Margreth Olin
Som barn lurte eg alltid på kva som var på øvst på breen. Slik eg lurte på kva som var på andre sida av fjella. Austafjells var det nok meir folk, såg eg for meg. Men på toppen av breen, det grøne brevatnet sitt opphav, der såg eg føre meg heilt andre bilete.
Dei vaksne snakka om endelause kvite vidder av is, med djupn ingen kjende, om menneske som hadde frose i hel, blitt vekke der oppe.
Songen frå breen, kvar kom han frå? Lyden av isen som skura mot fjellet, vatnet som elta steinen i elva. Om nettene blei eg liggjande og lytte til korleis landskapet blei forma og flytta. Eg kunne aldri sovne åleine, slik. Likevel grudde eg meg til å stikke føtene fram på golvet, kjenne trekken frå breen som trengde seg mellom golvplankane
og inn i meg. Kunne trekken feste seg? Eg gjekk til mor og far sitt rom, stod ved senga deira. Pappa letta på dyna.
Så, så, sa han, sov no.
Eg er redd, sa eg.
Og kald, svarte han.
Pappa sin pust blei rolegare. Som ei båre mot fjellet eg kunne sovne til.
Høyrer du, pappa? spurde eg. Høyrer du songen?
Eg er fem år fyrste gongen pappa tek meg med til brefronten. Vi set oss ned. Eg sit tett inntil han, held meg fast i han nett så han ikkje skal merke det.
Vi ser på den mektige blå, høyrer han pustar og skrapar. Den kvite, mjuke snøkappa over oss får sola til å stikke i auga. Eg knip dei att for å klare å sjå, auga er berre så vidt opne. Eg ser at breen liknar handa til far.
Brått kjem vinden inn dalen. Vi snur oss og ser trekronene bøye av. Vinden stryk meg over håret, eg snur meg mot breen, og der kruser vinden snøen og lagar nye mønster i overflata, og så vert han dregen ned i bresprekkene.
Eg reiser meg. Tonane står ut av breporten, det kling nært og fjernt. Som var det eit kor. Pappa har også reist seg.
Pappa, er det eit orkester som speler der nede i djupet?
Eg spør stilt, sjølv om det bruser inni meg.
Høyrer du det òg? spør far attende. Kan du òg høyre dei?
Eg sit på beitet åleine. Snøen ligg høgt i fjellsida. Graset er nygrønt. Skarpt, som det varme glasbrotet som ligg i grøfta lenger nede. Eg har drege fingeren rundt det mange gonger, kjent at den eine sida er avrunda og ufarleg, medan den andre sida enno er spiss og stikkande. Det har ikkje lege her lenge nok enno, tenkjer eg og kryp under gjerdet. Eg sit på ein stein. Mor har gjeve meg ei lita bok med blanke ark. Og ein blå penn ho hadde i frakkelomma. Ho har bedt meg skrive det eg ser.
Eg sit lenge.
Så trykkjer eg pennen mot papiret. Det blir ein blå liten klump før den fyrste bokstaven er på veg. Det skal bli ein L. Høg som eit fjell. Det blir også A-en. Han blir som Ceciliekruna, spiss rakt opp i himmelen. Så er det min og mamma sin bokstav to gonger.
LAMMA
skriv eg, det tek litt tid, dette er mi fyrste setning
så skriv eg, utan å setje teikn etter lamma, det eg har
sett:
LAMMA LYSER
står det.
Eg spring ned igjen til mor, under gjerdet. Vekk frå alle sauene og vårsleppet. Det brenn ein eld i meg no.
Mamma står i døra, tek imot.
Ja? seier ho. Kom det nokon ord?
Ho seier eg må lese, ho set seg ned på trappa.
Eg ser på henne. Mor undrar seg no, kunne eg ha skrive.
Ja, seier eg. No kan eg skrive.
Få høyre, seier mamma.
Eg ser dei to orda mine stå der, som ei fjellkjede. Så ranke og høge er bokstavane, ekstra fine når dei står saman slik og seier noko heilt sant og nytt.
Lamma ... les eg ... eg held igjen og trekkjer pusten.
Ja? seier mamma.
Lamma (pause) lyser! (pause)
Eg pustar ut, og magen er ein varm ballong med luft. Eg smiler og ser opp på dei sommargrøne auga hennar. Dei har tårer.
