საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობები

AVTANDIL OKROTSVARIDZE LALI OKROTSVARIDZE MAGDA VADACHKORIA

ავთანდილ ოქროცვარიძე დალი ოქროცვარიძე მაგდა ვადაჭკორია

საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობები

FOREIGN ECONOMIK RELATIONS

დამხმარე სახელმძღვანელო

THE AUXILIRATY TEXTBOOK

TBILSI – 2009 თბილისი - 2009

1

UDK(uak)339.923 o-87 სახელმძღვანელოში წარმოდგენილია sagareo ეკონომიკურ ურთიერთობათა ახალი კონცეფციები და საერთაშორისო ეკონომიკური კავშირების დამყარების ძირითადი პრიციპები, რომლებიც საფუძვლად უდევს თანამედროვე მსოფლიო ქვეყნების განვითარებას. განხილულია ისეთი აქტუალური საკითხები, როგორიცაა საგარეო ვაჭრობა, მომსახურეობის ბაზარი, სამუშაო ძალის და კაპიტალის საერთაშორისო მიგრაცია, წარმოების ინტერნაციონალური ფასი, ტექნოლოგიების საერთაშორისო მოთხოვნები, საინვესტიციო თანამშრომლობა და საზღვარგარეთის ქვეყნებთან საეთაშორისო ურთიერთობა. ნაშრომში წარმოდგენილია პრაკტიკული ამოცანები და ტესტები, რაც გაუადვილებს მაგისტრებს მუშაობას. დამხმარე სახელმძღვანელო მოწონებულია და რეკომენდირებულია საქართველოს სახელმწიფო აგრარული უნივერსიტეტის ეკონომიკის, ორგანიზაციის და მართვის დეპარტამენტის (სხდომის ოქმი № 9.4.06.2009), ეკონომიკურჰუმანიტარული ფაკულტეტის სამეცნიერო საბჭოს (სხდომის ოქმი №11.12.06.2009) da ფაკულტეტის ხარისხის მართვის სამსახურის მიერ.

Sesavali Tavi I. sagareo ekonomikuri urTierTobebis, arsi da mniSvneloba ekonomikuri efeqtianobis amaRlebaSi

1.1. sagareo ekonomikuri urTierTobebis roli ekonomikis Eefqtianobis amaRlebaSi -----------------------------------------------1.2. sagareo ekonomikuri urTierTobebis arsi da mniSvneloba ----------------------------------------------------------------------------------Tavi II. warmoebis saerTaSoriso specializacia da kooperireba Tavi III. saqarTvelos sagareo ekonomikuri kavSirebi da sagareo vaWrobis balansi

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

msoflio vaWrobis dinamika --------------------------------------------saqarTvelos sagareo vaWrobis balansi -----------------------ZalTa Tanafardobis cvlileba msoflio bazarze -----samecniero-teqnikuri progresi da msoflio vaWrobis struqtura ------------------------------------------------------------------------3.5. ganviTarebuli qveynebis vaWrobis sasaqonlo struqtura –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 3.6. vaWrobis geografia ---------------------------------------------------------Tavi IV. saTbob- sanedleulo da sasoflo-sameurneo saqonlis adgili saerTaSoriso vaWrobaSi

რეცენზენტები:

რედაქტორი:

ასოც. პროფ. თ. ლაჭყეპიანი ასოც. პროფ. მ. ბახია

4.1. nedleuliTa da saTbobiT vaWrobis zogadi tendenciebi 4.2. saTbob-energetikuli saqonlis ZiriTadi saxeobebiT vaWroba -------------------------------------------------------------------------------4.3. sursaTiT vaWroba --------------------------------------------------------------4.4. sanedleulo saTbobiT da sxva saqonlebiT vaWroba ------

სოფლის მეურნეობის მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი სრული პროფესორი ო. ქეშელაშვილი

Tavi V. momsaxureobis msoflio bazris formirebis Taviseburebani da pirobebi

ISBN 978-9941-0-1642-4

5.1. Tanamedrove msoflio bazris Taviseburebani -----------5.2. momsaxurebis msoflio bazris formirebis pirobebi --5.3. momsaxurebis saerTaSoriso vaWrobis specifikuri

gamomcemeli: i/m “merab abelaSvili”. erosi manjgalaZis q.# 5, Tbilisi, saqarTvelo.

2

maxasiaTeblebi -----------------------------------------------------------------5.4. momsaxurebis saerTaSoriso vaWrobis dinamika, struqtura da geografia -------------------------------------------------5.5. turizmi, rogorc momsaxureobis sferos erT-erTi dargi––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Tavi VI. samuSao Zalis tendenciebi

saerTaSoriso migracia,

Tavi IX. sagareo ekonomikuri kavSirebis momsaxureoba

9.1. sagareo gadazidvebi ---------------------------------------------------9.2. saqonlis mowodebis sabaziso pirobebi yidva-gayidvis xelSekrulebebSi --------------------------------------------

Tanamedrove

Tavi X. teqnologiebis saerTaSoriso bazari

6.1. samuSao Zalis saerTaSoriso migracia --------------------6.2.SromiTi migraciis ZiriTadi msoflio centrebi ----6.3 SromiTi migraciis saxelmwifo regulireba -------------6.4. emigraciis gavlena samuSao Zalis eqsportiori qveynebis ekonomikaze -------------------------------------------------------Tavi VII. kapitalis saerTaSoriso ekonomikur urTierTobaTa forma

satransporto

migracia,

rogorc

10.1.

10.2.

10.3.

10.5.

10.6.

sagareo

teqnologia, rogorc saqoneli ---------------------------------------------teqnologiis gadacemis formebi ------------------------------------------teqnologiaTa gadacemis praqtika ----------------------------------------teqnologiis Rirebuleba da fasi ---------------------------------------saerTaSoriso teqnologiur gacvlebSi inJineringi da teqnikuri daxmareba---------------------------------------------------------

Tavi XI. saqarTvelos saerTaSoriso sainvesticio TanamSromloba sazRvargareTis qveynebTan––––––––––––

7.1. kapitalis saerTaSoriso migracia --------------------------------7.2. sasesxo kapitalis msoflio bazari ------------------------------7.3. saerTaSoriso krediti da misi roli msoflio ekonomikaSi ----------------------------------------------------------------------7.4. kapitalebis msoflio bazarze sakredito operaciaTa ZiriTadi saxeebi ------------------------------------------------

Tavi XII. sagareo ekonomikuri faqtorebis Sefasebis maCveneblebi–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– Tavi XIII. sagareo ekonomikuri kavSirebis efeqtianobis gansazRvra–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– amocanebi praqtikuli mecadineobisaTvis––––––––

Tavi VIII. warmoebis internacionaluri fasi da misi formirebis Taviseburebani

testebi saganmanaTleblo samagistro programis “sagareo ekonomikuri urTierTobebi” ---------------------------------pasuxebi –––––––––––––––––––––––––––– terminologiuri leqsikoni ––––––––––––––––––––––– gamoyenebuli literatura –––––––––––––––––––––––

8.1. warmoebis internacionaluri fasi --------------------------------8.2. msoflio fasebze moTxovnisa da miwodebis gavlena --8.3. faswarmoqmnaSi samomxmareblo Rirebulebis roli ----8.4. msoflio fasis internacionaluri Rirebulebidan gadaxris faqtorebi---8.5. araeqvivalenturi gacvlis arsis Sesaxeb ---------------------8.6. samecniero - teqnikuri revoluciis gavlena msoflio fasebze ------------------------------------------------------8.7. saqonelze fasebis mravaldonianobis pirobebSi msoflio fasis gansazRvris problema ---------------------------8.8. gacxadebuli (gamoqveynebadi) fasebis ZiriTadi saxeebi 8.9. fasebis dinamika ZiriTad saqonelze ------------------------------

3

urTierTobebis ganviTarebisaTvis Cven sxva mxrivac moumzadebeli aRmovCndiT – ar gagvaCnia: gamocdileba am urTierTobebis dasamyareblad saWiro Sesabamisi institutebis organizaciebisaTvis kadrebi, romlebic TavianTi codniTa da gamocdilebiT saerTaSoriso standartebs pasuxoben.

Sesavali

erovnuli ekonomikis msoflio ekonomikasTan mierTeba, sagareo ekonomikuri urTierTobebis gafarToveba da sameurneo kavSirebis ganmtkiceba, kanonzomier movlenad iqca. am procesebis gaRrmavebas da gafarTovebas xeli Seuwyo msoflioSi ukanasknel periodSi momxdarma politikurma Zvrebma, erovnuli sameurneo urTierTobebis liberalizaciam. msoflios qveynebi sakuTari erovnuli ekonomikuri problemebis gadawyvetisas ufro metad iTvaliswineben sagareo ekonomikuri kavSirebis gafarToebisa da Sromis saerTaSoriso danawilebaSi aqtiurad CarTvis aucileblobas, amdenad, saqarTvelo, romelmac sul axlo warsulSi moipova politikuri da ekonomikuri damoukidebloba, bunebrivia am globaluri movlenebidan gamonaklisi da izolirebuli ar unda darCes, magram Sigaekonomikuri procesebis mouwesrigebloba da axal sameurneo sistemaze gadasvlisas arsebulma siZneleebma ramdenadme Seaferxa misi msoflio meurneobasTan mierTebisa da sagareo ekonomikuri kavSirebis gafarToebis procesi. mTavari mainc is aris, rom sabazro ekonomikaze gadasvlis procesi Seuqcevadia; met-naklebi warmatebiT mimdinareobs sameurneo reformebis realizacia. am fonze aqtualuria qveynebisa da sameurneo sistemebis monawileobis gafarToebis problema Sromis saerTaSoriso danawilebaSi. es saqme CvenTvis axalia, radgan saukunis sami meoTxedis manZilze, Cveni ekonomika damoukidebeli sagareo urTierTobebidan faqtiurad Camocilebuli aRmoCnda. axali saqmis Tavidan dawyeba ki yovelTvis siZneleebTan aris dakavSirebuli. amitom Cven gvWirdeba gamocdileba am saqmeSi, Sesaferisi materialur-teqnikuri baza, warmoebis organizaciis Tanamedrove done da teqnologia imisaTvis, rom ganvaviTaroT eqsporti - sagareo ekonomikuri urTierTobebis ganviTarebis ZiriTadi faqtori, erovnuli ekonomikis aRmavlobis da simdidris erT-erTi mTavari wyaro. qveyana jer kidev iZulebulia orientacia iqonios msoflios sxva qveynebis daxmarebaze. saerTaSoriso safinanso-sakredito institutebis mier SeRavaTian kreditebze, sagareo

4

am skiTxSi kidev ufro Sors wavida d. rikardo. misi Teoriis arsi (iseve rogorc smitis) mdgomareobs imaSi rom yvela qveyana naxavs sargebels saerTaSoriso vaWrobidan, gamoiyenebs ra gansxvavebas warmoebis danaxarjebSi. magram, smitisgan gansxvavebiT, romelic operirebs absoluturi kategoriebiT, rikardos Semoaqvs danaxarjebSi fardobiTi mcnebis upiratesoba. mas mohyavs aseTi magaliTi. portugaliaSi Rvinis garkveuli raodenobis warmoeba moiTxovs 80 adamianis Sromas wlis ganmavlobaSi, xolo maudis warmoeba drois imave periodSi _ 90 adamianis Sromas. inglisSi Rvinis imave raodenobis sawarmoeblad saWiroa 120 adamianis Sroma, xolo maudis warmoebas dasWirdeba 100 adamianis Sroma. portugaliisaTvis momgebiani iqneba gaitanos Rvino inglisSi da gadacvalos maudSi, Tumca SeeZlo maudi Tavadac ewarmoebina Sromis ufro naklebi danaxarjiT vidre amas axerxebs inglisi. saqme imaSia rom gadaanacvlebs ra kapitalsa da Sromas maudis warmoebis biznesidan meRvineobaSi, anu dargSi, romelSic inglisTan mimarTebaSi met fardobiT upiratesobas flobs, portugalia Rvinis maudSi gadacvlis gziT, SesZlebs miiRos maudi da igi mas realurad daujdeba mxolod 80 adamianis Sroma, anu miaRwevs 10 adamianis Sromis ekonomias. gacvla inglisisaTvisac momgebiani iqneba, radganac mas ukve SeuZlia moaxdinos ra mTeli resursis koncentrireba maudis warmoebaze, masze gadacvliT miiRos Rvinis garkveuli raodenoba romelSic is daxarjavs ara 120, aramed mxolod 100 adamianis Sromas. rikardos Teoria dRes cnobilia warmoebis fardobiTi danaxarjebis Teoriis saxiT) fardobiTi danaxarjebis Teoria amodis saxvadasxva qveynebSi garkveuli saqonlis warmoebis danaxarjebSi faqtiurad arsebuli gansxvavebebidan. magram, gverds uvlis am gansxvavebaTa warmoqmnis mizezebs. bunebrivi pirobebi erTerTi mizezTagania am gansxvavebaTa arsebobisa (rikardo mxolod am problemaze amaxvilebs yuradRebas), amsaTan maT metnaklebi gavlena aqvT warmoebis mxolad zogierT sferoze – magaliTad soflis meurneoba, mompovebeli mrewveloba. magram mTavari faqtori romelic gavlenas axdens danaxarjTa doneze aris warmoebis teqnikuri done. agreTve

Tavi I. sagareo ekonomikuri urTierTobebis arsi da mniSvneloba ekonomikuri efeqtianobis amaRlebaSi 1.1.

E

sagareo ekonomikuri urTierTobebis roli ekonomikis efeqtianobis amaRlebaSi

sagareo ekonomikur urTierTobabTa efeqturoba SesaZloa ganisazRvros, saeqsportod gankuTvnil produqciaze gaweuli Sromis danaxarjebis donis SedarebiT, im produqtis warmoebaze gaweul analogiur danaxarjebTan, romelic SesaZloa Canacvldes importiT. cxadia, Tu danaxarjebi, romelic aucilebelia sazRvargreT garkveuli raodenobis saqonlis SesaZenad, naklebia vidre imave saqonlis qveyanaSi warmoebisaTvis saWiro xarjebi, miiRweva garkveuli ekonomikuri efeqti. magaliTad, aris SesaZlebloba sazRvargreT SeZenil iqnas nedleulisa da sursaTis ara mxolod is saxeobebi, romlebic bunebriv garemoebaTa gamo ver iqneba warmoebuli mocemul qveyanaSi, armed iseTic romlebsac qveyana marTalia awarmoebs, magram msoflio bazarze is ufro iafia. amgvari saqonlis Sesyidva qveynebSi, sadac maTi warmoebisaTvis ukeTesi pirobebia, SesaZlebels xdis uari iTqvas seriozuli dabandebebis ganxorcielebaze iseTi sabadoebis dasamuSaveblad, romlebSic sasargeblo wiaRiseuli naklebefeqturadaa ganlagebuli, an uari vTqvaT im sasoflosameurneo produqciis warmoebaze, romlisaTvisac arasakmarisad xelsayreli klimaturi pirobebia. a.smiti, cdilobda ra daesabuTebina, rom msoflio vaWroba xelsayrelia yvela qveynisaTvis, aRniSnavda: “ Tu romelime sxva qveyanas SeuZlia Cveni momarageba raRac saqonliT ufro iaf fasebSi, vidre Tavad SevZlebdiT mis warmoebas, bevrad umjobesia SevisyidoT igi misgan Cveni sakuTari samrewvelo Sromis raRac nawiliT, romelic ganxorcielebulia im sferoSi, romelSic Cven garkveul upiratesobas vflobT”.

5

mniSvnelovania saxalxo meurneobis struqtura. amitomac, msoflio bazarze gadamamuSavebeli mrewvelobis produqciis gasaRebis kuTxiT upiratesobas udaod floben qveynebi ekonomikuri ganviTarebis ufro maRali doniT. sawarmoo Zalebis zrdis TvalsazrisiT, arsebiTi mniSvneloba aqvs imas, Tu ra sferoebSia koncentrirebuli mocemuli qveynis warmoeba.

Tu laparakia soflis meurneobaze, am dargis SesaZlebloba warmoebis teqnikuri uzrunvelyofis zrdis pirobebSi, moizidos damatebiTi samuSao Zala, ukiduresadD SezRudulia. fardobiTi danaxarjebis Teoriis momxreebi, ekonomikurad naklebad ganviTarebul qveynebs, didi xnis ganmavlobaSi urCevdnen upiratesad soflis meurneobaze specializirebas, rasac faqtiurad unda gamoewvia (da asec aris) faruli agraruli Warbmosaxleobis zrda am qveynebSi. Tanamedrove mrewvelobis dargebis ararseboba dRemde uSlis xels ganviTarebad qveynebs racionalurad gamoiyenos Sromisunariani mosaxleoba. cnobilia, rom dasavleTSi uari iTqva SromiTi Rirebulebis Teoriaze, romelsac eyrdnoboda rikardo, da iyeneben warmoebis faqtorTa Teorias (bekSer-olinis Teorema). misi arsi mdgomareobs imaSi, rom warmoebuli produqciis Rirebuleba yalibdeba Semosavlebidan warmoebis sam faqtorze _ anazRaureba SromisaTvis, procenti kapitalze, sarento Semosavlebi miwaze. sagareo ekonomikur urTierTobebTan mimarTebaSi, am Teoriis momxreebi amtkiceben, rom qveynebi araTanabrad arian am faqtorebiT uzrunvelyofilni. konkretuli saqonlis warmoebisas, amgvari gansxvavebani gansazRvraven fasebs Aam faqtorebze. Tu qveyana Warbad aris uzrunvelyofili warmoebis erT-erTi faqtoriT, magaliTad SromiT, da Sesabamisad misi fasi SedarebiT dabalia, maSin am qveyanaSi saqoneli, romlis sawarmoeblad ufro metad gamoiyeneba faqtori, romelic Warbad moipoveba, mocemul SemTxvevaSi Sromatevadi saqoneli, dajdeba SedarebiT iafi. qveynebSi sadac iafia kapitali, naklebi dajdeba kapitaltevadi saqonlebi da a.S. ese igi, qveynebi Warbi samuSao ZaliT daiwyeben Sromatevadi saqonlebis eqsports, maSin rodesac, qveynebisaTvis, romlebic gankargaven Tavisufal kapitals,

magram ar floben Warb samuSao Zalas, momgebiania daspecialdnen kapitaltevadi saqonlis warmoebasa da ufro gatanaze, da moaxdinon Sromatevadi produqciis importi. amerikeli ekonomisti elsvorti miuTiTebs: “yvela qveyana avlens tendencias specializirdes im saqonlis warmoebaze, romelic moiTxovs aq Warbad arsebul da amitomac iaf sawarmoo faqtorebs. igi amgvari saqonlis eqsportirebas axdens, xolo importi uzrunvelyofs im saqonlis miRebas romlis warmoebasac ufro miesadageba sxva qveynebis xelT arsebuli faqtorebi.� ganviTarebadi qveynebis miswrafeba Seqmnas erovnuli ekonomika, maTi pereorientacia industrializaciaze, moiTxovs garkveuli koreqtivebis Setanas mocemul postulatebSi. Teoretikosebi dRes iZulebulni arian aRiaron yofili koloniebisa da damokidebuli qveynebis industrializaciis aucilebloba.

DdRes aqtiurad laparakoben axal politikur da ekonomikur wesrigze, Sromis axal saerTaSoriso danawilebaze. magram mainc, gamodian ra warmoebis faqtorTa Teoriidan, sagareo ekonomikur urTierTobebTan mimarTebaSi isini rCebian am qveynebSi ZiriTadad mrewvelobis im dargebis upiratesi ganviTarebis momxreebad, romlebic dakavSirebulia iafi muSaxelis gamoyenebasTan da orientirebulia msoflio bazarze. maTi rekomendaciebi didadaa dakavSirebuli transnacionalur korporaciaTa dainteresebasTan - ganviTarebad qveynebSi Seqmnan garkveuli tipis warmoebebi. rac Seexeba uaxles warmoebebs, romlebic asaxaven samecniero-teqnikuri progresis Tanamedrove etaps, unda darCes koncentrirebuli samrewvelod ganviTarebul qveynebSi, romlebic floben upiratesobas kapitaliT uzrunvelyofis kuTxiT, da rac mTavaria es qveynebi inarCuneben aSkara fardobiT upiratesobas mecnierTa da inJinerTa kvalifikaciaSi. unda aRiniSnos, rom fardobiT danaxarjTa Teoria, misi Tanamedrove modifikaciebis CaTvliT, romelic dafuZnebulia faqtorTa Teoriaze, ver iZleva pasuxs qveynebs Soris ekonomikuri urTierTobebis ganviTarebis yvela aspeqtze. kerZod, is ar xsnis Sromis danawilebisa da vaWrobis ganviTarebis mizezebs iseT qveynebs Soris, romlebsac

6

daaxloebiT Tanabari warmoebis xarjebi an warmoebis faqtorebze msgavsi fasebi gaaCniaT. aseTebs miekuTvneba samrewvelod ganviTarebuli qveynebi. ukanaskneli aTwleulebis ganmavlobaSi swored am qveynebs Soris izrdeba vaWroba da gansakuTrebiT Sigadargobrivi vaWroba (leontievis paradoqsi). miaqcies ra yuradReba am fenomens, mecnierebi wavidnen gansxvavebuli mimarTulebiT. rigi mecnierebi gamovidnen produqciis diversifikaciis koncefciiT, romlis Tanaxmadac, rac maRalia produqtis diversifikaciis xarisxi dargSi, miT maRalia Sigadargorivi vaWrobis intensiuroba. magram sworad dainaxes ra Tavad tendencia, am koncefciis avtorebi ar aZleven seriozul axsnas. sxva mecnierebi, rCebian ra fardobiTi upiratesobis Teoriis CarCoebSi, Seecadnen mis gaRrmavebas Sidadrgobrivi fardobiTi upiratesobebis problematikis winwamoweviT. ingliseli mecnieri p.tarakani miiCnevs, rom dargeSi, romlebsac axasiaTebT didi moTxovna sawarmoo faqtorebze (e.i kapitaltevad an Sromatevad dargebSi) iqmneba warmoebis xarjebis didi diversifikacia, rac xels Seuwyobs dargTaSoris vaWrobas. dargebi romlebic xasiaTdeba warmoebis faqtorTa saSualo TanafardobiT, gansxvavebani danaxarjebSi naklebia, xolo Sida dargobrivi vaWrobis wili ki maRali. amasTan mniSvnelovania produqtis diversifikaciis is forma romelic uSualod dakavSirebulia momxmareblis mxridan gamovlenil midrekilebebs Soris arsebul gansxvavebebTan. unda aRiniSnos rom, rodesac laparakoben Sidadargobriv vaWrobaze, mecnierebi ganixilaven sxvadasxva xarisxis, nomenklaturisa da asortimentis saboloo produqtis gacvlas. magram maTi TvalTaxedvis gareT rCeba gacvla, romelic ukavSirdeba teqnologiur specializacias. kidev erT Tanamedrove koncefcias, romelic avsebs fardobiTi upiratesobis Teorias, warmoadgens e.w kompetenciis Teoria, romelSic xazgasmulia kvalificiuri Sromis, rogorc saerTaSoriso konkurentunarianobis faqtoris roli. am Teoriis Tanaxmad, rogorc amtkicebs amerikeli mecnieri magi, qveynebi moaxdenen im produqciis eqsportirebas, romlebic Tavis TavSi moicaven ufro kavalificirebul Sromas.

saerTaSoriso vaWrobis axal TeoriaTa Soris, romlebic ganekuTvnebian neoteqnologiur Teoriebs, mniSvnelovani adgili ukavia produqtis sasicocxlo ciklis Teorias. amerikeli mecnieri p. vernoni qveynebs Soris dargobrivi gansxvavebebis analizisas iTvaliswinebs “niokris” sferoSi ganxorcielebul danaxarjTa dones. misi azriT, dargi romelic xasiaTdeba “niokr”-ze fardobiTad maRali danaxarjebiT, awarmoebs produqts romelic imyofeba sasicocxlo ciklis adreul stadiaze. warmoebis teqnologia damalulia Suamavlebisa da konkurentebisagan da dargis produqti miewodeba msoflio bazars sagareo vaWrobis Cveulebrivi arxebiT. produqtis sasicocxlo ciklis Semdgom stadiebze, rodesac xorcieldeba gadasvla msxvilmasStabian masiur warmoebaze, adgilobrivi simZlavreebi ukve arasakmarisia. saqonlis gatana Seivseba kapitalis gataniT, xorcieldeba sazRvargareT warmoebis organizacia. xolo rodesac saqme gvaqvs kargad aTvisebul teqnologiebTan, mowinave teqnologiis gaJonvis SiSi gadadis meore planze. mTavari prioritetia mogebis zrda warmoebisa da gayidvebis maqsimalurad gafarToebis xarjze. faqtiurad, produqtis sasicocxlo ciklis Teoria avsebs fardobiTi danaxarjebis Teorias, Semoaqvs ra axali sawarmoo faqtori _ danaxarjebi “niokr”-ze. dRes mecnierebi sul ufro ixrebian iqiTken rom, saerTaSoriso vaWrobis ganviTarebis mizezebi arasworia dayvanil iqnes erT romelime faqtorze, aramed aucilebelia moZraoba saerTaSoriso vaWrobis mravalfaqtoriani modelebisaken, romelSic gaTvaliswinebuli iqneba bunebrivi faqtorebi, romlebic dominirebs rikardos TeoriaSi, agreTve warmoebis ZiriTadi faqtorebi (xekSerisa da olinis Teoria) da is faqtorebi, romlebic dakavSirebulia Sromis kvalifikaciasa da danaxarjebTan “niokr-ze” (produqtis sasicocxlo ciklis Teoria). dReisaTvis mrewvelobis dargebSi warmoebis optimaluri maStabebis uzrunvelsayofad, saerTaSoriso specializaciisa da kooperirebis aucilebloba, warmoadgens Sromis danawilebis gaRrmavebis erT-erT umniSvnelovanes mizezs. calkeul qveynebSi samrewvelo kompleqsebis koncentracia, romlebic iqmneba calkeul dargebSi,

7

rogorc wesi xels uwyobs ara mxolod saeqsporto produqciis, aramed Tavad misi warmoebis donis amaRlebas. samecniero-teqnikuri progresis daCqarebis faqtors warmoadgens sazRvargareT axali teqnologiebis licenziebis SeZena, rac saSualebas iZleva drois faqtoris gaTvaliswinebiT resursebis mniSvnelovani ekonamia miiRwes. dReisaTvis licenziebis imports aqtiurad mimarTavs yvela ganviTarebuli qveyana. magaliTad iaponiis, germaniis, safrangeTis danaxarjebi licenziaTa SeZenaze 2-3 jer aRemateba maTi gayidviT miRebul Semosavlebs. es gza aucileblad unda iqnes gamoyenebuli Cvens qveyanaSi.

SesaZlebels xdis dabanddes maTSi didi moculobis resursebi da Seiqmnas optimaluri sididis sawarmoebi, romlebic orientirebulia ara mxolod Sida, aramed sagareo bazrebzec. es warmoebis efeqturobis amaRlebis umniSvnelovanesi mimarTulebaa. saerTaSoriso specializacia da kooperireba SesaZlebels xdis moxdes samecniero Zalebis, kvalificiuri kadrebis, materialuri resursebis koncentrireba warmoebis im dargebSi, romelSic mocemuli qveyana specializirdeba msoflio masStabiT. amgvari koncentrireba warmoadgens warmoebis teqnikuri donis amaRlebis, Sromis nayofierebisa da produqciis xarisxis zrdis aucilebel pirobas.

Tanamedrove geopolitikuri Tu ekonomikuri situacia iZleva sakmaris winapirobebs imisaTvis rom, samecnieroteqnikuri progresis dasaCqareblad, gamoyenebul iqnas mowinave sazRvargareTuli gamocdileba, rogorc gamogonebebze, teqnologiur procesebze, axal produqciaze licenziebisa da “nou-haus� pirdapiri SeZenis, aseve sazRvargareT SeZenili uaxlesi manqana-danadgarebisa da mowyobilobebis gamoyenebis gziT. sagareo ekonomikuri urTierTobebis ganviTarebisas aucilebelia gaTvaliswinebul iqnes ara mxolod eqsportimportis danaxarjebi, aramed SeZenili produqciis samomxmareblo Tvisebebi. es gansakuTrebiT mniSvnelovania Cveni qveynisTvis, romelic teqnikuri TvalsazrisiT praqtikulad mowyvetili iyo samrewvelod ganviTarebuli qveynebisagan. mniSvnelovania ara mxolod sazogadoebrivi danaxarjebis ekonomia warmoqmnili gaazrebuli saimporto politikis gatarebis Sedegad, aramed is efeqtic, romelic miiRweva importirebuli teqnikis eqspluataciis pirobebSi, imis gaTvaliswinebiT, rom is unda iyos ufro mwarmoebluri da ekonomiuri. sazRvargareT SeZenili teqnika gavlenas axdens ara mxolod im dargebis saerTo teqnikur mdgomareobaze, romelSic is gamoiyeneba, aramed sxvaganac ki, anu garkveuli sademonstracio efeqtic axlavs. produqciis saeqsportod warmoeba, rac TavisTavad gulisxmobs gare bazrebisa da sazRvargareTeli mwarmoeblebis Sesabamisi produqciis detalur Seswavlas,

1.2.

sagareo ekonomikuri urTierTobebis arsi da mniSvneloba

Tanamedrove msoflio XX saukunis dasasrulisa da XXI saukunis dasawyisis mijnaze imyofeba. kacobriobis ganviTarebis istoriaSi es periodi bevri TaviseburebebiT gamoirCeva. miuxedavad imisa, rom msoflio civilizaciis udidesi progresi ganxorcielda, kacobriobis winaSe mdgomi bevri problema jer kidev gadauWrelia. es exeba globaluri politikuri, socialuri, ekonomikuri da kulturuli cxovrebis yvela sferos msoflio globaluri problemebis centrSi kvlav ekonomika dgas. ZiriTadad igi ganapirobebs danarCeni amocanebis gadawyvetis SesaZleblobebs.

Cvens planetaze geografiul zonebSi, kontinentebsa da regionebSi ganlagebulia 209 damoukidebeli saxelmwifo, yovel maTgans sakuTari marTvis administraciul-politikuri ekonomika aqvs, maTi ganviTarebis done friad gansxvavebulia, rasac mravali faqtoris moqmedeba ganapirobebs. erovnuli ekonomikis ganviTarebis donis mixedviT Tanamedrove pirobebSi es saxelmwifoebi sam jgufad SeiZleba davyoT: maRali, saSualo da SedarebiT dabali ganviTarebis (ganviTarebadi) donis qveynebad. sagareo ekonomikur urTierTobebSi es qveynebi sxvadasxva rols asruleben. pirveli jgufi, e. i. maRali ganviTarebis qveynebi, maRali poziciis mixedviT wamyvania da lideris funqcias asrulebs.

8

rgolis menejerebi, biznesmenebi, finansistebi, iuristebi, diplomatebi da sxva. amasTan, verc erTi qveyana damoukideblad, sakuTar erovnul sazRvrebSi Caketili ver ganviTardeba. Tu gvinda, rom ekonomikurad Zlieri qveyana gavxdeT, maSin Tanamedrove msoflio meurneobaSi unda CaverToT. unda CaverToT ara formalurad, aramed CvenTvis misaRebi ekonomikuri urTierTobebiT. yoveli qveyana Tavisi politikuri wyobiT, ekonomikuri ganviTarebis doniT, kulturiTa da sxva mravali faqtoriT, mniSvnelovnad gansxvavdebian erTmaneTisagan. amitom qveynebs Soris arsebuli ekonomikuri kavSirebis gaRrmaveba-gafarToeba unda iqces civilizebuli samyaros ganviTraebis ganmsazRvrel pirobad. ukanasknel wlebSi msoflio meurneobaSi kardinaluri cvlilebebi gasaocari siswrafiT mimdinareobs. ris gamoc Tvisebrivad axali urTierTobebis procesi mimdinareobs, Tanacxovrebis sruliad axali wesi mkvidrdeba. amdenad, arc saqarTvelo ar unda darCes gulgrili, radgan yoveli dakarguli dro mZimed daawveba qveynis ekonomikas. amitom, gvsurs Tu ara, rogorc gardauvali aucilebloba, unda SevicnoT da viswavloT Tanamedrove samewarmeo da komerciuli saqmianoba. sagareo ekonomikuri urTierTobebis sagani codnis damoukidebeli dargia, romlis Seswavlis obieqti – msoflio meurneobaa, konkretulad ki msoflio qveynebs Soris ekonomikuri urTierTobebis gansakuTrebuli sferoa, romelic Seiswavlis saxelmwifo da komerciuli, safinanso-sakredito, sainformacio, sainvesticio, migraciul da samecnieroteqnikur urTierTobebs. mocemuli kursis umTavresi amocanaa saerTaSoriso ekono-mikuri urTierTobebis meqanizmebisa da instrumentebis Seswavla da cxovrebaSi maTi gamoyeneba. sagareo ekonomikuri urTierTobebi kvlevis procesSi, sxva mecnieruli disciplinebis msgavsad, mraval meTods gamoiyenebs. kerZod: dialeqtikuri meTodi, romelic ekonomikur movlenebs ganixilavs mudmiv moZraobaSi, urTierTkavSirSi da ganuwyvetel ganviTarebaSi, raodenobriv cvlilebaTa Tvisebrivi cvlilebebis ganpirobebulobaSi;

danarCeni sagareo ekonomikur urTierTobebSi met-naklebi zomiT monawileoben, rasac ZiriTadad maTi ekonomikuri potenciali ganapirobebs. sxvadasxva faqtorebTan erTad, qveynis ganviTarebis tempebsa da dones ZiriTadad mainc maTi bunebrivi resursebiT uzrunvelyofa da sawarmoo ZalTa ganviTarebis done gansazRvravs. amitom obieqtur aucileblobad Camoyalibda maT Soris kavSirebis ganviTareba, aRniSnul obieqtur mizezebTan erTad politikur-administraciuli SezRudvebic uSlida xels, XX saukunis dasasrulisaTvis es ukanaskneli mniSvnelovnad Serbilda msoflio komunisturi blokis da ZiriTadad sabWoTa kavSiris daSlis Sedegad. axla Znelad moiZebneba iseTi qveyana, romlic garkveuli zomiT saerTaSoriso ekonomikur urTierTobebSi ar monawileobdes.

Tanamedrove pirobebSi sabazro urTierTobebma sruliad axali, CvenTvis TiTqmis ucnobi moTxovnebi warmoSva. axal moTxovnebs ki axleburi, drois Sesabamisi xedva da marTva sWirdeba. TandaTanobiT ixveweba samarTlebrivi baza; tardeba ekonomikuri reformebi; muSavdeba miznobrivi programebi, modelebi, koncefciebi; qveyana erTiandeba saerTaSoriso organizaciebSi; Cndeba imedis momcemi maCveneblebi, tendenciebi da sxva. marTalia, uWirs mSromel xalxs, mis inteligencias da TviT saxelmwifosac. magram yvelaferi gamosworebadia da daiZleva adamianTa erToblivi ZalisxmeviT, erovnuli Taviseburebebis da mowinave gamocdilebebis gaTvaliswinebiT. saqarTvelos ekonomikuri mdgomareobis gaumjobesebis mza recepti ar arsebobs. qveynis winaSe dgas ZiriTadi amocana ganviTarebuli qveynebis mowinaveTa gamocdilebis danergva. maRalganviTarebuli qveynebi, upirvelesad Tavisi interesebidan gamomdinare, misTvis sasurvel makro garemos qmnian. amitom saWiroa erovnuli kadrebis kvalificiuri momzadeba, mowinave gamocdilebebis gaazrebiTa da erovnuli Taviseburebebis gaTvaliswinebiT ganviTarebis sakuTari gzebis SemuSaveba. momavalSi Cveni eris sakeTildReodE araviTari ekonomikuri reforma ar ganxorcieldeba, araviTari winsvla ar iqneba, Tu ar momzadda axleburi Sexedulebebis gamtarebeli kadrebi, gansakuTrebiT, umaRlesi

9

induqcia da deduqcia. pirveliT calkeuli faqtebis Seswavla-ganzogadebis safuZvelze zogadi debulebebi da daskvnebi Camoyalibdeba, xolo meoreTi, zogadi debulebebidan gamomdinare, kerZo daskvnebi miiReba. am meTods hipoTezis meTodsac uwodeben.

Tavi II. warmoebis saerTaSoriso specializacia da kooperireba

saerTaSoriso kooperireba da specializacia warmoadgens Sromis saerTaSoriso danawilebis ara ubralo formebs, aramed mis elementebsac. warmoebis saerTaSoriso specializacia viTardeba ori mimarTulebiT _ sawarmoo da teritorialuri. Tavis mxriv sawarmoo mimarTuleba iyofa dargTaSoris, Sidadargobrivi specializaciisa da calkeuli sawarmoebis (kompleqsebis) specializaciis mimarTulebebad. teritorialur aspeqtSi warmoebis saerTaSoriso specializacia gulisxmobs calkeuli qveynebis, qveynebis jgufebis da regionebis specializacias calkeuli produqtebis an maTi nawilis msoflio bazrisaTvis warmoebaze specializirebas. saerTaSoriso specializaciis ZiriTad saxeobebs warmoadgens sagnobrivi (produqtebis warmoeba), sadetalo (produqtis nawilebis, komponentebis warmoeba), teqnologiuri, anu stadiuri specializacia (calkeuli teqnologiuri procesebis, magaliTad awyoba, Rebva, SeduReba da a.S ganxorcieleba) saerTaSoriso specializacia dinamiuri procesia da icvleba drosa da sivrceSi. 30-an wlebSi dominirebda warmoebis dargTaSorisi specializacia da Sesabamisad erTi kompleqsuri dargis (magaliTad gadamamuSavebeli mrewvelobis) produqciis gacvla meore kompleqsuri dargis (magaliTad mompovebeli mrewveloba, an soflis meurneoba) produqciaze. 50-60-an wlebSi wamyvan poziciebs inarCunebs saerTaSoriso specializacia, magram axla ukve pirveladi dargebis doneze (saavtomobilo da aviamSenebloba, plasmasebis, radioaparaturis da a.S. warmoeba). 70-80-an wlebSi wina planze iwevs da imyarebs poziciebs Sida dargobrivi specializacia da Sesabamisi gacvla saqonel analogebiT romlebic samomxmareblo maxasiaTeblebiT gansxvavdebian (magaliTad Tvliani traqtorebi – muxluxaze, tyavis fexsacmeli – rezinisaze da a.S).

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის ა.სმიტის და დ.რიკარდოს შეხედულებები საექსპორტოდ განკუთვნილ პროდუქციაზე გაწეული შრომის დანახარჯების შესახებ.

2. ფარდობითი დანახარჯების თეორიის დახასიაTება; 3. დ.რიკარდოს წარმოების ფაქტორთა თეორია (ჰეკშეროლინის თეორემის დახასიათება); 4. პ.ტარაკანის შეხედულება წარმოების ხარჯების შესახებ; 5. დაახასიათეთ ამერიკელი მეცნიერის პ.ვერნონის შეხედულება პროდუქტის სასიცოცხლო ციკლის შესახებ; 1.

10

saerTaSoriso specializaciisa da kooperaciis mniSvneloba erovnuli meurneobis efeqtianobisa da intensificirebis procesisaTvis ganuxrelad izrdeba. magaliTad ukve gasuli saukunis 70-80-an wlebSi manqanaTmSeneblobis produqciis msoflio vaWrobis zrdis tempebis TiTqmis 40% uzrunvelyofili iqna makompleqtebeli nawarmis vaWrobiT, maSin rodesac 60-ani wlebis analogiuri maCvenebeli Seadgenda mxolod 4%-s. amJamad ki ekonomikurad ganviTarebuli qveynebis manqanaTmSeneblobis produqciis sagreo vaWrobaSi, calkeuli detalebiTa da kvanZebiT vaWrobis xvedriTi wili 2-jer metad gaizarda da Seadgens 40%. erT-erTi centraluri adgili saerTaSoriso specializaciis problematikis meTodologiaSi ukavia “saerTaSorisod specializirebuli dargisa” da “saerTaSorisod specializirebuli produqciis “ mcnebis ganmartebas. dargobriv WrilSi, warmoebis saerTaSoriso specializaciis qveS unda vigulisxmoT nebismieri qveynis, romelic maqsimalurad aqtiurad monawileobs Sromis saerTaSoriso danawilebaSi, materialuri warmoebis dargebis erToblioba. xolo dargebi, romlebic gansazRvraven qveynis saerTaSoriso specializaciis xasiaTs, warmoadgenen swored saerTaSorisod specializirebad dargebs. maTi niSandoblivi maxasiaTeblebia: sxva dargebTan SedarebiT, eqsportis mniSvnelovnad maRali wili, rogorc wesi amgvari dargebis xvedriTi wili mocemuli qveynis warmoebaSi ufro maRalia, vidre maTi wili msoflio warmoebaSi, agreTve Sidadargobrivi specializaciisa da kooperaciis ganviTarebis ufro maRali done. dargis saerTaSoriso specializaciis donis ganmsazRvrel ZiriTad maCvenebels warmoadgens fardobiTi saeqsporto specializaciis koeficienti da dargis warmoebis saeqsporto kvota. fardobiTi saerTaSoriso specializaciis koeficienti ganisazRvreba formuliT:

К0 

sadac: Э0 -saqonlis (dargis sasaqonlo warmoebis erToblioba) xvedriTi wili qveynis eqsportSi: Э м - saqonlis (an saqonel analogebis) xvedriTi wili msoflio eqsportSi. mocemuli koeficientis meSveobiT, SesaZlebelia pirveli miaxloebiT ganisazRvros is sasaqonlo wre da Sesabamisad dargebi, romlebic mocemuli qveynisaTvis warmoadgenen saerTaSorisod specializirebulebs. gansazRvruli sasaqonlo jgufebis mixedviT, eqsportis nacionaluri struqturis sasargeblod, rac maRalia (1-ze meti) Tanafardoba, miT ufro metadaa gamokveTili Sesabamisi dargis saerTaSoriso specializacia. da piriqiT, rac dabalia amgvari Tanafardoba (1-ze naklebi), miT naklebia safuZveli CaiTvalos Sesabamisi saqonlebi da dargebi saerTaSorisod specializirebulad. saeqsporto qvota mianiSnebs imaze, Tu ramdenad aris erovnuli mrewveloba, misi calkeuli dargebi orientirebuli saerTaSoriso bazrebze, amavdroulad miuTiTebs am ukanasknelTa mowyvetis dones Sida nacionaluri bazrebisagan. warmoebis saeqsporto qvota mianiSnebs mrewvelobis saerTaSoriso kavSirebis intensificirebaze erTi mimarTulebiT _ ucxoeli momxmareblebisaken da saerTaSorisod specializirebuli produqciis konkurentunarianobis zrdisaken. “saerTaSorisod specializirebuli dargis” mcnebasTan mWidrodaa dakavSirebuli “saerTaSorisod specializirebadi produqciis” mcneba. am ukanasknels ganekuTvneba is, rac warmoadgens saerTaSoriso specializaciisa da kooperirebis, sawarmoo programebis ganawilebis ormxrivi da mravalmxrivi SeTanxmebebis sagans. saerTaSorisod specializirebuls miekuTvneba agreTve saqonlebi, romlebic warmoebulia erT an ramodenime qveyanaSi da faravs maTze msoflio bazris moTxovnebs. maT ricxvs ganekuTvneba agreTve saerTaSoriso kompaniebis produqcia, romlebic axdenen Sromis danawilebas sakuTar sawarmoo qvedanayofebs Soris da romlebic ganTavsebulia sxvadasxva qveynebSi.

Э0 Эм

11

saerTaSorisod specializirebad dargebis saeqsporto produqciaSi rac ufro maRali xvedriTi wili ukavia gadamamuSavebeli mrewvelobis mowinave dargebis produqcias, miT ufro progresulia qveynis warmoebis saerTaSoriso specializacia, miT maRalia misi realuri done. da piriqiT, eqsportSi mompovebeli mrewvelobis an soflis meurneobis produqciis aSkara dominireba, rogorc wesi miuTiTebs qveynis pasiur rolze Sromis saerTaSoriso danawilebaSi, mis fardobiTad CamorCenilobaze warmoebis saerTaSoriso specializaciis kuTxiT. warmoebis saerTaSoriso specializaciis Tvisobrivi mxaris Semdgomi aspeqti dakavSirebulia sagareo bazrebze miwodebuli saqonlebis nomenklaturis (asortimentis) mraval-ferovnebasTan. eqsportis nomenklaturis swrafi gafarToeba mTlianobaSi warmoadgens qveynis saerTaSorisod speciali-zaciis maCvenebels da piriqiT, nomenklaturis Semcireba ufro gamokveTils xdis qveynis saeqsporto profils. magram amgvari daskvna zedmetad zogadia da moiTxovs dazustebas.

Tu eqsportis nomenklaturis gafarToeba mTlianobaSi xorciel-deba saerTaSorisod specializirebadi nawarmis xarjze da am ukanasknelTa xvedriTi wili eqsportSi izrdeba, faqtiurad mimdinareobs warmoebis saerTaSoriso specializaciis donis amaRleba. nomenklaturis gafarToeba nawarmis araspeciali-zirebuli saxeobebis xarjze ganapirobebs uku Sedegebs. maSasadame nomenklaturis gafarToeba TavisTavad ar niSnavs qveynis saerTaSoriso specializaciis donis gauaresebas.

Samecniero-teqnikuri progresis Sedegad, Seiqmna sawarmoo kooperirebis procesis swrafi ganviTarebis materialuri safuZvlebi. Samecniero-teqnikurma progresma Sescvala Tavad Sromis saerTaSoriso kooperirebis xasiaTi, da CarTo masSi, rogorc am procesis umniSvnelovanesi elementi, mecniereba. amgvarad, Sromis kooperirebis mTavari funqcia – Sromis maRali mwarmoeblurobis pirobebSi iyos warmoebuli materialuri dovlaTis zrdis saSualeba, Sevsebul iqna sxva mniSvnelovani funqciiT _ principialurad axali amocanebis gadaWra, rac Zalze Zneli an SeuZlebelia ramodenime qveynis mwarmoebelTa Zalisxmevis gaerTianebis gareSe.

warmoebis saerTaSoriso kooperirebis ZiriTad niSnebs miakuTvneben: -mxareebis mier, winaswari SeTanxmebis safuZvelze, erToblivi saqmianobis wesis SeTanxmeba; -saqmianobis urTierTSeTanxmebul sferoebSi, sxvadasxva qveynebis sawarmoo-partniorebis mier, TanamSromlobis ZiriTadi meTodis saxiT, sameurneo saqmianobis koordinaciis gamoyeneba; -sawarmoo kooperirebis uSualo subieqtebis saxiT, sxvadasxva qveynis samrewvelo sawarmoebis (firmebis), arseboba; -saxelSekrulebo wesiT, mza nawarmis, produqciis komponentebisa da Sesabamisi teqnologiebis, kooperirebis ZiriTadi obieqtebis saxiT dafiqsireba; -partniorebs Soris, SeTanxmebuli programis farglebSi, dasaxuli amocanebis gadanawileba, sakooperacio SeTanxmebebis ZiriTadi miznebidan gamomdinare, maTTvis sawarmoo specializaciis mimarTulebebis gansazRvra da damagreba; -partniorebis mier saqonlis erToblivi an calmxrivi miwodebis programis uSualo kavSiri kooperirebis programasTan, da ara yovelive es, rogorc rigiTi SeTanxmebebis safuZvelze, yidva-gayidvis valdebulebebis ganxorcielebis ubralo Sedegi.

ZiriTadi meTodebi, romlebic gamoiyeneba kooperaciuli kavSirebis formirebisas, warmoadgens; 1)erToblivi programebis ganxorcieleba, 2)SeTanxmebaTa farglebSi specializireba, 3) erToblivi sawarmoebis Seqmna. e.w. saijaro kooperireba, mrewvelobaSi sawarmoo kavSirebis istoriulad yvelaze Zveli saxeobaa. saqmianobis arsi ki mdgomareobs imaSi, rom SeTanxmebaTa erT-erTi monawile (SemkveTi), avalebs meores (Semsrulebeli), Sesrulebis vadebTan, samuSaos moculobis, Sesrulebis xarisxTan da a.S mimarTebaSi, winaswar SeTanxmebuli moTxovnebis Sesabamisad, garkveuli samuSaoebis ganxorcielebas. saijaro sawarmoo kooperirebis ori ZiriTadi nairsaxeoba arsebobs: “klasikuri” – produqciis warmoeba, da meore, inovaciuri produqciis sferoSi proeqtireba da warmoeba.

12

sawarmoo kooperirebis meore meTodi – saSeTanxmebo specializacia mdgmareobs, amgvar SeTanxmebaTa monawileebs Soris, sawarmoo programebis gamijvnaSi. specializaciis Sesaxeb SeTanxmebaTa Sesabamisad, xelSekrulebis mxareebi, miiswrafian uzrunvelyon sawarmoo procesebSi dublirebis momentis Semcireba an saerTod gamoricxva, Sedegad ki Tavi aaridon erTmaneTSi pirdapir konkurencias bazarze. umniSvnelovanesi piroba, romelic specializaciis Sesaxeb SeTanxmebebs aniWebs kooperaciul xasiaTs, es aris maTSi iseTi debulebebis arseboba, romlebic afiqsireben warmoebis sferoSi monawileTa mWidro TanamSromlobis valdebulebebs. erToblivi sawarmoo organizaciebis Seqmna – kooperaciuli saqmianobis erT-erTi ZiriTadi meTodia, romelic farTod vrceldeba msoflioSi. es aris egreTwodebuli integrirebuli kooperacia, rodesac calkeuli, urTierTSeTanxmebuli miznis misaRwevad, erTiani organizaciuli formis qveS erTiandeba ramodenime monawilis kapitali.

Tavi III. saqarTvelos sagareo ekonomikuri kavSirebi da sagareo vaWrobis balansi 3.1. msoflio vaWrobis dinamika

meore msoflio omis Semdgom periodSi, msoflio vaWroba viTardeboda fardobiTad maRali tempebiT, rac faqtorTa ori jgufis zemoqmedebiTaa ganpirobebuli. pirvel rigSi es aris faqtorebi, romlebic zegavlenas axdenen msoflio vaWrobis saerTo mdgomareobaze. maTma moqmedebam ganapiroba is rom, dasavleTis qveynebSi ekonomikuri zrdis saerTo tempebi aRmoCnda arsebiTad ufro maRali, vidre or msoflio oms Soris periodSi, xolo cikliseburi krizisebi ar iyo iseTi Rrma da xangrZlivi. faqtorTa pirvel jgufs upirvelesad ganekuTvneba samecniero-teqnikuri progresi, romlis drosac ZiriTadi kapitalis ganaxlebisa da gafarToebis procesebi, dakavSirebulia axali dargebis Seqmnasa da Zveli warmoebebis safuZvlian teqnikur rekonstruqciasTan, aRmoCnda sakmarisad grZelvadiani da moiTxova umsxvilesi kapitaldabandebani. warmoebis zrdis tempebze gansazRvruli zegavlena iqonia ekonomikis saxelmwifo regulirebis ganviTarebam, romelic mimarTuli iyo kapitalis dagrovebis procesis intensifikaciisa da krizisebis Tavidan acilebisaken, agreTve arsebiTi aRmoCnda samrewvelo kompaniebis SesaZleblobebis mniSvnelovani zrda, romlebmac, sakuTari sawarmoo kompleqsebis (romelic xSirad nacionaluri, xandaxan saerTaSoriso warmoebis mTel dargebs aerTanebs) farglebSi danerges dagegmvisa da prognozirebis elementebi. msoflio ekonomikaSi ekonomikur situaciaze arsebiTi zegavlena iqonia ori socialur – ekonomikuri sistemis Sejibrma, romlis pirobebSi dasavleTis mmarTveli wreebi met yuradRebas uTmobden ekonomikis zrdis tempebs. garkveul rols TamaSobda sazogadoebis aqtiurobac sakuTari materialuri mdgomareobis gaumjobebisaTvis, rac kompaniebs ar aZlevda saSualebas mieRwiaT mogebaTa zrdisaTvis realuri xelfasebis SemcirebaTa xarjze, da aiZulebda maT evloT teqnikuri progresis ganviTarebis gziT. omis Semdgomi periodis saerTo, fardobiTad xelsayreli

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის 1. საერთაშორისო სპეციალიზაცია რა მიმართულებით ხორციელდება; 2. ჩამოთვალეთ საერთაშორისო სპეციალიზაციის ძირითადი სახეობები; 3. როგორ გავიანგარიშოთ საერთაშორისო სპეციალიზაციის კოეფიციენტი; 4. დაახასიათეთ წარმოების საერთაშორისო კოოპერირების ძირითადი ნიშნები

13

ekonomikuri koniuqtura, msoflio vaWrobis gafarToebis winapirobebs ayalibebda. faqtorTa meore jgufs, romelic gaxda msoflio vaWrobis zrdis uSuali mizezi, ganekuTvneba mniSvnelovani Zvrebi, romelic samecniero-teqnikuri progresis zegavleniT moxda warmoebaSi da moiTxova saerTaSoriso masStabiT warmoebis specializaciisa da kooperirebis ganviTareba. es procesebi, romelic Seexo Tanamedrove mrewvelobis ZiriTad dargebs, iqca qveynebs Soris savaWro gacvlis swrafi zrdis mTavar ganmapirobebel faqtorad. saerTaSoriso specializaciisa da kooperaciis procesebi, romlebic ganapiroba sawarmoo Zalebis ganviTarebis obieqtiurma aucileblobam, gaZlierebul iqna kapitalis gatanis mzardi moculobebiTa da transanicionaluri korporaciebis zrdiT. tnk-bi anviTarebenen ra sxvadasxva qveynebSi ganlagebul sakuTar sawarmoebs Soris kooperirebisa da specializaciis procesebs, xels uwyoben saerTaSoriso saqonelbrunvis zrdas. saerTaSoriso kooperirebisa da specializaciis gafarToeba iwvevs, ganviTarebuli qveynebis mxridan, sagareo savaWro politikis ganxorcielebaSi saimporto proteqcionizmis RonisZiebebze uaris Tqmasa da sagareo vaWrobis liberalizacias, importis raodenobriv SezRudvebze uaris Tqmasa da sabaJo ganakveTebis Semcirebisaken tendencias (Tumca xSiria sapirispiro tendenciebic).. es ganpirobebulia sawarmoo Zalebis ganviTarebis aucileblobiT, radganac Sromis saerTaSoriso danawilebis procesis Seferxeba, maTi ganviTarebis muxruWad iqceva. es agreTve ukavSirdeba tnk-s interesebsac, romelTaTvisac, sxvadasxva sagareo savaWro SezRudvebis gauqmeba aris aucilebeli piroba raTa Seuferxeblad ganaviTaron sawarmoo kavSirebi sakuTar sazRvargareTul sawarmoebs Soris. Tavis mxriv, sagareo savaWro politikis liberalizacia, ufro Ria tipis ekonomikaze gadasvla, Tavad iqca saerTaSoriso saqonelbrunvis zrdis faqtorad. amave mimarTulebiT moqmedebda integraciac, gansakuTrebiT dasavleT evropaSi. evrokavSirisa da evropis Tavisufali vaWrobis asociaciis qveynebs Soris vaWrobis

SezRudvebis gauqmebam, xeli Seuwyo maT Soris urTierT sasaqonlo brunvas.

Tu gaviTvaliswinebT imasac, rom dasavleTevropuli integraciis da gansakuTrebiT evrokavSiris monawile qveynebze modis msoflio vaWrobis mniSvnelovani (daaxloebiT naxevari) wili, cxadia maTi vaWrobis zrda mniSvnelovan zegavlenas axdens saerTaSoriso gacvlis zrdis saerTo tempebze. mniSvnelovani faqtori, romelmac xeli Seuwyo saerTaSoriso saqonelbrunvis zrdas, iyo yofili koloniebis mier politikuri damoukideblobis mopoveba, ramac ganviTarebuli qveynebidan, industrializaciis aucileblobidan gamomdinare, manqanebisa da mowyobilobebis miRebis saWiroebis Sesabamisad, ganapiroba am qveynebis sagareo vaWrobis zrda. samrewvelod ganviTarebuli qveynebis sagareo vaWrobis zrda, saerTaSoriso specializaciisa da kooperirebis, warmoebis internacionalizaciis gaRrmavebis, yvelaze naTeli dadasturebaa. samrewvelod ganviTarebul qveynebs Soris sameurneo kavSirurTierTobebis intensiurobis zrdaze isic miuTiTebs, rom omisSemdgomi periodis ganmavlobaSi, maTi sagareo vaWrobis zrdis tempebi aWarbebda am qveynebis samrewvelo warmoebis zrdis tempebs. gasuli saukunis 70-ani wlebidan moyolebuli eqsportis fizikuri moculoba 2,6-jer gaizarda (zrdis saSualo wliuri tempi Seadgens 9,2%), xolo samrewvelo warmoebis moculoba gaizarda 3,6-jer (zrdis wliuri tempi _ 4,3%) cxadia, mocemuli maCveneblebi qveynebis mixedviT gansxvavebulia. gasuli saukunis 70-80-an wlebSi gansakuTrebulad swrafi tempiT izrdeboda iaponiis vaWroba (4-jer), agreTve evrokavSiris qveynebis vaWroba (3-jer). importis zrdam ganapiroba savaWro da sagadamxdelo balansis deficitis warmoqmna. amerikuli eqsportis arsebiTi zrda iwyeba mxolod meoce saukunis bolo wlebidan. amJamad Zalze swrafi tempiT izrdeba CineTis saxalxo respublikis eqsporti msoflio bazarze. rogorc evropas, aseve aSS-s CineTTan uaryofiTi savaWro balansi aqvT (gansakuTrebiT msubuqi mrewvelobis produqciis bazrebze). situacia ukve axlosaa “savaWro omis� situaciasTan.

14

3.2. saqarTvelos sagareo vaWrobis balansi

importis struqturaSi Warbobs energoSemcvelebi; Tambaqos nawarmi, msubuqi avtomobilebi, samkurnalo saSualebebi, xorbali da fqvili. niSandoblivia, rom importSi teqnologiur danadgarebTan erTad mniSvnelovani zomiTaa warmodgenili ucxouri kreditebisa da grantebis xarjze SeZenili saqoneli. A aqedan gamomdinare, naTelia qveynis meurneobisa da samomxmareblo bazris damokidebulebis maRali xarisxi. eqsportSi kvlav ZiriTadia sanedleulo saqoneli. damaxasiaTebelia, rom eqsportsa da imports Soris ar arsebobs sakmao struqturuli urTierTkavSiri, amis obieqturi mizezebia: ekonomikis memkvidreobiT miRebuli araracionaluri dargobrivi struqtura, sawarmoo potencialis gamoyenebis dabali done, produqciis dabali konkurentunarianoba msoflio bazarze, savaluto-safinanso politikis Sida problemebi, safinanso krizisi ruseTSi 1998 wlis II naxevarSi da misi negatiuri gavlena Cveni ekonomikis dargTa produqciis zrdis tempze da ukanasknel wlebSi ruseTis mier qarTuli saeqsporto produqciaze embargos dawesebis miuxedavad, sagareo vaWrobis pirveladi monacemebiT, saqarTvelos eqsporti saanalizo periodSi wina wlis Sesabamis periodTan SedarebiT 23%-iT gaizarda. ruseTma ki qveynebis eqsportis struqturaSi pirveli adgilidan meaTeze gadainacvla, bolo periodSi ganxorcielebulma politikurma da makroekonomikurma reformebma agraruli seqtoris reabilitaciis xelSemwyobi mikro garemo Seqmna da ganapiroba saerTaSoriso organizaciebTan Tvisebrivad axali TanamSromlobis formireba, ris Sedegadac sasursaTo humanitaruli daxmarebis gawevis kursidan aqcenti adgilobrivi warmoebis zrdis xelSewyobis kursze iqna gadatanili. ukanasknel periodSi saqarTveloSi warmatebiT warmarTul politikur da ekonomikur reformebTan erTad FAO-Si teqnikuri daxmarebis proeqtebis samoqmedo prioritetad agrosasursaTo seqtoris gardaqmnisa da misi sabazro ekonomikur garemoSi efeqtiani adaptirebis procesis xelSewyoba iqca.

msoflio meurneobaSi saqarTvelos ekonomikis integrirebis procesi atarebs intensiur xasiaTs, rac sagareo vaWrobis liberalizaciis strategiuli kursis Tanmimdevruli ganxorcielebiT aris ganpirobebuli. wliTiwlobiT matulobs sagareo savaWro brunva, farTovdeba vaWrobis geografia da izrdeba ucxouri investiciebis masStabebi. qveyanam praqtikulad daibruna Tavisi istoriuli geopolitikuri funqcia da gaxda evraziis saxelmwifoTa strategiuli ekonomikuri partniori. rogorc cxrili 1-dan Cans, saqarTvelos sagareo savaWro brunva 1995-2008 wlebSi gaizarda 7.5 - jer da Seadgina 7555,8 mln dolari. amasTan, importis wingamswrebi tempebiT zrdis pirobebSi savaWro balansis uaryofiTi saldoTi. Sesabamisad, ecema saimporto SemosulobaTa eqsportiT dafarvis done, rac mniSvnelovanwilad ganapirobebs sagareo davalianebis zrdas. saqarTvelos sagareo vaWrobis balansi 1995-2008 wlebSi (mln aSS dolarebSi)1 cxrili #1 wlebi sagareo savaWro brunva, sul maT Soris: - eqsporti - importi - saldo (+,_) eqsportis wili brunvaSi, % importis eqsportiT dafarvis done, %

1995

2000

2005

2008

1000.7

1032.0

3355.4

7555.8

289.5 711.2 - 421.7

322.8 709.4 - 3886.6

865,5 2490,0 - 1624.5

1497.7 6058.1 - 4560.4

28.9

31.2

25.8

19.8

40.7

45.5

34.7

24.7

--------------------------------------------------D1. statistikuri biuleteni: saq. socialur-ekonomikuri mdgomareoba 1995-1998 wlebSi; saq. ekon. da soc. ganviTarebis indikaturi gegma 2. saqarTvelos ekonomikuri tendenciebi – kvartaluri mimoxilva; oqtomberi 2008

15

saqarTvelo afarToebs da ganamtkicebs axal savaWro partniorul urTierTobebs sazRvargareTis qveynebTan. 1999 wels Cvenma qveyanam savaWro operaciebi ganaxorciela 105 saxelmwifosTan, maSin, rodesac 1995 wels es urTierTobebi damyarebuli iyo 54 qveyanasTan. es kavSirebi mniSvnelovanwilad atarebs stabilur xasiaTs. ase, magaliTad, savaWro brunvis moculoba 2007 wlisaTvis partnior qveynebTan 6447254 aT, dolars Seadgenda, sadac yvelaze didi xvedriTi wiliT warmodgenili iyo TurqeTi, kerZod, igi aRemateboda -14-%-s. amasTan unda aRiniSnos, rom gansakuTrebuli zrdiT xasiaTdebian ganviTarebuli qveynebi. (ix.cxrili 2) savaWro balansSi kvlav maRali xvedriTi wiliTaa warmodgenili dsT-s qveynebi, romlebTanac saqarTvelos gaaCnda ormxrivi savaWro urTierTobebi. maT Soris umsxvilesi partniori iyo ruseTi, romlis wilad modioda dsT-Si gatanili produqciis naxevarze meti. dsT-s qveynebis wilma 1997-1998 wlebSi saqarTvelodan eqsportis mTlian moculobaSi Seadgina Sesabamisad 59,7 da 53,7%-s, xolo importSi – 36,4 da 35,2%-s. amitom dsT-s sivrce Cveni qveynis sagareo ekonomikuri politikis mier strategiul bazrad iyo miCneuli. Tumca dRevandeli gadasaxedidan es suraTi sruliad Secvlilia. partniori qveynebis ekonomikuri maxasiaTeblebi savsebiT Seesabameba ekonomikuri integraciis im aucilebel winamZRvrebs, romlebic SemuSavebulia msoflios ekonomikuri mecnierebis mier. esenia: erovnul sameurneo kompleqsTa geografiuli siaxlove, maTi urTierTSemavseblobis istoriulad Camoyalibebuli maRali xarisxi, ekonomikuri ganviTarebis erTiani done, warmoebiT urTierTobaTa erTtipiuri xasiaTi. rogorc aRvniSneT saqarTvelos mraval qveyanasTan gaaCnia Sesabamisi saxelSekrulebo-samarTlebrivi baza, kerZod, dadebulia SeTanxmebebi savaWro-ekonomikur urTierTobaTa Sesaxeb, investiciaTa urTierTdacvis da urTierTwaxalisebis Sesaxeb, sawarmoo kooperaciis Sesaxeb, Tavisufali vaWrobis Sesaxeb da sxva.

saqarTvelos umlxvilesi savaWro partniorebi savaWro brunvis mixedviT 2007 wels

procentobiT jamTan

brunva aTasi aSS dolari

procentobiT jamTan

maT Soris: TurqeTi ukraina ruseTi azerbaijani germania aSS bulgareTi arabTa gaerTi. emirat.

CineTi TurqmeneTi danarCeni partniori qveynebi

importi aTasi aSS dolari

sul

procentobiT jamTan

qveynebi

eqsporti aTasi aSS dolari

cxrili #2

1 232 371

100.0

5214883

100.0

6447254

100.0

171764 94169 45599 137455 56156 149036 59357

13,9 7,6 3,7 11,2 4,6 12,1 4,8

727906 574906 576604 382367 387327 203891 184050

14,0 11,0 11,1 7,3 7,4 3,9 3,5

899670 669075 622203 519822 443483 352927 243407

14,0 10,4 9,7 8,1 6,9 5,5 3,8

18638

1,5

214721

4,1

233360

3,6

8273 26339

0,7 2,1

206709 149902

4,0 2,9

214982 176240

3,3 2,7

465585

37,8

1606500

30,8

2072085

32,1

---------------------------------------------wyaro: saqarTvelos statistikuri weliwdeuli 2008.

msoflio bazarze poziciebis SenarCunebisa da ganmtkicebisaTvis aucilebelia sawarmoebs gaewioT daxmareba, raTa

16

umTavresad meurneobis ori ZiriTadi Semosavaltevadi dargis – mrewvelobis da soflis meurneobis xvedriTi wilis Semcirebis mimarTulebiT (mrewveloba 9,5%-dan gaizarda 12,7%, xolo soflis meurneoba 41,7-dan 18,3%-mde Semcirda). mrewveloba da soflis meurneobis dargi ar unda miviCnioT dabalkonkurentunarian dargebad da maT mimarT unda gatardes saTanado sareabilitacio, mastimulirebeli zomebi. upirveles yovlisa, ar unda gagvitacos zedmetad liberalurma savaWro politikam. rogorc ukve aRiniSna, Tavisufali vaWrobis principi momgebiania Zlieri, lideri qveynisaTvis. igi angrevs ganviTarebadi qveynebis sust, mrewvelobisa da soflis meurneobis axlad fexadgmul dargebs. es ukanasknelni aucileblad saWiroeben Tavdapirveli “saTburis pirobebis” Seqmnas, aqtiuri proteqcionistuli politikis gatarebas saxelmwifos mxridan.

