6. Turystyka militarna - zamki rycerskie na Kociewiu

6. Turystyka militarna – zamki rycerskie na Kociewiu

Turystyka militarna jest zorientowana głównie na zwiedzanie muzeów wojskowych, obiektów obronnych (warowni, zamków), pól bitew, pomników i cmentarzy upamiętniających wydarzenia wojskowe. Druga gałąź turystyki militarnej to udział w pokazach sprzętu wojskowego, spotkania i zloty miłośników militariów, inscenizacjach potyczek i bitew, turystyka żywej historii i odtwórstwo historyczne.

Przez kulturowe dziedzictwo militarne należy rozumieć zasób miejsc, obiektów, przedmiotów i eventów związanych z wojskiem i konfliktami militarnymi, uznawany za

wartościowy i godny ochrony. Najczęstszymi formami materialnej postaci organizacji turystyki militarnej są następujące zespoły atrakcji materialnych [Jędrysiak, Mikos v. Rohrscheidt 2011, s.17-20]: • szlaki tematyczne o tematyce militarnej, a także biograficznej (jeżeli odnosi się ona do osób związanych z historią wojen i konfliktów) i architektonicznej (jeśli ich substancję stanowią np. zamki albo fortece) oraz inne, eksponujące takie wątki; • multitematyczne szlaki regionalne (jeśli z uwagi na znaczenie militarne regionu mają one w znaczącym zakresie związek z tematyką historyczno-militarną); • lokalne tematyczne trasy turystyczne, w miejscowościach lub w niewielkich obszarach pozostających w bezpośredniej wzajemnej bliskości; • obiektowe trasy zwiedzania, zorganizowane w samych obiektach militarnych lub wokół nich(w tym także trasy podziemne), a także w innych obiektach jako tematyczne wersje (opcje) lub zwiedzania.

Na potencjał eventowy w dziedzinie organizacji kulturowej turystyki militarnej składają się: [Jędrysiak, Mikos v. Rohrscheidt 2011, s.20]: • eventy cykliczne, czyli krótkotrwałe , regularne (co roku lub co kilka lat) odbywające się wydarzenia tematyzowane militarnie lub ze znacznym udziałem treści historycznomilitarnych, jak festyny, zloty militarne, turnieje, inscenizacje historycznych bitew; • pokazy tematyczne o charakterze militarnym, dostępne niezależnie od stałych terminów na zamówienie organizatorów turystyki na danym terenie lub w danym obiekcie; • różnego rodzaju mikroeventy, czyli krótkotrwale elementy inscenizacji, pokazu, występu, fabularyzacji, interaktywnego działania w trakcie zwiedzania miejsc i obiektów, dostępne stale (jako moduły w ramach zwiedzania), w określonych dniach, godzinach lub na specjalne zamówienie.

Warto wiedzieć, że obiekty militarne są zazwyczaj prawdziwymi skarbnicami ciekawostek

i nowinek inżynierskich, będących efektem wyścigu technologicznego.

W okresie średniowiecza w Europie działało kilka zakonów rycerskich, które były ważnym wycinkiem chrześcijańskiej historii. Ich głównym zadaniem była nie tylko modlitwa czy kontemplacja, lecz również walka w obronie wiary i ideałów przyjętych w regule zakonnej. Powstanie ich było wyrazem dążeń średniowiecznych chrześcijan do bardzo specyficznego wypełnienia chrześcijańskiego przykazania o miłości wobec potrzebujących i gotowości oddania życia za przyjaciół. Specyfika ta 112

polegała na tym, że tą miłość szerzono mieczem. Na krwi wrogów chciano zbudować święte i idealne społeczeństwo. Pierwsze zakony rycerskie powstawały na fali krucjat15 (w Królestwie Jerozolimskim) i pielgrzymek do Ziemi Świętej w XI i XII w. Co gorsze każdy kto nie popierał idei krucjaty stawał się wrogiem zakonu. W pierwszej kolejności byli to muzułmanie, później heretycy i chrześcijanie innych wyznań [Sawicki 2004, s. 203].