Ja, seier ho. Kan du sjå det, Margreth?
Ja, seier eg. Alt lyser.
Ja, seier mamma. Ho tørkar ei tåre.
Heile livet, seier ho, kan du lese det du har skrive, for meg. No kan du både lese og skrive, Margreth. No kan vi byrje å lese det du har skrive, seier ho.
Ho blunkar, og tåra som renn på kinnet til mor, er full av lys, akkurat slik mor mi er.
Dei fyrste menneska kom til Oldedalen for seks tusen år sidan. Alt lyste. Graset i den frodige dalbotnen.
Regnbogen gjennom fossefalla som stupte i endelause svev utfor dalsøkka mellom tindane. Jøkulen som kransa dalen i himmelsjå, strekte sine lange, sterke armar ned fjellsidene.
Eg sa: Her skal vi vere. Mor og far var der òg. Allereie då hadde breen grave ut denne vakre dalen. Det fyrste eg tenkte, var at vatnet flaut som mjølk over hamrane.
Mor var eit lite barn den gongen. Og dei fyrste orda ho lærte seg, var fjell, skog, bre, himmel og vatn. Slik blei ho forma. Orda flytta landskapet rundt oss inn i henne.
Ho var det vakraste barnet eg hadde sett. Ho var mitt einaste barn, og ho blei dette landskapet. Vi var vestafjells. Her har vi alltid budd, far, mor og eg.
Denne draumen hadde eg natta etter at mor gjekk bort.
Er det slik at heime ikkje er knytt til ein stad, men til menneske?
Eg har alltid sagt at eg skal heim, til mor og far.
Etter gymnaset flytta eg for å ta utdanning. Fem dagar etter at mor og mormor hadde køyrt flyttelasset mitt til Bergen, ringde eg heim. Kvar er du no, spurde mor. Og eg sa: Flyplassen, eg er allereie på Flesland, kan eg kome heim? Og mor sa: Kom, du, eg skal hente deg på Vigra.
Ho kom rett frå arbeid, ho hadde den raude butikkfrakken på seg. Eg sette meg inn i bilen. Eg var så glad for å sjå henne att. Vi song i bilen på veg heim. Eg såg ut glaset til høgre for meg, og tårene mine rann nedover kinna. Eg visste eg hadde flytta for godt. Ho visste det, ho òg.
Du skal jo lære å fortelje historier, veit du, sa ho. Du må jo gå på skule.
Ja, svarte eg. Mora mi, sa eg.
Ja, sa ho, lisja mi.
Og så snudde ho stemninga, ho sa: Du veit at eg reiste heim for å besøke far etter fire dagar då eg hadde fått meg jobb på Stranda handelslag. Du heldt no ut i fem dagar, du, la ho til, og så lo vi.
Etter studia etablerte eg meg i Oslo. Ein dag ringde eg heim. Eg hadde byrja å skrive på min fyrste film.
Ka han skal heite? spurde mor.
Onkel Reidar, eg kviskra det til henne.
Skal du løfte fram Reidar si historie? Ho kviskra tilbake.
Eg treng at du er med òg, svarte eg.
Eg veit ikkje heilt, sa mor, eg har no aldri blitt filma før, ka trur du mormor seie?
Ka trur du? spurde eg.
Mormor har mykje å fortelje om Reidar, men det vert sårt òg, sa mor mi. Du veit, han Reidar var ikkje i bryllaupet vårt.
Kvifor ikkje?
Heime kom han Reidar alltid fyrst, det måtte vere slik då vi voks opp. Men då eg skulle gifte meg, sa far: 22. juli, Magnhild, det skal vere din dag. Mor gret i telefonen.
Far din såg deg òg, han, mamma …
Ja, kviskra ho, men du veit, det var jo ein som mangla den dagen …
Ein film om skam og familiehemmelegheiter? Eg heldt det ope for mor mi.
Ja, svarte ho, men all gleda òg.
Vi er stille lenge. Eg smiler. Og eg høyrer ho smiler òg, då ho seier: Ein film om Reidar, Margreth?
Ja.
Eg synest eg ser han når du fortel han dette. Kor han kjem til å le. Kor stolt han blir!
Takk, seier ho, det er klart du skal lage film om Reidar.