Ria ekonomikis Camoyalibeba ar unda gavaigivoT saxelmwifos sagareo ekonomikuri kavSirebis ukontrolobasTan, sazRvrebis gamWvirvalobasTan. piriqiT, Ria ekonomika, miT umetes msoflio sabazro meurneobaSi integrirebis procesSi, moiTxovs saxelmwifos gonivrul Carevas sagareo ekonomikuri kavSirebis ganxorcielebis meqanizmSi. stiqiuroba, aq araTu xels ar uwyobs ekonomikur ganviTarebas, aramed, piriqiT, mniSvnelovnad uTxris Zirs ekonomikur usafrTxoebas. ekonomikis kompleqsurad ganviTarebisa da efeqtiani Sida bazris Camoyalibebis saqmeSi gadamwyveti mniSvneloba sagadasaxado-sabaJo regulirebas eniWeba. sabaJo gadasaxadisadmi mxolod fiskaluri funqciebis dakisrebam Cven ar unda dagvaviwyos misi ZiriTadi funqcia – saSinao bazris da ekonomikuri usafrTxoebis dacva. sxvadasxva saerTaSoriso organizaciebis mier ganxorcielebulma teqnikuri daxmarebis proeqtebma unda mogvces agroindustriis ganviTarebisaTvis sicocxlisunariani garemos Seqmnis saSualeba, rac moiTxovs Sesabamisi iuridiuli da sakanonmdeblo bazis formirebas. proeqtebma gamoavlina soflis meurneobis sxvadsxva dargebis organizaciis aucilebloba, rac ganviTarebis Semaferxebeli faqtorebis daZlevis erT-erTi aucilebeli pirobaa.

maT daamyaron pirdapiri sawarmoo da savaWro-ekonomikuri kavSirebi Tanamegobrobis qveynebis sawarmoebTan, vgulisxmobT komerciul winadadebaTa informaciuli bankis Seqmnas, xelSekrulebebis dadebas (maT Soris saministroebis doneze) msxvil regionebTan da uSualo momxmareblebTan da a.S. tradiciuli ekonomikuri kavSirebis Tvisebrivad axal doneze ganviTarebasTan erTad gagrZeldeba qveynis msoflio sabazro meurneobaSi integrirebis kursi. saerTaSoriso organizaciebSi saqarTvelos aqtiur integraciaze metyvelebs is faqtic, rom FAO-s evropis soflis meurneobis komisiis 31-e sxdoma 1999 wlis seqtemberSi saqarTveloSi Catarda. sxdomas eswrebodnen FAO-s evropis regionaluri da centraluri da aRmosavleT da evropis qveregionuli ofisebis, evrokavSirisa da FAO-s evropis regionis wevri da meTvalyure qveynebis warmomadgenlebi, agreTve gaerosa da sxva saerTaSoriso specializirebuli organizaciebi. saerTaSoriso momsaxurebis sferoSi CarTva gulisxmobs sabanko da safinanso momsaxurebis ganviTarebas, informaciisa da informaciuli momsaxurebis rolis amaRlebas, satelekomu-nikacio da kompiuteruli qselebis, kavSirgabmulobisa da fostis dargis ganviTarebasa da srulyofas. sagareo kavSirebis ganviTarebis erT-erTi prioritetuli mimarTulebaa turistul-sakurorto momsaxurebis sfero. uaxloes periodSi unda ganxorcieldes sagrZnobi investiciebi am dargis savaluto-saSemosavlo potencialis maqsimalurad amoqmedebisaTvis. ekonomikuri krizisis pirobebSi qveynis sasicocxlo sanedleulo da sasursaTo moTxovnilebebis programebis damuSavebasa da realizaciasTan erTad aucilebelia gaZlierdes zrunva ekonomikis realurad ganviTarebasa da misi saeqsporto potencialis amaRlebaze. krizisma gviCvena, Tu ra Sedegamde SeiZleba miiyvanos mrewvelobis da agraruli seqtoris, ukana planze gadawevam radgan igi mTeli ekonomikis xerxemalia. rogorc cnobilia, bolo periodamde qveynis mSp-is yovelwliur matebas Tan sdevs misi struqturis gauareseba,

17

evrokavSiris qveynebis mier saqarTveloSi ganxorcielebuli pirdapiri investiciebi (aTasi aSS dolari) cxrili #3 qveynebi sul evrokavSiri avstria CexeTi dania didi britaneTi germania irlandia italia kviprosi luqsemburgi niderlandebi poloneTi saberZneTi safrangeTi SvedeTi ungreTi evrokavSiris wili % wyaro: departamenti

2003 w.

2004 w.

2005 w

2006 w.

%

343070

499107

449785

428066

124,7

95823

195622

243710

133522

139,3

18108 250 0

23157 277 0

14732 1280 319

5614 13267 175

0,31 53,0 0,54

37670

87875

132952

61883

164,2

4145 37 15896 676

5141 41 32480 21333

5032 592 22838 47537

2221 421 18859 25339

0,53 11,36 118,6 37,4

250

277

553

189

0,75

0

0

492

797

161,9

0

0

294

285

0,96

1967

2178

2217

816

0,41

16709

22863

14383

3207

0,19

81 34

0 0

160 327

173 285

2,13 8,38

28

39

54

31

110,7

saqarTvelos

ekonomikuri

ganviTarebis

saministros

privatizeba. amisaTvis man moamzada reorganizaciis gegma da Sesabamisi kanonproeqtebi, romlebic gansaxilvelad waredgina parlaments). saqarTvelos sagareo ekonomikuri politikis mniSvnelovani mimarTulebaa urTierTobebis gafarToeba da gaRrmaveba ganviTarebul qveynebTan. am mxriv didi mniSvneloba eniWeba saqarTvelosTvis moniWebul savaWro preferenciebis efeqtianad gamoyenebas. saqarTvelos ekonomikuri urTierTobebi evrokavSirTan viTardeba, maT Soris partniorobisa da TanamSromlobis Sesaxeb dadebuli xelSekrulebis bazaze, romlis savaWroekonomikuri bloki moqmedebaSi Sevida 1997 wlidan.

2006 wlisaTvis saqarTveloSi savaWro urTierTobebi evrokavSirTan, mTliani savaWro brunvis 31%-s Seadgenda da 15 qveyanas moicavda, aRsaniSnavia, rom eqsporti wina wlis analogiur periodTan SedarebiT 60,4%-iT gaizarda, importis mateba ki 50% Seadgina. miuxedavad amisa, minimalur gamosaxulebaSi importis zrda gacilebiT ufro maStaburi iyo, vidre eqsportisa. saanalizo periodSi evrokavSiris qveynebidan saqarTveloSi Semosuli pirdapiri investiciebi 2-jer da metad aRemateboda gasuli wlis analogiuri periodis maCvenebels. am sferoSi kvlav didi britaneTi liderobda, rac samxreT kavkasiuri gazsadenis mSeneblobaSi briTiS petroliumis investiciebTan iyo dakavSirebuli. am qveynis wilad modioda evrokavSiris investiciebis 46,3 procenti, xolo mTliani investiciebis 14,5 procenti. amave proeqtSi italiis monawileoba ki mis mier umsxviles investorTa Soris meore adgilis dakavebas gamapirobebda. wamyvan investorTa siaSi kvlav moxvda kviprosi, saidanac ganxorcielda 16,8 mln aSS dolaris kapitaldabandeba yulevis terminalSi. amave siaSi CexeTis gamoCena am qveynis rezidentebis mier energokompaniebis privatizaciis procesSi monawileobas ukavSirdeba. aRniSnuli qveynebis oTxeuli uqzrunvelyofda saqarTveloSi evrokavSiris investiciebis 79,4 procents.

statistikis

(magaliTad, FAO-s mier ganxorcielebuli `meTesleobis erovnuli programis momzadebis~ proeqtma cxadyo, rom aucilebelia am seqtoris reorganizeba da misi nawilobrivi

18

iaponuri da dasavleTevropuli kompaniebi lideroben konkurentunarianobis ganmsazRvreli sxva faqtorebiTac. kerZod produqciis xarisxsa da mis samecniero-teqnikur doneSi, gansakuTrebiT uaxles dargebSi. konkurenciul brZolaSi aqtiurad iWreba CineTic. miuxedavad Sromis dabali nayofierebis donisa, qveynis udidesi potencialisa da gansakuTrebiT iafi masiuri muSaxelis wyalobiT, Cinuri eqsporti, msubuqi da eleqtronuli mrewvelobis zogierTi poziciis mixedviT, adgilobriv warmoebas praqtikulad devnis rogorc evropis, aseve amerikis bazrebidan.

1983 wels iaponia manqanebisa da mowyobilobebis eqsportiT, pirvelad gavida msoflioSi pirvel adgilze. is mniSvnelovnad uswrebs sxva qveynebs, m.S. aSS-sa da germanias msubuqi, da gansakuTrebiT satvirTo avtomobilebis, sayofacxovrebo eleqtronikis da sxva saqonlebis eqsportis moculobiT. iaponuri eqsportis 1/3 aSS-ze modis. niSandoblivia, rom iaponiis aSs-sTan vaWrobis aqtiuri saldos daaxloebiT 40% modis eleqtronikaze dafuZvnebul saqonlebze. Tumca aSS msoflio lideria naxevargamterebis sferoSi, am produuqciis msoflio bazarze iaponiis wili ganuxrelad izrdeba. iaponia warmatebiT axerxebs konkurenciul brZolas sxva qveynebTan samxreT-aRmosavleT aziisa da evropis bazrebzec. meore msoflio omis Semdgom pirvel wlebTan SedarebiT, mniSvnelovnad gaizarda germaniis, safrangeTis, italiis, sxva dasavleT evropuli qveynebis eqsporti. dRes dasavleT evropa, saerTaSoriso vaWrobis mTavari centria. evrokavSiris eqsporti aSS-s eqsports aRemateba 4-jer. dasavleT evropis qveynebis rolis zrda iwvevs uTanxmoebaTa zrdas aSS-Tan savaWro urTierTobeSi. evrokavSiris qveynebi cdiloben Seqmnan savaWro barierebi, raTa SezRudon evropul bazarze amerikuli saqonlis SeRwevis SesaZleblobani. da unda iTqvas, rom amerikuli saqonlisaTvis, evrokavSiris erTiani sabaJo tarifebi, sasoflo-sameurneo produqciaze sakompensacio mosakreblebi da sxva SezRudvebi, seriozul barierad iqca. sul ufro xSirad modis winaaRmdegobaSi dasavleTevropisa da iaponiis komerciuli interesebi. iaponuri kompaniebi sul ufro aqtiurad iWrebian

3.3. ZalTa Tanafardobis cvlileba msoflio bazarze.

calkeuli qveynebis vaWrobis dinamikis araTanabarzomieri ganviTareba iwvevs, maT Soris ZalTa Tanafardobis mudmiv cvlilebas. omis Semdgomi periodis umetes nawilze, saerTo eqsportSi amerikuli eqsportis wili ecemoda. Tu pirvel omisSemdgom wlebSi aSS-ze modioda saerTo eqsportis 1/3, amJamad es wili Semcirebulia 1/8-mde. germaniis eqsporti mWidrod miuaxlovda amerikis dones, amasTan, mTeli rigi wlebis ganmavlobaSi aWarbebda kidec mas. riT aixsneba amerikuli poziciebis Sesustebis grZelvadiani tendencia?

60-70-an wlebSi, amerikuli saqonlebis konkurentunarianobis kleba dakavSirebuli iyo imasTan, rom evropasa da iaponiaSi Sromis nayofierebis zrdis tempebi gacilebiT maRali iyo vidre aSS-Si. Tu magaliTad aSS-s donesTan mimarTebaSi Sromis nayofiereba germaniaSi Seadgenda 38%, safrangeTSi-42%, xolo iaponiaSi mxolod 15%, gasuli saukunis 80-ani wlebSi, Sromis nayofiereis done germaniaSi gauTanabrda amerikuls, safrangeTsa da iaponiaSi Sesabamisad gaizarda 88% da 66%mde (amerikulTan mimarTebaSi). 80-ani wlebidan amerikuli kompaniebi, sxva qveynebis kompaniebTan konkurenciuli brZolis intensivobis zrdis pirobebSi, Sromis nayofierebis donis amaRlebisaTvis, anxorcieleben ganskuTrebul Zalisxmevas. unda aRiniSnos rom maT SesZles mieRwiaT sakmarisad pozitiuri SedegebisaTvis. 1990-ani wlebidan Sromisnayofierebis saSualo wliuri zrdis tempebi aSS-i Seadgens 4,0%, iaponiaSi _ 3,6%, germaniaSi (gaerTianebuli) _ 2,4%. magram, ramdenadac samuSao Zalis Rirebuleba iaponiaSi amerikulze mniSvnelovnad naklebia, iaponia axerxebs awarmoos gadamamuSavebeli mrewvelobis mravali produqti aSS-ze iafad. fasebi iaponur saqonelze, gansakuTrebiT xangrZlivi moxmarebis saqonelze, amerikul bazarze 20-30% naklebia.

19

dasavleTevropul bazarze, afarToveben sabazro segments iseT evropul bazreze, rogoricaa sayofacxovrebo eleqtronika, saofise mowyobilobani, videoteqnika, fotokinoaparatura. iaponias mniSvnelovani savaWro proficiti aqvs evropul qveynebTan, m.S. evrokavSirTan (90-an wlebSi proficiti Seadgenda 31,2 miliard dolars). iaponuri sagareo-savaWro eqspansiis masStabebi mTel msoflioSi, metnaklebi intensivobiT, ganuxrelad izrdeba. am frontze ukanasknel wlebSi Zalzed gaaqtiurda CineTic. damoukideblobis mopovebam ganviTarebad qveynebs SesaZlebloba Seuqmna gamoeyenebinaT sagareoekonomikuri kavSirurTierTobani erovnuli ekonomikis formirebisaTvis. magram, sagareo ekonomikuri mdgomareoba maTTvis araxelsayrelad viTardeba, rac upirveles yovlisa dakavSirebulia maTi sagareo vaWrobis struqturasTan. ganviTarebadi qveynebis umetesoba rCeba msoflio bazarze nedleulisa da sursaTis mimwodeblebad. samecniero teqnikurma progresma ki ganapiroba msoflioSi mineralur da mcenareul nedleulze moTxovnis fardobiTi Semcireba. amave mimarTulebiT moqmedebs ganviTarebuli qveynebis mcdeloba, Sida resursebis ukeT gamoyenebis xarjze, miaRwios sanedleulo da sasursaTo saqonliT TviTuzrunvelyofis sul ufro met xarisxs. msoflio bazarze nedleulsa da sursaTze moTxovnis fardobiTi Semcireba, ganviTarebadi qveynebisaTvis niSnavda, eqsportis gafarToebis SesaZleblobaTa Semcirebas. Semdegi faqtori, romelmac gavlena iqonia maTi eqsportis sidideze, iyo samrewvelod ganviTarebuli qveynebis wilis zrda sanedleulo (navTobis garda) da sasursaTo saqonlebis msoflio eqsportSi. ganviTarebadi qveynebis wili am saqonlebis eqsportSi (navTobis garda) 40,3%-dan Semcirda 28,1%-mde. rac Zalzed uaryofiTad aisaxa ganviTarebadi qveynebis umetesobisaTvis maT sagareoekonomikur mdgomareobaze. axalgazrda qveynebis eqsportis moculobebis zrda SesaZlebeli iyo ganxorcielebuliyo maTi axalgazrda mrewvelobis xarjze, magram ganviTarebuli qveynebi, miuxedavad imisa rom, samrewvelo produqciis importi ganviTarebadi qveynebidan maT Sida bazarze ar aRemateba 1,5-2%, mza produqciaze saimporto kontingentebis, SedarebiT maRali

sabaJo mosakreblebisa da sxva meqanizmebis gamoyenebis meSveobiT, maqsimalurad aferxeben am qveynebidan am produqciis eqsports.

Sedegad, ganviTarebadi qveynebis eqsporti 60-70-an wlebSi izrdeboda Zalzed dabali tempebiT. misi mniSvnelovani zrda aRiniSneboda (navTobsa da navTobproduqtebze, nawilobriv nedleulis sxva saxeobebze fasebis zrdis gavleniT) 1974-1975 wlwbSi e.w. energetikuli krizisis pirveli etapze; Semdgom 1979-1980 wlebSi (meore etapi), da 2000 wlidan dRemde. 1980 wels ganviTarebadi qveynebis mTliani eqsportis 55% modioda navTobis eqsportiori qveynebis organizaciis (opek) wevr qveynebze. ganviTarebadi qveynebis xvedriTi wili msoflio eqsportSi 1948 wlis 30%-dan, 1970 wlisaTvis Semcirda 18%-mde. 70-80-an wlwbSi igi gaizarda 29%-mde. magram, navTobze moTxovnis Semcirebam da Sedegad navTobze fasebis mniSvnelovani vardnam ganapiroba opeki-s qveynebis eqsportis mniSvnelovani Semcireba. navTobze fasebis stabilizaciis an maRal doneze SenarCunebis opekis politikam, gamoiwvia ganviarebadi qveynebis saerTo jgufSi eqsportis katastrofuli vardna. miuxedavad imisa rom navTobze fasebi jer-jerobiT maRalia da kvlav izrdeba, msoflio eqsportSi ganviTarebadi qveynebis xvedriTi wili ar aRemateba 26%. aRsaniSnavi movlenaa axali industriuli qveynebis, samxreT-aRmosavleT aziis e.w. didi drakonis qveynebis eqsportis swrafi zrda. samxreT koreiis, singapuris, honkongis eqsporti 4,9 miliardi dolaridan (1970w), gaizarda 320 miliard dolaramde. samxreT koreis, singapurisa da honkongis wilma msoflio eqsportSi 7,5%-s miaRwia. rac Seexeba aRmosavleT evropisa da yofili sabWoTakavSiris qveynebs, maTi eqsportis vardnam 80-an, da gansakuTrebiT 90-an wlebSi, ganapiroba maTi rolis mniSvnelovani daknineba msoflio eqsportSi da samwuxarod es maCvenebeli dResac umniSvneloa. Y

20

mowyobilobebis miwodeba mSenebare obieqtebisaTvis, gansakuTrebiT warmoebis uaxles dargebSi. unda aRiniSnos, rom samecniero-teqnikuri progresi, uSualod da mecnierebatevad dargebs Soris gacvlebis meSveobiT, stimuls aZlevs qveynebs Soris momsaxurebis (rogorc sawarmoo, aseve komerciuli da safinanso-sakredito xasiaTis) gacvlis procesis gaZlierebas. Tavis mxriv momsaxurebis eqsport-importi (gansakuTrebiT inJineringi, lizingi, konsaltingi, sainformacio-gamoTvliTi momsaxureba) astimulirebs sawarmoo daniSnulebis saqonlebiT saerTaSoriso vaWrobas. ukve gasuli saukunis bolos, kompleqsuri mowyobilobebis sagareo Sesyidvebis 80%-ze meti, uSualod iyo dakavSirebuli sainJinro-sakonsultacio momsaxureobis gawevasTan, xolo lizinguri miwodebebis wilad modioda samrewvelod ganviTarebuli qveynebidan eqsportirebuli msubuqi manqanebisa da kompiuteruli teqnikis 20-30%. navTobze fasebis swrafma zrdam ganapiroba msoflio vaWrobaSi mineraluri sawvavis xvedriTi wilis mkveTri zrda da gadamamuSavebeli mrewvelobis produqciis xvedriTi wonis garkveulwilad Semcireba. magram navTobze fasebis Semcirebis kvalobaze procesis dinamika kvlav ubrundeba sawyisi wonasworobis mdgomareobas. manqanebiTa da mowyobilobebiT vaWroba 90-ani wlebidan Zalzed maRali tempebiT izrdeba. am produqciis eqsporti samrewvelod ganviTarebuli qveynebidan gazrdilia 2,5-jer. maT Soris iaponiidan 2,9-jer, germaniidan 2,3-jer, aSS-dan 2,2jer da a.S. amasTan erTad am jgufis qveynebSi izrdeba manqana-danadgarebis importic. mocemuli saqonlebiT iseTi umsxvilesi manqanaTmSenebeli qveynebis, rogorebic arian aSS da didi britaneTi, importi, am produqciis eqsportsac ki aWarbebs. mxolod iaponiisa da germaniis manqanaTmSeneblobis eqsporti aRemateba imports. manqana – mowyobilobebiT vaWrobis zrdis tendencia asaxavs manqanaTmSeneblobis sferoSi Sromis saerTaSoriso danawilebis donis zrdis dinamiur process, agreTve konkurenciuli brZolis gamZafrebis tendencias, kerZod ki britanuli da amerikuli monopoliebis poziciaTa garkveul Sesustebas.

3.4. samecniero -teqnikuri progresi da msoflio vaWrobis struqtura

samecniero-teqnikuri progresis gavleniT mimdinare Zvrebma msoflio ekonomikasa da Sromis saerTaSoriso danawilebaSi, ganapiroba saerTaSoriso vaWrobis struqturis arsebiTi cvlilebebi. yvelaze dinamiur da intensiur seqtors warmoadgens gadamamuSavebeli mrewveloba.

SefasebebiT, mecniereba tevadi produqciis eqsporti Seadgens 500 miliard dolarze mets. amasTan, bolo aTwleulis ganmavlobaSi, samrewvelod ganviTarebuli qveynebis saerTo eqsportSi, maRalteqnologiuri produqciis xvedriTi wili 31,2%-dan 37,9%-mde gaizarda. mecniereba tevadi dargebi yvelaze metadaa CarTuli Sromis saerTaSoriso danawilebaSi. ase magaliTad, Tu mTlianobaSi gadamamuSavebeli mrewvelobis produqciis saeqsporto qvota, gasuli saukunis 80-an wlebSi germaniaSi, safrangeTs, did britaneTsa da italiaSi Seadgenda 25-30%, analogiuri maCvenebeli maRalteqnologiuri dargebisaTvis 30-50%-s farglebSi meryeobda. iaponiasa da aSS-Si, gadamamuSavebel mrewvelobis saeqsporto qvota Seadgens Sesabamisad 14% da 8%, maRalteqnologiuri produqciis mixedviT es maCvenebeli TiTqmis 2-jer maRalia da Seadgens Sesabamisad 25% da 15%.

Sidadargobrivi specializaciis donis, upirveles yovlisa manqanaTmSeneblobaSi, zrdis Sedegad, mniSvnelovnad amaRlda manqana-danadgarebis roli msoflio vaWrobaSi, gafarTovda samrewvelod ganviTarebuli qveynebs Soris manaqanaTmSeneblobis produqciis gacvla (laparakia aramxolod mza nawarmze, aramed detalebs da calkeul kvanZebze). gasuli saukunis 80-an wlwbTan SedarebiT, detalebis, kavnZebis, agregatebis xvedriTi wili manqanaTmSeneblobis produqciis eqsportSi 22.5-dan 47% gaizarda. arsebiT mniSvnelobas iZens makompleqtebeli

21

gansakuTrbulad maRali tempebiT izrdeba eleqtroteqnikuri da eleqtro mowyobilobebis eqsporti, romlebzec ukve modis manqanaTmSeneblobis produqciis Âź80%-ze meti. gasuli saukunis 80-ani wlebis krizisis pirobebSic ki eloqtronuli mowyobilobebis eqsporti swrafad izrdeboda, romlis moculobac 2-jer aWarbebda sxva eleqtroteqnikuri mowyobilobebis eqsports. saerTaSoriso specializaciis gaRrmavebis procesi mniSvnelovnad aisaxa qimiur mrewvelobazec. am sferoSi umsxvilesi eqsportiorebi, amavdroulad umsxviles importiorebadac gvevlinebian. magaliTad germania axorcielebs 44 miliardi dolaris Rirebulebis qimiuri produqciis eqsports, paralelurad ki importis xaziT Rebulobs 24 miliardis Rirebulebis marto qimikatebs. aSS Sesabamisad 33,1 da 20,0 miliardi dolaris da aS. msoflio meurneobaSi samrewvelo warmoebis zrda ganapirobebs nedleulis moxmarebis zrdas, da Sesabamisad am saqonliT vaWrobis absolutur ganzomilebaSi zrdas. magram am saxis saqonliT vaWrobis tempebi mniSvnelovnad naklebi aRmoCnda msoflio vaWrobis zrdis tempebTan SedarebiT, rac samecniero-teqnikuri revoluciis pirobebSi momqmedi faqtorebis gavlenis Sedegia (magaliTad resurs damzogavi teqnologiebi, naturaluri nedleulis sinTetikuriT Canacvleba da a.S). gavlena iqonia garkveulma Zvrebma msoflio warmoebis gaadgilebaSi. kerZod nedleulis mimwodebel zogierT qveynebSi gaCnda nedleulis pirveladi gadamuSavebis mrewveloba da mis bazaze mza produqciis warmoeba ( safeiqro mrewvelobis gaCena bambis nedleulis mwarmoebel qveynebSi, magaliTad CineTi). ganviTarebul samrewvelo qveynebis soflis meurneobaSi, samecniero-teqnikurma progresma, ganapiroba am qveynebSi sasoflo-sameurneo produqciis warmoebisa da sasursaTo produqciiT TviTuzrunvelyofis donis mniSvnelovani zrda. aman ki ganapiroba msoflio bazarze sursaTze moTxovnilebis fardobiTi Semcireba. meores mxriv, izrdeba masze ganviTarebadi qveynebis moTxovnileba, ramdenadac bevr maTganSi igrZnoba sursaTis mniSvnelovani ukmarisoba. magram safinanso SesaZleblobebis SezRuduloba xels uSlis maT, mniSvnelovnad gazardon msoflio bazarze

sasoflo-sameurneo produqciis Sesydvebi. am faqtorebis zegavleniT, sursaTiT msoflio vaWroba dabali tempebiT izrdeba, xolo misi wili msoflio vaWrobis mTlian brunvaSi ki ecema. samecniero-teqnikuri progresi energetikuli resursebis ufro ekonomikur da efeqtur xarjvas uwyobs xels. yvelaze mniSvnelovani adgili samrewvelod ganviTarebuli qveynebis saTbob-energetikul balansSi, navTobs ukavia. ramdenadac maT umravlesobas (aSS-s garda) sakuTari navTobi ar gaaCniaT, isini ZiriTadad mis navTobmompovebeli qveynebidan imports axdenen, romlebmac sakuTari miwodebis moculoba 50-ani wlebidan 70-ani wlebis Sua periodamde, 12-jer gazardes. 70-ani wlebis bolos da 80an wlebSi navTobze msoflio fasebis mkveTrma zrdam ganapiroba am sasaqonlo jgufis xvedriTi wlis mniSvnelovani zrda msoflio vaWrobaSi, Tumca navTobis eqsporti am periodSi mniSvnelovnad ar gazrdila (zogierT wlebSi Semcirda kidec). bolo periodSi navTobze fasebi kvlav izrdeba, da Sedegad mocemuli saqonlis xvedriTi wili msoflio vaWrobaSi kvlav maRalia.

Tu ki SevadarebT omis wina periodis msoflio vaWrobis struqturas dRevandelTan, gansxvavebani TvalSi sacemia. omamde saqonelbrunvis 2/3 modioda sursaTze, nedleulsa da sawvavze. gadamamuSavebeli mrewvelobis xvedriTi wili 1/3-dan ž3/4-mde gaizarda. Tanamedrove vaWrobis 1/3-ze meti modis manqana-mowyobilobebiT vaWrobaze. bunebrivia, rom msoflio vaWrobis amgvar Zireul cvlilebebs SeuZlebelia ar gamoewvia sagareo vaWrobis organizaciuli cvlilebebi da ar asaxuliyo konkurenciuli brZolis formebze.

22

3.5.

ganviTarebadi qveynebis vaWrobis sasaqonlo struqtura

eqsportis 90% modis ucxouri transnacionaluri korporaciebis filialTa produqciaze, samxreT koreaSi ki 27%. gadamamuSavebeli mrewvelobis produqciis msxvili eqsportiori qveynebidan, mxolod indoeTSi TamaSoben nacionaluri mwarmoeblebi gadamwyvet rols. laTinur amerikaSi msxvil eqsportiorebs warmoadgenen ZiriTadad ucxouri tnk filialebi. maTi wili eqsportSi argentinasa da kolumbiaSi Seadgens 30%, meqsikaSi 34%, braziliaSi 43%-ze mets. cdiloben ra miusadagon axal pirobebs, romelic samecniero teqnikuri progresis zegavleniT gamoiwvia cvlilebebi msoflio warmoebaSi, agreTve mTeli rigi ganviTarebadi qveynebis mcdelobam moaxdinon sakuTari ekonomikis industrializacia, tnk-ma gadamamuSavebeli mrewvelobis dargebis, xSirad ki uaxlesi dargebis SeqmnaSi monawileobis miRebis kursi aiRes. cxadia isini efeqturad iyeneben am qveynebSi samuSao Zalis dabali Rirebulebis faqtors. gadamamuSavebel mrewvelobaSi, rogorc wesi iqmneba viwrod specializirebuli sawarmoebi, romlebic awarmoeben calkeul detalebs. produqciis saboloo damuSaveba xdaba samrewvelod ganviTarebul qveynebSi. ase magaliTad, eleqtronul mrewvelobaSi momqmedma amerikulma tnk-bma, meqsikaSi, taivanSi, singapurSi Seqmnes calkeuli naxevargamtaruli mowyobilobebisa da integraluri sqemebis mwarmoebeli sawarmoebi, romlebic sakuTar produqcias ZiriTadSi awvdian aSS-s. zogi tnk anawevrebs sawarmoo proces calkeul Semadgenlebad, amartivebs rTul teqnologias saSualo teqnologiis donemde, da qmnian Sesabamis sawarmoebs ganviTarebad qveynebSi. Sedegad, ganviTarebadi mravali qveynebis, gadamamuSavebeli mrewvelobis produqciis eqsportSi, mniSvnelovani wiliT aris warmodgenili tnk-s Sida safirmo vaWroba.

60-an wlebSi gamoikveTa ganviTarebadi qveynebis eqsportSi manqanaTmSenebeli dargebis produqciis xvedriTi wilis zrdis tendencia. 70-an wlebSi, navTobze msoflio fasebis mkveTrma zrdam gamoiwvia is rom, am qveynebis jgufis mTlian eqsportSi ½1/2ze meti daikava sawvavma, ZiriTadad navTobma. magram navTobis eqsportioria opeki-s wevri qveynebis mcire jgufi, sadac 70-an wlebSi mTeli eqsportis 95% modis mxolod navTobze. sxva ganviTarebadi qveynebis eqsportSi izrdeboda gadamamuSavebeli mrewvelobis produqciis xvedriTi wili, rac industrialzaciisa da eqsportis diversifikaciis procesis garkveul warmatebebze miuTiTebs am qveynebSi. ganviTarebadi qveynebis eqsportSi, garkveuli rolis TamaSs iwyeben manqana-mowyobilobani, qimikatebi, Savi da feradi metalurgiis produqcia. magram gadamamuSavebeli mrewvelobis produqciis eqsportSi arsebiT rols TamaSobs msubuqi mrewvelobis dargebi, romelTa wiladac modis ganviTarebadi qveynebis (opekis qveynebis gareSe), mTliani eqsportis 16%. vaxasiaTebT ra pozitiur Zvrebs ganviTarebadi qveynebis sagareo vaWrobaSi, romelic mowmobs samrewvelo produqciis wilis zrdas mTlian eqsportSi, aucileblad unda aRiniSnos am qveynebis diferenciaciis procesi, anu qveynebis gansazRvruli jgufis gamoyofa, sadac swrafad izrdeba eqsportze orientirebuli mrewveloba. ganviTarebadi qveynebis gadamamuSavebeli mrewvelobis mTliani eqsportis 70%-ze meti modis qveynebis am didi jgufis mxolod 17 qveyanaze, m.S. xuT umsxviles eqsportiorze _ 40%. gansakuTrebiT mniSvnelovania gadamamuSavebeli dargebis eqsporti samxreT koreidan, honkongidan, singapuridan. gansakuTrebiT swrafi tempiT viTardeba CineTi. romelic ekonomikis zrdis tempebiTa da samrewvelo zrdis absoluturi maCveneblebiT, pirvel adgilze gavida msoflioSi. es qveynebi Sedian e.w. axali industriuli qveynebis jgufSi. aq mrewvelobis ganviTarebaSi aqtiur rols TamaSobs ucxouri kapitali. magaliTad singapuris

23

3.6. vaWrobis geografia

ganviTarebadi qveynebis moTxovna am saxis produqciaze jerjerobiT umniSvneloa. kolonialuri reJimis pirobebSi, aziis, afrikisa da laTinuri amerikis umetesi qveynebis sagareo vaWroba mxolod calmxriv xasiaTs atarebda da metropoliaze iyo orientirebuli. politikuri damoukideblobis miRebis Semdeg, axalgazrda qveynebma miiRes SesaZlebloba, msoflio bazrebze dasamkvidreblad, kompaniebs Soris gaCaRebuli konkurenciuli brZolis faqtoris efeqturad gamoyenebiT, Tavad SeerCiaT maTTvis momgebiani partniorebi da mieRwiaT sakuTari produqciis gasaRebisa da warmoebis saSualebebis SeZenis ukeTesi pirobebisaTvis. amJamad, ganviTarebadi qveynebis sagareo savaWro brunvis udidesi nawili ganviTarebul qveynebTan vaWrobaze modis, Tumca am ukanasknelTa eqsportSi ganviTarebad qveynebTan vaWrobis wili mciredeba. yofil koloniebSi, meurneobisa da vaWrobis istoriulad Camoyalibebuli struqtura iseTia, rom samrewvelod ganvTarebuli qveynebi warmoadgenen maTi tradiciuli saqonlebis ZiriTad momxmareblebs, da amavdroulad awvdian maT aucilebel produqtebs, maT Soris manqana-danadgarebs.

Zlierdeba ganviTarebad qveynebs Soris TanamSromlobis tendencia. kerZod, yalibdeba erToblivi bazrebi da regionaluri organizaciebi, rac saboloo jamSi iwvevs maTSi urTierTvaWrobis tempebis zrdas. amgvari TanamSromlobis gansaviTareblad ukve arsebobs mTeli rigi xelSemwyobi pirobebi. Tumc arsebobs garkveuli siZneleebic, romelic uadaoa rom, garkveuli periodis ganmavlobaSi kvlav iarsebebs. ganviTarebadi qveynebis sagareo savaWro brunvaSi urTierTvaWrobis moculobis xvedriTi wili 70-ani wlebis 20,9% -dan, amJamad 40%-mde gaizarda.

Sromis saerTaSoriso danawilebis donis gaRrmavebam, ganapiroba ganviTarebuli qveynebis sagareo vaWrobaSi, am ukanasknelTa urTierTvaWrobis moculobis xvedriTi wilis zrda, da ganviTarebad qveynebTan vaWrobis xvedriTi wilis fardobiTi Semcireba. miuxedavaT navTobze maRali fasebisa, ganviTarebad qveynebTan vaWrobis wili mainc mcirdeba. am TvalsazrisiT Zalzed niSandoblivia dasavleTevropuli qveynebis urTierT vaWrobis moculobaTa swrafi zrda, rac am qveynebs Soris specializaciisa da kooperirebis maRali doniT aris ganpirobebuli. es procesi Zlierdeba integraciuli jgufebis, upirveles yovlisa evrokavSiris, agreTve evropis Tavisufali vaWrobis asociaciis funqcionirebis Sedegad. dasavleT evropis qveynebis urTierT vaWrobis zrda mowmobs, dasavleTevropuli ekonomikuri meqanizmis intensiuri formirebis procesis gaaqtiurebaze. sainteresoa is faqtic rom, samrewvelod ganviTarebul qveynebTan vaWrobas, gadamwyveti roli akisria iaponiis eqsportSi. iaponuri saqonlis gasaRebis ZiriTadi bazaria aSS. izrdeba eqsporti dasavleTevropis qveynebSic. iaponuri saqonlis maRalkonkurentunarianoba maT saSualebas aZlevs, miuxedavad imisa rom, evrokavSiri da Tavisufali vaWrobis evropuli asociacia, eqsports am gaerTianebebSi aramonawile qveynebidan sakmaod diskriminaciul reJimSi aqcevs, SeaRwion evropul bazrebze. aSS-s eqsportSi samrewvelod ganviTarebuli qveynebis, maT Soris dasavleTevropuli wili Semcirda. evrokavSiris savaWro reJimi mTlad xelsayreli ver gamodga aSS-saTvis. kerZod, aSS awydeba did siZnellebs am bazrebze sasoflo sameurneo produqciis miwodebisas. gaizarda amerikuli eqsporti iaponiasa da laTinoamerikul qveynebSi, agreTve aziisa da afrikis qveynebSi. mTlianobaSi, ganviTarebadi qveynebi, rogorc gasaRebis bazrebi, ganviTarebuli qveynebisaTvis, romelTa eqsportSic rTuli, Tanamedrove teqnikis xvedriTi wili ganuxrelad izrdeba, naklebad sainteresoa. cxadia im faqtis gamo, rom

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის 1.დაახასიათეთ საქართველოს საგარეო ვაჭრობის ბალანსი; 2. ჩამოთვალეთ საქართველოს ძირითადი პარტნიორი ქვეყნები;

24

boWkoebi, plastmasebi da a.S.) Tanamedrove pirobebSi moxmarebuli nedleulis saerTo balansis struqturaSi mineraluri warmoSobis saTbob-sanedleulo resursebis wili Sefasebulia 80%-T. saerTaSoriso vaWrobis formebidan gamomdinare, sanedleulo saqonlebi iyofa sabirJo (marcvleuli, Saqari, naturaluri kauCuki, bamba, feradi liTonebis calkeuli saxeobebi) da arasabirJo (navTobi, bunebrivi gazi, qvanaxSiri, feradi da araferadi metalebis madani, Savi metali, satyeo, celuloza-qaRaldis da sxva saqonlebi) nedleulad. garigebebi pirveli jgufis saqonlebze ideba Sesabamis sasaqonlo birJebze, xolo meore jgufis saqonlebis realizacia ki xorcieldeba mokle da grZelvadiani kontraqtebis Sesabamisad. aRdgenad resursebs rogorc wesi miakuTvneben sasursaTo da sasoflo-sameurnro sanedleulo resursebs, haers, wyals, energiis Semdeg saxeobebs: mzis, qaris, okeanis, geoTermuls. sasargeblo wiaRiseulidan ki torfi, marili da yvelafer imas rac ileqeba tbebis da okeaneebis lagunebSi da a.S. Tu ki mineraluri resursebis didi nawili moxmarebis procesSi mTlianad nadgurdeba, mere nawili garkveuli gadamuSavebis Semdeg kvlav vargisia rogorc warmoebis nedleuli. es egreTwodebuli meoradi nedleulia. mompovebeli dargebi erT-erTi umniSvnelovanesi qvedanayofia mrewvelobis samyaros umetes qveynebSi. msoflio samrewvelo warmoebaSi, mompovebeli mrewvelobis xvedriTi wili Sefasebulia 10-12%. xolo energo da wyalmomaragebis CaTvliT igi daaxloebiT 20%-s farglebSia. msoflio masStabSi erTobliv Sida produqtSi soflis meurneobis wili 8%-s utoldeba. mineraluri nedleulis calkeuli saxeobebis warmoebisa da moxmarebis dinamika miuTiTebs, rom gansakuTrebuli tempebiT izrdeba egreT wodebuli “axali saxeobis nedleulis”-a da saTbobis warmoeba da moxmareba. ase magaliTad, ukanaskneli 40 wlis ganmavlobaSi, plastmasebis warmoeba gaizarda TiTqmis 60-jer, aluminis 10jer, gazis mopoveba 6-jer, navTobis TiTqmis 5-jer. da es maSin, rodesac foladis warmoeba gaizarda mxolod 3-jer,

3. ევროკავშირის რომელმა წევრმა ქვეყნებმა განახორციელეს საქarთველოში ინვესტიციები; 4.მსოფლიო ვაჭრობის ტენდენციების დინამიკა მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში; 5. ძალთათანაფარდობის ცვლილებები მსოფლიო ბაზარზე; 6. მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესის გავლენა მსოფლიო ვაჭრობის სტრუქტურაზე; 7. ჩამოთვალეთ ვაჭრობის გეოგრაფიული მიმართულებანი.

Tavi IV. saTbob-sanedleulo da sasoflo-sameurneo saqonlis adgili saerTaSoriso vaWrobaSi 4.1. nedleuliTa da saTbobiT vaWrobis zogadi tendenciebi

sazogadoebis arsebobisa da ganviTarebis erT-erTi umniSvnelovanesi pirobaa bunebrivi simdidris sul ufro farTo da mravalmxrivi gamoyeneba. yvelaze xSirad nedleulis qveS gulisxmoben mxolod mompovebeli mrewvelobisa da soflis meurneobis produqtebs, xolo ZiriTadi masalebis qveS ki gadamamuSavebeli mrewvelobis produqcias. nedleulis mravalferovani saxeobebi, romelsac moixmars Tanamedrove mrewveloba, rogorc wesi or jgufad hyofen: samrewvelo nedleuli da sasoflo-sameurnro nedleuli. saerTaSoriso praqtikaSi sasoflo-sameurneo nedleuls xSirad ganakuTvneben sasursaTo resursebs, sasursaTo kulturebs, mecxoveleobis produqtebs, meTevzeobis produqtebs, kvebis mrewvelobis nedleuls da a.S. samrewvelo nedleuli iyofa mineraluri warmoSobis (madani, qvanaxSiri, navTobi da a.S) nedleulad da xelovnuri gziT miRebul nedleulad (sinTetkiuri kauCuki, xelovnuri

25

qvanaxSiris mopoveba mxolod 1,5-jer, TuTiis warmoeba TiTqmis ar gazrdila. amave periodSi sasoflo-sameurneo produqciis warmoeba gaizarda daaxloebiT 2-jer (msoflio mosaxleobis zrdis analogiuri proporciis pirobebSi). nedleulisa da saTbobis warmoeba-moxmarebis absolutur zrdas, samecniero-teqnikuri progresis zrdis kvalobaze upirispirdeba, mza produqciis nedleul da saTbobtevadobis maCvenebelTa Semcirebis tendencia mrewvelobis umniSvnelovanes dargebSi, agreTve erovnuli Semosavlisa da samrewvelo warmoebis erTeulze nedleulisa da saTbobis xarjis fardobiTi Semcireba. sazogadoebriv warmoebaSi materialuri danaxarjebis wilis Semcirebis istoriuli tendencia TvalnaTliv ilustrirdeba nebismieri ekonomikurad ganviTarebuli qveynis erovuli produqtis dinamikiT. magaliTad, ucvlel fasebSi, erToblivi saerTo produqti aSS-i 1900-1970 w.w. periodSi gaizarda TiTqmis 9-jer, xolo mcenareuli da mineraluri warmoSobis sanedleulo produqtebis moxmareba ki mxolod 4jer. es ki niSnavs rom aSS-s erToblivi erovnuli produqtis erTeulis warmoebaze aSS-s 1970 wels 2-jer naklebi sanedleulo produqti ixarjeboda, vidre 70 wlis win.

70-90 wlebSi, samrewvelod ganviTarebuli qveynebis umravlesobaSi miRebul iqns specialuri programebi, romlebic mimarTuli iyo energiisa da masalebis moxmarebis miznobrivi Semcirebisaken. es programebi efuZvneba imas, rom 2-4 jer ufro momgebiania ganxorcieldes kapitalis investicia resursebis ekonomiaSi, vidre axali sabadoebisa an arsebulze mopovebis zrdis organizaciaSi. 80-an wlebSi mTelma rigma qveynebma miaRwies warmatebebs resursdazogvis sferoSi. erToblivi erovnuli produqtis energo-tevadoba aSS—1900 welTan SedarebiT Semcirda 40%. analogiuri maCvenebeli iaponiasa da safrangeTSi Semcirda 30%-T. sazogadoebrivi warmoebis masala da energo-tevadobis Semcireba arcTu umniSvnelo rols TamaSobs saTbob-sanedleulo saqonlebis fasebis cvlilebaSi da piriqiT. ase magaliTad, 1970-2000 ww erovnuli Semosavlis energo-tevadobis Semcirebis 70 %modis 1975-1990 w.w. periodze, rodesac navTobsa da sxva energo matareblebze fasebma maqsimalur dones miaRwia.

umniSvnelovanes faqtors, romelmac ganapiroba nedleulis ekonomia, ganekuTvneba meoradi nedleulis gamoyenebis zrda. tradiciuli nedleulis calkeuli saxeobebis mopovebisa da moxmarebis Semcirebas ukanaskneli 50 wlis ganmavlobaSi, sul ufro ganapirobebs Semcvlelebis warmoebis zrda. masala da energo tevadobis Semcireba sruliadac ar niSnavs nedleulsa da saTbobze moTxovnis absolutur Semcirebas. qveynebisda mixedviT bunebrivi simdidris araTanabarzomieri ganawileba, mraval ekonomikurad ganviTarebul qveyanaSi sakuTari sasargeblo wiaRiseulis sabadoTa gamofitva da saTbob-sanedleulo saqonelze moTxovnilebis swrafma zrdam, sasicocxlo aucileblobad aqcia saTbobsanedleulo da sasursaTo saqonlis farTomasStabiani gacvla. am garemoebis gamo, saerTaSoriso vaWrobaSi saTbobsanedleulo da sasursaTo saqonlebis xvedriTi wili maRal doneze rCeba. am saqonlis eqsporti ukanasknel wlebSi miaRwevs mTeli msoflio eqsportis 1\3, xolo naxevarfabrikatebis vaWrobis (Savi da feradi metalurgiis, qimiuri mrewvelobis produqciis) CaTvliT ki daaxloebiT 1/2-s. maRalia calkeuli mineraluri resursis xvedriTi wili, romelic eqceva saerTaSoriso vaWrobis arxebSi. 90-an wlebSi eqsportis meSveobiT realizirdeboda (ruseTisa da dsT-s qveynebis gareSe) TuTiis 97%, rkinis madnis daaxloebiT 70%, marganecis madnis 60%,, navTobis 50%, aluminis 50%, da aS. ukanaskneli periodis ganmavlobaSi saTbob-sanedleulo da sasursaTo saqonlebiT saerTaSoriso vaWrobis ganviTarebaSi aSkarad ikveTeba mTeli rigi tendenciebisa, romlebmac ganapirobes msoflio eqsportis struqturis arsebiTi cvlilebebi. upirveles yovlisa ikveTeba mineralur da mcenareul bazaze warmoebuli naxevarfabrikatebiT vaWrobis upiratesi zrda, rac saerTaSoriso vaWrobaze samecniero-teqnikuri progresis gavlenis pirdapiri Sedegia. magaliTad, 1963-2000 wlebSi msoflio eqsportis 23-jer gazrdis pirobebSi, mza produqciis, manqanebis, mowyobilobebis eqsporti gaizarda 32 jer, naxevarfabri-

26

katebis _ 27jer, sawvavis, nedleulisa da sursaTis ki 13jer. mza produqciisa da naxevarfabrikatebis eqsportis upiratesi ganviTareba, msoflio eqsportSi sanedleulo saqonlebis xvedriTi wilis mkveTri Semcirebis mizezi gaxda. aRniSnul periodSi maTi wili 42%-dan 24%-mde Semcirda. vamaxvilebT ra yuradRebas msoflio vaWrobaSi sanedleulo saqonlis xvedriTi wilis Semcirebaze, unda AaRiniSnos rom, laparakia am saqonlebis eqsportis ara absolutur, aramed fardobiT klebaze. mocemul periodSi, msoflio eqsportSi nedleulis, saTbobisa da sursaTis xvedriTi wili Semcirda TiTqmis ½1/2-T, maSin rodesac faqtiuri eqsporti gazrdilia mravaljer: navTobi, bunebrivi gazi da qvanaxSiri 20-jer da metad, sursaTi – 10-jer. nedleuliTa da saTbobiT vaWrobaSi ganuxrelad izrdeba Rrma gadamuSavebis nedleulisa da naxevarfabrikatebis roli. am sasaqonlo jgufis mTlian eqsportSi gakeTilSobilebuli eqsportis wili 30%-dan 50%mde gaizarda. nedleulis damuSavebis xarisxis amaRleba saSualebas iZleva mniSvnelovnad gaizardos erTi da imave saxeobis nedleuliT vaWrobidan miRebuli Semosavlebi. magaliTad xetyis gadamuSavebis Tanamedrove teqnologiebis naklebganviTarebulobis gamo ruseTi 1 kub.m. eqsportirebul saqonelSi 2 jer da metad naklebs iRebs, vidre Svecia an fineTi. saqarTveloze laparakic ki zedmetia. ufro maRali damuSavebis nedleulze mzardi moTxovnis formirebas xels uwyobs importiorTa mxridan ekologiur usafrTxoebaze maRali standartebis daweseba. am mizeziT savaWro brunvaSi sul ufro farTod erTveba navTobgogirdis dabali SemcvelobiT, benzini tetroeTiltyviis Semcvelobis gareSe, plastmasebis TviTxrwnadi saxeobebi, keramikuli masalebi, romlebic azbestocements cvlian da a.S. msoflio eqsportis ganviTarebis Taviseburebas miekuTvneba saTbobTan da mineraluri warmoSobis nedleulTan SedarebiT sursaTiTa da sasoflo-sameurneo nedleuliT vaWrobis zrdis naklebi tempebi. sursaTis eqsportis Semcireba aixsneba marcvleulisa da mecxoveleobis sakvebis importior qveynebSi, am produqtebiT TviTuzrunvelyofis donis zrda, rac Tavis

mxriv am qveynebSi soflis meurneobis maRalteqnologiur dargad qcevis Sedegia. saerTaSoriso sanedleulo vaWrobas udidesi mniSvneloba aqvs ganviTarebadi qveynebisaTvis, radganac swored es sasaqonlo jgufi uzrunvelyofs am qveynebisaTvis saeqsporto Semosavlebis 50-100%. ukanasknel wlebSi SeiniSneba sursaTisa da sasoflo-sameurneo produqciis eqsportSi ganviTarebadi qveynebis wilis Semcireba, Tumca es qveynebi inarCuneben saTbob-energetikuli saqonlis jgufSi tradiciulad maRal wils. mTlianobaSi, ganviTarebadi qveynebi anxorcieleben sursaTis, nedleulisa da saTbobis msoflio eqsportis 45%, da naxevarfabrikatebis 13-15%. arsebiTi mniSvneloba aqvs sanedleulo vaWrobas qveynebis sxva jgufebisaTvisac. magaliTad 2000-ani wlebis dasawyisSi aSS importis meSveobiT faravda sakuTari moTxovnis 1/5-s sawvavsa da nedleulze, evrokavSiris qveynebi _ 1/3 da iapinia ki daaxloebiT naxevars. sanedleulo saqonlebis warmoeba, moxmareba da vaWroba eqvemdebareba cikliseburi faqtorebis zegavlenas, rac saTbob-sanedleulo saqonlebis warmoebisa da moxmarebis procesebis specifikidan gamomdinare, mompovebel mrewvelobis ganviTarebasa da mis produqciaze gadamamuSavebeli mrewvelobis mxridan moTxovnas Soris iwvevs mkveTr asinqronizacias. es ki asaxvas hpovebs nedleulze fasebis xangrZlivvadian da mkveTr meryeobaze, agreTve nedleulisa da sawvavis ararealizirebuli maragebis moculobis dinamiur cvlaze. ekonomikuri zrdis periodebSi, nedleulisa da saTbobis daCqarebuli mopoveba iwyeba garkveuli dagvianebiT, vidre gadamamuSavebel mrewvelobaSi warmoebis zrda. vardnis periodSi, gadamamuSavebeli mrewveloba garkveuli periodis ganmavlobaSi inerciiT agrZelebs muSaobas sruli simZlavriT, Semdeg modis bazris gadajereba, maragebis zrda, fasebis vardna da mopovebis Semcireba. nedleulisa da saTbobis msoflio bazris koniuqturaze gavlena aqvs energetikul da sanedleulo krizisebs, romlebic warmoadgenen struqturul, ara ciklisebur krizisebs. am krizisebis warmoqmnis formas warmoadgens periodulad warmoqmnili siZneleebi magaliTad, energoresursebiTa da nedleuliT uzrunvelyofaSi, maTze

27

warmoebis organizaciis sferoSi aSkarad gamoikveTa warmoebis gamsxvilebis, msxvilmasStabiani kompleqsebis Seqmnis, sasargeblo wiaRiseulis mopovebis industriul safuZvlebze gadayvanis, warmoebis specializaciis zrdisa da masiuri resursebisa da universaluri mowyobilobebis gamoyenebidan, Tvisobrivad axal, specialurad momzadebul nedleulsa da misi specializirebul, avtomatizirebul reJimSi momuSave mowyobilobebiT gadamuSavebaze pereorientaciis tendenciaze gadava. moxmarebis sferoSi FfarTo gamoyeneba hpova sxvadasxva tipis energo da masaladamzogavma mowyobilobebma da teqnologiurma sqemebma, romlebic orientirebulia energiisa da masalis xarjvis ekonomiaze. samecniero-teqnikurma progresma mTel rig SemTxvevebSi ganapiroba teqnikuri problemebis gadaWrisadmi axali midgomebis warmoSoba. magaliTad, xelovnuri Tanamgzavrebis gamoCenam arasaWirod aqcia transnacionaluri kabelebis warmoebisaTvis milionobiT tona tyviis gamoyeneba. da a.S. samecniero-teqnikuri progresis ganviTarebam, SesaZlebeli gaxada sameurneo brunvaSi CarTulliyo nedleulis mopovebis axali regionebi, romlebic planetis resursul potencials zrdian.

fasebis zrda, politi-kuiri winaaRmdegobebis ganviTareba, navTob da sanedleulo monopoliebis spekulaciuri qmedebebis masStabebis zrda, rac kidev ufro amZafrebs krizisul movlenebs. energetikuli da sanedleulo krizisebis warmoSoba aseve dakavSirebulia ganviTarebad – nedleulisa da energoresursebis mimwodebel qveynebsa da samrewvelod ganviTarebul qveynebsa da tnk-bs Soris winaaRmdegobebis gamwvavebiT. unda iTqvas, rom ganviTarebadma qveynebma bolomde mainc ver moaxerxes navTobisa da nedleulis sferoSi bazris regulirebis xaziT sakuTari miRwevebis SenarCuneba da ganmtkiceba. 70-ani wlebidan samrewvelod ganviTarebulma qveynebma gaaZlieres erToblivi Zalisxmeva, rac seriozulad aisaxa ganviTarebadi qveynebis ekonomikaze. masiur masStabebSi daiwyo iafi Semcvlelebisa da resursdamzogavi teqnologiebis danergva, sayovelTaod gavrcelda sawvavisa da saTbobis maragebis Seqmna. nedleulisa da saTbobis bazris koniuqturaze gavlena aqvs aracikluri xasiaTis sxva faqtorebsac, romlebic iyofa or ZiriTad kategoriad: mudmivad momqmedi (samecnieroteqnikuri progresi, bazrebis monopoliuri regulireba, saxelmwifo-monopolisturi RonisZiebani, inflacia, saqonlis moxmarebis sezonuroba) da droebiTi (socialuri konfliqtebi, stiqiuri ubedureba, politikuri mizezebi, spekulaciuri gaaqtiureba) samecniero-teqnikuri progresi ganapirobebs nedleulisa da sawvavis warmoebis, moxmarebisa da savaWro gacvlis siRrmiseul cvlilebebs. ekonomikis sxvadasxva sferoSi misi materialuri mimarTulebas warmoadgens energiis axali saxeobebisa da wyaroebis gamoyeneba, Sromis energoSeiaraRebis zrda, nedleulis dazvervis, mopovebis, gadamuSavebis uaxlesi teqnologiebi, ekonomikur brunvaSi sanedleulo masalebis axali saxeobebis moqceva, maT Soris winaswar daprogramebuli niSanTvisebebis mqone masalebis danergva, bioteqnologiebis intensiuri danergva, meurneobis farTo qimizacia, did manZilebze masiuri tvirTebis transportirebis gaiafeba.

4.2. saTbob-energetikuli

saqonlis vaWroba

ZiriTadi

saxeobebiT

saerTaSoriso vaWrobaSi brunvadi sanedleulo da saTbobi resursebis mravalferovan saxeobebs Soris, wamyvani adgili uWiravs saTbob-energetikul saqonlebs _ navTobs, navTobproduqtebs, bunebriv gazsa da qvanaxSirs. 2000 wels saTbob-energetikul saqonlebs saerTaSoriso vaWrobaSi meore adgili ekavaT da msoflio eqsportis 10,5 %-s uzrunvelyofden. es sasaqonlo jgufi mocemul poziciaze uswrebs iseT msxvil sasaqonlo jgufebs, rogoricaa sursaTi, qimikatebi, madani, da sxva. CamorCeba mxolod manqanebisa da mowyobilobebis sasaqonlo jgufi. lideris pozicia saTbob-sanedleulo saqonlebis jgufSi navTobs ukavia. es saqoneli Tanamedrove pirobebSi warmoadgens energetikuli resursis unikalur saxes, romlis

28

Canacvleba masiuri masStabiT uaxloes momavalSi SeuZlebelia. gadamuSavebuli navTobis 1/2½-ze meti gamoiyeneba samatoro sawvavisa da Siga wvis Zravebis sapoxi masalebis saxiT. sakmarisia aRiniSnos rom swored navTobi uzrunvelyofs 400 milioni avtomobilisa da 70 aTasi sazRvao xomaldis muSaobas. Tanamedrove soflis meurneobis pirobebSi, sasoflo-sameurneo produqciis movla-moyvana uzarmazari energiis xarjze xdeba, romelic Txevadi sawvavis gamoyenebiT miiReba, 1 tona marcvleulis warmoebaze navTobis xarji Sefasebulia 0,15 toniT. navTobis 1/10-mde, gamoyenebas poulobs navTobqimiur warmoebaSi. swored aq iwarmoeba saqonlis farTo speqtri sinTetikuri naWridan da plastmasebidan dawyebuli damTavrebuli sinTetikuri kauCukiTa da sasuqebiT. saqvabe saTbobis saxiT gamoyenebuli navTobis mxolod 40%-a SesaZlebeli Canacvldes energoresursebis sxva saxeobebiT, kerZod, qvanaxSiriT. magram unda aRiniSnos, rom saqvabe sawvavi warmoadgens Tanmdev narCen produqts, romelic gardauvlad Cndeba msubuqi fraqciis navTobis mopovebisas, romelic gamoiyeneba benzinis, navTisa da dizelis sawvavis warmoebisas. omis Semdgomi periodidan moTxovna navTobze swrafi tempiT izrdeba. marto 1950-1980 wlebis periodSi am saqonlis msoflio moxmareba 450 milioni tonidan 2600 milion tonamde gaizarda weliwadSi. navTobis moxmarebis swrafi ganviTarebis ZiriTad stimuls warmoadgenda ara mxolod am produqtis unikaluri samomxmareblo Rirebuleba, aramed isic, rom masze fasebi monopoliaTa ZalisxmeviT, monopoliurad dabal doneze iyo SenarCunebuli gasuli saukunis 70-an wlebamde. msoflio bazars iafi navTobis 95 % ganviTarebadi qveynebidan miewodeboda. ramac samrewvelod ganviTarebul qveynebs saSualeba misca 50-60-an wlebSi gardaeqmnaT sakuTari saTbobenergetikuli balansebi, da aqcenti aeRoT upiratesad Txevad sawvavze.

1970 wlis energetikulma krizisma navTobis bazarze situacia Sescvala. monopoliuri kontroli Sesustda, navTobis eqsportiorma qveynebma Tavad daiwyes navTobis mopovebisa da fasebis regulireba. amgvari politikis Sedegi iyo is rom, fasebi navTobsa da sxva energo matareblebze gaizarda. 70-ani wlebis ganmavlobaSi, fasebi navTobze

gaizarda 17-jer, bunebriv gazze 6 jer, qvanaxSirze 3,4 jer. fasebi navTobze da sxva energo matareblebze SenarCunda 80ani wlebis Sua periodamde, Semdeg ki mkveTrad daeca.

Cven ukve avRniSneT mizezebi, ramac energomatareblebze fasebis kleba ganapiroba: energodamzogavi teqnologiebis farTod gavrceleba, ekonomikis struqturuli gardaqmnebi, navTobze fasebis maRal doneze SenarCuneba xangrZlivi periodis ganmavlobaSi. yovelive amis zegavleniT, 70-ani wlebis bolodan iwyeba navTobis gamodevnis procesi saTbobenergetikuli balansebidan, misi Canacvleba ufro iafi bunebrivi gaziTa da eleqtroenergiiT. 1975-2000 wlebis periodSi, yvela tipis energo matareblebis msoflio moxmarebaSi navTobis xvedriTi wili 45%-dan 38,5%-mde Semcir-da. amave periodSi qvanaxSiris wili ucvleli darCa (32%), bunebrivi gazis wili gaizarda 20%-dan 24%-mde, xolo eleqtroenergiis, romelic warmoebulia hidro da atomur eleqtro sadgurebze, gaizarda 35-dan 45%-mde. daiwyo transportze sawvavis iafi Camnacvleblebis aqtiuri Zieba, upirveles yovlisa iafi gazis, eTilisa da meTilis spirtebis gamoyeneba. navTobis moxmarebis Semcireba mimdinareobda misi mopovebisa da fasebis, opekis rogorc msoflio bazarze miwodebisa da fasebis maregulirebeli rolis Semcirebis fonze. ase magaliTad opekis wevri qveynebis wili navTobis msoflio mopovebaSi 1975 wlis 59%-dan 2000 wels 39%-mde Semcirda. Sesabamisad, am qveynebis wili msoflio eqsportSi 85%-dan 70%-mde Semcirda. opekis qveynebi floben msoflioSi dazverili navTobis 78%. opeki navTobis fasebis regulirebas axdens monawile qveynebisaTvis navTobmopovebis qvotebis dadgeniT. magram navTobis mopovebis qvotireba yovelTvis ar iZleva fasebis sasurvel doneze SenarCunebis SesaZleblobas.. amis mizezia an arasakmarisi qvotebis daweseba, an organizaciis wevrebis mier miRweuli SeTanxmebebis darRveva. bazarze izrdeba navTobis axali eqsportiori qveynebis - meqsikis, didi britaneTis, norvegiis, egviptis _ romlebic ar arian opekis wevrebi, roli. amJamad ganviTarebadi qveynebi uzrunvelyofen samrewvelod ganviTarebuli qveynebis navTobze, gazze da qvanaxSirze moTxovnilebis daaxloebiT 70%-s.

29

samrewvelod ganviTarebuli qveynebis damokidebulebis xarisxi navTobis importze, maT Soris opekis qveynebidan kvalavac maRalia: iaponia-100%, safrangeTi da germania – 95%, aSS-40%. ukanasknel wlebSi swrafad izrdeba bunebrivi gaziT vaWroba. gazis gamoyenebis zrda upirveles yovlisa aixsneba imiT, rom gazi ekologiurad ufro sufTa sawvavia da amavdroulad mazuTTan da qvanaxSirTan SedarebiT ufro konkurentunariania. navTobisa da sxva energomatareblebis bazarze moTxovnisa da miwodebis momavlis prognozebi efuZvneba im varauds, rom erToblivi Sida produqtis mosalodneli saSualo wliuri 2,7% zrdis pirobebSi, pirveladi energiis msoflio moxmareba 2000-2001 wlebSi gaizrda weliwadSi 1,3%-T, amasTan energoresursebis moxmarebis zrda ganviTarebad qveynebSi ufro maRali iyo. mosalodnelia rom am periodSi saTbobenergetikuli balansebis formirebis ukve gamokveTili tendencia SenarCundeba. navTobis wili msoflio moxmarebaSi Semcirdeba 33%-mde, naxSiris 27%-mde, bunebrivi gazis moxmareba gaizrdeba 24%-mde, hidro energiis, atomuri energiisa da biomasis gamoyenebuli energiis moxmareba gaizrdeba 16%-mde. aRniSnul periodSi, ganviTarebuli qveynebis wili navTobis moxmarebaSi 50%-dan 43%-mde Semcirdeba. amave periodSi mosalodnelia, rom am qveynebis, upirveles yovlisa ki aSS-s damokidebulebis xarisxi navTobis importze, upirveles yovlisa opekis qveynebidan, gaizrdeba. qvanaxSiris gamoyeneba SeizRudeba upirveles yovlisa ekologiuri mizezebiT. navTobsa da gazze fasebs zrdis tendencia eqnebaT.

eqsporti. zomieri tempebiT izrdeboda rZis produqtebiT, zeTovani kulturebis TesliT, cximebiTa da xorciT vaWroba. marcvleulis, Saqris, yavis,, kakaos, Cais vaWrobas axasiaTebda mniSvnelovani ryevebi, magram mTlianobaSi ar gazrdila.