Wśród licznych i różnorodnych zakonów rycerskich, działających na ziemiach polskich w średniowieczu, zwraca uwagę grupa zakonów, których członkowie określani byli jako cruciferi, tak jak świeccy krzyżowcy i podobnie jak oni, nosili na płaszczach lub habitach naszyte krzyże. Niektóre z tych kongregacji powstały w Ziemi Świętej, a kilka innych kultywowało legendę o takim pochodzeniu. Na ziemiach polskich działały następujące zakony z tej grupy: Joannici, Templariusze, Krzyżacy, Bożogrobcy, Kalatrawensi, Rycerze Chrystusowi (bardziej znani jako Bracia Dobrzyńscy), Krzyżowcy z czerwoną gwiazdą kanonicy regularni od pokuty Św. Męczenników, zwani Cyriakami lub Markami, Duchacy i Antonianie [Straszewska 1999, s. 5-6].

Wspólnoty te różniły się między sobą organizacją i regułą. Wyraźna jest różnica między

zakonami rycerskimi, w których wytworzyła się instytucja braci-rycerzy, nieznana

w innych wspólnotach zakonnych (Joannici, Templariusze, Krzyżacy, Kalatrawensi, Rycerze Chrystusowi) i szpitalnymi, składającymi się pierwotnie z laików (Krzyżowcy z gwiazdą, Duchacy i Antonianie). Natomiast kongregacje Bożogrobców i Cyriaków od początku złożone były z kapłanów zakonnych.

Trzy „klasyczne” kongregacje (Joannici, Templariusze i Bożogrobcy) stanowiące wzór dla pozostałych, zawiązały się w Jerozolimie, pozostałe zakony rycerskie i szpitalne powstawały w różnych krajach europejskich, najczęściej tam, gdzie toczyła się walka za wiarę z innowiercami (Półwysep Iberyjski, pogranicze Prus) lub na uczęszczanych szlakach pielgrzymkowych, ale też zdała od takich obszarów.

15 Krucjaty (wyprawy krzyżowe) – były to średniowieczne wojny ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Jezusa Chrystusa w celu odzyskania chrześcijańskiego dziedzictwa lub w obronie chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi wrogami. W węższym znaczeniu były to po prostu wyprawy wojenne podejmowane w XI-XIII w. przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego.

Poniżej wymieniono zakony rycerskie w średniowieczu, które pozostawiły swoje ślady przebywając na ziemiach polskich, podano ich pełną nazwę , herb zakonny i krótką historię.

Zakon Joannitów

(Zakon Rycerski św. Jana Jerozolimskiego)

Jest to najstarszy zakon rycerski, wyłoniony ok. 1130 r. w Królestwie Jerozolimskim z bractwa powstałego w XI w. przy kościele i szpitalu św. Jana Chrzciciela. Od 1310 r. kawalerowie rodyjscy, od 1530 r. kawalerowie maltańscy. Zwani też byli Rycerzami Białego Krzyża od koloru krzyżów na lewej stronie ich czarnych płaszczów. W odróżnieniu od Krzyżaków Zakon św. Jana Jerozolimskiego nie pozostawił po sobie na Pomorzu Gdańskim wielu śladów. Należy jednak pamiętać, że dla Joannitów. mających swoją stolicę kolejno w Jerozolimie, na Cyprze i na Rodos, a większość dóbr w Europie Zachodniej, Pomorze zawsze stanowiło w ich ogromnym zapleczu ekonomicznym odległy. niewielki i stosunkowo mało istotny przyczółek. Ich operacje militarne ograniczały się w zasadzie do rejonu Morza Śródziemnego i skierowane były przeciwko tamtejszym innowiercom [Lange 1994, s.19].

