Asem qiraat yiu 2013

Page 1

โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”

สารบัญ ถอยแถลง รายชื่อคณะกรรมการดําเนินงานประจํารูปเลม (Proceeding) รายชื่อคณะกรรมการผูทรงคุณวุฒิประเมินบทความ บทความการประชุมนําเสนอผลงานวิชาการระดับชาติ (ภาคบรรยาย) กลุมมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร 1 (หองที่ 1)  บทบาทของมูลนิธิศูนยทนายความมุสลิมตอการชวยเหลือประชาชนทางกฎหมาย กรณีศึกษา: ศูนยทนายความมุสลิมสํานักงานประจําจังหวัดยะลา อิดรีส ดาราไก

หนา ก ข ค

1

สภาพการดําเนินงานของศูนยอํานวยความเปนธรรมภาคประชาชนระดับตําบล (KEADILAN CENTER) ในจังหวัดชายแดนภาคใต สุทธิศักดิ์ ดือเระ

15

ความรุนแรงในครอบครัวมุสลิมเปนภัยตอสังคม อาหะมะกอซี กาซอ

29

ยุทธศาสตรการสรางสังคมสันติ เขาใจ เขาถึง พัฒนา ตามแนวทางทานนบีมหุ ัมมัด รุสณี หะยีอัมเสาะ

47

ทัศนคติตอการบริโภคยาสูบของคณะกรรมการอิสลามประจํามัสยิด ในพื้นที่ที่มีความหลากหลายทางวัฒนธรรม: กรณีศึกษาจังหวัดนราธิวาส มูหัมมัดซอและ แวหะมะ

59

กลุมมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร 2 (หองที่ 2)  การจัดการตนเองและการจัดการภายในครอบครัวของครูสตรีมุสลิมสมรส ที่นําไปสูครอบครัวอบอุน: กรณีศึกษาจังหวัดยะลา นัชชิมา บาเกาะ

73

การตัดสินใจเลือกตัง้ ผูบ ริหารองคกรปกครองสวนทองถิ่นของผูนําศาสนา ในเขตอําเภอยะหริ่งจังหวัดปตตานี นิอับดุลเลาะ นิตยรักษ

89

การวางกรอบความคิด เกี่ยวกับ “ศาสนาอิสลาม” ในหนาหนังสือพิมพภาษาอังกฤษ ของประเทศสมาชิกในประชาคมอาเซียน อัญนิดา นอยวงศ

103

แรงงานและคาจางในอิสลาม มะดาโอะ ปูเตะ

115

Graduate School and Research / 15 May 2013


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫)‪สารบัญ (ตอ‬‬ ‫‪หนา‬‬ ‫‪129‬‬

‫)‪กลุมภาษาอาหรับ (หองที่ 3‬‬ ‫اﻟﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﲔ اﻟﺼﻮت واﻟﺴﻴﺎق ﰲ اﻟﻔﺎﺻﻠﺔ اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ دراﺳﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻴﺔ ﰲ اﳉﺰء اﻟﺜﻼﺛﲔ ‪‬‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺣﺎﻓﻆ‬

‫‪139‬‬

‫دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻷوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﻣﻦ ﺧﻼل ﺑﻌﺾ اﻵﻳﺎت اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ‬

‫‪‬‬

‫ﻋﺎﺻﻢ اﻟﴩﻳﻒ‬

‫‪157‬‬

‫اﻟﻔﻜﺮ اﻟﺼﻮﰐ ﻋﻨﺪ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ ﺧﻼل ﻣﻌﺠﻤﻪ ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‬

‫‪‬‬

‫ﻣﻊ اﻟﱰﻛﻴﺰ ﻋﲆ اﻟﺘﺒﺪل اﻟﺼﻮﰐ‬

‫أﻧﻴﺴﺔ ﺟﻲء ﻣﺄ‬

‫‪169‬‬

‫اﻟﺘﺼﺤﻴﺢ اﻟﻠﻐﻮى وأﺛﺮه ﰲ ﻣﻘﺎوﻣﺔ ﳊﻦ اﻟﻌﺎﻣﺔ‬

‫‪‬‬

‫ﻣﺮﺗﴣ ﻓﺮح ﻋﲇ‬

‫‪185‬‬

‫اﻻﺳﺘﻔﻬﺎم اﻹﻧﻜﺎري اﻟﺘﻮﺑﻴﺨﻲ ﰲ اﻷﺟﺰاء اﳋﻤﺴﺔ اﻷول ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ‬

‫‪‬‬

‫دراﺳﺔ ﺑﻼﻏﻴﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻋﻦ )ﻛﻴﻒ(‬

‫ﻣﺄﺳﻤﺪي أﲪﺪ ﺳﺄﻋﺄ اﻟﺴﻌﺪي‬

‫‪197‬‬

‫اﻻﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﺎﳊﺪﻳﺚ ﻋﻨﺪ اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻣﻦ ﺧﻼل ﴍﺣﻪ ﻋﲆ أﻟﻔﻴﺔ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ‬

‫‪‬‬

‫ﻧﻮرا ﻛﺎدﻳﺮ‬

‫‪211‬‬

‫ﻣﻼﻣﺢ اﻟﺼﻮرة اﻟﻔﻨﻴﺔ ﻋﻨﺪ اﻟﻌﺮب اﻟﻘﺪﻣﺎء‬

‫‪‬‬

‫ﻣﺄﻓﲇ ﻣﻴﻜﻮﻧﺞ‬

‫‪223‬‬

‫‪จ‬‬

‫)‪กลุมศึกษาศาสตร 1 (หองที่ 4‬‬ ‫‪ ความสัมพันธระหวางการจัดการเรียนการสอนที่สง เสริมการเรียนรูดวยตนเอง‬‬ ‫ี‪กับการเรียนรูดวยตนเองของนักศึกษาระดับปริญญาตร‬‬ ‫‪ธีรพงศ แกนอินทร‬‬

‫‪239‬‬

‫ี‪ครูตนแบบในทัศนะของอิหมามอัลฆอซาล‬‬ ‫‪มุมีนะห บูงอตาหยง‬‬

‫‪‬‬

‫‪249‬‬

‫‪แนวคิดทางการศึกษาของอิบนุสะหฺนูนในหนังสือ อาดาบอัลมุอัลลิมีน‬‬ ‫‪อาหะมะ คาเด‬‬

‫‪‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”

สารบัญ (ตอ) หนา 

สมรรถนะครูอิสลามศึกษาในโรงเรียนประถมศึกษาสังกัด สํานักงานเขตพื้นที่การศึกษาประถมศึกษาสตูล อิสหาก นุยโสะ

263

การพัฒนาทักษะการอานออกเสียงภาษาอังกฤษ ของนักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปที่ ๒ โรงเรียนไทยรัฐวิทยา ๕๒ โดยใชเทคนิคการเลานิทานแบบมุง ประสบการณภาษา โสรัตน อับดุลสตา

277

การพัฒนาครูดานการจัดการเรียนรูแ บบการบูรณการคุณธรรมจริยธรรมและ คานิยมอิสลามในโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม จังหวัดชายแดนภาคใตของไทย ซอลีฮะห หะยีสะมะแอ

289

แนวคิดการจัดการหมวดวิชาศึกษาทั่วไปเพื่อพัฒนานักศึกษา สูอัตลักษณบัณฑิต มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา มาหามะรอสลี แมนยู

305

กลุมศึกษาศาสตร 2 (หองที่ 5) 

การพัฒนารูปแบบการเรียนการสอนแบบผสมผสานในรายวิชาเทคโนโลยี และนวัตกรรมทางการศึกษา ของนักศึกษาหลักสูตรประกาศนียบัตรบัณฑิต สาขาวิชาชีพครู มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา อดุลย ภัยชํานาญ

323

วัฒนธรรมวิจัยของครูในจังหวัดปตตานี ปวีณกร คลังของ

337

Applications of Critical Linguistic Analysis of Humorous Texts: Recommendations for Muslim Teachers of ESL/EFL Mahsoom Sateemae

351

A Design Model for Teaching English Writing to Improve Muslim Learners’ Writing Skills through the Combination of Schema Theory and Islamaization of Knowledge Nureeyah Maekong

365

แนวทางการสรางความรูความเขาใจดานการอนุรกั ษสงิ่ แวดลอมในโรงเรียน: กรณีศึกษา นักเรียนชั้นมัธยมศึกษาตอนตน โรงเรียนธรรมวิทยามูลนิธิ อําเภอเมือง จังหวัดยะลา มารียัม เจะเตะ

379

Graduate School and Research / 15 May 2013


โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”

สารบัญ (ตอ) หนา 

สภาพการการดําเนินการของศูนยอบรมเด็กกอนเกณฑประจํามัสยิดจังหวัดสตูล รอหมาน หลีเส็น

กลุมศึกษาศาสตร 3 (หองที่ 6)  รูปแบบการใชอีเลิรนนิ่งและแนวทางสงเสริมเพื่อการจัดการเรียนการสอน ในโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม จารุวัจน สองเมือง

393

405

ปจจัยการบริหารที่สง ผลตอสภาพการเปนองคการแหงการเรียนรู ของสถานศึกษาในสามจังหวัดชายแดนภาคใต รุสนานี ยาโม

423

สมรรถนะของผูบ ริหารสถานศึกษาในสามจังหวัดชายแดนใต รูไกยะห อาดํา

439

การพัฒนาบุคลิกภาพนักศึกษาครูโดยใชรปู แบบกลุม ศึกษาอิสลาม: กรณีศึกษา คณะศึกษาศาสตร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ฟาตีฮะห จะปะกียา

453

สภาพการดําเนินงานของศูนยการศึกษาอิสลามประจํามัสยิด (ตาดีกา) ที่ไดรับเหรียญทองในจังหวัดสตูล อภิสิทธิ์ ดํายูโซะ

465

กลุมอิสลามศึกษา (หองที่ 7)  การไกลเกลีย่ ขอพิพาทครอบครัวตามบทบัญญัติแหงศาสนาอิสลามในประเทศมาเลเซีย 477 มะรอนิง สาแลมิง 

Wakaf Antara Realiti dan Prospek Dalam Masyarakat Islam Patani Bahruddin Bin Yusoh

487

การสมรสโดยวะลียอ าม: ศึกษาสถานะและแนวปฏิบัติของ คณะกรรมการอิสลามประจําจังหวัดนราธิวาส มะนูรี ยูโซะ

501

การแบงทรัพยมรดกตามกฎหมายอิสลามศึกษาเปรียบเทียบกับกฎหมายมรดกไทย มะดารี โตะและ

507

นันทนาการในอิสลาม: ศึกษาเพลงอนาชีดในกิจกรรมเสริมหลักสูตรโรงเรียนศรีกิบลัต 523 เขตโกตาบารูรัฐกลันตัน ประเทศมาเลเซีย อิสมาอีล อาเนาะกาแซ Graduate School and Research / 15 May 2013


โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”

สารบัญ (ตอ) หนา 

เศาะลาฮฺญะมาอะฮฺกับการเมืองการปกครอง สะสือรี วาลี

537

กลุมอิสลามศึกษา 2 (หองที่ 8)  การวิเคราะหแนวคิดทางปรัชญาอิสลามของนักคิดมุสลิม เชคดาวูดแหงรัฐปตตานี แวยูโซะ สิเดะ

553

การพิชิตนครมักกะฮฺ กับการรังสรรคสันติภาพ อิสมาแอ สะอิ

561

แนวคิดบิดเบือนของกลุมตัสลีมในรัฐปนัง ประเทศมาเลเซีย อีสมาแอ กาเตะ

569



583 





‫ دراﺳﺔ أﺻﻮﻟﻴﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻴّﺔ ﰲ ﺳﻮرة اﻟﻨﺴﺎء‬:‫ﺻﻴﻎ اﻟﻨﻮاﻫﻲ‬

595

‫ﻳﻮﺳﻒ وان ﺣﺎﺟﻲ‬

บทความการประชุมนําเสนอผลงานวิชาการระดับชาติ (ภาคโปสเตอร) 

ผลกระทบทีเ่ กิดขึ้นจากเหตุการณความไมสงบในจังหวัดชายแดนภาคใต ที่มีตอประชาชนในพื้นที่ตาํ บลคลองใหม อําเภอยะรัง จังหวัดปตตานี กัมปนาถ นาดามัน

605

บทบาทของอิหมามในการพัฒนาชุมชนเขตเทศบาลเมืองตากใบ อานุวา มะแซ

621

ทัศนคติของผูนําตอบทบาทกลุม วะหดะหในการขับเคลื่อนนโยบายทางการเมือง และการพัฒนาทีม่ ีผลตอการดําเนินชีวิตของชาวไทยมุสลิมในจังหวัดยะลา (พ.ศ. 2529 – 2541) อาสมานูรดีน มะสาพา

629

ทัศนคติและการมีสวนรวมทางการเมืองแบบประชาธิปไตย กรณีศึกษา: โตะครูและผูชวยโตะครูสถาบันศึกษาปอเนาะในจังหวัดนราธิวาส อบูนุฟยล มาหะ

641

Graduate School and Research / 15 May 2013


โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”

สารบัญ (ตอ) หนา 

บทบาทของทานหญิงคอดิญะฮฺ บินติ คุวัยลิด( )ในประวัติศาสตรอสิ ลาม กรณีศึกษา: สังคมและเศรษฐกิจ ซากีรา มาหะ

655

แนวทางการพัฒนาปรับปรุงฟนฟูภูมิทัศนสถานที่สาธารณะ ภูมิทัศนถนน ในเขตเทศบาลตําบลโกตาบารู อําเภอรามัน จังหวัดยะลา พิมาน ละสุสะมา

667

ความพรอมในการรับโอนการศึกษาขั้นพื้นฐานของ องคการบริหารสวนตําบลรือเสาะอําเภอรือเสาะ จังหวัดนราธิวาส มุคตา อีซอ

681

การจัดการทรัพยากรน้ําเพือ่ การเกษตรขององคการบริหารสวนตําบลกาลอ อําเภอรามัน จังหวัดยะลา ญะมาลุดดีน ยามา

693

การจัดการความรูท ี่เอื้อกับการพัฒนาอาชีพของกลุมเกษตรกรผูเ ลี้ยงกระบือ ในพื้นที่พรุปายอ อําเภอสายบุรี จังหวัดปตตานี อับดุลเราะฮฺมาน ฟูอัด อาลมูฮัมหมัดอามีน

705

พฤติกรรมทางการเมืองของชาติพันธุมลายูในการเลือกตัง้ สมาชิกสภาผูแทน ราษฏร พ.ศ. 2554 กรณีศึกษาจังหวัดนราธิวาส เขตเลือกตัง้ ที่ 4 นิเลาะ แวนาแว

721

ปญหาการจัดเก็บภาษีบํารุงทองที่ขององคการบริหารสวนตําบลเกะรอ อําเภอรามัน จังหวัดยะลา เอมัสกี สะแม

733

แนวปฏิบัติในการสงเสริมอาชีพชุมชนขององคการบริหารสวน ตําบลบางเกาอําเภอสายบุรี จังหวัดปตตานี สมาน ยูซง

