynarodowe Targi Maszyn Pakujących, Opakowań i Maszyn Cukierniczych

INTERPACK 2008 Robert Miller

Wszyscy, którzy poszukiwali rozwiązań swoich oczekiwań wobec opakowań i chcieli sobie zagwarantować wyprzedzenie innowacyjne na przyszłość, przybywali do Düsseldorfu w dniach 24-30 kwietnia 2008 roku, by uczestniczyć w największych jak do tej pory targach INTERPACK.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 76

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:48:17

konferencje, targi, szkolenia

Tegoroczna, jubileuszowa impreza, odbywająca się w 50-tą rocznicę pierwszego Interpack-u zgromadziła 2744 wystawców, w tym 1 723 z zagranicy (z 58 krajów), a wśród nich 33 firmy z Polski. We wszystkich 19 halach Terenów Targowych w Düsseldorfie, na powierzchni 175.000 metrów kwadratowych prezentowano najnowsze osiągnięcia w zakresie: dozowania, napełniania, pakowania oraz identyfikacji produktów. Już dzisiaj, tuż po targach, 97 procent z wystawiających się w 2008 roku firm wyraziło chęć ponownego pojawienia się podczas następnej edycji Interpack-u za 3 lata.

iędzynarodowe Targi INTERPACK są największą – odbywającą się w cyklu trzyletnim – na świecie imprezą wystawienniczą oferującą kompletny pakiet branży opakowaniowej począwszy od wytwarzania materiałów opakowaniowych, poprzez cała paletę surowców, maszyn opakowaniowych, dystrybucję, zapewnienie jakości, technikę opakowań, logistykę sprzedaży aż do utylizacji opakowań dla przemysłu spożywczego, farmaceutycznego, kosmetycznego itp.

Wilhelm Niedergöker członek Zarządu Messe Düsseldorf

179,000 odwiedzających (o 3 000 osób więcej niż na ostatnich targach) w ciągu siedmiu dni targowych mogło uzyskać kompleksowe informacje dotyczące najnowszych procesów i trendów opakowaniowych w zakresie artykułów spożywczych i napojów, wyrobów cukierniczych i piekarniczych, produktów farmaceutycznych i kosmetyków, towarów konsumpcyjnych nie żywnościowych i towarów przemysłowych, jak również nawiązać kontakty biznesowe. Odwiedzający reprezentowali 121 krajów, 62% ogólnej liczby odwiedzających pochodziło spoza Niemiec.

„Interpack 2008 swoim konceptem odpowiada na potrzeby obecnie dobrze rozwijającego się rynku. Dowodzi tego nie tylko ekspansja powierzchniowa dotychczasowych wystawców, ale również wysoka liczba firm, które prezentują się na Interpack-u po raz pierwszy“ – mówi Wilhelm Niedergöker, członek zarządu Messe Düsseldorf.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 77

Na tak ważnej imprezie nie mogło zabraknąć również redakcji magazynu „Świat Przemysłu Farmaceutycznego”.

Termin kolejnej edycji targów Interpack w Düsseldorfie to 12-18 maja 2011 roku.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

77 2008-06-05 19:48:25

fot. Piotr Drzewiecki

konferencje, targi, szkolenia

Środkowoeuropejskie Targi Biotechnologii i Biobiznesu

Bio-Forum VII Robert Miller Środkowoeuropejskie Targi Biotechnologii i Biobiznesu – Bio-Forum VII to największe, międzynarodowe wydarzenie biotechnologiczne w Europie Środkowej. Od 2000 roku, Bio-Forum jest platformą do poszukiwania partnerów w badaniach aplikacyjnych, tworzenia kontaktów biznesowych i podejmowania inicjatyw w biotechnologii.

iódma edycja Targów Bio-Forum była doskonałą okazją do zapoznania się z aktualnymi osiągnięciami głównie w zakresie biotechnologii oraz sektora life-science. Oferta stanowiła przede wszystkim platformę kontaktów naukowobiznesowych biosektora. Podczas Targów Bio-Forum VII zaprezentowało się 132 wystawców m. in. z: Polski, Węgier, Czech, Niemiec.