Zakon Krzyżacki

(Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego)

Zakon został utworzony z niemieckiego bractwa szpitalnego w 1191 r. w Jerozolimie i przekształcony w 1198 r. w zakon rycerski.(był jednym z trzech największych, oprócz joannitów i templariuszy). Po opuszczeniu Jerozolimy Krzyżacy osiedlili się na Węgrzech, broniąc kraj przed najazdami Polowców (lata 1211-1224). W 1226 r. zostali wezwani przez Konrada I Mazowieckiego do walki z Prusami, przybyli w 1230 r. na Ziemię Chełmińską; w latach 1231-1233 opanowali ją, a do 1283 r. dokonali podboju Prus. Zakon na kilkaset lat opanował obszary późniejszych Prus Wschodnich oraz dzisiejszej Łotwy i Estonii, tworząc z tych ziem Prusy Zakonne. W trakcie późniejszych wojen z Polską i Litwą Zakon zajął także okresowo niektóre terytoria należące do tych krajów.

Zakon Templariuszy

(Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona)

Zakon został uformowany w 1118 r. przez kilku rycerzy, którzy pozostali w Jerozolimie po zdobyciu miasta. Zakon został zatwierdzony przez papieża w 1129 r. Rycerzezakonnicy mieli chronić pielgrzymów i strzec dróg prowadzących do Jerozolimy.

Przyjęli nazwę Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona. Charakterystycznym dla Templariuszy symbolem był czerwony krzyż. Emblemat zakonnicy nosili na białym płaszczu, na lewym ramieniu, trochę powyżej serca. W tym samym roku co Krzyżacy (1226) na ziemie polskie ściągnięto Templariuszy, który był znacznie potężniejszym zakonem

rycerskim. Była to inicjatywa księcia legnickiego, Henryka I Brodatego, a w zasadzie jego żony św. Jadwigi Śląskiej. Templariusze otrzymali największe nadania ziemskie na pograniczu wielkopolsko-pomorsko-brandenburskim. Siedziby Templariuszy na ziemiach polskich posiadały kształt obszernych założeń zajmujących płaskie wzniesienia w zakolach rzek i pośród mokradeł. W Bitwie pod Legnicą w 1241 r. po stronie polskiej walczyli zarówno Templariusze, jak i Krzyżacy oraz Joannici. Zakon uległ zawieszeniu w 1312 r. pod naciskiem króla Francji. Templariusze przebywali na ziemiach polskich zaledwie 90 lat, dobra po nich przejęli Joannici.

Zakon Rycerski Calatrawy Kalatrawersi

(pot. Rycerze z Kalatrawy)

Zakon Rycerski Calatravy powstał z inicjatywy królów Hiszpanii, w celu obrony twierdzy w Calatravie. W 1164 r. papież zatwierdził reguły zakonu – wzorowanej na cysterskiej. Na początku XIII w. rycerzy zakonu sprowadzono na Pomorze (Tymawa k. Gniewa) w celu obrony przed pogańskimi Prusami i prowadzenia akcji misyjnej; opuścili je między 1230 a 1233. Z kalatrawersami wiązano zapewne duże nadzieje, ponieważ zbrojni cystersi (od braci cywilów odróżniał ich m.in. krótszy habit, umożliwiający wygodne używanie broni i dosiadanie konia) wsławili się na Półwyspie Iberyjskim bardzo skuteczną walką z Maurami. Kalatrawersi nie spełnili na Pomorzu pokładanych w nich nadziei. Nie zatrzymali Prusów, którzy już w 1226 r. złupili i spalili klasztor w Oliwie,, mordując na oczach mieszkańców miejscowości wszystkich zakonników. To nie wszystko, egzotyczni rycerze reguły z Kalatrawy wytrzymali na zimnym Powiślu zaledwie do około 1230 r., kiedy to mieli czmychnąć, podobno zaraz po śmierci związanego z tym miejscem przysięgą mistrza Florencjusza, z powrotem na znacznie im przyjaźniejszy, cieplejszy Półwysep Iberyjski. Inna wersja mówi, że zostali wymordowani przez Prusów. Pozostawione przez nich włości zagospodarowali 75 lat później wraz z parafią w Piasecznie Krzyżacy, którzy w Gniewie stworzyli swój pierwszy przyczółek na lewym brzegu Wisły. Obecnie niewielka, położona pod Gniewem wieś Tymawa kryje niezwykłą tajemnicę. To właśnie tutaj, gdzieś w okolicy obecnego kościoła, stał warowny klasztor jednego z najbardziej bitnych i zarazem egzotycznych zakonów rycerskich w Europie - hiszpańskich kalatrawensów.