Tumca marcvlovanebi rCebian sursaTis saerTaSoriso gacvlis umsxviles poziciad, maTi wili 90-ani wlebis bolos, 90-ani wlebis dasawyisTan SedarebiT daeca14%-dan 10%-mde. xilisa da bostneulis wili piriqiT gaizarda12%-dan 14%-mde, xolo Tevzisa da zRvis produqtebis wili ki 7-dan 8,5%-mde. sxva sasaqonlo jgufebis xvedriTi wili ki mniSvnelovnad ar Secvlila: zeTovani kulturebis Teslze,cximebze, mcenareul zeTsa da Srotebze modis 12%, xolo rZis produqtebze eqsportis 6,5%. SeiniSneba masiur sasursaTo nedleulTan SedarebiT im saxis sursaTiT vaWrobis swrafi zrda, romelic mzadaa saboloo moxmarebisaTvis da gamoirCeva damuSavebis ufro maRali xarisxiT. sursaTis ZiriTadi eqsportiori da importiorebi arian samrewvelod ganviTarebuli qveynebi, Tumca calkeuli saqonlebis bazarze wamyvani adgili ukaviaT yofil socialistur da ganviTarebad qveynebs. sursaTis yvela saxeobis msoflio vaWrobaSi, Tevzisa da zRvis produqtebis gamoklebiT, samrewvelod ganviTarebuli qveynebis wils zrdis tendencia aqvs. rZis produqtebSi igi aRemateba 95%-s, marcvleulis, xorcisa da sasmelebis mixedviT Seadgens 8090%-s, xilis, bostneulis, Tevzis mixedviT ki Seadgens 60%-s. yvelaze Zlieri pozicia ganviTarebad qveynebs ukaviaT: tropikuli produqtebis eqsportSi _ msoflio eqsportis 90%, Saqris _50%-ze meti, Tevzis, zeTovani kulturebis, xilisa da bostneulis 30-35%, marcvleulisa da xorcis 10%. sursaTis umetesi saxeobebis importSi, ukanasknel wlebSi, ganviTarebuli qveynebis wili Semcirda, xolo ganviTarebadi qveynebisa ki gaizarda. Tevzis, yavis, kakaos, Cais, sasmelebis importSi, ganviTarebuli qveynebis wili Seadgens 80-90%-s, xilis, bostneulis, xorcis importSi 7580%-s, zeTovani kulturebisa da rZis produqtebis importSi 60-65%-s, marcvleulis importSi-43%-s, Saqris importSi-25%-s. ganviTarebadi qveynebis importSi ZiriTadi poziciebi ekuTvniT: marcvleuli- msoflio importis 40%-ze meti,

4.3.sursaTiT vaWroba.

manqana-teqnikis saqonlebisa da saTbob energetikuli saqonlebis Semdeg, msoflio eqsportis umsxviles sasaqonlo jgufs warmoadgens sasursaTo saqonlis jgufi.

2000-ani wlebis dasawyisidan yvelaze dinamiurad viTardeboda xilis, bostneulis, Tevzisa da zRvis produqtebis

30

Saqari, zeTovani kulturebi, rZis produqtebi, xorcimsoflio importis 20-30%.

Tu 80-ani wlebis dasawyisisaTvis ganviTarebuli qveynebi sursaTis neto-eqsportiorebi iyvnen, 1985 wlidan maTi importi ukve aRemateba eqsports. ganviTarebadi qveynebi tradiciulad warmoadgenen sursaTis msxvil netoeqsportiorebs. sursaTis umsxviles eqsportiorebs warmoadgenen aSS, evrokavSiris qveynebi, kanada, avstralia, brazilia, CineTi,. importiorebs ki iaponia, aSS da evrokavSiri. gasuli saukunis bolos aSS-ze modioda sursaTis msoflio eqsportis 13%, safrangeTze -10%, niderlandebze _ 8%, germaniaze _6%. msoflio importSi liderobdnen: germania, iaponia, aSS, ruseTi, didi britaneTi, safrangeTi, italia. sursaTis yvela wamyvani importiori, ruseTisa da iaponiis gamoklebiT, paralelurad sursaTis umsxvilesi eqsportioricaa. afaseben ra sasursaTo kulturebis bazris perspeqtivas, rogorc wesi miuTiTeben, rom ukansknel wlebSi mraval qveyanaSi, romlebic sasursaTo produqciis msxvili mwarmoeblebi arian, mkveTrad gauaresda meurneobriobis ekologiuri pirobebi, rac iwvevs niadagebis eroziis farTod gavrcelebas, niadagis nayofieri fenis gamofitvas, romelic veRar aRdgeba sasuqebis damatebiTi SetaniT, adre nayofieri niadagebis damarileba da Aa.S. problemas amZafrebs sasoflo sameufneo brunvidan niadagebis amoReba da maTi gadasvla qalaqebisa da samrewvelo warmoebis qveS.

saqonlebis wamyvan eqsportiorebs warmoadgenen: germania, aSS, safrangeTi, didi britaneTi. umsxviles importiorebs ganekuTvnebian: germania, safrangeTi, aSS, italia, didi britaneTi, iaponia. ukanasknel wlebSi savaraudod gagrZeldeba msoflio qimiuri mrewvelobis umsxvilesi sawarmoebis samrewvelod ganviTarebuli qveynebidan, im qveynebSi gatanis tendencia, sadac ekologiuri moTxovnis standartebi dabalia da naklebad mkacri. ganviTarebul qveynebSi moxdeba mecnierebad tevadi qimuri dargebisa da medikamentebis warmoebis koncentrireba. viTvaliswinebT ra im faqts, rom qimiuri mrewvelobis ganviTarebis mdgomareobaze ama Tu im doniT damokidebuli iqneba msoflio mrewvelobis umetesi dargebis ganviTarebis perspeqtivebi, qimikatebis warmoebisa da maTiT vaWrobis zrdis tempebi, mniSvnelovnad gadaaWarbebs mTlianobaSi samrewvelo warmoebis zrdis tempebs. Sefasebebis Tanaxmad, plastmasebis tradiciuli saxeobebis warmoeba gaizrdeba 60%T, konstruqciuli plasmasebisa praqtikulad gaormagdeba.

Sesabamisad gaizrdeba sxvadasxva saxeobis plastmsebisa da sxva qimikatebiT vaWrobac. nedleuliT msoflio vaWrobaSi mniSvnelovan rols TamaSobs feradi metalebis eqsporti.. am saqonlis saerTaSoriso vaWroba sakmarisad dinamiurad viTardeba. gansakuTrebiT swrafad izrdeba aluminis, cinkis, nikelis eqsporti. feradi metalebis, madneulisa da mineralebis umsxvilesi eqsportiorebi arian kanada, avstralia, aSS, germania, didi britaneTi, safrangeTi, ruseTi, xolo importiorebi ki iaponia, koreis respublika, belgia, da luqsemburgi, italia.

Savi metalebis umsxvilesi eqsportiorebi arian iaponia, germania, safrangeTi, belgia, luqsemburgi. importiorebi ki CineTi, korea, italia, germania.

Sav metalurgiaSi moelian rom ufro swrafi tempebiT gaizrdeba maRalxarisxovani foladis warmoeba, rac rogorc Cans legirebul metalebze moTxovnas gazrdis.

Savi metalebis warmoeba ganviTarebul qveynebSi Semcirdeba, xolo ganviTarebadi qveynebis xvedriTi wili Sav metalurgiaSi gaizrdeba. ganviTarebul qveynebSi Savi metalebis moxmarebas

4.4. sanedleulo saTbobiT da sxva saqonlebiT vaWroba

qimiuri saqonlebi warmoadgens mesame umsxviles pozicias msoflio eqsportSi. maTze modis msoflio eqsportis 9,5%. qimiuri saqonlebidan msoflio eqsportSi liderobs navTobqimiis produqtebi (eTileni, propileni, plastmasebi da sxva) da medikamentebi. naklebi mnSvnelobisaa araorganuli qimiis produqtebi, eTerzeTebi da saRebavebi. qimiuri produqtebiT vaWrobis 60%-ze meti modis ganviTarebuli qveynebis am saqonlebiT urTierT vaWrobaze. am

31

romelic calkeul qveynebSi iwarmoeba SesaZloa saerTodac ar moeqces msoflio sasaqonlo brunvaSi. msoflio bazris kidev erT niSandobliv maxasiaTebels warmoadgens fasebis gansakuTrebuli sistemis, msoflio fasebis arseboba. msoflio meurneobaSi yalibdeba ara mxolod mza produqtebis saxiT materializirebuli sasaqonlo bazari, aramed momsaxureobis msoflio bazaric. kerZod Sromis danawilebis ganviTarebam samecniero kvlevebis sferoSi ganapiroba licenziebiT vaWrobis zrda. msoflio bazari viTardeba qveynebs Soris konkurenciis pirobebSi. calkeuli qveynebis vaWrobis struqtura da mimarTulebebi yalibdeba msoflio bazrebze maTi saqonlebis konkurentunarianobis cvlilebis gavleniT. msoflio vaWrobisaTvis niSandoblivia rogorc calkeuli qveynebis vaWrobis, aseve mTlianad msoflio sasaqonlo brunvis uwyveti zrda. ganviTarebuli kapitalizmis epoqaSi, msoflio bazari sul ufro iqceva msxvili kompaniebis moqmedebis arealad. ukve me-20 saukunis dasawyisidan fiqsirdeba mcdeloba am kompaniebisa, urTierTgarigebebis meSveobiT, gadainawilon garkveuli saqonlis bazrebi da daamyaron fasebze diqtati.

SemdgomSi, qveynebis umetesobaSi miRebul iqna e.w. antimonopoliuri kanonmdebloba, romlebic krZalavda kartelebis Seqmnas. amitomac, amJamad mxolod ramodenime saerTaSoriso karteli arsebobs, Tumca gamoricxuli ar aris sxvadasxva qveynis kompaniebs Soris faruli garigebebis arseboba msoflio bazrebis gadanawilebis Taobaze.

Tanamedrove samyaroSi Zlierdeba transnacionaluri korporaciebis (tnk) poziciebi. maT ricxvs ganekuTvneba aSS-s, didi britaneTis, iaponiis da sxva qveynebis tnk-bi. unda aRiniSnos rom, msoflio bazris monopolizirebis SesaZleblobebi naklebia, vidre erovnuli bazrebisa. amis mizezi mdgomareobs imaSi, rom msoflio bazarze konkurenciul brZolaSi monawileobs bevrad meti kompania, maT Soris msxvili erovnuli kompania, romlebic sakuTari qveynebis mxardaWeriT sargebloben. Tumca isic simarTlea rom, msoflio masStabiT, metwilad monopolizirebuli

Semcirebis tendencia eqneba. es ganpirobebulia sxvadasxva Semcvlelebis gamoyenebis zrdis tendenciiT (plastmasebi, keramika, alumini, minaplastikebi, kompozituri masalebi da a.S.)

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის: 1. სასოფლო-სამეურნეო საქoნლის ადგილი საერთაშორისო ვაჭრობაში; 2. სათბობ-ენერგეტიკული საქონლის ძირითადი სახეობები.

Tavi V.

momsaxureobis msoflio bazris formirebis Taviseburebani da pirobebiA

5.1. Tanamedrove msoflio bazris Taviseburebani

saerTaSoriso vaWroba Zvel samyaroSic arsebobda, magram msoflio bazari, romelmac moicva samyaros mniSvnelovani nawili, yalibdeba mxolod fulad-sasaqonlo urTierTobebis ganviTarebis procesSi. msoflio bazris Sesaxeb SesaZlebelia laparaki ukve me-16 saukunidan. aucilebelia ganvasxvavoT calkeuli qveynebis nacionaluri bazrebi da msoflio bazari. am ukanasknels mTeli rigi ganmasxvavebeli niSnebi axasiaTebs. erovnul bazrebze saqonelmoZraoba ganpirobebulia mxolod ekonomikuri faqtorebiT (sawarmoo kavSirebi qveynis sawarmoebsa da regionebs Soris), msoflio sasaqonlo bazarebze arsebiTi gavlena aqvs saxelmwifoTaSorisi sazRvrebis arsebobas, calkeul qveynebSi saxelmwifo sagareo-ekonomikur politikas. saqonelmoZraoba erovnul meurneobebs Soris SezRudulia, da zogierTi saqoneli,

32

5.2. momsaxurebis msoflio bazris formirebis pirobebi

aRmoCndes msoflio warmoebis maRalspecializirebuli dargebi. mTlianobaSi, amJamad SesaZloa vilaparakoT msoflio bazris oligopoliur struqturaze, rodesac calkeuli saqonlis warmoeba sxvadasxva qveynis kompaniaTa arcTu didi jgufis xelSia. oligopoliuri struqtura, gansakuTrebiT samecniero teqnikur sferos sabazro strategiis zogierTi mimarTulebiT, warmoSobs TanamSromlobis ganviTarebis mZlavr stimulebs. msxvil kompaniaTa Soris TanamSromlobis Tanamedrove formad iqca e.w. strategiuli aliansebis formireba. isini gansakuTrebiT aqtiurad yalibdeba sainformacio-teqnologiur kompleqsSi. kompaniebi, rogorc wesi aerTianeben Zalisxmevas, msoflio bazarze sxva kompaniebTan konkurenciul brZolaSi gaimyaron poziciebi. magaliTad cnobilma amerikulma kompania IBM msoflio masStabiT Camoayaliba aliansebi, romlebSic 40-ze meti partniori monawileobs. mis sapirwoned iaponurma kompiuterulma kompania “fuZisu”-m Seqmna aliansi, iseT kompaniebTan rogorebic arian “teqsas instruments”, “simens”, “hitaCi”. am aliansebis mizania produqciis axali Taobis Seqmna da dargobrivi standartebis Camoyalibeba. msoflio bazarze konkurenciul brZolaSi aqtiur rols TamaSoben qveynebi, romlebic atareben ara mxolod nacionaluri bazrebis dacvis aqtiur RonisZiebebs, aramed anxorcieleben sakuTari saqonlis eqsportis stimulirebis forsirebul politikas.

Tanamedrove situaciis Taviseburebas warmoadgens msoflio bazris saerTaSoriso saxelmwifoTaSorisi regulirebis formebis ganviTareaba. magaliTad ГААТ, (amJamad gardaiqmna WTO-d), evropis ekonomikuri TanamSromloba (amJamad evrokavSiri), Tavisufali vaWrobis evropuli asociacia, integraciis laTinoamerikuli asociacia, samxreT-aRmosavleT aziis qveynebis asociacia da a.S. am organizaciaTa saqmianoba mniSvnelovan gavlenas axdenda da axdens msoflio vaWrobaze.

saqonlis, kapitalis, samuSao bazris msoflio bazrebTan erTad arsebobs da maTTan urTierTqmedebs momsaxurebis msoflio bazaric. am bazarze mimoqcevaSi myofi momsaxureobis saxeobebi mravalferovani da mravalsaxovania da Tavis mxriv iSleba calkeul ufro viwro bazrebad. kerZod: licenziebisa da “nou-hau”-s bazari, sainJinrosakonsultacio momsaxurebis bazari, kapitaluri mSeneblobis obieqtTa momsaxurebis bazari, satransporto momsaxurebis bazari da ase Semdeg. momsaxurebis msoflio bazris safuZvelSi Zevs msoflio meurneobis giganturi da swrafad mzardi nawili _ momsaxurebis sfero. jer kidev gasuli saukunis 50-ani wlebis bolos momsaxurebis yvela saxeobis wili dasavleTis qveynebis erTobliv Sida produqtSi 55%-s Seadgenda. saukunis bolasaTvis ki am maCvenebelma 70%-s miaRwia. ganviTarebad qveynebSi imave periodSi analogiuri maCvenebeli 45%-dan 55%an donemde gaizarda. amavdroulad izrdeba mosaxurebis sferoSi dasaqmebulTa xvedriTi wilic. magaliTad aSS dasaqmebulTa saerTo raodenobis 80% momsaxurebis sferoze modis. ra aerTianebs SromiTi saqmianobis sxvadasxva saxeobebs momsaxurebis sferoSi?. upirveles yovlisa is rom, Sromis es saxeoba awarmoebs samomxamareblo Rirebulebas, romelic rogorc wesi ganivTebul formas ar iRebs ( Tumca mTeli rigi momsaxureobebi iRebs nivTobriv formas magaliTad kompiuteruli programebis, kinolentebis, sxvadasxva dokumentaciis saxiT). momsaxureobis sferos swrafi zrda meoce saukunis meore naxevridan xorcieldeba upirveles yovlisa imitom, rom mraval qveyanaSi miRweulia ekonomikuri ganviTarebis simwifisa da mosaxleobis cxovrebis maRali done. xolo, rogorc industriulad ganviTarebuli qveynebis praqtika mowmobs, sawarmoo procesis garTulebisa da srulyofis, bazrebis sasaqonlo masiT gajerebis pirobebSi, moTxovna upirveles yovlisa momsaxureobaze izrdeba. ara naklebmniSvnelovan faqtors warmoadgens, samecniero-teqnikuri progresis pirobebSi Sromis danawilebis procesis

33

Suamavlobasa da saqonlis Senaxvis SesaZleblobaze. momsaxurebiT saerTaSoriso vaWroba moiTxovs uSualod momsaxureobis mwarmoebelTa met yofnas sazRvargareT an momsaxurebis ucxoel myidvelTa met yofnas momsaxurebis warmoebis qveyanaSi. Tumca Tanamedrove informatika sul ufro SesaZlebels xdis ganxorcieldes momsaxurebiT vaWrobis operaciebi manZilze. meore, momsaxureobiT saerTaSoriso vaWroba mWidrodaa urTierTdakavSirebuli saqonlebiT vaWrobasaTan da masze sul ufro mzard zegavlenas axdens. saqonlis sazRvargareT miwodebisaTvis moizideba momsaxurebis sul ufro mzardi moculoba, dawyebuli bazrebis analizidan damTavrebuli saqonlis transportirebiT. gansakuTebiT arsebiTia momsaxureobis zegavlena mecnierebatevad saqonlebiT vaWrobaze, romelic iTxovs teqnikuri momsaxureobis, sainformacio da sxvadaxva sakonsultacio momsaxurebis did moulobas. sagareo bazarze saqonlis warmateba didadaa damokidebuli momsaxurebis moculobasa da xarisxze, romelsac saWiroebs saqonlis warmoeba da gayidvebi (bevr SemTxvevaSi arsebiTi roli ekisreba gayidvaTa Semdgomi momsaxurebis xarisxsa da moculobas). amavdroulad, momsaxureobiTi saerTaSoriso vaWroba, mWidrod urTierTqmedebs kapitalebis saerTaSoriso moZraobasa da samuSao Zalis gadaadgilebasTan, rac saerTod SeuZlebelia sabanko, informaciuli, satransporto da sxva momsaxureobis gareSe. amsTan, saqonlis, kapitalis, samuSao Zalis msoflio bazrebis zrda axdens momsaxureobis msoflio bazris stimulirebas. mesame, momsaxurebis sfero, saxelmwifos mier rogorc wesi metadaa daculi ucxouri konkurenciisagan, vidre materialuri warmoebis sfero. ufro metic, transporti da kavSirgabmuloba, safinanso da sadazRvevo momsaxureba, mecniereba, ganaTleba, jandacva bevr qveyanaSi imyofeba saxelmwifos srul an nawilobriv sakuTrebaSi an mkacrad kontroldeba am ukanasknelis mier. momsaxurebis importi mniSvnelovani maStabebiT, rogorc bevr qveyanaSi miiCnevs sazogadoeba da saxelmwifo, SesaZloa Seicavdes maTi suverenitetis, usafrTxoebis an keTldReobisaTvis safrTxes.

Sedegad, momsaxureobiT saerTaSoriso vaWrobis winaSe

intensificireba, rac iwvevs saqmianobis axali saxeobebis warmoqmnas, upirveles yovlisa momsaxureobis sferoSi. materialuri warmoebis sferodan momsaxureobis sul ufro axali saxeobebis gamoyofa da momsaxurebis tradiciuli saxeobebis zrda xels uwyobs am dargSi specializirebuli kompaniebisa da organizaciebis ricxvis zrdas. amas xels uwyobs informatika, romelic momsaxurebis mwarmoeblebs SesaZleblobas aZlevs, daeyrdnon ra kavSiris Tanamedrove saSualebebi gamoTvliT teqnikas, gaafarTovon sakuTari saqmianobis geografia. momsaxurebiT (maTi realizaciis mizniT) sul ufro farTod arian dakavebulni agreTve materialuri warmoebis kompaniebic. magaliTis saxiT SeiZleba moviyvanoT egm-s mwarmoebeli kompaniebi, romlebic yidian ara mxolod sakuTari warmoebis kompiuterul teqnikas, aramed programul uzrunvelyofasac da gamoTvliT momsaxureobasac. Sedegad momsaxureoba sul ufro mzardi intensiurobiT xvdeba bazarze, maT Soris sagareo bazrebzec.

Tumca momsaxureobiT saerTaSoriso vaWroba saqonliT vaWrobaze bevrad axalgazrdaa, masac sakmarisad soliduri staJi aqvs. momsaxureobis pirveli msxvili eqsportiorebi iyvnen Zveli finikielebi: jer kidev 3500 wlis winaT isini regularulad axorcielebden saqonlis fraxts sxva qveynebis vaWrebisaTvis. saerTaSoriso turizmis damfuZvneblebi iyvnen Zveli berZnebi: 2500 wlis win filosofosi piTagora da istorikosi heradote SemecnebiTi miznebisaTvis mogzaurobdnen sxva qveynebSi. 5.3. momsaxurebiT saerTaSoriso vaWrobis specifikuri maxasiaTeblebi.

momsaxureobiT vaWrobas tradiciuli sasaqonlo vaWrobisagan gansxvavebiT axasiaTebs rigi Taviseburebebisa. pirvel rigSi, momsaxureba saqonlisagan gansxvavebiT ZiriTadSi iwarmoeba da moixmareba erTdroulad da ar eqvemdebareba Senaxvas. amitomac momsaxureobis umetesi saxeobebi efuZvneba maT mwarmoeblebsa da momxmareblebs Soris pirdapir kontaqtebs. es gamohyofs momsaxureobiT saerTaSoriso vaWrobas saqonliT Cveulebrivi vaWrobisagan, rodesac mravali operacia dafuZvnebulia savaWro

34

momsaxureobiT vaWrobis statistikaSi asaxulia an ara srulad, an uSualodaa CaTvlili saqonlis eqsportisa da importis moculobaSi. eqspertTa azriT, es Seexeba upirveles yovlisa sainformacio momsaxureobas an eqsportirebuli mecnierebatevadi saqonlebis gayidvebis Semdgom momsaxureobas. arasakmarisadaa gaTvaliswinebuli turistebis, biznesmenTa, studentebisa da diplomatebis xarjebi maTi sxva qveynebSi yofnis periodSi. yovelTvis ar aris gamoyofili manqana-danadgarebis miwodebis xarjebidan sainJinrosakonsultacio momsaxureoba. Sedegad ki momsaxureobis eqsportis faqtiuri moculoba, magaliTad aSS-dan, zogierTi SefasebiT TiTqmis orjer metia vidre oficialuri maCvenebeli. momsaxureobis klasifikacia da maTi warmoebisa da vaWrobis Sesaxeb srulyofili informaciis Camoyalibeba Seadgens mniSvnelovan problemas. saerTaSoriso statistika iZleva momsaxurebiT msoflio vaWrobis struqturis Sesaxeb sakmaod SezRudul informacias. msoflio savaluto fondi vaWrobis am saxeobas mxolod oTx saxeobad hyofs: fraxti, sxva satransporto momsaxureba, turizmi, sxva momsaxureobani. statistikuri monacemebi mowmoben, rom momsaxureobaTa eqsportSi Semcirda transportis xvedriTi wili (fraxts plius sxva satransporto momsaxureba), ZiriTadad fraxtis xarjze. samrewvelod ganviTarebuli qveynebis gadasvlam ganviTarebis energo da masaladamzogvel modelebze ganapiroba is rom, vaWroba da Sesabamisad navTobisa da sxva sanedleulo saqonlebis gadazidvebi amJamad izrdeba ufro naklebi tempiT, vidre adre. amasTan Semcirda gadasazidi tvirTebis RirebulebaSi satransporto xarjebis wilic. maRalia da ukanasknel periodSi izrdeba turizmis wili. aseve matulobs sxva momsaxureobaTa wilic. am jgufSi tradiciul momsaxureobebTan erTad (sabanko, sadazRvevo, sabirJo, saSuamavlo da sxva), Sedis TanamedroveobisaTvis niSandoblivi mravali momsaxureobis saxeoba, romlebic upirveles yovlisa dakavSirebulia teqnologiebis, codnisa da gamocdilebis eqsportTan. momsaxureobis es saxeobebi warmoadgenen yvelaze dinamiurad ganviTarebad saxeobebs ara mxolod “ sxva momsaxureobis� statistikur jgufSi, aramed momsaxureobis mTlian eqsportSic. magaliTad momsaxureobis

udavod meti barieria, vidre adgili aqvs saqonlebiT vaWrobisas. meoTxe, momsaxureobis ara yvela saxeoba, tradiciuli saqonlisagan gansxvavebiT, gamosadegia saerTaSoriso sameurneo brunvaSi farTo masStabiT CasarTavad. upirveles yovlisa es Seexeba momsaxureobis zogierT saxeobebs, romelic upiratesad pirad moxmarebaSi eqceva. saeWvoa movelodeT saerTaSoriso vaWrobis SesamCnev zrdas momsxureobis iseT saxeobebSi, rogoricaa komunaluri da sayofacxovrebo momsaxureba, Tumca samomxmareblo momsaxurebis sxva saxeobebs am kuTxiT ukeTesi perspeqtivebi aqvT. ase magaliTad, zogierTi qveynis jandacvisa da ganaTlebis sitemis warmatebebi sul ufro izidavs ucxoelebs samkurnalod da ganaTlebis misaRebad, qveynis kulturisa da xelovnebis ganviTarebis maRali done zrdis am qveynis Semosavlebs sazRvargareT gastrolebidan da kinogaqiravebidan, xolo turizmis swrafi ganviTareba sul ufro farTod iTrevs ucxoelTa momsaxureobaSi sacalo vaWrobas, sazogadoebriv kvebas, sastumroebis meurneobas, muzeumebsa da qveynis sxva kulturul dawesebulebebs. magram, amJamad da perspeqtivaSic, momsaxurebiT saerTaSoriso vaWrobaSi dominanturi mdgomareoba ukavia da eqneba momavalSi momsaxurebas, romelic ZiriTadSi dakavSirebulia SromiT saqmianobasTan.

5.4. momsaxurebis saerTaSoriso vaWrobis struqtura da geografia

dinamika,

momsaxurbis gatanis zrdis procesi iyo uwyveti: gasuli saukunis 70-an wlebi swrafi, 80-an wlebSi ki SedarebiT Senelebuli. msoflio ekonomikis zrdis tempebi 80an wlebSi daeca, rac gardauvlad aisaxa da gavlena iqonia momsaxureobis saerTaSoriso gacvlis dinamikaze.

Tanafardoba momsaxurebis eqsportsa da saqonlebis eqsports Soris, romelic ganxilul periodSi daaxloebiT Seadgenda 1:4, unda CaiTvalos dadablebulad. momsaxureobis mravali saxeoba, romelic eqceva saerTaSoriso brunvaSi,

35

Tanamedrove saxeobebis xvedriTi wili safrangeTidan momsaxurebis mTlian eqsportSi, ukanaskneli 20 wlis ganmavlobaSi gaizarda 1/12-dan 1/5-mde, didi britaneTSi 1/7-dan Âź1/4-mde.

Tumca sabazro ekonomikis mqone ganviTarebuli qveynebis wili momsaxureobiT saerTaSoriso vaWrobaSi ecema, eseni mainc rCebian momsaxureobis yvela saxeobis ZiriTad eqsportior-importior qveynebad. dasavleTis 6 wamyvan qveyanaze modis momsaxureobis msoflio brunvis, anu daaxloebiT imdeni ramdenic saqonlebiT msoflio vaWrobaSi. sul ufro met mniSvnelobas iZens tnk-aTa ucxour filialebSi momsaxureobis sakiTxebi. am momsaxureobaTa moculoba ramodenimejer aRemateba momsaxureobis eqsports wamyvani qveynebidan, romelic Tavismxriv mniSvnelovan wilad uzrunvelyofilia imave tnk-bidan eqsportiT. magaliTad maTze modis aSS-dan momsaxurebis eqsportis 40-50%. momsaxureobis umetesi saxeobebis xasiaTi (ar eqvemdebareba Senaxvas, warmoeba da moxmareba droSi emTxveva), astimulirebs dasavluri kompaniebis mzard dainteresebas awarmoon momsaxureba sazRvargareT, rogorc maTi sazRvargareT miwodebis ZiriTadi saSualeba. amisaken maT ubiZgebs sul ufro mWidro kavSiri saqonlebsa da momsaxureobas Soris, ris Sedegadac saqonlis eqsporti moiTxovs sul ufro srulyofili saqonelgamtari qselis ganviTarebas, romelic Tavis mxriv ZiriTadSi Sesdgeba momsaxureobisagan.

Sedegad msoflioSi ganTavsebuli pirdapiri ucxouri investiciebis 40%-ze meti dabandebulia momsaxurebis sferoSi, ZiriTadSi sacalo da sabiTumo vaWrobaSi, sabanko momsaxurebasa da dazRvevaSi. xSir SemTxvevaSi momsaxurebis eqsporti da maTi warmoeba sazRvargareTul filialebSi imdenadaa urTierT gadaxlarTuli, rom maTi gamijvna Zalzed garTulebulia. es Seexeba upirveles yovlisa bankebis, sadazRvevo kompaniebisa da a.S. sazRvargareTul warmomadgenlobebs. momsaxureobis msoflo bazarze aqtiurad moqmedeben rogorc kompaniebi, romlebic specializirebulni arian momsaxureobis warmoebaze, aseve samrewvelo firmebic. isini bazars sTavazoben momsaxurebis sul ufro farTo pakets. ris Sedegadac gansxvavebani materialuri warmoebisa da

momsaxureobis mwarmoebel kompaniebs Soris gansxvavebani TandaTanobiT iSleba. ra aris momsaxureobis mzardi diversificirebis ZiriTadi mizezi?. kavSirgabmulobis gamoTvliTi texnikis Tanamedrove saSualebani (xSirad iseni gaerTianebulia globalur sainformacio qselebSi da ekuTvnis msxvil korporaciebs) SesaZlebels xdian erTdroulad aRmoCnde momsaxureobis mravali saxeobebis bazrebze. sTavazoben ra momsaxurebis sul ufro tevad da mravalferovan paketebs, kompaniebs SesaZ-lebloba eZlevaT gaaZlieron sakuTari konkurentunarianoba, momsaxureobis diversificirebis Sedegad Seasuston ganxor-cielebuli operaciebis komerciuli riskebi. magaliTad sabanko, sadazRvevo, sabirJo da saSuamavlo operaciebi sinTeziredeba safinanso momsaxurebis erTian kompleqsSi. SeTavazebuli momsaxurebis diversificireba aseve damaxasiaTebelia samrewvelo kompaniebisaTvisac, romlebic sakuTari sazRvargareTuli filialebis moTxovnas akmayofileben sakuTari ZalebiT an momsaxureobis sferos kompaniebis meSveobiT. es kompampaniebi axdenen momsaxurebis nawilis eqsportirebas. momsaxurebis msoflio bazarze arsebobs mravalricxovani SezRudvebi ucxoeli investorebisa momsaxurebis eqsportiorTaTvis. tnk, romlebic dominireben am bazrebze, ibrZvian momsaxurebis sferos liberalizaciisaTvis, maT Soris maT sazRvargareTul filialebTan mimarTebaSi politikis liberalizaciisaTvis. ramdenadac filialebis konkurentunarianoba didwilad damokidebulia maT SesaZleblobaze miiRon damuSavebuli informacia qveynebidan, sadac ganTavsebulia kompaniis Stab-bina.. informaciis transasazRvro nakadis liberalizaciis sakiTxi iqca tnk-Ta principul moTxovnad. ganviTarebadi qveynebis wili momsaxureobis saerTaSoriso vaWrobaSi TandaTanobiT izrdeba. zogierTi maTgani iqca ara mxolod momsaxurebis msxvil importiorad, aramed eqsportioradac. magaliTad samxreT koreis respublika sainJinro-sakonsultacio da saamSeneblo momsaxurebis sferoSi, meqsika-turistul, singapuri - safinanso momsaxurebis sferoSi da a.S. zogirTi ganviTarebadi qveynisaTvis

36

(magaliTad mcire kunZulovani qveynebi) momsaxureoba Seadgens saeqsporto Semosavlebis ZiriTad nawils. mTlianobaSi ki ganviTarebadi qveynebis pozicia momsaxureobiT saerTaSoriso vaWrobaSi stabiluria. msoflio ekonomikaSi am qveynebis mcire wili sustad ganviTarebul momsaxureobis sferosTan erTad, xels uSlis momsaxurebis, gansakuTrebiT am ukanasknelis Tanamedrove saxeobebis eqsportis zrdas. ganviTarebadi qveynebis umetesobas momsaxureobiT vaWrobis uaryofiTi saldo aqvT. ganviTarebadi qveynebis, gansakuTrebiT e.w. axali industriuli qveynebis miswrafeba sakuTari upiratesobebis bazaze (iafi samuSao Zala, unikaluri bunebrivi da kulturuli simdidreebi, xelsayreli geografiuli gaadgileba) gazardon momsaxurebis sferos eqsporti, tradiciulad waawydeba seriozul problemebs, maT Soris konkurencias tnk-bis mxridan, romlebmac Sehqmnes momsaxurebis realizaciis ganviTarebuli qseli ara mxolod ganviTarebul, aramed ganviTarebad qveynebSic. zogierTma ganviTarebadma qveyanam Tavad daiwyo kapitalis dabandeba momsaxureobis sferoSi sazRvargareT, ZiriTadad sacalo da sabiTumo vaWrobaSi, safinanso momsaxurebis sferoSi. Tumca maT TavSekavebuli pozicia uWiravT vaWrobis, sainvesticio da sainformacio momsaxurebis sferoSi globaluri liberalizaciis iniciativebTan mimarTebaSi. momsaxureobiT saerTaSoriso vaWrobis zrda, gansakuTrebiT Tanamedrove saxeobebis, aZlierebs am vaWrobis saerTaSoriso regulaciebis saWiroebas. am saqmeSi mniSvnelovan rols TamaSobs ormxrivi SeTanxmebani, rogorc dargobrivi ( umeteswilad transportisa da kavSirgabmulobis sferoebSi) aseve savaWroekonomiuri, romlebSic asaxulia momsaxurebiT vaWrobisa da am sferoSi kapitaldabandebaTa calkeuli aspeqtebi. regulaciis meore formaa regulireba integraciul gaerTianebebs SigniT. magaliTad evrogaerTianebaSi moxsnilia SezRudvebi saqonliTa da momsaxureobiT urTierT vaWrobaSi. momsaxureobiT vaWrobis regulirebis mniSvnelovani formaa regulireba saerTaSoriso organizaciis CarCoebSi. am sakiTxebSi SeTanxmebaTa mosamzadebel samuSaoebs asruleben samTavrobaTaSorisi organizaciebi (magaliTad saerTaSoriso

samoqalaqo aviaciis organizacia, saerTaSoriso sazRvao organizacia, msoflio turistuli organizacia da sxva), agreTve farTo profilis saerTaSoriso savaWro-ekonomikuri organizaciebi (msoflio savaWro organizacia da sxva) ama Tu im formiT momsaxurebiT saerTaSoriso vaWobis problematikiT dakavebulia 40-ze meti saerTaSoriso organizacia. mraval maTganSi ukve gasuli saukunis 80-ani wlebidan mimdinareobs aqtiuri muSaoba momsaxureobiT vaWrobis fundamenturi, sabaziso principebis SesamuSaveblad. upirveles yovlisa es Seexeba msoflio savaWro organizacias, romelSic tradiciulad wamyvani poziciebi ganviTarebul qveynebs upyriaT. msoflio savaWro organizaciis farglebSi 1986 wlidan mimdinare molaparakebebi saerTaSoriso vaWrobis liberalizaciis Taobaze (e.w. “urugvais raundi�) moicavs sxva danarCenTan erTad momsaxureobis sferos problematikasac, upirveles yovlisa momsaxureobis iseT sferoebs, romelsac ganekuTvneba sabanko saqmianoba, sadazRvevo, satransporto kavSirgabmulobis momsaxureoba. aris mcdeloba miRebul iqnas momsaxurebis erovnuli da ucxouri momwodeblebis identuri regulirebis principi, agreTve gatardes ganviTarebadi qveynebisaTvis ganviTarebuli qveynebis bazarze SeRwevis gamartivebis da xelmisawvdomobis principi.

5.5.

turizmi, rogorc momsaxureobis sferos erT-erTi dargi

rogorc msoflio gamocdilebidan Cans turistul qveynebSi turizmis meSveobiT mniSvnelovnad viTardeba vaWrobisa da momsaxurebis sfero, rac iwvevs savaluto Semosavlebisa da dasaqmebis zrdas, erovnuli tradiciebisa da kulturuli memkvidreobis msoflio asparezze gatanas da maTi SenarCunebis finansur uzrunvelyofas. swored amitomac turizmi aRmoCnda qveynis erovnuli ekonomikis ganviTarebis prioritetebs Soris. rogorc cnobilia specialistebi turizms miakuTvneben aramwarmoeblur sferos. e.i. momsaxureobis sferos. unda aRiniSnos, rom momsaxureobis bazari msoflio bazris did adgils ikavebs. saerTaSoriso savaluto fondis monacemebis mixedviT saerTo moxmarebis moculoba Seadgens daaxloebiT msoflio eqsportis 25%-s.

37

raindebi, momlocvelebi, misionerebi, msaxiobebi, vaWrebi da moxetiale xelosnebi aRaras vambobT mwerlebze. gavixsenoT didi mwerali al. diuma, romelic saqarTveloSi imyofeboda 1852-54 wlebSi da mas ekuTvnis memuarebi da mogzaurobis Canawerebi, romelTa Sorisaa kavkasiaSi da kerZod saqarTveloSi mogzaurobis STabeWdilebebi. frangi mogzauri, iuveliri da Zvirfasi qvebiT movaWre. J. Sardeni, romelmac 1672-73 wlebSi moiara aRmosavleT da dasavleT saqarTvelo da romelmac Tavisi STabeWdilebebi saqarTveloze da qarTul Rvinoze aseve aRwera Tavis nawerebSi. erTgan ase ixsenebs: `Tbilisi aRmosavleTis erTerTi ulamazesi, mWidrod dasaxlebuli qalaqia. TbilisSi ufro met ucxoels SexvdebiT, vidre sxvagan sadme~...... cnebam - `turizmi~ ganviTarebis grZeli gza gaiara, Seivso axali elementebiT, ris Sedegadac gavrceleba hpova turizmis arsis mravalma ganmartebam. tradiciulad turizmi gaigivebulia mogzaurobasTan dasvenebisa da axali STabeWdilebebis mizniT, e.i. upiratesoba eniWeba turizmis rekreaciul mniSvnelobas. saqarTvelo kurortebis qveyanaa. aq dReisaTvis 102 kurorti da 182 sakurorto adgilia. qveynis sakurorto resursebi mravalferovania. aRricxulia Semdegi saxis samedicino profilis kurortebi: kardiologiuri, pulmonologiuri, ftiziatriuli, alergologiuri, nevrologiuri, gastroenterologiuri, arTrologiuri, ginekologiuri, nefrologiuri, urologiuri, dermatologiuri. zRvis donidan 700 metr simaRleze ganlagebulia balneologiuri kurortebi – wyaltubo, nabeRlavi, zvare, nunsia da sxva. zRvis donidan 700-1000 metr simaRleze – aseve balneologiuri kurortebi – borjomi, sairme, uwera, surami, 1000-1500 metr simaRleze ki samTo klimaturi – abasTumani, waRveri, cemi, fafa, manglisi, maRalmTiani zonis kurortebi 1500 metrs zeviT – bakuriani, gudauri, Sovi, baxmaro, lebarde da sxva, sadac warmatebiT mkurnaloben filtvis tuberkuliozs, bronqialur asTmas, sisxlnaklebobas, gulsisxlZarRvTa daavadebebsa da nevrozs.

msoflio turistuli organizaciis (mto) mier Seswavlili iqna msoflio turizmi me-20 saukunis meore naxevarSi. maT xarisxobriv sayrdenad aRebuli hqondaT sami periodi: - 1950 weli, romelic moicavda omis Semdgom periods; 1970 weli, periodi moZvelebuli tendenciebisa, msoflio stabilurobisa da Zieba axali ekonomikur - politikuri urTierTobisa gansxvavebul msoflioSi; 1990 weli, periodi turizmis industriis umaRlesi teqnologiebis da stumarTmoyvareobisa, aseve periodi msxvilmasStabiani gacvlebisa, socialuri imedgacruebisa da cvlilebebi msoflio rukaze. turizmi msoflio ekonomikis erT-erT wamyvan da dinamiur dargs warmoadgens. ganviTarebis swrafi tempis da farTo masStabis gamo igi XX saukunis fenomenadaa aRiarebuli. turizms msoflio ekonomikasa da zogadsakacobrio faseulobebis sistemaSi gansakuTrebuli adgili uWiravs. igi xels uwyobs ekonomikis ganviTarebas da adamianTa socialur da kulturul cxovrebaSi urTierTobis yvelaze masobriv da civilizebul formas warmoadgens. turizmi did rols asrulebs sxvadasxva aRmsareblobisa da da kulturebis adamianebis urTierTobaTa gaRrmavebaSi. misi saqmianoba mimarTulia msoflio xalxTa urTierTgagebisa da mSvidobis damyarebisaken. adamianebs yovelTvis hqondaT miswrafeba dasvenebisa da mogzaurobisaken.

SeiZleba iTqvas, rom moTxovnileba dasvenebaze da mogzaurobaze gaCnda maSin, rodesac adamianma daiwyo Sroma. dasvenebis formebi iyo – doRi, nadiroba, Tevzaoba, Widaoba, krivi, mSvildosnoba, musikalur instrumentebze dakvra, romelic droTa ganmavlobaSi ufro organizebuli xdeboda. am saqmianobisaTvis Sendeboda specialuri obieqtebi. maT Soris, msoflios Svidi saocrebidan erT-erTi semiramidas dakiduli baRebi. igive iTqmis mogzaurobazec. – mogzauroba dasvenebisa da garTobis mizniT pirvelad popularuli gaxda romaelebisaTvis, romlebic ZiriTadad piramidis dasaTvaliereblad midiodnen. mogzaurobdenen Tavgadasavlebisa da bedis maZiebelebi, Suasaukuneebis

38

turizmis sxvadasxva mimarTulebis ganviTarebisaTvis, saqarTvelos aqvs saintereso: kulturuli, arqeologiuri, arqiteqturuli potenciali, xeluxlebeli landSaftebi, mravalferovani buneba da evropaSi umaRlesi mTebi. qveynis teritoriis 85%-ze meti mTebSia gabneuli. regionebi mdidaria mJave da mineraluri wylebiT. kavkasiaSi 6000-ze meti saxeobis foTlovani mcenare, 8300 saxeobis gvimra, 1200 saxeobis liqeni da xavsi iqna dafiqsirebuli. mTlianad kavkasiisaTvis 1000-ze meti saxeobis mcenare unikaluria, xolo 380 saxeoba TviT saqarTvelosTvisac ki endemuria. qarTuli turistuli da samogzauro kompaniebi turistebs sTavazoben iseT SemecnebiT turebs, rogoricaa istoriuli Zeglebis da arqeologiuri mxareebis monaxuleba, 5000 m. simaRlis pikebze asvla, Tevzaoba mTis mdinareebSi, karstruli mRvimeebis da uZvelesi sacxovrebeli adgilebis daTvaliereba dasavleT saqarTveloSi, Rvinis sadegustacio eqskursiebis organizeba kaxeTis da TuSeTis soflebSi tradiciul samTo dResaswaulebze daswreba da a. S.. mTian regionebSi turistTa umravlesobis ganTavseba xdeba mcire da saSualo zomis saojaxo sastumro saxlebSisabazro momsaxurebiT. es stumars aZlevs unikalur SesaZleblobas axlos gaecnos adgilobriv macxovreblebs, maT kulturasa da taradiciebs. es teritoriebi saWiroeben dacvas. daculi teritoriebis marTva, samTo turizmis ganviTarebis upirvelesi amocanaa. SesaZlebelia turistulma organiza-ciebma gamohyon gansazRvruli Tanxebi dacul teritoriebze turistuli obieqtebis asaSeneblad. daculi teritoriis direqciam Tavis mxriv unda ganumartos turistul organizaciebs Tu ra SesaZleblobebi gaaCnia am teritoriebs turistebis miRebis TvalsazrisiT, rom am problemis gauTvaliswineblobisa da ukontrolobis SemTxvevaSi SesaZlebelia ganadgurdes swored is resursebi, romlebzedac damokidebulia am regionebSi turizmis ganviTareba. turizmi udides gavlenas axdens iseT dargebze, rogoricaa: transporti da kavSirgabmuloba, mSenebloba, soflis meurneoba, farTo moxmarebis saqonlis warmoeba da sxva; Tavis mxriv mis ganviTarebaze moqmedebs Semdegi faqtorebi: demografiuli, bunebriv-geografiuli, socialur-

ekonomikuri, istoriuli, kulturuli, religiuri da politikur-sakanonmdeblo da sxva. turizmis pirdapiri gavlena qveynis ekonomikaze SeiZleba Sefasebuli iqnes Tu ganvsazRvravT mis wils mTlianad Sida produqtSi. statistika gviCvenebs, rom marto zogierT kunZulovan qveyanaSi misi wili aRemateba 30%-s (antigua -58%, bahamis kunZulebi – 52%, bermundis kunZulebi -35%). yvela isini aSSs `rekreaciuli zonebia~, romelTa mTeli ekonomika orientirebulia mdidari turistebis miRebaze, magram im patara kunZulovan qveynebSi, rogoricaa iamaika, kviprosi, malta, fiji turizmidan Semosavlis wili mTlian Sida produqtSi – 20%-s ar aRemateba. es imas niSnavs, rom turizmTan erTad maTSi viTardeba sxva ekonomikuri kompleqsebic, Tumca turizmi rCeba mTavar Semosavlis wyarod (cx.4). turizmi mniSvnelovani katalizatoria mravali swrafad ganviTarebadi qveynis ekonomikis zrdis, ramdenadac igi gamodis erovnuli erToblivi produqtis ganawilebiT im qveynebs Soris romelTa produqti, momsaxureba ar gaitaneba (importi) qveynis gareT. sxva sityvebiT, rom vTqvaT Tu iaponelebi midian dasasveneblad filipinebze, an rusebi TurqeTSi maT ara marto gaaqvT sxva warmoebebSi gamomuSavebuli saSualebebis nawili, aramed qmnian iq axal samuSao adgilebs. unda aRiniSnos, rom msoflioSi turizmi maRal Semosavliani dargia, romelsac mesame adgili ukavia ganviTarebuli qveynebis ekonomikaSi, navTobiTa da iaraRiT vaWrobis Semdeg, ar SeiZleba yuradReba ar mieqces TurqeTis fenomens, romelmac CamorCenili agraruli qveynidan 30 wlis ganmavlobaSi gadaiqca maRalganviTarebul turistul qveynad. nebismieri qveynis gardamavali periodis ekonomika: kerZod, saqarTvelosi xasiaTdeba finansuri resursebis mwvave deficitiT. am krizisis daZlevis erTaderTi gzaa ekonomikaSi xdebodes efeqtiani, maRalmomgebiani dargebis danergva. am SemTxvevaSi ganxilul unda iqnas agroturizmi, rogorc agrosamrewvelo struqturis Taviseburi sakvanZo elementi.

39

kunZulebze ganlagebul ganviTarebad

agroturizmis ganviTareba uSualo kavSirSia sasoflosameurneo da gadamamuSavebeli dargebis ganviTarebasa da aRdgenaze. amis garda soflad turizmis ganviTareba gulisxmobs ekologiuri mdgomareobis gaumjobesebas an e. w. xelsayreli rekreaciuli garemos gaumjobesebas, romelic Tavis mxriv gulisxmobs ekologiurad sufTa produqciis warmoebas.

Tanamedrove turizmi rogorc, ekonomikuri movlena: gamodis, rogorc turistuli produqtis, momsaxurebis saxiT, romelic ar grovdeba da arc transportirdeba; igi qmnis axal samuSao adgilebs da gamodis axali raionebis aTvisebis pionerad; specialistebi turizms miakuTvneben aramwarmoeblur sferos, e.i. momsaxureobis sferos. mas aqvs industriuli forma; marTlac turizmis ekonomikuri analizisaTvis did mniSvnelobas iZens qveynis ekonomikaSi misi rolis gamokveTa da misi efeqtianobis gansazRvra. amasTan erTad analizis obieqtad SeiZleba CaiTvalos turizmi ara viwro gagebiT, aramed turizmiT gansazRvruli ekonomikuri aqtiurobis mTeli kompleqsi e. i. turistuli industria. dRes turistuli industria damkvidrda ara marto tradiciul turistul centrSi, evropaSi, aramed avstraliaSi, afrikaSi, amerikisa da aziis kontinentebis bevr qveyanaSi. turindustriis seqtorebis struqturuli Semadgenloba gviCvenebs, rom turizmis ekonomikuri efeqtianoba damokidebulia mis mravalmxriv ganviTarebaze da qveynis socialur-ekonomikuri kompleqsis sxva dargebTan mWidro kavSirze. turistuli industriis ZiriTadi produqti turistuli momsaxurebaa, romelTaganac umniSvnelovanesia: ganTavseba, kveba, transporti da miznobrivi momsaxureba. turistuli industriis struqturebis efeqturoba SeiZleba ganisazRvros dasaqmebulTa xvedriTi wiliT, saerTo maCvenebelTan mimarTebaSi. dasaqmebulebis didi wili modis ganTavsebis saSualebebsa da restornebze, turistTa momsaxurebaze. did britaneTSi mTlianad turindustriis yvela seqtorSi dasaqmebulia mosaxleobis 60%, germaniaSi55%. msoflios sxva ganviTarebuli qveynebisaTvis es maCveneblebi maRalia.

saxelmwifoebSi

turistuli momsaxureobis ekonomikuri maxasiaTeblebi

turistTa simWidrove (turistebi, adgilobrivi mosaxleoba)

turizmis mniSvneloba (Semosavali, mTliani erovnuli produqti 100%)

Srilanka iamaika dominikis respub. kviprosi bermudis kunZul. seiSelis kunZul. malta mavrikia antigua honkongi filipinebi bahami fiji dasavleT samoa

mTliani erovnuli produqti mln aSS dolari

qveynebi

Semosavali (valiutis moculoba) mln aSS dolari

cxrili #4

75 407

6448 2090

0,02 0,35

1,2 19,5

9 497

90 2821

0,56 2,22

10,0 17,6

357

1030

7,11

34,7

40 149 89 114 2211 647 870 169

146 1190 1188 195 36664 30800 1670 1190

1,55 2,46 0,27 2,59 7,02 0,02 6,17 0,37

27,4 12,5 7,5 58,5 6,0 2,1 52,1 14,2

7

110

0,29

6,4

agrarul turizms, gansxvavebiT turistuli sferos sxva mimarTulebebisagan aqvs Tavisi specifika, romelic gamoixateba danaxarjebis minimizaciaSi, pirvel yovlisa kvebisa da cxovrebisaTvis, bunebrivia, rom kveba soflad 22,5-jer iafia ( Suamavlebis gareSe) vidre qalaqSi. cxovreba aqac iafia, gansakuTrebiT zafxulSi, rac minimum orjer amcirebs sagzurebis Rirebulebas.

40

mizerulia. ZiriTadi mizezi unda veZeboT qveynis politikur arastabilurobaSi. marTalia saqarTvelo Tavis mdebareobiT miekuTvneba bunebrivi landSaftebiTa da rekreaciul – samkurnalo Tvisebebis mqone qveyanas, magram sanam ar moxdeba politikuri stabiluroba, manamdis yovelTvis Seikavebs Tavs ucxoeli turisti CvenTan Cemosvlaze. saqarTveloSi regionebis mixedviT restornebis momsaxureobis moculoba 2007 wlisaTvis, 2003 welTan SedarebiT TiTqmis yvela regionSi met-naklebad izrdeba, kerZod: samegrelo-zemo svaneTis, aWaris ar-is, imereTis, qvemo qarTlis, Sida qarTlis, mcxeTa-mTianeTis, samcxe-javaxeTis maCveneblebi, Sesabamisad izrdeba: 11-jer; 2,7-jer; 2,6-jer; 2,4jer; 1,4-jer da a.S. swored am regionebSi restornebis momsaxu-reobis zrdas xeli Seuwyo turizmis ganviTarebam (ix. cxrili 6).

turistul sferoSi funqcionireben sxvadasxva turistuli sawarmoebi. maTi erTi nawili klientebs awvdis mxolod turistul momsaxurebas, sxvebisaTvis turizmi maTi komerciuli saqmianobis erT-erTi mimarTulebaa. arsebobs pirveladi da meoradi momsaxurebis sferos turistuli sawarmoebi. pirveladia magaliTad – sastumroebi da turbiuroebi, xolo – restornebi an kafeebi sanatoriumebSi an dasasvenebel saxlebSi – pirveladi momsaxurebis sawarmoebia. magram aseTi restornebi da kafeebi qalaqSi ukve ar arian uSualod turistuli sawarmoebi, ramdenadac asruleben meorad turistul funqciebs. dakvirveba gviCvenebs, rom mogzaurobis dros turistebis 71%-amjobinebs sastumroebSi ganTavsebas, 12 % - saSvebulebo saxlebSi, 9% - kempingebSi, 8% - kerZo binebSi. amasTan maRali klasis sastumroebiT sargeblobs daaxloebiT 34%, saSualo klasiT - 45% da 21% upiratesobas aZlevs ekonomklasis sastumroebSi gaCerebas. cxrili #5 Sedgenilia: saqarTvelos statistikuri weliwdeulis 2006 wlis mixedviT.

sastumros saqmianobis efeqtianobis mniSvnelovan maCvenebels warmoadgens sastumros datvirTva. igi gamoiTvleba Semdegi formuliT:



 100   365

sadac  - sastumros wliuri datvirTulobis donea %-Si;  - stumarTa raodenobaa wlis ganmavlobaSi;  - sawol-adgilTa an nomerTa raodenobaa sastumroSi. sastumroebis 100% - iT datvirTva niSnavs, rom mTeli wlis ganmav-lobaSi sastumros yvela adgili (yovel dRe) mTlianad datvirTulia, rac praqtikulad ar xorcieldeba, ukeTes SemTxvevaSi sastumros wliuri datvirTva 65-70% - s Seadgens. rogorc cxrili #5-dan Cans saqarTveloSi stumarTa ricxvma sastumroebSi 2003 wels Seadgina 82,6 aTasi, xolo adgilebis saerTo raodenobam ki - 19152. e.i. sastumroebis datvirTva wlis ganmavlobaSi Seadgenda 4,3%-s, rac dabal maCveneblad unda CaiTvalos, xolo 2007 wlisaTvis marTalia igi gaizarda 16,9%-mde, magram es zrda jer kidev

41

sastumroebis saqmianobis ZiriTadi ekonomikuri maxasiaTeblebi cxrili #5.

339

1,5

cxrili # 6

m.S. sakuTrebis mixedviT:

2.

3.

4.

5.

6.

42

43

36

35

29

0,69

b) kerZo

184

192

214

339

310

168,4

451,3

512,5

480,3

626,5

494,9

109,6

b) erT adgiliani g) or adgiliani d) sami da meti adgili adgilebis saerTo raodenoba stumarTa ricxvi wlis gan-Si, aT. kaci sastumroebSi momuSaveTa ricxovneba

9606

9680

9146

10022

8311

0,86

783

825

732

776

691

0,88

1450

1371

1691

1442

1436

0,99

6657

6591

5743

5934

4629

0,69

716

893

980

1870

7555

19152

saqarTvelo sul

33256

35766

63453

97441

100686

1

m.S. q. Tbilisi

23177

23250

40718

72754

70268

2

afxazeTis ar

-

-

-

-

-

3

aWaris ar

2134

1913

4854

6467

5838

4

guria

363

316

588

936

396

5

imereTi

2268

2979

4630

5115

4645

6

kaxeTi

340

416

957

975

649

7

mcxeTa-mTianeTi

1777

2189

2915

3789

2537

8

raWa-leCxumi

74

112

196

138

82

887

1384

2226

2312

9781

#

a) saxelmwifo

maTi saerTo farTobi (aT. m2 ) nomrebis saerTo ricxvi m. S. a) luqsi

2007w.

374

2006 w.

250

2005 w.

335

2004 w.

2007w.

226

2003 w.

2006 w.

%-20072003w.w .

2005 w.

sastumroebis ricxvi sul

2004 w.

1.

maCveneblebi

2003 w.

#

restornebis (kvebis sawarmoebis) momsaxureobis moculoba regionebis mixedviT. (aT. lari)

19316

18162

20448

16704

105,5

regionebi

qvemo svaneTi

0,87

9

samegrelo-zemo svaneTi

82,6

2647

116,5

3044

152,3

3434

217,1

4732

282,4

3955

3,4

149,4

da

10

samcxe-javaxeTi

170

356

970

841

1126

11

Sida qarTli

917

1374

1980

1840

2212

12

qvemo qarTli

1149

1478

3419

2275

3102

cxrili Sedgenilia: saqarTvelos statistikuri cxrili Sedgenilia: saqarTvelos statistikuri weliwdeulis 2008

weliwdeulis 2008 wlis mixedviT.

wlis mixedviT.

42

sastumroebisa da restornebis momsaxureobis moculoba saangariSo 2007 wels, sabaziso 2003 welTan SedarebiT rogorc me-7 cxrilidan Cans. sastumroebSi nomrebis sargeblobidan Semosavali 2003 welTan SedarebiT 2007 wlisaTvis gaizarda 2,7% - iT, xolo ZiriTadi saqmianobis mixedviT restornebidan Semosavali ki – 3%-iT. kerZod, 2003 wels sastumroebidan Semosavlebi Tu iyo 24,9 mln. lari, 2007 wlisaTvis 68,6 mln-mde gaizarda, xolo restornebidan Sesabamisad Seadgina 33,3 mln-lari da 100,6 mln. lari.

saqarTvelos konkurenti qveynebis turistuli kompaniebis turpaketebis saSualo dRiuri Rirebuleba gviCvenebs Cveni turproduqtis arasakmaris konkurentunarianobas. Turquli da ruminuli turproduqtis konkurentunarianoba aSkaraa. amasTan, yuradReba unda mivaqcioT im garemoebas, rom mniSvnelovanwilad es, aviabileTebis SedarebiT dabali fasebiTaa miRweuli, rac zrdis am qveynebis turproduqtebis konkurentunarianobas qarTulTan SedarebiT. kavkasiis regionSi, saqarTvelos, Tavisi geopolitikuri mdebareobiT, saqmiani Sexvedrebisa da sakonferencio turizmis warmatebiT ganviTarebisaTvis saukeTeso pirobebi aqvs. arsebuli didi sastumro centrebi (`Seratoni~ da `marioti~) aseTi tipis serviszea orientirebuli, rac momavalSi Tbilisis saerTaSoriso sakonferencio centrad Camoyalibebas uzrunvelyofs (upirveles yovlisa kavkasiis regionis farglebSi). aseve mniSvnelovani movlenaa Rvinis saxli, romelic ager ukve 5 welia arsebobs qalaqis centrSi da Seqmnilia evropuli struqturis mixedviT. aq Tavmoyrilia maRazia-saloni, restorani da warmoeba. kompaniisaTvis prioritets warmoadgens klasikuri franguli meTodiT Sampanuris warmoeba, rac iqve aswlovan sardafSi xdeba. yvelaferi es sakmaod rTulia, magram amave dros Zalze saintersoc. warmoeba xSirad daTvalierebis obieqticaa, stumrebi garkveuli teqnologiuri procesis monawileebic xdebian. aqve aris sadegustacio kuTxec, sadac profesionali meRvineebi nebismier msurvels ufaso degustacias utareben e.i. turizmis sferoSi reklamireba xdeba.

sastumroebisa da restornebis momsaxureobis moculoba. (mln. lari faqtobrivad moqmed fasebSi).

3.

%-2007-2003 w.w. Sed-T.

2.

2007w.-

Semosavlebi nomrebiT sargeblobidan sastumroSi (2 mln. lar.)

ZiriTadi saqmianobis mixedviT. restornebi (mln. lari) mTeli moculobidan arasaxelmwifo seqtori: m.S. a) sastumroebi b) restornebi

2006 w.

1.

2005 w.

maCveneblebi

2004 w.

#

2003 w.

cxrili #7

24,9

30,3

41,1

57,7

68,6

2,7

33,3

35,8

63,4

97,4

100,6

3,0

16,2 29,7

21,6 35,4

30,9 63,0

46,3 97,4

68,2 100,6

4,2 3,4

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის 1. ჩამოთვალეთ მომსახურეობის საერთაშორისო ვაჭრობის სპეციფიკური მახასიათებლები; 2. დაახასიათეთ საერთაშორისო ვაჭრობის დინამიკა, სტრუქტურა და გეოგრაფიული მიმართულებანი; 3. დაახასიათეთ ტურიზმი, როგორც მომსახურეობის ერთერთი დარგი;

cxrili Sedgenilia: saqarTvelos statistikuri weliwdeulis 2008 wlis mixedviT.

43

fonze. arsebiTi zegavlena am processze iqonia rotaciis mkacrma sistemam axlo aRmosavleTis qveynebSi, azia-wynari okeanis regionSi saimigracio politikis gamkacrebam. migracia aris adamianebis gadaadgileba qveynis SigniT an mis sazRvrebs gareT. migracia arsebobs ganviTarebis gansxvavebuli donis qveynebSi: saberZneTSi, portugaliaSi, fineTSi, iugoslaviis qveynebSi, iordaniaSi, iemenSi, alJirSi, filipinebze, indoneziaSi, meqsikasa da aS. samuSao ZaliT gacvla SezRuduli moculobiT, magram mainc arsebobs ganviTarebul qveynebs Sorisac, rogorc evropaSi, aseve aSS-Si (magram ar ganixileba am qveynebis mier rogorc valutis Semodinebis wyaro). industriuli qveynebis umetesobisaTvis aqtiuri emigracia damaxasiaTebeli iyo maTi ganviTarebis rTuli periodebisaTvis. magram problemaTa mogvarebis Sesabamisad es procesi dastabilurda. magaliTis saxiT SesaZloa italiis ganxilva, romelic evropis ekonomikur kavSirSi Sesvlis ZiriTad winapirobad Tavis droze samuSao Zalis Tavisufali gadadgilebis aRiarebas iyenebda. amJamad, iqca ra erT-erT yvelaze dinamiurad ganviTarebad qveyanad, italiam Seamcira emigracia da dRes samuSao Zalis importior-eqsportioria. amave gziT midis xmelTaSua zRvis sxva qveynebic. ucxouri samuSao Zalis gamoyeneba DdRes kvlavwarmoebis normaluri procesis aucilebeli pirobaa. qveynebSi, romlebic aqtiurad iyenebs ucxour samuSao Zalas, ekonomikis mTeli rigi dargebi damokidebulia samuSao Zalis importze. gamokvlevebi, romelic Catarda duseldorfSi ucxoelebis SesaZlo ukan dabrunebis Taobaze, mowmobs rom am SemTxvevaSi germaniaSi Semcirdeba saamSeneblo samuSaoTa moculobebi, daixureba mravali skola da baga-baRi, Sewydeba nagvis gatanis satransporto momsaxureba. ufro naTlad am faqts adasturebs Semdegi cifrebi: safrangeTSi emigrantebi Seadgenen mSeneblobaze dasaqmebulTa 1/4¼, saavtomobilo mSeneblobaSi _ 1\3-s, meSaxteTa 1/2-s belgiaSi, Sveicariis saamSeneblo industriis 2/5-s da a.S. amsTan erTad, ganviTarebadi qveynebisaTvis es niSnavda umuSevrobis isedac maRali donis ukiduresad gazrdas, ucxouri valiutis Semodinebis mniSvnelovani wyaros

4. სასტუმროების დატვირთვის მაჩვენებლების გაანგარიშების მეთოდიკა.

Tavi VI.

samuSao Zalis saerTaSoriso migracia.

Tanamedrove tendenciebi.

6.1. samuSao Zalis saerTaSoriso migracia

Tanamedrove msoflioSi warmoebis internacionalizaciis aqtiurad mimdinare process, mudmivad Tan sdevs samuSao Zalis internacionalizaciis aqtiuri procesi.

SromiTi migracia iqca sagareo ekonomikur urTierTobaTa nawilad. saimigracio nakadebi miemarTeba erTi qveynidan, regionidan sxva qveynebisa da regionebisaken. warmoSobs ra garkveul problemebs, SromiTi migracia uzrunvelyofs im qveynebisaTvis udavo upiratesobebs, romlebic Rebulobs an awvdis samuSao Zalas. ukanasknel aTwleulebSi, migraciis intensiurobis zrdis procesi aisaxeba rogorc raodenobriv, aseve Tvisobriv maCveneblebSi; icvleba SromiTi nakadis moZraobis rogorc formebi, aseve mimarTulebebi.