prof. dr hab. Tadeusz Pietrucha, założyciel firmy Bio-Tech Consulting, pracownik naukowy Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Targi skierowane były głównie do przedstawicieli sektora farmaceutycznego, biomedycznego, kosmetycznego, producentów żywności, zainteresowanych nowymi technologiami i wdrażaniem ich w swoich przedsiębiorstwach. Odbiorcą imprezy targowej byli także pracownicy naukowi uczelni oraz instytutów, a także studenci.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 78

fot. Piotr Drzewiecki

Patronat Medialny:

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:48:29

REKLAMA

W tym roku Targi Bio-Forum odwiedziło ok. 1200 osób zwiedzających. Wystawcami Bio-Forum były wszystkie firmy i instytucje działające w obszarze wspierania transferu technologii m.in.: biura patentowe, venture capital, seed capital, parki technologiczne jak również centra zaawansowanych technologii oraz inkubatory technologii. Ponadto firmy przedstawiły ofertę innowacyjnych produktów i usług dla firm biosektora, tym samym można się było zapoznać z ofertą świadczonych usług oraz produktów i rozwiązań. Oferta wystawców obejmowała m.in.: wyposażenie laboratoriów naukowych oraz firm biosektora, ofertę aparatury i odczynników, doradztwo dla biosektora, badania kliniczne (firmy CRO), surowce kosmetyczne i farmaceutyczne, prezentacje funduszy inwestycyjnych, specjalistyczną literaturę i specjalistyczne usługi: testy kosmetyków, badania na zwierzętach. Unikalnym elementem Środkowoeuropejskich Targów BioForum była prezentacja projektów B+R o potencjale aplikacyjnym m.in. dla ochrony zdrowia, farmacji, kosmetologii, produkcji żywności czy sektora biopaliw. Piotr Łada, Senior Project Manager w PM Group Polska i Austin Lock, PM UK

Dla odwiedzających przygotowano liczne seminaria i szkolenia branżowe, dotyczyły one m.in. komercjalizacji oraz finansowania projektów badawczych, partnerstwa biznesowego, ekonomicznych uwarunkowań produkcji biopaliw, suplementów diety, biotechnologii w produkcji żywności, innowacji w kosmetologii oraz farmacji. Szczególnie zainteresowanie wzbudził prestiżowy panel dyskusyjny „Bioregiony wkraczają na scenę polskiej biogospodarki” - z udziałem dziennikarzy, przedstawicieli władz samorządowych oraz przedstawicieli wiodących firm biotechnologicznych tworzących się w Polsce bioregionów - łódzkiego, dolnośląskiego, małopolskiego. Targi Biotechnologii i Biobiznesu – Bio-Forum VII odbyły się pod patronatem: Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Marszałka województwa łódzkiego i Prezydenta Miasta Łodzi. Kolejne Targi Bio-Forum odbędą się w 13-15 maja 2008r.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 79

2008-06-05 19:48:34

konferencje, targi, szkolenia

Systemy Zarządzania Jakością Robert Miller

Stowarzyszenie ISPE Polska wraz z firmą PLIVA Kraków w dniach 24-25 kwietnia 2008r było organizatorem konferencji naukowej, której tematem przewodnim były Systemy Zarządzania Jakością zaprezentowane w praktycznych rozwiązaniach.

