ΙV.i Ιστορικό πλαίσιο ………….……………………………………………………….……..…..…...………..σελ

ΙV.i Ιστορικό πλαίσιο

Η πόλη της Θεσσαλονίκης διαθέτει πλούσια ιστορία, αρχιτεκτονική κληρονομιά και πολιτισμό, καθώς και κτίρια και ομάδες κτιρίων που μαρτυρούν την αδιάκοπη μακρόχρονη παρουσία της και τονίζουν τον χαρακτήρα της από τους πολύ παλιούς ακόμα χρόνους. Όλα τα παραπάνω στοιχεία της πόλης καθρεφτίζονται χωρίς αμφισβήτηση στον έναν από τους δύο παραδοσιακούς οικισμούς που η ίδια διαθέτει27 και που αποτελεί την περιοχή μελέτης αυτής της ερευνητικής εργασίας, την Άνω Πόλη.

Πιο συγκεκριμένα, η Άνω Πόλη αποτελεί ένα τμήμα του ευρύτερου αστικού κέντρου (Εικόνα 6), με έντονη ιστορικότητα και σημαντικό παραδοσιακό χαρακτήρα. Συγκεντρώνει στοιχεία αρχιτεκτονικά, μορφολογικά, ρυμοτομικά, καθώς και κοινωνικά, δημογραφικά και ευρύτερης πολεοδομικής διάρθρωσης28. Είναι το βορειότερο και υψηλότερο τμήμα του παλιού οικιστικού πυρήνα της Θεσσαλονίκης, από τις τρεις πλευρές οριοθετείται από τα βυζαντινά τείχη (Εικόνες 7, 8) και νότια από την οδό Ολυμπιάδος29 . Είναι χτισμένη σε έναν λόφο (Μπαΐρ) με βραχώδες έδαφος και μεγάλες κλίσεις (12%-40%).

Εικόνα 4 Εικόνα 5 Εικόνες 4, 5: Απόψεις της πόλης της Θεσσαλονίκης, 1916.

Εικόνα 6: Η θέση της Άνω Πόλης στο ευρύτερο αστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης.

27 Ο δεύτερος παραδοσιακός οικισμός της Θεσσαλονίκης είναι οι Συκιές. 28 Αναστασιάδης Α., «Θεσσαλονίκη, Άνω Πόλη», σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, εκδ. οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989. 29 Υπουργείο Δημοσίων Έργων, Ομάδα Εργασίας Άνω Πόλεως Θεσσαλονίκης – Υπεύθυνος Καθηγητής Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης – Μορφολογικές και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, Προτάσεις νέων κτισμάτων, Ειδικές μελέτες», Θεσσαλονίκη 1979.

Στο τμήμα αυτό της πόλης σώζονται αξιόλογα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία, όπως ο όσιος Δαυίδ, η Αγία Αικατερίνη, οι Ταξιάρχες, ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός, ένας βυζαντινός λουτρώνας στο υψηλότερο σημείο που δεσπόζει όλης της πόλης, καθώς και η ιστορική μονή Βλατάδων. Σώζονται, επίσης, ενδιαφέροντα μνημεία της εποχής της τουρκοκρατίας30 .

Στη διάρκεια της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου, η Άνω Πόλη δεν κατοικήθηκε. Επίσης, σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου όλο το βόρειο και βορειοανατολικό τμήμα της ήταν ακατοίκητο, ώστε να υπάρχει ευχέρεια σε περίπτωση μάχης γύρω από τα τείχη. Πολύ αραιά κατοικημένο ήταν μόνο το τμήμα μεταξύ των οδών Αγ. Δημητρίου (Εικόνα 9) στο νότο και σε μεγάλη απόσταση από τα τείχη στο βορρά31 . Πιο πυκνοκατοικημένες ήταν οι περιοχές που αποτελούσαν συνοικίες γύρω από τα βυζαντινά μνημεία της περιοχής.