XIX saukunis bolosa da pirveli msoflio omis periodSi, dominirebda e.w “daubrunebadi” migracia. aSS-s, avstraliasa da kanadaSi, samudamo sacxovreblad gdasaxlda emigrantTa didi raodenoba evropis qveynebidan. XX saukunis dasawyisidan pirvel msoflio omamde periodSi, evropidan okeanis gaRma gadasaxlda 19 milion adamianze meti. am periodSi upiratesad viTardebოda sakontinetTaSorisi, calmxrivi mimarTulebis migraciuli procesebi. reemigraciis procesi praqtikulad ar arsebobda. magram, swored am periodSi vlindeba raRac axali saemigracio procesis moZraobaSi _ Sigakontinentaluri migracia erTi evropuli qveynidan meoreSi. magram amgvari gadaadgileba arsebiTi gaxda sakmaod gvian. SeiZleba iTqvas, rom 1959-60 ww-Si, farTod gavrcelda Sigakontinentaluri SromiTi migracia, romelsac droebiTi xasiaTi hqonda. amasTan es tendencia ufro gaZlierdeba evropis gaerTianebis mimdinare procesis

44

dakargvas. magaliTad, egviptes suecis arxis eqspluotacia Semosavlis saxiT aZlevs 970 milion dolars, turizmi _ 600 milion dolars, xolo SromiTi migrantebis fuladi gzavnilebi ki 3,1 miliard dolars. iseT qveyanaSi, rogoricaa iemeni, fuladi gzavnilebiT miRebuli Semosavali qveynis saeqsporto Semosavlebs aRemateba 100 jer. samuSao Zalis migracia rTuli, aracalsaxa movlenaa, romelic msoflio ekonomikis ganviTarebis procesSi detalur Seswavlas moiTxovs. samuSao Zalis importi mravalmxriv zegavlenas axdens migrantTa mimRebi qveynis ekonomikaze. maTze danaxarjebis ufro dabali done zrdis konkurentunarianobis saerTo dones. qmnian ra Rirebulebas mimReb qveyanaSi, migrantebi Tavad moixmaren saqonelsa da momsaxurebas, riTac ganapirobeben multipikaciur efeqts, Sesabamisad warmohqmnian dasaqmebis damatebiT wyaros. maRali xarisxis samuSao Zalis importi qveyanaSi amcirebs ganaTlebis xarjebs. magaliTad ukve 1976 wels kanadam, didma britaneTma ganaTlebis xarjebSi mocemuli gziT 46 milioni dolaris ekonomia miiRo. Zalzed mniSvnelovani momentia ucxouri samuSao Zalis gamoyenebis Sedegad, Sromis bazris elastiurobis mateba. umetes qveynebSi ucxoelebi ganixileba rogorc erTgvari amortizatori krizisisa da umuSevrobis problemis gaaqtiurebisa. da bolos, industriul qveynebSi Sobadobis donis klebisa da dasaqmebulTa ricxovnebis Semcirebis kvalobaze, emigrantTa meSveobiT imedovneben pensiebisa da socialuri programebis Rirseul doneze SenarCunebis amocanis gadaWras. amavdroulad calsaxaa is sargebeli, romelsac iRebs samuSao Zalis momwodebeli qveynebi: pirveli: Camoyalibda tradiciul partniorebze msxvili kreditebis gacemisa da maT ekonomikaSi seriozuli investirebis praqtika. garda amisa, samuSao Zalis ZiriTad eqsportiorebs uCndebaT valiutis miRebis seriozuli damatebiTi wyaro. iseT qveynebSi, rogoricaa TurqeTi, yofili iugoslavia, pakistani, fuladi gzavnilebi miliardobiT dolars aRwevs, rac saSualebas iZleva gadaiWras am qveynebis winaSe mdagari mravali problema. meore, araxelsayreli ekonomikuri koniuqturis, umuSevrobis zrdis pirobebSi, SromiTi migracia warmoadgens

im sarqvels, romelic saSualebas iZleva gamoSvebul iqnes zedmeti wneva, da Sesustdes sazogadoebis winaSe mdgari problemebi. mesame, migraciis saerTaSoriso organizaciis kvlevis Tanaxmad, romelic Catarda samuSao Zalis eqsportior mraval qveyanaSi, samSobloSi dabrunebuli emigrantebi ufro momzadebulia saqmianobis axali sferoebisaTvis da rogorc wesi aqtiurad monawileoben ekonomikis axali formebis ganviTarebaSi. didi xnis ganmavlobaSi samuSao Zalis eqsports Cven ganvixilavdiT rogorc negatiur movlenas. marTlac, realoba iseTia, rom emigracias axlavs “gonis gadinebis” procesi. es iyo samuSao Zalis yvela eqsportior qveyanaSi. es moxda aRmosavleT evropis qveynebSic, romlebmac Cvenze adre daiwyes emigraciisa da moqalaqeTa gadaadgilebis procesis liberalizacia. xSirad aRniSnavdnen im faqts, rom am qveynebSi, procesis liberalizaciam aria “socialuri kartebi”. qveynidan gamsvlelTa umetsoba warmoadgens axali Taoba, romlebzec dafuZvnebuli iyo Tavad maTi samSoblos imedebi. swored es socialuri jgufia SemZle aqtiurad miiRos monawileoba sabazro struqturebis formirebaSi, gamoirCevian maRali socialuri, ekonomikuri da politikuri aqtiurobiT, praqtikulad warmoadgenen axali azrovnebis matareblebs. ar aris dasamali rom emigracia mimzidvelia yvelaze ganaTlebuli da kvalificirebuli kadrebisaTvis, romlebic esoden saWiroa sakuTari qveynisaTvis. magaliTad marto 1983-1987ww-Si, poloneTi datova 400 aTasma adamianma. aqedan 15 %-s hqonda dasrulebuli umaRlesi ganaTleba, rac am qveynis umaRlesi saswavleblebis saSualo wliuri gamoSvebis tolfasia. magram mainc, zemoT CamoTvlili upiratesobani, romelsac Rebulobs samuSao Zalis eqsportiori qveyana, astimulirebs qveynis gasvlas samuSao Zalis msoflio bazrebze.

SromiTi migraciis mimarT negatiurma damokidebulebam, romelic arsebobda sabWoTa kavSirSi, da romelic ayvanili iyo saxelmwifo politikis rangSi swored im periodSi, rodesac yalibdeboda samuSao Zalis msoflio bazari, gamoiwvia is rom, sabWoTa yofili respublikebi TviTganerida am process da ar daikava is Tavisufali

45

sabazro niSebi, romelSi SeRweva dRes Zalzed problematuri gaxda.

50-60-an wlebSi SromiTi migrantebis ricxvi ganuxrelad izrdeboda. swored am periodSi Camoyalibda samuSao Zalis ZiriTadi mimwodeblebi, romelTa sazRvargreTuli gzavnilebi milardobiT dolarebSi aRiricxeba. magram ukve 70-ani wlebidan procesma ukusvla iwyo. ekonomikuri koniuqturis gauaresebam mimReb qveynebSi Seamcira moTxovna sazRvargreTul samuSao Zalaze. garda amisa, ganvixilavT ra migracias msoflio ekonomikis ganviTarebis konteqstSi, unda gvaxsovdes, rom pirdapiri ucxouri investiciebi mravali qveynis mier ganixileba rogorc SromiTi migraciis alternativa. upiratesoba pirdapir ucxour investiciebs eniWeba ramodenime mosazrebis gamo. kerZod, gzavnilebi romelsac emigrantebi samSobloSi agzavnian, ZiriTadSi ixarjeba samomxmareblo saqonelSi, amasTan umeteswilad ucxouri warmoebis saqonelSi, es ki aZlierebs qveynis damokidebulebas samomxmareblo saqonlis importze. pirdapiri ucxouri investiciebi ki, sawyis etapebze gamiznulia infrastruqturis obieqtebsa da mSeneblobaSi dabandebebisaTvis, xels uwyobs axali samuSao adgilebis Seqmnas produqciis gamoSvebamde bevrad adre.

Semdgom fazaze, anu saqonlis uSualo warmoebis fazaze, romelic upiratesad eqsportzea orientirebuli, erTis mxriv uSualod iqmneba samuSao adgilebi, xolo meores mxriv mosaxleobis dasaqmebis iribi stimulireba xdeba rogorc sxva warmoebisa da momsaxurebis dargebis ganviTarebis, aseve im dargebis ganviTarebis xarjze, romlebic qmnian samomxmarebli produqcias ucxour sawarmoSi dasaqmebuli personalisaTvis. magram qveynebma, romlebic arCevans akeTeben samuSao Zalis importsa da kapitalis eqsports Soris, unda gaiTvaliswinon obieqtiuri momentebi. erT-erTi momentia bevr dargSi, romlebSic SeiniSneba samuSao Zalis mwvave ukmarisoba, kapitalis naklebad mobiluroba. magaliTad mSenebloba. gasagebia rom saxlebis, xidebis, gzebis, infrastruqturis sxva obieqtebis mSenebloba ver ganxorcieldeba sazRvargareT. ufro metic, saamSeneblo masala ufro iafia adgilze iqnas warmoebuli (didi satransporto

xarjebis gamo). momsaxurebis seqtoris gamarTuli muSaoba udides wilad emigrantTa didi masis gamoyenebiTaa uzrunvelyofili. am sferoSi dasaqmebulTa Sromis gamoyeneba SesaZlebelia mxolod moTxovnis adgilze. arsebiTi momentia isic, rom industriulad ganviTarebul qveynebSi, samrewvelo produqciis mniSvnelovani nawili iwarmoeba mcire da saSualo sawarmoebSi, romlebic ara mxolod ver gankargaven kapitals im moculobiT, rom uazrunvelyon misi eqsporti mesame qveynebSi, aramed iZulebulnic arian daiqiraon iafi ucxoeli muSebi. erovnuli samuSao Zala, siZviris gamo xSirad maTTvis miuwvdomelia. amavdroulad es sawarmoebi xSirad awarmoeben Sualedur produqcias samrewvelo gigantebisaTvis, romelTaTvisac ufro momgebiania am produqciis SeZena, vidre misi warmoebis aTviseba. amgvarad, emigrantTa Sromaze uaris Tqma gamousworebel dartymas miayenebda mcire da saSualo sawarmoebs, aramed SesaZloa asaxuliyo msxvil sawarmoebzec. amave konteqstSi unda aRiniSnos negatiuri socialuri Sedegebic, romlebic ama Tu im qveyanaSi arsebobs.

6.2. SromiTi migraciis ZiriTadi msoflio centrebi

ganvixiloT ucxoeli muSakebis dasaqmebis mdgomareoba da Zvrebi ZiriTad saerTaSoriso centrebSi. moviyvanoT monacemebi, romlebic axasiaTeben xalxebis gadasaxlebis Tanamedrove tendenciebs. arsebobis wyaros ZebnaSi sul emigrirebulia evropidan (gasul saukuneSi) _ 60-70 milioni adamiani, samuSaos saZebnelad yovelwliurad migrirebs (gasuli saukunis 90-ani wlebSi) daaxloebiT 19,7-21,7 milioni adamiani. ucxoel muSakTa ricxvi dasavleT evropaSi Seadgens 4,1 _ 6,5 milion adamians, aSS-Si _ 5-6,5 milion adamians, laTinur amerikaSi _3,5-4 milions, axlo aRmosavleTsa da CrdiloeT afrikaSi _ 1,8 milions. davaxasiaToT samuSao Zalis Camoyalibebuli msoflio bazrebi (centrebi).

46

krizisTan dakavSirebiT unda velodoT ucxoel muSakTa dasaqmebis Semcirebas. qveynbs, romlebic Rebuloben SromoT migrantTa ZiriTad masas warmoadgens germania, safrangeTi, didi britaneTi. agreTve Sveicaria, niderlandebi, belgia da Svecia. germaniaSi migrantTa saerTo raodenoba daaxloebiT 6-7 milionia (ZiriTadad Turqebi, yofili iugoslaviis xalxebi, italielebi). safrangeTSi daaxloebiT 4 milioni ( ZiriTadad liberielebi da CrdiloeT afrikis qveynebidan), did britaneTSi 1 milion 730 aTasi (ZiriTadad Tanamegobrobis qveynebidan), SveicariaSi daaxloebiT 1 milioni (ZiriTadad italielebi, espanelebi, Turqebi), belgiaSi daaxloebiT 1 milioni (italielebi, espanelebi), Svecia 1 milioni (ZiriTadad finelebi). es tendencia SenarCunebulia bolo dromde. germaniis dasaqmebis federaluri fondis prognoziT, evrokavSiris qveynebSi daCqarebuli ekonomikuri zrda Seqmnis damatebiT samuSao adgilebs, magram ar gamoiwvevs 60-ani wlebis msgavs saimigracio tendenciebs. evrokavSiris qveynebi nakleb xalisiT miiwveven ucxoel samuSao Zalas. rogorc varaudoben ZiriTad upiratesobas moipoveben germania, safrangeTi, didi britaneTi da beneluqsis qveynebi. axali samuSao adgilebis 40% Seiqmneba germaniasa da did britaneTSi, aqedan 25 % Seiqmneba mrewvelobaSi, 50% ki- sacalo da sabiTumo vaWrobaSi, transportsa da mSeneblobaSi. evropeli eqspertebis erTiani azriT, es qveynebi qveynis mosaxleobis bunebrivi matebis ar arsebobis pirobebSi albaT amjobineben Srmis damzogavi teqnologiebis intensiuri danergvis politikasa da qalis Sromis aqtiur gamoyenebas, vidre wavlen sazRvargareTidan samuSao Zalis importze, radganac “politikuri mosazrebiT” SeuZlebelia ucxoelebis mowveva im pirobebSi, rodesac evropis qveynebSi umuSevrobis done 7-10%a. arafers vambobT sxva problemebze, romelic mudmivad Tan axlavs qveynebSi migrantTa didi raodenobiT koncentrirebis process. evropel eqspertTa azriT, umaRlesi kvalifikaciis muSakebi iqcevian samuSao Zalis yvelaze mobilur Semadgenel nawilad. komerciuli kanonmdeblobis liberalizacia da gazrdili sasicocxlo sivrce, moaxdens mcire da saSualo

pirveli centri Camoyalibda dasavleT evropis qveynebSi, sadc mxolod evrokavSirSi aRricxulia 13 milioni migranti da maTi ojaxis wevri (m.S. 8 milioni, anu 61% aris ara evrokavSiris wevri qveynebidan migrantebi). bolo periodSi, germaniaSi dasaqmebulTa 8%-s ucxoelebi Seadgenen, safrangeTSi _ 7%, Sveicariasa da luqsemburgSi _ 30%. magram gansakuTrebuli roli ucxoelebisa, rogorc damatebiTi samuSao Zalisa, mdgomareobs imaSi, rom saxelmwifoTa Soris gadaadgilebaSi ZiriTadad monawileobda axalgazrdoba, rogorc wesi 25 wlamde asakis, romelic vargisia yvelaze mZime fizikuri SromisaTvis, Sromis saerTaSoriso organizaciis monacemebiT. magram axalgazrdo-bis xvedriTi wili ucxoel samuSao ZalaSi aRwevda Zalze did xvedriT wils. ase magaliTad igi Seadgenda germaniaSi 37,9%, SveicariaSi _ 38,9%, safrangeTSi 40,2%, niderlandebSi 40,5%, luqsemburgSi 43,5 %, SveciaSi – 45%, belgiaSi 49,8%. ukanasknel dromde ucxoeli samuSao Zala gamoiyeneboda im sferoebSi, sadac maRalia xeliT Sromis xvedriTi wili (mSenebloba, momsaxurebis sfero), da im sferoSi sadac muSaoba saxifaToa, WuWyiania an iTvleba ara prestiJulad adgilobriv muSaxels Soris. aq ucxoelTa xvedriTi wili maRalia da 70%-sac ki aRwevs. rac imis mauwyebelia rom, am sferos sawarmoebi ukve orientSeucvlelni arian Camosul samuSao Zalaze. ukanasknel dros, dasavleT evropaSi, SeiniSneba garkveuli Zvrebi ucxoel muSakTa dasaqmebis tradiciul struqturaSi. magaliTad migrantTa xvedriTi wili mrewvelobaSi Semcirda 45%-dan 36%-mde., mSeneblobaSi 35%-dan 26%-mde. arsebiTad daeca ucxoelTa dasaqmebis done foladsamsxmelo mrewvelobaSi, saavtomobilo mSeneblobaSi. paralelurad gaizarda ucxoelTa wili momsaxurebis sferoSi (20-dan 37,5%-mde), agreTve im dargebSi, romlebSic es movlena ukiduresad iSviaTi iyo. magaliTad safinanso dawesebulebebSi 62%-T, uZravi qonebis vaWrobaSi 15,8%-T. ukanasknel 10 weliwadSi, imigrantTa ricxvi, romlebic muSaoben vaWrobaSi, gaizarda 50%-T, sawarmoo momsaxurebis sferoSi ki 70%-T. Tanamedrove msoflio ekonomikur

47

kompaniebis mobilurobis donis zrdis stimulirebas sazogadoebis SigniT. am pirobebSi moTxovna umaRlesi kvalifikaciis samuSao Zalaze iqneba imdenad maRali, rom aqeTken gadmoinacvlebs mesame qveynebidan saimigracio nakadic. uaxloesi 5-7 wlis ganmavlobaSi, albaT raime Zireuli cvlileba migraciis Camoyalibebul struqturaSi ar moxdeba. magram saWiroa danaxul iqnes perspeqtiva, Tu ra mimarTulebiT ganviTardeba procesi. masiuri, cudad organizebuli migracia dabali kvalifikaciis muSaxelisa, adgils dauTmobs koleqtiur xelSekrulebebs miznobrivi daniSnulebis mixedviT (samuSao Zalis Sida bazris mdgradobis daurRvevlad). Tumca dominant jgufad rCeba dabali da naxevrad kvalificiuri Sroma, prioritetul uflebas moipovebs maRalkvalificirebuli profesionalebi. maTi raodenoba perspeqtivaSi gaizrdeba. gadanawilebis procesi sawarmoo da momsaxureobis sferoebSi ganviTardeba am ukanasknelis sasargeblod. es cvlilebebi gamoiwvevs garkveul demografiul cvlilebebs, kerZod garkveul feminizciasa da migrantis saSualo asakis zrdas. evrokavSiris politikis Sedegad mosalodnelia vivaraudoT aralegalTa ricxovnebis zrdac. meore centri. Tu pirvel sawyisad SromiTi migraciis centrebs warmoadgenden ZiriTadad industriulad ganviTarebuli dasavleT evropuli qveynebi, 70-an wlebSi Zalzed swrafi formireba iwyo msoflio samuSao Zalis bazris formirebam axlo aRmosavleTis navTobmompovebeli qveynebis regionSi. ukve 1970 wlisaTvis aq Tavi moiyara 4,5 milionma ucxoelma momuSavem. maSin rodesac adgilobrivi samuSao Zalis ricxovneba ar aRemateba 2 milions. magaliTad gaerTianebul arabTa emiratebSi, ucxoeli muSakebis xvedriTi wili Seadgens 97%, kuveitSi _ 86,5%. anu praqtikulad mTel industriul samuSao Zalas. didia ucxouri samuSao Zalis xvedriTi wili saudis arabeTasa da baxreinSi (daaxloebiT 40%), omanSi _ 34%. regionSi samuSao Zalis mTavari eqsportioria egvipte. axlo aRmosavleTSi Sromoben erayuli, livanuri, siriuli, iordaniuli, pakistanuri, bangladeSuri, induri, filipinuri warmoSobis muSebi. ukanasknel periodSi mimdinareobs orientaciis

Secvla aziis, upirveles yovlisa samxreT-aRmosavleT aziidan SromiTi migrantebisaken. es aixsneba imiT rom, mimRebi qveynisaTvis ufro advilia maTi qveyanaSi yofnisa da rotaciis procesis kontroli. marto 1977-1981 wlebSi migrantTa nakadi aziis am qveynebidan gaizarda 7-jer. Sedegad regionSi arabi migrantebis xvedriTi wili daeca 77%-dan 50%mde. warmoadgenen ra im ZiriTad Zalas, romlebic aviTareben mimReb qveyanas, isini amavdroulad gvevlinebian sakuTar qveynebSi ekonomikis stimulirebis umniSvnelovanes faqtorad. rogorc aRiniSna, kerZo gzavnilebi iseT qveynebSi, rogoricaa egvipte, iordania, iemeni, xSir SemTxvevaSi ufro metia, vidre amqveynebis saeqsporto Semosavlebi. didia im savaluto saxsrebis gadagzavnis mniSvnelobac, romelic araoficialuri arxebis gverdis avliT xorcieldeba, ramdenadac es udides gavlenas axdens paralelurad ekonomikaze. magram regionaluri daqveiTeba, romelic daiwyo navTobze fasebis klebiT (1980 wlidan), ar SeiZleba ar asaxuliyo samuSao Zalis moTxovnaze. dasavleTeli eqspertebis SefasebiT, 1990-an wlebSi, sparseTis yuris qveynebSi, 74 aTasi adgilobrivi mosaxle umuSevari iyo. kidev erTi momenti, romelic negatiurad imoqmedebs ucxoeli muSaxelis bazris ganviTarebaze am regionSi, iqneba ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis zrdis Zalze maRali tempi. im dros, rodesac industriuli ganviTarebis tempebi ekonomikur koniuqturul momentzea damokidebuli, Sromis saerTaSoriso organizaciis prognozebis Tanaxmad, ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis yovelwliuri matebis tempma, 21-e saukunis pirvel aTwleulSi SesaZloa 2,94%-s miaRwios. ueWvelia rom, yovelive es aisaxeba am regionSi samuSao Zalis mimwodebel qveynebzec. mZime Sedegebi bevr maTganSi ukve igrZnoba. es TvalnaTeli gaxda kuveitSi omis Semdeg. niSandoblivia, rom am qveynis mTavrobam Tavidanve ganacxada, rom amjobinebda qveynis aRdgeniTi samuSaoebisaTvis samuSao Zala Semoeyvana aRmosavleT evropis qveynebidan, ZiriTadad CexeTidan, slovakeTidan, poloneTidan, da ara musulmanuri qveynebidan. arabuli samyaros zogierTi qveyana samuSao Zalis eqsportior da imavdroulad importior qveyanasac

48

warmoadgens. magaliTad iordania, romelic dabalkvalificiuri Sromis erT-erTi umsxvilesi eqsportioria, Tavad anxorcielebs kvalificiuri da maRalkvalificiuri Sromis imports. iemeni, romelic Sedis sagadamxdelo balansSi kerZo fuladi gzavnilebidan Semosuli Tanxebis mixedviT miliarderi qveynebis ricxvSi, amavdroulad saWiroebs SromiTi migrantebis did raodenobas. igive situacia iyo eraySic. Tumca omma kardinalurad Secvala situacia ara marto am qveyanaSi, aramed mis mimarT loialurad ganwyobil iemensa da libiaSic. amgvarad, samuSao Zalis am saerTaSoriso centrSi, migrantTa nakadebis moZraobaSi gardauvalia Tvisobrivi cvlilebebisa da samuSao Zalis axali bazrebis formireba. mesame centri tradiciulad ekuTvnis aSS-s, romlis SromiTi resursebi istoriulad emigrantebisagan Camoyalibda. amJamad Camosuli samuSao Zala stabilurad Seadgens daaxloebiT 5%-s, Tumca sanapiro zonaSi es maCvenebeli ufro maRalia. emigrantTa miRebis yovelwliuri qvota bolo 150 wlis ganmavlobaSi Seadgenda 100-500 aTas adamians. 2000 wlidan es maCvenebeli 775 aTas kacamde gaizarda. omisSemdgomi migracia aSS-Si Sesdgeboda ori etapisagan: pirveli: mZlavri migracia evropidan. am wlebSi dasavleT evropidan aSS-Si gadavida 6,6 milionze meti adamiani. da meore etapi: 1965 wlidan, saimigracio kanonmdeblobis Secvlam xelsayreli pirobebi Seqmna aziuri da laTinoamerikuli warmoSobis adamianTa aSS-Si emigraciisaTvis. aSkaraa rom iwyeba mesame etapi, romelic upiratesobas mianiWebs migrantebs evropis qveynebidan, gansakuTrebiT emigracias irlandiidan, didi britaneTidan (Crdilo irlandiis CaTvliT), agreTve italiidan, poloneTidan da argentinidan. amgvari orientaciis Secvla aixsneba imiT rom, Semdgomi aTwleulisaTvis aSS SeiZleba iqces qveynad, romelSic feradkaniani mosaxleobis maRali Sobadobis wyalobiT, TeTrkaniani mosaxleoba umciresobaSi aRmoCndes. xadsonis institutis monacemebiT, 1985-2000 wlebSi, dasaqmebulTa saerTo masaSi TeTrkanianTa wili 83%-dan 57% mde Semcirda, feradkanianisa ki piriqiT 10%-dan 20%-mde gaizarda. moelian rom migrantebis xvedriTi wili unda

gaizardos 22%-mde. unda gaviTvaliswinoT is faqti, aSS emigrantTa asimilaciis politikas eweva.

50-an wlebSi dawyebuli umaRlesi kvalifikaciis kadrebis mozidvis politika DdRemde grZeldeba. kongresis gadawyvetilebaTa Sesabamisad, emigraciisas upiratesoba mieniWeba maRalkvalificiur muSebs, inJinrebs, menejerebs, medicinis muSakebs, fundmenturi mecnierebis kadrebs. ukanasknel dromde aSS-sa da dasavleT evropis qveynebSi maRalkvalificiuri kadrebis ZiriTadi mimwodeblebi iyvnen indoeTi da egvipte. 80-an wlebSi indoeTidan samuSaod gavida 20-aTasi maRalkvalificiuri muSaki. egvipteze modis arabuli aRmosavleTidan wasuli specialistebis 2/3. maRalkvalificiuri kadrebis miwodebis Zalzed avtoritetul qveynad iTvleba pakistanic: am qveynidan emigrantTa 84% koncentrirdeba dasvleTis qveynebSi (aqedan 47% maRali kvalifikaciis kadria). tendencia SesaZloa arsebiTad Seicvalos axali kanonmdeblobis miRebis gamo, romelic saimigracio politikis evropuli qveynebisaken orientacias gulisxmobs. zemoT Tqmuli aseve exeba gansakuTrebuli profesiis adamianebsac (sportsmenebi, musikosebi, msaxiobebi da a.S.). mravali amerikuli da evropuli prognozi uaxloes aTwleulSi axali samuSao adgilebis Seqmnis saqmeSi, upiratesobas aniWebs momsaxurebis sferos wvril sawarmoebs. moviyvanoT magaliTebi: 1978 wlidan samuSao adgilebis naxevarze meti Seqmnes wvrilma sawarmoebma (100-mde dasaqmebul personaliT). yvelaze wvrili firmebi (20 kacze naklebi personali), romelic saerTo raodenobis 1/5-s Seadgens, qmnida samuSao adgilebis 2/5-ze mets. am seqtorSi koncentrirebulia dabali kvalifikaciis samuSao Zala. ukanaskneli ori aTwleulis ganmavlobaSi aq iqmneboda yvelaze dabalproduqtiuli da dabalanazRaurebadi samuSao adgilebi. swored aqeTken moizideba dabali da naxevrad kvalificirebuli muSakebi, romlebic axlac amerikaSi emegrirebulTa ZiriTad jgufs qmnis. magram, imasac Tu gaviTvaliswinebT, rom emigracias am qveyanaSi asimilaciuri xasiaTi aqvs, SeiZleba vTqvaT, rom es centri naklebad mimzidvelia SromiTi migraciisaTvis.

49

meoTxe centri avstraliaa. qveyana iyenebs 200 aTasze met ucxoel samuSao Zalas. iseve rogorc aSS avstraliac emigrantTa asimilaciazea orientirebuli.

50-60-ani wlebis saimigracio politika mowodebuli iyo emigrantTa mozidvaze aRmosavleT da centraluri evropidan, gansakuTrebiT italia, saberZneTi da iugoslaviidan. 70-ani wlebidan avstraliam orientacia emigraciaze mimarTa aziisken da mas daukavSira sakuTari ekonomikuri ganviTareba. ukve 70-ani wlebis Sua periodidan, migrantTa raodenoba aRmosavleT da samxreT aRmosavleT aziidan gaizarda 30% -ze metad, xolo aRmosavleT evropidan CanomosulTa ricxvi amave periodSi piriqiT, Semcirda 25 %-ze metad. 1982 wlidan avstraliam axali saimigracio politikis gatareba daiwyo, romelsac unda mohyoloda biznesis stimulireba. am politikis Sesabamisad qveyana upiratesad Rebulobda migrantebs, romlebic anxorcielebden investirebas qveynis ekonomikaSi. magaliTad marto 1988/89 wlebSi am gziT avstraliam damatebiT miiRo 1,2 miliardis investicia., 9 aTasma investorma da maTi ojaxis wevrebma miiRes vizebi. emigraciis saqmeTa saministrom warmoadgina Semdegi monacemebi: am tipis migrantTagan 47% erTi wlis ganmavlobaSi dakavda biznesiT, maT Soris 51%-ma awarmoa absoluturad axali produqcia, xolo 19% eweoda mis eqsports.

Semdgom centrs SromiTi imigraciisaს warmoadgens aziawynari okeanis qveynebi. samuSao Zalis ZiriTadi importiorebi iyvnen: brunei, iaponia, honkongi, malaizia, pakistani, singapuri, samxreT korea, taivani. am regionisaTvis niSandoblivia SromiTi migraciis sxvadasxva formebi. pirveli, regulirebadi migracia damaxasiaTebelia malaiziis, singapuris, bruneisa da honkongisaTvis. meore, faruli anu aralegaluri migracia tipiuria dasavleT da aRmosavleT malaiziisaTvis, honkongis, iaponiis, pakistanisa da taivanisaTvis. da mesame maRali kvalifikaciis samuSao Zalis migracia, romelic Tan axlavs pirdapir sazRvargereTul investiciebs, romlebsac axorcielebs iaponia, taivani, honkongi, singapuri, avstaralia. migraciis am tipma miiRo “tranzituli profesiuli migraciis” saxelwodeba.

laTinur amerikaSi, sadac mezobeli qveynebidan muSaxels ZiriTadad Rebulobs argentina da venesuela, migrantTa saerTo raodenobam miaRwia 3 milion adamians, ZiriTadad (laTino amerikelebi). migraciis yvelaze gavrcelebuli formaa sasoflo sezonuri migracia, rasac Zveli tradicia aqvs. Tumca droSi ufro xangrZlivi migraciac arsebobs. igi damaxasiaTebelia mrewvelobisa da momsaxurebis sferos muSakebisaTvis. qveynebs Soris migracias adgili aqvs agreTve afrikaSic. miaxloebiTi SefasebebiT, Sida migracia Seadgens 2 milions. ZiriTadad ufro SeZlebulebi samuSaod iyvanen dabalkvalificiur muSaxels mezobeli qveynebidan, xolo kvalificiuri muSebi, specialistebi romlebic regionSi Semodian sxva qveynebidan (ara afrika), Seadgens daaxloebiT 500 aTass.

6.3 SromiTi migraciis saxelmwifo regulireba

qveynebSi, romlebic samuSao Zalis importirebas ewevian, Camoyalibda migraciis regulirebis saxelmwifo sistema. igi moicavs kanonmdeblobas iuridiuli, politikuri da profesiuli statusis Sesaxeb, emigraciis erovnul samsaxurebs, agreTve saxelmwifoTaSoris SeTanxmebebs mocemul sakiTxze. imigraciuli politika erovnuli saimigracio samsaxurebis meSveobiT xorcieldeba, romlebic rogorc wesi Sromis, iusticiis an Sinagan saqmeTa saministroebTan iqmneba. qveynis saimigracio samsaxurebi anxorcieleben imigrantTa qveyanaSi Sesvlis kontrolis funqcias, damqiravebelTa ganacxadebis safuZvelze gascemen qveyanaSi Sesvlis, muSaobis yofnis vadebis Sesaxeb uflebas. xazs vusvamT imas rom, qveyanaSi yofnis vadebis regulireba qveynebis da mixedviT gansxvavebulad xorcieldeba. magaliTad, germaniisaTvis niSandoblivia rotacia 3-5 weliwadSi, safrangeTis, belgiisa da didi britaneTisaTvis damaxasiaTebelia “saojaxo migracia”, romelic qveynis Sida bazris tevadobis gafarToebis faqtoricaa.

50

da bolos aSS, kanada, avstraliisa da axali zelandiisaTvis yvelaze misaRebia “asimilirebuli migracia”, romelic qveyanaSi yofnis garkveuli uwyveti vadis Semdgom, moqalaqeT cnobas iTvaliswinebs. migraciuli procesebis regulireba ucxoeli muSakebis SerCevis proceduriT iwyeba, romelic xorcieldeba samTavrobaTaSorisi SeTanxmebebis safuZvelze. SeTanxmeba gansazRvravs mraval parametrs, magaliTad potenciuri kandidatebis raodenoba, asaki, sqesi, profesia, jamrTelobis mdgomareoba da a.S. rac Seexeba daqiravebis sistemis organizacias, magaliTis saxiT SeiZleba moyvanili iqnes yofili gfr-s magaliTi, sadac sistemaSi Sedioda SerCevis centraluri punqti, 10 samxareo, 210 adgilobrivi Sromis birJa da maTi 500 filiali. unda iTqvas, rom rogorc nebismieri saxelmwifo aparati, “daverbovkebis” aparati didi da naklebad moqnilia, amitomac importiori qveynebis mewarmeebs am procesis damoukideblad ganxorcielebis saSualeba misces. aman ki kerZo Suamavlebis institutis Camoyalibeba ganapiroba. aRsanisnavia, rom sakmaod mZlavri saSuamavlo instituti Camoyalibda arabul aRmosavleTSi. erT-erTi yvelaze gamocdili am sferoSi aris “maltineSnl rekrutment grup~, romlis centric jidaSi mdebareobs (saudis arabeTi). saagentos zogierTi filiali msoflios 14 qveyanaSi ukve 20 welia arsebobs da weliwadSi 20 aTas adamians atarebs. amgvari institutebi arsebobs eqsportior qveynebSic. magaliTad indoeTis mTavrobam mocemul saqmianobaze 50-ze meti licenzia gasca. magram efeqturi kontrolis meqanizmis ararsebobis SemTxvevaSi, kerZo mobilizcia xels uwyobs aralegalur imigraciasa da trefikings. aRniSnulTan dakavSirebiT kuveiti wavida amgvari organizaciebis saqmianobis mkacri kontrolis gziT. am qveynebSi SemoRebulia mocemul sferoSi saqmianobis mkacri licenzireba, romelic periodul saxelmwifo Semowmebas iTvaliswinebs. taivanuri kanonebiT, Suamavali romelic aralegalebis Segrovebas eweva, SesaZloa daisajos 5 wlamde Tavisuflebis aRkveTiTa da 55 aTasi dolaris jarimiT., RonisZiebani, romelsac iRebs importiori qveyana aralegalebTan brZolis sawinaaRmdegod periodulad

gadasinjvadia da rogorc wesi sul ufro mkacrdeba. magaliTad iaponiaSi mocemul saqmianobaSi mxilebuli piri isjeba Tavisuflebis 3 wlamde vadiT aRkveTiTa da 300 aTasi ienis odenobis jarimiT. bevr qveyanaSi, saimigracio nakadebis regulireba xdeba samTavrobaTaSorisi SeTanxmebebis safuZvelze. magaliTad xelmowerilia SeTanxmebebi argentinasa da Ciles Soris, germaniasa da iugoslaviis yofil qveynebs, germaniasa da TurqeTs Soris da a.S. magram yvela qveyanaSi procesebis regulireba ar xorcieldeba saxemwifoTaSorisi SeTanxmebebis safuZvelze. magaliTad, didi britaneTi ormxriv SeTanxmebebis aucileblobas ver xedavs. migrantebis masiuri nakadi gamoricxulia. ministrTa kabinets SeuZlia gasces Tanxmoba ucxouri samuSao Zalis mozidvaze mxolod parlamentis TanxmobiT. qveyanaSi am kuTxiT Sesvla xorcieldeba individualur safuZvelze dasaqmebis sakiTxTa saministros meSveobiT. muSaobis ufleba gaicema mxolod realuri vakansiebis arsebobis SemTxvevaSi, im pirobiT rom damqiravebelma yvela Rone ixmara am vakansiaze didi britaneTis an evrokavSiris moqalaqis dasasaqmeblad (wardgnil unda iqnes damadasturebeli dokumentacia). germaniam, safrangeTma da beneluqsis qveynebma moaxdines Sengenis SeTanxmebaTa ratificireba 1985 wels. mogvianebiT am SeTanxmebas ramodenime evropuli qveyanac SeuerTda. CrdiloeT evropis regionSi, jerac moqmedebs 1954 wlis SeTanxmeba Sromis CrdiloeT evropuli bazris Seqmnis Sesaxeb. SeTanxmebebs xeli moawera daniam, islandiam, norvegiam, fineTma, Sveciam. 1982 wlis 6 maisidan ZalaSia am SeTanxmebaTa damatebebi da gaeros konvencia ltolvilebis Sesaxeb. CrdiloeTis sabWos qveynebisaTvis nebadarTulia uvizo gadaadgileba yvela socialur-ekonomikuri uflebiT, xolo mesame qveynebidan migrantTaTvis moqmedebs Sida kanonmdebloba fineTma, Sveciam, da norvegiam daiwyes “krizisuli gegmis” momzadeba. fineTi amagrebs sazRvrebs, SveciaSi Sendeba specialuri banakebi imigrantTaTvis, norvegia amzadebs sursaTis damatebiT maragebs qveynis CrdiloeTiT.

51

evrokavSiris qveynebis mier 1991 wlis bolos SemuSavebuli iqna, moklevadiani, saSualo da grZelvadiani moqmedebis strategiebi da instruqciebi, romelmac unda Seakavos aralegalur migrantTa nakadi. amave mizniT Zlierdeba brZola damnaSaveobis im formebTan, romelic ukavSirdeba emigrantTa ukanono Seyvanas qveyanaSi. samigracio nakadebis regulirebis damaxasiaTebeli niSania is rom, am sferoSi prioriteti eniWeba erovnul saxelmwifoebs. evrokavSirSic ki qveynebis politikis koordinireba mocemul sferoSi gaTvaliswinebulia Soreuli momavlisaTvis (didi britaneTis winaaRmdegobis gamo). am problemis gamo, saerTaSoriso doneze Seqmnilia ramodenime organizacia (gaeros egidiT). mraval saerTaSoriso organizacias aqvs specialuri qvedanayofebi an samsaxurebi, romlebic am saqmiT arian dakavebulebi. magaliTad evrokavSirSi _ evroparlamentis samoqalaqo TavisuflebaTa da Sinagan saqmeTa komiteti. saerTaSoriso migraciis sferoSi mandati aqvT Sromis saerTaSoriso organizaciasa da gaeros ltolvilTa umaRles komisariats. amasTan, TiToeuli am organizaciaTagan moqmedebs sakuTari kompetenciis farglebSi: Sromis saerTaSoriso organizacia _ socialuri ganviTarebis, dasaqmebis xelSewyobis, dasaqmebuli migrantebis uflebaTa dacvis sferoebSi, xolo ltolvilTa umaRlesi komisariati, devnilTa dacvis, grZelvadiani gdawyvetilebebis realizaciis, pirvel rigSi repatriaciis sferoebSi. am or organizacias Soris tradiciulad mWidro TanamSromlobaa. calkeuli qveynebisa da regionebis Sromis bazrebi kidev ufro urTierT damokidebuli gaxda. faqtiurad yalibdeba erTiani Sromis bazari. am bazarze, sul ramodenime wlis ganmavalobaSi, struqturuli gardaqmnebis Sedegad, samuSao Zalis mimwodeblebi, maTi mimRebebi xdebian.

6.4. emigraciis gavlena samuSao Zalis qveynebis ekonomikaze.

eqsportiori

samuSao Zalis eqsporti xasiaTdeba emigrantTa fuladi gzavnilebiT, romelic qveynisaTvis, mocemuli saqonlis eqsportis Taviseburi anazRaurebis formas iRebs. saerTaSoriso savaluto fondis monacemebiT, kerZo gadaricxvebi moicavs: garda emigrantTa mier pirdapiri gadaricxvisa, agreTve dabrunebul gadasaxadebs, romelic gadaxdili iyo mocemuli qveynis moqalaqeebis mier, sxva gadasaxadebsa da mosakreblebs, romelic ar iyo SeTanxmebuli xelSekrulebebiT, sxvadasxva politikuri dajgufebebis subsidirebas, pensiebs, saojaxo daxmarebebs da a.S. samuSao Zalis msoflio eqsportiorTaTvis kerZo gadaricxvebi SesaZloa Zalzed seriozul Tanxebs aRwevdnen da miliardobiT dolarebSi gamoisaxeba. amasTan, samuSao Zalis eqsportidan miRebul savaluto Semosavlebs paralelurad ar axlavs sawarmoo xarjebi warmomavlobis qveynisaTvis, ise rogorc es sasaqonlo vaWrobisaTvis aris damaxasiaTebeli. cxadia, savaluto efeqti am SemTxvevaSi ufro maRalia, vidre sasaqonlo warmoebisas. im saxelmwifoebSi, romlebic “daspecializirdnen� ZiriTadSi samuSao Zalis eqsportze, es wili SenarCunebulia maRal doneze da gaizarda kidec. samuSao Zalis eqsportidan miRebuli Semosavlebis oTxi pirdapiri wyaro arsebobs: 1) Suamavali firmebidan mogebis gadasaxadis saxiT Semosuli Semosavlebi; 2) migrantTa samSobloSi (ojaxis mxardasaWerad) gadmoricxuli Tanxebidan gadasaxadi; 3) samSobloSi migrantis pirdapiri investicia (samSobloSi warmoebis saSualebebisa da xangrZlivi moxmarebis saqonlis Camotana, miwebis, uZravi qonebis SeZena, fasiani qaRaldebis SeZena);

52

samuSao Zalis eqsports ewevian ara mxolod ganviTarebadi qveynebi, aramed iseTi qveynebic, rogoricaa kanada, avstralia, italia, portugalia, saberZneTi. aq, procesis mamoZravebeli Zalaa gansxvavebani Sromis anazRaurebis an teqnikuri uzrunvelyofis doneebSi. ramdenadac emigranti muSakebi samSobloSi agzavnian sakuTari piradi Semosavlebis mxolod nawils, ZiriTadi nawili maT samSobloSi CamoaqvT savaluto saxsrebis an fasiani qaRaldebis saxiT. ukanasknel wlebSi reimigrantebma samSobloSi daiwyes sawarmoo daniSnulebis saqonlebis (manqana-danadgarebis CaTvliT) sul ufro meti odenobiT Catana. mizani erTia, ganaviTaron sakuTari biznesi ukve samSobloSi. qveynebis umetesobaSi, saxelmwifo politika mimarTulia amgvari tendenciis maqsimalurad stimulirebisaken: amcireben an saerTod auqmeben sabaJo gadasaxadebs amgvar saqonelze. ramdenadac msoflioSi fasebi manqana-mowyobilobebze sakmaod swrafad izrdeba, xSirad emigrantebi, romlebic jer kidev sazRvargareT muSaoben, ukve iwyeben kooperativebis formirebas, raTa safuZveli Cauyaron momavalSi sakuTar bizness. sainteresoa is faqtic, rom amgvari kooperativebi sargebloben bankebis mxardaWeriT, romlebic didi problemebis gareSe gascemen kreditebs im SemTxvevisaTvis, Tu saxsrebi manqana-mowyobilobebis SesaZenad bolomde sakmarisi ar aris. amgvrad, SesaZlebelia ara mxold emigraciis, aramed reemigraciis procesebis marTvac, ese igi emigrantTa dabrunebisa da maTi erovnul ekonomikaSi, ukve axal Tvisobriv doneze CarTva. da aq saqme ara mxolod imaSia, rom im qveynebs saidanac midian gaaCniaT muSaxelis siWarbe, aramed imaSic, rom adamiani, romelic ucxoeTidan brundeba, sakuTar Sromas, Semosavlebs, profesiul SesaZleblobebs, ukve sxvagvarad uyurebs. es upirveles yovlisa gamowveulia imiT, rom mas vinc SesZlo samuSaos povna da Sromis wyalobiT dagrovebis sazRvargreT gamomuSaveba (rogorc wesi intensiuri SromiT), samSobloSi dabrunebisas ufro pretenziulad afasebs sakuTar profesiul SesaZleblobebs rogorc muSaki, gamoTqvams mzadyofnas iqces SromiTi procesis organizatorad, SeuZlia SeZenili profesiuli Cvevebi gadasces sxvebs. umetes wilad samSobloSi dabrunebis

4) samuSao Zalis importiori qveynebidan kapitali, (xSirad modis samuSao Zalis kvlavwarmoebisa da socialuri miznebisaTvis). garda amisa SesaZlebelia moxdes samuSao Zalis importiori qveynebidan repatrianti qveynebisaTvis kadrebis gadinebis gamo mimRebi qveynis mxridan garkveuli kompensaciis gadaxdac (es sakiTxi ixileboda Sromis saerTaSoriso organizaciaSi). gamokvlevebi gvaCvenebs, rom migrantebs samSobloSi CamoaqvT faseulobani, romelic RirebulebiTi TvalsazrisiT daaxloebiT maT mier ganxorcielebuli gadaricxvebis tolfasia. amgvarad, migrantTa pirdapiri kerZo fuladi gzavnilebis moculoba SeiZleba gamravldes 2-jer, raTa miviRoT qveynis erovnul SemosavalSi mocemuli wyarodan miRebuli Semosavlis realuri odenoba. magaliTad, yofili iugoslavia, romelic samuSao Zalis erT-erTi umsxvilesi eqsportioria msofliaSi, sakuTari warmoebis saqonlisa da momsaxurebis eqsportidan Semosavlis saxiT iRebda daaxloebiT 10 miliardi dolaris Semosavals, magram praqtikuli mogeba am Semosavlidan Seadgenda daaxloebiT 3 miliards. samuSao Zalis eqsportidan, mxolod pirdapiri fuladi gzavnilebis saxiT, qveyanaSi Semodioda 3,5 miliardi, xolo migrantis sabolood dabrunebis Semdeg damatebiT erTi imdeni. amdenad, mocemuli xaziT, faqtiuri Semosavlebi Seadgenda 7 miliard dolars. amgvarad, gaTvlebi adastureben, rom savaluto efeqti samuSao Zalis eqsportidan, minimum xuTjer aRemateba sasaqonlo eqsportis savaluto efeqts.

Rebuloben ra yovelwliurad miliardobiT dolars, samuSao Zalis mravalma eqsportiorma qveyanam Seiqmna SromiTi momsaxurebis saeqsporto specializacia, romelic xSir SemTxvevaSi erTad-erTi saimedo savaluto Semosavlis wyaroa qveynisaTvis. garda amisa es wyaro mkveTrad aumjobesebs erovnuli valutis mdgomareobas. xolo TurqeTma da yofilma iugoslaviam sakuTari valutis konvertirebad valutad qceva SeZles imis wyalobiT, rom maTi sagadamxdelo balansi mudmivad iyo orientirebuli SromiT fulad gzavnilebze. am mxriv arc saqarTveloa gamonaklisi.

53

procesi qveynebs ubrunebs “gamdidrebul” SromiT resursebs, rogorc iribi, aseve pirdapiri gagebiT. saWiroa qveyanam SesZlos Wkvianurad gamoiyenos es “fasdaudebeli kapitali”, Seuqmnas maT xelsayreli ekonomikuri, socialuri, moraluri da Tundac politikuri garemo. gansakuTrebulad unda aRiniSnos is sargebeli, romelsac iRebs mTlianobaSi ara mxolod ekonomika, aramed saxelmwifo biujetic samuSao Zalis eqsportidan. mraval qveyanaSi emigrantebi ixdian pirdapir gadasaxadebs biujetSi, Tu amgvari ram miTiTebulia kanonSi an saxelmwifoTa Soris SeTanxmebebSi. magaliTad TurqeTSi axalgazrda emigrantebi (emigracia ki rogorc wesi “axalgazrdaa”) saxelmwifo biujets uxdian specialur gadasaxads savaldebulo samxedro samsaxuris gadavadebisaTvis. rig qveynebSi emigracia saSualebas iZleva gaswordes samuSao Zalis kvlavwarmoebis procesis xarvezebi. samuSao Zalis gafarToebuli kvlavwarmoebis kuTxiT es saSualebas iZleva gaizardos maTi rogorc raodenobrivi aseve Tvisobrivi maxasiaTeblebi. gasagebia, rom saerTaSoriso migracia, bunebrivi ekonomikuri mizezebis gamo, yovelTvis mimarTulia Sromis dabali anazRaurebis mqone qveynebidan ufro maRali anazRaurebis mqone qveynebisaken.

Tavi VII. kapitalis saerTaSoriso migracia, rogorc sagareo ekonomikur urTierTobaTa forma.

7.1. kapitalis saerTaSoriso migracia

sameurneo cxovrebis internacionalizacia aZlierebs qveynebs Soris ara mxolod saqonlisa da samuSao Zalis gadaadgilebas, aramed astimulirebs kapitalis migraciasac. kapitalisa da saqonlis moZraoba saxelmwifo erovnul sazRvrebze mkveTrad gansxvavdeba erTmaneTisagan. sazRvargareT saqonlis realizaciisas xdeba mxolod Rirebulebis formis cvla. sagareo vaWroba Tavisi bunebiT daiyvaneba saqonlis rogorc samomxmareblo Rirebulebebis gacvlaze. rac Seexeba kapitalis gatanas, igi warmoadgens Rirebulebis fulad an sasaqonlo formaSi sazRvargareT calmxriv gadaadgilebas erTaderTi mizniT: miRebul iqnas samewarmeo mogeba an procentebi. Sesabamisad ganasxvaveben samewarmeo da sasesxo kapitalebis eqsportis cnebebs. samewarmeo kapitalis gatana warmoadgens grZelvadian sazRvargareTul investiciebs, romelic iwvevs sazRvargareT filialebis, Svilobili an erToblivi sawarmoebis Seqmnas. kapital dabandeba, ganxorcielebuli sazRvargareT, romelic uzrunvelyofs masze investoris kontrols, iwodeba pirdapir sazRvargreTul investiciad. saerTaSoriso statistikaSi maT rogorc wesi miakuTvneben iseT investiciebs, rodesac ucxoel investors ekuTvnis saaqcio kapitalis ara naklebi 25 %. sagareo ekonomikuri kavSirebis sferoSi, sasesxo kapitalis moZraoba, saerTaSoriso kreditis saxiT gvevlineba. anu warmoadgens sasaqonlo an fuladi formis sesxs, romelsac gadascems kreditori erTi qveynidan msesxebelze meore saxelmwifoSi vadianobis, dabrunebadobis da procentis gadaxdis pirobiT. farTo gagebiT es mcneba aseve moicavs sazRvargareTul saportfelo investiciebs, anu

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის.

1. დაახასიათეთ რა მიზეზები უწყობს ხელს სამუშაო ძალის საერთაშორისო მიგრაციას; 2. ჩამოთვალეთ შრომითი მიგრაციის ძირითადი მსოფლიო ცენტრები; 3. ჩამოთვალეთ სამუშაო ძალის ექსპორტიდან მიღებული შემოსავლების რა წყაროები არსებობს.

54

kapitalis dabandebas ucxour obligaciebsa da sxva fasian qaRaldebSi Semosavlis miRebis mizniT, da ara msesxeblis sameurneo saqmianobaze kontrolis mizniT. sagareo vaWrobisagan gansxvavebiT, romelmac farTo gavrceleba hpova jer kidev kapitalizmamde, kapitalis gatana sagareo ekonomikuri kavSirebis umniSvnelovanesi forma gaxda mxolod ganviTarebis im stadiaze, roca samrewvelod ganviTarebul qveynebSi kapitalis dagrovebam gigantur masStabebs miaRwia da warmoSva misi fardobiTi siWarbe. pirvelsawyisad kapitalis eqsporti xorcieldeboda metropoliidan msoflio meurneobis periferiebisaken upiratesad sasesxo formiT, saxelmwifos mxridan raime arsebiTi mxardaWeris gareSe. ekonomikaSi saxelmwifos rolis zrdam, kolonializmis sistemis msxvrevam, samecniero-teqnikurma progresma da msoflio ekonomikis Rrma struqturulma cvlilebebma, ganapiroba kapitalis saerTaSoriso migraciis xasiaTis, formebisa da mimarTulebebis seriozuli cvlilebebi.

Tanamedrove pirobebSi mas Semdegi ganmasxvaveebeli niSnebi aqvs: saxelmwifos rolis zrda kapitalis gatanaSi. samrewvelod ganviTarebul qveynebSi saxelmwifo ara Tu xels uwyobs kapitalis gatanis process aramed Tavad aris finansuri resursebis eqsportiori. magaliTad aSS-Si saxelmwifos wili kapitalis eqsportis saerTo moculobaSi, 1%-ze naklebi iyo meore msoflio omis dawyebamde, amJamad ki misi wili 26%-s aRemateba. saxelmwifo kapitalis gatana ZiriTadSi ganviTarebad qveynebSi xorcieldeba da SeRavaTiani kreditis an grantis saxe aqvs da rac “ganviTarebaSi oficialuri daxmarebis� saxeliT iwodeba. misi ZiriTadi mizani mdgomareobs ar maqsimaluri mogebis miRebaSi, aramed ganviTarebad samyaroSi industrialurad ganviTarebuli qveynebis grZelvadiani ekonomikuri da politikuri interesebis uzrunvelyofaSi. saxelmwifo saxsrebi am qveyanebSi ara mxolod ormxriv, aramed mravalmxriv safuZvelzec (saerTaSoriso da regionaluri finansuri institutebis meSveobiT) gadadis. kerZo kapitalis migraciis procesis gaZliereba ganviTarebul qveynebs Soris. amJamad am qveynebze modis kerZo

kapitalis mTliani eqsportis 3/4. ganviTarebadi qveynebis wili saerTaSoriso investiciebsa da kreditebSi mniSvnelovnad Semcirda. es aixsneba ara mxolod bevri maTganis mZime ekomomikuri da finansuri mdgomareobiT. kerZo kapitalis gatanis mimarTulebebis cvlileba upirveles yovlisa ukavSirdeba im Rrma struqturul Zvrebs, romelic ganapiroba samecniero-teqnikurma progresma (samecniero da kapitaltevadi teqnologiebis danergva, nedleulis rolis fardobiTi daknineba, samuSao Zalis kvalifikaciis mimarT moTxovnebis zrda). garda amisa aSS da zogierTi sxva samrewvelod ganviTarebuli qveyana saWiroebda mniSvnelovan kreditebs saxelmwifo biujetisa da sagadamxdelo balansis deficitis finansirebisaTvis. pirdapiri sazRvargareTuli investiciebis wilis zrda.

Tu pirveli msoflio omis dasawyisisaTvis pirdapir sazRvargareTul investiciebs miekuTvneboda ucxouri kapitaldabandebebis mxolod 1/10, 21-e saukunis dasawyisisaTvis aSS-Si maTze modioda kerZo sazRvargareTuli investiciebis 1/3. pirdapiri investiciebis nakadis gafarToeba dakavSirebulia warmoebis internacionalizaciis mzard donesTan, integraciuli procesebisa da tnk-bis ganviTarebasTan. amgvari kapitaldabandebebis ganxorcielebis motivaciis safuZvels warmoadgens uaxlesi teqnologiebis xelmisawvdomad qcevisaken miswrafeba, gasaRebis bazrebTan warmoebis miaxloeba, proteqcionistuli barierebis gverdis avlis survili, ekonomia gadasaxadebSi, garemos dacvaze xarjebis Semcirebisaken ltolva da a.S.

7.2. sasesxo kapitalis msoflio bazari

qveynebs Soris fuladi kapitalis migracia umetes wilad xorcieldeba sasesxo kapitalis bazris gadamanawilebeli meqanizmebis meSveobiT. sasesxo kapitalis bazris formireba msoflio meurneobis Camoyalibebis palarelurad mimdinareobda. es procesi Tavs amJRavnebda yvela qveynis saerTaSoriso

55

sakredito urTierTobebSi CarTvasa da fardobiTad damoukidebeli nacionaluri sakredito bazrebis mravalricxovani arxebiT urTierT dakavSirebaSi. maTi urTierT “ “CaxlarTva” gamoxatavs swored “sasesxo kapitalebis msoflio bazris” mcnebas. sasesxo kapitalebis msoflio bazari, uSualod gvevlineba, rogorc sxvadasxva qveynis yvela msesxeblisa da gamsesxeblis moTxovna-miwodebis erToblioba. funqcionaluri daniSnulebiT, is warmoadgens, msoflio masStabiT finansuri resursebis akumulirebisa da gadanawilebis meqanizms. fuladi saxsrebis giganturi masis gardaqmna sasesxo kapitalad da maTi gadanawileba qveynebs Soris sabazro meqanizmebiT, aCqarebs msoflio ekonomikis struqturul Zvrebs, aZlierebs warmoebis internacionalizaciis process. sasesxo kapitalebis msoflio bazarze mimdinare operaciebis ekonomikuri arsidan gamomdinare, igi SeiZleba gavmijnoT or ZiriTad seqtorad: msoflio fuladi bazari da kapitalebis msoflio bazari. pirveli maTgani gansazRvravs sasesxo kapitalis, romelic funqcionirebs rogorc yidvisa da gadaxdis saerTaSoriso saSualeba, (upiratesad depozitebis saxiT) moTxovna miwodebas ( miwodebuli sesxebi moklevadian saxes atarebs). isini gaTvaliswinebulia momsaxurebis sferos momsaxurebaze, umetes wilad saerTaSoriso vaWrobaSi. meore seqtorSi sasesxo kapitali gvevlineba ara rogorc fuli, aramed rogorc TviTmzardi Rirebuleba. sesxeba aq xorcieldeba xangrZlivi vadiT da gamoiyeneba kapitaldabandebaTa finansirebisaTvis. kapitalebis msoflio bazari amgvari saxiT emsaxureba gafarToebuli kvvlavwarmoebis process msoflio masStabiT. sesxebis formebis da mixedviT kapitalTa msoflio bazari, Tavis mxriv iyofa sakredito bazrad da fasiani qaRaldebis bazrebad. sasesxo kapitalebis msoflio bazris zemoT moyvanili dayofa, garkveulwilad pirobiTia. praqtikaSi, nasesxebi saSualebebis daniSnulebis da saboloo gamoyenebis zusti dadgena, yovelTvis araa SesaZlebeli. msoflio fuladi bazari da kapitalebis msoflio bazari organuladaa urTierT dakavSirebuli. maTi urTierTqmedeba gansakuTrebiT

TvalsaCinoa moklevadiani resursebis saSualovadian an grZelvadian da saportfelo investiciebSi transformaciisas. sasesxo kapitalebis msoflio bazars gansakuTrebuli institucionaluri struqtura aqvs. mis xerxemals bazris profesionali monawileni qmnian, romlebic asruleben Suamavlis rols saboloo msesxeblebsa da msoflios yvela kreditors Soris. maT miekuTvnebian umsxvilesi transnacionaluri bankebi, safinanso kompaniebi, safondo birjebi da sxva safinanso-sakredito dawesebulebani. sakredito-finansuri dawesebulebebis ZiriTad klientebs, romlebic msesxeblebad gvevlinebian warmoadgenen transnacionaluri kompaniebi, saxelmwifo organoebi, saerTaSoriso da regionaluri organizaciebi. kapitalebis msoflio bazars gansazRvruli geografiuli lokalizaciac axasiaTebs. is Tavis TavSi moicavs mraval saerTaSoriso finansuri centrs, romlebic sasesxo kapitalebis udidesi masis akumilirebasa da ganawilebas axdenen mTeli msoflios masStabiT. swored aq xorcieldeba msoflioSi mimdinare yvela saerTaSoriso savaluto, sadepozito, sakredito, saemisio da sadazRvevo operaciebis lomis wili. saerTaSoriso finansuri centris normaluri funqcionerebisaTvis aucilebelia garkveuli winapirobebis arseboba: mocemuli qveynis ekonomikuri ganviTarebis maRali done; misi aqtiuri monawileoba msoflio vaWrobaSi: kapitalis qmediTunariani erovnuli bazrisa da ganviTarebuli sabanko sistemis arseboba; liberaluri savaluto da SeRavaTiani sagadasaxado sistema; xelsayreli geografiuli mdebareoba; fardobiTi politikuri stabiluroba da a.S. dasavluri samyaros wamyvan finansur centrad samarTlianad iTvleba niu-iorki, romelic efuZvneba aSS-s mZlavr ekonomikas da kapitalis Zalzed tevad bazars. gansakuTrebiT didia misi roli aqciebisa da obligaciebis emisiaSi, agreTve fasiani qaRaldebiT vaWrobaSi. niu-iorkis safondo birJas badali ara hyavs msoflioSi. mTavar evropul safinanso centrs warmoadgens londoni. mas msoflioSi pirveli adgili uWiravs saerTaSoriso savaluto, sadepozito da sakredito

56

operaciebis moculobiT. tradiciuli grZelvadiani sesxebis sferoSi dasavleT evropaSi gamoirCeva ciurixi da mainisfranqfurti. luqsemburgi specializirdeba mokle da saSualo vadian sakredito operaciebze. ukanasknel periodSi ganuxrelad matulobs tokios, rogorc saerTaSoriso finansuri centris roli da mniSvneloba. amas xels uwyobs iaponiis gadaqceva dasavleTis samyaros udides kreditorad da iaponiis kapitalis bazris liberalizacia.

SedarebiT axlaxans Seiqmna axali finansuri centrebi msoflio meurneobis periferiebSi. maT ricxvs ganekuTvneba singapuri, honkongi, baxreini, panama, agreTve bahamis, seiSelisa da niderlandebis antiliis kunZulebi. maT miiRes “ofSoris” saxelwodeba. es niSnavs, rom aq finansuri operaciebi ar eqceva nacionaluri regulirebis qveS. umetes maTgans agreTve SeRavaTiani savaluto reJimi axasiaTebs, rac transnacionalur bankebsa da korporaciebs izidavs. amgvar sagadasaxado TavSesafrebSi xSirad mxolod registrirdeba garigeba, romelic realurad samyaros sruliad sxva nawilSi xorcieldeba. kapitalebis msoflio bazris ganviTareba xasiTdeboda Sinagani winaaRmdegobebiTa da ara TanabarzomierebiT. erTis mxriv, warmoebis mzardi internacionalizacia erovnuli kapitalebis urTierT gadaxlarTvas uwyobs xels, xolo meores mxriv, garkveul etapebze saxelmwifos Careva sagareo ekonomikuri urTierTobebis sferoSi, asustebda qveynebs Soris finansuri resursebis gadanawilebis sabazro meqanizms, zRudavda da aCerebda kidec kerZo sasesxo kapitalis sxva qveynebSi gatanas. amas adgili hqonda msoflio omebis dros, politikuri kataklizmebisa da seriozuli ekonomikuri krizisebis periodebSi (magaliTad “didi depresia” aSS-Si 1929-1933 wlebSi) ukanaskneli sami aTwleulis ganmavlobaSi, aSkarad dominirebda pirveli tendencia. am periodSi samecnieroteqnikuri progresis, warmoebis internacionalizaciis procesi gaaqtiurebis, saerTaSoriso vaWrobis elviseburi ganviTarebis da sxva faqtorTa gavleniT, SeiniSneba kapitalebis msoflio bazris grigalisebri ganviTareba. bevri samrewvelod ganviTarebuli qveyana kapitalebis moZraobisa

da finansuri bazrebis TandaTanobiTi liberalizaciis politikas atarebda. magram maTi SezRuduli SesaZleblobebi sul ufro winaaRmdegobrivi xdeboda msoflio meurneobis obieqtiur moTxovnebTan mimarTebaSi. es winaaRmdegoba stiqiurad gadaiWra XX saukunis 50-60 wlebSi saerTaSoriso sasesxo kapitalebis realuri bazris, egreTwodebuli evrobazris warmoqmniT. evrobazari warmoadgens fuladi saxsrebis erTobliobas aSS dolarsa da sxva valutaSi, romelic funqcionirebs sasesxo kapitalis saxiT erovnul sazRvrebs gareT da ar eqvemdebareba saxelmwifo organoebis kontrols. evrobazari iqca kapitalebis msoflio bazris birTvad. warmoqmnis momentidan evrobazari viTardeba gansakuTrebulad maRal tempebSi. 1979 wels misi saerTo moculoba udrida 1 trilion dolars. ukve 1988 wlisaTvis gadalaxuli iqna 5 trilioniani zRvari. bankebs Soris ganmeorebadi depozituri operaciebis gamoklebiT, evrobazris sufTa moculobam Seadgina 2,5 trilioni dolari. kapitalebis msoflio bazris erToblivma moculobam, kapitalis erovnul bazarze mimdinare saerTaSoriso sasesxo operaciebis CaTvliT, ukve 1988 wlisaTvis Seadgina 3,2 trilioni dolari (ganmeorebadi aRricxvis gareSe). evrobazris ganviTarebis kvalobaze, erovnuli bazrebis mniSvneloba sasesxo kapitalebis saerTaSoriso migraciis procesSi, Sesustda. magaliTad ukve 1988 wlisaTvis, axali saobligacio sesxebis moculoba evrobazarze 3,7 jer aRemateboda axali ucxouri emisiuri obligaciebis moculobas kapitalebis erovnul bazarze. sabanko dakreditebis sferoSi, evrobazris upiratesoba kidev ufro aSkaraa (daaxloebiT 12,4 jer).

80-ani wlebidan, kapitalebis msoflio bazarze gamoikveTa sasesxo operaciebis gafarToebis aSkara tendencia, romelic ganxorcielebulia fasiani qaRaldebis gamoSvebiT (e.w. sekiuritizacia). Tu 1979 wels evrobazareze gacemuli kreditebis moculoba 4,4 jer aRemateboda amave bazarze evroobligaciebis emisias, ukve 1983 wlidan saerTaSoriso obligaciuri sesxebis gamoSveba mudmivad aRemateba sakredito operaciebis moculobas.

57

kapitalebis erovnul bazrebze, ucxouri sesxebis emisia kidev ufro aRemateba ucxour msesxeblebze gacemul kreditebs (saSualod 5 jer). arsebiTi cvlilebebia sesxebis procesis geografiul struqturaSic. ganviTarebadi qveynebis sagareo davalianebebis krizisis pirobebSi, gauaresda maT mier kapitalebis msoflio bazridan resursebis mozidvis SesaZleblobani. maTi wili ganxorcielebuli axali sesxebis saerTo moculobaSi 80 wlebis Sua periodis 23%-dan, saukunis bolos 5%-mde daeca. Sesabamisad gaizarda samrewvelod ganviTarebuli qveynebis xvedriTi wili (71%-dan 91%-mde). aRmosavleT evropis qveynebis wili praqtikulad ar Secvlila da darCa 1%-s doneze, xolo saerTaSoriso finansuri organizaciebisa da sxva msesxeblebis wili ki umniSvnelod Semcirda (5%-dan 3%-mde). gansakuTrebulad garTulda ara pirveli klasis msesxeblebisaTvis saerTaSoriso saobligacio bazrebze SeRwevis SesaZlebloba. magaliTad 2000 wels, axali obligaciuri sesxebis saerTo moculobis 3,6 % modioda ganviTarebad qveynebze, maSin rodesac samrewvelod ganviTarebul qveynebma miiRes 89,5%, aRmosavleT evropis qveynebma mxolod 0,8%, xolo saerTaSoriso da regionalurma organizaciebma ki 6,1%. sasesxo operaciebis savaluto struqturaSi, bolo aTwleulis ganmavlobaSi mcirdeba aSS-s dolaris, msoflios wamyvani valiutis wili. Tu 70-an wlbSi am valutaze modioda ucxour valutaSi gamosaxuli sazRvargareTuli sabanko aqtivebis 3/4, saukunis bolosaTvis es maCvenebeli 59%-mde daeca. Sesabamisad amaRlda sxva valutebis wili: 1990 wlisaTvis germanuli marka 13%, iaponuri iena 7%, Sveicaruli franki 5%-iT da a.S. amerikul valutis roli kidev ufro dakninda evrovalutis mimoqcevaSi Semosvlis mere. unda aRiniSnos, rom gansakuTrebiT Sesustda saerTaSoriso saobligacio bazarze amerikuli valutis poziciebi.