747

ศึกษาแนวทางการบริหารจัดการทรัพยากรชายฝงของตําบลบางเกา อําเภอสายบุรี จังหวัดปตตานี อาลี หะแวกะจิ

757

ความเห็นของผูนําตอบทบาทและยุทธศาสตรของคณะกรรมการอิสลาม ประจําจังหวัดปตตานีทมี่ ีตอการเลือกตัง้ คณะกรรมการอิสลามประจํามัสยิด อับดุลฮากัม หะยีเจะหลง

769

Graduate School and Research / 15 May 2013


โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”

สารบัญ (ตอ) หนา 

(‫ﻋﻼﻗﺔ ﺟﻨﻮب ﺗﺎﻳﻼﻧﺪ ﺑﺎﳊﺠﺎز )دراﺳﺔ اﺟﺘﲈﻋﻴﺔ‬

783

( ‫ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎري ﻣﻨﺠﻮا ) رﺳﻼن ﻋﺒﺪ اﷲ‬

ทัศนคติ ของผูนําชุมชนตอนโยบายของรัฐในการแกไขปญหาความไมสงบ ในพื้นที่จังหวัดปตตานี อดินันต สะแลแม

793

ผลการจัดการเรียนรูแบบโครงงานทีม่ ีตอผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนวิทยาศาสตร ทักษะกระบวนการทางวิทยาศาสตร และเจตคติตอวิทยาศาสตรของนักเรียน ชั้นมัธยมศึกษาปที่ 2 มารียะห มะเซ็ง

809

:‫ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻬﺎرة اﻟﻜﻼم ﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻌﻠﻴﻢ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺑﺠﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‬

825

‫دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻣﻘﺎرﻧﺔ ﺑﲔ اﻟﻄﺮﻳﻘﺔ اﻟﺴﻤﻌﻴﺔ اﻟﺸﻔﻬﻴﺔ وﻃﺮﻳﻘﺔ اﻟﻘﻮاﻋﺪ واﻟﱰﲨﺔ‬

‫أﺣﻼم ﺟﻲء ﺻﺎﲏ‬

‫اﻻﲡﺎﻫﺎت اﻟﻨﺤﻮﻳﺔ ﻟﻠﺸﻴﺦ وان أﲪﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ زﻳﻦ اﻟﻔﻄﺎﲏ ﻣﻦ ﺧﻼل ﻛﺘﺎﺑﻪ ﺗﺴﻬﻴﻞ‬

839

(‫ﻧﻴﻞ اﻷﻣﺎﲏ ﰲ ﴍح ﻋﻮاﻣﻞ اﳉﺮﺟﺎﲏ)دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ‬

‫ﻓﺘﺤﻴﺔ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ دوﻟﻪ‬

ความเขาใจธรรมชาติของวิทยาศาสตรของนักเรียนแผนการเรียน วิทยาศาสตรในสังคมพหุวัฒนธรรม โรสมาวัน อะลีดิมัน

855

การกระจายอํานาจการปกครองสูทองถิ่นและความสมานฉันท กรณีศึกษา ทัศนคติทางการเมืองของมุสลิมในเขตอําเภอเมือง จังหวัดปตตานี มูฮําหมัดดาวูด ซอลฮาน

869

ภาคผนวก ภาคผนวก ก คณะกรรมการจัดการประชุมนําเสนอผลงานระดับชาติ 883 บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย เรื่อง “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพือ่ การพัฒนา ภาคผนวก ข ดัชนีผูแตงบทความ 889

Graduate School and Research / 15 May 2013


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻷوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﻣﻦ ﺧﻼل ﺑﻌﺾ اﻵﻳﺎت اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ‬

‫‪Analytical Study of Differences in Seven Readings Methods Via Some Quranic Verses‬‬ ‫ﻋﺎﺻﻢ اﻟﴩﻳﻒ‬ ‫اﳌﺤﺎﴐ ﰲ ﻗﺴﻢ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ،‬ﺑﺠﺎﻣﻌﺔ اﻷﻣﲑ ﺳﻮﻧﻜﻼ – ﺷﻄﺮ ﻓﻄﺎﲏ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﺨﻠﺺ اﻟﺒﺤﺚ‬

‫ﻋﺎﻟﺞ ﻫﺬا اـﻟﺒﺤﺚ ﻓﻀﻴﺔ اﻻﺧـﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاـءات اﻟـﻘﺮآﻧﻴﺔ ﻷﺋﻤﺔ اـﻟﻘﺮاءاتـ اﻟﺴﺒﻊ‪ ،‬ﳏﺎوـﻻ ﺗﻮﺛﻴﻘﻬﺎ ﻣـﻦ‬ ‫ﻻـ اـﳌـﻔﺎﺿﻠﺔ ﺑـﻴﻨﻬﺎ ﻣـﻔﺎﺿﻠﺔً ﻟـﻐﻮﻳـﺔ ﻣـﺆﴍـةـ إـﱃـ اـﻹـﻋــﺠﺎز‬ ‫ﻛـﺘﺐ اـﻟـﻘﺮاـءـاـتـ وـاـﻟـﺘﻔﺎﺳﲑ‪،‬ـ ﺛـﻢ ﲢـﻠﻴﻠﻬﺎ ﲢــﻠﻴﻼ ﻟـﻐﻮﻳـﺎ ﳏـﺎوـ ً‬ ‫ﻻ‪ :‬أن اﻻﺧﺘﻼف ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات‬ ‫اﻟﻠﻐﻮي ﰲ ﺑﻌﺾ اﻵﻳﺎت اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ‪ .‬وﺗﻮﺻﻠﺖ اﻟﺪراﺳﺔ إﱃ ﻋﺪة ﻧﺘﺎﺋﺞ‪ ،‬أﳘﻬﺎ‪ ،‬أو ً‬ ‫ﳛﺪث ﻣﻦ اﻹﻋﺠﺎم واﻹﳘﺎل ﰲ اﳊﺮوف اﳌﺘﻘﺎرﺑﺔ ﻛﺘﺎﺑﺔً ‪ ،‬وأﺛﺮ اﻟﺮﺳﻢ اﻟﻘﺮآﲏ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎ‪ :‬أن اﻻﺧﺘﻼف ﳛﺪث ﻣﻦ‬ ‫اﳌـﺴﺎﺋـﻞ اـﻟـﻨﺤﻮﻳـﺔ وـاـﻟـﴫﻓـﻴﺔ ﻣـﻦ ﺣـﻴﺚ اـﻟـﻌﻄﻒ وـاـﳊـﻤﻞ ﻋﲆ اـﳌـﻌﻨﻰ وـاـﻟـﺘﻨﺎﺳﻖ ﰲـ اـﻟـﺼﻴﺎﻏـﺔ وـاـﻷـﺳﻠﻮبـ‪،‬ـ وـﻳـﻄﺮأ‬ ‫ﻛﺬﻟﻚ ﰲ اﻟﻘﻀﻴﺔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﳌﻘﺎﻃﻊ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎ‪ :‬ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﲢﺪث ﻣﻦ اﻻﺧﺘﻼف اﻟﻮاﻗﻊ‬ ‫ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ اﻟﺒﻴﺎﻧﻴﺔ ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ‪ ،‬وﺑﻌﻀﻬﺎ ﻳﻨﺒّﻪ ﻋﲆ‬ ‫اﳊﻜﻢ اﻟﻔﻘﻬﻲ‪ ،‬وﺗﻮاﻓُﻖ اﻟﺘﻌﺒﲑ اﻟﻠﻔﻈﻲ ﻣﻊ اﳋﻠﺠﺎت اﻟﻨﻔﺴﻴﺔ‪.‬‬ ‫اﻟﻜﻠﲈت اﳌﻬﻤﺔ ‪ :‬اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ‪ ،‬اﻟﻘﺮآن‬

‫‪139‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”

ABSTRACT The study addresses significant differences in the readings of the main seven reading manners, with an attempt to document them through books of readings and exegeses, and then to analyze them linguistically, trying superior, linguistic distinctions among them that point out to linguistic miracles in some Qur’anic verses. The study found multiple results, the most important them: first, that the difference between readings occurs due to dotting and its neglect in some identical characters that converge in writing, and the effect of the Qur'anic drawing. Second: that the difference occurs from the grammatical and morphological issues due to conjunctional letters and guessable meanings, consistency in wording and style; similarly that happens in terms of acoustic characteristics owing to the properties of sections in Arabic. Third: each reading as a result of the difference between various correct Qur’anic readings reveals a part of the graphical aspects and then integrates all those aspects, while some draw attention to idiosyncratic (fiqhi) rule, and verbalization agreement in line with psychological intoning. Keywords: seven readings, Quran

140

Graduate School and Research / 15 May 2013


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻟﻘﺮاءات‪.‬‬ ‫ﺮاءة‪ ،‬وﻫﻲ‬ ‫‪ 1- 1‬اﻟﻘﺮاءات ﻟﻐﺔ ‪ :‬اﻟﻘﺮاءات ﲨﻊ ﻗﺮاءة وﻫﻲ ﻣﺼﺪر ) ق ر أ ( ‪ ،‬ﻳﻘﺎل ‪ :‬ﻗ َ أَ​َﺮ ﻓُﻼن‪ ،‬ﻳَ ﻘ َ أُْﺮ ِ ﻗ َ‬ ‫ﺑﻤﻌﻨﻰ اﳉﻤﻊ واﻟﻀﻢ‪ .‬ﻗﺎل اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ‪:‬وﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ ‪ ﴾    ‬ﻗ َ أَ​َﺮ ه وﻳَ ﻘ َْﺮؤُ ه وﻳَ ﻘ ُْﺮؤُ ه ﻗ َْﺮ ًءا‪،‬‬ ‫ﻓﻴﻀﻤﻬﺎ ‪ ، ،‬أي ﻗﺮاءﺗﻪ‪ ،‬وﻗﺮأت‬ ‫ّ‬ ‫وﻗُﺮآﻧﺎ ﻓﻬﻮ َﻣﻘْﺮوء‪ ،‬وﻣﻌﻨﻰ اﻟﻘﺮآن اﳉﻤﻊ‪ ،‬وﺳﻤﻲ ﻗﺮآﻧﺎ ﻷﻧﻪ ﳚﻤﻊ اﻟﺴﻮر‬ ‫ﺮاءة ْ‬ ‫ِﻗ َ‬ ‫اﻟﴚء ﻗﺮآﻧﺎ‪ :‬ﲨﻌﺘﻪ وﺿﻤﺘﻪ ﺑﻌﻀﻪ إﱃ ﺑﻌﺾ‪.‬‬ ‫ﻗﺎلـ اﻟـﺮاﻏـﺐ اـﻷﺻﻔﻬﺎﲏـ ) ‪ " :(399 :1988‬وـاﻟـﻘﺮاءـة ﺿﻢ اـﳊـﺮوفـ واـﻟـﻜﻠﲈت ﺑـﻌﻀﻬﺎ إﱃـ ﺑـﻌﺾ ﰲ‬ ‫اﻟﱰﺗﻴﻞ‪ ،‬وﻟﻴﺲ ﻳﻘﺎل ذﻟﻚ ﻟﻜﻞ ﲨﻊ‪ ،‬ﻻ ﻳﻘﺎل ‪ :‬ﻗﺮأت اﻟﻘﻮم إذا ﲨﻌﺘﻬﻢ ‪ ،‬وﻳﺪل ﻋﲆ ذﻟﻚ أﻧﻪ ﻻ ﻳﻘﺎل ﻟﻠﺤﺮف‬ ‫اﻟﻮاﺣﺪ إذا ﺗُﻔُ ﱢﻮهَ ﺑﻪ ﻗﺮاءة"‪.‬‬ ‫‪ 2- 1‬اﻟﻘﺮاءات اﺻﻄﻼﺣﺎ ‪:‬‬ ‫ﻗﺎل ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ‪ :(138 :2 :1997) :‬أن اﻟﻘﺮاءات ﻋﻠﻢ ﺑﻜﻴﻔﻴﺔ أداء ﻛﻠﲈت اﻟﻘﺮآن واﺧﺘﻼﻓﻬﺎ ﻣﻌﺰو ًا ﻟﻨﺎﻗﻠﻪ‪ .‬ﺛﻢ‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ ﻛﻼﻣﻪ ﻣﻌﺮﻓﺎ اﳌ ُﻘﺮئ ﻓﻘﺎل‪ " :‬واﳌﻘﺮئ ‪ :‬اﻟﻌﺎﱂ ﲠﺎ رواﻫﺎ ﻣﺸﺎﻓﻬﺔ‪ ،‬ﻓﻠﻮ ﺣﻔﻆ اﻟﺘﻴﺴﲑ ﻣﺜﻼ ﻟﻴﺲ ﻟﻪ أن ﻳﻘﺮئ ﺑﲈ‬ ‫ﻓﻴﻪ‪ ،‬إن ﱂ ﻳﺸﺎﻓﻬﻪ ﻣﻦ ﺷﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﺴﻼ‪ ،‬أن ﰲ اﻟﻘﺮاءات أﺷﻴﺎء ﻻ ﲢﻜﻢ إﻻ ﺑﺎﻟﺴﲈع واﳌﺸﺎﻓﻬﺔ"‪.‬‬ ‫وﻣﻦ اﳌـﻼﺣﻆ ﰲ ﻫﺬاـ اﻟﺘﻌﺮﻳﻒ اـﻋﺘﲈد اﻟـﻘﺮاءاـت اﻟﻘﺮآـﻧﻴﺔ ﻋﲆ اﻟـﺴﲈع واﳌـﺸﺎﻓﻬﺔ واﻟـﺘﻠﻘّ ﻲ ﻋﻤﻦ ﺗﻠﻘّ ﺎﻫـﺎ‬ ‫ُﺴﻠﺴﻼ إﱃ اﻟﻨﺒﻲ ‪.‬‬ ‫وﺳﻤﻌﻬﺎ‪ ،‬وأﺧﺬ ﻣﺸﺎﻓﻬﺔ ﻋﻦ ﺷﻴﻮﺧﻪ ﻣ ِ‬ ‫اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ وأﺋﻤﺘﻬﺎ ‪.‬‬ ‫ﻳـﻘﺼﺪ ﺑـﺎﻟــﻘﺮاـءـاـتـ اـﻟـﺴﺒﻊ اـﻟــﻘﺮاـءـاـتـ اـﳌـﻨﺴﻮﺑـﺔ إـﱃـ اـﻷـﺋـﻤﺔ اـﻟـﺴﺒﻌﺔ اـﳌــﻌﺮوـﻓـﲔ وـﻫـﻢ؛ـ ﻧـﺎﻓـﻊ اـﳌـﺪﲏـ ) ‪-70‬‬ ‫‪169‬ﻫ ـ( ‪،‬ـ وـﻋــﺎﺻﻢ اـﻟـﻜﻮﰲـ ) تـ ‪127‬ﻫ ـ( ‪،‬ـ وـﲪـﺰةـ اـﻟـﻜﻮﰲـ ) ‪ 156 -80‬ﻫ ـ( ‪،‬ـ وـﻋـﺒﺪاـﻟـﻠﻪ ﺑــﻦ ﻋـﺎﻣـﺮ اـﻟـﺸﺎﻣـﻲ ) ‪-8‬‬ ‫‪118‬ﻫ ـ( ‪،‬ـ وﻋـﺒﺪاﻟـﻠﻪ ﺑﻦ ﻛـﺜﲑ اﳌـﻜﻲ ) ‪ 120-45‬ﻫ ـ( ‪،‬ـ وأـﺑﻮ ﻋـﻤﺮو ﺑـﻦ اﻟـﻌﻼء اـﻟﺒﴫيـ ) ‪ 154-68‬ﻫ ـ( ‪،‬ـ وﻋـﲇ‬ ‫اﻟﻜﺴﺎﺋﻲ اﻟﻜﻮﰲ ) ‪ ،(189-119‬وﻫﺬا اﻟﺘﺴﺒﻴﻊ ﻟﻠﻘﺮاءات ﻣﻦ ﺻﻨﻴﻊ اﺑﻦ ﳎﺎﻫﺪ‪ ،‬وﺣﺎول أن ﻳﻘﺪّ م ﻣﺎ ﺻﻨﻌﻪ ﻗﺎﺋﻼ‬ ‫) اـﺑــﻦ ﳎـﺎﻫــﺪ‪ :‬دـ‪ .‬تـ‪ :(49 :.‬ﻓـﻬﺆﻻـءـ ﺳﺒﻌﺔ ﻧـﻔﺮ ﻣــﻦ أـﻫــﻞ اـﳊـﺠﺎزـ وـاـﻟـﻌﺮاـقـ وـاـﻟـﺸﺎمـ ﺧــﻠﻔﻮاـ ﰲـ اـﻟـﻘﺮاـءـ اـﻟـﺘﺎﺑــﻌﲔ‪،‬‬ ‫ﻗﺮاءﲥﻢ اﻟﻌﻮام ﻣﻦ أﻫﻞ ﻛﻞ ﻣﴫ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻷﻣﺼﺎر اﻟﺘﻲ ﺳﻤﻴﺖ وﻏﲑﻫﺎ ﻣﻦ اﻟﺒﻠﺪان اﻟﺘﻲ ﺗﻘﺮب‬ ‫ِ‬ ‫واﺟﺘﻤﻌﺖ ﻋﲆ‬ ‫ﻋﻦ ﻫﺬه اﻷﻣﺼﺎر‪ ،‬إﻻ أن ﻳﺴﺘﺤﺴﻦ رﺟﻞ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﺣﺮﻓﺎ ﺷﺎذا ﻓﻴﻘﺮأ ﺑﻪ ﻣﻦ اﳊﺮوف اﻟﺘﻲ روﻳﺖ ﻋﻦ ﺑﻌﺾ اﻷواﺋﻞ‬ ‫ﻣﻨﻔﺮدة ﻓﺬﻟﻚ ﻏﲑ داﺧﻞ ﰲ ﻗﺮاءة اﻟﻌﻮام‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫اﻻﺧﺘﻼف ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ‬ ‫ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﻋﺮﻓﻨﺎ اﻟﻘﺮاءات ﻣﻦ ﺧﻼل ﺗﻌﺮﻳﻔﻬﺎ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻧﻄﻘﻬﺎ وأداﺋﻬﺎ‪ ،‬وﺟﺪﻧﺎ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ‬ ‫اﻟﻘﺮاءات ﰲ اﳉﻤﻠﺔ ﻣﺮﺟﻌﻪ إﻣﺎ إﱃ اﺧﺘﻼف اﻟﻠﻐﺎت وﺗﻌﺪد اﻟﻠﻬﺠﺎت‪ ،‬وإﻣﺎ إﱃ اﺳﺒﺎب أﺧﺮى‪ ،‬وﻛﻠﻬﺎ ﺗﻨﺘﻈﻤﻬﺎ‬ ‫ﺣﺮي ﻟﻪ أن ﻳﺮاﻋﻲ ﺑﻌﺾ اﻷﺷﻴﺎء اﳌﻬﻤﺔ‬ ‫ّ‬ ‫ﺣﻜﻤﺔ اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ‪ .‬واﻟﺬي ﻳﺒﺤﺚ ﰲ أوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘ ﺮاءات‬ ‫اﻟﺘﻨﻮع ﻻ اﺧﺘﻼف اﻟﺘﻀﺎد واﻟﺘﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬أي‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻬﺎ؛ أن اﳋﻼف اﻟﻮاﻗﻊ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ إﻧﲈ ﻫﻮ ﻣﻦ اﺧﺘﻼف ّ‬ ‫ﻳﻜﻮن ﻛﻞ واﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﻘﻮﻟﲔ أو اﻟﻔﻌﻠﲔ ﺣﻘﺎ ﻣﴩوﻋﺎ ﻛﲈ ﻗﺎل اﺑﻦ اﳉﺰري )ت ‪ 833‬ﻫـ( رﲪﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﱃ )د ‪ .‬ت‪:‬‬ ‫ﺗﻨﻮع وﺗﻐﺎﻳﺮ ﻻ اﺧﺘﻼف ﺗﻀﺎد‬ ‫‪(49 :1‬؛ ﺣﻘﻴﻘﺔ اﺧﺘﻼف ﻫﺬه اﻟﺴﺒﻌﺔ اﳌﻨﺼﻮص ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﻨﺒﻲ ‪ ‬اﺧﺘﻼف ّ‬