Στα χρόνια της τουρκοκρατίας άρχισαν να χτίζονται ορισμένα κτίσματα που τελικά πύκνωσαν και διαμορφώθηκαν σε γειτονιές. Συγκεκριμένα, κατά την τελευταία βυζαντινή περίοδο και μετά την κατάληψη της πόλης από τα τουρκικά στρατεύματα, μειώνεται σημαντικά ο πληθυσμός της. Για να αντιμετωπίσει ο Μουράτ Β’ την κατάσταση αυτή, αποφάσισε να ενθαρρύνει την επάνοδο του Ελληνικού πληθυσμού και διέταξε να εγκατασταθούν σε αυτήν και Τουρκικές οικογένειες από τις γύρω περιοχές32 .

Εικόνα 7: Τα ανατολικά τείχη της Ακροπόλεως. Εικόνα 8 (αριστερά): Τμήμα των βορείων βυζαντινών τειχών με το ανατολικό τμήμα της Άνω Πόλης (αεροφωτογραφία, 1996).

Εικόνα 9: Η περιοχή βορείως της οδού Αγ. Δημητρίου στις αρχές του αιώνα.

30 Ομοίως με την υποσημείωση 29 . 31 Vacalopoulos A., «A History of Thessaloniki» (μετάφρ. T. F. Carney), Thessaloniki 1963, p. 63. 32 Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 11. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf

Έτσι, επεκτείνεται πιο συστηματικά η Θεσσαλονίκη προς τα βόρεια, ενώ από τον 16ο αιώνα διαμορφώνεται ουσιαστικά η περιοχή σε Τουρκική συνοικία. Η εσωτερική οργάνωση της πόλης ήταν κατά εθνότητες και αυτό έπαιξε ρόλο στην εξέλιξή της καθώς και στη μορφή της. Όλη η διάρθρωση της κατοικίας καθοριζόταν από την προνομιακή χωροθέτηση των κατοικιών ως προς τα διάφορα κοινωνικά κέντρα που ήταν διάσπαρτα στην πόλη. Η διάρθρωση αυτή εξαρτιόταν από το φυλετικό και κοινωνικό στρώμα όπου ανήκαν οι κάτοικοι. Μέχρι τον 16ο αιώνα οι Έλληνες και οι Τούρκοι κατοικούσαν σε κοινές συνοικίες33 . Στα τέλη του 17ου αιώνα, ο πληθυσμός της Άνω Πόλης αυξάνεται ιδιαίτερα εξ αιτίας της ομαδικής μετοίκησης εκεί των Ντονμέδων Τούρκων. Επίσης, μετά το 1878, εγκαθίστανται στην περιοχή Τούρκοι πρόσφυγες από τη Βοσνία. Ένα μικρό ποσοστό από Έλληνες κατοικεί επίσης εδώ, κυρίως γύρω από την Μονή Βλατάδων και τη Λαγουδιανή. Οι συνοικίες της Άνω Πόλης ήταν καθαρά περιοχές κατοικίας, χωρίς σημαντικά εμπορικά κέντρα. Το στοιχείο αυτό, που διατηρείται ακόμη και σήμερα, ήταν φυσικό να υπάρχει επειδή η περιοχή ήταν δυσπρόσιτη και σε αρκετή απόσταση από το λιμάνι, κοντά στο οποίο αναπτύχθηκε το εμπόριο που αποτελούσε την κύρια δραστηριότητα των Ευρωπαίων, των Ισραηλιτών και των Ελλήνων34 .

Τη χαρακτηριστική μορφολογία στην Άνω Πόλη έδωσε η εγκατάσταση προσφύγων από τη Μικρά Ασία σε αυτήν, μετά το 1923, άλλοι σε προϋφιστάμενα κτίσματα και άλλοι σε πρόχειρα παραπήγματα. Έπειτα, στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, άρχισε μία περίοδος υποβάθμισης της Άνω Πόλης που ανάγκασε τις αρμόδιες πολεοδομικές υπηρεσίες να καθιερώσουν, με ειδικά διατάγματα, χαμηλά όρια αρτιότητας επιτρέποντας την ανοικοδόμηση ακόμα και σε οικόπεδα μικρού εμβαδού.