7.3. saerTaSoriso krediti da misi roli msoflio ekonomikaSi

saerTaSoriso krediti jer kidev feodaluri epoqis xrwnis periodSi Caisaxa. pirvel sawyisad igi warmoadgenda savaxSo kreditis gansakuTrebul nairsaxeobas da ZiriTadad gamoiyeneboda omebisa da evropeli monarqebis sasaxlis karis Senaxvis dasafinanseblad. saerTaSoriso kreditma ganviTareba hpova warmoebis mzardi internacionalizaciis safuZvelze. man daiwyo kvlavwarmoebis procesis momsaxureba msoflio masStabiT. saerTaSoriso krediti, rogorc ekonomikuri kategoria asaxavs urTierTobebs romelic yalibdeba sxvadasva qveynis kreditorebsa da msesxeblebs Soris, sesxis miRebis, gamoyenebisa da procentiT dafarvis procesSi. am urTierTobaTa subieqtebs warmoadgenen saxelmwifoebi, bankebi da sxva sakredito dawesebulebani, arasafinanso kompaniebi, agreTve sxva fizikuri da iuridiuli pirebi. saerTaSoriso krediti, rogorc sawarmoo urTierTobebis elementi, mWidrodaa dakavSirebuli sasaqonlo warmoebis sxva kategoriebTan (procenti, mogeba, savaluto kursi, sagadamxdelo balansi da a.S) samrewvelod ganviTarebul qveynebSi, saerTaSoriso sakredito urTierTobaTa subieqtebad, ZiriTadSi kerZo sawarmoebi da organizaciebi gvevlinebian. maTSi wamyvani roli saerTaSoriso transnacionalur korporaciebs, bankebsa da sadazRvevo kompaniebs ekuTvniT. kreditorTa da msesxebelTaA ZiriTad mizans warmoadgens procentis an samewarmeo mogebis saxiT maqsimaluri Semosavlis miReba. sasesxo procentis warmoSobis wyaroa zedmeti Rirebuleba, romelic movale qveyanaSi iqmneba. saerTaSoriso krediti, saerTaSoriso urTierTobaTa sferoSi, mTel rig umniSvnelovanes funqciebs asrulebs. pirveli, igi uzrunvelyofs finansuri da materialuri resursebis gadanawilebas qveynebs Soris, saSualebas aZlevs maT gamoiyenenon isini meti efeqturobiT an daikmayofilon

58

yvelaze mwvave moTxovna sasesxo saSualebebze. meore, saerTaSoriso krediti, msoflio meurneobis masStabiT aZlierebs dagrovebis process, warmarTavs droebiT Tavisufal saxsrebs erTi qveynidan kapitaldabandebaTa dasafinanseblad meore qveyanaSi. da mesame, saerTaSoriso krediti aZlierebs realizaciis process msoflio masStabiT, da amiT afarToebs gafarToebuli kvlavwarmoebis sazRvrebs. saerTaSoriso kreditis funqciidan gamomdinareobs misi mniSvnelovani roli msoflio meurneobis ganviTarebaSi, romelsac rogorc pozitiuri, aseve negatiuri Sedegebi aqvs. erTis mxriv, saerTaSoriso krediti xels uwyobs sawarmoo Zalebis, warmoebis internacionalizaciisa da gacvlis procesebis ganviTarebas. is warmoadgens msoflio vaWrobis gafarToebis mZlavr faqtors warmoSobs ra msesxebel qveynis bazarze damatebiT moTxovnas. gansakuTrebiT didia saerTaSoriso kreditis roli sazRvargareT manqanebisa da mowyobilobebis realizaciis saqmeSi. amgvari produqciis eqsportis dakrediteba warmoadgens msoflio bazarze konkurenciuli brZolis mZlavr iaraRs. saerTaSoriso krediti aseve warmoSobs movale qveyanaSi pirdapiri ucxouri investiciebis Semodinebis xelSemwyob winapirobebs da uSualod gamoiyeneba ekonomikis struqturuli gardaqmnis calkeuli proeqtebisa da mTliani programebis finansirebisaTvis. meores mxriv, saerTaSoriso kredits SeuZlia xelovnurad gaafarToos kreditor qveynebSi saqonlebis warmoebisa da realizaciis sazRvrebi, riTac gaaRrmavebs maTi ekonomikis disproporciebs da amZafrebs savaWro balansebis gauwonasworeblobas. kidev ufro usiamovno Sedegebi SeiZleba moyves msesxebeli qveynisaTvis zedmetad didi ucxouri kreditebis mozidvasa da maTi gamoyenebis dabal efeqturobas. movale qveynebidan procentebisa da dividendebis saxiT erovnuli Semosavlis mniSvnelovani wilis amoqaCvas SeuZlia seriozulad daartyas am qveynebis gadaxdis unarianobas da seriozulad daarRvios kvlavwarmoebis procesi. swored amaze miuTiTebs ganviTarebadi qveynebis davalianebaTa krizisi. 1970 wlidan ganviTarebadi qveynebis sagareo davalianeba gaizardi 10- jer da TiTqmis trilion dolars aRwevda. magram finansuri

nakadebis mZlavrma Semodinebam, ganviTarebadi qveynebis didi nawilisaTvis, ekonomikuri zrdis daCqarebis molodini ver gaumarTla. ucxouri kreditebi xSirad gamoiyeneboda ara mwarmoebluri miznebisaTvis _ Zalzed xarjiani prestiJuli proeqtebisaTvis, iaraRis SesaZenad, sagadamxdelo balansis deficitis dasafarad da a.S. paralelurad ganuxrelad izrdeboda sagareo valebis momsaxurebis xarjebi, rasac 80-an wlebSi saprocento ganakveTebis zrdamac Seuwyo xeli. sagareo vali bevri qveynisaTvis autanel tvirTad iqca. magaliTad meqsika 1982 wels, Semdgom argentina 2000 wels aRmoCnden gadaxdis uunaroni da defolti realobad iqca.

Zveli valebisa da maTze ricxuli procentebis dasafarad isini iTxoven valebis restruqturizaciasa da axali kreditebis gamoyofas. miuxedavad sagareo davalianebis Semdgomi zrdisa, ekonomikuri zrdis uzrunvelsayofad, ganviTarebadma qveynebma ara Tu ver miiRes saWiro resursebi, aramed iZulebulni arian giganturi Tanxebi daubrunon TavianT kreditorebs. Tu ki finansuri resursebis wminda nakadi ganviTarebad qveynebSi 1982 wlisaTvis Seadgenda 140 miliard dolars, Semdgom wlebSi igi transformirda wminda gadinebad qveyanaSi (85 miliardi dolari saSualod weliwadSi). Sedegad, ganviTarebad qveynebSi praqtikulad Sewyda ekonomikuri zrda, Semcirda erT sul mosaxleze gaangariSebiT Semosavlebi da moxmareba, xolo ekonomikaSi kapitaldabandebani umsxvilesi davalianebis mqone qveynebSi daeca 1970 wlis doneze.

7.4. kapitalebis msoflio bazarze sakredito operaciaTa ZiriTadi saxeebi

msoflio praqtikaSi gamoiyeneba saerTaSoriso kreditis mravalferovani formebi, romlebic SeiZleba ramodenime ZiriTadi niSnis mixedviT dakvalificirdes.

Tavisi miznobrivi daniSnulebis mixedviT, saerTaSoriso krediti iyofa dakavSirebul da safinanso kreditad. dakavSirebul kreditebs mkacri miznobrivi daniSnuleba aqvT, romelic dafiqsirebulia sakredito xelSekrulebaSi. maT ricxvs ganekuTvneba komerciuli

59

kapitalebis msoflio bazari, farTo gagebiT mTlianobaSi moicavs saerTaSoriso sakredito operaciebis mTel erTobliobas. Tumca praqtikaSi es sityva viwro gagebiT gamoiyeneba da vrceldeba mxolod qveynebs Soris Tavisufali sasesxo kapitalis moZraobaze. masSi ar CairTveba magaliTad saxelmwifoTaSorisi kreditebi, sagareo vaWrobis pirdapiri dakrediteba da sxva dakavSirebuli sakredito operaciebi. kapitalebis saerTaSoriso da sazRvargareTuli bazrebis regularulad qveynebadi statistika, Seicavs mxolod monacemebs safinanso kreditebze, obligaciur sesxebsa da axal finansur instrumentebze. amJamad safinanso kreditis yvelaze gavrcelebuli formaa sindicirebuli evrokreditebi, romlis wyaroa evrosavaluto bazris resursi. rogorc wesi amgvari kreditebis organizirebas axdenen msxvili komerciuli bankebi, romlebic saTaveSi udganan konsorciumebs da aTanxmeben msesxeblebTan sasesxo pirobebs. sesxis vada umeteswilad Seadgens 5-10 weliwads. evro kreditebi rogorc wesi gaicema “roll over”-is pirobiT. rac niSnavs, rom saprocento ganakveTi ar fiqsirdeba sesxis mTel periodze, da regularulad gadaisinjeba (yovel 3 an 6 TveSi) imisda mixedviT, Tu rogor Seicvleba sasesxo resursis Rirebuleba saerTaSoriso safinanso bazarze. saprocento ganakveTi roloveruli kreditebisaTvis Sesdgeba ori nawilisagan: sabaziso ganakveTi da marJi. bazad miiReba Sesabamis bazarze sam an eqvsTviani bankTaSorisi sadepozito procentuli ganakveTi (magaliTad “libori” londonSi). marJa damokidebulia msesxeblis kreditunarianobasa da sabazro koniuqturaze. is SeiZleba meryeobdes 0,25-dan 2 %-mde. kreditis Rirebuleba moicavs agreTve sxvadasxva saxis sakomisioebs. saerTaSoriso praqtikaSi gamoiyeneba roleveruli kreditis Sesaxeb SeTanxmebis sxvadasxva forma da piroba. is SesaZloa iTvaliswinebdes magaliTad valiutisa da kreditis moculobis cvlilebas misi gamoyenebis romeliRac Sualeduri periodis dadgomisas. kreditis dafarvas nawilnawil an erTianad, vadamdeli dafarvis SesaZleblobas da a.S.

kreditebi, romelic gaicema gansazRvruli saqonlis SesaZenad an momsaxurebis xarjebis asanazRaureblad; sainvestico kreditebi, romelic gaTvaliswinebulia konkretuli obieqtebis Sesaqmnelad da a.S. maTgan gansxvavebiT, safinanso kreditebs ar axasiaTebT mkacrad gansazRvruli miznobrivi daniSnuleba. maTi gamoyeneba SesaZlebelia msesxeblis Sexedulebebisamebr nebismieri miznisaTvis (saqonlis Sesydva, investiciebi, safinanso operaciebis ganxorcieleba, sagadamxdelo balansis deficitis dafarva, sagareo davalianebis dafarva da a.S) dakavSirebuli da finansuri kreditebi SesaZloa erTmaneTs avsebdnen, magaliTad saSemsruleblo (Подрядный) samuSaoebis finansirebisas, kompleqsuri mowyobilobebis miwodebisas (am ukanasknel SemTxvevaSi finansuri krediti moizideba saavanso gadaxdebis ganxorcielebisas). gacemis formis mixedviT, ansxvaveben sasaqonlo da savaluto kreditebs. saqonluri formiT umeteswilad gvevlineba komerciuli (safirmo) kreditebi, xolo fuladi formiT, safinanso kreditebi. savaluto kreditebi gaicema kreditori an movale qveynis valiutaSi, an sxva valutaSi (romelime saerTaSoriso saangariSsworebo erTeulSi). vadianobis mixedviT saerTaSoriso kreditebi iyofa moklevadian (erT wlamde), saSualo vadian (1-dan 5-7-wlamde) da grZelvavadian (5-7 welze meti) kreditebad. moklevadiani krediti, rogorc wesi gamoiyeneba sgareo savaWro operaciebis dros (gansakuTrebiT sanedleulo saqonlebiT vaWrobisas). manqana mowyobilobebis eqsporti Cveulebriv saSualo vadiani kreditebiT finansirdeba. grZelvadiani kreditebi ZiriTadad gamoiyeneba infrastruqturasa da sawarmoo sferoSi investticiaTa finansirebisaTvis, maT Soris msxvilmasStabian proeqtebSi. saerTaSoriso kreditis gansakuTrebuli nairsaxeobaa kapitalis saerTaSoriso da sazRvargareTul bazrebze obligaciebis,, aqciebisa da sxva fasiani qaRaldebis emisia.

ZiriTadi Tavisebureba sesxebis am formisa mdgonareobs imaSi, rom bankebi aq gvevlinebian Suamavlebad msesxeblebsa da uSualo kreditorebs, anu investorebs (romlebic axorcieleben sakuTari saxsrebis fasian qaRaldebSi dabandebas) Soris.

60

saobligacio sesxebi, rogorc wesi gamoicema mkacrad gansazRvruli vadiT (Cveulebriv 3-15 wliT). Tumca cnobilia pirvelxarisxovani msesxeblebis uvado obligaciaTa emisiis SemTxvevebic. saerTaSoriso praqtikaSi aseve gamoiyeneba konvertirebadi obligaciebi, romlebic garkveul pirobebSi, SesaZloa gaicvalos movale kompaniis aqciebze winaswar dadgenili kursiT. ukanasknel wlebSi did investorebs Soris didi popularobiT sargeblobs obligaciebi variantiT _ calke dokumentiT, romelic mflobels aniWebs uflebas SeiZinos aqciebi garkveuli periodis ganmavlobaSi fiqsirebuli kursiT. amgvari fasiani qaRaldebis gansakuTrebuli saxea oblegaciebi oqros variantiT, romelic aZlevs uflebas investors SeiZinos oqro myar fasebSi, bazris koniuqturisagan damoukideblad.

80-an wlebSi sasesxo kapitalebis bazarze farTo gavrceleba hpova sxvadasxva axalma finansurma instrumentma. maT ricxvs ganekuTvneba e.w. evronotebi, anu mokle da saSualo vadiani valdebulebani, mcuravi saprocento ganakveTiT, agreTve fasiani qaRaldebis ganTavsebis regularulad ganaxlebadi garantiebi. moklevadian finansur dokumentebSi, TvalsaCino adgili ukavia evrokomerciul qaRaldebs_kerZo kompaniaTa valdebulebebs, romelic gamoicema 3–6 Tvis vadiT, romelsac Sesabamisi saerTaSoriso fuladi bazris sabaziso ganakveTze daricxuli aqvs mcire marJa.

safinanso kreditebi ucxoel msesxeblebze gaicema erovnul bazrebzec, magram is ar TamaSobs iseT mniSvnelovan rols, rogorsac sindicirebuli evrokreditebi.

80-ani wlebidan gaizarda obligaciuri kreditebis, rogorc kapitalis saerTaSoriso da nacionaluri bazrebidan grZelvadiani saSualebebis mozidvis formis, roli. obligaciuri sesxis emisiasa da ganTavsebis organizacias anxorcielebs sabanko sindikatis xelmZRvaneli jgufi, e.w. menejerebi. am jgufis saTaveSi dgas wamyvani menejeri, romelic msesxebli kontragentis rolSi gamodis da pasuxismgebelia investorebTan sesxis xelmowerisa da ganTavsebis organizaciaze. sindikatis monawileni (anderraiterebi) menejerebTan erTad gascemen SeTanxmebuli kursiT sesxis mTeli moculobis ganTavsebis garantias. isini valdebulni arian obligaciis bazarze gauvrcelebeli fasiani qaRaldi aiRon sakuTar portfelSi. saerTaSoriso praqtikaSi gamoiyeneba obligaciuri kreditis sxvadasxva formebi. am tipis sesxis gacemis klasikuri variantia, fasiani qaRaldebis nacionalur bazarze, adgilobrivi bankebis sindikatis mier, Sesabamis valutaSi, mocemuli qveynis safondo birJaze kotirebuli ucxouri obligaciebis sajaro emisia.. amJamad dominirebs saerTaSoriso saobligacio sesxebi, romelic evrobazarze emitirebulia mesame qveynis valutaSi internacionaluri Semadgenlobis monawileTa sindikatis mier. saobligacio sesxis pirobebi didi mravalferovnebiT gamoirCeva. saprocento ganakveTi SesaZloa iyos fiqsirebuli sesxi mTeli periodis ganmavlobaSi, an gadaisinjebodes saerTaSoriso fuladi bazris koniuqturis Sesabamisad. ukanasaknel SemTxvevaSi igi dgindeba bankTaSorisi depozitebis ganakveTebis bazaze, romelsac emateba garkveuli marJa. amasTan xSirad dgindeba is minimaluri zRvaric, romelze dablac saprocento ganakveTi ar unda Camovides. iSviaTad, magram arsebobs nulovani kuponiT emitirebuli obligaciebic, romlis procenti gaiTvaliswineba emisiuri kursis dadgenisas. nebismier SemTxvevaSi, sesxis RirebulebaSi CarTulia menejerebisa da sindikatis sxva monawileTa sakomisio jildos Rirebuleba.

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის: 1. დაახასიათეთ რა როლი უკავია სახელმწიფოს კაპიტალის გატანაში; 2. დაახასიათეთ მსოფლიო ფულადი ბაზარი და კაპიტალების მსოფლიო ბაზარი; 3. დაახასიათეთ საერთაშორისო კრედიტის როლი მსოფლიო ეკონომიკაში; 4. დაახასიათეთ საკრედიტო ოპერაციათა ძირითადი სახეები.

61

saerTaSoriso gacvlebis safuZvelSi Zevs ara nacionaluri, aramed internacionaluri Rirebuleba. saqonlis internacionaluri Rirebuleba ganisazRvreba sazogadoebrivad aucilebeli droiT, romelic saWiroa mis sawarmoeblad sazogadoebrivad normalur saSualo msoflio pirobebSi. produqciis erTeulze, sazogadoebrivad aucilebeli samuSao dro, daxarjuli iqneba saSualo msoflio intesivobisa da mwarmoeblurobis Sromis mier. ganviTarebuli sasaqonlo warmoebis pirobebSi, fasis safuZvelSi Zevs ara Rirebuleba, aramed warmoebis fasi, romelic udris warmoebis xarjebs plius saSualo mogeba. warmoebis danaxarjebi ganisazRvreba rogorc cocxali, aseve warsuli Sromis danaxarjebiT. ramdenadac nedleulis, energiis, sawarmoo mowyobilobebis gamoyenebis efeqturoba qveynebis da mixedviT gansxvavebulia, cxadia nacionaluri warmoebis xarjebi dakavSirebuli amgvar xarjebTan, bunebrivia aseve gansxvavebuli aRmoCndeba. amasTan erTad, qveynebi didad gansxvavdeba erTmaneTisgan ara mxolod cocxali Sromis danaxarjebiT, aramed misi anazRaurebis doniTac. rac Seexeba kapitalze mogebis saSualo normas TiTeul qveyanaSi, igi yalibdeba dargebs Soris kapitalisa da samuSao Zalis Tavisufali gadadinebiT. erovnuli saSualo mogebis doneebi gansxvavebulia, magram es sxvaoba arcTu maRalia. mogebis normis nacionalur doneze gavlenas axdens warmoebis saerTaSoriso pirobebi, amasTan, rac metadaa qveyana CarTuli saerTaSoriso sameurneo brunvaSi, miT Zlieria amgvari gavlena. laparakia ara mxolod samuSao Zalis, an gansakuTrebiT kapitalis gadadinebis gavlenaze. Tumca cnobilia rom, samuSao Zalisa da kapitalis gadadinebas adgili aqvs msoflio meurneobaSic (erTi qveynidan meoreSi), magram am process abrkolebs mTeli rigi winaRobebi rogorc obieqturi xasiaTis, aseve nacionaluri saxelmwifoebis mTeli rigi qmedebebisa, riTac garkveul wilad izRudeba rogorc kapitalis, aseve samuSao Zalis migracia. mogebis normaze gavlenas axdens aseve saqonlis moZraobac, anuQqveynis monawileoba msoflio vaWrobaSi. Tu warmoebis romelime dargSi, romelic mniSvnelovanwilad orientirebulia msoflio bazarze (da aseTi dargebi sul

Tavi VIII. A warmoebis internacionaluri fasi da misi formirebis Taviseburebani 8.1. warmoebis internacionaluri fasi

warmoebis ekonomikuri pirobebi, yovel calkeul nacionalur meurneobaSi gansxvavebulia. gansxvavebani meurneobis teqnikuri uzrunvelyofis, muSakebis kvalifikaciis doneebsa da warmoebis bunebriv pirobebSi, ganapirobeben Sromis nayofierebis saSualo doneebSi mniSvnelovani gansxvavebebis arsebobas. es niSnavs, rom Sromis danaxarjebi, gaweuli erTgvarovani produqciis yoveli erTeulis warmoebaze TiTeuli qveynis mixedviT gansxvavebuli iqneba. cxadia yovel qveyanaSi aseve yalibdeba Sromis intensivobis sakuTari done. amitom, samuSao drois erTi da imave monakveTSi, Sromis realuri danaxarjebi, qveynebis mixedviT realurad sxvadasxvaa. Tu ki imasac gaviTvaliswinebT, rom am dros Sromis nayofierebac gansxvavebulia, aSkara xdeba is faqti, rom erTi da imave droSi, calkeul qveynebSi Rirebulebis sxvadasxva sidide da produqciis erTeuli iqmneba. cxadia ar daemTxveva arc produqciis erTeulis Rirebuleba. yovel qveyanaSi arsebobs saqonlis warmoebis sazogadoebrivad aucilebeli Sromis danaxarjis sidide, rac gansazRvravs kidec mis Rirebulebas. saqonlis saerTaSoriso brunvis, warmoebis internacionalizaciis donis zrdis kvalobaze, rac Sromis saerTaSoriso doneze gansazogadoebis niSania, Rirebuleba iqceva internacionalur kategoriad. calkeuli qveynebis erovnuli Sroma sazogadoebriv aRiarebas hpovebs rogorc msofli erToblivi Sromis raRac nawili.

Sromis danaxarjebi calkeul qveynebSi gamodis rogorc individualuri danaxarjebi. amasTan erTad Rirebulebis kanoni moiTxovs gansxvavebuli individualuri danaxarjebis Sewonasworebas sazogadoebriv danaxarjebTan. amitom, saqonlis gacvla msoflio bazarze unda ganxorcieldes ara erovnul sazogadoebrivad aucilebeli Sromis danaxarjebis bazaze, aramed, saSualod msoflio aucilebeli sazogadoebrivi SromiTi danaxarjebis safuZvelze. cxadia

62

erTdrouli gavleniT. gamyidveli yovelTvis dainteresebulia fasis aweviT, maSin rodesac myidveli cdilobs SeiZinos saqoneli ufro dabal fasSi. rodesac moTxovna da miwodeba awonasworebs erTmaneTs, yalibdeba wonasworuli fasi, romelic misaRebia, rogorc myidvelis, aseve gamyidvelisaTvisac. grafikulad, wonasworobis fasi, Seesabameba moTxovnisa da miwodebis mrudebis gadakveTis wertils. am wertils xSirad, ingliseli ekonomistis _ marSalis sapativcemod moixsenieben “marSalis jvari”-s saxeliT. marSalis jvari Sedgeba (grafiki.1) ori mrudisagan: moTxovnis mrudi, romelic ecema fasis zrdis kvalobaze da saqonlis miwodebis mrudisagan, romelic izrdeba fasis zrdasTan erTad. am ori mrudis gadakveTa gansazRvravs saqonlis wonasworobis fass. marSalis jvars aqvs neoklasikuri TeoriisaTvis udidesi mniSvneloba.

Mmravali aseTi jvari amSvenebs ekonomikis yvela Tanamedrove saxelmZRvanelos. swored amgvari grafikuli gamosaxulebis saSualebiT yvelaze advilad aixsneba mravali ekonomikuri movlenebi.

ufro metia), mogebis norma aRmoCndeba bevrad maRali vidre mogebis saSualo norma qveyanaSi, am dargiskn wamova kapitalebi warmoebis sxva dargebidan. ramdenadac analogiurad ganviTardeba movlenebi xva qveynebSic, male aRmoCndeba rom msoflio bazari gadajerebuli iqneba am produqciiT. cxadia daiwyeba masze fasebis vardna. zemoT Tqmulidan gamomdinareobs, rom nacionalur kompaniebs Soris konkurenciaze gavlenas axdens agreTve msoflio bazrebze realizaciis pirobebic, rac Tavis mxriv iwvevs sxvadasxva qveynebSi mogebis normis donis daaxloebas. amgvarad, yovel qveyanaSi yalibdeba warmoebis erovnuli danaxarjebis garkveuli done, romelic mogebis erovnul saSualo donesTan erTad ayalibebs waroebis nacionalur fass, rac Tavismxriv gansazRvravs saqonlis nacionalur fasebs. msoflio bazarze xorcieldeba gansxvavebuli fasebis Sedareba da msoflio fasi yalibdeba im nacionaluri fasebis gavleniT, romelTa safuZvelSi warmoebis msoflio masStabiT sazogadoebrivad aucilebeli danaxarjebi Zevs, anu warmoebis internacionaluri fasi. is ar SeiZleba ganvixiloT rogorc erovnuli warmoebis fasebis raRac saSualo ariTmetikuli sidide. internacionalur masStabSi warmoebis sazogadoebrivad aucilebeli danaxarjebi yalibdeba umeteswilad saqonlis warmoebis pirobebiT im qveyanaSi, romelic wamyvania mocemuli saqonlis msoflio bazarze miwodebaSi. amavdroulad, nacionaluri bazrisagan gansxvavebiT, romelSic saqonlis umsxvilesi mwarmoebeli, umsxvilesi mimwodebelicaa, msoflio bazarze xSirad saqonlis meti wilis realizacias axdenen qveynebi, romelTa wilic msoflio warmoebaSi mniSvnelovnad dabalia.

8.2. msoflio fasebze moTxovnisa da miwodebis gavlena.

warmoebis internacionaluri fasi, warmoadgens internacionaluri Rirebulebis saxeSecvlil formas da warmoadgens mowodebis mxridan fasis safuZvels. magram sabazro meurneobaSi fasi yalibdeba moTxovna-miwodebis

გრაფიკი №1. მარშალის ჯვარი

63

naturaluri kauCukiT vaWrobas, rac asev gavlenas iqoniebs masze msoflio fasis formirebaze da a.S. ramdenadac msoflio bazarze samuSao Zalisa da kapitalebis Tavisufali gadadinebis SesaZleblobani fardobiTad SezRudulia, msoflio bazarze moTxovnis miwodebaze metobis (an piriqiT) periodebi SesaZloa ufro xangrZlivi iqnes, vidre erovnul meurneobaSi. ama Tu im saqonelze sakmaod stabiluri da mdgradi moTxovnis pirobebSi, qveyana romelic SesZlebs erovnuli Sromis nayofierebis amaRlebasa da Sesabamisad produqciis erTeulze erovnuli danaxarjebis Semcirebas, moaxerxebs gayidos es saqoneli msoflio bazarze fasiT, romelic Seesabameba adre Camoyalibebul msoflio fass, romelic regulirdeboda warmoebis msoflio saSualo, an Tundac uares pirobebSi warmoebis fasiT, da Sesabamisad miiRos garkveuli drois ganmavlobaSi ufro maRali mogeba (zemogeba). msoflio bazris gansakuTrebuloba moTxovna miwodebis kuTxiT mdgomareobs imaSi rom, im calkeul qveynebs, romlebic mocemul saqonlebs awarmoeben msoflio masStabiT maRali danaxarjebiT SeuZliaT (da es xSirad xdeba) satarifo an arasatarifo barierebis SeqmniT SezRudon an saerTod ar SemouSvan sakuTar bazrebze saqoneli, romelic warmoebulia ufro naklebi danaxarjebis pirobebSi. es niSnavs, rom msoflio moTxovna ukeTes pirobebSi warmoebul saqonlebze mcirdeba, rac TavisTavad aisaxeba saqonlis msoflio fasze. amitom qveynebi romlebic awarmoeben saqonels ufro naklebi danaxarjebiT, veRar SesZleben srulfasovnad isargeblon sakuTari upiratesobebiT msoflio bazarze. miuxedavad, calkeul saqonlebze moTxovna-miwodebis gavleniT calkeul saqonlebze msoflio fasebis mniSvnelovani gadaxrisa warmoebis erovnuli fasidan (msoflio masStabiT sazogadoebrivad aucilebeli saSualo danaxarjebidan), moTxovna miwodebis moqmedebis igive meqanizmi, rogorc Cans xels uwyobs fasis midrekilebas dauaxlovdes saSualo danaxarjebis dones. msoflio fasi, romlis safuZvelSic, rogorc wesi warmoebis internacionaluri fasi devs, warmoadgens

ekonomikur TeoriaSi mniSvnelovan rols TamaSobs agreTve sxvadsxva efeqtebi da paradoqsebi, romlebic gviCvenebs ekonomikur kanonTa ucnaur gamovlenebs, xSirad maT dazustebas, rom saWiroebs da gadaxedvasac ki. rogorc wesi, isini gamoiyeneba ekonomistTa mier sxvadsxva Teoriis, aseve hipoTezaTa da ideaTa sailustraciod, amitom maTi codna sasargebloa. moTxovna-miwodebis Tanafardobidan gamomdinare romeli danaxarjebis ra doneze iqneba orientirebuli fasi?.

Tu moTxovna Zalzed mniSvnelovania, maSin msoflio fasi SesaZlebelia aRmoCndes warmoebis uaresi pirobebis (Tundac maTi wili msoflio bazarze iyos umniSvnelo) Sesabamis warmoebis fasis doneze, rac saSualebas miscems mwarmoeblebs am qveynebidan gavidnen msoflio bazarze da miiRon mogeba. warmoebis saSualo da gansakuTrebiT saukeTeso pirobebis mqone qveynebSi, mwarmoeblis mogeba iqneba sakmarisad maRali, rac mocemul biznesSi kapitaldabandebebis zrdis stimuli gaxdeba. warmoebis Sesabamisi zrda am qveynebSi gazrdis bazarze miwodebas.

Sesabamisad fasi daiwyebs klebas da igi Camoyalibdeba doneze, romelic daaxloebs saqonlis fass warmoebis msoflio saSualo pirobebSi sazogadoebrivad aucilebeli danaxarjebis donesTan. Tu ki sasaqonlo masa msoflio bazarze mniSvnelovnad aWarbebs am saqonelze moTxovnas, maSin msoflio fass gansazRvraven saqonlebi, romlebic damzadebulia msoflioSi saukeTeso warmoebis pirobebSi. warmoebis cudi, da Tundac saSualo pirobebis mqone qveynebis mwarmoebelebi iZulebulni iqnebian datovon bazari. miwodebis Semcireba TandaTan Seamcirebs mocemul saqonelze fasebis vardnas da ganapirobebs saqonelze msoflio fasis kvlav warmoebis saSualo pirobebSi Camoyalibebuli warmoebis fasisken moZraobas. mocemul saqonelze moTxovna-miwodebis Tanafardobaze gavlenas axdens sxva bazrebze im saqonlebis miwodebac, romelTac analogiuri samomxmareblo Tvisebebi aqvT. magaliTad sinTetikuri kauCukiT vaWrobis zrda amcirebs

64

konstruqcia da Tundac mwarmoebluroba, SesaZloa gansxvavdebodnen saimedoobiT, eqspluataciis vadianobiT, woniT, xarixiT da aS. warmoebis mocemul pirobebSi msoflio teqnikuri done, anu xarisxis msoflio standarti, yalibdeba yovel calkeul manqanasa da danadgarze. ramdenadac momxmarebeli bazarze irCevs ukeTesi samomxmareblo Tvisebis saqonels, mwarmoebelic cxadia aqeTken iqneba orientirebuli. magram warmoebis danaxarjebi, romlebic ukavSirdeba saqonlis xarisxis zrdas, SesaZloa mniSvnelovnad gansxvavdebodnen, rac damokidebulia warmoebis teqnologiaze, bunebriv pirobebsa da sxva faqtorebze. magaliTad, sabados Taviseburebebidan gamomdinare, Sromis erTgvarovani danaxarjebiT SesaZloa miRebul iqnes sruliad gansxvavebuli xarisxis madani. magram, momxmarebels mwarmoeblis xarjebi naklebad ainteresebs. is mzadaa gadaixados ufro maRali fasi ukeTesi xarisxis produqciaSi. Sesabamisad, saqonlis samomxmareblo Rirebuleba arsebiT gavlenas axdens msoflio fasebis formirebaze. konkurenciuli brZola iwvevs sazogadoebrivad aucilebel sasargeblo efeqtze gaangariSebiT, sazogadoebrivad aucilebeli danaxarjebis formirebas. Tu calkeuli mwarmoebeli iZulebulia am efeqtis misaRwevad gazardos sakuTari sawarmoo xarjebi, sazogadoeba am xarjebs ar daufaravs. msoflio bazarze warmoebis erovnuli danaxarjebis reduqcia iwvevs warmoebis internacionaluri fasis formirebas, xolo samomxmareblo RirebulebaTa reduqcia calkeul qveynebSi ki samomxmareblo Rirebulebis formirebas msoflio masStabiT. msoflio fasi gamoxatavs sazogadoebrivad aucilebeli xarisxis saqonlis warmoebis internacionalur fass fulad gamoxatulebaSi. faswarmoqmnis praqtikaSi fasebi im saqonelze, romelic ver pasuxobs msoflio bazarze sazogadoebrivad aucilebel xarisxs (Tanamedrove teqnikur dones), dgindeba ufro dabal doneze. firmebi, romlebic iwyeben saqonlis gamoSvebas xarisxiT, romelic aRemateba msoflio saSualo teqnikur dones, yidian maT ufro maRali fasiT, da Sesabamisad iReben damatebiT Semosavlebs.

Tanamedrove pirobebSi, rodesac teqnikis done ganuxrelad rTuldeba, maTi momxmareblisTvis arsebiTi xdeba

warmoebis saerTaSoriso masStabSi stimulirebis da Sromis ekonomiis faqtors. yvela qveyana iZulebulia moaxerxos warmoebis internacionalur fasze orientacia, anu sxva sityvebiT rom vTqvaT, Sromis sazogadoebrivad aucilebel danaxarjebze. amitomac, Sromis ufro dabali nayofierebis mqone qveynebi miiswrafian misi amaRlebisaken im angariSiT, rom maTi danaxarjebi miuaxlovdes sazogadoebrivad aucilebel dones. Tavis mxriv, qveynebi romlebmsac ukve aqvT Sromis nayofierebis ufro maRali done, dainteresebulni arian mis Semdgom zrdaSi, ramdenadac, yidian ra sakuTar saqonels msoflio fasebSi, isini iReben damatebiT mogebas. magram, warmoebis internacionaluri fasi, warmoadgens ra sasaqonlo warmoebis kanonTa iaraRs, amavdroulad ganapirobebs mkacr sakonkurencio brZolas sxvadasxva qveynis mwarmoebelTa Soris da iwvevs bevri maTganis gakotrebasac.

8.3. faswarmoqmnaSi samomxmareblo Rirebulebis roli

imis miuxedavad, rom msoflio bazarze faswarmoqmnis safuZvels warmoadgens warmoebis internacionaluri fasi, es ar niSnavs rom, saqonlis samomxmareblo Rirebuleba ar aisaxeba mis fasze. saqonlis SemZens upirveles yovlisa ainteresebs misi samomxmareblo Rirebuleba, da sxva Tanabar pirobebSi is ukeTesi samomxmareblo Tvisebebis saqonels aniWebs upiratesobas. msoflio bazarze, konkurenciuli brZolis procesSi, msoflio masStabiT yalibdeba ara mxolod sazogadoebrivad aucilebeli danaxarjebi, aramed saqonlis sazogadoebrivad aucilebeli samomxmareblo Rirebuleba. is warmoadgens, saqonlis Tvisebas, daakmayofilos warmoebis mocemul pirobebSi normalurad miCneuli adamianis sawarmoo an piradi moTxovnileba. magaliTad, Tu laparakia sasursaTo saqonelze, gadamwyveti mniSvneloba eniWeba gemur Tvisebebs, Senaxvis unars, iersaxes da aS. nedleulis mravali saxeobisaTvis arsebiTia garkveuli nivTierebebis Semcveloba. Zalzed mravalferovania moTxovnebi romelsac unda akmayofilebdes manqana-danadgarebi. manqanebi, romelTac axasiaTebT msgavsi

65

msoflio meurneobaSi sul ufro mzardi rolis TamaSi daiwyes transnacionalurma koncernebma, romlebsac aqvT sakuTari sawarmoebi msoflios mraval qveyanaSi, da miiswrafian mTeli rigi produqtis warmoebis monopolizaciisaken. maRalspecializirebuli warmoebis pirobebSi, zogierTma nacionalurma kompaniamac SesZlo produqciis calkeuli saxeobebis bazris monopolizireba. fasebis asagdebad, umsxvilesi kompaniebi iyeneben xarisxis monopolias. yovelive es ki qmnis produqciis calkeul saxeobebze monopoliurad maRali msoflio fasebis Camoyalibebis pirobebs, romelic gadaxrilia warmoebis internacionaluri fasidan. paralelurad, Tanamedrove pirobebSi mTeli rigi faqtorebi asustebs saerTaSoriso bazarze monopoliuri fasebis rols. Samecniero-teqnikuri progresis pirobebSi, mudmivad Cndeba produqciis axali saxeobebi, romelTac xSirad igive Tvisebebi aqvT, rogorc ukve adre warmoebuls. es amZafrebs sxvadasxva dargis kompaniebs Soris konkurenciul brZolas. sxvadasxva dargis kompaniebs Soris midis brZola msoflio bazris erToblivi moTxovnis gansazRvruli wilis dapyrobisaTvis (aSS-iamas eZaxian momxmareblis dolarisaTvis brZolas). kompaniaTa sxvadasxva jgufebs Soris brZola aviwroebs monopoliuri fasebis gavrcelebis areals. aqeTkenaa mimarTuli axalgazrda qveynebis politikac, rac ewinaarmdegeba samrewvelod ganviTarebul qveynebSi saqonlis SeZenisas monopoliurad maRali fasebis Camoyalibebas. GgansakuTrebuli mniSvneloba aqvs axalgazrda qveynebis brZolas maT mier msoflio bazarze miwodebul nedleulsa da sursaTze monopoliurad dabali fasebis Camoyalibebis winaaRmdeg. msoflio fasebze arsebiTi zegavlena aqvs saxelmwifo regulirebis zrdasac, agreTve sagareo vaWrobaSi proteqcionistuli RonisZiebebis gatarebas, sxvadasxva saxis raodenobriv SezRudvebsa da kvotirebas, sabaJo-satarifo politikas da a.S. anu yovelive imas, rac xels uSlis erovnul da msoflio bazrebze fasebis gaTanabrebas. amve mimarTulebiT moqmedebs mTeli rigi Sida gadasaxadebis, gansakuTrebiT iribi gadasaxadebis arseboba, rac

ara mxolod Tavad teqnikis xarisxi, aramed im momsaxurebis xarisxic, romelsac uwevs mwarmoebeli momxmarebels rogorc realizaciis aseve produqciis eqspluataciis procesSi. msoflio bazarze yalibdeba sayovelTaod miRebuli (sazogadoebrivad aucilebeli) saqonlis miwodebis, teqnikuri momsaxurebis, sagarantio remontisa da a.S. pirobebi. mwarmoeblis danaxarjebi, gaweuli am samuSaoebze, gaiTvaliswineba saqonlis msoflio fasSi. Tu mwarmoebels ar ZaluZs saqonlis miwodebisa da momsaxurebis sayovelTaod aRiarebuli standartiT, mas ver eqneba pretenzia saqonelSi msoflio fasis miRebaze.

8.4.

msoflio fasis internacionaluri Rirebulebidan gadaxris faqtorebi

msoflio fasi yalibdeba ara mxolod moTxovnamiwodebisa da warmoebis internacionaluri fasis safuZvelze.

Aaramed, faswarmoqmnaze moqmedebs mTeli rigi sxva faqtorebic. me-19 saukunis bolosa da me-20 saukunis dasawyisSi warmoiSva kartelis organizaciuli formis saerTaSoriso monopoliebi, romlebic warmoadgenen sxvadaxva qveynis msxvili kompaniebis garigebas msoflio bazris ganawilebisa da monopoliuri fasebis Camoyalibebis Taobaze. es fasebi SeiZleba iyos monopoliurad maRali, Tu kartelis monawileni gvevlinebian saqonlis momwodeblebad, da monopoliurad dabalic, Tu ki isini saqonlis upirveles yovlisa nedleulis myidvelebi arian. faqtia rom, monopoliebi mudmivad agdebdnen msoflio fasebs im nedleulze, romelic moewodeboda ganviTarebuli qveynebidan, da warmoebuli iyo sawarmoebSi, romelic monopoliebs ar ekuTvnoda. meore msoflio omis Semdgom, zogierT msoflio sasaqonlo bazarze farul moqmedebas agrZelebdnen saerTaSoriso kartelebi, Tumca bevr samrewvelod ganviTarebul qveyanaSi, sazogadoebis ZalisxmeviT miRebuli iyo kanonebi, romelic zRudavda maT saqmianobas.

66

ekonomikurad ufro ganviTarebul qveyanas, ganaxorcielos naklebad ganviTarebuli qveynis ekonomikuri eqspluatacia. amgvari TvalTaxedva, seriozul winaaRmdegobaSia upirveles yovlisa Tanamedrove Teoriul koncefciebTan. saqonlis RirebulebiT (warmoebis fasi) gacvla, yovelTvis gulisxmobs, rom saqonlis mwarmoebeli, romlis individualuri danaxarjebi ufro maRalia vidre sazogadoebrivad aucilebeli, gacvlis procesSi ver inazRaurebs skuTari Sromis srul danaxarjebs, da miiRebs maT mxolod nawils, anu mxolod imas, rac Seesabameba sazogadaebrivad aucilebeli danaxarjebis dones. magram, gacvla am pirobebSi ar SeiZleba CaiTvalos araeqvivalenturad. piriqiT, is rom gacvlis procesSi srulad iRebdes im Rirebulebas, romelic tolia sakuTari individualuri danaxarjebisa, sazogadoeba mas faqtiurad gadauxdida drois mocemul momentSi saSualod Camoyalibebul donesTan SedarebiT zedmets, da swored amgvari gacvla iqneboda araeqvivalenturi.

Tumca, gacvlisas, romelic efuZvneba internacionalur Rirebulebas (warmoebis fass), naklebi Sromis nayofierebis donis mqone qveyana gascems met ganivTebul Sromas, vidre sanacvlod Rebulobs, magram am dros igi mainc mogebuli rCeba. marTlac, im saqonlis msoflio fasi, romelsac ekonomikurad naklebad ganviTarebuli qveyana yidis, ufro dabalia, vidre maTi nacionaluri Rirebuleba, maSin msoflio fasi saqonlebisa, romelsac es qveyana SeiZens msoflio bazarze aseve dabalia, da xSirad bevrad dabali, vidre maTi warmoebis Rirebuleba amgvar qveynebSi. mocemuli qveynebi, SeiZenen ra saqonels msoflio bazarze, moaxdenen nacionaluri Sromis nawilis ekonomias. amasTan, produqciis mravali saxeoba, romlis SeZenac SeuZlia msoflio bazarze ekonomikurad nakleb ganviTarebul qveyanas, sakuTari erovnuli meurneobis mier saerTod ar iwarmoeba, xolo maTi warmoebis organizacia moiTxovda nacionaluri Sromis uazrod bevr Ddanaxarjs. amgvarad, warmoebis interncionalur fasze orientirebuli fasebis pirobebSi saqonelgacvlisas, Sromis nayofierebis naklebi donis mqone qveyana dakargavs Rirebulebis nawils rogorc gamyidveli,

mniSvnelovnad zrdis Sida fasebs msoflio fasebTan SedarebiT. amavdroulad saxelmwifo, eqsportis gazrdis mizniT bevrgan garkveul premiebsac ixdis an eqsportis aSkara subsidirebas eweva, rac iwvevs calkeul saqonelze sagareo-savaWro fasis xelovnur dawevas. omis Semdgom periodidan farTod gavrcelebuli saxelmwifo kreditebi da subsidiebi aseve seriozul zegavlenas axdenen sagareosavaWro fasebze, ramdenadc kreditis angariSSi saqonlis miwodebisas, kreditori qveynebi, rogorc wesi fasebs xelovnurad beraven. faqtorad, romelic msoflio bazris fasebze axdens gavlenas, iqca saxelmwifoTaSorisi saxelmwifo regulireba, ganskuTrebiT romelic dakavSirebulia dasavleTevropuli ekonomikuri integraciis ganviTarebasTan. evrokavSirSi aris mcdeloba ganxorcieldes monawile qveynebs Soris vaWrobis zenacionaluri regulireba. es upirveles yovlisa exeba fasebs sasoflo-sameurneo produqciaze.

8.5. araeqvivalenturi gacvlis arsis Sesaxeb

zogierTi ekonomistis azriT, ganviTarebul samrewvvelo qveynebSi, Sromis nayofierebis doneebSi arsebuli ganasxvavebani iwvevs araeqvivalenturi gacvlis problemis warmoSobas. ramdenadac saqonlis internacionaluri Rirebuleba (warmoebis fasi) ganviTarebul qveynebSi ufro maRalia, vidre fasi, xolo ganviTarebad qveynebSi ki piriqiT, internacionaluri Rirebulebis safuZvelze ganxorcielebuli gacvlis pirobebSi, ganviTarebuli qveyana miiRebs garkveul namats sakuTari nacionaluri Rirebulebis zeviT, maSin rodesac, ganviTrebad qveyanaSi dadgeba nacionaluri Rirebulebis srulad amogebis problema. amgvarad, ekonomikis ganviTarebis maRali donis mqone qveynebi, ganviTarebad qveynebTan ganxorcielebuli sagareo ekononikuri urTierTobebidan amoigeben ganivTebuli Sromis met odenobas, vidre sanacvlod gascemen. amaSia swored, am TvalTaxedvis momxreebis azriT, araeqvivalenturi gacvlis arsi, rac saSualebas aZlevs

67

monokulturuli struqturis faqtoriT ganpirobebul, am ukanasknelTa araxelsayrel pozicias msoflio bazarze. ganviTarebadi qveyana specializirdeba ra erTi-ori saxeobis produqciis warmoebaze, iZulebulia moaxdinos arsebuli saqonlis eqsporti nebismieri pirobiT, vinaidan mas sxva resursi, miiRos sasicocxlod aucilebeli sxva saqoneli, maT Soris sasursaTo, ubralod ar gaaCnia. gansazRvruli mniSvneloba fasebis vardnisas aqvs im faqtsac, rom mravali ganviTarebadi qveynis sagareo ekonomikur kavSirebs erTsaxovani xasiaTi aqvs, da rogorc wesi sagareo vaWrobaSi yofil metropoliebze mibmulni rCebian. ganviTarebadi qveynebis saqonelze fasebis Semcirebis faqtori aris isic, rom msxvil saerTaSoriso kompaniebs xSir SemTxvevaSi upirispirdeba ganviTarebadi qveynebis wvrili, daqsaqsuli kompaniebi. fasebis dagdebisaTvis msxvili kompaniebi xSirad iyeneben erTidaigive saqonlis mwarmoebel ganviTarebad qveynebs Soris arsebul konkurenciasac. ganviTarebad da ganviTarebul qveynebs Soris araeqvivalenturi gacvlis mniSvnelovani elementia ganviTarebadi qveynebis mier importirebad saqonelze fasebis gaberva. laparakia imaze, rom arsebobs fasTa sxvaoba erTgvarovan saqonelze, romlis eqsportic xdeba qveynebis orive jgufSi.. ganviTarebuli qveynis bazarze sakuTari saqonlis realizaciisas, saerTaSoriso kompania ejaxeba mZafr konkurencias adgilobrivi msxvili kompaniebis mxridan, rac xSirad mas aiZulebs dawios fasi. gayidis ra amave produqts ganviTarebad qveyanaSi, saerTaSoriso kompania ar awydeba adgilobrivi kompaniis mxridan amgvar konkurencias, amitomac gayidis saqonels ufro maRal fasSi. amitomac, magaliTad `msoflio bazrebze~ fasi manqana-danadgarebis ganviTarebad qveynebSi realizaciisas ufro maRalia, vidre amave saqonlis fasi ganviTarebuli qveynis bazarze.

Tanamedrove pirobebSi araeqvivalenturi gacvlis gaZlierebis pirobas, warmoadgens is rom, saqonlis garkveul nawils ganviTarebadi qveynebi daxmarebebis angariSSi iZenen. gascemen ra ganviTarebad qveynebze kreditebsa da sesxebs, ganviTarebuli qveynebi aiZuleben maT, am saxsrebiT SeiZinon

magram moigebs rogorc myidveli. intrnacionaluri RirebulebiT gacvlis procesSi, rodesac procesSi CarTulia Sromis nayofierebis gansxvavebuli donis mqone qveynebi, principalur sargebels naxavs procesis rogorc erTi, aseve meore mxare. samrewvelod ganviTarebul da naklebad ganviTarebul qveynebs Soris araeqvivalenturi gacvlis mizezebi mdgomareobs ara imaSi, rom aSkaraa Sromis nayofierebis doneebSi mniSvnelovani sxvaoba, aramed TviT ekonomikur urTierTobaTa sistemis arsebul meqanizmSi. vaWroba am jgufis qveynebs Soris saqonlis warmoebis fasebTan mimarTebaSi araeqvivalenturad mimdinareobs mniSvnelovanwilad im garemoebis gamo, rom fasebi mniSvnelovnad gadaixara warmoebis internacionaluri Rirebulebidan (warmoebis internacionaluri fasidan). amgvari saxis gadaxrebi SesaZloa iyos ori saxis: prveli: garkveul saqonlebze fasebi sxvadsxva meqanizmebiT SenarCunebulia internacionalur Rirebulebaze (warmoebis fasze) maRal an dabal doneze; da meore: zogierT qveynebs Soris vaWrobisas fasebi, mniSvnelovnad gadaixara msoflio saSualo internacionalur Rirebulebaze (warmoebis fasze) orientirebuli donidan. msoflio sameurneo meqanizmi iZleoda amgvari gadaxrebis SesaZleblobas yofil koloniur saxelmwifoebsa da sustad ganviTarebul qveynebs Soris mimdinare savaWro operaciebis ganxorcielebisas. internacionaluri Rirebulebidan (warmoebis fasidan) fasis gadaxris umniSvnelovanes faqtors warmoadgens saerTaSoriso kompaniebis gabatonebuli mdgomareoba mravali saqonlis msoflio bazrebze. maTi batonobis erT-erTi Sedegia is rom, Tanamedrove periodisaTvis damaxasiaTebeli gaxda erTi da aimave saqonelze mravali fasis arseboba. amasTan, konkretul garigebaTa fasebi xSirad mniSvnelovnad gansxvavebulia saSualo donisagan. saerTaSoriso kompaniebis politika iwvevs, mTel rig saqonlebze, fasebis saSualo donis warmoebis internacionalur fasebTan mimarTebaSi xelovnur amaRlebas an dawevas. ganviTarebadi qveynebis produqciaze fasebis dasagdebad, ganviTarebuli qveynis kompaniebi, warmatebiT iyeneben am qveynebis ekonomikis

68

amgvari fardobiTi gaiafebis magaliTia Tanamedrove TviTfrinavebi. imis miuxedavad, rom fasebi safren aparatebze omis Semdgom periodSi gaizarda ramodenime aTeuljer, maTi fardobiTi Rirebuleba momxmareblisaTvis Semcirda Sesabamisad, samecniero-teqnikurma progresma ganapiroba samrewvelo produqciis fardobiTi gaiafeba sasargeblo efeqtis erTeulze gaTvliT, miuxedavad misi Rirebulebis SesaZlo absoluturi zrdisa.

Tanamedrove samecnieroteqnikuri progresis es Tavisebureba yovelTvis ar aris gaTvaliswinebuli, roca laparakia msoflio fasebis dinamikaze, gansakuTrebiT es Seexeba samrewvelo produqcias. xSirad fasebis indeqsis zrda samrewvelo produqciaze ar iTvaliswinebs misi sasargeblo efeqtis zrdis moments.

saqoneli fasebiT, romelic mniSvnelovnad aRemateba msoflio bazris fasebs. yovelive es miuTiTebs imaze, rom araeqvivalenturi gacvla saerTaSoriso urTierTobebSi jer kidev arsebobs. magram ganviTarebadi qveynebis aqtiuri brZola neokolonialisturi gadmonaSTebis winaaRmdeg, aris faqtori, romelic am movlenas gauwevs winaaRmdegobas. araeqvivalenturobis Sesasusteblad arsebiTia, bevr ganviTarebad qveyanaSi eqsportis diversifikaciis mimdinare politika, anu savaWro partniorebis wris gafarToeba, TanamSromlobis garRmaveba nedleulis eqsportior qveynebs Soris. dRes ganviTarebad qveynebs aqvT saSualeba airCion yvelaze momgebiani partnioroba, uari Tqvan aradiversificirebul vaWrobaze yofil metropoliasTan, sakuTari interesebisaTvis gamoiyenon msxvil kompaniebs Soris arsebuli konkurencia. cxadia amisTvis saWiroa qveyanaSi samoqalaqo sazogadoebis Camoyalibeba, gamWirvalobisa da demokratizaciis sakmarisi done, rac korumpirebulobis faqtors, rogorc araeqvivalenturi gacvlebis erT-erT xelSemwyob pirobas minimumamde daiyvans.

8.6. samecniero - teqnikuri progresis fasebze

gavlena

8.7. saqonelze fasebis mravaldonianobis pirobebSi msoflio fasis gansazRvris problema

Tanamedrove msoflio bazrisaTvis damaxasiaTebelia mravaldoniani fasebis arseboba, romelic gamowveulia kompaniaTa safaso politikiT, saxelmwifos sagareo-savaWro operaciebiT (daxmarebis GangariSSi saqonlis miwodeba), savaWro-politikuri da savaluto faqtorebiT. fasebis mravaldonianoba niSnavs, erTi da imave an msgavsi xarisxis saqonelze, mimoqcevis erTi da imave sferoSi, msgavs satransporto an safraxto bazaze, mravali sxvadasxva fasis arsebobas (saimporto, sabiTumo an sacalo).

Tanamedrove pirobebSi arsebobs fasebis Semdegi doneebi: 1) Cveulebrivi komerciuli garigebebis fasebi angariSsworebiT Tavisuflad konvertirebad, arakonvertirebad an SezRudul konvertirebad valutaSi; 2) sakliringo xelSekrulebis fasebi; 3) fasebi daxmarebis programaTa mixedviT. imisaTvis, rom fasebis mravaldonianobis pirobebSi gamovyoT msoflio fasi, igi unda akmayofilebdes mTel rig pirobebs. pirveli, msoflio fasad SeiZleba CaiTvalos fasi, Tu ki mis farglebSi xorcieldeba umsxvilesi komerciuli

msoflio

EerT-erT umniSvnelovanes faqtors, romelic axdens gavlenas msoflio fasebze, warmoadgens samecniero-teqnikuri progresi. es zegavlena vlindeba ori mimarTulebiT. erTis mxriv, samecniero-teqnikuri progresis pirobebSi izrdeba Sromis nayofierebis done da warmoebis efeqtianoba, rac iwvevs xvedriTi danaxarjebisa da Sesabamisad Rirebulebis Semcirebas. meores mxriv ki, umjobesdeba saqonlis samomxmareblo Tvisebebi. samomxmareblo Tvisebebis gaumjobeseba, dakavSirebulia ufro met samecniero da teqnikur kvlevebTan, xSirad ganapirobebs maTi Rirebulebis zrdas absoluturi gamosaxulebiT, magram Zalzed arsebiTad izrdeba maTi sasargeblo efeqtic. magaliTad , Tu laparakia manqanaze, izrdeba misi mwarmoebluroba da mcirdeba maTi saeqspluatacio xarjebi, amitomac miuxedavad fasis absoluturi zrdisa, manqana fardobiTad iafi xdeba.

69

garigebebi, romelic iTvaliwinebs gancalkevebul, erTmaneTTan aradakvSirebul saeqsporto da saimporto operaciebs, radganac urTierT Semxvedri an barteruli garigebebisas, partniorebi SesaZloa SeTanxmdn Cveulebrivi, normalurad miCneuli fasebidan mniSvnelovan gadaxraze. meore, angariSsworeba unda xorcieldebodes Tavisuflad konvertirebad valutaSi, radganac vaWroba arakonvertirebadi valutiT, xSirad iwvevs fasebis xelovnur gabervas, da mesame, msofliod SeiZleba CaiTvalos im garigebaTa fasi, romlebic ganxorcielda saerTaSoriso vaWrobis umniSnvnelovanes centrebSi, sadac regularulad xdeba msxvili saeqsporto da saimporto operaciebi. rac Seexeba konkretul saqonlebze fasebs, magaliTad nedleulisaTvis msoflio fasebTan yvelaze miaxloebulad SeiZleba CaiTvalos misi ZiriTadi mwarmoeblebis fasebi, agreTve dasavleTevropul bazrebze saimporto fasebi da fasebi umsxviles birJebze. magaliTad aluminze, es aris kanadis saeqsporto fasebi, kauCukze – singapuris birJis fasi, bewveulze _ niu-iorkisa da londonis auqcionis fasebi da a.S. gansakuTrebuli problemaa manqanebsa da danadgarebze msoflio fasis gansazRvra, radganac am saxis produqcia Zalzed mravalferovania. garkveuli mniSvneloba orientaciisaTvis SesaZloa miekuTvnos egreT wodebul xvedriT fasebs, anu fasebs, romelic gaTvlilia mwarmoeblurobis erTeulze, simZlavreze da a.S.

2)

3)

4) 5)

8.8. gacxadebuli (gamoqveynebadi) fasebis ZiriTadi saxeebi

msoflio fasebis dinamikisa da doneebis Sesaswavlad saWiroa am fasebze informaciis ZiriTadi wyaroebis codna. amJamad arsebobs fasebis Semdegi saxeobebi: 1) sacnobaro fasebi. maT miekuTvneba sabiTumo an sacalo fasebi, romlebic gamoqveynebulia Jurnal-gazeTebSi, specialur biuletinebSi, saeqsporto preiskurantebSi. es ar aris konkretul garigebaTa fasebi. xSirad es aris fasi, romelsac iTxovs gamyidveli. garigebaTa dadebis procesSi, realuri fasebi xSirad ufro dabalia xolme. da mainc, sacnobaro fasebis Seswavla mniSvnelovania ama

Tu im saqonelze msoflio fasebis dinamikis Sesaswavlad da analizis procesisaTvis; sagareo vaWrobis statistikis fasebi. isini asaxaven saerTaSoriso vaWrobis realur garigebaTa fasebs. gamoiTvleba calkeuli saqonlis eqsportis an importis Rirebulebis gayofiT maT raodenobaze. sagareo vaWrobis statistikis fasebis Tavisebureba mdgomareobs imaSi, rom isini ver aCveneben konkretuli saqonlis fasebs, radganac statistikurad erT sasaqonlo poziciaSi moqceulia erTgvarovani, magram xarisxiTa da teqnikuri maxasiaTeblebiT mniSvnelovnad gansxvavebuli produqcia (magaliTad sxvadasxva markis msubuqi avtomobilebi, sxvadasxva navTobproduqtebi da a.S) sagareo vaWrobis statistikis fasebi sakmaod zustad asaxavs msoflio fasebisa da calkeuli qveynebis sagareo-savaWro fasebis dinamikas. swored maT bazazea gaTvlili nacionaluri statistikisa da gaero-s statistikis mier gamoqveynebuli saSualo faqtiuri an egreTwodebuli xvedriTi fasebis indeqsebi. sabirJo kotirebebi asaxaven birJaze dadebul garigebaTa realur fasebs. magram, imis gaTvaliswinebiT, rom birJaze farTodaa gavrcelebuli spekulaciuri operaciebi, cvlilebani sabirJo kotirebebSi, yovel mocemul momentSi arc ki asaxavdes fasebis moZraobis WeSmarit tendenciebs; auqcionis fasebi asaxavs realur fasebs, romlebic fiqsirdeba auqcionze dadebul garigeebSi; faqtiur garigebaTa da kontraqtebis fasebi qveyndeba Zalzed iSviaTad, da amitom iseni ver iqnebian msoflio fasebze informaciis mniSvnelovani wyaro.

8.9. fasebis dinamika ZiriTad saqonelze

msoflio bazrisaTvis niSandoblivia fasebis mudmivi ryeva. yvelaze arsebiTi gavlena am procesze Warbwarmoebis ciklur krizisebs aqvT. arsebobs fasebis moklevadiani rxevac, magaliTad sezonuri, birJaze, auqcionze fasebis

70

moklevadiani (xSirad ramodenime saaTiani da ufro naklebic) ryeva da aS., amasTan erTad msoflio fasebis dinamikaze gavlenas axdens faqtorebic, romlebic iwveven fasTa cvlilebis grZelvadian tendenciebs. amgvar faqtorebs ganekuTvneba saqonlis Rirebulebis cvlileba, sainflacio procesebi, sagareo vaWrobis sferoSi saxelmwifo praqtika, romelic magaliTad, dakavSirebulia eqsportis subsidirebis praqtikasTan. bolo periodSi gansakuTrebuli rxevebiT xasiaTdeboda ganviTarebadi qveynebidan sanedleulo da sasursaTo saqonlis fasebi. meore msoflio omis dros, saqonlis, gansakuTrebiT sursaTisa da nedleulis ukmarisobisa da inflaciuri procesebis gamo, fasebi msoflio bazarze 2-jer gaizarda.

1948-1949 w.w. krizis dasawyisSi, garkveul saqonlebze fasebma daiwyo kleba. gansakuTrebiT mkveTrad daeca fasebi sasoflosameurneo produqciaze, pirvel rigSi marcvleulze da yovelive es mZafri agraruli krizis fonze. samrewvelo warmoebis aRorZinebis pirobebSi, 1957 wlamde, saqonelze fasebs umetes produqciaze zrdis tendencia axasiaTebda. magram 1957-1958 w.w. krizisma ganapiroba maTi seriozuli vardna, upirveles yovlisa daeca ganviTarebadi qveynebis sasoflo-sameurneo produqciis fasebi. fasebi ecemoda 1959-1960 w.w. periodSic, xolo zogierTi saxis produqciaze fasebis vardna 1961 welsac grZeldeboda. mTlianobaSi, 1960 wlisaTvis fasebi 1950 welTan SedarebiT sanedleulo saqonelze TiTqmis 10% Semcirda.

1960 wlidan daiwyo fasebis TandaTanobiTi zrda da ukve 1970 wlisaTvis, fasebis indeqsi 1960 welTan SedarebiT sanedleulo saqonelze gaizarda 9,1%, xolo mza produqciaze ki 19,4 %-T. 1970 wlidn sanedleulo saqonelze fasebis moZraobis tendencia arsebiTad Seicvala. daiwyo fasebis zrda nedleulis ZiriTad saxeobebze, ris Sedegadac ukve 1973 wels nedleulze fasebis saerTo indeqsi 1970 welTan SedarebiT 103,7%, sasursaTo saqonelze 98,2%, arasasursaTo sasoflo sameurneo nedleulze 104%, xolo mineralur nedleulze ki 116%-T gaizarda.

msoflio fasebze ar SeiZleba ar asaxuliyo savaluto sistemis msoflio krizisi, rasac moyva wamyvan valutaTa gaufasureba, gansakuTrebiT aSS-s dolaris devalvacia 1971 da 1973 wlebSi, da oqroze sainflacio fasis zrda. sasoflo sameurneo saqonlis fasebis zrda nawilobriv ganapiroba am periodis aramosavlianma wlebmac. msoflioSi ifeTqa sanedleulo da sasursaTo krizisma.

1974 wels mkveTrad gaizarda navTobis msoflio fasi. am momentamde, wlebis ganmavlobaSi, navTobmompovebeli qveynebi _ opekis wevri qveynebi iTxovdnen anglo-amerikuli kompaniebisagan, romlebic anxorcielebdnen am qveynebSi navTobis mopoveba realizaciis udides nawils, gazrdiliyo navTobis realizaciidan miRebul SemosavlebSi Tavad am qveynebis wili. dolaris gaufasurebam, msoflio bazarze fasebis zrdam im saqonelze, romlis importsac es qveynebi anxorcielebdnen, aiZula iseni ufro mkveTrad moeTxovaT navTob kompaniebisagan sacnobaro fasebis zrda. swored am fasTan mimarTebaSi procentulad ganisazRvreboda navTobmompovebeli qveynebis wili navTobis biznesidan miRebul SemosavlebSi. navTobis fasebis zrdaze gavlena iqonia axlo aRmosavleTSi mudmivad arsebuli politikuri krizisis gamZafrebamac. swored es regionia navTobmopovebis mTavari regioni msoflioSi. arabuli qveynebis embargo navTobis miwodebaze im qveynebze, romlebic mxars israels uWerden, anglo-amerikuli navTob kompaniebis mier gamoyenebul iqna imisTvis rom, momxdariyo energetikuli resursebis mkveTri ukmarisobis provocireba, da mieRwiaT navTobsa da navTobproduqtebze fasebis mkveTri zrdisaTvis. navTobis monopoliaTa manipulaciebma pirveli energetikuli krizisis periodSi, SesaZlebeli gaxada navTobkompaniaTa mogebebis zrda marto 1973-74 w.w. momxdariyo 50-500%-T. unda aRiniSmos, rom sacnobaro fasebisa da navTobmompovebeli qveynebis Semosavlebis zrda principSi SesaZlebeli iyo saboloo momxmarebelTaTvis navTobisa da navTobproduqtebis mkveTri gaZvirebis gareSec. navTobmompovebeli qveynebis Semosavali navTobidan miRebul SemosavlebSi ukiduresad dabalia. zogierTi gaTvlebiT is Seadgenda navTobidan miRebuli saboloo Semosavlis mxolod 6-7%, maSin, rodesac anglo-amerikuli navTobkompaniebi

71

Rebulobdnen SeiZleba iTqvas saarako Semosavlebs. amitom, navTobmompovebeli qveynebis Semosavlebis zrda SesaZlebeli iyo navTobidan Semosavlebis gadanawilebiT. magram navTobis monopoliebi wavidnen navTobze msoflio fasebis mkveTri zrdisaken, ramac saboloo jamSi moaxdina energetikuli krizisis provocireba.