Rycerze Chrystusowi

(Pruscy Rycerze Chrystusowi) – Bracia Dobrzyńscy

Bracia Dobrzyńscy, oficjalna nazwa Pruscy Rycerze Chrystusowi, zwani też Kawalerami Jezusa Chrystusa, jako zakon rycerski został zorganizowany przez biskupa pruskiego Chrystiana pomiędzy 1216 r. a 1226 r. w celu ochrony Mazowsza i Kujaw przed najazdami pruskimi. W tym samym roku utworzenie zakonu zatwierdził papież Grzegorz IX, a książę Konrad Mazowiecki nadał im w posiadanie część ziemi dobrzyńskiej, razem z Dobrzyniem nad Wisłą. Był to jedyny zakon rycerski, który powstał i ukształtował się na ziemiach polskich. W herbie Braci Dobrzyńskich miecz zapewne miał symbolizować gotowość walki w imieniu Chrystusa, gwiazda prawdopodobnie symbolizowała objawienie Jezusa Poganom i nawiązywała do tej Betlejemskiej. Do obowiązków rycerzy należała walka z pogańskimi Prusakami i wyparcie ich z Prus, ewentualne zdobycze terytorialne miały prawdopodobnie zostać podzielone po połowie (między Konrada a Zakon). W 1235 r. zakon Braci Dobrzyńskich połączył się z przybyłymi do ziemi chełmińskiej Krzyżakami. Jednak z przywileju Konrada Mazowieckiego z 1237 r. okazuje się, że nie wszyscy rycerze dobrzyńscy uznali przeprowadzone przez Krzyżaków połączenie dwóch zakonów rycerskich. W przywileju tym książę oświadczył, że oddaje mistrzowi i braciom zakonu dobrzańskiego zamek Drohiczyn, z przyległościami od połączenia się rzek Nurca i Bugu aż do granic Rusi. Zakon przestał oficjalnie istnieć 100 lat po śmierci jego ostatniego członka, a więc w połowie XIV w.

W Polsce najstarszą liczną jednolitą grupę zachowanych obiektów warownych stanowią zamki wzniesione przez Zakon Krzyżacki na terenie ich państwa zakonnego, istniejącego w Prusach od XIII do XVI w. Fenomenem dziedzictwa kulturowo-militarnego w obecnych granicach Polski jest wielkość zamków krzyżackich. Istnieją one tam, gdzie w różnych okresach rozciągało się władztwo zakonu rycerskiego Krzyżaków. Zamki krzyżackie są w Polsce traktowane po części jako dziedzictwo przyjęte, choć obce [Jędrysiak, Mikos v. Rohrscheidt 2011, s .147-150].

Na terenie północnej Polski znajdują się zamki będące dowodem obecności państwa krzyżackiego na tym terenie. Największy z nich zamek w Malborku był siedzibą Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego i stolicą państwa. Dziś o tej dawnej potędze przypominają wzniesione w czasach świetności Krzyżaków charakterystyczne warowne zamki oraz ruiny po nich.

Na terenie Kociewia krzyżacy pobudowali sieć zamków i warowni. Większość popadła w ruinę i znajduje się w różnym stanie. Obecnie spośród zachowanych możemy zwiedzać trzy:

Zamek w Gniewie

Była to najpotężniejsza twierdza Zakonu Krzyżackiego na lewym brzegu Wisły. To potężny zamek warowny, który udowadniał, że krzyżacki kunszt budowlany był godny podziwu. Był on najpotężniejszym zamkiem zaraz po Malborku. Zamek został zbudowany na przełomie XIII i XIV w. jako siedziba komturów krzyżackich. Za czasów państwa polskiego (1466–1772) zamek był siedzibą starostów. Starostwo gniewskie należało do Radziwiłłów, Zamojskich i Lubomirskich. Starostą gniewskim był przyszły król Polski, Jan III Sobieski, a po nim zamkiem zarządzała jego żona, Maria Kazimiera. Obecnie organizowane na zamku zajęcia edukacyjne, inscenizacje historyczne oraz turnieje rycerskie sprawiły, że zamek gniewski uznawany jest za jeden z głównych ośrodków upowszechniania historii w Polsce.