Εικόνα 10: Χάρτης οικιστικής ζωνοποίησης της Άνω Πόλης στις αρχές του 20ου αιώνα .

33 Δημητριάδης Β., «Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912», εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 81-90. 34 Μάντσιου Α., Περιβέντα Μ., Χαλιάζη Π., «Παραδοσιακός οικισμός Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης. Προτάσεις αναβάθμισης», ΤΕΕ/Τμ. Κ. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010, σελ. 11. Διαθέσιμο στον διαδικτυακό τόπο: http://tkm.tee.gr/wp-content/uploads/2018/02/HydrogenTechnology_Final-1.pdf

Αυτό το γεγονός δημιούργησε έντονο οικιστικό πρόβλημα, πολλά αξιόλογα κτίσματα κατεδαφίστηκαν και οι παραδοσιακές γειτονιές άρχισαν να εξαφανίζονται. Όταν η Θεσσαλονίκη υπέστη σοβαρό πλήγμα από τον σεισμό το 1978, το συμβάν είχε πολλαπλά δυσμενείς επιπτώσεις για την Άνω Πόλη, καθώς μεγάλος αριθμός κτισμάτων κατέστησαν ετοιμόρροπα και κατεδαφίστηκαν. Μέσα σε αυτό το κλίμα ακολούθησε τα επόμενα χρόνια μία συντονισμένη προσπάθεια όλων των φορέων της πόλης να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα και να σωθεί ο παραδοσιακός οικισμός35 .

Συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκε μια σειρά διοικητικών ενεργειών (1979-1985), με πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Οι ενέργειες αυτές αφορούσαν τον χαρακτηρισμό του ως παραδοσιακού οικισμού36, τον καθορισμό ειδικών όρων κατασκευής και περιορισμού των εκτάσεων του αστικού σχεδίου37 και την τροποποίηση και αναθεώρηση του πολεοδομικού σχεδίου της Θεσσαλονίκης (1980 και 1985). Από την εφαρμογή του προαναφερθέντος νομοθετικού πλαισίου του διακανονισμού και για παραπάνω από 20 χρόνια, ορισμένα σημαντικά αρνητικά στοιχεία αναφέρθηκαν ακόμη για τη διάσωση του αστικού ιστού, όπως ο υψηλός συντελεστής δόμησης και οι όροι κατασκευής, η διεύρυνση της οδού σύμφωνα με ένα νέο χωροταξικό σχέδιο που αλλοίωσε τον παράνομο αστικό ιστό, την εκμετάλλευση του συντελεστή δόμησης, κλπ. Παράλληλα, όμως, η έλλειψη γενικότερου σχεδιασμού, ο οποίος θα καθόριζε τεχνικές κατευθυντήριες γραμμές, όπως ο πολεοδομικός σχεδιασμός, η προστασία κ.λπ., ήταν φανερός.

Εικόνα 11: Τα σπίτια της Άνω πόλης, 1916.

Εικόνα 13: Άποψη της Άνω Πόλης, όπως ήταν στις αρχές του αιώνα. Εικόνα 12: Άποψη από τα τείχη, 1932.

Εικόνα 14: Η οπτική του Γεντί Κουλέ από χαμηλά.

35Μουτσόπουλος Ν. Κ., «Η Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης (1978-1997) Η αναβίωση ενός υποβαθμισμένου οικισμού», Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 73. 36 Ο οικισμός της Άνω Πόλης χαρακτηρίστηκε παραδοσιακός με Προεδρικό Διάταγμα (Φ.Ε.Κ. 197Δ/24-1979). 37 G.G.I. Definition of Special Terms of Construction and Restrictions on the Land Areas of the Urban Plan of Ano Poli of Thessaloniki, 313/D/31-5-1979, 1979, pp. 3489-3495.