‫وﺗﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﺬا ﳏﺎل أن ﻳﻜﻮن ﰲ ﻛﻼم اﷲ ﺗﻌﺎﱃ‪ ،‬ﻛﲈ ﻗﺎل ﺗﻌﺎﱃ‪﴿ :‬‬

‫‪     ‬‬

‫‪) ﴾        ‬اﻟﻨﺴﺎء‪.(82 :‬‬ ‫ﻧﻔﺮق ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ اﳌﻘﺒﻮﻟﺔ‪ ،‬ﻓﻜﻠﻬﺎ ﻛﻼم اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﱃ‪ ،‬وﻛﻠﻬﺎ ﻫﻲ اﻟﻘﺮآن‪،‬‬ ‫وﻣﻨﻬﺎ‪ :‬أﻻ ّ‬ ‫واﳌﻌﺎﲏ اﻟﺘﻲ ﺗﺪل ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻛﻠﻬﺎ ﻣﻌﺎن ﻗﺮآﻧﻴﺔ‪ ،‬ﻻ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﺑﻴﻨﻬﺎ‪.‬‬ ‫ﻟﺬا ﻗﺎل ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎس )‪ (173 :2 :1997‬ﰲ ﺻﺪد ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف‪ :‬إن اﻟﺬ ي ﻳﺘﺪﺑّﺮ اﻻﺧﺘﻼﻓﺎت‬ ‫ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات‪ ،‬ﺳﻴﺠﺪ أن ﻫﻨﺎك ﺳﺒﺒﲔ؛‪.‬‬ ‫اـﻷـوـلـ‪ :‬ﻳـﺮﺟـﻊ إـﱃـ اـﺧـﺘﻼفـ اـﻟـﻠﻬﺠﺎتـ اـﻟـﻌﺮﺑـﻴﺔ‪،‬ـ وـذـﻟـﻚ ﻣـﺜﻞ ﲢـﻘﻴﻖ اـﳍـﻤﺰ‪،‬ـ أـوـ إـﺑـﺪاـﳍـﺎ ﻣـﺜﻞ؛ـ ) ـُﻳﺆْ ِ ﻣـﻦُ ( و‬ ‫َﺖ(‪ ...‬وﻏﲑ ذﻟﻚ ﻛﺜﲑ ﳑﺎ اﺧﺘﻠﻔﺖ ﻓﻴﻪ ﳍﺠﺎت اﻟﻘﺒﺎﺋﻞ وأﻟﺴﻨﺘﻬﻢ‪.‬‬ ‫َﺖ( و ) ُو ﱢﻗﺘ ْ‬ ‫) ِﻳُﻮﻣﻦُ (‪ ،‬و ) أُ ﱢﻗﺘ ْ‬ ‫اﻟﺜﺎﲏ‪ :‬ﻳﺮﺟﻊ إﱃ ﻣﺎ ﻳﻤﺘﺎز ﺑﻪ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ﻣﻦ ﺧﺼﺎﺋﺺ ﰲ إﻋﺠﺎزه‪ ،‬وذﻟﻚ أوﻻ ﻛﺎﻻﻧﺘﻘﺎل ﻣﻦ اﻟﻐﻴﺒﺔ‬ ‫إﱃ اﳋﻄﺎب وﻋﻜﺴﻪ ﰲ ﻣﺜﻞ ﻗﻮﻟﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪ ) ﴾     ﴿ :‬اﻟﺒﻘﺮة‪ ، (74 :‬و ) ﻳﻌﻠﻤﻮن( ‪ ،‬ﺛﻢ‬ ‫ﻋﻠّﻖ ﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﺑﻌﺪ ﴎد اﻷﻣﺜﻠﺔ اﳌﺘﻌﺪدة ﻗﺎﺋﻼ‪" :‬وﻛﻞ واﺣﺪة ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءات ذات ﻣﻌﻨﻰ ﻓﻜﺄﻧﲈ ﻛﻞ ﻗﺮاءة‬ ‫آﻳﺔ ﺑـﻌﻴﻨﻬﺎ‪ ،‬وإـذا ﻧـﺤﻦ ﺗﺪﺑﺮﻧـﺎ اﻟـﻔﺮوق ﺑـﲔ ﻫﺬه اـﻟﻘﺮاءـات‪،‬ـ ﻧﺠﺪ ﻣـﺎ ﻳﺜﻠﺞ اﻟـﺼﺪر‪ ،‬وـﺗﻄﻤﺌﻦ ﺑﻪ اـﻟﻨﻔﺲ‪ ،‬وـﻟﻦ ﻧـﺠﺪ‬ ‫ﺗﻨﺎﻗﻀﺎ وﻻ ﺗﻀﺎدا" )ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎس‪.(174 :2 :1997 ،‬‬ ‫وـﻣـﻦ ﻫـﻨﺎ ﻧــﺴﺘﻄﻴﻊ أـنـ ﻧـﻘﻮلـ ﺑـﻤﻞءـ أـﻓــﻮاـﻫـﻨﺎ‪،‬ـ أـنـ اـﺧـﺘﻼفـ اـﻟـﻘﺮاـءـاـتـ اـﺧــﺘﻼفـ ﺗ ﱡـﻨﻮعـ ﻣــﻦ ﺣـﻴﺚ اـﺧــﺘﻼف‬ ‫اﻟﻠﻬﺠﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ‪ ،‬واﺧﺘﻼف اﻟﻠﻐﺔ وﺧﺼﺎﺋﺼﻬﺎ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ آﺧﺮ‪ ،‬ﻻ اﺧﺘﻼف ﺗﻀﺎد وﺗﻨﺎﻗُﺾ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻟﻘﺮاءات‬ ‫وﻧﻌﻨﻲ ﺑﺘﻮﺟﻴﻪ اﻟﻘﺮاءات‪ ،‬ﺗﻌﻠﻴﻠﻬﺎ ﺗﻌﻠﻴﻼ ﻟﻐﻮﻳﺎ‪ ،‬وذﻛﺮ اﳊﺠﺔ اﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﺑﻜﻞ ﻗﺮاءة‪ ،‬ﻓﻘﺪ ﻳﺴﻤﻰ ﺗﻮﺟﻴﻪ‬ ‫اﻟﻘﺮاءات ِﺑﻌﻠَﻞ اﻟﻘﺮاءات أو ﺣﺠﺔ اﻟﻘﺮاءات وﻛﻠﻬﺎ ﳾء واﺣﺪ‪ ،‬وﻣﻦ أﺷﻬﺮ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﺘﻲ أﻟﻔﺖ ﰲ ﺗﻮﺟﻴﻪ‬ ‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬

‫‪142‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫اﻟﻘﺮاءات؛ ﻛﺘﺎب اﳊﺠﺔ ﻟﻠﻘﺮاء اﻟﺴﺒﻊ ﻷﰊ ﻋﲆ اﻟﻔﺎرﳼ )‪ 377 -288‬ﻫـ(‪ ،‬وﻛﺘﺎب اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات‬ ‫اﻟﺴﺒﻊ وﻋﻠﻠﻬﺎ وﺣﺠﺘﻬﺎ ﳌﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪437-355‬ﻫـ(‪ ،‬وﻛﺘﺎب ﺣﺠﺔ اﻟﻘﺮاءات ﻻﺑﻦ زﻧﺠﻠﺔ‪ ،‬وﻣﺜﻠﻪ ﻻﺑﻦ‬ ‫ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ‪ ،‬وﻏﲑﻫﺎ ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﺪﻳﺪة‪.‬‬ ‫وإذا ﺗﺘﺒﻌﻨﺎ ﺗﻠﻚ اﻟﻜﺘﺐ أدرﻛﻨﺎ أن ﻛﺘﺐ اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ ﺗﺰﻳﺪ ﻋﲆ ﻛﺘﺐ اﻟﻘﺮاءات‪ ،‬ﻓﻜﺘﺐ اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻊ‬ ‫اﻟﻘﺮاءات ﰲ اﻵﻳﺔ اﻟﻮاﺣﺪة اﻻﺣﺘﺠﺎج ﻟﻜﻞ ﻗﺮاءة ﻣﻨﻬﺎ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﺮاءات واﻟﻨﺤﻮﻳﻮن‬ ‫ﻗﺎل اﻟﺰرﻛﴚ )‪ (321 :1 :1972‬ﰲ اﻟﱪﻫﺎن‪ :‬إن اﻟﻘﺮاءات ﺗﻮﻗﻴﻔﻴﺔ وﻟﻴﺴﺖ اﺧﺘﻴﺎرﻳﺔ ﺧﻼﻓﺎ ﳉﲈﻋﺔ ﻣﻨﻬﻢ؛‬ ‫اﻟﺰﳐﴩي ﺣﻴﺚ ﻇﻨﻮا أﳖﺎ اﺧﺘﻴﺎرﻳﺔ ﺗﺪور ﻣﻊ اﺧﺘﻴﺎر اﻟﻔﺼﺤﺎء واﺟﺘﻬﺎد اﻟﺒﻠﻐﺎء‪ ،‬وردّ ﻋﲆ ﲪﺰة ﻗﺮاءة‬ ‫﴿واﻷرﺣﺎم﴾ ﺑﺎﳋﻔﺾ‪ ،‬وﻣﺎ ﺣﻜﻲ ﻋﻦ أﰊ زﻳﺪ‪ ،‬واﻷﺻﻤﻌﻲ‪ ،‬وﻳﻌﻘﻮب اﳊﴬﻣﻲ أﳖﻢ ﺧﻄﺄوا ﲪﺰة ﰲ ﻗﺮاءﺗﻪ‬ ‫ﴫ ِﺧ ﱢﻲ﴾ ﺑﻜﴪ اﻟﻴﺎء واﳌﺸﺪّ دة‪.‬‬ ‫﴿و َﻣﺎ أَ ﻧ ْﺘ ُْﻢ ﺑ ُِﻤ ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ﺑﻮﺟﻪ ﻣﻦ وﺟﻮه اﻟﻨﺤﻮ(‪،‬‬ ‫واﺑﻦ اﳉﺰري )د‪.‬ت‪ (11-10 :1 :‬ﲢﺪّ ث ﻋﻦ ﺿﺎﺑﻂ ) ﻣﻮاﻓﻘﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ وﻟﻮ ٍ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪" :‬ﰲ اﻟﻀﺎﺑﻂ وﻟﻮ ﺑﻮﺟﻪ ﻧﺮﻳﺪ ﺑﻪ وﺟﻬﺎ ﻣﻦ وﺟﻮه اﻟﻨﺤﻮ‪ ،‬ﺳﻮاء أﻛﺎن أﻓﺼﺢ أم ﻓﺼﻴﺤﺎ‪ ،‬ﳎﻤﻌﺎ ﻋﻠﻴﻪ أم ﳐﺘﻠﻔﺎ‬ ‫ﻓﻴﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎ ﻻ ﻳﴬ ﻣﺜﻠﻪ‪ ،‬إذ ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻘﺮاءة ﳑﺎ ﺷﺎع وذاع وﺗﻠﻘﺎه اﻷﺋﻤﺔ ﺑﺎﻹﺳﻨﺎد اﻟﺼﺤﻴﺢ‪ ،‬وﻫﺬا ﻫﻮ اﳌﺨﺘﺎر ﻋﻨﺪ‬ ‫اﳌﺤﻘﻘﲔ ﰲ رﻛﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻜﻢ ﻣﻦ ﻗﺮاءة أﻧﻜﺮﻫﺎ ﺑﻌﺾ أﻫﻞ اﻟﻨﺤﻮ أو ﻛﺜﲑ ﻣﻨﻬﻢ )ﱂ ﻳﻌﺘﱪ إﻧﻜﺎرﻫﻢ ﺑﻞ‬ ‫أﲨﻊ اﻷﺋﻤﺔ اﳌﻘﺘﺪى ﲠﻢ ﻣﻦ اﻟﺴﻠﻒ ﻋﲆ ﻗﺒﻮﳍﺎ‪ ،‬وأﺋﻤﺔ اﻟﻘﺮاء ﻻ ﻳﻌﻤﻠﻮن ﰲ ﳾء ﻣﻦ ﺣﺮوف اﻟﻘﺮآن ﻋﲆ اﻷﻓﺸﻰ‬ ‫ﰲ اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬واﻷﻗﻴﺲ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬ﺑﻞ ﻋﲆ اﻷﺛﺒﺖ ﰲ اﻷﺛﺮ ﰲ اﻟﻨﻘﻞ واﻟﺮواﻳﺔ‪ ،‬إذا ﺛﺒﺖ ﻋﻨﻬﻢ ﱂ ﻳﺮدﻫﺎ ﻗﻴﺎس ﻋﺮﺑﻴﺔ‬ ‫وﻟﻮ ﻓﺸﻮ ﻟﻐﺔ ﻷن اﻟﻘﺮاءة ﺳﻨﺔ ﻣﺘﺒﻌﺔ ﻳﻠﺰم ﻗﺒﻮﳍﺎ اﳌﺼﲑ إﻟﻴﻬﺎ"‪.‬‬ ‫وذﻫﺐ ﻓﻀﻞ ﻋﺒﺎس )‪ (189 :2 :1997‬ﰲ ﻫﺬا اﻟﺼﺪد ﻗﺎﺋﻼً‪" :‬إن ﻫﺆﻻء اﻟﻘﺮاء ﻛﺎﻧﻮا أﻓﻘﻪ ﰲ اﻟﻠﻐﺔ ﻣﻦ‬ ‫ﻛﺜﲑ ﻣﻦ اﻟﻨﺤﻮﻳﲔ‪ ،‬ذﻟﻚ ﻷن اﻟﻨﺤﻮﻳﲔ اﻋﺘﻤﺪوا ﻋﲆ ﻗﻮاﻋﺪﻫﻢ اﻟﻨﻈﺮﻳﺔ‪ ،‬وﱂ ﻳﺴﻤﻌﻮا ﻷﻧﻔﺴﻬﻢ وﻻ ﻟﻐﲑﻫﻢ أن‬ ‫ﳜﺮج ﻋﲆ ﻫﺬه اﻟﻘﻮاﻋﺪ‪ ،‬واﻟﺬي ﻳﻄّﻠﻊ ﻋﲆ ﳍﺠﺎت اﻟﻌﺮب ﳚﺪ أن اﻟﻘﺮاء ﻛﺎﻧﻮا أﺣﻔﻆ وأﺣﴡ ﳍﺎ ﻣﻦ اﻟﻨﺤﻮﻳﲔ"‪.‬‬ ‫إذا رأﻳﻨﺎ أﺋﻤﺔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﻛﺎﻧﻮا ﻣﻦ أﺋﻤﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻤﺜﻼً أﺑﻮ ﻋﻤﺮو اﻟﻜﺴﺎﺋﻲ رﲪﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﱃ‪ ،‬وأﻳﻀﺎ‬ ‫اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ﻛﺎن أﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻣﻦ ﳎﺎﻫﺪ )اﺑﻦ اﳉﺰري‪ ،‬د‪.‬ت‪ (443 :1 :.‬وﻋﺮف ﻋﻦ ﻋﺎﺻﻢ أﻧﻪ ﲨﻊ ﺑﲔ اﻟﻔﺼﺎﺣﺔ‬ ‫واﻹﺗﻘﺎن واﻟﺘﺤﺮﻳﺮ واﻟﺘﺠﻮﻳﺪ )اﺑﻦ اﳉﺰري‪ ،‬د‪.‬ت‪ (166 :1 :.‬ﻛﲈ ﻋﺮف ﻋﻦ ﲪﺰة أﻧﻪ ﻛﺎن ﺛﻘﺔ‪ ،‬ﻛﺒﲑاً‪ ،‬ﺣﺠﺔ‪،‬‬ ‫رﺿﺎ ﻗﻴﲈ ﺑﻜﺘﺎب اﷲ‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎ ﺑﺎﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬وﻏﲑه‪ .‬وﻟﻘﺪ ﻛﺎن أﺻﺤﺎب اﻟﻘﺮاءات ﻳﺪرﻛﻮن اﻟﻔﺮق ﺑﲔ ﻣﻨﻬﺠﻲ اﻟﻨﺤﻮ‬

‫‪143‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫واﻟﻘﺮاءات‪ ،‬وﻳﺮون أن ﻣﻨﻬﺠﻬﻢ أوﺛﻖ وأﺻﺢ ﻣﻦ اﻷﺻﻮل واﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﺘﻲ ﺧﻀﻊ ﳍﺎ اﻟﻨﺤﻮﻳﻮن‪ ،‬وﺣﺎوﻟﻮا أن‬ ‫ﳜﻀﻌﻮا ﳍﺎ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬وﻫﺬا ﻣﺎ ﻗﺎﻟﻪ اﻟﺪﻛﺘﻮر ﻋﺒﺪه اﻟﺮاﺟﺤﻲ )د‪.‬ت‪.(86 :.‬‬ ‫أوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ‬ ‫ﻟﻘﺪ ذﻛﺮ اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ )ت ‪276‬ﻫـ( )‪ (36 :1981‬ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ؛ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﺸﻜﻞ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬أﻧﻪ ﺗﺪﺑّﺮ وﺟﻮه اﳋﻼف‬ ‫ﰲ اﻟﻘﺮاءات ﻓﻮﺟﺪﻫﺎ ﺳﺒﻌﺔ أوﺟﻪ وﻫﻲ؛‬ ‫اﻷول‪ :‬اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءات ﺑﻐﲑ ﺗﻐﻴﲑ ﻣﻌﻨﺎﻫﺎ وﺑﻘﺎء ﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻓﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪   ﴿ :‬‬

‫أﻃﻬﺮ ﻟﻜﻢ(‪.‬‬ ‫‪ ﴾ ‬و ) َ‬ ‫اﻟﺜﺎﲏ‪ :‬اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ ﺗﻐﻴﲑ اﳌﻌﻨﻰ وﺑﻘﺎء ﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪   ﴿ :‬‬

‫‪ ﴾ ‬و) ﺑَﻌﱢ ْﺪ(‪.‬‬ ‫﴿ ‪‬‬ ‫اﻟﺜﺎﻟﺚ‪ :‬اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ ﺗﻐﻴﲑ اﳌﻌﻨﻰ واﳊﺮوف وﺑﻘﺎء ﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪ :‬‬

‫‪ ﴾        ‬و )ﻧﻨﴩﻫﺎ(‪.‬‬ ‫اـﻟــﺮاـﺑــﻊ‪ :‬ا ـﺧــﺘﻼف ـ ا ـﻟــﻘﺮا ـء ـةـ ﺑــﺘﻐﻴﲑ ﺻﻮرـة ـ ا ـﻟــﻜﺘﺎﺑــﺔ و ـﻋــﺪم ـ ﺗــﻐﻴﲑ ا ـﳌــﻌﻨﻰ؛ـ ﻧــﺤﻮ ﻓــﻮﻟــﻪ ﺗــﻌﺎﱃـ‪ ) :‬ﻛــﺎﻟــﺼﻮف‬ ‫اﳌﻨﻔﻮش( و )ﻛﺎﻟﻌﻬﻦ(‪.‬‬ ‫اﳋﺎﻣﺲ‪ :‬اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﺑﺘﻐﻴﲑ اﳌﻌﻨﻰ وﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪) :‬وﻃﻠﻊ ﻣﻨﻀﻮد( ﰲ ﻣﻮﺿﻊ‬ ‫﴿ﻃﻠﺢ ﻣﻨﻀﻮد﴾‪.‬‬ ‫اﻟﺴﺎدس‪ :‬اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﺑﺎﻟﺘﻘﺪﻳﻢ واﻟﺘﺄﺧﲑ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪) :‬وﺟﺎءت ﺳﻜﺮة اﳊﻖ ﺑﺎﳌﻮت( ﰲ‬ ‫َت َﺳﻜ َْﺮ ُة اﳌَﻮْ ِت ﺑ ِﺎﳊ ﱢَﻖ﴾‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻊ ﴿ َو َﺟﺎء ْ‬ ‫اﻟﺴﺎﺑﻊ‪ :‬اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﺑﺎﻟﺰﻳﺎدة واﻟﻨﻘﺼﺎن؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪):‬وﻣﺎ ﻋﻤﻠﺖ أﻳﺪﳞﻢ( و ﴿ َو َﻣﺎﻋَ ِﻤ َﻠﺘ ْﻪُ‬ ‫ِأَﻳْﺪ ْﳞ ِْﻢ﴾‪ ،‬وﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪:‬‬

‫﴿‪ ‬‬

‫اﷲ‬ ‫‪) ﴾  ‬ﻟﻘﲈن‪ ،(26 :‬وﻫﻲ ﻗﺮاءة ﻋﺎﺻﻢ اﳌﺸﻬﻮرة‪ ،‬و ) إنﱠ َ‬

‫اﻟﻐَﻨ ِ ﱡﻲ اﳊ َِﻤﻴ ْﺪُ (‪.‬‬ ‫ورأي اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﻫﺬا‪ ،‬ﻳﺪل ﻋﲆ أﻧﻪ اﺳﺘﻘﴡ وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات ﰲ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ‪ ،‬وﻫﻮ ﻣﻦ ﺛﻤﺮة ﺗﺪﺑّﺮه‪ ،‬وﻻ‬ ‫ُ‬ ‫ﺷﻚ ﰲ ذﻟﻚ ﻓﺈﻧﻪ ﻳُﻌَﺪﱡ ﻋَ ﻠ ًﲈ ﻣﻦ أﻋﻼم اﻟﻠﻐﺔ واﻟﻨﺤﻮ‪ ،‬وﻟﻜﻨﻪ ﻗﺪ أورد ﰲ ﻛﻼﻣﻪ ﻣﺎ ﻫﻮ ﺻﺤﻴﺢ وﺷﺎذ‪ ،‬ﻓﻔﻲ ﺻﺪد‬ ‫ﺟﻞ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﻟﺒﺤﺚ ﻋﻦ أوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ اﳌﻘﺒﻮﻟﺔ‪ ،‬وﻣﻦ ﺧﻼل ﺑَﺤْ ِﺚ اﻟﺪارس أﻛّﺪ أن ّ‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬

‫‪144‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءات ﻳﺮﺟﻊ إﱃ اﻟﻠﻬﺠﺎت وﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬ﻓﻨﺴﺘﻄﻴﻊ أن ﻧﻘﻮل أن ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﻻ ﳜﺮج ﻋﻦ‬ ‫ﺻﻮر ﺛﻼث‪ ،‬وﻫﻲ‪:‬‬ ‫اﻷوﱃ‪ :‬أن ﺗﺘّﺤﺪ اﻟﻘﺮاءاﺗﺎن ﰲ اﳌﻌﻨﻰ‪ ،‬وذﻟﻚ ﻣﺜﻞ‪ :‬اﻟﴪاط واﻟﴫاط )ﺳﻮرة اﻟﻔﺎﲢﺔ‪ :‬ﺑﺎﻟﺴﲔ ﻗﺮاءة اﺑﻦ‬ ‫ﻛﺜﲑ(‪.‬‬ ‫اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‪ :‬أن ﲣﺘﻠﻒ اﻟﻘﺮاءاﺗﺎن ﰲ اﳌﻌﻨﻰ وﻟﻜﻦ ﻳﻤﻜﻦ اﳉﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﲈ‪ ،‬وذﻟﻚ ﻣﺜﻞ ﻗﻮﻟﻪ‪) :‬ﻓﺄزﳍﲈ اﻟﺸﻴﻄﺎن‬ ‫ﻋﻨﻬﺎ( و )أزاﳍﲈ(‪.‬‬ ‫اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ‪ :‬أن ﲣﺘﻠﻒ اﻟﻘﺮاءﺗﺎن ﰲ اﳌﻌﻨﻰ‪ ،‬وﻻ ﻳﻤﻜﻦ اﳉﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﲈ‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﻻ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ‪ ،‬وذﻟﻚ‬ ‫ﻣﺜﻞ ﻗﻮﻟﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪) ﴾     ﴿ :‬إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،(46 :‬ﻓﻔﻴﻬﺎ ﻗﺮاءﺗﺎن ﺳﺒﻌﻴﺘﺎن‪ ،‬اﻷوﱃ‪:‬‬ ‫َﺘﺰول(‪.‬‬ ‫ﺘﺰول( ﺑﻜﴪ اﻟﻼم اﻷوﱃ وﻓﺘﺢ اﻟﻼم اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬أﻣﺎ اﻟﻘﺮاءة اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺒﻔﺘﺢ اﻟﻼم اﻷوﱃ وﻳﻀﻢ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ )ﻟ ُ‬ ‫ﻟ ِ) َ‬ ‫ﺑﻌﺾ اﻟﺼﻮر ﻣﻦ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ‬ ‫‪ 1 - 7‬ﻗﻮﻟـﻪ ﺗﻌﺎﱃـ‪ ) ﴾      ﴿ :‬اـﻟﺒﻘﺮةـ‪ .(259 :‬ﻗﺮأ ﻧـﺎﻓﻊ واـﺑﻦ ﻛـﺜﲑ‬ ‫وأـﺑﻮﻋـﻤﺮو ) ﻧﻨﴩﻫـﺎ( ﺑـﺎﻟﺮاـء اـﳌـﻬﻤﻠﺔ ﻣﻦ اـﻟﻨﺸﻮرـ وﻫـﻮ‪ :‬اـﻹﺣـﻴﺎء‪،‬ـ وﻗـﺮأـ اﻟـﺒﺎﻗﻮنـ ) ﻧـﻨﺸﺰﻫﺎ( ﺑﺎﻟـﺰايـ اﳌـﻌﺠﻤﺔ ﻣـﻦ‬ ‫اﻟﻨﺸﺰ‪ :‬وﻫﻮ اﻻرﺗﻔﺎع ) ﳏﻴﺴﻦ‪ .(271 :1 :1988 ،‬وﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ ) ‪ :(310 :1 :1984‬وﺣﺠﺔ ﻣﻦ‬ ‫اﺑﻴﻀﺖ ﻣﻦ ﻣﺮور اﻟﺰﻣﺎن‬ ‫ﲪﺎرك اﻟﺘﻲ ﻗﺪ ّ‬ ‫ﻗﺮأ ﺑﺎﻟﺮاء أﻧﻪ ﺟﻌﻠﻪ ﻣﻦ اﻟﻨﺸﻮر وﻫﻮ اﻹﺣﻴﺎء‪ ،‬ﻓﺎﳌﻌﻨﻰ؛ اﻧﻈﺮ إﱃ ﻋﻈﺎ ِم ِ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻛﻴﻒ ﻧُﺤﻴﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻗﺪ أﲨﻌﻮا ﻋﲆ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪) ﴾     ﴿ :‬ﻋﺒﺲ‪ ،(23 :‬ﻓﺎﻟﻨﺸﻮر اﻹﺣﻴﺎء‪.‬‬ ‫اﻟﻨﺎﴍ‪.‬‬ ‫ﻟﻠﻤﻴّﺖ ِ‬ ‫ﻋَﺠﺒ ًﺎ ِ‬ ‫اﻟﻨﺎس ِ ﳑ ﱠﺎ َرأَوا ْ * ﻳﺎ َ‬ ‫ﻳﻘﻮل ُ‬ ‫وﻗﺎل اﻷﻋﺸﻰ‪َ :(97 :1996) :‬ﺣﺘﱠﻰ َ‬ ‫وﻗﺎل أﺑﻮ ﻋﲇ اﻟﻔﺎرﳼ ) ‪ :(381 :2 :1984‬ﻓﻜﲈ وﺻﻔﺖ ) اﻟﻌﻈﺎم( ﺑﺎﻟﻨﴩ ﻛﺬﻟﻚ وﺻﻔﺖ ﺑﺎﻹﺣﻴﺎء‪،‬‬ ‫ﻓﺎﻟﻨﴩ واﳊﻴﺎة واﻟﺒﻌﺚ واﻹرﺳﺎل ﺗﻘﺎرب ﰲ ﻫﺬا اﳌﻌﻨﻰ‪.‬‬ ‫وذﻛﺮ ﻣﻜّﻲ )‪ :(310 :1 :1984‬ﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﺣﺠﺔَ ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﺎﻟﺰاي ﰲ ) ﻧﻨﺸﺰﻫﺎ( ﻗﺎﺋﻼ‪ " :‬أﻧﻪ ﲪﻞ ﻋﲆ‬ ‫ﻣﻌﻨﻰ اﻟﺮﻓﻊ ﻣﻦ ) اﻟﻨﺸﺰ( وﻫﻮ اﳌﺮﺗﻔﻊ ﻣﻦ اﻷرض‪ ،‬أي‪ :‬واﻧﻈﺮو إﱃ اﻟﻌﻈﺎم ﻛﻴﻒ ﻧﺮﻓﻌﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻘﺎل‪ :‬ﻟﲈ ارﺗﻔﻊ ﻣﻦ‬ ‫اﻷرض ﻧﺸﺰ"‪.‬‬ ‫ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪)) :(310 :1 :1984‬ﻓﺈن اﻟﻘﺮاءة ﺑﺎﻟﺰاي ﺑﻤﻌﻨﻰ اﻹﺣﻴﺎء‪ ،‬واﻟﻌﻈﺎم ﻻ ﲢﻴﺎ ﻋﲆ‬ ‫ـﻀﻢ ﺑــﻌﻀﻬﺎ إ ـﱃـ ﺑــﻌﺾ‪،‬ـ ﻓــﺎﻟــﺰا ـيـ أ ـوـﱃ ـ ﺑــﺬﻟــﻚ اـﳌــﻌﻨﻰ‪،‬ـ إ ـذـ ﻫــﻲ ﺑــﻤﻌﻨﻰ ا ـﻻـﻧــﻀﲈمـ د ـوـن ـ اـﻹ ـﺣــﻴﺎءــ‪،‬‬ ‫اـﻻـﻧــﻔﺮاـد ـ ﺣــﺘﻰ ﻳـ ﱠ‬ ‫ﺣﻲ‪.‬‬ ‫ﻓﺎﳌﻮﺻﻮف ﺑﺎﻻﺣﻴﺎء ﻫﻮ اﻟﺮﺟﻞ‪ ،‬دون اﻟﻌﻈﺎم ﺑﺎﻧﻔﺮادﻫﺎ‪ ،‬ﻻﻳﻘﺎل ﻫﺬا ﻋﻈﻢ ّ‬

‫‪145‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫وﻳﺒﻘﻰ أن ﻳﺸﲑ اﻟﺪارس إﱃ ﻫﺎﺗﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ اﳌﺨﺘﻠﻔﺘﲔ ﰲ اﳌﻌﻨﻰ وﻟﻜﻦ ﻳﻤﻜﻦ اﳉﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﲈ‪ ،‬وﻗﺪ ﺗﺮاﻋﻰ‬ ‫اﻟﻘﺮاءة ﻣﻦ ﺧﻼل ﻟﻔﻈﻬﺎ اﳌﻨﺘﻘﻰ‪ ،‬ﻣﺎ ﺳﻴﻖ ﻗﺒﻞ ﻫﺬا اﻟﻠﻔﻆ ﻣﻦ ﻣﻌﻄﻴﺎت وﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺪل ﻋﲆ آﻳﺎت اﷲ ﰲ ﺧﻠﻘﻪ‬ ‫وإﺑﺪاﻋﻪ ﻓﻴﻜﻮن ﻫﺬا اﻟﻠﻔﻆ اﳌﻌﲔ ﻣﺒﻴﻨﺎ ﻋﲆ ﺳﺒﺐ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﻓﻜﺄن ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ‬ ‫اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ ﰲ اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬وﻫﻜﺬا ﻧﺮى أن اﻟﻘﺮاءات ﻻ ﺗﺘﻔﺎﺿﻞ وإﻧﲈ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ‪.‬‬ ‫وﻫﺬا‪ ،‬ﻣﻦ ﺟﻬﺔ اﳌﻌﻨﻰ وﻟﻜﻦ إذا ﻗﺎرﻧّﺎ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ﻣﻦ ﺟﻬﺔ اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ اﻟﻠﻐﻮي‪ ،‬ﻓﻴﻤﻴﻞ اﻟﺪارس إﱃ ﻗﺮاءة‬

‫) ﻧــﻨﴩﻫــﺎ( وـﻳــﺘﻔﻖ ﻣــﻊ ﺣــﺠﺘﻬﻢ ﰲـ ذـﻟــﻚ‪،‬ـ ﻷـﻧــﻪ ﺗــﻌﺎﱃـ ﻗــﺎلـ ﻗــﺒﻞ ذـﻟــﻚ‪﴾       ﴿ :‬‬ ‫) اﻟﺒﻘﺮة‪ ، (259 :‬واﻟﻘﺎﺋﻞ ﻳﺮﻳﺪ أن ﻳﻄﻤﺌﻦ ﻋﲆ ﻣﺴﺄﻟﺔ إﺣﻴﺎء اﳌﻮﺗﻰ‪ ،‬ﻓﱰﻛﻴﺐ اﻟﻌﻈﺎم ورﻓﻌﻬﺎ إﱃ ﻣﻮاﺿﻌﻬﺎ أﻣـﺮ‬ ‫ﻳﺴﺒﻖ اﻹﺣـﻴﺎء ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻣـﻮﺿﻊ اﻟﺸﻚ‪ ،‬وـﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻳﺬﻛـﺮ اﻟﺪارـس ﺣﺠﺘﻬﻢ اﻟـﺘﻲ ﻳﻤﻴﻞ إﻟﻴﻬﺎ‪،‬ـ وﻫﻮ ﳑﺎ ذـﻛﺮه ﻣـﻜﻲ‬ ‫ﻗﺎﺋﻼ‪ :‬إن اﷲ ﻳﻌﺠﺒﻪ ﻣﻦ إﺣﻴﺎﺋﻪ اﳌﻮﺗﻰ ﺑﻌﺪ ﻓﻨﺎﺋﻬﻢ‪ ،‬وﻗﺪ ﻛﺎن ﻗﺎرب أن ﻳﻜﻮن ﻋﲆ ﺷﻚ ﻣﻦ ذﻟﻚ إذ ﻗﺎل‪ :‬أﻧﻰ ُﳛﻴﻲ‬ ‫اﷲ ﻫﺬه ﺑﻌﺪ ﻣﻮﲥﺎ‪ ،‬ﻓﺄراه اﷲ ﻗﺪرﺗﻪ ﻋﲆ ذﻟﻚ ﰲ ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎﺗﻪ ﻣﺎﺋﺔ ﻋﺎم ﺛﻢ أﺣﻴﺎه‪ ،‬ﻓﺄراه وﺟﻮد ﻣﺎ ﺷﻚ ﻓﻴﻪ ﰲ‬ ‫ﻧﻔﺴﻪ‪ ،‬وﱂ ﻳﻜﻦ ﺷﻚ ﰲ رﻓﻊ اﻟﻌﻈﺎم ﻋﻨﺪ اﻹﺣﻴﺎء ﻓﲑﻳﻪ رﻓﻌﻬﺎ‪ ،‬إﻧﲈ ﺷﻚ ﰲ اﻹﺣﻴﺎء‪ ،‬ﻓﺎﻟﺮاء أوﱃ ﺑﻪ وﻫﻮ اﻻﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﳍﺬا اﳌﻌﻨﻰ‪.‬‬

‫‪ 2- 7‬ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪﴿ :‬‬

‫‪      ‬‬

‫﴾ )اﻟﲈﺋﺪة‪(13 :‬‬

‫واﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﴿ ‪ ،﴾ ‬ﻗﺮأ ﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ ) ﻗ َِﺴﻴﱠﺔ( ﺑﺤﺬف اﻷﻟﻒ اﻟﺘﻲ ﺑﻌﺪ اﻟﻘﺎف وﺗﺸﺪﻳﺪ اﻟﻴﺎء ﻋﲆ‬ ‫وزن )ﻓﻌﻴﻠﺔ( ﺻﻔﺔ ﻣﺸﺒﻬﺔ‪ ،‬إذ أﺻﻠﻬﺎ ) ﻗ َِﺴﻴ ْﻴَﺔ(‪ ،‬ﺛﻢ أدﻏﻤﺖ اﻟﻴﺎء ﰲ اﻟﻴﺎء‪ ،‬وذﻟﻚ ﻟﻠﻤﺒﺎﻟﻐﺔ ﰲ وﺻﻒ ﻗﻠﻮب اﻟﻜﻔﺎر‬ ‫ﻗﺎﺳﻴَﺔ( ﺑﺈﺛﺒﺎت اﻷﻟﻒ وﲣﻔﻴﻒ اﻟﻴﺎء ﻋﲆ‬ ‫ﺑﺎﻟﺸﺪة واﻟﻘﻮة‪ ،‬وﻗﺮأ ﻋﺎﺻﻢ واﺑﻦ ﻛﺜﲑ واﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ وأﺑﻮ ﻋﻤﺮو وﻧﺎﻓﻊ ) ِ‬ ‫أﳖﺎ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻦ )ﻗﺴﻰ ﻳﻘﺴﻮ( )ﳏﻤﺪ ﳏﻴﺴﻦ‪ ،(11 :2 :1988 :‬وﻗﺎل اﻟﺮاﻏﺐ اﻷﺻﻔﻬﺎﲏ )‪:(404 :1988‬‬ ‫ﻗﺎس‪ ،‬واﳌﻘﺎﺳﺎة ﻣﻌﺎﳉﺔ ذﻟﻚ"‪.‬‬ ‫" اﻟﻘﺴﻮة ﻏﻠﻴﻆ اﻟﻘﻠﺐ‪ ،‬وأﺻﻠﻪ ﻣﻦ ﺣﺠﺮ ٍ‬ ‫ﻗﺎل ﻓﺎﻳﺰ ﳏﺎﺳﻨﺔ )د‪.‬ت‪ (108 :.‬ﰲ ﻫﺬا اﻟﺼﺪد أن ﻟﻠﺨﻂ اﻟﻘﺮآﲏ أﺛﺮا واﺿﺤﺎ ﰲ ﺑﻴﺎن ﻫﺬا اﳉﺎﻧﺐ‪ ،‬ﺑﻞ‬ ‫ﻗﺪ ﻳﻜﻮن داﻋﻴﺎ إﻟﻴﻪ ﻛﲈ ﻳﻈﻬﺮ ذﻟﻚ ﰲ اﻟﻘﺮاءات ﻣﻦ زﻳﺎدة وﺣﺬف‪ ،‬أو ﻗﺪ ﻳﻜﻮن اﻟﻌﺪول ﻋﻦ ﺻﻴﻐﺔ إﱃ ﺻﻴﻐﺔ‬ ‫أﺧﺮى ﳌﻄﻠﺐ ﺑﻼﻏﻲ‪ ،‬واﻟﺼﻴﻎ ﰲ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب ذات اﺳﺘﻌﲈﻻت ﲢﺪدﻫﺎ اﳌﻮاﻗﻒ اﻟﺘﻲ ﺗﻘﺎل ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻟﺬﻟﻚ‬ ‫اﺧﺘﻠﻔﺖ اﻟﺼﻴﻎ ﺑﺎﺧﺘﻼف ﻣﺮاد اﳌﺘﻜﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﻃﻴﺎﲥﺎ ﺑُﻌﺪً ا‬ ‫وﻟﻴﺲ ﰲ ﻛﻼم اﻟﺒﺎﺣﺚ ﻋﻘﺪ اﻟﻌﺰم ﻋﲆ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﻗﺮاءة ﻋﲆ ﻗﺮاءة‪ ،‬ﻷن ﻟﻜﻞ ﻗﺮاءة ﳛﻤﻞ ﺑﲔ ِ‬ ‫ﺣﺮف ﻛﻼم‬ ‫ﻓﺎﻋﻠﺔ( ‪ ،‬ﻓﻜﺎن وﺻﻒ ﻗﻠﻮب ﻣﻦ ّ‬ ‫آﺧﺮ وﻣﻨﺤﻰ ﺛﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﻐﲑ أﻟﻒ أن )ﻓﻌﻴﻠﺔ( أﺑﻠﻎ ﰲ اﻟﺬم ﻣﻦ ) ِ‬ ‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬

‫‪146‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫اﷲ وﻣﺎل ﻋﻦ اﳊﻖ ﺑﺄﺑﻠﻎ ﺻﻔﺎت اﻟﻘﺴﻮة أوﱃ ﻣﻦ ﻏﲑه )ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ‪ .(407 :1 :1984 :‬ذﻛﺮ ﻋﺒﺎس‬ ‫ﺣﺴﻦ )‪ (209 :3 :1964‬أن ﺻﻴﻐﺔ )ﻓﻌﻴﻞ( ﰲ ﻣﺜﻞ ) ﻗ َِﺴﻴﱠﺔ( أﺑﻠﻎ ﻣﻦ ﺻﻴﻐﺔ )ﻓﺎﻋﻞ(‪ ،‬ﻓﺎﻟﺼﻴﻐﺔ )ﻓﺎﻋﻞ( ﺗﺪل ﻋﲆ‬ ‫اﳌﻌﻨﻰ اﳌﺠﺮد وﺻﺎﺣﺒﻪ دون اﻫﺘﲈم ﺑﺪرﺟﺔ اﳌﻌﻨﻰ ﻗﻮ ًة وﺿﻌﻔً ﺎ وﻛﺜﺮ ًة وﻗﻠﺔً ‪ ،‬ﺑﺨﻼف ﺻﻴﻐﺔ )ﻓﻌﻴﻞ( ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻘﺼﺪ إﱃ‬ ‫اﻷﻣﺮﻳﻦ ﻣﺰﻳﺪا ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺑﻴﺎن اﻟﺪرﺟﺔ ﻛﺜﺮ ًة وﻗﻮ ًة‪.‬‬ ‫ﻓﺎﻋﻠﻪ" ﻗﻴﺎﺳﺎ ﻋﲆ‬ ‫ﻓﺤﺠﺘﻪ ﻛﲈ ذﻛﺮه ﻣﻜﻲ ﻣﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪ (407 :1 :1984‬أﻧﻪ ﺑﻨﺎء ﻋﲆ " ِ‬ ‫وﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﺄﻟﻒ ّ‬ ‫ﻠﻘﺎﺳﻴَﺔ ﻗُﻠﻮﺑُ ﻜُﻢ﴾‪ ،‬و)ﻓﻌﻞ( إﻧﲈ ﻳﺄﰐ اﺳﻢ اﻟﻔﺎﻋﻞ ﻣﻨﻪ ﻋﲆ‬ ‫ﻗﻮﻟﻪ ﴿ ‪) ﴾   ‬اﻟﺒﻘﺮة‪ ،(74 :‬وﻗﻮﻟﻪ ﴿ ﻟ ِ ِ ِ‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ( ﰲ أﻛﺜﺮ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب‪.‬‬ ‫) ِ‬ ‫ﺑﻌﺪ اﳌﻘﺎرﻧﺔ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ﻳﻤﻴﻞ اﻟﺪارس إﱃ ﻗﺮاءة ) ﻗ َِﺴﻴﱠﺔ( ﺑﲈ أن اﻟﻀﻤﲑ )ﻧﺎ( ﰲ )ﺟﻌﻠﻨﺎ( ﻳﻌﻮد ﻋﲆ اﷲ‬ ‫ﻋﺰ وﺟﻞ‪ ،‬وﻫﻮ ﻳﺮى ﻣﻦ ﺑﻌﺾ ﺻﻔﻮف ﻋﺒﺎده ﺗﴫﻓﺎ ﻻ ﻳﺮﺿﻴﻪ ﻓﻴﻘﺪر ﳍﻢ ﻣﻦ أﺳﺒﺎب اﻟﻌﻘﺎب‪ ،‬وﻗﺴﻮة اﻟﻘﻠﺐ‬ ‫ﻛﻼم اﻟﺰرﻛﴚ‬ ‫ﴐب ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻌﻘﺎب‪ ،‬وﻫﺬا اﻟﺴﻴﺎق ﻳﻨﺎﺳﺐ ﺻﻴﻐﺔ اﳌﺒﺎﻟﻐﺔ‪ ،‬ﻛﲈ أﻛّﺪ ﻣﺎ ذﻫﺐ اﻟﺪارس إﻟﻴﻪ ُ‬ ‫)‪ (311 :1 :1972‬ﻗﺎﺋﻼ‪:‬واﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ﻏَ ﻨ ِ ﱞﻲ ﺑﺎﻷﺳﺎﻟﻴﺐ اﻟﺒﻼﻏﻴﺔ‪ ،‬واﻟﺒﻼﻏﺔ ﻓﻴﻪ ﺗُﻌﺪ ﻣﻦ وﺟﻮه إﻋﺠﺎزه‬ ‫اﳌﻔﴪ أن‬ ‫اﻫﺘﻢ اﻟﻌﻠﲈء ﻟﺬﻟﻚ ﺑﺒﻼﻏﺔ اﻟﻘﺮآن وأﻓﺮدوا ﰲ ذﻟﻚ اﻟﻜﺜﲑ ﻣﻦ اﳌﺼﻨﻔﺎت وﴍﻃﻮا ﰲ ّ‬ ‫اﻟﺮﺋﻴﺴﺔ‪ ،‬وﻗﺪ ّ‬ ‫ﻳﻜﻮن ُﻣﻠ ِ ﲈ ﺑﻌﻠﻮم اﻟﺒﻼﻏﺔ ﺑﻞ ﻟﻘﺪ ﻋُ ﺪﱠ ﻫﺬا اﳉﺎﻧﺐ أﻋﻈﻢ أرﻛﺎن اﻟﺘﻔﺴﲑ‪ ،‬ﺑﻞ ﻋﻤﺪﺗﻪ اﳌﻄﻠﻊ ﻋﲆ ﻋﺠﺎﺋﺐ ﻛﻼم اﷲ‬ ‫وﻫﻮ ﻗﺎﻋﺪة اﻟﻔﺼﺎﺣﺔ‪.‬‬ ‫وﺛﻤﺔ ﻓﻬﻢ آﺧﺮ ﲠﺬه اﻟﻘﺮاءة ) ﻗﺴﻴﱠﺔ(‪ ،‬ﻳﺬﻛﺮه أﺑﻮ زرﻋﺔ )‪ (1979‬ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ )اﳊﺠﺔ( وﻫﻮ أن ﻣﻌﻨﻰ اﻟﻘﺴﻴّﺔ‪:‬‬ ‫ﻫﻲ اﻟﺘﻲ ﻟﻴﺴﺖ ﺑﺨﺎﻟﺼﺔ اﻹﻳﲈن‪ ،‬ﻗﺪ ﺧﺎﻟﻄﻬﺎ ﻛﻔﺮ‪ ،‬ﻓﻬﻲ ﻓﺎﺳﺪة‪ .‬وﳍﺬا ﻗﻴﻞ اﻟﺪراﻫﻢ اﻟﺘﻲ ﺧﺎﻟﻄﻬﺎ ﻏﺶ‪ :‬ﻗﺴﻴّﺔ‪ ،‬ﻛﲈ‬ ‫ﻓﻴﻬﺎ ﻗ َِﴘ ﱞ وزاﺋ ِﻒ )أﺑﻮ ﺣﻴﺎن اﻷﻧﺪﻟﴘ‪:3 :1993 :‬‬ ‫ﳼء‬ ‫وﲬﺲ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﲈﻣﺔ *‬ ‫زوداﲏ ﻏﲑ َﺳﺤْ ٍﻖ ﻋَ ٍَ‬ ‫ﻗﺎل اﻟﺸﺎﻋﺮ‪ :‬ﻓﲈ ّ‬ ‫‪.(461‬‬ ‫‪ 3- 7‬ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪﴿ :‬‬

‫‪       ‬‬

‫﴾ )اﻷﻧﻌﺎم‪:‬‬

‫اﻟﻠﻴﻞ(‬ ‫ﻌَﻞ( ﻋﲆ أﻧﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎض‪ ،‬و) َ‬ ‫ﻌَﻞ( ‪ ،‬ﻗﺮأ ﻋﺎﺻﻢ وﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ ) َﺟ َ‬ ‫‪ .(96‬ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ) َﺟ َ‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ(‪ ،‬و)اﻟﻠﻴﻞِ ( ﺑﺎﳋﻔﺾ‬ ‫ﺑﺎﻟﻨﺼﺐ ﻋﲆ أﻧﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ‪ ،‬وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن )ﻧﺎﻓﻊ واﺑﻦ ﻛﺜﲑ واﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ وأﺑﻮﻋﻤﺮو( ) ِ‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ( اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ أﺿﻴﻒ إﱃ ﻣﻔﻌﻮﻟﻪ )ﳏﻤﺪ ﳏﻴﺴﲔ‪.(69 :2 :1988 ،‬‬ ‫ﻋﲆ أن ) ِ‬ ‫وﻋﻦ اﳌﻼﺣﻆ أن ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ﰲ اﳌﺴﺄﻟﺔ اﻟﻨﺤﻮﻳﺔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﻹﻋﺮاب واﻟﻌﻄﻒ‬ ‫ﻌَﻞ(‪ ،‬ﻗﺎل أﺑﻮ زرﻋﺔ )‪ (361 :3 :1979‬ﰲ‬ ‫وﻏﲑه‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺠﺪ أن اﻟﻜﻮﻓﲔ )ﻋﺎﺻﻢ وﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ( ﻳﻘﺮؤون ) َﺟ َ‬ ‫َﻌَﻞ( ﰲ‬ ‫اﳌﴤ‪ ،‬ﻓﻜﲈ ﻛﺎن )ﻓﺎﻋﻞ( ﺑﻤﻨ ْﺰﻟﺔ ) ﻓ َ‬ ‫ّ‬ ‫ﻓﺎﻟ ِ ﻖ( ﺑﻤﻌﻨﻰ‬ ‫ﻌَﻞ( ﻓﻸن اﺳﻢ اﻟﻔﺎﻋﻞ اﻟﺬي ﻗﺒﻠﻪ )‬ ‫ﺣﺠﺘﻪ‪) :‬وﻣﻦ ﻗﺮأ ) َﺟ َ‬

‫‪147‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫َﻌَﻞ( أﻧﻪ ﻧﺰل ﻣﻨﺰﻟﺘﻪ ﻓﻴﲈ ﻋﻄﻒ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫َﻌَﻞ( ﳌﻮاﻓﻘﺘﻪ إﻳﺎه ﰲ اﳌﻌﻨﻰ‪ ،‬وﻳﺪﻟّﻚ ﻋﲆ أﻧﻪ ﺑﻤﻨ ْﺰﻟﺔ ) ﻓ َ‬ ‫اﳌﻌﻨﻰ‪ ،‬ﻋﻄﻒ ﻋﻠﻴﻪ ) ﻓ َ‬ ‫َﻌَﻞ( ﲪﻞ اﳌﻌﻄﻮف ﻋﲆ ذﻟﻚ‪ ،‬ﻓﻨﺼﺐ‬ ‫وﻫﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﴿‪ ،﴾   ‬أﻻ ﺗﺮى أﻧﻪ ﻟﲈ ﻛﺎن اﳌﻌﻨﻰ ) ﻓ َ‬ ‫َﻌَﻞ(‪.‬‬ ‫واﻟﻘﻤﺮ( ﻋﲆ ) ﻓ َ‬ ‫َ‬ ‫اﻟﺸﻤﺲ‬ ‫َ‬ ‫)‬ ‫ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪ :(441 :1 :1984‬ﻓﺈن ﺑﻌﺪه أﻓﻌﺎﻻ ﻣﺎﺿﻴﺔ ﻓﺤﻤﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬وﻫﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﴿‬

‫‪‬‬

‫‪) ﴾  ‬اﻷﻧﻌﺎم‪ ،(96 :‬وﻗﻮﻟﻪ ﴿‪) ﴾    ‬اﻷﻧﻌﺎم‪ ،(99 :‬وﻳﻘﻮى ذﻟﻚ إﲨﺎﻋﻬﻢ ﻋﲆ‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ( ﻓﻴﺨﻔﻀﻮه‪ ،‬ﻓﺄﺟﺮي ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫اﻟﺸﻤﺲ( وﻣﺎ ﺑﻌﺪه‪ ،‬ﻋﲆ إﺿﲈر )ﻓﻌﻞ( وﱂ ﳛﻤﻠﻮه ﻋﲆ ) ِ‬ ‫َ‬ ‫ﻧﺼﺐ )‬ ‫ﻟﻠﻤﺸﺎﻛﻠﺔ ﻟﲈ ﺑﻌﺪه‪.‬‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ(‪،‬‬ ‫ﻌَﻞ( ﰲ ﻗﺮاءة ) ِ‬ ‫اﻟﺸﻤﺲ( ﲪﻠﻮه ﻋﲆ إﺿﲈر ) َﺟ َ‬ ‫َ‬ ‫وﺗﺒﺪو ﻗﻀﻴﺔ اﻹﻋﺮاب ﻫﻨﺎ ﺟﻠﻴﺔ ﰲ ﻧﺼﺐ )‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ( ﺣﻴﺚ ذﻛﺮ أﺑﻮ زرﻋﺔ‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ(‪ ،‬وﻳﺬﻛﺮ ﻫﻨﺎ ﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) ِ‬ ‫وﻟﻜﻦ اﻟﺪارس ﻳﻤﻴﻞ إﱃ ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﻘﺮاءة ) ِ‬

‫ﺟﺎﻋﻞ( أن ﻗﺒﻠﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪﴿ :‬‬ ‫)‪ (361 :3 :1979‬ﰲ ﺣﺠﺘﻪ ﻗﺎﺋﻼ‪ :‬وﺟﻪ ﻗﻮل ﻣﻦ ﻗﺎل ) ِ‬