Zamek w Świeciu

Jest to jedyny wodny zamek na ternie całego państwa Krzyżaków, wybudowany na początku XIV w. i wzniesiony na częściowo sztucznym nasypie. Posiadał jedynie dwa skrzydła, ale za to aż cztery baszty. Niestety, do czasów dzisiejszych nie zachował się w całości. Podziwiać możemy jedynie ruiny. Częściowo zachowało się północne skrzydło z dwiema wieżami, a także część pomieszczeń piwnicznych.

Zamek w Nowem nad Wisłą

Został zbudowany przez Krzyżaków w latach 1350-1405 na miejscu pomorskiego kasztelu. Znajduje się on przy północno-wschodnim narożniku murów miejskich. W XV w. zabytek był siedzibą starostów nowskich. Do powolnego upadku budowli przyczyniły się wojny szwedzkie i pierwszy rozbiór Polski - wtedy też zamek częściowo rozebrano i przekształcono go w zbór ewangelicki. Niegdyś służył również jako magazyn i remiza. Do dnia dzisiejszego zachowało się tylko jedno skrzydło obiektu, a także pozostałości po murach obronnych. O gotyckim pochodzeniu budowli świadczą freski w niszach okiennych.

Zamek w Gniewie. - foto LJZ

Zamek w Świeciu. - foto LJZ

Zamek w Nowem nad Wisłą. - foto LJZ

Vivat Vasa. - foto TG

Współcześnie w Polsce imprezą nawiązującą do tradycji rycerskich turniejów zorganizowano po raz pierwszy w 1977 r. na zamku w Golubiu-Dobrzyniu. Od początku lat 90. XX w., niemal co roku do organizowania w naszym kraju turniejów dochodzi nowa impreza, część z nich nawiązuje przy tym do potwierdzonych tradycji danego miejsca. Kalendarium turniejów rycerskich jest bardzo bogate, corocznie od początku kwietnia aż do końca października odbywają się liczne imprezy tego rodzaju. Turnieje rycerskie odbywają się najczęściej w miejscowościach, gdzie znajdują się znaczące średniowieczne obiekty warowne lub ruiny.

Na Kociewiu najciekawsza imprezą nawiązującą do turystyki militarnej jest Międzynarodowy Konny Turniej Rycerski Króla Jana III Sobieskiego organizowany corocznie od 1991 r. na terenie zamku krzyżackiego w Gniewie. Turniej ten jest najbardziej zbliżony do znanych z literatury wyobrażeń o prawdziwym turnieju rycerskim – sztandarową konkurencją jest „gonitwa na ostre”, polegającą na ataku kopią w celu jej skruszenia bądź wysadzenia z siodła nadjeżdżającego wzdłuż bariery przeciwnika, zakutego w pełną zbroję płytową. W turnieju uczestniczą również rycerze piesi, zmagający się w potyczkach zbiorowych i parami.

Ciekawą imprezą jest także „Dzień rycerski w dawnym Opactwie Cysterskim” organizowany w Pelplinie. Impreza ta towarzyszy dorocznemu Jarmarkowi Cysterskiemu. Kulminacyjnym wydarzaniem Dnia Rycerskiego jest inscenizacja bitwy średniowiecznej w wykonaniu drużyn przybyłych bractw rycerskich. Przedstawienie nawiązuje do historycznych wydarzeń wojny trzynastoletniej, podczas której bardzo ucierpiał klasztor pelpliński. 120

Źródło: www. historia.org.pl

Źródło: www. pelplin.pl Źródło: www.vivatvasa.pl

Źródło: www.historia.org.pl