Det finaste eg har, er eit kvitt miniskjørt med store sommarfuglar på. Den dagen mor kjøpte det til meg, tenkte eg at no kjem eg til å vere glad bestandig. Mamma spør: Vil du ha skjørtet i dag, og den lilla genseren eg har strikka til deg? Ho tek ned dei to plagga frå den øvste skåphylla, der dei finaste kleda våre ligg, saman med hardangerdukane ho har brodert.
Vil du ha musefletter òg? spør ho.
Ho tek vatn på kammen og lagar ein rett midtskil i håret mitt medan eg smiler inn i handspegelen hennar. Eg manglar ei framtann, eg ser ut som ei jente som skal byrje på skulen snart, tenkjer eg. Mor knyter kvite sløyfer rundt strikkane eg har fått i håret. Eg reiser meg og går som ein mannekeng over golvet, for å få henne til å le og fordi eg kjenner meg som ein. Onkel Reidar ler, han òg, 14
medan han svingar hovudet frå side til side og pakkar veska si. Det er ein heilt spesiell dag. Eg og onkel Reidar skal ta bussen åleine til mormor. Onkel Reidar, som kallar meg Pus, som alltid har pengar til is, og som rullar sigarettar av skrivepapir, frå ei blokk han har i baklomma.
Mamma følgjer oss inn i bussen. Reidar gjer honnørhelsing til bussjåføren, går bakover i bussen og set seg ved vindauget, eg set meg ved sida av. Eg skal passe på pusen, lovar han mamma og klappar meg på hovudet. Før denne dagen har eg aldri tenkt over at alltid når eg er saman med Reidar, er det berre oss i familien.
Bussen tek av frå Stranda kai. Eg stryk sommarfuglane på skjørtet over vengjene og kjenner at setet er solvarmt mot baksida av låra. Eg reiser meg og ser ut av vindauget kvar gong bussen stoggar. Det er mange som kjem på bussen, og det er nokre som går av. Alle ser mot oss, både dei som kjem på, og dei som går av, dei snur seg og ser på oss.
Kanskje dei synest eg er fin på håret, tenkjer eg og tar meg i flettene, eg vert litt forlegen.
Men ser dei eigentleg på meg? Dei ser mest på onkel, dei ser eigentleg berre på onkel.
Kanskje dei kan sjå kor snill ein onkel eg har? Eg smiler til ei gammal dame, men ho smiler ikkje attende.
Alle stirar på han, nokre med open, gapande munn.
Kanskje dei aldri har sett ein onkel før, tenkjer eg.
Den gamle dama har kvasse auge. Ei ung jente ser skremd ut. Kva er det dei ser?
Eg snur meg mot Reidar og ser på han, eg òg, men han liknar ikkje på onkel.
Onkel Reidar ser ned. Dei blå auga som brukar å lyse mot meg, er grå, andletet er frose. Skuldrene har sokke inn mot bringa, han som alltid er så rett i ryggen, som ein general, plar mor å seie.
Eg ser framover og bakover i bussen på ny, og alle andleta er vende mot onkel. Eg har aldri sett nokon sjå slik på nokon, og med eitt forstår eg at onkel har sett slike blikk på seg før, og at han no gøymer seg.
Onkel, kviskrar eg.
Reidar tek handa mi bak bussetet.
Lisje pusen, seier han og lener seg inntil meg.
Du veit, Margreth, eg er ikkje som alle andre, kviskrar han.
Nei, du er finare, seier eg, og ein dag skal eg vise dei.
Og slik blir vi sitjande og halde kvarandre i handa.
Handa hans er like lita som mi. Vi har om lag same lengde på fingrane, onkel og eg.
Bak auga mine pressar noko eg aldri før har kjent. Eg kjenner meg sint.
Bussen er framme i Hornindal, og der står mormor Milla og tek imot oss. Så fine de er, seier mormor og stryk
Reidar på kinnet. Han slår armane om henne og ler høgt. Andletet til onkel Reidar endrar seg og blir kjent att.
Han ser på meg, blunkar til meg, vi seier ingenting om bussturen.
Men eg har bestemt meg for noko.
Ein dag! Ein dag skal eg vise dei. Eg skal fortelje dei kven Reidar er.
Eg har boka mi i veska. Reidar lyser når mamma og mormor ser på han, skriv eg i boka mi.