1974-1975 w.w.-Si fasebi navTobze daaxloebiT 4-jer gaizarda. daiwyo fasebis zrda sawvavis sxva saxeobebzec. aseve grZeldeboda fasebis mateba sursaTsa da sasoflosameurneo nedleulze. navTobze da nedleulze fasebis katastrofuli zrda 1974-75 w.w.-s ekonomikuri krizisis erTerTi mizezi gaxda. navTobsa da navTobproduqtebze fasebis naxtomiseburma zrdam, ganviTarebuli qveynebi aiZula principialurad gadaesinjaT energetikuli politika, SeemuSavebinaT energoresursebis warmoebisa da moxmarebis axleburi midgomebi. maTi axali energetikuli politika mimarTuli iyo iqeTken, rom energodamzogveli RonisZiebebis kompleqsis bazaze SeezRudaT navTobis importi, gaezardaT energoresursebis sakuTari warmoeba da CaenacvlebinaT navTobi sxva energetikuli nedleuliT. am miznisaTvis gatarda Sesabamisi safaso da dabegvris politika. samrewvelod ganviTarebulma qveynebma aiRes qvanaxSiris mopovebis zrdis, atomuri energetikis ganviTarebis kursi, gaaqtiurda samecniero kvlevebi, romelTa mizani iyo energodamzogavi mowyobilobebisa da teqnologiebis Seqmna, energiis axali wyaroebis moZieba. axlo da Sua aRmosavleTSi politikuri viTarebis daZabvam, iran-erayis omma, ramac navTobis mopovebis Semcireba ganapiroba, Seqmna wina piroba axali energetikuli krizisis ganviTarebisaTvis. 1979-1980 wlebSi navTobze fasi kvlav mkveTrad gaizarda _ daaxloebiT 2-jer (sul 1972-1981 ww-s periodSi navTobis fasi 16-jer gaizarda.

80-ani wlebis Sua periodisaTvis gamoikveTa ganviTarebuli qveynebis axali energetikuli politikis Sedegebi. Tboeleqtro sadgurebis myar sawvavze gadayvanam, atomuri energetikis ganviTarebam, mciregabaritiani, ekonomiuri avtomobilebis warmoebam, energodamzogavi manqanadanadgarebis danergvam, resursdamzogavi teqnologiebis

farTod gavrcelebam ganapiroba navTobze moTxovnis Semcireba. 1986 wlisaTvis navTobze danaxarji erToblivi Sida produqtis erTeulze gaangariSebiT 1971 welTan SedarebiT msoflioSi Semcirda 25 %-T. maT Soris aSS-i _ 1,5 jer, iaponiaSi _ 2-jer.

Crd. amerika dasavleT evropa azia-wynari okianis r-ni aRm. evropa dsT laTinuri amerika axlo da Sua aRmosavleTi afrika sul msoflioSi

qarxnis saSualo simZlavre mln. t.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

regionebi

198 113 138 95 74 42

936 708 740 637 295 266

4.8 6.3 5.4 6.8 4.0 6.3

45

1413

3.43

705

3723

5.3

navTob gadamamuSavebeli qarxnebis raodenoba

#

simZlavre (nedleulis mixedviT) mln. t.

navTobgadamamuSavebeli mrewvelobis ganTavseba regionebis mixedviT cxrili # 8

wyaro: a.g. movsesiani, s.b. ognevcevi - `msoflio ekonomika~ navTobze SezRuduli moTxovnis pirobebSi, opekis qveynebma fasebis maRal doneze SesanarCuneblad daiwyes navTobmopovebis Semcireba. Tu navTobis mopoveba am qveynebSi

72

1971 wels Seadgnda 31,5 milion barels dReSi, analogiuri maCvenebeli 1985 wels daeca 16 milion barelamde. aman ki gamoiwvia msoflio navTobmopovebaSi (ruseTis gareSe) opekis wilis 3/5-dan 2/5-Tedamde Semcireba. cxadia Semcirda opekis politikis gavlena navTobis msoflio fasze. am situaciaSi opekis qveynebma 1985 wlidan Sewyvites navTobmopovebis moculobis SezRudvisa da limitirebis politika da mkveTrad gazardes navTobmopoveba. Sedegad navTobis fasebma daiwyo vardna da 1986 wels fasi 2-jer daeca 1981 welTan SedarebiT. xangrZlivvadian perspeqtivaSi fasebis dinamika bevrad iqneba damokidebuli navTobis maragebsa da mis amowurvaze. navTobis utyuari maragi Sefasebulia 140 mlrd tonad, amasTan maragis Tiqmis 80% aris neqos-s qveynebis wiaRSi. 1990 wlidan, sabWoTa kavSiris daSlam da axloaRmosavleTis krizisis gaaqtiurebam, kvlav ganapiroba navTobmopovebis moculobaTa Semcireba msoflioSi. Sedegad navTobze msoflio fasebma kvlav daiwyo zrda. regionSi politikuri krizisis Zalze GgaRrmaveba, romelic bolo wlebSi Zalze aqtualuria da Tavis asaxvas hpovebs navTobze msoflio fasis D mimdinare zrdis tendenciaze.

XX saukunis bolo meoTxedSi mimdinareobda cxare brZolebi navTobis fasebisaTvis. neqo (navTobis eqsportiori qveynebis organizacia) cdilobs mopovebis da miwodebis gakontrolebas, xolo ganviTarebuli qveynebis fasebze moTxovniT sakuTari maragebiT da Tavisi sagareo fuladi politikiT axdenen gavlenas. navTobis saerTo yovelwliuri mopoveba msoflioSi Seadgens daaxloebiT 3,4 mlrd tonas da 1,5 mlrd tona navTobis nedleuli midis msoflio bazarze. neqo-s qveynebSi axla moipoveben daaxloebiT 1,5 mlrd tonas. rogorc cxrilidan Cans, upirveles yovlisa, ganviTarebul qveynebSi ganlagebulia navTobis gadamuSavebis ZiriTadi simZlavreebi.

2. დაახასიათეთ მარშალის ჯვარი; 3. დაახასიათეთ ფასწარმოქმნაში სამომხმარებლო ღირებულების როლი; 4. დაახასიათეთ მსოფლიო ფასის ინტერნაციონალური ღირებულების გადახრის ფაქტორები; 5. დაახასიათეთ გაცხადებული (გამოქვეყნებადი) ფასების ძირითადი სახეები.

Tavi IX. sagareo ekonomikuri kavSirebis satransporto momsaxureoba.

9.1. sagareo gadazidvebi.

sagareo ekonomikuri kavSirebis momsaxurebis procesSi, transporti uzrunvelyofs saqonlis (tvirTebis) da mgzavrebis gadaadgilebas or da met qveynebs Soris. transportis konkretuli saxeobebidan gamomdinare, ganasxvaveben sazRvao, samdinaro, sahaero, sarkonigzo da saavtomobilo gadazidvebs. es aris egreTwodebuli pirdapiri saerTaSoriso komunikacia, romelsac emsaxureba erT-erTi romelime satransporto saxeoba. im SemTxvevaSi, rodesac saerTaSoriso gadazidvebi moiTxovs transportis ori an meti saxeobis Tanmimdevrul gamoyenebas, adgili aqvs Sereul (kombinirebul) gadazidvebs.

Tu amgvari gadazidva gaformebulia erTi (gamWoli) satransporto dokumentiT, romelic faravs masSi monawile transportis yvela saxeobas, is iwodeba pirdapir miwodebad (сообшение). saerTaSoriso satvirTo gadazidvebi. nebismieri sagareo savaWro garigebis SemTxvevaSi, saqoneli eqceva saerTaSoriso mimoqcevis sferoSi. transportis saSualebebis meSveobiT, saqoneli gadaadgildeba misi warmoebis adgilidan moxmarebis punqtamde. amasTan transporti erTgvarad agrZelebs warmoebis process mimoqcevis sferos farglebSi, amatebs ra mis pirvelad Rirebulebas (fass), im axal Rirebulebas (fass) romelic warmoiqmneba saqonlis transportirebisas. msoflio vaWroba warmoqmnis sasaqonlo nakadebis kolosalur masas qveynebs Soris. saerTaSoriso

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის: 1. დაახასიათეთ, როგორ განისაზღვრება ინტერნაციონალური ფასი;

73

tvirTnakadebis saerTo moculoba gasuli saukunis 70-aTian wlbSi Sefasebuli iyo 4-4,5 miliardi toniT. amJamad es maCvenebeli 5 miliard tonas aRemateba. Tumca bolo wlebSi SeimCneva erTgvari kleba, rac ukavSirdeba msoflio vaWrobaSi energomatareblebis da nedleulis moculobebis Semcirebas. sazRvao transporti iTvleba yvelaze universalur da efeqtur saSualebad tvirTebis didi masis gadasazidad Sor manZilebze. transportis es saxeoba uzrunvelyofs sagareo savaWro moculobis 60%-s gadazidvas. tvirTmflobelebi, ganviTarebuli qveynebis gemTmflobelebs uxdian fraxtis saxiT yovelwliurad 105-110 miliard dollars, rac msoflio eqsportis jamuri Rirebulebis TiTqmis 7%-s Seadgens. saerTaSoriso sazRvao tvirTnakadebis ZiriTad masas Seadgens masiuri Txevadi da araTxevadi tvirTebi. es aris nedli navTobi (daaxloebiT 1000 milioni tona weliwadSi), navTobproduqtebi (300 milioni tona), rkinis madani (300 milioni tona), qvanaxSiri (270 milioni tona), marcvleuli (200 milioni tona). sazRvao vaWrobis sxva tvirTebidan gamoiyofa egreTwodebuli generaluri, anu tara-calobiTi tvirTebi, anu mza samrewvelo produqcia, naxevarfabrikatebi, sursaTi. am saxis tvirTebis saerTo moculoba Sefasebulia 700 mln. toniT. es tvirTebis yvelaze ZviradRirebuli nawilia (msoflio savaWro brunvis daaxloebiT 70%). sazRvao transports, maRalfasiani tvirTebis saerTaSoriso gadazidvebSi seriozul konkurencias uwevs sahaero transporti. sarkinigzo, samdinari, da saavtomobilo transporti ZiriTadad gamoiyeneba Sidakontinentaluri gadazidvebisas, agreTve saeqsporto da saimporto tvirTebis qveynis Sida teritoriaze gadasaadgileblad. mniSvnelovan rols asrulebs navTobiTa da gaziT saerTaSoriso vaWrobaSi milsadenebis sistema. saerTaSoriso samgzavro gadazidvebi. ukanasknel aTwleulSi warmoebis, sagareo ekonomikuri urTierTobebis, turistuli, samecniero, kulturuli, socialuri da sxva saxis humanitaruli kavSiururTierTobebis internacionalizaciis gaRrmavebis procesma, ganapiroba mosaxleobis mobilurobis donis uprecedento amaRleba. dRes ukve mTlianobaSi, msoflios masStabiT, yoveldRiurad

ramodenime miliardi adamiani anxorcielebs erTjerad an regularul saerTaSoriso mgzavrobas. sahaero transporti, imis gaTvaliswinebiT rom, mas aqvs transportis sxva saxeobebTan mimarTebaSi mTeli rigi upiratesobani (magaliTad mokle dro did manZilze gadasaadgileblad), myarad ikavebs lideris pozicias saerTaSoriso samgzavro gadazidvebSi. mxolod bolo erTi aTwleulis ganmavlobaSi, sahaero transportis mgzavrTa gadazidvis unarianoba gaormagda erTis mxriv, eqspluataciaSi maRalkomfortuli farTo fuJelaJiani TviTnfrinavebis intensiuri gaSvebis meSveobiT, xolo meores mxriv ki mocemul TviTmfrinavTa energetikuli efeqtianobis maCvenebelTa gaumjobesebiTa da gadazidvis TviTRirebulebis Semcirebis wyalobiT. sahaero transportTan erTad, mgzavrTa Sida kontinentalur saerTaSoriso gadazidvebSi, farTod gamoiyeneba avtotransporti da sarkinigzo transporti. sazRvao da samdinaro samgzavro gadazidvebi dRes ZiriTadad sakruizo-samogzauro funqcias atarebs. transporti saerTaSoriso gdazidvebSi. msoflioSi ar arsebobs nacionaluri satransporto sistemebidan gankerZoebuli raRac gansakuTrebuli saerTaSoriso satransporto sistemebi, romlebic mxolod saerTaSoriso gadazidvebiskenaa mowodebuli. realobaSi, saerTaSoriso gadazidvebs emsaxureba sxvadasxva qveynebis nacionaluri gadamzidavebi, romlebic amisaTvis iyeneben sakuTar moZrav Semadgenlobebs da satransporto qselebsa da kvanZebs, romlebic moqceulia sxvadasxva qveynebis erTian satransporto sistemebSi. 9.2.saqonlis mowodebis sabaziso pirobebi yidva-gayidvis xelSekrulebebSi.

rogorc cnobilia, saerTaSoriso vaWrobaSi, urTierToba gamyidvelsa da myidvels Soris regulirdeba yidva-gayidvis xelSekrulebebiT., romlebSic, mniSvnelovani adgili ukavia satransporto sakiTxebs. maTSi reglamentirebulia mxareTa

74

teqnoogiuri xazebi), aseve ara ganivTebuli formiT (sxvadsxva saxis teqnikuri dokumentacia, codna, gamocdileba da a.S.) teqnologiebis msoflio bazris subieqtebs warmoadgenen saxelmwifoebi, universitetebi, firmebi, sxvadsxva fondebi, fizikuri pirebi _ mecnierebi da specialistebi. mniSvnelovania mkacrad gavacnobieroT, rom teqnologia iqceva saqonlad, anu produqtad, romelic SesaZlebelia gaiyidos mxolod garkveul pirobebSi. sakmarisia iTqvas, rom dapatentebuli siaxleebic ki mTel msoflioSi realurad gamoiyeneba mxolod 3%-5%-T. xolo SiSveli ideis saqonelSi gardasaxvis mTeli gzis gavlis procesSi ganTesvis maCvenebeli kidev ufro maRalia. yoveli axali 100 saqonlidan, romlebSic ganxorcielebulia axali ideebi, bazari ar Rebulobs 90%-ze mets. maSasadame, teqnologia uaxlovdeba imas, rom iqces saqonlad “idea-bazari” gzis garkveul stadiaze. ufro zustad maSin, rodesac Seiqmneba ideis komercializaciis realuri SesaZlebloba, ganvlilia mravali eqspertiza, ganxorcielda yvela saWiro ganTesva, garkveulia gamoyenebis SesaZlo sferoebi. magram am SemTxvevaSic ki saqonelteqnologias unda gaaCndes sasaqonlo saxe, anu akmayofilebdes saqonelze standartul moTxovnebs. am saxiT teqnologia-saqonels SeiZleba hqondes patentis, sawarmoo gamocdilebis, “nou-hau”-s, danadgarmowyobilobis, aparaturis an sxva teqnikis sacdeli an samrewvelo nimuSis saxe, agreTve teqnologia viwro gagebiT SesaZlebelia warmodgenili iyos sawarmoo xerxebis an procesebis (maT Soris qimiuri, bioteqnologiuri da sxva) teqnologiebis saxiT. miiRebs ra sasaqonlo saxes, teqnologia iqceva saqonlad da SesaZlebelia gaxdes teqnologiis gadacemis sagani. CvenSi damkvidrebuli cneba “danergva” – miuRebelia teqnologiuri gacvlis sabazro pirobebeisaTvis, radganac teqnologia SesaZlebelia iyos saqoneli misi “danergvis” gareSec. magaliTad, patentze, sacdel an samrewvelo nimuSze sruliad SesaZlebelia arsebobdes moTxovna da cxadia iyidebodes kidec. amitom, ufro misaRebia inteleqtualuri Sromis produqtebis komerciuli gamoyenebis procesebisaTvis

valdebulebani, romelmac unda uzrunvelyos saqonlis transportireba am ukanasknelis moZraobis sxvadasxva etapebze (momwodeblis sawyobidan myidvelis sawyobamde.) gaTvaliswinebulia mxareebs Soris satransporto da sxva Tanmdevi xarjebis gdanawileba, gansazRvrulia tvirTis daRupvis an dazianebis riskis gamyidvelidan myidvelze gadasvlis meqanizmi. yidva-gayidvis xelSekruleba aregulirebs urTierTobebs gamyidvelsa da myidvels Soris da ar exeba maT urTierTobebs gadamzidavebTan. myidvelgamyidvelTa urTierTobebis wres gadamzidavebTan aregulirebs maTTan gaformebuli gadazidvis xelSekrulebebi. saerTaSoriso savaWro praqtikam SeimuSava saqonlis miwodebis sabaziso pirobebis sxvadasxva formebi, romlebic, ase Tu ise iTvaliswineben sagareo savaWro fasSi satransporto faqtors. didi xnis ganmavlobaSi muSaobs yidva-gayidvis xelSekrulebaTa sabaziso pirobebis sistematizaciaze saerTaSoriso savaWro palata, romelic periodulad gamoscems am procesis maregulirebel wesebs da maT ganmartebebs. mocemuli wesebi iwodeba “nikoterms” wesebad. “nikoterms”-s saerTaSoriso wesebi gamoiyeneba yvela qveynis komersantebis mier yidva-gayidvis xelSekrulebebSi. კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის 1. დაახასიათეთ რა სახის გადაზიდვები არსებობს; 2. დაახასიათეთ საქონლის მოწოდების ხელშეკრულებები.

ყიდვა-გაყიდვის

Tavi X. teqnologiebis saerTaSoriso bazari 1. teqnologia, rogorc saqoneli

sagareo ekonomikuri urTierTobebis praqtikaSi, mcneba“teqnologia” gamoiyeneba Zalzed farTod, magram yovel konkretul SemTxvevaSi misi Sinaarsi gansxvavebulia. teqnologiebis msoflio bazris obieqts warmoadgens inteleqtualuri saqmianobis Sedegebi rogorc ganivTebuli ( danadgar-mowyobilobani, agregatebi, instrumentebi,

75

gamoviyenoT termini “teqnologiis gadacema” an “teqnologiuri gacvla”. teqnologiuri gacvlis xelSekrulebaTa praqtikaSi TiTqmis SeuZlebelia zRvrulad wminda saxiT teqnologiuri elementis gamoyofa. magaliTad, raime teqnikuri mowyobilobebis miwodebas, yovelTvis Tan axlavs Tanmde dokumentaciis paketis gadacema, xandaxan ki licenziac. Tavad mowyobiloba SesaZloa nacnobic kia, magram romeliRac kvanZi an komponenti aRmoCndes principulad axali, rac radikalurad cvlis mTlianad mowyobilobis teqnikur maxasiaTeblebs. garda amisa, momwodebeli firma axorcielebs danadgaris montaJs, awyobas, gaSvebas, personalis swavlebas, riTac gadascems sakuTar “nou-hau”-s. sxvagvarad rom vTqvaT, teqnologiis gadacemas adgili aqvs maSin, rodesac myidveli mxare mas ganixilavs rogorc siaxles, romelic uzrunvelyofs misi konkurentunarianobisa da perspeqtivaSi Semosavlebis zrdas. damkvidrebulia azri, TiTqos teqnologiis gadacemis ZiriTadi arxia salicenzio gacvala. sinamdvileSi, rogorc ukve aRiniSna, es mxolod am procesis nawili, misi xiluli mxarea. swored amitom samrewvelod ganviTarebuli qveynebis maRalteqnologiuri firmebi irCeven da guldasmiT anxorcieleben teqnologiaTa gadacemis maTTvis yvelaze momgebian formebs, romelmac ukve miiRo teqnologiuri strategiis forma. sul ufro aqtiur rols teqnologiaTa gadacemis sferoSi TamaSobs mTavroba da saxelmwifo. marTlac, egreTwodebuli teqnologiuri garRveva. romelic arsebobs aSS-sa da dasavleT evropas, dasavleT evropasa da iaponias, samrewvelod ganviTarebul qveynebsa da ganviTarebad, maT Soris axal industrul qveynebs, agreTve ruseTsa da sxva yofil socialistur qveynebs Soris, SesaZlebelia gamoyenebul iqnas sarfianad, rogorc komerciuli aseve politikuri miznebisaTvis. saqoneli-teqnologia gaivlis garkveul sasicocxlo cikls. wina sabazro fazaze teqnologia jer kidev ar aris saqoneli, mas mxolod saqonlad qcevis potenciali aqvs, SesaZloa igi arc ki iqces saqonlad. bazarze gasvlis

momentisaTvis xarjebi gaRebuli teqnologiis Seqmnaze swrafad izrdeba da mocemuli stadia _ bazarze SeRweva _ yvelaze kritikuli momentia. Tuki bazari ar scnobs axal produqts (process), cxadia am mizniT gaRebuli yvela xarji fuWia, romelic amZimebs sawarmoo xarjebs da gazrdis kompaniis zednadeb danaxarjebs. bazarze warmatebiT danergvis SemTxvevaSi, moTxovna teqnologiaze swrafad izrdeba, miaRwevs raRac maqsimums Dda Semdgom daiwyebs klebas. Sesabamisad icvleba safaso parametrebic, da Sesabamisad mogebac. teqnologiis sabazro sicocxlis periodSi swrafad izrdeba miwodeba, konkurencia da moTxovna.

Cndeba imitatorTa soliduri raodenoba, romlebic axorcieleben analogiuri saqonlis SeTavazebas, magram ukve sxva savaWro markiT. pirovnebisa da mwarmoebeli firmis interesebisa da prioritetebis dasacavad mowodebulia patenti, inteleqtualuri da samrewvelo sakuTrebis ufleba, romelic yvela civilizebul qveyanaSi kanonmdeblobiT aris daculi. teqnologiaze uflebis saimedod dasacavad nebismieri misi Semqmneli cdilobs daapatentos igi ZiriTad _ potenciur konkurent qveynebSi. praqtikaSi axali teqnologiebis mwarmoebeli wamyvani firmebi apatenteben sakuTar teqnologiur siaxleebs erTdroulad daaxloebiT 25 SesaZlo konkurent qveyanaSi, anu ZiriTad samrewvelod ganviTarebul qveynebSi. sxvadsxva qveynis samarTlebrivi sistema iTvaliwinebs teqnologiaze sakuTrebis dacvis gansxvavebul vadebs. saSualod es vada Seadgens 10-dan 20 wlamde, saSualod 15 weliwadi. es vada sakmarisze metia raTa teqnologiam srulad gaiaros “sasicocxlo cikli”. ufro metic, Tanamedrove pirobebSi swrafad xdeba rogorc SemuSavebis aseve teqnologiis sabazro sicocxlisunarianobis vadebis SemWidroveba. swored amitomac, teqnologiaTa yvela Semqmneli maqsimaluradaa dainteresebuli misi swrafi komercializaciiT. maTgan iseTi, romelTac aqvT saSualeba sakuTari ZalebiT uzrunvelyon awarmoon da gayidon materializirebuli saxiT teqnologia, iyenebs Semdeg strategias:

76

sasicocxlo ciklis pirvel etapze upiratesoba eniWeba mza produqciis realizacias, romelSic materializirebulia axali ideebi, principebi, procesebi da romelsac Seswevs unari uzrunvelyos myidvelisaTvis axali Tvisobrivi donis miRweva mocemuli saqonlis gamoyenebis procesSi. meore etapze teqnologiur gacvlas Tan axlavs (an xorcieldeba) pirdapiri investiciebi, rac gamyidvelisTvis Adebs axal horizontebs _ axal bazrebs, iZleva ekonomias Sromis anazRaurebis, satransporto da sxva momsaxurebis xarjebSi, SesaZlebels xdis gaizardos mogebaTa masa. mesame etapze upiratesoba eniWeba “SiSveli” licenziebis gayidvas, anu sakuTrebis uflebis daTmobas dapatentebul an aradapatentebul (nou-hau) teqnologiaze. masiur cnobierebaSi swored es etapi asocirdeba teqnologiur gacvlad, magram rogorc Cven vxedavT, es namdvilad ar aris ase. mesame etapis bolo wlebs xSirad Tan axlavs erToblivi sawarmoebis Seqmna, magram am arxebiT miRebuli teqnologia samwuxarod ukve aRar ganekuTvneba mowinaves. teqnologiaTa gadacemis procesis am kanonzomierebis codna mniSvnelovania Cveni mewarmeobisaTvis, romelic ganicdis erToblivi sawarmoebis Seqmnis bums. yovelive zemoT Tqmuli exeba dasavleTis msxvil kompaniaTa teqnologiur strategias, romelsac isini axorcieleben sxva firmebTan da qveynebTan mimarTebaSi. magram msxvili tnk-ebi sruliad sxva strategias iyeneben, rodesac laparakia sakuTar Sida safirmo urTierTobebze. isini moicaven mraval sawarmoos, romelTac gaaCniaT iuridiuli damoukidebloba, magram arsebos deda kompaniebze Svilobil kompaniaTa, filialebis da ganyofilebebis mkacrad dacul subordinacia. maT Soris teqnologiuri gacvla principulad sxva formiT xorcieldeba, vidre sruliad damoukidbel kontragentebTan. praqtikulad Zalzed Znelia gamoiyos realuri teqnologiuri nakadebi tnk-s SigniT, romlebic warmarTulia sxvadasxva mimarTulebiT da RirebulebiTi maCveneblebiT yovelTvis ver xerxdeba maTi dafiqsireba. msoflio teqnologiuri gacvlis aranakleb 1/3-sa modis tnka-s Sida safirmo teqnologiur transfertebze, romelic maT mier aqtiurad gamoiyeneba axal bazrebze SesaRwevad da

sakuTari firmebis dasafuZneblad. erT-erTi yvelaze niSandoblivi magaliTia IВМ-s, romelic kompiuteruli teqnikis warmoebis msoflio lideria, evropuli ganyofilebis saqmianobasI (IВМ – saerTaSoriso manqanebis biznes warmoeba). praqtikam uCvena rom, IВМ-s mravalricxovani evropuli sawarmoebis saqmianobam gamoiwvia evropis teqnologiuri donis garkveul wilad CamorCena amerikulisagan. sxvagvarad rom vTqvaT, tnk-s teqnologiuri gacvla warmoadgens Sidasafirmo transferts, da ara teqnologiur gacvlas misi klasikuri gagebiT. is iwvevs teqnologiuri gansxvavebebis SenarCunebas an gaRrmavebas, xolo xSir SemTxvevaSi teqnologiur uku gadadinebas maT mier sxva qveynebSi dafuZvnebuli sawarmoebis meSveobiT. amitom, teqnologiis bevrad perspeqtiul wyarod SeuZliaT iyvnen ufro mcire sawarmoebi, romelTac ar hyofniT sakuTari saxsrebi raTa daiyvanon teqnologia sabazro stadiamde. sazRvargareTul praqtikaSi teqnologiis sul ufro saimedo wyarod iqcnen arc Tu ise mZlavri venCoruli tipis sawarmoebi, teqnoparkebi,, romlebic izidaven dainteresebuli firmebis, fondebis, korporaciebis kapitals.

ZiriTad mimzidvel faqtors mocemul SemTxvevaSi warmoadgens is, rom SesaZlebeli xdeba eziaro uaxles teqnologias misi gamoCenisTanave. teqnologiuri donis gansxvavebani, romelic arsebobs qveynebs Soris, saSualebas iZleva ganxorcieldes teqnologiuri gacvla “mraval safexuriani” scenariT. egreTwodebuli maRali teqnologiebi mimoiqceva maRalganviTarebul qveynebs Soris. saSualo da dabali teqnologia ara aris maRalganviTarebuli qveynebisaTvis imdenad faseuli, rom is ganxilul iqnas rogorc saqoneli. magram axali industriuli qveynebis bazrebisaTvis is SeiZleba CaiTvalos “axal teqnologiad”. ukanasknel aTwleulebSi axali industriuli qveynebis bazari aqtiurad monawileobs samrewvelod ganviTarebul qveynebTan teqnologiur gacvlebSi. amitom samrewvelod ganviTarebul qveynebs SesaZlebloba eZlevaT droSi da sivrceSi gawelon teqnologiis “sasicocxlo cikli”, Sesabamisad gazardon mogebebis moculoba.

77

amgvari gacvlis principialuri Taviseburebaa ganviTarebadi qveynebis mier ganviTarebul qveynebSi licenziebis SeZena da didi korporaciebis mier warmoebis SedarebiT martivi stadiis gadatana mesame qveynebSi arsebul sakuTar filialebSi. rogorc vxedavT, rogorc pirvel, aseve meore SemTxvevaSi, teqnologiis gadacema xorcieldeba an teqnologiis “sasicocxlo ciklis” bolo stadiaze, an saerTod ar Rebulobs sasaqonlo saxes da warmoadgens Sida safirmo transferts. saqarTvelos saerTaSoriso teqnologiuri gacvlis procesSi civiluri monawileobis ZiriTad winaaRmdegobas warmoSobs ekonomikur-samarTleblivi safuZvlebis praqtikuli ararseboba, kerZod qaosi romelic arsebobs inteleqtualuri sakuTrebis, sazRvargareT dapatentebis uflebis samarTlebriv regulaciasa da praqtikul realizaciaSi da a.S. agreTve samamulo produqsiis saerTaSoriso standartebTan Seusabamoba, serTificirebis sistemis ararsboba, rac praqtikulad miuwvdomels xdis qarTuli produqciisaTvis saerTaSoriso bazrebs.

mecnierTa da specialistTa migracia (maT Soris saerTaSoriso, egreTwodebuli “tvinebis gaJonva”) samecniero dawesebulebidan komerciul struqturebSi da piriqiT, mcire venCeruli tipis axali dawesebulebebis dafuZneba universitetebisa da firmebis specialistebis mier, msxvili korporaciebis mier marketinguli da kvleviTi dawesebulebis Seqmna sazRvargareT. teqnologiis arakomerciuli gadacemis ZiriTadi nakadi modis arapatentunarian informaciaze _ fundamentalur НИОКР- ze, saqmian TamaSebze, samecniero aRmoCenebsa da aradapatentebul gamogonebebze. oficialurTan erTad ukanasknel periodSi didi gavrceleba hpova teqnologiaTa gadacemis aralegalurma sistemam, romelic Rebulobs teqnologiuri SpionaJisa da teqnologiuri mekobreobis formas. kerZod masiur masStabebs miaRwia Crdilovani struqturebis mier imitaciateqnologiebis gayidvis faqtebma. zogierTi monacemiT, msxvil korporaciaTa marketingis sazRvargareTuli samsaxurebis (kvleviTi centrebis) 1/3-mde ama Tu im saxiT SexebaSia samrewvelo SpionaJTan. teqnologiuri mekobreoba yvelaze metad ganviTarebulia samxreT-aRmosavleT aziis e.w. axal industriul qveynebSi. informaciis komerciuli gadacemis ZiriTadi formebia: teqnologiis materializirebuli formiT, anu Carxebis, agregatebis, avtomatizirebuli da eleqtronuli mowyobilobebis, teqnologiuri xazebis saxiT gayidva; ucxouri investiciebi da maTi Tanmde mSenebloba, rekonstruqcia, sawarmoebis, firmebis, warmoebis modernizacia, Tuki maT Tan axlavs sainvesticio saqonlebis nakadi da lizingi; patentebis gayidva: licenziebis gayidva samrewvelo sakuTrebis yvela dapatentebul saxeobaze, garda sasaqonlo da momsaxurebis niSnebisa da a.S. licenziebis gayidva samrewvelo sakuTrebis aradapatentebul saxeobebze _ `nou-hau”, sawarmoo saidumleoba, teqnologiuri dokumentacia, gadacemuli teqnikisa da mowyobilobis Tanmde dokumentacia, instruqciebi, naxazebi, sqemebi, specifikaciebi, teqnologiuri ruqebi, agreTve

10.2. teqnologiis gadacemis formebi

teqnologiis gadacema xorcieldeba sxvadasxva formiT, sxvadasxva meTodiTa da sxvadasxva arxebiT. is SesaZlebelia gadacemul iqnas rogorc komerciul aseve ara komerciul safuZvelze, iyos Sidasafirmo, Sidasaxelmwifo an saerTaSoriso. teqnologiis arakomerciul safuZvelze gadacemis formebi: specialuri literaturis sainformacio masivebi, monacemTa kompiuteruli monacemTa bankebi, patentebi, cnobarebi da a.S; konferenciebi, gamofenebi, simpoziumebi, klubebi, maT Soris mudmiv momqmedi; swavleba, staJireba, studentebis, mecnierebis, specialistebis praqtika, romelic paritetul sawyisebze xorcieldeba universitetebs, firmebs, organizaciebsa da a.S. Soris;

78

specialistTa swavleba, sakonsultacio momsaxureba, eqspertiza da sxva; НИОКРИ-s erToblivi SemuSaveba, samecniero-sawarmoo konferencia; inJineringi: unda aRiniSnos rom, teqnologiis komerciuli gadacemis praqtikulad mTeli moculoba formdeba salizingo xelSekrulebiT, romelSic dapatentebul informaciasTan erTad SesaZloa figurirebdes mTeli rigi sxva debulebebisa da moTxovnebisa, romelTa dacvac savaldebuloa mxareebisaTvis. salizingo xelSekrulebis amgvar punqtebs SesaZloa warmoadgendes: licenziantis (licenziis myidveli) valdebuleba gamoiyenos miRebuli teqnologia gansazRvrul arealSi (dargobrivi, teritorialuri aspeqtiT); licenziaris (licenziis gamyidveli) da (an) licenziatis valdebuleba gadasces sruli informacia SeZenili teqnologiis Semdgomi srulyofis Taobaze; licenziantis valdebuleba ganaxorcielos e.w. dakavSirebuli Sesyidvebis didi moculoba (teqnologiurad martivi produqciis _ makompleqteblebis, naxevar farikatebis Sesyidva da a.S); licenziantis valdebulebaa ganaxorcielos erTjeradi gadaxdebi, Tu ki is imyofeba aramdgradi socialurekonomikuri reJimis mqone qveyanaSi; vadis miTiTeba, romlis ganmavlobaSic licenziri miiRebs roialits _ gayidvis moculobidan procentis perioduli gadaricxva (damokidebuli ar aris sapatento dacvis vadebze); salicenzio xelSekrulebaSi licenziantis uflebis CarTva isargeblos samarko niSniT, momsaxureobis niSniT, savaWro dasaxelebiT, am ukanasknelma SesaZloa xelSekrulebis Rirebulebis 25 % Seadginos. gadaxdis Rirebuleba dapatentebuli teqnologiis “SiSvel” licenziaze Seadgens teqnologiis gadacemis saerTo xarjebis mxolod nawils. amitomac, arc licenziaze patentebiT msoflio vaWrobis moculoba, arc dapatentebuli teqnologiis safuZvelze dadebuli salizingo SeTanxmebebis

moculoba ar iZleva safuZvels ganisazRvros teqnologiaTa gadacemis zusti moculobebi. kidev ufro rTulia ganisazRvros tnk-s, teqnologiuri progresis lideris, romelTa wiladac modis msoflios teqnologiuri nakadebis ara nakleb 1/3-sa, teqnologiuri gacvlebis moculoba. tnk-s erTi teqnologiuri nakadi es aris sakuTar struqturebSi pirdapiri investiciebi. meore _ teqnologiaTa Sida teqnologiuri gadadineba, romelmac SesaZloa miiRos, an ar miiRos sasaqonlo saxe. garda amisa, teqnologiuri gacvlis egidiT SesaZlebelia xdebodes Cveulebrivi sasaqonlo gacvla. mesame teqnologiuri nakadia _ filialebidan, qaliSvili kompaniebidan, kvleviTi struqturebidan, romlebic gatanilia sazRvargareT, momdinare uku informaciuli nakadi, romelic SesaZloa agreTve arc ki fiqsiredebodes da kvlav mieyidos filialebsa da ganyofilebebs nivTobriv, an ara nivTobrivi formiT, an piriqiT. ukanasknel wlebSi, magaliTad aSS-s tnkebi aqtiurad anxorcieleben Sidasafirmo transfers aSS-dan sazRvargareTul filialebSi arakomerciul sawyisebze, magram aSS-Si SemoaqvT teqnologiebi ukve komerciul safuZvelze. anu importis ganivTebuli formiT, riTac auareseben sagareo savaWro balanss. da piriqiT, sazRvargareTis qveynebidan miRebuli teqnologiebisa da sxva qveynebis bazrebze miRebuli codnis safuZvelze anxorcieleben aSS-dan teqnologiuri xasiaTis momsaxurebisa da inJineringis eqsportis forsirebas.

10.3. teqnologiaTa gadacemis praqtika

teqnologiis arakomerciuli gadacemis yvela tipi, maT Soris Sidasafirmo transferi, xorcieldeba Tavisuflad da ase vTqvaT, ar saWiroebs saxelSekrulebo-samarTlebriv gaformebas da reglamentaciebs. teqnologiis gadacemis komerciuli formebi, rogorc Sida safirmo, aseve saerTaSoriso, saWiroebs xelSekrulebis saxiT gaformebas (salicenzio, samecniero-teqnikuri

79

teqnikuri parametrebi, romlis garantirebasac uzrunvelyofs momwodebeli Tu daculia awyobis, damontaJebis, gamarTvis, gaSvebisa da eqspluataciis garkveuli pirobebi, agreTve im pirobaTa CamonaTvali, teqnikur parametrTa gansazRvris meTodebi da darRvevaTa Sedegebi, romelic warmoiqmneba instruqciis debulebaTa SeusruleblobiT; myidvelis garantiaa daicvas xarisxis done; mocemuli moTxovna mkacrdeba im SemTxvevisaTvis, rodesac salicenzio xelSekrulebiT myidvels agreTve SeZenili aqvs savaWro an momsaxurebis niSnebis an gamyidvelis sxva atributebis gamoyenebis ufleba da am ukanasknelis standartisagan gadaxvevam SeiZleba Selaxos momwodeblis imiji da reputacia; myidvelis garantiaa daicvas mTeli dapatentebuli Tu daupatentebeli informaciis konfencialuroba, romelsac miiRebs teqnologiis gadacemis salicenzio xelSekrulebiT. msoflio gamocdilebam aCvena, rom teqnologiaTa gadacemis efeqturoba ecema, Tu mowodeba xorcieldeba arakompetenturad, arasruli Sesabamisi dokumentaciis an “nou-haus� da momsaxurebis sruli paketis gareSe. amitom salicenzio xelSekrulebebSi mizanSewonilia darezervirebul iqnas: teqnikis, teqnologiis , Tanmde dokumentaciisa da momsaxurebis sruli paketi; personalis momzadebis, saTadarigo nawilebis mowodebisa da remontis, sawarmoo da gayidvis Semdgomi momsaxurebis, sxva saxis teqnikuri daxmarebis uzrunvelyofa salicenzio xelSekrulebis mTeli vadis ganmavlobaSi; momxmareblisaTvis teqnologiaTa srulyofisadmi xelmisawvdomoba, xelSekrulebis mTeli periodis ganmavlobaSi. bolo debulebebis moqceva xelSekrulebaSi aZvirebs xelSekrulebis Rirebulebas, magram moaqvs kidec Sesabamisi mogeba myidvelisaTvis. im SemTxvevaSi, rodesac Tavad myidvels aqvs SesaZlebloba gaaumjobesos licenzirebuli teqnologia, mas SeuZlia Cados Sesabamisi punqti xelSekrulebaSi, riTac is imyarebs Tavis poziciebs adgilobriv bazarze mis mimarT sazRvargareTeli partnioris

TanamSromlobis, erToblivi warmoebis, an yidva-gayidvis xelSekrulebebi). saxelmwifo, saxelmwifoTaSoris da firmaTaSoris doneze teqnologiis gadacema da teqnologiuri gacvla, regulirdeba erovnuli an saerTaSoriso xasiaTis sakanonmdeblo aqtebiT, agreTve mxareTa (firmebi, korporaciebi da sxva) konkretuli xelSekrulebebiT da SeTanxmebebiT. xelSekrulebaTa yvela saxeobis gaformeba moiTxovs drois seriozul xarjvas, detalur eqspertizasa da mravalsafexurian molaparakebebs.. amasTan kontragentTa (mxareebis) TvalTaxedvis arealSi mudmivad unda iyos mimdinare movlenebis mTliani speqtri da SesaZlo gaugebrobani. qveyanaSi nebismieri SeWra teqnologiiT, an produqciiT, romelSic gamoyenebulia teqnologia, romelic dapatentebulia mocemul qveyanaSi sxva piris mier da sapatento dacvis vada ar aris gasuli, xolo piri, romelmac ganaxorciela es SeWra da am saqmianobisaTvis licenzia ar gaaCnia, idevneba kanonmdeblobiT (tranzitis garda). imisda miuxedavad, Tu ra saxiT (teqnikuri dokumentaciis Tu ganivTebuli formiT) ganxorcielda teqnologiis gadacema, igi formdeba xelSekrulebis saxiT. masSi unda mieTiTos ZiriTadi debulebebi (maT Soris xelSekrulebis sagani, mxareTa valdebulebani, sanqciebi, fors-maJoris pirobebi, davis gadawyvetis formebi, angariSsworebis wesi da forma da sxva), romlebic metnaklebad standartulia yidva-gayidvis xelSekrulebebisaTvis, aseve unda asaxavdes specifikur, mxolod teqnologiaTa gadacemis xelSekrulebaTaTvis damaxasiaTebel momentebs. maT Soris: garantia imisa, rom teqnika da teqnologia Tanmde instruqciebis, saxelmZRvaneloebis, teqnologiuri ruqebis moTxovnaTa dacvis pirobebSi gamosadegia saqmianobis im saxeebis Sesasruleblad, romelic SeTanxmebulia xelSekrulebiT; sapatento siwmindisa da mesame mxaris pretenziebisagan Tavisuflebis garantia;

80

rac uSvebs lizenziaris mier erTi da igive licenziis meorad da mravaljeradi gayidvis SesaZleblobas gansazRvrul bazrebze. ubralo licenzia iTvaliswinebs rogorc wesi mTel rig SezRudvebs samarTlebrivi dacvis obieqtebis gamoyenebis kuTxiT. es aris SezRudvebi gamoyenebis teritoriis an eqsportis teritoriis (e.w. saeqsporto zona) mixedviT, agreTve (xandaxan) licenziebis gamoyenebis sferoebis mixedviTac. salicenzio saqmianobis ganviTarebis kvalobaze terminma “licenzia”moicva ara mxolod samrewvelo da inteleqtualuri sakuTrebaze uflebis gadacema, aramed teqnikuri dokumentaciis, teqnologiuri cnobebis, samrewvelo saidumloebebis ( nou-hau) da a.S. gadacemac. teqnologiaTa ganviTarebis kvalobaze, gansakuTrebiT eleqtronikaSi, qimiaSi, gamoTvliT teqnikaSi maRali teqnologiebis ganviTarebam, arsebiTad gaaZliera “nou-haus” roli. amasTan, Tanamedrove tendenciaa, rac SeiZleba didi xnis ganmavlobaSi SenarCunebul iqnes “nou-hau”-s konfedecialuroba, gasaidumloeba. amasTan dakavSirebiT, inovaciaTa mflobelebi arCeven ar daapatenton sakuTari gamogonebani, raTa ar Seiqmnes “nou-hau”-s udrood gamJRavnebis an patentis gverdis avlis gaiolebuli sqemis warmoqmnis saSiSroeba. amasTan dakavSirebiT izrdeba aradapatentebuli licenziebiT (‘nou-hau”) vaWrobis moculoba da am terminma da gadacemis praqtikam moipova ase vTqvaT sruluflebiani moqalaqeoba. xSirad, licenziaTa gadacemas Tan sdevs mowyobilobebis, saamqroebis, sawarmoebis makompleqtebeli mowyobilobebis miwodeba, romelic Seisyideba mocemuli licenziis realizaciisaTvis. amgvari licenzia iwodeba Tanmde licenziad, da “wminda” licenziisagan gansxvavebiT ar warmoadgens mowyobilobebis mowodebis kontraqtis Semadgenel nawils da salicenzio SeTanxmebas damoukidebeli xasiaTi aqvs. salicenzio vaWrobis praqtikaSi gvxvdeba “jvaredini” licenzirebis terminic, roca gamyidveli (gamyidvlebi) anxorcielebs mis sakuTrebaSi arsebuli samrewvelo sakuTrebis obieqtebze licenziebis gacvlas, romelic xSirad

interess grZelvadian perspeqtivaSi. anu myidvels SeuZlia daimkvidros saxelSekrulebo wesiT teqnologiis gamyidvelis potenciuri ufleba Tavis licenzirTan mimarTebaSi. winaaRmdeg SemTxvevaSi, Tu licenzianti licenzirebuli teqnologiis srulyofas ganaxorcielebs, is SesaZloa AaRmoCndes situaciaSi, rodesac yovelgvari gaumjobeseba avtomaturad da usasyidlod gadaeces licenzirs. amitomac teqnologiis gadacemis yvela xelSekruleba da SeTanxmeba detalurad unda iyos damuSavebuli.

10.4. teqnologiis komerciuli gadacemisas salicenzio Ggacvla

salicinzio gacvlis mcnebis qveS igulisxmeba licenziaTa yidva-gayidvis komerciuli garigebebis dadebaaRsruleba. saqmian praqtikaSi licenziaTa mravali saxeobebi arsebobs. wminda saxiT licenziad iwodeba ufleba, garkveul pirobebSi gamoyenebul iqnas raime saxis patenti. amitom klasikuri licenzia, es aris patentis gamoyeneba, anu egreTwodebuli”sapatento” licenzia. licenziis yvelaze cnobili formaa patentis rogorc aseTze uflebis gadacema. amgvarad gamomgonebeli, an patentis mflobeli uars ambobs Tavis uflebaze, da patentis mflobeli xdeba myidveli. urTierTobaTa amgvari forma damaxasiaTebelia im SemTxvevebisaTvis, rodesac patentis mflobelia kerZo piri. licenzia SesaZloa iyos ubralo, gansakuTrebuli an sruli. gansakuTrebuli licenziis SemTxvevaSi, myidvels (licenziants) eniWeba gansakuTrebuli, anu monopoliuri ufleba gamoiyenos licenziis obieqti garkveul bazrebze, romelic SesaZlebelia moicavdes rogorc erT romelime qveyanas, asve mTlian regions an qveynebis jgufs. sruli licenzia niSnavs myidvelze sruli uflebebis gadacemas patentis gamoyenebis Taobaze da praqtikulad niSnavs mis sabolood gayidvas. ubralo licenziis qveS igulisxmeba licenziantis ufleba gamoiyenos licenziis obieqti garkveul farglebSi,

81

magram ar unda CavTvaloT, rom SeuZlebelia licenziis gayidva mxolod gamogonebis “SiSveli” patentis saxiT (anu mxolod carieli ideis). msoflioSi mravladaa Suamavali, damnergavi firmebi (`venCuruli~), romlebic yiduloben amgvar gamogonebebs sakuTari riskis qveS, da ewevian mis Semdgom danergvasa da komercializacias. konkretuli samecniero-teqnikuri miRwevis licenziis saxiT gasayidad mosamzadeblad, dgeba sareklamo-teqnikuri aRwera licenziis obieqtisa da misi teqnikur-ekonomikuri gaTvla (dasabuTeba), romelic daamtkicebs licenziis obieqtis gamoyenebis efeqturobas. magram, am dokumentebis momzadebisas aucilebelia daculi iqnes konfidencialurobis balansi, raTa am dokumentebSi mocemuli informacia iyos sakmarisi potenciuri myidvelisaTvis, raTa mas mieces saSualeba gaakeTos daskvna misi SeZenis mizanSewonilobis Taobaze, magram arasakmarisi imisaTvis , rom myidvelma miRebuli informaciis bazaze damoukideblad SesZlos licenzirebis obieqtis gamoyeneba ise rom ar SeiZinos mocemuli licenzia. im SemTxvevaSi, rodesac SeuZlebelia myidvelis daintereseba licenziis obieqtiT ise rom, ar iqnes gamJRavnebuli gamogonebis konfidencialuri mxareebi, gamoiyeneba ofciuri SeTanxmebis forma. am SeTanxmebis pirobebis Tanaxmad, momxmarebeli winaswar anazRaurebs ra licenziis sruli Rirebulebis 10-30%-s, iRebs gamogonebis SesaZleblobebis Sesaxeb srulyofil informacias sruli konfedencialurobis pirobiT. mocemuli informaciis gacnobis Semdgom, is an iRebs gadawyvetilebas licenziis SeZenis Sesaxeb da opcionis Rirebuleba CaeTvleba gadaxdaSi, an uars ambobs licenziis SeZenaze, magram, aseT SemTxvevaSi mas aRar daubrundeba ofcionis saxiT winaswar gadaxdili Tanxa, amsTan mis mier mopovebuli informacia unda darCes konfidencialurad. sakuTari samecniero-teqnikuri miRwevis reklamirebis dasawyebad konkretul bazrebze, agreTve konkretuli myidvelis arsebobisas, mizanSewonilia dawyebul iqnas licenziis obieqtis sapatento sisufTavis Semowmeba (gadamowmeba) salicenzio xelSekrulebiT SeTavazebuli arealis qveynebis mixedviT. amgvari Semowmeba saSualebas

avsebs erTmaneTs, an maT erTobliv gamoyenebas moaqvs damatebiTi mogeba.

SemTxvevaSi, rodesac patentis mflobeli mzad aris gadasces licenzia nebismier fizikur an iuridiul pirs, aseTi licenzia iwodeba “Ria” licenziad. qveyanaSi miRebuli patentis gamoyenebis procesSi SesaZlebelia Caerios saxelmwifoc sakuTari kompetenturi organoebis meSveobiT (erovnuli sapatento organo, sapatento sasamarTlo, samoqalaqo sasamarTlo, saarbitraJo sasamarTlo), romlebic specialurad dasabuTebul SemTxvevaSi (magaliTad, rodesac inovaciis obieqtis mflobeli ar an ver iyenebs mas, konkurenciis gamZafrebis, antimonopoliuri regulirebis RonisZiebaTa farglebSi), SeuZlia patentis mflobeli aiZulos gadasces sxvas misi patentis gamoyenebis ufleba. licenziis amgvar saxeobas “iZulebiT” licenzias uwodeben.

ZiriTad faqtorebs, romlebic xels uwyobs warmatebul salicenzio garigebas, warmoadgens gamogonebis an samecnieroteqnikuri miRwevis wonadoba, misi efeqturoba, samarTlebrivi daculobis done (damcavi dokumentaciis arseboba, rogorc qveyanaSi aseve mis farglebs gareT) da sawarmoos aTvisebis SesaZleblobani. amitom, gamogonebis momzadeba licenziis gasayidad dawyebul unda iqnes saavtoro uflebebis dacvis stadiidan. pirveli etapi es aris damcavi dokumentis mopoveba, anu patentis dafiqsireba, rogorc sakuTar qveyanaSi, aseve sazRvargareTac. gamogonebis Zlieri sapatento dacva propociulad axdens gavlenas momavali licenziis Rirebulebaze. rogorc wesi samarTlebrivad kargad daculi licenziis obieqti gacilebiT maRali Rirebulebis matarebelia, vidre analogiuri magram iuridiulad naklebad daculi teqnikisa da teqnologiis salicenzio obieqti. gamogoneba, romelic danergilia warmoebaSi, ufro advilad poulobs myidvels, da misi fasi ufro maRalia, radganac licenziis potenciur myidvels SeuZlia realurad Seafasos teqnikur-ekonomikuri upiratesobani romelic miiReba gamogonebis an samecniero-teqnikuri miRwevis perspeqtivaSi gamoyenebiT.

82

teqnologiaTa gadacemis SeTanxmebis erT-erTi ZiriTadi sakiTxia teqnologiis Rirebulebisa da fasis gansazRvra, da licenziis gayidvis (SeZenis) ekonomikuri Sedegebis Sefaseba. sxva saqonlebisagan gansxvavebiT teqnologiis Rirebuleba da fasi rogorc wesi, ar ganisazRvreba im danaxarjebiT, romelic dakavSirebuli iyo mis SeqmnasTan. am TvalsazrisiT teqnologia iseTi saqonlebis analogiuria rogoricaa UuZravi qoneba da fasiani qaRaldebi, romelTa Rirebuleba damokidebulia Semosavlis miRebaze, romelic maTi gamoyenebiT miiReba. zustad amgvarad, teqnologiis Rirebuleba damokidebulia damatebiTi mogebis sidideze, romlis miRebac SesaZlebelia teqnologiuri siaxlis realizaciis Sedegad. amgvar SemTxvevebSi xSirad laparakoben teqnologiur rentaze (miwis rentis analogiurad). teqnologiuri rentis miRebis SesaZlebloba uzrunvelyofilia teqnologiuri monopoliiT, romelsac flobs misi mesakuTre. am monopoliis buneba orsaxovania. pirveli, igi ganpirobebulia teqnologiis inteleqtualuri bunebiT, xolo teqnologiis mflobeli, tovebs ra sakuTar codnas gasaidumloebulad, iqmnis informaciul monopolias. meore, informaciuli monopolia gamyarebulia iuridiulad, romelic patentis an saavtoro uflebebis saxiT uzrunvelyofilia inteleqtualuri sakuTrebis uflebiT. teqnologia, romelic farTodaa cnobili da ar aris daculi iuridiuli normebiT, ver uzrunvelyofs misi mflobelisaTvis teqnologiur monopolias, ver moaqvs teqnologiuri renta da Sesabamisad arc warmoadgens saqonels. licenziis gayidva warmoadgens erT-erT yvelaze maRal savaluto efeqtis matarebel sagareo savaWro garigebas, romelic saSualebas iZleva minimaluri materialuri, finansuri da SromiTi resursebis xarjze miRebul iqnas mniSvnelovani sididis saxsrebi da is gansakuTrebiT maRalracionaluria roca samrewvelo simZlavreebi SezRudulia da SeuZlebelia bazris moTxovnis dakamyofileba mza produqciis miwodebis gziT. teqnologiis fasebze momqmed faqtorebs ganekuTvnebian: 1) danaxarjebi “niokri�-ze (pirdapirproporciuli damokidebuleba);

iZleva gamoiricxos mesame pirebis pretenziebi patentebze, ramdenadac salicenzio xelSekrulebis xelis moweris Semdeg amgvar pretenziebs SesaZloa seriozulad negatiuri Sedegebi mohyves. ucxouri licenziis SeZenis procesi licenziis gayidvis procesis msgavsia. saWiroa Catardes licenziis SeZenis da misi SesaZleblobebis analizi, da miRebul iqnes ucxoeli gamyidvelisagan srulyofili teqnikur-ekonomikuri komerciuli winadadeba, romelic momzadebuli unda iqnes myidvelis moTxovnis (teqnikuri davalebis) safuZcelze. licenziis obieqtis gacnobis procesSi, SesaZlebelia warmoiSvas misi sawarmoo da saeqspluatacio pirobebSi gamocdis aucilebloba, Sefasdes misi teqnikuri done firmaSi. komerciuli winadadebis Sefasebisas, mizanSewonilia arsebobdes alternatiuli winadadebebic sxvadasxva mwarmoebeli firmebisagan. licenziebis gayidva sazRvargareT, bevr qveyanaSi saWiroebs saxelmwifos nebarTvis (licenziis) mopovebas. saxelmwifos mxridan sazRvargareT samecniero-teqnikuri informaciis gatanis kontrolis sistema arsebobs yvela qveyanaSi. amgvari kontroli SesaZloa ganxorcieldes sxvadasxva formiT: an uflebis gacema, an dadebuli salicenzio xelSekrulebebis registracia da aRsrulebaze saxelmwifos Semdgomi Tanxmobis (an uaris) miReba, an am ori meTodis raRac kombinacia. saxelSekrulebo formas licenziis yidva-gayidvis aqtisa warmoadgens salicenzio SeTanxmeba, romelic ideba komerciul safuZvelze an usasyidlod licenzirsa da licenziants Soris. arsebobs ramodenime tipiuri forma saeqsporto da saimporto salicenzio SeTanxmebebisa, magram SeTanxmebis konkretuli saboloo varianti yalibdeba teqnikuri da komerciuli molaparakebebis Sedegebis mixedviT, rodesac dasruldeba yvela muxlis urTierT SeTanxmeba da winaswari eqspertiza.

10.5. teqnologiis Rirebuleba da fasi

83

2) teqnologiis siaxle _ teqnologia rac ufro Zvelia miT dabalia misi fasi; 3) danaxarjebis sidide romelic dakavSirebulia teqnologiis gadacemasTan ( pirdapirproporciuli damokidebuleba ); 4) mogebis done, romelsac iRebs myidveli. am maCveneblis sidide pirdapiraa dakavSirebuli im sabazro wilis moculobasTn, romelic mas ekuTvnis. Sesabamis bazrebze, sadac savaraudod moxdeba gadacemuli teqnologiis realizacia, soliduri wili, teqnologiis myidvels uqmnis pirobebs gaimyaros poziciebi gamyidvelTan molaparakebebisas da ganapirobebs teqnologiis fasis klebas; 5) teqnologiis myidvelis statusi (saxelmwifo Tu kerZo). saxelmwifo organizaciebs, rogorc wesi ufro Zlieri poziciebi aqvT molaparakebebze da Sesabamisad teqnologiaSi naklebs ixdian; 6) licenziantis geografiuli adgilmdebareoba, rac aseve axdens gavlenas mis sastarto poziciebze. teqnologiis fasis qveda zRvars gansazRvravs mis Seqmnaze gaweuli danaxarjebi plius saSualo mogeba. teqnologiis fasis zeda zRvari ganisazRvreba licenziis myidvelis Semosavlebidan sakmaod maRali wiliT. aqedan ki gamomdinareobs, rom teqnologiis fasi SesaZlebelia varirebdes Zalian farTo diapazonSi da misi konkretuli sidide pirdapiraa dakavSirebuli teqnologiis gamyidvelisa da myidvelis sabazro poziciebTan. licenziis faswarmoqmnis meTodika dafuZvnebulia martiv principze _ licenziis gamyidvels gadaexdeba myidvelis mogebis nawili, romelsac is SeZenili licenziiT miiRebs. produqciis saxis, misi warmoebis moculobebis (seriuloba) Sesabamisad, mogebis am wilis sidide meryeobs myidvelis mogebis 10-30%-s farglebSi. licenziis Rirebuleba mWidrodaa dakavSirebuli angariSsworebis formasTan. licenziiT warmoebuli produqciis erTeulis mixedviT angariSsworebis pirobebSi (roialitis forma), saerTo gadaxda salicenzio xelSekrulebis moqmedebis mTeli periodisaTvis ufro metia, vidre pirdapiri angariSsworebis dros, rodesac licenziis saerTo

Rirebuleba gadaixdeba nawil-nawil, magaliTad 20% xelSekrulebis xelmoweris momentSi, 30% teqnikuri dokumentaciis momentSi, 30% produqciis warmoebis dawyebisas da 20% sagarantio gadaxdebi. es ukanaskneli Tanabrad gadanawildeba salicenzio xelSekrulebis darCenil vadaze. gamoiyeneba salicenzio angariSsworebis kombinirebuli formebic, roca Rirebulebis nawili salicenzio produqciis aTvisebis periodSi anazRaurdeba erTi formiT, xolo produqciis warmoebis dawyebis momentidan ki roialitis formiT. am SemTxvevaSi arsebiTia salicenzio xelSekrulebaSi gaTvaliswinebuli iqnas yovelwliuri gadaxdebi, romelic unda ganaxorcielos myidvelma, im SemTxvevaSic ki roca is ar iyenebs licenzias da ar uSvebs mocemul produqcias. arsebobs ramodenime midgoma licenziis Rirebulebis dasadgenad. zogadad licenziis Rirebulebis gansazRvris formulas Semdegi saxe aqvs: t

C p  V i  Z i  i

p

i

sadac:

C

p

_ aris licenziis Rirebuleba roialitis formis

angariSsworebiT; _ aris warmoebis mosalodneli moculoba i-ur i

V

weliwadSi; _ aris roialitis sidide i-ur weliwadSi; i

P Z t

i

_ aris erTeuli produqciis fasi i-ur weliwadSi; _

aris

salicenzio

xelSekrulebis

moqmedebis

saangariSo vada. salicenzio xelSekrulebis moqmedebis vada, romelic miRebulia licenziebiT vaWrobis saerTaSoriso praqtikaSi, ar aRemateba 10 weliwads. xelSekrulebis moqmedebis saangariSo vadad rekomendirebulia: ufaso licenziebisaTvis, romelTa aTvisebac ar moiTxovs did drosa da kapitaldabandebebs 5-7 weliwadi. igive vada rekomendirebulia

84

agreTve iseT sapatento licenziebisaTvis, romelTa obieqtsac warmoadgens produqcia moklevadiani sasicocxlo cikliT (magaliTad sayofacxovrebo teqnika); an 7-10 wliT sapatento licenziebisaTvis, licenziis xangrZlivvadiani sasicocxlo cikliT, romelTa aTvisebac dakavSirebulia mniSvnelovan kapitaldabandebebTan, mowyobilobis mowodebis didi vadebiT (1-1,5 weli), da warmoebaSi danergvis 1-1,5 wliani vadiT. msoflio praqtikaSi angariSswrebis miRebuli praqtikis principebi licenziis Rirebulebaze Semdegi saxiT moqmedeben. licenziis saerTo jamuri Rirebuleba iqneba miT naklebi, rac ufro swrafad da metis gadaxdas iwyebs myidveli. rodesac angariSsworeba gawelilia droSi, da misi didi nawili modis salicenzio xelSekrulebis vadis bolo periodebze, licenziis jamuri Rirebuleba matulobs. licenziiT produqciis warmoebis moculoba ganisazRvreba licenziantis mier warmoebis moculobis sawarmoo programis monacemebisa da salicenzio produqciis gasaRebis bazris moculobis analizis monacemebis mixedviT. produqciis erTeulis saangariSsworebo fasis erTeulad miiCneva mwarmoeblis franko-qarxnis neto-fasi, romlidanac gamoiqviTeba fasdaklebebi SefuTvis, Senaxvis, dazRvevis, da sxva arasawarmoo danaxarjebze. saangariSsworebo fasebi dgindeba qveyanaSi sagareo savaWro garigebebis konkretuli fasebis, an preiskurantebis, da (an), analogiuri produqciis mwarmoebeli firmebis mowodebis fasebis mixedviT. saangariSsworebo fasebidan gamoiqviTeba makompleqtebeli nakeTobebisa da Sesyiduli detalebis fasebi, romlebic ar warmoadgenen salicenzio SeTanxmebis obieqtebs. teqnologiaTa gadacemisas xSirad xorcieldeba erTdrouli angariSsworebis mTeli rigi. magaliTad, maT Soris garda roialitiT gansazRvruli gadaxdebisa SeiZleba warmoiqmnas winaswari angariSsworebis sxvadasxva saxeobebi. teqnologiis fasis kalkulacia moiTxovs dafiqsirdes gansxvaveba teqnologiis uSualo fassa da sxva yvela danarCen gadasaxdels Soris. es dakavSirebulia imasTan, rom gadaricxuli gadasaxdelebi formirdeba sxvadasxvagvarad: uSualod teqnologiaze gadasaxdelis sidide ganisazRvreba misi komerciuli realizaciidan savaraudod misaRebi mogebis

sidididan gamomdinare, xolo yvela sxva danarCeni gadasaxdeli ki Sesabamis RonisZiebaze gaweuli danaxarjebis safuZvelze. roialiti warmoadgens angariSsworebis yvelaze martiv formas. mTlianobaSi angariSsworebani roialitis formiT, Seicavs maRal riskebs teqnologiis gamyidvelisaTvis, ramdenadac misi sidide damokidebulia im komerciul warmatebaze, romelsac aRwevs teqnologiis mflobeli. misi arawarmatebuli realizaciis SemTxvevaSi, teqnologiis gamyidvelma SesaZloa ganicados arsebiTi danakargebi. da piriqiT, gayidvebis swrafi zrdis pirobebSi, misma sargebelma SesaZloa gadaaWarbos mosalodnels. gamomdinare aqedan, teqnologiis gamyidveli angariSsworebis amgvar formas irCevs mxolod im SemTxvevaSi, Tu ki miiCnevs, rom myidvels aqvs SesaZlebloba miiRos sakmarisad maRali mogeba. gayidvebis wliuri moculobis klebis pirobebSi sakuTari danakargebis Tavidan acilebis mizniT, teqnologiis mflobelma SesaZloa moiTxovos minimalurad garantirebuli roialitis Tanxis dadgena, romlis qvemoTac ar SeiZleba roialitis wliuri sididis dacema. meores mxriv, myidvelisaTvis angariSsworebis amgvari forma sakmaod xelsayrelia, ramdenadac igi gulisxmobs gadaxdebis gadavadebas droSi da misi sidide damokidebulia axali sawarmos komerciul warmatebaze. magram, Tu axali teqnologiis realizacia ganxorcielda warmatebiT, gadaxdebis sididem SesaZloa mniSvnelovnad gadaaWarbos teqnologiis pirvel sawyisad dadgenil fass. am garemoebam gamoiwvia roialitis daricxvis mravalferovani sistemebis formireba, romlebic metnaklebad Wrian zemoT aRniSnul problemas. ase magaliTad, roialiti SesaZlebelia gansazRvrul iqnes: a) rogorc produqciis erTeulis realizaciaze fiqsirebuli Tanxa, an produqciis erTeulis realizaciaze raRac wili; b) rogorc Semosavlidan garkveuli wili, romelic miiReba axali teqnologiis warmoeba realizaciidan; g) gayidvebis moculobidan winaswar gansazRvruli wili manam sanam ar iqneba miRweuli partniorebis mier dabandebul kapitalze mogebis dadgenili norma.