onferencja ta stanowiła unikalną możliwość zapoznania się z wdrożonymi przykładami systemów skomputeryzowanych do zarządzania głównymi procesami jakościowymi. Wśród zaproszonych Prelegentów znaleźli się przedstawiciele z Polski, Wielkiej Brytanii i Włoch, m.in. Barbara Walenciuk (Główny Inspektorat Farmaceutyczny), Paul Irving (Aptitude, Wielka Brytania), Andrzej Szamański, Tomasz Hartuna, Medard Krzyżyński (Polpharma), Rafał Buczek, Grzegorz Karolczak (Pliva Kraków), Claudio Rolandi (ISPE Italy), Roman Nowicki (Ran Systems), Massimiliano Borelli i Gilda D’Incerti (Pharma Quality Europe). Dwudniowe spotkanie rozpoczęło się od prezentacji firmy PLIVA którą poprowadziła dyrektor zapewnienia jakości JustyKraków na Lubaska. Po prezentacji firmy odbyło się zwiedzanie części średnia Organizacja konferencji 9,13 produkcyjnej zakładu. Organizatorzy udostępnili zwiedzającym Informacja przed konferencją 9,13 między innymi: linię form suchych, laboratorium mikrobiologiczne Obsługa, personel 9,27 oraz wydział form sterylnych. Uczestnicy mieli okazję porównać Ocena w oparciu o ogólne swoje doświadczenia, 8,94 oczekiwania wiedzę oraz park maOczekiwanie odnośnie ceny szkolenia 8,27 szynowy z jedną Porównując do innych konferencji 8,93 z największych firm Ocena konferencji na podstawie ankiet farmaceutycznych wypełnionych przez uczestników w Polsce. (1 – najniższa ocena, 10 – najwyższa ocena) Po zwiedzaniu nadszedł czas na główną prelekcję tego dnia a mianowicie na wykład przedstawiciela Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego, Pani Barbary Walenciuk. Jej prezentacja to całkowite novum w dziedzinie polskiej inspekcji, ponieważ po raz pierwszy byliśmy świadkami zaprezentowania przez GIF analizy pokontrolnej zakładów produkcji farmaceutycznej za rok poprzedni. Prelekcja ta spotkała się z żywym zainteresowaniem branży, czego dowodem była duża ilość pytań do inspektora. Podczas konferencji można było wysłuchać także kilku prelegentów zagranicznych: dyrektora oraz założyciela Pharma Quality Europe, Panią Gildę D’Incerti podczas ciekawej prelekcji dotyczącej historii powstawania systemów jakości, ich integracji oraz Prezesa ISPE Italy – Claudio Rolandi, który wykorzystując konkretne studium przypadku zaprezentował bardzo aktualny obecnie temat jakim jest zarządzanie ryzykiem jakości. Największe jednak zainteresowanie wzbudziła prelekcja Paula Irvinga na temat świeżo wydanych przez ISPE wytycznych GAMP 5. Paul Irving uczestniczył aktywnie w tworzeniu i redagowaniu tego dokumentu stąd też posiada on ogromną wiedzę na ten temat.

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 80

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:48:38

Raportowanie, monitorowanie, inspekcja Tomasz Butyński

Skuteczny nadzór i raportowanie działań niepożądanych ma fundamentalny wpływ na kondycję firmy farmaceutycznej, a elektroniczne raportowanie działań niepożądanych nadal budzi wiele wątpliwości. Dlatego właśnie Informedia Polska Sp. z o.o. zorganizowała warsztaty pt. „Działania niepożądane. Raportowanie, monitorowanie, inspekcja”, które odbyły się 15-16 kwietnia 2008 roku w Warszawie.

konferencje, targi, szkolenia

Działania niepożądane

dr Jarosław Woroń

latego właśnie Informedia Polska Sp. z o.o. zorganizowała warsztaty pt. „Działania niepożądane. Raportowanie, monitorowanie, inspekcja”, które odbyły się 15 - 16 kwietnia 2008 roku w Warszawie. Warsztaty były doskonałą okazją do przedstawienia korzyści płynących z zaangażowania w system monitorowania niepożądanych działań produktów leczniczych oraz do przekazania wiedzy o zasadach działania tego systemu w Polsce, a także innych krajach europejskich. Co zrobić aby inspekcja nie była przykrym doświadczeniem? Jak uniknąć przykrych konsekwencji? Jak się do nich przygotować? – podczas tych wyjątkowych warsztatów odpowiedzi na te i wiele innych kluczowych zagadnień udzielali prelegenci: • Hubert Tuchołka – Partner w kancelarii H. Tuchołka i Wspólnicy Sp. k., • Dr Jarosław Woroń – Prezes zarządu firmy Medi – Pharm Professional Service Sp. z o.o., • Joanna Wilczyńska – Safety & Quality Standards Manager, Pfizer Polska.

(koordynatorzy badań klinicznych, administratorzy badań klinicznych, CRA), dyrektorów ds. jakości, osoby wykwalifikowane, kierowników działów rejestracji, przedstawicieli placówek badawczych, ośrodków monitorowania działań niepożądanych leków oraz doradców i firmy specjalizujące się w zagadnieniach prawnych dla branży farmaceutycznej.