‫‪   ‬‬

‫‪) ﴾ ‬اﻷﻧﻌﺎم‪ ،(95 :‬و﴿‪) ﴾  ‬اﻷﻧﻌﺎم‪ ،(96 :‬ﻟﻴﻜﻮن )ﻓﺎﻋﻞ( اﳌﻌﻄﻮف ﻣﺜﻞ )ﻓﺎﻋﻞ(‬ ‫اﳌﻌﻄﻮف ﻋﻠﻴﻪ‪ ،‬أﻻ ﺗﺮى أن ﺣﻜﻢ اﻻﺳﻢ أن ﻳُﻌﻄﻒ ﻋﲆ اﺳﻢ ﻣﺜﻠﻪ ﻷن اﻻﺳﻢ أﺷﺒﻪ ﻣﻦ اﻟﻔﻌﻞ ﺑﺎﻻﺳﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﻘﺪﻣﻪ وﻫﻮ ﴿ ‪ ،﴾  ‬ﻓﻬﺬا ﺗﻨﺎﺳﻖ‬ ‫وﻣﻦ ﺟﻬﺔ أﺧﺮى أن إﺟﺮاء )ﺟﺎﻋﻞ اﻟﻠﻴﻞ( ﻋﲆ ﻟﻔﻆ ﻣﺎ ّ‬ ‫ﰲ اﻟﺒﻨﺎء واﻟﺼﻴﺎﻏﺔ وﻻ ﺳﻴﲈ أن ﳎﺎل اﻟﻘﺪرة واﻹﺑﺪاع ﳎﺎل واﺣﺪ‪ ،‬وﻫﻮ اﳌﺠﺎل اﻟﻜﻮﲏ ﰲ اﻷﻓﻼك اﻟﻌﻠﻮﻳﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‬ ‫ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪" :(441 :1 :1984‬وﻳﻘﻮى ذﻟﻚ أن ﺣﻜﻢ اﻷﺳﲈء أن ﺗُﻌﻄﻒ ﻋﻠﻴﻬﺎ أﺳﲈء ﻣﺜﻠﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻜﺎن‬ ‫ﻋﻄﻒ ﻓﺎﻋﻞ ﻋﲆ ﻓﺎﻋﻞ أوﱃ ﻣﻦ ﻋﻄﻒ ﻓﻌﻞ ﻋﲆ اﺳﻢ"‪.‬‬ ‫ﻋﺮف ﺻﻼح اﳋﺎﻟﺪي )‪ (88 :1983‬اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﰲ اﻷﺳﻠﻮب ﻗﺎﺋﻼ‪" :‬ﻫﻮ أن ﻳﺘﻢ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺑﻌﺒﺎرات ﻓﻴﻪ ﻋﲆ‬ ‫ّ‬ ‫اﻷﺳﺎس اﻟﺴﺎﺑﻖ ذﻛﺮه‪ ،‬ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻜﻮن ﻣﺘﻼﺋﲈ ﻋﲆ ﻃﺮﻳﻘﺔ واﺣﺪة‪ ،‬وﻧﻈﺎم واﺣﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﻖ اﻟﻨﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﻟﻔﻘﺮات‪،‬‬ ‫ﺣﺴﻦ اﻻﻳﻘﺎع"‪.‬‬ ‫وذﻫﺐ ﺳﻴﺪ ﻗﻄﺐ )‪ (118 :1966‬ﰲ ﻫﺬا اﳌﻘﺎم إﱃ أن اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﰲ اﻟﻘﺮآن ﺑﻠﻎ اﻹﻋﺠﺎز ﰲ أﻟﻮاﻧﻪ‬ ‫ودرﺟﺎﺗﻪ وآﻓﺎﺗﻪ‪ِ ،‬ﻓﻤﻦ ﻧﻈﻢ ﻓﺼﻴﺢ إﱃ ﴎد ﻋﺰب إﱃ ﻣﻌﻨﻰ ﻣﱰاﺑﻂ إﱃ ﻧﺴﻖ ﻣﺘﺴﻠﺴﻞ‪ ،‬إﱃ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻣﻨﻐﻤﺔ إﱃ‬ ‫اﺗﺴﺎق ﰲ اﻷﺟﺰاء‪ ،‬إﱃ ﺗﻨﺎﺳﻖ ﰲ اﻹﻃﺎر إﱃ ﺗﻮاﻓﻖ ﰲ اﳌﻮﺳﻴﻘﻲ إﱃ ﺗﻔﻨّﻦ ﰲ اﻹﺧﺮاج‪ ،‬وﲠﺬا ﻛﻠﻪ ﻳﺘﻢ اﻹﺑﺪاع‬ ‫وﻳﺘﺤﻘﻖ اﻹﻋﺠﺎز‪.‬‬ ‫ﻌَﻞ(‪ ،‬ﺑﻞ ﻳﺸﻐﻠﻪ ﳾء آﺧﺮ‪ ،‬ﻛﲈ‬ ‫وﺟ َ‬ ‫﴿اﻟﺸﻤﺲ﴾ ﻟﻴﺴﺖ ﺑﻤﺠﺮد اﳊﻤﻞ ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ‪ ،‬أي ) َ‬ ‫َ‬ ‫ﻓﻤﺴﺄﻟﺔ ﻧﺼﺐ‬ ‫ﴏﺣﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻟﺼﻴﻤﺮى )‪ (219 :1 :1982‬ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ﻗﺎﺋﻼ‪" :‬ﻓﺈذا ﻓﺼﻠﺖ ﰲ ﻫﺬا ﺑﲔ اﳌﻌﻄﻮف واﳌﻌﻄﻮف‬ ‫ّ‬ ‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬

‫‪148‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫زﻳﺪ اﻟﻴﻮم وﻋﻤﺮاً‪ ،‬ﻛﲈ ﻗﺎل اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ‬ ‫ﺿﺎرب ٍ‬ ‫ُ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﳾء ﻛﺎن اﻟﻨﺼﺐ أﻗﻮي ﻟﺒﻌﺪه ﻣﻦ اﳉﺎر‪ ،‬ﻛﻘﻮﻟﻚ‪ :‬ﻫﺬا‬ ‫واﻟﺸﻤﺲ ‪ (...‬ﻓﻨﺼﺐ )ﺟﺎﻋﻞ( ﺑﻤﻌﻨﻰ اﳌﴤ ﲪﻼً ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ ﻟﻄﻮل اﻟﻜﻼم"‪ ،‬وﻗﺎل‬ ‫َ‬ ‫وﺟﺎﻋﻞ اﻟﻠﻴﻞِ َﺳﻜَﻨ ًﺎ‬ ‫ُ‬ ‫)‬ ‫اﻟﺰﺟﺎج )د‪.‬ت‪" :(567 :1 :.‬ﻧﺼﺐ اﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ ﻋﻄﻔﺎ ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ أي )وﺟﻌﻞ( واﳋﻔﺾ ﺑﻌﻴﺪ ﻟﻀﻌﻒ‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ(‪ ،‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪.‬‬ ‫اﳋﺎﻓﺾ وأﻧﻚ ﻗﺪ ﻓﺮﻗﺖ"‪ ،‬ﻓﻠﻬﺬا اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ ﺟﻌﻞ اﻟﺪارس ﻳﻤﻴﻞ إﱃ ﻗﺮاءة ) ِ‬ ‫‪ 4- 7‬ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ ‪﴾           ‬‬ ‫)اﻟﲈﺋﺪة‪ (89 :‬ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ ‪ ﴾ ‬ﻗﺮأ ﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ ) ﻋَ ﻘَ ْﺪﺗ ُْﻢ( ﺑﺤﺬف اﻷﻟﻒ اﻟﺘﻲ‬ ‫ﺑﻌﺪ اﻟﻌﲔ وﲣﻔﻴﻒ اﻟﻘﺎف ﻋﲆ وزن ) َﻗ َﺘﻠ ْﺘُﻢ(‪ ،‬وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن ) ﻋَ ﻘَ ﺪﺗﱡﻢ( ﺗﺸﺪﻳﺪ اﻟﻘﺎف‪) .‬ﳏﻤﺪ ﺳﺎﱂ ﳏﻴﺴﻦ‪:1988 ،‬‬ ‫‪.(25 :2‬‬ ‫ﻓﲈ اﻟﴪ ﰲ ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﺗﺸﺪﻳﺪ اﻟﻘﺎف وﲣﻔﻴﻔﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺬﻛﺮ ﻣﻜﻲ )‪ (417 :1 :1984‬ﰲ ﻛﺸﻒ ﺣﺠﺔ‬ ‫اﻟﻘﺎﺋﻠﲔ ﰲ ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﻗﺎﺋﻼ‪ :‬وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﺷﺪّ د أﻧﻪ أراد ﺗﻜﺜﲑ اﻟﻔﻌﻞ ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ‪ :‬ﻋﻘﺪ ﺑﻌﺪ ﻋﻘﺪ‪ ،‬أو أراد ﺗﻜﺜﲑ‬ ‫اﻟﻌﺎﻗﺪﻳﻦ ﻟﻸﻳﲈن ﺑﺪﻻﻟﺔ ﻗﻮﻟﻪ‪:‬‬

‫﴿‪‬‬

‫‪ ﴾‬ﻓﺨﺎﻃﺐ ﲨﺎﻋﺔ‪ ،‬أو ﺷﺪّ د ﻟﻮﻗﻮع ﻟﻔﻆ اﻷﻳﲈن ﺑﺎﳉﻤﻊ‬

‫ﺑﻌﺪه‪ ،‬ﻓﻜﺄﻧﻪ ﻋﻘﺪُ ﻳﻤﲔ ﺑﻌﺪ ﻋﻘﺪ ﻳﻤﲔ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ﻳﺪل ﻋﲆ ﻛﺜﺮة اﻷﻳﲈن وﻟﻮﻛﺎن ﺑﻌﺪه اﻟﻴﻤﲔ ﺑﺎﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻟﻜﺎن ﺣﺠﺔ‬ ‫ﻟﻠﺘﺨﻔﻴﻒ‪ ،‬وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﺧﻔّ ﻔﻪ أﻧﻪ أراد ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻣﺮة واﺣﺪة‪ ،‬ﻷن ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﻣﺮة واﺣﺪة ﻟﺰﻣﻪ اﻟﱪّ أو اﻟﻜﻔﺎرة‪،‬‬ ‫ﻛﺮر اﻷﻳﲈن‪ ،‬ﻓﻴﺤﺘﺎج ﴐورة إﱃ اﻟﺘﺸﺪﻳﺪ‪ ،‬واﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ﻟﻠﺘﻜﺜﲑ وﺗﻜﺮﻳﺮ اﻷﻳﲈن‬ ‫وﻟﻴﺴﺖ اﻟﻜﻔﺎرة ﻻ ﺗﻠﺰم إﻻ ﻣﻦ ّ‬ ‫ﻛﺮر اﻟﻴﻤﲔ‪ ،‬وإذا ﻟﺰﻣﺖ اﻟﻜﻔﺎرة ﰲ اﻟﻴﻤﲔ اﻟﻮاﺣﺪة ﻛﺎﻧﺖ ﰲ اﻷﻳﲈن اﳌﻜﺮرة ﻋﲆ‬ ‫ﻳﻮﳘﺎن اﻟﻜﻔﺎرة ﻻ ﺗﻠﺰم إﻻ ﻣﻦ ّ‬ ‫ﳾء ﻳﻌﻴﻨﻪ أﻟﺰم وآﻛﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺒﻌﺪ ﻫﺬا اﻟﺬﻛﺮ ﻣﻦ اﳊﺠﺞ‪ ،‬ﳜﺘﺎر اﻟﺪارس ﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻓﺮأ ﺑﺎﻟﺘﺨﻔﻴﻒ‪ ،‬وذﻟﻚ أن اﻟﻜﻔﺎرة ﺗﻠﺰم ﻣﻦ ﳛﻠﻒ‬ ‫ﻣﺮة واﺣﺪة‪ ،‬ﻛﲈ ﺗﻠﺰم ﻣﻦ ﳛﻠﻒ ﻣﺮات ﻛﺜﲑة‪ ،‬ﻓﺈذا ﻗﺎل اﻟﻘﺎﺋﻞ )ﻋﻘّ ﺪﺗﻢ( ﺳﺒﻖ إﱃ ذﻫﻦ اﻟﺴﺎﻣﻊ أن اﻟﻜﻔﺎرة ﲡﺐ‬ ‫ﻛﺮر اﳊﻠﻒ‪ ،‬وﻫﺬا ﺧﻼف ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻔﻘﻬﺎء‪ ،‬وﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻓﺈن اﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ﰲ اﻵﻳﺔ ﻳﻨﺒّﻪ ﻋﲆ اﳊﻜﻢ اﻟﻔﻘﻬﻲ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪ ﻷﻧﻪ ّ‬ ‫اﻟﺬي ﻻ ﻳﺸﱰط ﺗﻜﺮار اﳊﻠﻒ‪ ،‬ﻓﻬﺬه اﻟﻜﻔﺎرة اﳌﺒﻴﻨﺔ ﻋﲆ اﳊﻠﻒ واﺟﺒﺔ‪ ،‬ﺳﻮاء أﻛﺮرت ﰲ ﻳﻤﻴﻨﻚ أم ﱂ ﺗﻜﺮر‪.‬‬ ‫‪ 5- 7‬ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪﴿ :‬‬

‫‪          ‬‬

‫﴾‬

‫)ﻳﻮﺳﻒ‪(10 :‬‬ ‫ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﻫﻨﺎ ﰲ ﻗﺮاءة ﴿ ‪ ﴾ ‬ﺑﺎﳉﻤﻊ واﳌﻔﺮد‪ ،‬ﳘﺎ ﻳﻨﺘﺠﺎن ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻢ اﻟﻌﺜﲈﲏ‪ .‬ﻗﺎل ﻣﻜﻲ‬ ‫ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪ :(5 :2 :1984‬ﻗﺮأ ﻧﺎﻓﻊ وﺣﺪه ﺑﺎﳉﻤﻊ‪ ،‬وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن ﻣﻦ اﻷﺋﻤﺔ اﻟﺴﺒﻌﺔ ﺑﺎﳌﻔﺮد‪.‬‬