85

angariSsworeba SesaZlebelia ganxorcieldes agreTve teqnologiis gamyidvelze myidvelis aqciebis an sxva fasiani qaRaldebis gadacemis gziTac. teqnologiis gayidvisas gamyidveli xSirad myidvels uwevs mTel rig paralelur da damxmare momsaxureobebsac. am kategoriis momsaxurebas ganekuTvnebian momsaxureobis iseTi saxeobebi, romlebic dakavSirebulia Tavad teqnologiis gadacemis procedurasTan. isini iwvevn garkveuli saxis danaxarjebsa da danakargebs maT Soris informaciuli xasiaTisasac, ris gamoc aucilebelia maTi kompensireba. amgvari gadasaxdelebis Tavisebureba mdgomareobs imaSi, rom isini xorcieldeba jer kidev garigebis gaformebamde. ris gamoc warmoiqmneba specialuri gadasaxdelebis mTeli rigi: winasawari gadasaxdeli: es gadasaxdeli gaTvaliswinebulia gamyidvelis xarjebis kompensirebisaTvis, romelic man gaiRo jer kidev kontraqtis gaformebamde. es SesaZloa iyos danaxarjebi, romlebic dakavSirebulia proeqtirebasTan, samarketingo kvlevebis CatarebasTan, teqnikuri saxelmZRvaneloebisa da instruqciebis SeqmnasTan, sxva teqnikuri dokumentaciis momzadebasTan, molaparakebebTan, iuridiuli konsultaciebis xarjebTan, da a.S. gamyidvelis xarjebi dakavSirebulia amgvari qmedebebis ganxorcielebasTan, xSirad aRemateba kidec myidvelis danaxarjebs. amasTan saWiroa yuradReba mieqces imasac, rom es kompensaciebi ar exeba danaxarjebs, romelic dakavSirebulia teqnologiis uSualod SeqmnasTan, anu “niokri”-s xarjebs. miuxedavad imisa, rom erTdrouli gadasaxdeli da winaswari gadasaxdeli xSirad areulia erTmaneTSi, isini asruleben sxvadasxva funqciebs.

Tu mxareebi Tanxmdebian, rom winaswari gadasaxdelebi warmoadgens samarketingo danaxarjebs da mTlianad ekisreba gamyidvels, am ukanasknels SeuZlia SemdgomSi CarTos is teqnologiis sakuTar fasSi da miiRos maTi amogeba, rogorc roialitis an erTdrouli gadasaxdelis nawilis saxiT. gadasxadeli teqnologiuri informaciis nawilobrivi gamJRavnebisaTvis: imisaTvis, rom darwmundes garigebis mizanSewonilobaSi, myidvelma xelSekrulebis xelismoweramde

fulis inflaciuri gaufasureba da sabanko procentebis zrda iwvevs roialitis realuri sididis Semcirebas. amis gamo, teqnologiaTa gadacemis xelSekrulebebSi, rogorc wesi gaTvaliswinebulia sxvadsxva saxis debulebebi, romlebmac unda uzrunvelyon dakarguli saxsrebis anazRaureba. gayidvis meore tipis gamoyenebisas, misi sidide dgindeba winaswar garkveuli sididis saxiT, romelic gadaixdeba erT an met nawilad, rogorc wesi teqnologiis gadacemis SeTanxmebis ZalaSi Sesvlis momentSi. amgvari gadasaxdelis sidide SesaZlebelia gaangariSebuli iqnes roialitis ganakveTis, maTi gadaxdis periodis da produqciis wminda gayidvebis savaraudo moculobebis safuZvelze.

SeTanxmebis monawile mxareebis urTierT garigebis Sedegad, zogjer teqnologiis fasis gansazRvra xorcieldeba teqnologiis Seqmnaze gaweuli danaxarjebis SefasebiT. angariSsworebis aRniSnuli forma gamoiyeneba rogorc wesi patentis gayidvisas, rac Tavis mxriv warmoadgens samrewvelo sakuTrebis uflebis saboloo gadacemas. teqnologiaze angariSsworebis sxva formebs warmoadgenen: jvaredini licenzireba, rac niSnavs licenziebisa da patentebis urTierT gacvlas, romlebic miiCneva eqvivalenturad. angariSsworebis amgvari forma, yvelaze xSirad gvxvdeba samrewvelod ganviTarebuli qveynebis firmebs Soris gaformebul teqnologiaTa gadacemis kontraqtebSi. gansakuTrebiT xSiria es farmacevtiul da eleqtronul mrewvelobaSi, sadac danaxarjebi “niokrze” rogorc wesi Zalzed arsebiTia. amasTan, zogjer kontraqtebi Seicavs debulebas imis Taobaze, rom myidveli valdebulia usasyidlod miawodos informacia adre SeZenil teqnologiis yovelgvari modernizaciisa da gaumjobesebis Sesaxeb; gvxvdeba agreTve faruli salicenzio gadasaxdelebic an maTi konvertacia, romlis drosac gadasaxdelebi teqnologiaze CarTulia sasaqonlo miwodebis fasebSi an teqnologiis gamyidvelis momsaxurebis fasebSi. magaliTad mosawodebeli mowyobilobebis fasebSi, masalebis, saTadarigo nawilebis an nebismieri sxva perioduli mowodebis fasebSi.

86

unda miiRos minimaluri komerciuli da teqnikuri informacia mainc. am ukanasknelis gamJRavneba ki garkveul riskebs Seicavs, radganac, Tu ki garigeba ar Sedga, potenciur myidvels principSi Seswevs unari gamoiyenos miRebuli informacia analogiuri teqnologiis Sesaqmnelad an dasanergad. riskis xarisxi damokidebulia teqnologiisa da misi iuridiuli dacvis xasiaTze. riskis sidide SesaZlebelia gaxdes arsebiTi, Tu ki teqnologia daculia mxolod, rogorc komerciuli saidumloeba da advilad kvlavwarmoebadia misi gacnobis SemTxvevaSi. aseT SemTxvevaSi licenzirs SeuZlia moiTxovos garkveuli Tanxebis gadaxda gamJRavnebul teqnologiur da komerciul informaciaze, rogorc SesaZlo riskis warmoqmnis kompensirebisaTvis.

Tanxmoba, amgvar gadasaxdelze warmoadgens garkveul garantias imisa, rom myidveli seriozuladaa ganwyobili da is SeiZleba gamoyenebuli iqnas im danakargebis asanazRaureblad, romelic warmoiSoba garigebis CaSlis SemTxvevaSi. amasTan, warmatebiT dasrulebuli garigebis SemTxvevaSi, winaswar gadaxdili amgvari Tanxebi SesaZlebelia gamoiricxos teqnologiis ZiriTadi fasidan. ofciuri gadasaxdeli: ofciuri gadasaxdelebi gadaixdeba im SemTxvevaSi, Tu ki potenciur myidvels surs miiRos gansakuTrebuli ufleba mocemuli kontaraqtis dadebaze, magram saboloo gadawyvetilebis miRebamde aqvs survili moipovos damatebiTi teqnologiuri da komerciuli informacia. Aam SemTxvevaSi teqnologiis gamyidvels SeuZlia moiTxovos ofciuri gadasaxdelis gadaxda imis sakompensaciod, rom is teqnologiis realizacias avadebs garkveuli droiT. Tu ki xelSekruleba ar iqna xelmowerili, gamyidveli rogorc wesi itovebs ofciur gadasaxdels TavisTan. amavdroulad garigebis warmatebiT dadebis SemTxvevaSi, ofciuri gadasaxdeli SesaZlebelia CaiTvalos gasayidi teqnologiis sakontraqto fasSi. teqnologiis gadacemasTan dakavSirebuli damatebiTi danaxarjebis anazRaureba: inJineringuli momsaxurebis anazRaureba (enjineering fees).

rogorc wesi Tavisi momsaxureobis saxiT teqnologiis gamyidveli uzrunvelyofs inJineringul damuSavebas, rac aucilebelia gadacemuli teqnologiis gamoyenebisaTvis. im SemTxvevaSi, rodesac myidvels ar aqvs sakmarisi inJineringuli gamocdileba da kvalifikacia, teqnologiis gamyidvels SeuZlia uzrunvelyos is e.w. “integrirebuli inJineringiT”. magram, umetes wilad inJineringuli momsaxureobis uzrunvelyofas anxorcieleben specializirebuli sakonsultacio firmebi. amgvari momsaxurebis anazRaurebis safuZvels warmoadgens danaxarjebi, romlebic dakavSirebulia mocemuli momsaxureobis gawevasTan. maTi ganfasebebi diferencirebulia kvalifikaciis donis Sesabamisad da periodulad qveyndeba sakonsultacio firmebis mier. Sesabamisad, teqnologiis myidvels Tavad SeuZlia gansazRvros am kategoriis danaxarjebis daaxloebiTi done. teqnikuri daxmarebis anazRaureba: roca teqnologiis myidvels Sesabamis sferoSi ar aqvs sakmarisi teqnikuri codna, teqnologiis gamyidveli uzrunvelyofs misTvis Sesabamisi teqnologiis gamoyenebisaTvis aucilebel teqnikur daxmarebas.. amgvari momsaxurebis anazRaurebis wesebi ZiriTadSi inJineringuli momsaxurebis wesebis analogiuria. sakonsultacio gadasaxdelebi: da bolos, yvela operaciis ganxorcielebisas, romelic dakavSirebulia teqnologiis SeZenasa da mis gadacemasTan, Tan axlavs konsultantTa momsaxureobis aucilebloba (safinanso, iuridiuli, samarketingo da a.S. saxis). danaxarjebi, romelic dakavSirebulia amgvari xasiaTis momsaxureobis gawevasTan, SesaZlebelia gadaxdil iqnas nebismieri mxaris mier an gaiyofa Tanabrad. maTi daricxvis principi ukve ganxiluli gadaxdebis analogiuria _ danaxarjebis anazRaureba plius noმინარული mogeba.

10.6. saerTaSoriso teqnologiur gacvlebSi inJineringi da teqnikuri daxმareba

87

saerTaSoriso inJineringi warmoadgens sawarmoo, komerciuli, da samecniero-teqnikuri xasiaTis momsaxureobaTa kompleqss, romelsac anxorcieleben, rogorc specializirebuli firmebi, aseve samrewvelo, saamSeneblo da sxva specializaciis mqone firmebi. “inJineringis” tipis momsaxureobaTa mTliani speqtri (“teqnikuri xelSewyobis” tipis momsaxureobis gareSe), SesaZlebelia daiyos or ZiriTad jgufad: momsaxureobebi, romlebic dakavSirebulia teqnologiuri procesis momzadebasTan, da momsaxureobani, romelTa mizania rentabeluri warmoebis uzrunvelyofa. pirvel jgufs SesaZlebelia miekuTvnos: 1) winasaproeqto momsaxureoba, maT Soris bazris koniuqturis Seswavla, saproeqto-saZiebo samuSaoebi proeqtis ganxorcielebis arealSi: topografiuli gadaReba, adgilis sainJinro gegmarebis SemuSaveba, niadagebis, gruntis Seswavla, wiaRiseulis dazverva, kapitaldabandebaTa gegmis SemuSaveba, satransporto qselis ganviTareba, proeqtis teqnikur ekonomikuri dasabuTebis kompleqsis SemuSaveba, da a.S. winasaproeqto momsaxureobaSi Sedis agreTve sakonsultacio momsaxureobac da zemoT CamoTvlil samuSaoTa mimdinareobaze meTvalyureobac; 2) saproeqto momsaxureoba, romelic iyofa sabaziso da detalur inJineringad. isini moicavs: a) sabaziso inJineringSi _ winaswari sainJinro gamokvlevebisa da proeqtebis, generaluri gegmisa da Tanmde Sesabamisi sqemebis da rekomendaciebis, proeqtis winaswari Rirebulebis Sefasebis, misi eqspluotaciisa da Seqmnis xarjebis momzadebas. b) detalur inJineringSi gaTvaliswinebulia _ saboloo proeqtis danarTebis warmodgena, proeqtis gamokvleva, mTliani arqiteqturuli proeqtis SemuSaveba, samuSao naxazebis, teqnikuri specifikaciebis momzadeba. amave jgufSi moiazreba miTiTebul samuSaoebze konsultaciebi da zedamxedveloba; 3) proeqtirebis Semdgomi momsaxureba _ moicavs samuSaoebs mSeneblobis gansaxorcieleblad kontraqtis gaformebaze da teqnologiebis aTvisebaze. isini moicavs: a) sakontraqto dokumentaciis momzadebas, tenderebis

organizacias, winadadebebis Seswavlas, maTze rekomendaciebis momzadebas; b) proeqtis warmarTvas, samuSaoTa mimdinareobis zedamxedvelobas da inspeqtirebas, mSeneblobis marTvas; g) eqspluotaciaSi Cabarebis mere testirebebis ganxorcielebas, samuSaoTa dasrulebis serTifikatis momzadeba-gacemas, mSeneblobis Sesaxeb teqnikuri daskvnis momzadebas; d) sainJinri da teqnikuri personalis momzadebas; e) produqciis gasaRebisaTvis pirobebis momzadebas; 4) specialuri saxis momsaxureoba, romelic ganpirobebulia mocemuli obieqtis Seqmnis konkretuli problemebiT (ekonomikuri gamokvlevebi, problemaTa Seswavla, narCenebis utilizacia, sxvadasxva iuridiuli procedurebi da sxva). inJineringuli momsaxurebis sxva jgufs miakuTvneben samuSaoebs, romlebic dakavSirebulia eqspluataciis, sawarmoTa marTvis da maTi produqciis realizaciis procesebis optimizaciasTan, da romelic moicavs: momsaxureobas sawarmoo procesebis organizaciisa da marTvis sferoSi (rekomendaciebi maTi gaumjobesebisaTvis, qronometraJi da sxva); momsaxureoba mowyobilobaTa daTvaliereba-gamocdis procesSi; obieqtis eqspluataciis momsaxureoba (kadrebis SerCeva, momzadeba samuSaoTa struqturisa da Sromis anazRaurebis struqturis dadgena, materialur-teqnikuri momaragebis organizacia, meTvalyureoba eqspluotaciaze); daxmareba safinanso sakiTxebSi (finansirebis organizaciis sakiTxebSi konsultireba da daxmareba, Semosaval-gasavlebis Sefaseba da maTi optimizaciis sakiTxebze konsultaciebi, saaqcio kapitalis problematikaze konsultaciebi da safinanso politika); produqciis realizaciis sferoSi momsaxureobebi (sabazro koniuqturis Seswavla, daxmareba reklamirebis organizaciaSi, gasaRebis meTodebis daxvewis sferoSi konsultaciebi da a.S) momsaxureoba informaciuli sistemebis danergvis sferoSi.

88

amgvarad inJineringi, ganisazRvreba, rogorc saqmianobis inteleqtualuri saxeobebis erToblioba, romelic mimarTulia resursebisa da teqnologiis yvelaze racionaluri da efeqturi SerCeva-gamoyenebis gziT, sainvestico da sxva proeqtebis realizaciis problemebis gadawyvetisaken.

dReisaTvis FA(FAO)O-Si gaerTianebulia 175 wevri qveyana.

F(FAO) -s miznebia: msoflioSi sursaTisa da cxovrebis standartebis amaRleba; - kvebisa da sasoflo-sameurneo produqtebis warmoebisa da ganawilebis efeqtianobis amaRleba, ekologiurad sufTa produqcia; saqarTvelo (FAO)-Si 1995 wels gawevrianda. 1995-2008 wlebSi F(FAO)-sTan urTierTobaSi adgili hqonda sagrZnob winsvlas. saqaarTvelos FA(FAO)-Si gawevrianebidan dRemde ganxorcielebulia proeqtebi, romlebic soflis meurneobis, rogorc dargobrivi, ise instituciuri ganviTarebis sferoebs moicavs. ukanasknel periodSi saqarTveloSi politikur da ekonomikur reformebTan erTad FA(FAO)-Si teqnikuri daxmarebis proeqtebis samoqmedo prioritetad agrosasursaTo seqtoris gardaqmnisa da misi sabazro-ekonomikur garemoSi efeqtiani adaptirebis procesis xelSewyoba iqca. 1995 wlidan (FAO)-s proeqtebiT ganxorcielebulia 872000 aSS dolaris Rirebulebis 4 proeqti. gansakuTrebiT mniSvnelovania sursaTiT uzrunvelyofis specialuri programis (SPFS) ganxorcieleba. unda aRiniSnos, rom araefeqtianad iqna miCneuli xelisuflebis mcdeloba, moizidos ucxouri investiciebi sxvadsxva egreTwodebuli mastimulirebeli RonisZiebebiT, rogoricaa: sagadasaxado SeRavaTebi, pirdapiri subsidiebi da sxva xelisuflebis mier winaswar dadgenili (mandatirebuli) moTxovnebi ucxoeli investoris mimarT (adgilobrivi moTxovnilebis dakmayofileba, filialebis mier minimaluri raodenobis produqciis gatana da a. S.) xels ar uwyobs qveynis ekonomikur aRmavlobas. ucxouri investiciebis zegavlena ekonomikur zrdaze vlindeba uSualod teqnologiur da samenejmento nou-haus faqtorebSi. kapitalis investireba sxva qveynis bazarze gulisxmobs konkurentunarianobis maRal dones mowinave teqnologiebisa da marTvis teqnikis bazaze. maT Tan axlavs egreTwodebuli `gadadinebis efeqti~, anu teqnologiebis

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის 1. დაახასიათეთ ტექნოლოგია, როგორც საქონელი; 2. დაახასიათეთ ტექნოლოგიის გადაცემის ფორმები; 3. დაახასიათეთ, როგორ ხდება ტექნოლოგიის კომერციული გადაცემისას სალიცენზიო გაცვლა; 4. ლიცენზიის დადგენის მეთოდიკა; 5. ინჟინერინგის როლი საერთაშორისო გაცვლაში.

Tavi XI. saqarTvelos saerTaSoriso sainvesticio TanamSromloba sazRvargareTis qveynebTan. ucxouri investiciebis mozidva Cveni qveynisaTvis obieqtur aucileblobas warmoadgens. erovnuli meurneobis sabazro sawyisebze gadayvana, ekonomikis modernizacia da misi socialuri orientaciis gaZliereba moiTxovs did kapitaldabandebebs. sainvesticio SimSilis ramdenadme daZleva ucxouri investiciebis gareSe SeuZlebelia. amasTan upirvelesi amocanaa Seiqmnas maTi modinebisaTvis aucilebeli garemo, ganisazRvros investiciebis efeqtianad gamoyenebis dargebi da sferoebi, Camoyalibdes sainvesticio regulirebis qmediTi sistema. saqarTvelos soflis meurneobis dargis ganviTarebis xelSewyobis erT-erT mZlavr saSualebad gvesaxeba gaero-s sursaTisa da soflis meurneobis organizaciasTan (FAO) TanamSromlobis Semdgomi gaRrmaveba.

FA(FAO) warmoadgens gaeros sistemis samTavrobaTaSoriso organizacias, mis umsxviles specializebul saagentos, romelic gansazRvravs soflis meurneobisa da sursaTis, meTevzeobisa da metyeveobis dargebis ganviTarebis politikas.

89

gadacema `maspinZeli~ qveynisaTvis. pirdapiri ucxouri investiciebi zrdian konkurentebis raodenobas da amave dros icvleba TviT am konkurenciis arsi – mniSvnelovnad umjobesdeba produqciis xarisxi. msoflio gamocdileba mowmobs, rom sabazro ekonomikis mqone axalgazrda saxelmwifoebma pirvel rigSi unda gadawyviton Semdegi ZiriTadi amocanebi: 1. stabiluri safinanso situaciis Seqmna. es urTulesi makroekonomikuri problema gulisxmobs inflaciis dabali donis SenarCunebas, anu sabiujeto deficitis minimumamde Semcirebas, mkacr fulad-sakredito politikas, saprocento ganakveTebis Semcirebas, urTierTobebis gaumjobesebas mewarme subieqtebs Soris da gacvliTi kursis SedarebiT stabilizacias.

2. ekonomikis liberalizaciis da restruqturizaciis ganxorcieleba, rasac unda moyves bazrebis, maT Soris – Sromis bazrebis gamWvirvaloba. gamWvirvale unda iyos, agreTve makroekonomikuri RonisZiebebi, statistika, sabanko sistema da samewarmeo kanonmdebloba.

3. mogebis Tavisufali repatriaciis SesaZlebloba. SezRudva am sferoSi gansakuTrebiT uaryofiT gavlenas axdenen sainvesticio saqmianobiT ucxoelTa dainteresebaze. zemoaRniSnuli makroekonomikuri midgomebis fonze Tu SevafasebT Cveni qveynis sainvesticio mimzidvelobas, SevamCnevT, rom igi aradamakmayofilebelia. safinansoekonomikuri krizisi, korufcia, biurokratizmi da sxva ganapirobebs saqarTvelos dabal reitings sainvesticio da sakredito saqmianobis riskis TvalsazrisiT. es dasturdeba qvemoT moyvanili monacemebiT: am qveynebSi moqmedebs dabegvris rTuli da mkacri sistema. gadasaxadebis saxeobaTa simravle da maRali done, sabaJo da salicenzio regulirebis meqanizmebis Camouyalibebloba, moxeleTa korumpirebulobasTan dakavSirebuli obieqturi mizezebi, monopolisti sawarmoebis faruli winaaRmdegoba da sxva faqtorebi auareseben sainvesticio garemos. ucxoel investorebs unda SevTavazoT adekvaturi struqturuli politika da SeRavaTebi xangrZlivi periodisaTvis (gadasaxadebis, sabaJo reJimis, reinvestirebis,

mogebis repatriaciis da sxva sferoSi) garda amisa, TamaSis wesebi unda iyos mudmivi met-naklebad xangrZlivi periodisaTvis. maTi cvlileba uaryofiTad moqmedebs sainvesticio garemos gajansaRebaze. makroekonomikuri problemebi, romlebmac mwvave xasiaTi miiRes saerTaSoriso da regionul doneze warmoSobil safinanso-savaluto krizisis fonze, daRs asvamen Cveni qveynis sainvesticio garemos. krizisi uaryofiTad moqmedebs sainvesticio dagrovebaze da qmnis danazogTa deficits. saxsrebi ZiriTadad xmardeba sazogadoebisa da meurneobis sasicocxlod aucilebeli mimdinare moTxovnilebebis dakmayofilebas. grZelvadiani investirebis prioritetulobaze mxolod maSin SeiZleba saubari, rodesac miRweulia garkveuli politikuri da socilur-ekonomikuri stabiluroba. sainvesticio saqmianobis dakreditebis da riskis xarisxi qveynebis mixedviT (saSualo maCveneblebi regionebis mixedviT. riskis maqsimaluri xarisxi =100)

grafiki #2 10 20 - dsT-s qveynebi - centraluri afrika - axlo aRmosavleTi da CrdiloeTi afrika - laTinuri amerika da karibis auzis qveynebi - aRmosavleT evropa - azia wynari

90

30 40 50

60 70

80

90 100

rogorc zemoT motanili cxrili #9- dan Cans saqarTveloSi ganxorcielebuli investiciebis moculoba wlebis mixedviT izrdeba, kerZod: 2007 wels, 2006 welTan SedarebiT igi gaizarda 69,2%-iT, xolo rac Seexeba 2008 wels igi Semcirebulia da Seadgens 37,8%-s, rac ZiriTadad gamowveulia saqarTveloSi arsebuli arastabiluri politikuri mdgomareobiT da msflioSi arsebuli krizisiT. ucxouri investiciebis mTlian moculobaSi maRalia aSSis da didi britaneTis wili. amerikis SeerTebuli Statebis investiciebi mzardi masStabebiT xasiaTdeba da ZiriTadad baqo-subsis navTobsadenis mSeneblobaSia dabandebuli. didi britaneTisa da Sveicariis investiciebi warimarTeba navTobmompovebel mrewvelobaSi, xolo gfr-dan Semosuli kapitali xmardeba, ZiriTadad, energetikisa da Cais mrewvelobis obieqtebis rekonstruqcias. calkeuli saxelmwifoebis garda mniSvnelovani investiciebia ganxorcielebuli saerTaSoriso safinanso organizaciebis mier. maTgan gamoiyofa evropis rekonstruqciisa da ganviTarebis banki da msoflio banki, romelTa kreditebi upiratesad municipaluri proeqtebis dasafinanseblad gamoiyeneba. rogorc erovnuli meurneobebis dargebis, ise ekonomikuri saqmianobis saxeobebis mixedviT investiciebis struqturaSi ZiriTadia mrewveloba, transporti, soflis meurneoba. maTgan mrewvelobaSi sayovelTaod cnobil garemoebaTa gamo, kapitali koncentrirebulia ZiriTadad eleqtroenergetikaSi. Cvens qveyanaSi sursaTis warmoebis zrdis iaponuri programis (2) farglebSi soflis meurneobisa da sursaTis saministros monawileobiT 1998 wlis ivlisSi iaponiaSi Catarebuli tenderis Sedegad saqarTveloSi gamoiyo 380 mln ienis Rirebulebis 25 erTeuli finuri kombaini, inglisuri traqtorebi da Sesabamisi Sleifi (guTnebi, kultivatorebi, saTesebi, mineraluri sasuqis gamfantveli da sxva). gamoyofili da gamosayofi teqnikis programiT gaTvaliswinebuli pirobebis dacviT Casatarebeli iyo konkretuli RonisZiebebi (romlis praqtikuli gamocdilebac saministroSi ukve arsebobda). amas myari safuZveli unda Seeqmna teqnikis efeqtiani gamoyenebisaTvis, rac iaponuri proeqtis sicocxlisunarianobis Sefasebis

okeanis reg.

- samxreT evropa

1990-iani wlebis Suaxanebidan ucxouri investiciebis mozidvam saqarTveloSi mzardi masStabebi SeiZina. es mniSvnelovanwilad ganapiroba Sesabamisi sakanonmdeblo bazis mowesrigebam, ekonomikis erTgvarma stabilurobam, ramac moamzada niadagi samewarmeo aqtiurobis da ekonomikuri aRmavlobis dasawyebad. investiciebis modinebas xeli Seuwyo farTomasStabiani proeqtebis ganxorcielebam, romelTagan gamoiyofa baqo-sufsis milsadenis mSenebloba. aRsaniSnavia agreTve, ucxouri kapitalis monawileobiT Seqmnil sawarmoTa raodenobis zrda.

Tu 1998 wlis 1 ianvrisaTvis registrirebuli iyo sul 166 aTasi sawarmo, 2008 wlis bolosaTvis maTma ricxvma 750-aTass miaRwia. saqarTvelos statistikis saxelmwifo departamentis monacemebiT, investiciebis saerTo moculobaSi ganuxrelad izrdeba ucxouri investiciebis roli (cxrili 9). investiciebis dinamika 1995-2008ww. (mln

lari) cxrili #9

wlebi

1995w. 2004w..

2005w.

2006w.

2007w.

2008w.

investiciebi sul

128

499.1

449.8

1190.4

2014.8

1564.0

maT Soris: ucxouri investiciebis wili, %

43

413.0

400

1078

1850.0

1478.0

33.5

82.7

89.0

90.5

91.8

94.5

SeniSvna : cxrilSi moyvanilia saqarTvelos statistikuri weliwdeulis 2008 w.-is monacemebi

91

ZiriTadi kriteriumia da iZleva Sanss, analogiuri miznebisaTvis momavalSi miRebul iqnes iaponuri grantebi. ucxouri investiciebis mozidvis masStabebis qveynis ekonomikuri zrdis parametrebis Sefasebis dros gasaTvaliswinebelia is garemoeba, rom maTi ZiriTadi nawili realuri ukugebis dawyebis xangrZliv periodzea gaTvlili. saxeldobr, dabandebani milsadeni transportis xaziT, romelic 1998 wels mTeli ucxouri investiciebis 64,1%-s Seadgens, moklevadiani sainvesticio efeqtianobiT ar xasiaTdeba da mogvianebiT miaRweven ekonomikis rekonstruqciaze, sawarmoo da socialuri infrastruqturis srulyofaze zemoqmedebis sasurvel dones. rogorc cxrili #9-dan da grafiki #3-dan Cans, ucxouri investiciebis moculoba 2004 welTan SedarebiT 2005 wlisaTvis Semcirebulia.

2006-2007 wlebSi ki zrdiT xasiaTdeba,xolo 2008 wels Semcirebulia, kerZod: 2007 wels misi moculoba Tu iyo-2014,8 aT.lari, 2008 wlisaTvis igi Semcrebulia da Seadgens-1564,0 aT. Llars. zemoT aRniSnulze gansakuTrebuli zegavlena moaxdina, amJamad msoflioSi arsebulma ekonomikurma krizisma da saqarTveloSi politikurma arastabilurma mdgomareobam. wlebis mixedviT aseve izrdeba importis moculoba, raSic gansakuTrebuli wvlili miuZRvis importis saxiT warmodgenil investiciebs, romlebic Semotanilia teqnologiebis, manqanebis da mowyobilobebis saxiT sazRvargareTis qveynebidan. aRsaniSnavia, rom ucxouri investiciebi ar SeiZleba miviCnioT ekonomikis ganviTarebis mudmiv faqtorad. maT unda davakisroT meurneobebis moZvelebuli sawarmoo-teqnikuri bazis Secvlisa da axlis Camoyalibebis, ekonomikuri zrdis erTgvari `amZravis~, biZgis mimcemis funqcia. ekonomikis dabalansebuli, dinamiuri ganviTareba SesaZlebelia mxolod Sidasainvesticio kvlavwarmoebis bazaze. saqarTveloSi unda ganxorcieldes aqtiuri politika Sidasainvesticio wyaroebis amoqmedebis, saxelmwifo investiciebis ganxorcielebis TvalsazrisiT, xolo rac Seexeba eqsportis moculobas, wlebis mixedviT marTalia igi zrdiT xasiaTdeba, magram importirebuli produqciis moculoba bevrad aRemateba eqsportirebuli produqciisas, e.i. eqsportsa da imports Soris saldo aris uaryofiTi, rac saqarTvelos ekonomikis

ganviTarebaze uaryofiTad aisaxeba, amitom sasurvelia qveynis biujetis Sevseba moxdes pirdapiri gadasaxadebidan miRebuli SemosavlebiT da ara arapirdapiri gadasaxadebis xarjze, ramac xeli unda Seuwyos saqarTvelos biujetis stabilurobas da mdgradobas.

ZiriTadi makroekonomikuri maCveneblebis dinamika grafiki 3

ucxouri investiciis mozidvisa da efeqtiani gamoyenebis mizniT saqarTveloSi gadmoRebuli unda iqnas mraval qveyanaSi (samxreT korea, CineTi, aRmosavleT evropis qveynebi da a.S.) warmatebiT aprobirebuli specialuri ekonomikuri zonebis Seqmnis gamocdileba. rogorc cnobilia, am zonebSi dabandebuli kapitali sargeblobs sagrZnobi mxardaWeriT da sagadasaxado SeRavaTebiT. aq mTavaria moiZebnos zonis Tu

92

cxrilSi moyvanilia 2009 wlis statistikis departamentis monacemebi

zonebis specifikuri, Cveni qveynis Taviseburebebis Sesabamisi forma. msoflio praqtika mowmobs, rom pirdapiri ucxouri investiciebi warimarTeba pirvel rigSi, momsaxurebis sferoSi da Semdgom, privatizebis procesis gaRrmavebis kvalobazemrewvelobis da soflis meurneobis dargSi. amitom privatizirebis procesis daCqareba, sakuTrebis sakiTxis sabolood gadawyveta, ekonomikuri da samarTlebrivi safuZvlebis Seqmna unda miviCnioT ucxouri investiciebis gamoyenebis mniSvnelovan pirobad. kapitalis importis gazrdisaTvis aucilebelia efeqtiani sabanko sistemis Seqmna da sakuTrebis saaqcio formebis Semdgomi daxvewa, fasiani qaRaldebis bazris da kapitalis bazris Camoyalibeba da ganviTareba.

Tanamedrove pirobebSi warmatebiT funqcionirebs msoflio bankisa da IFAD- is soflis meurneobis ganviTarebis proeqti, romlis strategiuli mizania sasoflo-sameurneo da agrogadamamuSavebeli seqtoris ganviTarebis xelSewyoba.

Tanamedrove pirobebSi gansakuTrebul mniSvnelobas iZens’’partnioroba evrokavSirsa da saqarTvelos Soris’’,radgan ruseTis federaciam mxari ar dauWira ‘’euTos’’ da “gaeros’’ moRvaweobas saqarTveloSi.

რე

Qqveynis sagareo ekonomikuri urTierTobis ZiriTadi maxasiaTeblebi cxrili #10 wlebi საგარეო სავაჭრო ბრუნვა საქონლის რეგისტრირებული ექსპორტი (FOB) საქონლის რეგისტრირებული იმპორტი (CIF) საგარეო ვაჭრობის ბალანსი პირდაპირი უცხოური ინვესტიცია საქართველოში

2004

2005

2006

2007

Q

qveynis SromiTi resursebis ekonomikuri maxasiaTeblebi cxrili #11

2008

2492.5

3355.4

4613.9

6447.3

7555.8

646.9

865.5

936.2

1232.4

1497.7

1845.6

2490.0

3677.7

5214.9

6058.1

-1198.7

-1624.5

-2741.5

-3982.5

-4560.4

499.1

449.8

1190,4

2014.8

1564.0

წლები ბრუნვა, მლნ. ლარი გამოშვებული პროდუქცია, მლნ. ლარი დამატებული ღირებულება, მლნ. ლარი შუალედური მოხმარება, მლნ. ლარი ძირითადი კაპიტალი, მლნ. ლარი დასაქმებულთა რაოდენობა, კაცი

SeniSvna:

93

2004 2649.0

2005 4018.0

2006 5399.1

2007 7617.8

2008 8974.

305.7

484.3

741.1

1150.5

1499.7

221.8

353.2

466.7

468.1

–

108.6

180.1

274.4

382.4

–

197.6

251.3

312.8

456.5

–

51429

59316

51153

51148

51611

დასაქმებულთა ხელფასი და გასამრჯელო, ლარი

84.2

145.0

246.4

355.5

“partniorobisa da TanamSromlobis Sesaxeb SeTanxmebis’’saSualebiT evrokavSirma da saqarTvelom erTmaneTs “upiratesi xelSewyobis reJimi’’(MEN) mianiWes. Uufro metic, saqarTvelo sargeblobs”evrokavSiris preferenciebis zogadi sistemiT (GSP +),riTac daaxloebiT 8000 saxelwodebis qarTul produqcias saSualeba eZleva Sevides evrokavSiris bazarze mosakreblebisa da kvotis gareSe.

543.0

SeniSvna: cxrilSi moyvanilia 2009 wlis statistikis departamentis monacemebi

evrokavSiri saqarTvelos exmareba 6 sferoSi. am sferoebSi mas aqvs sakuTari politikuri miznebi. es sferoebi da miznebia: 1.vaWrobis xelSewyoba; 2.regionaluri integracia da TanamSromloba; 3.makroekonomikuri daxmareba da ufro metad xelmisawvdomi socialuri samsaxurebi; 4.transportis ganviTareba; 5.sasursaTo usafrTxoeba da regionebis mdgradi ganviTareba; 6.instituciuri potenciali.

1.angariSi evrokavSirisa da TanamSromlobis Sesaxeb. Tb. 2005.

saqarTvelos

Soris

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის 1. დაახასიათეთ საინვესტიციო საქმიანობის დაკრედიტების და რისკის ხარისხი ქვეყნების მიხედვით; 2. უცხოური ინვესტიციების როლი საქართველოს ეკონომიკაში.

1992-2006 wlebSi evrokavSirma evrokomisiis meSveobiT saqarTvelosaTvis gamoyo 502 milioni evro. evrokavSiris mier saqarTvelosaTvis daxmarebis gaweva 1992 wels daiwyo. es iyo programa (ECHO) (evrokomisiis humanitaruli daxmarebis departamenti), rasac mohyva ramdenime sxvadasxva programa: TACIS-(teqnikuri daxmareba damoukidebel saxelmwifoTa TanamegobrobisaTvis). sasursaTo usafrTxoebis programa (FSP), makro finansuri daxmareba (MFA) da EIDHR-(evropuli iniciativa demokratiisa da adamianis uflebebis sferoSi).

1999 wels ZalaSi Sevida evrokavSirsa da saqarTvelos Soris SeTanxmeba “partniorobisa da TanamSromlobis Sesaxeb’ (PCA). es SeTanxmeba uzrunvelyofs samarTlebriv bazas urTierTobisa da TanamSromlobisaTvis sul mcire 2009 wlamde. ris Sedegadac igi SemdgomSi ganaxldeba. 2004 wlis 14 ivniss evrokavSirma saqarTvelo, somxeTi da Aazerbaijani CarTo “evropis samezoblo politikaSi (ENP), riTac daaadastura ufro aqtiuri Careva samxreTi kavkasiis regionis ganviTarebaSi.

Tavi XII. sagareo-ekonomikuri faqtorebis Sefasebis MmaCveneblebi. konkretuli qveynebis ekonomikis, aseve misi calkeuli regionis, dargisa da kompaniis ekonomikur ganviTarebaze saerTaSoriso ekonomikur faqtorTa gavlenis Sesafaseblad msoflio praqtikaSi gamoiyeneba SedarebiTi maCveneblebi, romlebic amave dros, msoflio meurneobaSi erovnul ekonomikaTa integraciis xarisxsac (Ria ekonomika, Caketili ekonomika) asaxaven. es maCveneblebia: 1.

94

sagareo vaWrobis moculoba

mosaxleobis raodenoba

X 100% mSp- is moculoba

mocemulma maCveneblebma saSualod msoflioSi 2003 wels 2000 aSS dolars gadaaWarba, aSS-Si Seadgina – 8913, germaniaSi – 14735, iaponiaSi – 6190, safrangeTSi – 11155, did britaneTSi – 11286, xolo saqarTveloSi – 1061 aSS dolari (2006 wlis monacemebiT). am maCveneblebis Rirsebaa is, rom mas eqsportisa da importis mixedviTac calk-calke angariSoben. aseve SesaZlebelia, ara marto romelime qveynis, aramed misi calkeuli regionis, dargis da produqciis mixedviT sakvlevi donis Sefaseba. yovelive es saSualebas iZleva rogorc teritoriul, ise dargobriv da produqciis saxeobaTa WrilSi aRricxuli da Sedarebuli iqnes saerTaSoriso ekonomikuri kavSirebi, gamovlindes gamouyenebeli rezervebi, daisaxos samomavlo ganviTarebis perspeqtivebi. analogiurad xdeba kapitalis saerTaSoriso moZraobis Sefasebac, rogorc mTlianad qveynis, ise misi calkeuli regionisa da dargis mixedviT e.i. Semdegi maCveneblebia:

erTgvarovan valutaSi asaxuli monacemebis Sedareba SesaZleblobas iZleva erovnul meurneobaze sagareoekonomikuri faqtorebis zemoqmedebis xarisxi dadgindes. ra sakvirvelia patara qveynebisaTvis, resursebis simcirisa da bunebrivi pirobebis SezRudulobis gamo, es maCvenebeli ufro maRali iqneba, vinaidan maT ufro meti saqoneli SeaqvT sazRvargareTidan, vidre gaaqvT ucxoeTSi. mag., mosaxleobis mixedviT saSualo raodenobis qveynebs, kerZod, did britaneTs, safrangeTs, iaponias, germaniasa da italias es maCveneblebi 10-20 %-is farglebSi aqvT. xolo mcire qveynebs kerZod, niderlands, belgias, CexeTsa da ungreTs TiTqmis 40%, 2006 wlis mdgomareobiT saqarTveloSi igi 34 %-ia. damaxasiaTebelia is garemoeba, rom sagareo-ekonomikuri faqtoris roli Tanamedrove sameurneo ganviTarebaSi amaRlda – msoflios umravles qveyanaSi. am maCveneblis sidide bolo 3 aTeul weliwadSi TiTqmis gaormagda. msoflio vaWrobis moculobam mSp-Tan SedarebiT Seadgina: 1968 werls – 22%, 1995 wels – 36%, xolo 2005 wels eqspertTa SedarebiT – 45-50%. specialistTa SefasebiT, XXI saukunis pirvel aTwleulSi sagareo savaWro brunvis moculobis Sefardeba mSp-Tan mimarTebaSi did qveynebSi 35-40%-s miaRwevs. es ki niSnavs, rom yoveli mexuTe-meeqvse SeZenili saqoneli importuli iqneba. amasTan erTad aucilebelia aRiniSnos rom mocemuli maCvenebeli meTodikurad arasrulyofilia, radgan masSi mxolod sagareo vaWrobaa asaxuli da CarTuli ar aris saerTaSoriso ekonomikuri urTierTobebis mTliani erToblioba. am mimarTulebiT saerTaSoriso eqspertebis mier mimdinareobs intensiuri muSaoba, riTac sagareo faqtoris roli kidev ufro dazustdeba, xolo am maCveneblis sidide mniSvnelovnad gadiddeba.

2.

3.

pirdapiri ucxouri investiciebi mosaxlkeobis raodenoba

2003 wels pirdapirma ucxourma investiciebma erT sul mosaxleze gaangariSebiT saSualod 185 aSS dolari Seadgina. amasTan, 5 umsxviles qveyanaze (aSS, germania, iaponia, didi britaneTi da safrangeTi) msoflios pirdapiri investiciebis TiTqmis 50% modioda anu am qveynebSi erToblivad es maCvenebeli erT sul mosaxleze 847 aSS dolars aRwevda maSin, rodesac 2006 wlis mdgomareobiT saqarTveloSi mxolod 261 aSs dolars gautolda. qveynis ekonomikur zrdaSi sagareo da saSinao faqtorebis urTierTSerwymiT, calkeuli dargis, regionisa da sawarmos masStabSi sagareo vaWrobis rolis SefasebisaTvis eqsportuli da importuli kvotebi gaiangariSeba.

Eqsportis moculoba

sagareo vaWrobis moculoba

95

Eerovnuli ekonomikis ganviTarebaze sagareo-ekonomikur urTierTobaTa zemoqmedebis maxasiaTeblad gamoyenebulia importis xvedriTi wili qveynis mTlian saqonelbrunvaSi, romelic gaiangariSeba SefardebiT:

4. eqsportis kvota=-------------------------------------------- X 100-% mTlian Sida produqtTan maRali eqsportuli kvota saerTaSoriso bazarze konkurent-unariani samamulo saqonlis gajerebulobas niSnavs. miT umetes, Tu igi teqnologiurad rTul produqcias exeba. amitom ganviTarebul qveynebSi eqsportuli kvota manqanaTmSeneblobis,, eleqtroteqnikuri, radioeleqtronuli, saavtomobilo, saaviacio-kosmosur da mrewvelobis sxva dargebSi saSualod 25-40%-s aRwevs. saerTaSoriso gacvlaSi monawileobis xarisxsa da samamulo bazris gajerebulobas axasiaTebs importuli kvotac, romelic SeiZleba mTlianad erovnul ekonomikur doneze, aseve calkeuli regionis dargisa da sasaqonlo jgufis mixedviT dadgindes.

7. importis moculoba X 100% saqonelbrunvis moculoba

aRniSnuli maCveneblis gaTvaliswinebas didi socialurekonomikuri mniSvneloba aqvs, radgan igi qveynis ekonomikis damoukideblobasa da sagareo ekonomikuri da politikuri faqtorebis zemoqmedebas asaxavs. Aam maCveneblis maRali done samamulo warmoebis CamorCenilobas migvaniSnebs, rac perspeqtivaSi SesaZloa savalalo gaxdes am mxriv saqarTveloSi viTareba Zalze arasaxarbieloa, kerZod importis moculoba Sida sacalo saqonelbrunvasTan mimarTebaSi 153%-ia. Aanu importi adgilobrivi saqonliT vaWrobas 15-jer aRemateba. Yyovelive samamulo warmoebis mkveTr SemcirebaSi, erovnul bazarze dabalxarisxiani importuli saqonlis mozidvaSi aisaxeba.

5. importis moculoba importuli kvota =

X 100% mSp- is moculoba + importis moculoba

sagareo vaWrobis kvotebis analogiurad gaiangariSeba erovnul ekonomikaSi ucxouri investiciebis modinebisa da sazRvargareT erovnuli investiciebis ukudenis kvotebic. aRniSnuli saSualebas iZleva Sefasdes maTi roli da mniSvneloba erovnul kapitalur dabandebebTan.

კითხვები 1.

2.

6.

3.

4.

investiciebis moculoba investiciebis kvota =

X 100% erovnuli kapdabandebis moculoba

5.

96

ცოდნის შემოწმებისათვის

რა მაჩვენებლებით განისაზღვრება მსოფლიო მეურნეობაში ეროვნული ეკონომიკის ხარისხი; როგორ განისაზღვრება კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის დონე; როგორ განისაზღვრება ექსპორტის კვოტა; როგორ განისაზღვრება საერთაშორისო გაცვლაში ბაზრის გაჯერებულობა; დაახასიათეთ რა ფორმით ხორციელდება კაპიტალის გატანა უცხოეთში.

 e   e / De Tu efeqtis maCvenebeli aRmoCndeba dadebiTi sidide, xolo De > 1, maSin produqciis eqsporti ekonomikurad momgebiania.

Tu gamiznulia specialuri manqanebisa da mowyobilobebis importi, romelTa warmoeba qveyanaSi aTvisebuli ar aris, aseTi mowyobilobebis importis ekonomikuri efeqti ganisazRvreba am mowyobilobebis daxmarebiT warmoebuli produqciidan amonagebiT, sawarmoo danaxarjebis gamoklebiT. eqsportis efeqtianobis amaRlebisaTvis aucilebelia Sida sameurneo meqanizmisa da sek-is meqanizmis urTierTqmedeba. aqcenti unda gakeTdes saeqsporto potencialis ganviTarebaze, saqonlis damzadebaze, romelTa sawarmoo danaxarjebi ufro dabalia, vidre sxva qveynebSi; produqciis konkurentunaria-nobis amaRlebaze. eqsportis da importis efeqtianobis gaangariSebis safuZvelze keTdeba daskvna ama Tu im qveyanaSi produqciis miwodebis an importis mizanSewonilobis Sesaxeb. eqsportze produqciis miwodebis sagegmo moculobis gansazRvrisas iTvaliswineben sagareo bazrebis koniunqturas, produqciis konkurentunarianobas da masze moTxovnas, dargebis saeqsporto SesaZleblobebs, valdebulebebis gaTvaliswinebas xelSekrulebaSi, Sida bazris gajerebas. saqonlis importis sagegmo moculoba ganisazRvreba aseve efeqtianobis gaTvaliswinebiT da importirebuli warmoebis ganviTarebis SesaZleblobebiT. saqonlis eqsportisa da importis gegma Seicavs Semdeg ganyofilebebs: eqsporti (importi) gegmas qveynebis mixedviT; eqsportze saqonlis miwodebis gegmas; erovnuli meurneobis sxvadasxva dargebisaTvis saqonlis miwodebis gegmas, romelic Semosulia importze; saxelSekrulebo valdebulebebis mixedviT eqsportze da importze miwodebebis gegmas. sawarmoebisaTvis dgindeba saxelmwifo SekveTa produqciis eqsportze misawodeblad.

Tavi XIII. sagareo ekonomikuri kavSirebis efeqtianobis gansazRvra. sagareo ekonomikuri kavSirebis strategiuli gegmis SemuSavebisas ekonomikis marTvisa da gadawyvetilebebis miRebis yvela doneze saerTaSoriso xelSekrulebebis da kontraqtebis dadebis Sesaxeb produqciis miwodebaze, unda ganxorcieldes ekonomikuri efeqtianobis gaangariSeba. sagareo ekonomikuri kavSirebis efeqtianoba xasiaTdeba maCveneblebis sistemiT. qveynis masStabiT igi ganisazRvreba, rogorc eqsportisa da importis damokidebuleba mSp - Tan. amas garda sagareo ekonomikuri kavSirebis efeqturoba fasdeba qveynis sagareo ekonomikuri saldos sididiT da xasiaTdeba eqsportis struqturiT, rac meti nedleuli da naxevar-fabrikatebi Sedis eqsportSi, miT maRalia qveynis monawileobis xarisxi Sromis saerTaSoriso danawilebaSi. efeqti sagareo vaWrobidan ganisazRvreba, rogorc sxvaoba importuli produqciis Rirebulebisa erovnul valutaSi da saeqsporto saqonlis warmoebaze da realizaciaze danaxarjebisa. sagareo vaWrobis efeqtianoba gamoiTvleba danaxarjebis Sefardebis gziT, romlebic dakavSirebulni arian saqonlis importTan, danaxarjebTan produqciis eqsportze. sabiujeto efeqtianoba gamoiTvleba saeqsporto da saimporto saqonlis Rirebulebis SefardebiT gare savaWro da Sida fasebTan. saeqsporto produqciis mwarmoeblebis efeqti gamoiTvleba Semdegi formuliT:

e   e  De

sadac, Be - produqciis eqsportidan savaluto amonagebia; xolo, De - danaxarjebia saeqsporto produqciis warmoebasa da realizaciaze. produqciis eqsportis efeqtianoba Ee ganisazRvreba savaluto amonagebis SefardebiT eqsportze danaxarjebTan:

97

sagareo vaWrobaSi qvotireba da licenzireba isaxaven or mizans: bazarze aRniSnul saqonelze fasebi ufro dabalia, vidre msoflio bazarze. vinaidan Tu am SemTxvevaSi ar iqneba SezRuduli eqsporti, es gamoiwvevs saqonlis ukmarisobas Sida bazarze. qvotirebuli saqonlis gatanis ufleba unda iqnas damowmebuli saeqsporto licenziiT. licenzirebuli saqonlis CamonaTvali mocemulia saqarTvelos kanonSi `licenzirebis Sesaaxeb~. licenzia – es aris masSi aRniSnuli saqonlis Semotanaze an gatanaze ufleba dadgenil droSi. eqsportze gankuTvnili saqonlis gadatvirTva xorcieldeba saeqsporto licenziis gaformebis Semdeg. licenzia formdeba saqonlis yovel saxeobaze calk-calke, e. i.

Tu xelSekrulebaSi Setanilia ramodenime saxis salicenzio saqoneli, maSin yovel maTganze aucilebeblia calk-calke licenziis aReba. ganvixiloT sek-is saxelmwifo regulirebis Taviseburebebi calkeul qveynebSi. aSS-Si ar aris saxelmwifo monopolia sagareo vaWrobaze. amasTan saxelmwifo kanonebis daxmarebiT aregulirebs savaWro – ekonomikuri saqmianobis sxvadsxva aspeqtebs. aSS-is konstituciiT sazRvargareTis qveynebTan vaWroba ganekuTvneba aSS-is kongresis prerogativas. misi Tanxmobis gareSe verc erTi Stati ver Semoitans gadasaxads verc importze da verc dadebs veranair xelSekrulebas sazRvargareTis qveynebTan. aSS-ebs SeuZliaT: Seqmnan damatebiTi stimulebi ucxouri investiciebis mozidvisaTvis adgilobrivi gadasaxadebis Semcirebis an sruliad gauqmebis gziT; monawileoba miiRon sagareo vaWrobis reJimis zonebis SemuSavebasa da SeqmnaSi, romlebic iqnebian maT teritoriaze; xeli Seuwyon maTi teritoriidan eqsportis finansirebas. aSS-Si eqsportis regulireba moicavs: - RonisZiebebis SemuSavebasa da realizacias, romlebic uzrunvelyofen samamulo saqonelze moTxovnilebas da maT Tavisufal miwodebas ucxour bazrebze; - RonisZiebebs, romlebic mimarTuli arian gamoSvebuli produqciis konkurentunarianobis amaRlebaze (gadasaxadebis Semcireba, dagroveba da investiciebisaTvis stimulirebis

sek-is mTavar mimarTulebas warmoadgens sagareo vaWroba, amitom ganvixiloT mis regulirebaze mimarTuli RonisZiebebi sazRvargareTis qveynebSi. Tanamedrove msoflioSi sagareo vaWrobis regulirebis RonisZiebebi Cveulebriv iyofian Semdeg saxeebad: satarifo RonisZiebebi. importze gadasaxadis ganakveTi warmoadgens sek-is sabaJo-satarifo regulirebis centralur instruments. ganviTarebul qveynebSi eqsportze sabaJo gadasaxadi ZiriTadad ar gamoiyeneba, xolo aSS-Si ki akrZalulia kanonmdeblobiT; paratarifuli RonisZiebebi. maT ricxvs miekuTvnebian sxva gadasaxdelebi, romlebic amoiRebian ucxouri saqonlis Semotanisas, sxvadasxva sabaJo mosakreblebi, Sida gadasaxadebi, specialuri miznobrivi mosakreblebi. es RonisZiebebi oficialurad ar isaxaven miznad sagareo vaWrobis regulirebas, magram axdenen masze mniSvnelovan gavlenas; fasebze kontrolis RonisZiebebi. mTavari mizani erovnuli mwarmoeblebis interesebis dacva. RonisZiebebis sistema Seicavs antidempingur politikas, romelic iTvaliswinebs, saeqsporto saqonelze fasebis dawevasTan brZolas, sakompensacio RonisZiebebs, magaliTad saeqsporto subsidiebis winaaRmdeg. amis garda, ekonomikis zogierTi seqtoris dacvisaTvis (pirvel rigSi agrarulis), SesaZloa gamoyenebul iqnas mcuravi saimporto mosakreblebi, imisaTvis, rom daiyvanon saqonlis Sida fasi gansazRvrul donemde; finansuri RonisZiebebi – SesaZlebelia savaluto operaciebis ganxorcielebisaTvis Semotanil iqnas gansakuTrebuli wesebi; qvotireba – saqonlis Semotanasa da gatanaze raodenobrivi SezRudvis daweseba; licenzireba – gansazRvruli saqonlis SemotanisaTvis (gatanisaTvis) moiTxoveba dadgenili saxis dokumenti ( licenzia), amrigad xorcieldeba dakvirveba (monitoringi) am saqonliT vaWrobaze; teqnikuri bazebi – moicaven importis kontrols mis erovnul standartebTan, usafrTxoebis normebTan da xarisxTan Sesabamisobis dadgenis mizniT.

98

saxelmwifos mier im firmebis mxardaWeras, romlebic aRweven warmatebebs sazRvargareTis bazrebze. sagadasaxado SeRavaTebi im firmebisaTvis, romlebic uSveben axal produqcias da awvdian mas eqsportze, magaliTad iaponiaSi SeiZleba miaRwios 50%-s, SeiZleba gamoyenebuli iqnes aseve damatebiTi SeRavaTebi, subsidiebi da SeRavaTiani kreditebi. patara da saSualo biznesis warmoebisaTvis sagadasaxado kompleqsSi gakeTebulia specialuri miniSneba, romelic saSualebas aZlevs maT gamoiyenon im Semosavlebis 20%-iani Semcireba, romlebic eqvemdebarebian dabegvras. yuradRebas iTxovs taivanis eqsportze orientirebuli mwarmoeblebis sagadasaxado SeRavaTebi: produqciis qveynis SigniT realizaciisas xdeba yvela 12 gadasaxadis amoReba maTgan, xolo eqsportis dros – mxolod erTis – mogebis gadasaxadis 10% ganakveTiT. am politikam saSualeba misca aRniSnuli regionis qveynebs moaxdinon farTo eqspansia saerTaSoriso bazrebze.

ganviTareba; firmebisaTvis daCqarebuli amortizaciis uflebis miniWeba da sxva); subsidiebi, mecnieruli kvlevebisa da sacdel – sakonstruqtoro samuSaoebis dafinanseba; kanadaSi, sasoflo-sameurneo produqciis warmoebisa da eqsportis sferoSi saxelmwifo regulirebis roli, romlis wili mTlian eqsportSi Seadgens 10%-s, Zalian mniSvnelovania. kanadis kompaniebis sagareo ekonomikuri saqmianobis ganviTarebaSi aqtiur monawileobas iRebs sagareo saqmeTa da sagareo vaWrobis saministro. igi xels uwyobs eqsportis realizacias, kanaduri saqonlis moZraobasa da kanadis ekonomikuri da komerciuli interesebis dacvas saerTaSoriso bazarze Tavisi warmomadgenlobebis sistemiT, romlebic amJamad moqmedeben msoflios 67 qveyanaSi. saministro axorcielebs seu-ebis mimarTulebis SerCevas, mis strategiul dagegmvas, saerTaSoriso politikuri da ekonomikuri urTierTobebis sferoSi saqmianobis organizaciasa da koordinacias. germaniaSi sagareo ekonomikuri operaciebis regulirebis saSualebas warmoadgens maT ganxorcielebaze uflebis gacema. sagareo vaWrobis ZiriTad mimarTulebebze gansakuTrebuli kompetencia mikuTvnebuli aqvT federalur uwyebebs: kapitalisa da gadasaxadebis, ucxouri Zvirfasi masalebisa da oqros sferoebSi – federalur finansTa saministros; saqonlisa da momsaxurebis sferoSi, romlebsac aqvT mniSvneloba germaniis sagareo da Sida uSiSroebisaTvis – eqsportis federalur uwyebebs; xolo transportis sferoSi momsaxurebas aregulirebs federaluri transportis saministro. azia – wynari okeanis regionis qveynebSi (iaponia, samxreT korea, taivani) social – ekonomikuri miznebis miRwevis ZiriTad saSualebas warmoadgens teqnologiuri ganviTareba, romelic orientirebulia msoflio bazarze produqciis konkurentunarianobis amaRlebisaTvis mrewvelobis dargobrivi struqturis daxvewaze. am qveynebis mTavrobebi stimulirebas ukeTeben kvlevebsa da teqnikur damuSavebebs sagadasaxado SeRavaTebisa da daCqarebuli amortizaciis saSualebiT, gansakuTrebuli mniSvneloba eniWeba

კითხვები ცოდნის შემოწმებისათვის 1. დაახასიათეთ საგარეო ვაჭრობის ეფექტიანობის გაანგარიშების მეთოდიკა; 2. დაახასიათეთ საგარეო ვაჭრობის რეგულირების სახეები

amocanebi praqtikuli mecadineobisaTvis amocana #1

ipoveT is pirveli maCvenebeli, romelic gamoiyeneba sagareo ekonomikuri faqtorebis gavlenis SefasebisaTvis, romelic msoflio meurneobaSi erovnuli ekonomikis integraciis xarisxs asaxavs: pasuxi:

99

sagareo vaWrobis moculoba

X 100%; Aamocana #4

mTliani Sida produqtis moculoba 2001weli

2004weli

2780.0 ____ X100=41.6 6674.0

saerTaSoriso gacvlaSi monawileobis xarisxsa da samamulo bazris gajerebulobas, romeli maCvenebeli axasiaTebs?

3886.0 X100=38.9

9970,0

pasuxi: importis kvota importis moculoba imp. kv. =__________________________________ X 100%.

amocana#2

mTl.Sida prod.moc. + imp.moc.

romelia is maCvenebeli, romelic kapitalis saerTaSoriso moZraobis dones gansazRvravs, rogorc qveynis, ise calkeuli regionisa da dargis mixedviT^:

2000weli

imp.kv. pasuxi:

ucxouri investiciebis moculoba ------------------------------------------------------- ;

709127 = ------------- X 100% =99.0 6674+709127

2004weli

imp.kv. =1847702 ------------------------X 100=99.4 9970+1847702

mosaxleobis raodenoba 2000weli

2004weli

1578.4 -------------- = 0.34 4672.2

amocana#5

2697.6

ipoveT is maCvenebeli, rogoricaa importis moculoba qveynis mTlian Sida saqonelbrunvasTan, gansakuTrebiT samomxmareblo saqonlis moculobasTan SedarebiT:

=0.59 4543.0

Aamocana #3

pasuxi:

romeli formuliT ganisazRvreba eqsportis kvota?

pasuxi: eqs.k.

2000weli

importis moculoba ---------------------------------------------- X 100%. saqonelbrunvis moculoba

eqsportis moculoba X 100% mTl. Sida produqtis moculoba eq.kv. = 322563 ----------X100=4.8 6674.0

2004weli

2000weli

709127 ----------------- X 100 %=31.5 2205000

eq.kv. = 648370 9970.0 X100=6.5

2004weli

Aamocana #6

100

1847702 X 100 %=74.0 2496072

ra maCveneblebia saWiro imisaTvis, rom gaviangariSoT adamianuri ganviTarebis indeqsi? pasuxi: mosaxleobis erT sulze mTliani Sida produqti, sicocxlis saSualo xangrZlivoba da ganaTlebis done. (ganaTlebis done iangariSeba 10 wlisa da meti asakis mosaxleobis 1000 sulze. aqvs arasruli an sruli umaRlesi da saSualo ganaTleba sul saangariSo wels.). msoflios yvelaze ganviTarebuli

erToblivi erovnuli prod. qveyana

Mmsyidvel unarianobis pariteti

ra maCveneblebia saWiro imisaTvis, rom davadginoT kompaniis efeqtianoba? pasuxi: kompannis mogeba produqciis gayidvis moculobisa da mis warmoebaze gaweuli xarjebis sxvaobis tolia. miRebul Sedegs Tu gamovaklebT iseT aucilebel xarjebs, rogoricaa sesxebisa da valebis dafarva, sapensio fondSi anaricxebi, saxelmwifo socdazRvevis anaricxebi,=== ZiriTadi saSualebebis aucilebeli Secvla, dividendebis gacema da sxva miviRebT wminda mogebas, romelic isev warmoebis gasafarToeblad gamoiyeneba. absolituri mogebis sididis mixedviT gaiangariSeba gayidvebis rentabeloba, rentabelobis saSualo norma da sxva. kompaniebis efeqtianobis mniSvnelovani maCvenebelia gayidvebis moculoba. igi kompaniebis saqmianobis masStabebsa da misi zrdis an (Semcirebis) tempebs asaxavs. am maCveneblis safuZvelze gaiangariSeba efeqtianobis Semdegi SefardebiTi maCveneblebi:

qveynebi

adamianuri ganviTarebis indeqsi

qveyana

qveyana

1 2 3 4 5

1)gaydvebis moculoba Sefardeba ZiriTad kapitalTan: 252420 ---------- =0.75 335200

Aamocana #7

ra maCveneblebia imisaTvis saWiro, rom davadginoT saqarTvelos sagareo vaWrobis brunvis moculoba da saldo?

2)gayidvebis moculobis Sefardeba sabrunav kapitalTan; 252420 ----------- =1,12 225200 3)warmoebis xarjebis xvedriTi wili gayidvebis moculobaSi: 235325 ----------- =0,93 252420 4)gayidvebis moculobis Sefardeba momuSaveTa raodenobasTan; 252420 ---------- =52 4854

pasuxi: eqsporti+importi=brunva eqsports-importi=saldos 2000weli eqsporti 322563+709127=1031690 322563-709127=-386564 2004weli 648370+=1847702=2496072 648370-1847702=-1199332 Aamocana #8

101

kompaniebis saqmianobis maxasiaTebeli maCveneblebi dinamikaSi unda Sedardes. mag;. mogeba SeiZleba wlebis ganmavlobaSi izrdebodes an mcirdebodes, SeiZleba wamgebiani (zaraliani) wlebic iyos. gayidvebis moculobis gadideba an Semcireba ar SeiZleba calmxrivad iqnes gagebuli, rogorc kompaniebis saqmianobis efeqtianobis amaRleba an Semcireba. yovel calkeul SemTxveveSi gamomwvevi mizezebis gamokvleva aucilebelia.

125000 rentabeloba = _______________X100% = 275225

es maCvenebeli ZiriTadi da sabrunavi kapitalis gamoyenebis efeqtianobas axasiaTebs.

ZiriTadi kapitalis rentabeloba ganisazRvreba formuliT:

kompaniebis saqmianobis efeqtianobis SefardebiTi maCveneblebia: gayidvebis rentabeloba, romelic gamoiTvleba formuliT: rentabeloba

45,4

mogeba(wminda) rentabeloba=_______________________________X100% ZiriTadi kapitali (amortizaciis gamoklebiT)

mogeba (aT. lari) = --------------------------------------------------------------- X100% gayidvebis moculoba (aSS dolari)

125000 rentabeloba = ______________X100 = 39,6 325200 - 10000

rentabeloba 125000 = ------------------------------ X100 = 49.5% 252420

rac ufro metia am maCveneblebis sidide, miT ufro efeqturadaa gamoyenebuli kompaniis ZiriTadi saSualebebi. Tu ZiriTadi kapitalis rentabelobis gadidebis pirobebSi mTlianad kompaniis aqtivebis rentabeloba mcirdeba, es niSnavs, rom sabrunavi aqtivebi izrdeba, kompanias mza produqciis didi maragi aqvs, debitoruli davalianebebi diddeba da aA.S. sabrunavi kapitalis rentabeloba gaiangariSeba formuliT: mogeba(wminda) rentabeloba = ______________________________ X100%; sabrunavi kapitali (sabalanso Rirebuleba)

mricxvelSi mocemuli mogeba SeiZleba iyos mTliani an wminda. vTqvaT, Sefardeba udris 10%–s es niSnavs, rom yoveli erTi laris Rirebulebis produqcia 0.1lars anu 10TeTrs iZleva. gayidvebis rentabelobis maCvenebeli mravali gziT Seicvleba. saxeldobr: 1)gadideba miiRweva: a)warmoebis xarjebis ucvlelobis pirobebSi produqciis sarealizacio fasis gadidebiT; b)sarealizacio fasis ucvlelobis pirobebSi warmoebis xarjebis SemcirebiT; 2)Semcirebis mizezebia: a)warmoebis xarjebis Seucvlelad sarealizacio fasis Semcireba; b)sarealizacio fasis Seucvlelad warmoebis xarjebis gadideba.