Do udziału w warsztatach zaproszono przedstawicieli przedsiębiorstw farmaceutycznych, a wśród nich: dyrektorów medycznych, kierowników działów pharmacovigilance, szefów działów bezpieczeństwa leku, dyrektorów ds. badań klinicznych

Udział w warsztatach wzięli przedstawiciele firm, takich jak: CROM POLSKA, VETOQUINOL BIOWET, MERCK, PREMIER RESEARCH POLAND, UNIA, ADAMED, HEEL POLSKA, SOLVAY PHARMA POLSKA, SCOPE KRAKOW, LUNDBECK POLAND, POLFA, MELAMPUS.

www.farmacom.com.pl

3_2008_farmacja.indd 81

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

Patronat Medialny:

Hubert Tuchołka

81 2008-06-05 19:48:42

konferencje, targi, szkolenia

Pharma Logistics 2008 Efektywne zarządzanie łańcuchem dostaw Robert Miller

10 i 11 kwietnia 2008 roku warszawska firma Informedia Polska zorganizowała konferencję „Pharma Logistics 2008”, dedykowaną przede wszystkim firmom farmaceutycznym (producentom, importerom, eksporterom, dystrybutorom), operatorom logistycznym, przedsiębiorstwom transportowym, hurtowniom farmaceutycznym, stowarzyszeniom i instytucjom farmaceutycznym, jak również firmom oferującym rozwiązania technologiczne dla logistyki i wszystkim podmiotom zainteresowanym efektywną dystrybucją produktów leczniczych.

•

• •

programie konferencji znalazły się m.in. takie tematy, jak: Optymalna logistyka produktów farmaceutycznych w zgodzie z zasadami GDP – praktyczne rozwiązania, najlepsze metody redukcji kosztów. Nadzór Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego – jak uniknąć negatywnych efektów związanych z kontrolą i decyzjami GIF-u? Dystrybucja bezpośrednia w świetle prawa konkurencji i prawa farmaceutycznego. Zwrot z inwestycji w innowacyjne technologie – kiedy, komu i co się opłaca.

Piotr Król

Patronat Medialny:

– prezes Zarządu SpedPharm.pl

Marcin Kołakowski

– dyrektor Departamentu Nadzoru Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego

Świat Pr zemys ł u Far mac eut ycznego • 3/20 0 8

3_2008_farmacja.indd 82

Zaproszonymi prelegentami byli najlepsi w Polsce eksperci w dziedzinie logistyki produktów farmaceutycznych oraz gość specjalny – Marcin Kołakowski, dyrektor Departamentu Nadzoru Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego. Zaproszeni prelegenci to: • Piotr Król – Prezes Zarządu SpedPharm.pl Marek Szczotka – Kierownik Logistyki, Lek SA • Jacek Olszewski – Senior Konsultant, Miebach Consulting • Jacek Denkowski – Prezes Zarządu, Dom Zdrowia • Bożena Ciosek – Radca Prawny, Manager Zespołu Farmaceutycznego, Wierzbowski Eversheds • Łukasz Musialski – Konsultant Logisys • Łukasz Kańtoch – Prezes Zarządu, ISL Innowacyjne Systemy Logistyczne Sp. z o.o. • Grzegorz Sokołowski – Starszy specjalista w zakresie systemu GS1 (zwanego dawniej EAN.UCC) w Instytucie Logistyki i Magazynowania Uczestnikami konferencji byli przedstawiciele takich firm, jak: GLAXOSMITHKLINE CONSUMER HEALTHCARE, US PHARMACIA, WINCANTON POLSKA, WYETH, VET-TRADE POLSKA, POLFA, BOEHRINGER INGELHEIM POLSKA, LEK, DSV SOLUTIONS, SANOFI-AVENTIS HAND-PROD, PLIVA KRAKÓW, INTERVET, VETOQUINOL BIOWET, NOVARTIS POLAND, PFIZER TRADING POLSKA, ADAMED, VEDIM, ORGANIZACJA POLSKICH DYSTRYBUTORÓW FARMACEUTYCZNYCH.

www.farmacom.com.pl

2008-06-05 19:48:47

3_2008_farmacja.indd 83

2008-06-05 19:48:50

3_2008_farmacja.indd 84

2008-06-05 19:48:53