125000 rentabeloba = ________________X100=53.2 235000

mogeba(wminda) rentabeloba = ------------------------------------------------------------- X100%; aqtivebis RirebulebasTan

rentabelobis saSualo norma gamoiTvleba formuliT: (m1+m2+m3+........)NN rentabeloba = __________________X100%;

102

saqonlis konkurentunarianoba-aris misi unari uzrunvelyos komerciuli warmateba drois mocemul momentSi, gauZlos analogiuri saqonlis sabazro konkurencias. mogebis maCveneblis garda konkurentunarianobis maxasiaTeblebia: _ gayidvebis (realizebuli produqciis) moculoba Tu gayidu-li produqciis Rirebuleba ufro swrafad izrdeba, vidre misi fizikuri moculoba, maSin masze moTxovna diddeba da piriqiT. rasakvirvelia, aucilebliv gaTvaliswinebuli iqnas inflacia. _ mogebis Sefardeba gayidvebis(realizebuli produqciis) moculobasTan. am maCveneblis gadidebis SemTxvevaSi produqciis konkurentunarianoba izrdeba; _ gayidvebis (relizebuli produqciis) moculobis Sefardeba materialur-sasaqonlo maragebTan. Tu aRniSnuli maCveneblis sidide mcirdeba, maSin maragebis brunvadoba neldeba, rac mza produqciaze moTxovnis Semcirebas an nedleulis maragebis gadidebas niSnavs; _ gaydvebis (realizebuli produqciis) moculobis Sefardeba debitorul davalianebasTan im komerciuli kreditis (ganvadebis) moculobas gviCvenebs, romelsac firma Tavis momxmarebels sTavazobs. saqonelze moTxovnis zrdis SemTxvevaSi, ganvadebiT saqonlis gayidva mcirdeba da piriqiT. _ sawarmoo siZlavreebis datvirTva. mza produqciis gayidvis siZneleebis warmoSobasTan erTad firmis xelmZRvaneloba sawarmoo simZlavreebis datvirTvis Semcirebis gadawyvetilebas iRebs;

(a1+a2+a3+........)NN sadac: m1,m2,m3 da a.S. aris gansaxilveli periodis yoveli wlis wminda mogeba; a1,a2,a3 da a.S._amave TanmimdevrobiT aqtivebis sabalanso Rirebuleba; NN__mocemul periodSi welTa raodenoba; 2255+2200+2100+2252+2400 X 5 rentabeloba = ----------------------------------------------------------------- X100 275225+260225+285100+235120+270200 X 5 11207X 5 56035 = _____________ X 100 = ________X100 = 0.84 1325870X 5 6629350 gayidvebis(realizebuli produqciis) moculobis Sefardeba materialur-sasaqonlo maragebTan, anu materialur-sasaqonlo maragebis brunvadobis koeficienti wlis ganmavlobaSi am maragebis brunvis raodenobas gviCvenebs. misi Semcireba mza produqciis realizaciis Semcirebasa da Warb dasaqonlebas niSnavs. realizebuli produqciis RirebulebaSi warmoebis xarjebis xvedriTi wili, aseve kompaniis saqmianobis maCvenebelia. bunebrivia, yoveli firma mis Semcirebas cdilobs, am SemTxvevaSi warmoebis rentabeloba izrdeba da kompaniis produqciis konkurentunarianoba maRldeba. gayidvebis(realizebuli produqciis) moculobis Sefardeba momuSaveTa raodenobasTan_samuSao Zalis gamoyenebas, maT gamomuSavebas anu Sromis nayofierebas axasiaTebs, romelic Tavis mxriv warmoebisa da Sromis organizaciis, aseve avtomatizaciis dones asaxavs. konkurentunarianobis Sfasebis maCveneblebi: kompaniis konkurentunarianoba aris misi SesaZlebloba momxmarebels droulad da SedarebiT misaReb pirobebSi (fasi, miwodebis sabazro pirobebi, teqnikuri momsaxureobis organizacia da a.S.) SesTavazos saWiro raodenobis konkurentuli saqoneli.

finansuri mdgomareobis maCveneblebi: kompaniis finansuri mdgomareoba misi gadaxdisunarianobiTa da kreditunarianobiT ganisazRvreba. gadaxdisunarianoba-aris gare wyaroebis gareSe firmis finansuri damoukideblobis xarisxobrivi maCvenebeli, romlis meSveobiTac igi winaswar SeTanxmebul vadaSi safinanso valdebulebebs faravs; kreditunarianoba-aris firmis SesaZlebloba momxmarebels kreditiT momsaxureba gauwios.

103

firmis safinanso saqmianobas Semdegi maCveneblebi axasiaTebs: _ sakuTari kapitalis struqtura, romelic saaqcio kapitalis, saemisio Semosavlisa da kapitalizebuli mogebis procentuli Tanafardobaa; _ sakuTari kapitalis Sefardeba realur ZiriTad kapitalTan. igi firmis ZiriTadi kapitalis moculobaSi Sida wyaroebis meSveobiT dabandebuli kapitalis xvedriT wils gviCvenebs.

Tu maCveneblis sidide erTeulze naklebia, maSin ZiriTadi kapitalis nawili nasesxebi kapitaliT finansdeba, rac firmis xarjebs adidebs da Sesabamisad mogebas amcirebs; _ saangariSo periodSi sakuTari saSualebebiT ganxorcielebuli operaciebis Sedegad miRebuli Semosavlebi, esaa mimdinare operaciebis TviTdafinansebiT Semosavlebis absolituri maCveneblebi wminda mogebisa da amortizaciis anaricxebis saxiT; _ mimdinare kapitaldabandebebis TviTdafinansebis koeficienti. igi saangariSo periodSi ZiriTad kapitalSi firmis operaciebidan miRebuli saSualebebis dabandebis xarisxs gviCvenebs; _ dafarvis koeficienti-anu sabrunavi aqtivebis Sefardeba moklevadian kreditTan firmis kreditunarianobis erT-erTi ZiriTadi maCvenebelia, praqtikaSia miRebuli, rom es maCvenebeli erTeulze naklebi ar unda iyos; _ sabrunavi aqtivebis likvidurobis koeficienti. esaa sabrunav aqtivebSi swrafsarealizacio qaRaldebisa da naRdi fulis xvedriTi wili, rac metia maTi sidide, miT metia likvidurobis koeficienti da firmis gadaxdisunarianoba; _ sabrunavi aqtivebis Sefardeba mTlian nasesxeb kapitalTan. firmis gadaxdisunarianoba maRalia, Tu misi davalianeba likviduri saSualebebiT anu sabrunavi aqtivebiT ifareba;

kontraqti aris xelSekruleba, SeTanxmeba or an met pirs Soris, romelic iTvaliswinebs uflebaTa da movaleobaTa dadgenas, Secvlas an Sewyvetas. eqsport-importris ganxorcielebis procedura gulisxmobs: _ yidva-gayidvis kontraqtis momzadeba; _ yidva-gayidvis kontraqtis gaformebas; _ yidva-gayidvis kontraqtis pirobebis Sesrulebas; saqmianobis sawyis etapze kontrahentis umTavres amocanad iTvleba misTvis sasurveli partnioris moZieba da SerCeva\, romelic Zalze rTuli da mniSvnelovani sakiTxia. igi damokidebulia iseT cvladebze(faqtorebze), rogoricaa: garigebis sagani da xasiaTi; im qveynis sakanonmdeblo moTxovnebi da politikuri, ekonomikuri da socialuri pirobebi, sadac formdeba da sruldeba kontraqtebi; bazris tevadoba, koniuqtura da perspeqtivebi; produqciis warmoebis, momaragebisa da realizaciis strategiisa da taqtikis ganxorcielebis pirobebi da mravali sxva. sasurveli kontrahentis SerCevis Semdeg eqsportiori an importiori kontraqtis gasaformeblad meore mxaresTan kontraqts amyarebs. am mizniT saqonlis eqsportiori (gamyidveli) potenciur myidvels(importiors) praqtikaSi gavrcelebuli mravali xerxidan umTavresad winadadebas (saerTaSoriso terminologiiT @@�oferti�) atyobinebs, xolo myidveli gamyidvels SekveTas ugzavnis. sagareo-ekonomikuri kavSirebis dros gamoyenebuli oferti gulisxmobs werilobiT winadadebas da mosalodneli garigebis yvela ZiriTad pirobas(saqonlis dasaxeleba, raodenoba, xarisxi, fasi, miwodebis da gadaxdis pirobebi, miwodebis vada, miReba-Cabarebis wesi da sxva.) moicavs. oferti-(laT.OFERTUSwinadadebis SeTavazeba) aris oficialuri ganacxadi sakonkurso vaWrobaSi monawileobis Sesaxeb.

komerciuli saqmianobis organizacia sagareo komerciuli urTierToba moicavs calkeul etapebsa da stadiebs. am procesSi sruldeba konkretuli amocanebi da saTanado dokumentaciasTan dakavSirebuli aucilebeli formalobebi.

104

b. erT movaWre qveyanaSi izrdeba saerTo keTildReobis done, xolo meore movaWre qveyanaSi mcirdeba saerTo keTildReobis done; g. orive movaWre qveyana naxulobs garkveul sargebels; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

t e s t e b i saganmanaTleblo samagistro programis “sagareo ekonomikuri urTierTobebi”

1.

4.regionaluri sabaJo kavSirebi iwveven:

rodesac ori (mdidari da Raribi) qveyana SefardebiTi upiratesobis safuZvelze zrdian sakuTari mewarmeobebis specializaciis dones da iwyeben erTmaneTTan vaWrobas, maSin:

a. savaWro nakadebis gadarTvas sabaJo kavSiris arawevri qveynidan wevr qveynebs Soris; b. savaWro nakadebis warmoebas sabaJo kavSiris wevr da arawevr qveynebs Soris; g. savaWro nakadebis gadarTvas sabaJo kavSiris wevri qveynebidan arawevri qveynebisaken; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia

a.

mxolod mdidar qveyanas eqneba saSualeba gazardos sakuTari moxmareba vidre es iyo vaWrobis dawyebamde; b. mxolod Rarib qveyanas eqneba saSualeba gazardos sakuTari moxmareba vidre es iyo vaWrobis dawyebamde; g.

Rarib qveyanaSi daiwyeba fasebis zrda, vinaidan igi awarmoebs ufro naklebs, vidre es iyo vaWrobamde; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

5.saaxelmwifoTaSorisi miekuTvneba:

a.tarifi, kvota, dempingi, eqsportis nebayoflobiTi SezRudva; b.Tavisufali savaWro zona, sabaJo kavSiri, saerTo bazari, sruli savaluto-ekonomikuri kavSiri; g.……sagareo vaWroba, samuSao Zalis saerTaSoriso migracia, kapitalis saerTaSoriso migracia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

2. saerTaSoriso ekonomikuri statistika intensiurad gamoiyenebs iseT maCvenebels, rogoricaa vaWrobis pirobebi. rogor gamoiTvleba igi: a.

esaa mocemuli qveynis saeqsporto produqciis fasebis saSualo ariTmetikulis Sefardeba amave qveynis saimporto produqciis fasebis saSualo ariTmetikulTan; b. esaa mocemuli qveynis saimporto produqciis fasebis indeqsis Sefardeba amave qveynis saeqsporto produqciis fasebis indeqsTan; g. esaa mocemuli qveynis saeqsporto produqciis fasebis indeqsis Sefardeba amave qveynis saimporto produqciis fasebis indeqsTan; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

3. or qveyanas Soris savaWro urTierTobebis yovelTvis niSnavs, rom: a. erTi qveyana ufro mdidaria vidre meore;

regionaluri integraciis formebs

6.II msoflio omis Semdeg daarsebuli saerTaSoriso organizaciebidan romeli maTgani iyo gankuTvnili saerTaSoriso vaWrobis liberalizaciis da savaWro barierebis SemcirebisaTvis: a. b. g. d.

arseboba

OPEC; NATO; gaero; zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

7.tarifebis daweseba niSnavs:

105

televizorebze dawesebuli damcavi done normalurze ufro maRali:

a.eqsportis subsidirebas; b.eqsportis nebayoflobiT SezRudvas; g. importis dabegvras; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

tarifis

faqtiuri

a. rodesac mza produqciaze dawesebuli tarifebi ufro maRalia vidre makompleqtebel saqonelze dawesebuli tarifebi; b. rodesac makompleqtebel produqciaze dawesebuli tarifebi ufro maRalia vidre mza produqciaze daewsebuli tarifebi; g. rodesac makompleqtebel produqciaze da mza produqciaze dawe-sebuli tarifebi erTmaneTis tolia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia;

8.sagareo savaWro politikaSi gamoyenebuli kvotebi esaa: a. raodenobrivi SezRudva dawesebuli qveyanaSi importirebul ucxour produqciaze; b. gadasaxadi; g. raodenobrivi SezRudva dawesebuli qveynis mier mis saeqsporto produqciaze; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

12.

9.wminda eqsporti ewodeba:

proteqcionozmis momxreebi amtkiceben, rom tarifebi, saimpirto kvotebi da sxva savaWro barierebi aucilebelia, raTa:

a.

gavaumjobesoT qveynis mosaxleobis momarageba mravalferovani produqciiT; b. xeli SevuwyoT axalgazrda adgilobrivi kadrebis dinamiur ganviTarebas; g. gavzardoT qveynis ekonomikaSi konkureciis done; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a.qveynis eqsportsa da imports Soris sxvaobas; b.qveynis reeqsports; g.. qveynis reeqsportsa da imports Soris sxvaobas; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

10.saimporto tarifis dawesebisas:

13. saerTaSoriso kartelis mier msoflio fasze moxdenili gavlena miT ufro Zlieria;

a. adgilobrivi momxmareblebi igeben vinaidan isini ixdian ufro dabal fass da moixmaren ufro met produqcias; b. adgilobrivi mwarmoeblebi zaraloben vinaidan axdenen ufro meti produqciis realizacias ufro dabal fasad; g. adgilobrivi mwarmoeblebi igeben vinaidan isini axdenen ufro meti raodenobis produqciis realizacias ufro dabal fasad; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a.

rodesac kartelis mier saeqsportod realizebul saqonelze moTxovnis elastiuroba erTs utoldeba b. rac ufro maRalia moTxovnis elastiuroba kartelis mier saeqsportod realizebul saqonelze; g. rac ufro naklebia moTxovnis elastiuroba kartelis mier saeqsportod realizebul saqonelze; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

11. vTqvaT, saqarTvelo awarmoebs televizorebs, romlebic Zlier konkurencias ganicdian importuli produqciisgan. vTqvaT saqarTvelos xelisuflebam gadawyvita televizorebze da mis makompleqtebel nawilebze satarifo ganakveTebis SemoReba. ra SemTxvevaSi iqneboda

14.

dempingis dafiqsirebis SemTxvevaSi organizaciis (wTO) mier nebadarTulia

msoflio

a. qveyanam Sewyvitos ucxouri kapitaldabandebani;

106

savaWro

sabaJo tarifebisagan. gansxvaveba:

b. qveyanam mimarTos sakuTari eqsportis subsidirebas; g. qveyanaSi dawesdes antidempinguri baJi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

kerZod

raSi

mdgomareobs

es

a.

saimporto kvota sabaJo tarifisagan gansxvavebiT amcirebs importis moculobas da amiT zrdis mis fass mocemul qveyanaSi; b. saimporto kvota sabaJo tarifisagan gansxvavebiT zrdis saerTo keTildReobis dones mocemul qveyanaSi; g. saimporto kvota sabaJo tarifisagan gansxvavebiT zrdis importuli produqciis fass da amiT amcirebs mis moculobas mocemul qveyanaSi; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

15. savaWro balansi warmoadgens Semdeg nawils; a. kapitalis moZraobis balansis; b. qveynis sagareo valis; g. qveynis biujetis; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

16.

ama Tu im qveynis mier sakuTari sasoflo-sameurneo produqciis proteqcionistuli dacvis donis gasazomad gamoiyeneba e.w. `dacvis normaluri koeficienti,” anu `dnk”. rogor gamoiTvleba igi? esaa;

19.

a. mocemuli qveynebidan eqsportirebuli sasoflo-sameurneo produqciis saimporto fasebis `indeqsis”Sefardeba amave qveyanaSi importirebuli sasoflo-sameurneo produqciis saimporto fasebis indeqsTan; b. erTi saxis sasoflo-sameurneo produqtis Sida fasis Sefardeba igive saqonelze Camoyalibebul msoflio fasebTan; g. erTi saxis sasoflo-sameurneo produqtis msoflio fasis Sefardeba igive saqonelze Camoyalibebul Sida fasTan; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

17)

a. SeRavaTiani kreditebis gacemas ganviTarebad qveynebze; b. saerTaSoriso vaWrobaSi arsebuli problemebis daregulirebis mizniT arasatarifo saSualebebis aqtiur gamoyenebas; g. saerTaSoriso savaWro urTierTobebis liberalizacias; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia 20.

rodesac ama Tu im qveynis xelisufleba finansur mxardaWeras uwevs sakuTari saeqsporto warmoebis dargebs, adgili aqvs: a. b. g. d.

msoflio savaWro organizaciis (WTO) amocanaa xeli Seuwyos:

vTqvaT braziliis xelisuflebas surs yavis mwarmoebeli erovnuli fermebis konkretuli poziciebi msoflio bazarze gaaZliera. sagareo savaWro politikis romeli instrumentis gamoyeneba SeiZleba am miznis misaRwevad? a. b. g. d.

eqsportis dabegvras; eqsportis diskriminacias eqsportis subsidirebas; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia

21.

18. sagareo vaWrobis Teoriidan cnobilia, rom, saimporto kvotis moqmedebis meqanizmi mniSvnelovnad gansxvavdeba

saimporto kvotebis; sabaJo tarifebis saeqsporto barierebis; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia Tuki ori qveynidan erT-erTs SeuZlia yvela saxis saqoneli awarmoos ufro dabali absoluturi xarjebiT vidre meore qveyanas, maSin:

a. ar arsebobs aranairi SefardebiTi obieqturi safuZveli savaWro dasamyareblad;

107

upiratesoba da urTierTobebis

Tuki am qveynebs Soris iwyeba savaWro urTierTobani, maSin Rvinoze fasi maudTanSedarebiT:

b.

vaWroba iqneboda momgebiani dabali absolituri xarjebis mqone qveynisTvis, magram ara meore qveynisTvis; g. TviToeul qveyana eqneboda saSualeba moexdina sakuTari resursebis koncentracia im saqonlis gamoSvebaze, romelSic maT gaaCniaT SefardebiTi upiratesoba da damyarebuli vaWroba urTierTmomogebiani iqneba; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi araSworia.

a. mcirdeba saqarTveloSi, izrdeba ruseTSi; b. mcirdeba orive qveyanaSi; g. izrdeba saqarTveloSic da ruseTSi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

25.

saqaTvelos danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 50 metri maudi, an 100 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombinacia maT Soris. xolo ruseTs danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 300 metri maudi, an 400 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombinacia maT Soris.

Tuki cnobilia, rom maudis yoveldRiuri eqsporti Seadgens 500 metrs, maSin msoflio bazarze SesaZlo fasis gaTvaliswinebiT romeli monacemi Seesabameba sinamdviles: Rvinis YyoveldRiuri eqsporti Sadgens: a. 800 litrs saqarTvelodan; b. 550 litrs ruseTidan; g. 1100 litrs saqarTvelodan; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

22 saqarTvelos danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 100 metri maudi an 300 litra Rvino, xolo ruseTs danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 150 metri maudi, an 200 litra Rvino, Tuki saqarTvelosa da ruseTi Soris daiwyeba vaWroba, maSin ruseTi moaxdenda: a. Rvinis eqsports da maudis imports; b. Rvinis imports da maudis eqsports; g. ar moaxdenda arc erTi produqtis eqports an imports; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

23. saqarTvelos danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 60 metri maudi, an 120 litra Rvino, an nerismieri wrfivi kombinacia maT Soris. xolo ruseTs SeuZlia danaxarjis erTeulze awarmoos an 150 metri maudi, an 200 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombinacia maT Soris. gaaCnia Tu ara saqarTvelos:

26.

a. absoluturi upiratesoba Rvinis warmoebaSi; b. SefardebiTi upiratesoba Rvinis warmoebaSi: g. Sefardebiti upiratesoba maudis warmoebaSi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

24.

saqarTvelos danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 50 metri maudi, an 100 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombinacia maT Soris. xolo ruseTs danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 150 metri maudi, an 200 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombinacia maT Soris. imisaTvis, rom mocemul qveynebs Soris damyardes savaWro uTierTobebi aucilebelia, rom:

a. sagareo vaWrobebidan miRebuli sargebeli Tanabrad iqnes ganawilebuli orive qveyanas Soris: b. sagareo vaWrobidan miRebuli sargebeli SesaZloa araTanabradac iqnes ganawilebuli qveynebs Soris; g. sagareo vaWrobidan erTi qveyana unda darCes sargebelSi, xolo meore qveyana zaralSi d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

saqarTvelos danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 100 metri maudi, an 200 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombinacia maT Soris. ruseTs danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 150 metri maudi, an 200 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombinacia maT Soris.

108

30.

27.

saqarTvelolos danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 100 metri maudi, an 200 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombiacia maT Soris. xolo ruseTs danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 150 metri maudi, an 200 litra Rvino, an nebismieri wfrivi kombinacia maT Soris. Tuki am qveynebs Soris damyardeba Tavisufali savaWro urTierTobebi, maSin maudis fasma, RvinoSigamoxatuli, SeiZleba Seadginos daaxloebiT:

31.

saqarTvelolos danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 24 metri maudi an 32 litra Rvino, an nebismieri wrfivi kombiacia maT Soris. xolo ruseTs danaxarjebis erTeulze SeuZlia awarmoos an 27 metri maudi, an 24 litra Rvino, an nebismieri wfrivi kombinacia maT Soris.

Tuki TiToeuli qveyana daspecializdeba SefardebiT upiratesobis principis safuZvelze, maSin vaWrobis pirobebi Sadgens: a. 1 metri maudi 2 litra Rvinoze; b. 1 litra Rvino 2 metr maudze: g. 1-dan 1 1/3-mde litra Rvino 1 metr maudze: d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

gamokvlevas,

romelma ekonomikurma skolam saerTaSoriso vaWrobis problemebis sistemuri Seswavla:

daiwyo

pirvelad

a .merkantilisturma: b. fiziokratulma: g. klasikurma; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi araswori

28.

ewodeba

im

a. importze didi moTxovnaa msofio bazarze; b. eqsportze didi moTxovnaa msofio bazarze; g. zemoT CamoTvlili orive pasuxi sworia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia

a. 1 metri maudi 1,7 litr Rvinos orive qveyanaSi; b. 1 metri maudi 1,5 litr Rvinos saqarTveloSi da 1 metri maudi 1,3 Rvinos ruseTSi; g. 1 metri maudi 2,15 litr Rvinos orive qveyanaSi d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

29. leontievis paradoqsi gamovlinda, rom:

rodesac ori qveyana vaWrobs, vaWrobis pirobebi qveyanas datovebs ufro met sargebelSi romlis:

32.

a.

dauSvaT, rom msoflioSi iwarmoeba mxolod 2 saqoneli – xorbali da maudi. dauSvaT agreTve, rom saqarTvelos sagareo savaWro urTierTobebi ara aqvs damyarebuli danarCen msofliosTan. maSin qvemoT mocemuli danaxarjebis Sefardebebidan romlebi iqnebian gansazRvruli urTiorTsasargeblo savaWro urTiorTobebis dasamyareblad:

saqarTveloSi xorblis warmoebaze gaweuli danaxarjebis Sefardeba saqarTveloSi maudis warmoebaze gaweul danaxarjebTan; b. saqarTveloSi xorblis warmoebaze gaweuli danaxarejebis (maudis metrebSi gamoxatuli) Sefardeba sxva qveynebSi xorblis warmoebaze gaweul danaxarjebTan ( aseve maudis metrebSi gamoxatuli); g. saqarTveloSi xorblis warmoebaze gaweuli danaxarjebis Sefardeba saz-RvaegareT xorblis warmoebaze gaweul danaxarjebTan; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

roca

a. aSS Sromatevadi produqciis wminda importioria; b. aSS kapitaltevadi produqciis wminda importia; g. gaizarda aSS-dan samuSo Zalebis emigracia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

109

33.

fritrederoba gulisxmobs:

a.

arakvalificirebuli samuSao Zalis anazRaurebis Semcirebas, xolo kvalificirebuli samuSao Zalis anazRaurebis zrdas; b. arakvalificirebuli samuSao Zalis anazRaurebis zrdas, xolo kvalificirebuli samuSao Zalis anazRaurebis Semcirebas; g. rogorc kvalificirebuli, ise arakvalificirebuli samuSao Zalis anazRaurebis zrdas; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a. samuSo Zalis migraciis SezRudvas; b. tarifebisa da kvotebis Tanabarzomier gamoyenebas sagareo savaWro politikaSi; g. Tavisufali vaWrobis SezRudvas qveynebs Soris: d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

34.

SefardebiTi upiratesobis Camoyalibebul iqna:

principi

Tavdapirvelad

37. a b. g. d.

pol samuelsonis mier; devid rikardos mier; adam smitis mier; zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

35.

rogorc cnobilia ama Tu im qveynis mier danarCen msoflisTan Tavisufali savaWro urTierTobebis damyareba misi mosaxleobis erTYnawils tovebs sargebelSi, xolo meores zaralSi, imis gasarkvevad, Tu Tavisufali vaWroba warmoebis faqtorebis Semosavlebze rogor gavlenasĂŒmoaxdens, gaiTvleba maTi saeqsporto specializaciis maCveneblebi. qvemoT moyvanili maCveneblebidan romeli Seesabameba sinamdviles:

SefardebiT upiratesobaze dafuZnebuli warmoebis specializacia iwvevs: a. msoflioSi warmoebis saerTo moculobis Semcirebas; b. iwvevs warmoebis SefardebiTi xarjebis zrdas; g. xels uwyobs qveynebis produqciiT TviTuzrunvelyofis zrdas; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

38.

a. sargebelSi darCebian warmoebis is faqtorebi, romelTac saeqspor-to specializaciis dabali anu uaryofiTi done gaaCniaT; b. sargebelSi darCebian warmoebis is faqtorebi, romelTac saeqsporto specializaciis nulovani maCvenebeli gaaCniaT; g. sargebelSi darCebian warmoebis is faqtorebi, romelTac saeqsporto specializaciis maRali anu dadebiTi done gaaCniaT; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

36.

davuSvaT qveyana awarmoebs mxolod or produqts Rvinos da yvels. vTqvaT 1 litri Rvinis warmoeba iTxovs 5 erTeul samuSao Zalas da 2 erTeul miwas. xolo 1 kg. yvelis warmoeba iTxovs 3 erTeul samuSao Zalas da 7 erTeul miwas. am monacemebidan gamomdinare, romeli gancxadeba Seesabameba sinamdviles:

a. yveli aris Sromatevadi produqti da Rvino aris miwatevadi produqti; b Rvino aris Sromatevadi produqti da yveli aris miwatevadi produqti; g. rogorc Rvino, ise yveli warmoebis faqtorebs erTnairad moiTxovs; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

39. warmovidginoT, rom msoflio Sedgeba ori qveynisagan _ X qveynisagan da V qveynisagan. TiToeul maTgans gaaCnia warmoebis mxolod ori faqtori _ miwa da Sroma. awarmoeben ori dasaxelebis produqts _ xorbals (romelic

iseTi qveynisTvis, romelsac Warbad gaaCnia maRalkvalificirebuli samecniero-teqnikuri kadrebi, aqtiur sagareo-savaWro urTierTobebSi CarTva gamoiwvevda:

110

b. rodesac importuli produqciis Semotana xdeba ucxouri qveynidan; g. rodesac mocemul dargSi monopolizaciis done maRalia; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia

Sromatevadia) da mauds (romelic Sromatevadia). X qveyanas Warbad gaaCnia miwa, xolo V qveyanas samuSao Zala. Tuki daiwyeba maT Soris Tavisufali vaWroba, maSin HhekSerolinis Teoriidan gamomdinare grZelvadian periodSi sargebelSi darCebian: a. b. g. d.

40.

42. ra SemTxvevaSia optimaluri tarifis done nulis toli:

X_ qveynis miwis mesakuTreebi da V muSebi; X_ qveynis rogorc muSebi ise miwis mesakuTreebi; X_ qveynis muSebi da V_ qveynis miwis mesakuTreebi; zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a. rodesac ucxoelebis mier Cveni qveynis bazarze importirebuli produqciis miwodebis elastiuroba usasrulod maRalia; b. rodesac ucxoelebis mier Cveni qveynis bazarze importirebuli produqciis miwodebis elastiuroba usasrulod dabalia; g. rodesac ucxoelebis mier Cveni qveynis bazarze importirebuli produqciis miwodebis elastiuroba 1-is tolia; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia

Tanamedrove globalizaciis pirobebSi sul ufro aqtualuri xdeba calkeuli qveynebis sxvadasxva regionalur sabaJo kavSirebSi gaerTianeba. ekonomikuri integraciis Teoriidan gamomdinare, sabaJo kavSirSi axlad gawevrianebuli qveynis sargebeli, erTi konkretuli saqonliT vaWrobis magaliTze, miT ufro metia:

a.

rac ufro naklebad elastiuria mocemul qveyanaSi importirebul saqonelze moTxovna; b .rac ufro mcirea gansxvaveba am saqonelze Camoyalibebul erovnul fassa da partniori qveynis fass Soris; g. rac ufro mcirea gansxvaveba partniori qveynebis fassa da am saqonelze msoflio bazarze Camoyalibebul fass Soris; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

43. tarifebisa da vaWrobis Sesaxeb xelsekrulebis (GATT) erT-erT ZiriTad princips warmoadgens is rom; a.

Tuki erTi qveyana moaxdenda garkveuli moculobiT sakuTaro produqciis eqsportirebas xelSekrulebis wevr meore saxelmwifoSi, amas unda gamoewvia meore qveynidan mis teritoriaze igive moculobis produqciis importireba; b. erT qveyanas SeeZlo gaezarda sakuTari tarifebi manam, sanam ardarwmundeboda, rom xelSekrulebis sxva wevr qveynebsac SeeZlo ganexorcielebina igive politika; g. Tuki erTi qveyana dawevda tarifebs, mas hqonda safuZveli xelSekrulebis sxva wevri qveynebisagan, rom maTac Tanabarzomierad daewiaT tarifebi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

41. rogorc viciT garkveul pirobebSi ama Tu im produqciaze saimporto kvotebis dawesebas SeuZlia ufro meti ziani moutanos qveynis saerTo keTildReobis dones, vidre sabaJo tarifebis dawesebam. kerZod rodis moxdeba es:

44. a.

rodesac mocemul dargSi didi raodenobiT adgilobrivi mwarmoeblebi hqmnian konkretul bazars;

111

rogorc cnobilia importirebul saqonelze tarifis daweseba iwvevs qveynis wminda danakargebs, romlis erTerT Semadgenel nawils warmoadgens e.w.`tarifebis

sawarmoo efeqti�, ra ganapirobebs efeqtisagan gancdil zarals;

tarifis

47. saerTaSoriso vaWrobis liberalizaciis procesSi erTerT ZiriTad problemas warmoadgens is, rom: a. vaWrobis liberalizaciis Sedegad miRebuli sargebeli aWarbebs gancdil zarals, magram sargebelSi darCenilebi ar axdenen dazaralebulebis kompensirebas; b. vaWrobis liberalizaciis Sedegad aravin rCeba sargebelSi; g. vaWrobis liberalizaciis Sedegad gancdili zarali aWarbebs sargebels; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

sawarmoo

a. danakargi warmoiSoba iqidan, rom importis SezRudvasTan erTad mcirdeba erovnuli warmoeba b. danakargi warmoiSoba iqidan, rom erovnuli warmoebis gafarToeba xdeba Sida zRvruli danaxarjebis gadaWarbebiT msoflio fasTan SedarebiT; g. danakargi warmoiSoba iqidan, rom tarifis dawesebis Sedegad qveynis Sida fasis gadaWarbeba msoflio fasTan SedarebiT amcirebs moxmarebas; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

45.

48. samrewvelo warmoebis produqciaze dawesebuli saimporto kvota:

qvemoT CamoTvlili sazogadoebrivi jgufebidan Cveulebriv romlebi rCebian sargebelSi sagareo vaWrobis liberalizaciis Sedegad;

a. eqsportior qveyanaSi gazrdis am saqonelze Camoyalibebul fass; b. gazrdis saerTaSoriso vaWrobis moculobas; g. impotrirebul qveyanaSi Seamcirebs saqonelze Camoyalibebul fass; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a.

importTan konkurirebad erovnul dargebSi dakavebuli muSamosamsaxureebi; b. eqsportiorebi; g. adgilobrivi firmebi, romlebic iReben monopoliur mogebas qveynis Sida bazarze; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

49.

46. ekonomikurad CamorCenili qveynis problemebze momuSave ekonomistebis erTi jgufi asabuTebs, rom e.w. importCanacvlebadi industrializaciis erT-erTi ZiriTadi upiratesobaa is rom, a.

importCanacvlebadi industrializacia amcirebs ra erovnul valutis kurss, zrdis qveynis eqsports saerTaSoriso bazarze; b. importCanacvlebadi industrializacia zrdis qveynis SigniT moTxovnis dakmayofilebis dones; g. importCanacvlebadi industrializacia xels uwyobs qveynis mosaxleobaSi teqnikuri codnis amaRlebas; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a.

saxelmwifo sagareo savaWro politikaze erovnuli mewarmeobis lobisturi gavlenis erT-erT ZiriTad niSnad gvevlineba e.w. `sabaJo tarifebis mcocavi Skala~. raSi mdgomareobs igi:

imaSi, rom makompleqtebel produqciaze dawesebuli tarifebis saSualo done ufro maRalia, vidre mza produqciaze dawesebuli tarifebis saSualo done; b. mza da makompleqtebel produqciaze dawesebuli tarifebis saSualo doneebi emTxveva erTmaneTs; g. mza produqciaze dawsebuli tarifebis saSualo done ufro maRalia, vidre makompleqtebel produqciaze dawesebuli tarifebis saSualo done;

112

d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

50. a.

b. g. d.

53. Tuki romelime qveynis valutis kursi izrdeba dolarTan mimarTebaSi, es niSnavs, rom: a. es gaaZvirebs amerikeli turistebiTvis am qveynis daTvalierebas; b. es SezRudavda mocemuli qveynis moqalaqeebis SesaZleblobas, SeeZinaT amerikuli warmoebis produqcia; g. zemoT CamoTvlili orive pasuxi sworia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

moTxovna-miwodebis meqanizmi saerTaSoriso savaWro bazars moiyvans wonasworobaSi:L rodesac saeqsperto produqciaze moTxovnis moculoba gadaaWarbebs saeqsporto produqciis moTxovnis moculobas; rodesac sagareo savaWro fasi ufro dabalia, vidre Sida fasi; rodesac Sida miwodeba aris ufro naklebi, vidre Sida moTxovna; zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

54. rodesac ama Tu im qveynis valutis kursi gansazRvrulia ara savaluto bazris mier, aramed saxelmwifos mier, am valutis kursis zrdas ewodeba: a. inflacia; b. devalvacia; g. deflacia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

51.

sagadasaxado balansis Sedgenis meTodikis mixedviT qvemoT CamoTvlili moqalaqeTa jgufebidan romlebi CaiTvlebian aSS-s rezidentebad a. amerikis moqalaqeebi, romlebic xangrZlivi periodis ganmavlobaSi msaxuroben evropaSi ganlagebul samxedro bazebze; b. meqsikis moqalaqeebi, romlebic aralegalurad Sevidnen aSS-s teritoriaze da damxmare muSebad emsaxurebian amerikel fermerebs; g.

iaponeli turistebi, romlebic xanmokle imyofebian niu-iorkSi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

55.

a. b. g. d.

vizitiT

56.

52.

rodesac romelime qveynis valutis kursi izrdeba dolarTan mimarTebaSi, es niSnavs, rom a. Cven gvWirdeba meti dolarebi, raTa SeviZinoT mocemuli qveynis valuta; b. Cven gvWirdeba naklebi dolarebi, raTa SeviZinoT mocemuli qveynis valuta;

calkeuli qveynebis erovnuli valutebis sacvleli kursebis gansazRvrisas, mecnier-ekonomistebi xSirad iyeneben msyidvelobiTunarianobis paritetis Teoris. romeli ekonomistis mier iqna SemuSavebuli es Teoria: pol samuelsonis mier; bertil olinis mier; gustav kaselis mier; zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia. msyidvelobiTunarianobis paritetis Teoria amtkicebs, rom or qveyanas Soris Camoyalibebuli valutis sacvleli kursi:

a. grZelvadian periodSi ganisazRvreba am qveynebis fasebis doneebis gansxvavebebis mixedviT; b. grZelvadian periodSi saxelmwifo xelisuflebis mier unda iqnes gansazRvruli;

g. mocemuli qveynis valuta xdeba naklebad Zviri; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

113

g. grZelvadian periodSi saerTaSoriso savaluto fondis mier unda iqnas gansazRvruli; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

60. mocemuli qveynis savaWro balansis deficits aqvs adgili rodesac:

57.

Tuki gvaqvs xorblis efeqturad funqcionirebis liberaluri msoflio bazari da erTi centi xorblis fasi amerikaSi aris 7,5 dolari, xolo SveciaSi 30 krona.

Tuki satransporto xarjebs pirobiTad gautolebT nuls, maSin msyidvelobiTunarianobis paritetis Teoriis mixeviT:

a. am qveynis valutis kursi aris dadgenili Zalian dabal doneze; b. am qveynis importi gadaaWarbebs am qveynis eqsports; g. am qveynis eqsporti gadaaWarbebs am qveynis imports; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a. b. g. d.

erTi kronis Rirebuleba unda iyos 20 centi; erTi kronis Rirebuleba unda iyos 25 centi; erTi kronis Rirebuleba unda iyos 37.5 centi; zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

61.

rogorc cnobilia, saqarTveloSi saqonlis importi mkveTrad sWarbobs saqarTvelodan gatanili saqonlis eqsports, es niSnavs, rom:

a. qveyanaSi Semodis ufro meti samuSao Zala, vidre qveynidan gadis; b. qveynis kapitalis moZraobis balansi aris deficituri; g. qveynis erovnuli bankis oqro-valutis rezervebi izrdeba; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

58. Tuki mocemul qveyanaSi ekonomikuri zrdis tempi aris gacilebiT ufro maRali, vidre danarCen msoflioSi, maSin: a. am qveynis valutis kurss eqneba dacemis tendencia; b. ekonomikuri zrdis maRali tempi valutis kursze aranair gavlenas ar moxdens; g. am qveynis valutis kurss eqneboda zrdis tendencia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

62. vTqvaT, msoflioSi arsebobs oqros standartis savaluto sistema da moxda oqros sabadoebis didi raodenobiT aRmoCena, ramac mkveTrad gazarda oqros miwodeba saerTaSoriso bazarze. es gamoiwvevda:

59. Tuki aSS-s fasiani qaRaldebi iZlevian 10% Semosavals weliwadSi, xolo didi britaneTis fasiani qaRaldebi 15% Semosavals weliwadSi, maSin:

a. fasebis saerTo donis zrdas msoflios qveynebSi; b. aranair gavlenas ar moaxdenda fasebis saerTo doneze msoflios qveynebSi; g. fasebis saerTo donis Semcirebas msoflios qveynebSi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a. didma britaneTma unda moaxdinos sakuTari valutis devalvacia; b. girvanqa sterlingis kursi gaizrdeba dolarTan mimarTebaSi; g. girvanqa sterlingis kursi daecema dolarTan mimarTebaSi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

63.

114

amerikis SeerTebul StatebSi breton-vudsis konferenciam:

1944

wels

gamarTulma

a. b. g. d.

daafuZna saerTaSoriso savaluto fondi; SemoiRo mcuravi savaluto kursebis sistema; zemoT CamoTvlili orive pasuxi sworia; zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

eqsportiori. davuSvaT gavrcelda informacia navTobis msfoflio bazarze fasebis mosalodnelimkveTri Semcirebis Sesaxeb.Ees gamoiwvevda: a. rusuli rublis kursis zrdas amerikul dolarTan mimarTebaSi; b. rusuli rublis kursis Semcirebas amerikul dolarTan mimarTebaSi; g. aranair gavlenas ar moaxdenda rusuli rublis kursze dolarTan mimarTebaSi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

64. breton-vudsis saerTaSoriso-savaluto sistemam ganicada kraxi, rodesac: a. `OPEC~-is qveynebma gazardes naTobis fasi bazarze; b. Camoyalibda evropis saerTo bazari; g. aSS-ma moaxdina dolaris devalvacia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

65.

msoflio

68. davuSvaT Tqven xedavT, rom rusuli estradis varsklavebi sul ufro popularulebi xdebian saqarTveloSi. Ees zrdis rusi momRerlebis gastrolebis ricxvs da maTi gramCanawerebis realizaciis moculobas Cvens qveyanaSi. rogor gavlenas moaxdenda es faqti laris kursze rublSi gamoxatuli:

termini `binZuri curva~ gamoiyeneba raTa gamosaxos:

a. mocemul qveyanaSi ucxouri valutis Savi bazari; b. mocemuli qveynis mier sakuTari valutis mcuravi kursidan fiqsirebul kursze gadayvana; g. mocemuli qveynis mier sakuTari valutis curva drois mxolod garkveul, xelsayrel periodSi; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

a. laris miwodeba da rusul rublze moTxovna gaizrdeba savaluto bazarze, rac gamoiwvevda laris kursis zrdas rusul rublSi gamoxatuli; b. laris miwodeba da rusul rublze moTxovna Semcirdeboda savaluto bazarze, rac gamoiwvevda laris kursis Semcirebas rusul rublSi gamoxatuli; g. laris miwodeba da rusul rublze moTxovna gaizrdeba savaluto bazarze, rac gamoiwvevda laris kursis Semcirebas rusul rublSi gamoxatuli: d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

66. Tuki Tqveni mSoblebi anazRaureben Tqvens ganaTlebas aSSSi da gadaricxes 10 000 dolari amerikis universitetis angariSze, es airicxeba rogorc: a. saqarTvelos mimdinare operaciaTa balansis sadebeto statia; b. amerikis mimdinare operaciaTa balansis sadebeto statia; g. saqarTvelos mimdinare operaciaTa balansis sakredito statia; d. zemoT CamoTvlili yvela pasuxi arasworia.

67.

69. davuSvaT saqarTvelos erovnuli bankis xelmZRvanelobam gadawyvetileba miiRo inflaciis tempis Sesamcireblad gaataros ufro mkacri fulad-sakrediro politika. Ees gamoiwvevda: a. laris miwodebis Semcirebas savaluto bazarze da Sesabamisad misi kursis Semcirebas sxva valutebTan mimarTebaSi;

rogorc cmobilia, SeerTebul Statebi aris navTobis msxvili importiori, xolo ruseTi navTobis msxvili

115

b. laris miwodebis zrdas savaluto bazarze da Sesabamisad misi kursis zrdas sxva valutebTan mimarTebaSi;

73. rogorc cnobilia, TiTqmis XX saukunis ganmavlobaSi amerikulidolaris kursi girvanqa sterlingTan mimarTebaSi izrdeboda. es iyo gamowveuli imiT, rom:

g. laris miwodebis zrdas savaluto bazarze da Sesabamisad misi kursis Semcirebas sxva valutebTan mimarTebaSi; d.. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

a. did britaneTSi inflaciis tempi da ekonomikuri zrdis tempi iyo ufro maRali vidre aSS-Si; b. did britaneSi inflacii tempi iyo ufro maRali, xolo ekonomikuri zrdis tempi iyo ufro dabali vidre aSS-Si; g. did britaneTSi inflaciis tempi da ekonomikuri zrdis tempic iyo ufro dabali vidre aSS-Si; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

70. rogorc cnobilia aSS yovelwliurad mravalmilionian daxmarebas uwevs saqarTvelos. am Tanxebis gadmoricxva aRiricxeba rogorc: a. b. g. d.

71.

amerikis mimdinare operaciaTa balansis sakredito statia; amerikis mimdinare operaciaTa balansis sadebeto statia; amerikis kapitalis moZraobis balansis sakredito statia; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia. saqarTveloSi mosalodneli ekonomikuri Semosavlebis mkveTri Semcireba gamoiwvevda;

krizisi

a. qarTuli laris kursis Semcirebas, vinaidan moculoba mniSvnelovnad gaizrdeboda; b. qarTuli laris kursis zrdas, vinaidan saprocento ganakveTebi gaizrdeboda; g. zemoT CamoTvlili orive pasuxi sworia; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

74.

da

vTqvaT, saqarTvelos axalma xelisuflebam miiRo gadawyvetileba ekonomikuri zrdis daCqarebis mizniT gaataros libealuri fulad-sakredito politika, ris Sedegadac miviReT:

a. laris kursis zrdas da fasebis saerTi donis zrdas qveyanaSi; b. laris kursis Semcirebas da fasebis saerTo donis zrdas qveyanaSi; g. laris kursis Semcirebas da fasebis saerTo donis Semcirebas qveyanaSi; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

importis realuri

75. qvemoT CamoTvlili operaciebidan, romeli ar Caiwereba saqarTvelos mimdinare operaciaTa balansSi;

72. davuSvaT amerikaSi aRmoaCines navTobis didi sabadoebi, ris Sedegadac am qveynis erovnuli Semosavali da dolaris kursi mkveTrad gaizarda. es gamoiwvevda imas, rom amerikis moqalaqeebi Seisyididnen;

a.

saqarTvelos Tavdacvis saministros mier germaniaSi samxedro teqnikis Sesyidva iaf fasebSi; b. saqarTveloSi mcxovrebi biznesmenebis mier ruseTSi dabandebul kapitalze miRebuli dividendebi; g. laris kursis SenarCunebis mizniT erovnuli bankis mier bankTaSoris savaluto birJaze dolarebis gayidva; d. zemoT CamoTvlili pasuxi arasworia.

a. ufro met Zvirfas avtomobilebs, romelTa mniSvnelovani nawili iqneboda ucxouri warmoebis; b. ufro met Zvirfas avtomobilebs, romelTa mniSvnelovani nawiliiqneboda adgilobrivi warmoebis; g. ufro nakleb Zvirfas avtomobilebs, romelTa mniSvnelovani nawili iqneboda adgilobrivi warmoebis; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

116

76.

a. b. g. d.

Tuki rusuli rublis kursi dolarSi gamoxatuli Seicvala Semdegnairad-iyo 1 dolari udris 33 rubls da gaxda 1 dolari udris 28 rubls, esniSnav rom:

a. b. g. d.

rogorc dolaris ise rublis kursi daeca; dolaris kursi daeca, xolo rublis kursi gaizarda; dolris kursi gaizarda, xolo rublis kursi daeca; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

80. erovnuli valutis gaufasureba wamgebiania:

77. davuSvaT gvaqvs oqros standarti da qveyana axdens meti produqciis eqsportirebas vidre importirebas. es gamoiwvevda; a. qveyanaSi oqros modinebas; b. qveynidan oqros gadinebas; g. ar moaxdenda aranair gavlenas arsebul moculobaze; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

78.

a. b. g. d.

Semcirdeba 1,50 dolari; gaizrdeba 11 dolariT; Semcirdeba 5,50 dolariT; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

a. b. g. d.

qveyanaSi myofi ucxouri rezidentebisaTvis; eqsportiorebisaTvis; importiorebisaTvis; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

81.

davuSvaT, rom ruseTSi inflaciis tempi weliwadSi 100 %-ia, xolo evrokavSirSi sul 5%. msyidvelobiTi unarianobis paritetis Teoriis Tanaxmad rogor Seicvleboda evros kursi rublTan mimarT? gaizrdeboda 1,9-jer; Semcirdeboda 5-jer; gaizrdeboda 20-jer; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

oqros a. b. g. d.

vTqvaT or qveyanas aqvs damyarebuli intensiuri ekonomikuri urTierTobebi erTmaneTTan, romelTagan erTi didi moculobis saxelmwifoa, xolo meore mcire. davuSvaT didi qveyana saxelmwifo xarjebis gazrdiT iwyebs aqtiur sabiujeto politikis ganxorcielebas. mcire qveyanaSi, romelsac gaaCnia mimdinare operaciaTa balansis nulovani saldo, es gamoiwvevda:

82. sagadasaxdelo balansis Semadgeneli nawili –mimdinare operaciaTa balansi ar Seicavs: a. sasaqolo eqsports; b. ucxoeTis qveynebidan miRebul finansur daxmarebas; g. investiciebisagan miRebul wminda Semosavlebs; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

ekonomikuri zrdis tempis Semcirebas; eqsportis zrdas; Sida investiciebis zrdas; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia;

83. erovnuli valutis devalvaciis Sedegad izrdeba wminda eqsporti. rogor zemoqmedebs devalvacia erovnuli danazogebis sidideze Tu Sida investiciebis sidide ucvlelia? a. erovnuli danazogebi izrdeba; b. erovnuli danazogebis sidide ucvlelia; g. erovnuli danazogebi mcirdeba; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

79. vTqvaT saqarTveloSi iwarmoeba magnitofonebi, romelTa nawilis eqsportirebac xdeba aSS-Si. davuSvaT, rom qarTuli laris kursi amerikul dolarebSi gamoxatuli daeca 1 lari udris 0,50 dolaridan 1lari udris 0,45 dolaramde, maSin saqarTveloSi 150 larad warmoebuli magnitofonis fasi amerikaSi:

117

84.

a. b. g. d.

Tu fiqsirebuli savaluto kursebis reJimis dacvisas ruseTSi inflaciis done ufro maRali iqneba vidre sxva qveyanaSi, maSin: ruseTis eqsporti gaizrdeba, xolo importi Semcirdeba; ruseTis eqsportic da importic Semcirdeba; ruseTis eqsporti Semcirdeba, xolo importi gaizrdeba; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

88. inglisur girvanqa sterlingze moTxovnis mrudi marjvniv gadainacvlebs, Tuki: a. inglisSi realuri saprocento ganakveTebi SedarebiT dabalia, xolo inflaciis done SedarebiT maRali (vidre sxva qveynebSi); b. inglisSi realuri saprocento ganakveTebi SedarebiT maRalia, inflaciis done ki SedarebiT dabali (vidre sxva qveynebSi); g. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela sworia. d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

85.

Tanamedrove msoflio ekonomikaSi pirdapiri ucxouri investiciebis ganxorcieleba sul ufro metad gulisxmobs mmarTvelobiTi da marketinguli kontraqtebis Sesrulebas, vidre safinanso kapitalis nakadebis zrdas. ratom gaCnda aseTi tendencia? a. arasrulyofili konkurenciis arsebobis gamo; b. eqspropreaciis SesaZleblobis SiSis gamo; g. transnacionaluri kompaniebis safinanso SesaZleblobebis SezRudulobis gamo; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

86. Tuki saqarTveloSi mTliani erovnuli produqtis moculoba mcirdeba, maSin Tavisuflad mcuravi savaluto kursebis pirobebSi: a. importis moculobac gaizrdeba da laris kursic gaizrdeba; b. importis moculoba Semcirdeba, xolo laris kursi gaizrdeba; g. importis moculobac Semcirdeba da laris kursic Semcirdeba; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

89. saqarTveloSi fuladi masis zrdis neli tempi (ruseTTan SedarebiT) gamoiwvevs: a. inflaciis gaZlierebas ruseTSi; b. rusuli rublis kursis zrdas qarTul larTan mimarTebaSi; g. inflaciis gaZlierebas saqarTveloSi; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

90.

a. b. g. d.

87. erovnuli valutis devalvacia Cveulebriv iwvevs wminda eqsportis zrdas. rogor zemoqmedebs igi Sida investiciebis moculobaze Tu ucvlelia erovnuli danazogebis sidide? a. b. g. d.

91.

a. b. g. d.

Sida investiciebi mcirdeba; Sida investiciebi ucvlelia; Sida investiciebi izrdeba;; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

118

davuSvaT saqarTvelos gaaCnia sagadasaxado balansis deficiti 55 mln laris moculobiT weliwadSi. Eerovnuli bankis xelmZRvaneloba amis sapasuxod atarebs imgvar fulad-sakredito politikas, rom fulis masa qveyanaSi izRudeba anu mcirdeba 40 mln laris moculobiT. rogor fiqrobT, ras akeTebs erovnuli banki? moqmedebs ,,TamaSis wesebis� mixedviT; axdens deficitis sterilizebas; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela sworia. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

Tuki TurqeTsa da evrokavSirs Soris damyarebulia Tavisuflad mcuravi savaluto kursebis reJimi da izrdeba moTxovna Turqul liraze, esniSnavs, rom: Turquli lirebis miwodeba Semcirdeba; Turquli lirebis kursi (evroSi gamoxatuli) daecema; vros kursi (Turqul lirebSi gamoxatuli) Semcirdeba; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

92. Tuki izrdeba iaponuri ienis realuri gacvliTi kursi, maSin: a. importuli saqoneli iaponeli moqalaqeebisaTvis xdeba SedarebiT ufro Zviri; b. iaponiis wminda eqsporti izrdeba; g. xels uwyobs iaponuri produqciis konkurentunarianobis zrdas msoflio bazarze; d. zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

93.

a. b. g. d.

ganTavseba, kveba, transporti da miznobrivi momsaxureba; d). arcerTi pasuxi ar aris swori.

97. ra tipis sastumroebi arsebobs? a). luqsi; b). saSualo done, luqsi; g).ekonomklasi, saSualo done; d). luqsi, saSualo done, aparat-otelebi da ekonomklasi.

98. romelia sastumros saqmianobis efeqtianobis maCvenebeli? a). sastumros Semosavlebi; b).sastumros gasavlebi; g) sastumros datvirTva; d) arcerTi pasuxi ar aris swori 99. aras niSnavs subsidia? a) mogebis miRebas; b) zaralianobas; g) saxelmwifo daxmarebas; d) arcerTi pasuxi ar aris swori 100. saqarTveloSi ramdeni turistuli regionia? a) 10 turistuli regioni; b) 11 turistuli regioni; g) 12 turistuli regioni; d) 13 turistuli regioni.

SesaZlebelia Tu ara, qveyanas erTdroulad hqondes savaWro balansis deficiti da mimdinare operaciebis balansis dadebiTi saldo?

SesaZlebelia; ar aris SesaZlebeli; aseTi mdgomareoba SeiZleba Camoyalibdes mxolod mcire, Ria ekonomikis mqone qveynaSi; zemoT CamoTvlili pasuxi yvela arasworia.

94. ra sargebeli SeiZleba moutanos turizmis ganviTarebam qveynis ekonomikas? a) degradaciamde miiyvanos; b) gaaumjobesos socialuri pirobebi; g) gaaumjobesos qveynis ekonomikuri mdgomareoba; d) arcerTi pasuxi ar aris swori.

95. ra aris turistuli industria ? a) sastumroebis an sxva ganTavsebis adgilebis, satransporto saSualebebis, szogadoebrivi kvebis, garTobis, Semecnebis, saqmiani, gamajansaRebeli, sportuli da sxva daniSnulebis obieqtebis erToblioba; b) sportuli da sxva organizaciebi, romlebic ewevian sarqskursio momsaxurebas; g) satransporto saSualebebiT momsaxureoba; d) organizaciebi, romlebic axorcieleben turoperatorul saqmianobas.

96. ra aris turistuli industriis ZiriTadi produqti ? a). turistuli momsaxureba; b). kveba; g). turistuli momsaxureobaa, romelTaganac umniSvnelovanesia:

119

terminologiuri

pasuxebi

1.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

a g g a b d g a a d a d g g a b g a g d g b b g a

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

b a g a b a b d b g a b b a a g a g g b g g d g d

51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75

b a d d d a d a b b d g a g g a b a d d d a a b g

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100

leqsikoni

WTO (ვმო) - ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაცია დაარსდა 1994 წელს ქ. მარაქეშის (მაროკო) შეთანხმებით, მსოფლიოს 104-მა ქვეყანამ, (მისი შტაბ-ბინა მდებარეობს შვეიცარიაში ქ. ჟენევაში), რომელმაც 1995 წლის 1 იანვრიდან დაიწყო მუშაობა; 2. ინვესტიცია -არის სახელმწიფო სექტორის კაპიტალური დაბანდება ქვეყნის შიგნით ან საზღვარგარეთ; 3. კაპიტალის საზღვარგარეთ გატანა არის კაპიტალის ექსპორტი ფულადი ან საქონლური ფორმით სხვა ქვეყანაში საკუთრების შესაძენად; 4. კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობა არის ქვეყნებს შორის კაპიტალის შემხვედრი გადაადგილება, რასაც მათი მეპატრონეებისათვის მოგება მოაქვს; 5. მიგრაცია არის ადამიანების გადაადგილება ქვეყნის შიგნით ან მის საზღვრებს გარეთ.

6. ემიგრაცია არის ადამიანების იძულებით ან ნებაყოფლობით გადასახლება თავისი სამშობლოდან სხვა ქვეყანაში-ემიგრაციაში მყოპი პირი.

7. იმიგრაცია არის უცხოელთა შესვლა ამა თუ იმ სახელმწიფოში მუდმივად საცხოვრებლად.იმიგრანტი-იმიგრაციაში მყოფი პირი.

8. ლიცენზია არის ნებართვა რაიმე საქმიანობის გარკვეულ საზღვრებში განხორციელებისათვის.

9. სალიცენზიო შეთანხმება არის ხელშეკრულება, რომლის თანახმად პატენტის მფლობელი (ლიცენზიარი) თავის კონტრაგენტს (ლიცენზიატი) საკუთარი პატენტის გამოყენების უფლებას (ლიცენზია) განსაზღვრულ ფარგლებში აძლევს.

10.ფრანჩაიზინგი (ფრანგ. ,,ფრანჩიზა” შეღავათი, თავისუფლებას) ნიშნავს. განვითარება მან მხოლოდ ХХ საუკუნის 80-იან წლებიდან მოიპოვა.

11.კვოტა არის წილი, ნორმა, ულუფა, დადგენილი წილი, რომელიც გაყოფის შემდეგ წესდება თითეულზე, ვინც გარიგებაში მონაწილეობს.

b a b d g a b a g b b a a d a g b a g a g d g g g

120

23. სავალუტო ბაზარი - არის ეკონომიკური ურთიერთობის სფერო, სადაც მიმდინარეობს უცხოეთის ვალუტის ყიდვა-გაყიდვა მოთხოვნისა და მიწოდების საფუძველზე; 24. აქცეპტი - არის წინადადების მიღებაზე თანხმობა; 25. ოფერტი - არის ხელშეკრულების დადების შესახებ წინადადება; 26. ოფერენტი - არის წინადადების მიმცემი მხარე.

27. deporti - aris safondo birJaze garkveuli vadiT spekulaciuri garigeba, romelic isaxavs fasiani qaRaldebis kursis xelovnur dawevas da am gziT sxvaobis miTviserbas.

28 .importi - aris qveyanaSi ucxouri warmoebis saqonlis Semotana.

29.e qsporti - aris sazRvargareT saqonlis an kapitalis gatana.

30. eqspansia - aris saxelmwifos miswrafeba axali bazrebis dapyrobisa da ekonomikuri gavlenis sferos gafarToebisaken.

31. fraxti - aris yvela saxeobis transportiT tvirTis gadazidvaze safasuri (gansakuTrebiT sazRvao transportze. xSirad TviT tvirTsac fraxts uwodeben).

12.პაშარული - არის განსაზღვრული გადასახდელი ფიქსირებულ შეთან-ხმებებში ზუსტი გასaმრჯელო. ფაქტიურად ლიცენზიის გაყიდვის ფასი; 13.როიალიტი - არის ლიცენზიანტის პერიდული გადასახდელი უფლებისათვის, რომ ისარგებლოს საქონლის პატენტის გამოგონების ან სხვათა ლიცენზიით; 14. თავისუფალი ვაWრობის ასოციაცია - (ეფტა) იგი შეიქმნა 1960 წელს მისი სამდივნო მდებარეობს შვეიცარიაში ქ. ჟენევაში.

15. (ნაფტა) - შეთანხმება ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი სავაჭრო ზონის შესახებ, 1988 წელს აშშ-სა და კანადას შორის გაფორმდა. შეთანხმება ძალაში შევიდა 1994 წელს.

16. ფასი - არის ფულის ის რაოდენობა, რომლის მიხედვით გამყიდველი ყიდის, ხოლო მყიდველი ყიდულობს ერთეულ საქონელს; 17.დეპინგი - არის საქონლის გაყიდვა ხელოვნურად შემცირებული ფასით, პოტენციური კონკურენტების შევiწროებისა და ბაზრის დასაპყრობად; 18. საფასო პოლიტიკა - არის ფირმის მიერ შემოთავაზებული ღონისძებათა კომპლექსი, რომელიც საქონლის ფასის დასადგენად ხორციელდება; 19. ფასდაკლება -არის სიტუაცია ბაზარზე, როცა გამყიდველი საქონელს საბაზრო ფასზე ნაკლები ფასით უთმობს მყიდველს ბაზრის კონიუქტურის გათვალისწინებით; 20. ოfშერული ზონის ცნებაში იგულისხმება, რომელიმე სახელმწიფო ან მისი ტერიტორია, სადაც არარეზიდენტებისათვის კეთილსასურველი სამართლებრივი რეჟიმებია დაწესებული; 21. ოfშერული ბიზნესი არის გადასახადების თავიდან აცილების და მოგების გასადიდებლად განხორციელებული ისეთი ეკონომიკური ოპერაცია, რომელიც მოცემული ზონის იურისდიქციის გარეთ ხორციელდება, აქვს შემოსავლების მიღების უცხური წყარო და შეღავათიანი დაბეგვრა; 22. სავალუტო კურსი- არის ერთი ქვეყნის ფულის ერთეულის ფასი, გამოხატული სხვა ქვეყნის ფულის ერთეულში;

gamoyenebuli literatura

1. abralava a. erovnuli ekonomika da globalizacia; monogra-fia, Tb. 2005 2. basilia T. silagaZe, CikvaZe T. postsocialisturi transformacia. saqarTvelos ekonomika XXI saukunis mijnaze.

Tb. 2001 3. baraTaSvili e. zarandia j. saqarTvelos regionuli ganvi-Tarebis ekonomika Tb. 2007 4. gaeros (venis) 1980 wlis konvencia `saqarTvelos saerTaSoriso yidva-gayidvis xelSekrulebaTa Sesaxeb.~ 5. griJasi r. – “msoflio ekonomika” 2000w;

6. vadaWkoria m.

– sasoflo-sameurneo saqmianobis dafinansebisaTvis daxmarebis programebis aucilebloba da ucxouri investiciebis mozidva - agraruli mecnierebis 121

aqtualuri sakiTxebi, samecniero ssau,Tb.2001w,t.15. gv.221-224

SromaTa

25. qarqaSaZe n. damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobrobisa da baltiispireTis qveynebis soflis meurneoba II, Tb. 1998 26. Calbaevi n.

– “intensiuri warmoeba da sabazro urTierTobebi” 1998w; 24. ZnelaZe d. msoflio ekonomika Tb. 1997 25. jolia g. saerTaSoriso ekonomikuri urTierTobebi. Tb. 2003 26. jolia g. saerTaSoriso ekonomikuri urTierTobebi. Tb. 2008.

27.. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Под. редакций проф. Л. Н. Красавиной, М., Финансы и статистика, 1994г.

28.. Общая теория денег и кредита. Под. редакцией проф. Е. Ф. Жукова ,М., Банки и Биржи, ЮНИТИ,1995г.

30.. Фирулин И. В. Финансово-кредитная система рыночной экономики. Самара,1992г.

31. .Харрис Дж. М. Международные финансы. Перевод с англ. М. Информационно-издательский дом., “Филинь', 1996г.

32 .Agricultural Fact Book U.S. Department of Agriculture, Office of Communications,1998, pp. 269.

33. A Directory of U.S. Resources on the Rule of Law for the Independent States of the Former Soviet Union ,United states Institute of peace press.,Washington, D. C.1995.pp.271.

34 .Bromley D. W. Environment and Economy: Property Rights and Public Policy., Oxford: Basil Blackwell,1991.

35 .Bhaduri A. The Economic of Backward Agriculture. London: Academic Press., 1983.

36 Ellis F. Agricultural Policies in Developing Countries. Cambridge University Press. ,1992.

37. Fan F. Ruttan V. Induced technical change in centrally planned economies.

Agricultural Economics, Vol.6, pp.301-314.

38. Frank Ellins –Peasant Economics Farm households and agrarian development, second edition, Cambridge University press 1993, pp.309.

39 .Johnston B.F., Kilby P. Agriculture and Structural Transformation., New York, Oxford University Press.1975y.

40. Hayami Y. and Otsuka T. The Economics of Contact Choice: An Agrarian Perspective. Oxford: Clarendon Press.1993 41. William A., Geveran Jr. The World Almanac and book of facts 2001, Printed in U.S.A. 2001y.pp. 1008.

krebuli

7. vadaWkoria m. – Substantiation of financial-credit supporting of

current economic reforms with the help of international organizations in agrifood sector - saqarTvelos prezidentis stipendiat axalgazrda mecnierTa Sromebi. t.4 ,Tb. Tsu,Tb.,2002w. gv..17-19 8. vaWrobis msoflio organizaciis damfuZnebeli SeTanxmeba.

9. vaniSvili m. ekonomikis safuZvlebi wigni I-II Tb. 2005-2007 10. vinneri n. – “kibernetika” 1968w; 11. zlobini i. – “msoflios socialuri bazari” 1998; 12. ivanovi t. – “msoflios tyis resursebi” 1999w; 13. kapica d. - “ganviTarebadi qveynebi”Y1990w; 14. kostiuki v. – “ekonomikuri swavlebis istoria” 1997w; 15. kraugmani pol. ofsvildi gaeros saerTaSoriso ekonomika, Teoria da politika; qarTuli Targmani. Tb. 2000 16. levSini f. – “msoflio bazrebi” 1990w.

17. movsesiani a. ognivcevi s. msoflio ekonomika (qarTul enaze) t. 1, 2. Targmani prof. S. veSapiZis. Tb. 2004 18. oqrocvariZe a. – avtoTa jgufTan erTad, warmoebis organizacia sasoflo-sameurneo sawarmoebSi (gaerTianebebSi),. Tb.,1990.

19. saqarTvelos kanoni `saqarTvelos saerTaSoriso xelSekrulebis Sesaxeb.~ 20. saqarTvelos kanoni `fasiani qaRaldebis bazris Sesaxeb~.

21. saqarTvelos kanoni `salizingo saqmianobis xelSewyobis Sesaxeb~.

22. saqarTvelos statistikis saxelmwifo departamentis weliwdeuli Tb. 2005-2008.

23. smiti a. – “xalxis simdidris bunebisa da mizezebis gamokvleva” 1992w; 24. qarqaSaZe n. msoflio soflis meurneoba nawili I, Tb. 1993

122