‫‪149‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫واﻹﻓﺮاد واﳉﻤﻊ ﺻﻴﻐﺘﺎ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺈﱃ اﻟﺼﻴﻎ ﻳﺮﺟﻊ ﻛﺜﺮ اﺧﺘﻼف وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات وﺗﻌﺪدﻫﺎ‪،‬‬ ‫وﻛﺬﻟﻚ اﻻﺷﺘﻘﺎق ﻓﻬﻮ ﻛﲈ ﻳﻘﻮل اﺑﻦ درﻳﺪ اﻷزدي )د‪.‬ت‪ (26 :2 :.‬ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ اﻻﺷﺘﻘﺎق‪ :‬ﻓﻬﻮ ﻣﻦ ﺧﺼﺎﺋﺺ‬ ‫اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﻟﺘﻲ ﺗﻀﺒﻂ ﻣﺎدﲥﺎ‪ ،‬وﲢﺪد أﺻﻮﳍﺎ‪ ،‬وﺗﻌﻄﻴﻬﺎ ﻏﺰارة ﰲ اﻟﺘﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﺘﻤﻴﺰ اﻷﺻﻞ ﻣﻦ اﻟﺪﺧﻴﻞ‪ ،‬واﻟﺼﻴﻎ‬ ‫اﳉﺪﻳﺪة اﳌﺘﻮﻟﺪة ﻣﻦ اﻟﲈدة أو اﻷﺻﻞ ﲢﻤﻞ اﳌﻌﻨﻰ ﻫﺬا اﻷﺻﻞ ﻣﻊ زﻳﺎدة ﻣﻔﻴﺪة‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻠﺼﻴﻎ واﻻﺷﺘﻘﺎق ﺻﻠﺔ وﺛﻴﻘﺔ ﺑﺎﻟﻘﺮاءات اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ‪ ،‬ﻟﺬﻟﻚ ﻗﺪّ م ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪(5 :2 :1984‬‬ ‫ﺣﺠﺔ ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﻋﲆ ﺣﺪة‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺑﺎﳉﻤﻊ "ﻷن ﻛﻞ ﻣﺎ ﻏﺎب ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﳉﺐ ﻏﻴﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻓﺎﳌﻌﻨﻰ؛ أﻟﻘﻮه ﻓﻴﲈ ﻏﺎب‬ ‫ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﳉﺐ‪ ،‬وذﻟﻚ أﺷﻴﺎء ﻛﺜﲑة ﺗﻐﻴﺐ ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻨﻪ‪ ،‬وﳚﻮز أن ﻳﻜﻮن اﳌﻌﻨﻰ ﻋﲆ ﺣﺬف ﻣﻀﺎف‪ ،‬أي‪:‬‬ ‫أﻟﻘﻮه ﰲ إﺣﺪى ﻏﻴﺎﺑﺎت اﳉﺐ"‪ .‬وﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﻗﺪّ م ﺣﺠﺔ ﳌﻦ ﻗﺮأ )ﻏَ ﻴﺎﺑﺔ( ﻓﻘﺎل )‪" :(5 :2 :1984‬ﻷن ﻳﻮﺳﻒ‬ ‫ﱂ ﻳُﻠﻖ إﻻ ﰲ ﻏﻴﺎﺑﺔ واﺣﺪة ﻷن اﻹﻧﺴﺎن ﻻ ﲢﻮﻳﻪ أﻣﻜﻨﺔ إﻧﲈ ﳛﻮﻳﻪ ﻣﻜﺎن واﺣﺪ"‪.‬‬ ‫ذﻛﺮ اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ )‪ (300 :1 :1992‬ﻗﺎﺋﻼ ﰲ ﻗﺮاءة ﺑﺎﳉﻤﻊ‪ " :‬ﻛﺄﻧﻪ أراد ﻇُﻠﻢ اﻟﺒﺌﺮ وﻧﻮاﺣﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻷن اﻟﺒﺌﺮ‬ ‫ﳍﺎ ﻏﻴﺎﺑﺎت‪ ،‬وﻗﺎل )‪ (300 :1 :1992‬ﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﰲ ﻗﺮاءة ﺑﺎﻹﻓﺮاد‪" :‬ﻷﳖﻢ أﻟﻘﻮه ﰲ ﻣﻜﺎن واﺣﺪ‪ ،‬ﻻ ﰲ‬ ‫أﻣﻜﻨﺔ‪ ،‬وﺟﺴﻢ واﺣﺪ ﻻ ﻳﺸﻐﻞ ﻣﻜﺎﻧﲔ"‪.‬‬ ‫ﻓﻤﻮﻗﻒ اﻟﺪارس ﻣﻊ ﻫﺎﺗﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ‪ ،‬ﻳﻤﻴﻞ إﱃ ﻗﺮاءة ﺑﺎﳉﻤﻊ )ﻏﻴﺎﺑﺎت ﻟ( ِ ﲈ ﻳﺮى ﻣﻦ ﺗﻮاﻓُﻖ اﻟﺘﻌﺒﲑ‬ ‫اﻟﻠﻔﻈﻲ ﰲ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ اﳋﻠﺠﺎت اﻟﻨﻔﺴﻴﺔ اﻟﺘﻲ ﺗﻜﻤﻦ ﰲ ﻧﻔﻮس إﺧﻮة ﻳﻮﺳﻒ ﺣﻴﺚ اﳊﺴﺪ واﻟﺒﻐﻀﺎء‪ ،‬ﻓﻜﺎن‬ ‫ﺗﺼﻮروﻫﺎ ﻏﻴﺎﺑﺎت اﻣﺘﺪادا ﻟﻠﻐﻴﺎﺑﺎت اﻟﺘﻲ ﲡﺴﻢ ﰲ ذاﻛﺮﲥﻢ ﻣﻦ اﳊﺴﺪ‬ ‫ﻗﺮارﻫﻢ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ ﺑﺎﻟﻘﺎﺋﻪ ﰲ اﻟﻐﻴﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻟﻘﺪ ّ‬ ‫ﻇﻠﲈﲥﺎ اﳌﺘﻌﺪدة‪ ،‬ﺛﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻏﻴﺎﺑﺎﲥﺎ‪ ،‬ﰲ أﻋﲈﻗﻬﺎ‪ ،‬ﰲ‬ ‫ِ‬ ‫اﳌﺘﺠﺪّ د‪ ،‬ﻛﺄﳖﻢ ﻻ ﻳﻜﺘﻔﻮن ﺑﺮﻣﻴﻪ ﰲ اﻟﺒﺌﺮ‪ ،‬وإﻧﲈ ﻳﻮدّون ﻟﻮ ﻳﺮﻣﻮﻧﻪ ﰲ‬ ‫إن ﻛﻞ ﻣﺎ ﻏﺎب ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﳉﺐ ﻳُﻌﺪ ﻏﻴﺎﺑﺔ‪ ،‬وذﻟﻚ أﺷﻴﺎء ﻛﺜﲑة‪ ،‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪.‬‬ ‫‪ 6- 7‬ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪﴿ :‬‬

‫‪       ‬‬

‫﴾ )اﻷﻋﺮاف ‪(201:‬‬

‫ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻛﻠﻤﺔ ﴿ ‪ .﴾ ‬ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )‪ :(486 :1 :1984‬ﻗﺮأ اﺑﻦ ﻛﺜﲑ واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ‬ ‫ﻃﺎف‬ ‫ﻃﺎﺋﻒ( ﺑﺄﻟﻒ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺎء ﻋﲆ أﻧﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻦ ) َ‬ ‫)ﻃَﻴ ْﻒ( ﺑﺤﺬف اﻷﻟﻒ اﻟﺬي ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺎء‪ ،‬وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن ) ِ‬ ‫ﻳﻄﻮف ﻫﻮ ﻃﺎﺋﻒ(‪ ،‬ﺛﻢ ذﻛﺮ ﻣﻜﻲ )‪ (487 :1 :1984‬ﺣﺠﺔ ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﻓﻘﺎل‪" :‬وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﻐﲑ أﻟﻒ أﻧﻪ ﺟﻌﻠﻪ‬ ‫ﻳﻄﻮف( ﻣﺜﻞ )ﻗﺎل ﻳﻘﻮل(‪،‬‬ ‫ُ‬ ‫ﻃﺎف اﳋﻴﺎل‬ ‫ﻛﺎل ﻳَﻜﻴﻞ(‪ ...‬وﻳُﻘﺎل أﻳﻀﺎ ) َ‬ ‫ﻣﺼﺪر ) ﻃﺎف اﳋﻴﺎل ﻳَﻄﻴﻒ ﻃَﻴﻔﺎ( ﻣﺜﻞ ) َ‬ ‫ﻓﺎﻋﻞ( أﻧﻪ ﺟﻌﻠﻪ أﻳﻀﺎ ﻣﺼﺪرا ﻛﺎﻟﻌﺎﻓﻴﺔ‬ ‫ﻓﻴﻜﻮن )ﻃَﻴ ْﻒ( ﳐﻔّ ﻔ ًﺎ ﻣﻦ ﻃﻴّﻒ ﻛَـ ) َﻣﻴ ْﺖ َﻣﻴﱢﺖ(‪ ...‬وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻗﺮأه ﻋﲆ ) ِ‬ ‫واﳌﺲ واﳉﻨﻮن"‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫واﻟﻌﺎﻗﺒﺔ‪ ،‬و)ﻓ ﻌْﻞ( أﻛﺜﺮ ﰲ اﳌﺼﺎدر ﻣﻦ )ﻓﺎﻋﻞ(‪ ...‬واﻟﻄﻴﻒ ﻣﻦ اﻟﻠ َ​َﻤﻢ‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬

‫‪150‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫ﺑﻌﺪ اﳌﻘﺎرﻧﺔ ﺑﲔ ﻫﺎﺗﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ‪ ،‬ﻳﻤﻴﻞ اﻟﺪارس إﱃ ﻗﺮاءة )ﻃَﻴ ْﻒ( ﻟﻴﺘﺤﻘﻖ اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﻣﻊ اﻵﻳﺔ ﻗﺒﻠﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻓﻬﻲ‪:‬‬

‫﴿‪     ‬‬

‫اﻟﻘﺮآﲏ اﻟﺸﺎﺋﻊ أﺳﻠﻮب وزن ) ﻓﻌْﻞ( ﻧﺤﻮ‪:‬‬

‫ْﻒ(‪ ،‬واﻷﺳﻠﻮب‬ ‫‪) ،﴾‬ﻳَ ﻨ ْﺰَ ﻏَ ﻨﱠﻚ ﻧَﺰْغٌ ( و) ﻣ ﱠَﺴﻬُ ﻢ ﻃَﻴ ٌ‬

‫﴿﴿‪  ‬‬

‫﴾‪) .‬اﻹﴎاء‪ ،(67 :‬وﱂ ﻳﻘﻞ اﻟﻀﺎر‪ ،‬وﻗﺎل‬

‫َﻴﻒ‬ ‫اﻷﺧﻔﺶ )‪ (540 :2 :1985‬ﰲ ﻣﻌﺎﻧﻴﻪ‪ )) :‬واﻟﻄَﻴﻒ أﻛﺜﺮ ﰲ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب‪ ،‬وﻗﺎل اﻟﺸﺎﻋﺮ‪:‬أﻻ ﻳﺎ ﻟﻘﻮم ﻟ ِ ﻄ ِ‬ ‫دﻻل ‪ .‬واﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ )‪ (217 :1 :1992‬ﻳﺘﺤﺪث ﻋﻦ )ﻃَﻴﻒ( ﻗﺎﺋﻼ‪" :‬اﻷﺻﻞ‬ ‫ﻧﺎزح ذي ِ‬ ‫اﳋﻴﺎل ‪َ ،‬أَر ّق ﻣﻦ ٍ‬ ‫)ﻃﻴﻒ( ﺑﺘﺸﺪﻳﺪ اﻟﻴﺎء‪ ،‬ﻓﺤﺬﻓﻮا إﺣﺪى اﻟﻴﺎءﻳﻦ اﺧﺘﺼﺎرا"‪.‬‬ ‫وﻟﺬﻟﻚ ﻳﺆﻛﺪ اﻟﺪارس ﻫﻨﺎ إن ) ﻓَﻌْﻞ( أﻛﺜﺮ ﰲ اﳌﺼﺎدر ﻣﻦ )ﻓﺎﻋﻞ(‪ ،‬ﺣﻴﺚ ﺟﺎء )ﻃَﻴﻒ( أﻛﺜﺮ ﰲ اﳌﺼﺎدر‬ ‫ﻣﻦ )ﻃﺎﺋﻒ(‪.‬‬ ‫‪ 7- 7‬وﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪) ﴾      ﴿ :‬اﻷﺣﻘﺎف ‪ (20 :‬واﻻﺧﺘﻼف ﻫﻨﺎ‬ ‫ﰲ اﻟﻘﺮاءة ﴿ ‪ ،﴾ ‬ﻗﺎل أﺑﻮ زرﻋﺔ )‪ :(665 :1979‬وﻗﺮأ اﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﲠﻤﺰﺗﲔ‪ ،‬اﻷوﱃ أﻟﻒ اﻟﺘﻮﺑﻴﺦ‬ ‫ﺑﻠﻔﻆ اﻻﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬واﻟﺜﺎﻧﻴﺔ أﻟﻒ ﻗﻄﻊ‪ ،‬وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن )أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ( ﻋﲆ ﻟﻔﻆ اﳋﱪ‪ .‬وﻗﺎل اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ )‪:2 :1992‬‬ ‫‪ :(320‬ﻗﺮأ اﺑﻦ ﻛﺜﲑ )آذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﺑﺄﻟﻒ ﻣﻄﻮﻟﺔ‪.‬‬ ‫وﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﻳﺪﺧﻞ ﰲ اﻟﻘﻀﻴﺔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ‪ ،‬وﻟﲈ ﻛﺎﻧﺖ اﻷﺻﻮات ﺗﺸﻜّﻞ اﳌﻘﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﺬه اﳌﻘﺎﻃﻊ ﳍﺎ‬ ‫ﲣﺘﺺ ﲠﺎ‪ ،‬وﻣﺜﻞ ﻗﺮاءة اﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ(‪ ،‬ﻗﺎل اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ )‪ :(320 :2 :1992‬ﻓﺈذا اﺟﺘﻤﻊ‬ ‫ﱡ‬ ‫ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻣﻌﻴﻨﺔ‬ ‫ﳘﺰﺗﺎن ﻓﺄﻛﺜﺮ‪ ،‬اﻟﻌﺮب واﻟﻘﺮاء ﻳُﻠﻴﱢﻨﻮن اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﲣﻔﻴﻔﺎ‪ ،‬ﻓﻠﺬﻟﻚ ﻗﺮأ اﺑﻦ ﻛﺜﲑ )آذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ( ﺑﺄﻟﻒ ﻣﻄﻮﻟﺔ‪.‬‬ ‫واﳌﻌﻨﻰ ﻳﻨﺘﺞ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءات‪ ،‬أن ﻣﻦ ﻗﺮأ ﲠﻤﺰﺗﲔ ﻳﻜﻮن اﳌﻌﻨﻰ )أأذﻫﺒﺘﻢ ﻃﻴﺒﺎﺗﻜﻢ وﺗﻠﺘﻤﺴﻮن‬ ‫اﻟﻔﺮج؟ ﻫﺬا ﻏﲑ ﻛﺎﺋﻦ( )أﺑﻮ زرﻋﺔ‪ ،(665 ،1979 ،‬وﻗﺮاءة )أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﻋﲆ ﻟﻔﻆ اﳋﱪ‪ ،‬وﻳﻜﻮن اﳌﻌﻨﻰ )وﻳﻮم‬ ‫ﻳُﻌﺮض اﻟﺬﻳﻦ ﻛﻔﺮوا ﻋﲆ اﻟﻨﺎر ﻳﻘﺎل ﳍﻢ‪ :‬أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ ﻃﻴﺒﺎﺗﻜﻢ( )أﺑﻮ زرﻋﺔ‪.(665 ،1979 ،‬‬ ‫وﻟﲈ ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻘﺮاءة ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ( ﲠﻤﺰﺗﲔ‪ :‬اﻷول أﻟﻒ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﺑﻠﻔﻆ اﻻﺳﺘﻔﻬﺎم‪ ،‬واﻷﻟﻒ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ أﻟﻒ اﻟﻘﻄﻊ‬ ‫ﻓﻴﻤﻴﻞ اﻟﻌﺮب إﱃ اﻟﺘﺨﻔﻴﻒ‪ ،‬وﺣﺎول اﻟﻜﺜﲑ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﲈء أن ﻳﻘﺪّ ﻣﻮا ﺣﺠﺠﻬﺎ اﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﰲ ِﻋﻠّﺔ اﻟﺘﺨﻔﻴﻒ‪ ،‬ﻓﻬﺬا‬ ‫ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ )د‪.‬ت‪ (351 :.‬ﺑﺪى رأﻳﻪ ﻋﻨﺪﻣﺎ ﲢﺪّ ث ﻋﻦ ﻗﺮاءة ورش ) آﻧ ْﺬَ ْر َﲥﻢ( ﻣﻦ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪:‬‬

‫﴿ ‪‬‬

‫‪) ﴾       ‬اﻟﺒﻘﺮة‪ ،(6 :‬ﻷن ﻫﺬه اﻵﻳﺔ ﻗﺮﻳﺒﺔ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻈﺎﻫﺮة أي ﻇﺎﻫﺮة‬ ‫اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ‪ ،‬ﻛﲈ ﰲ ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ(‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ اﻷﺻﻮات ﺗﺸﻜّﻞ اﳌﻘﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﺬه اﳌﻘﺎﻃﻊ ﳍﺎ ﺧﺼﺎﺋﺺ‬ ‫ﻣﻌﻴﻨﺔ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﺠﺪ أن ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ )د‪.‬ت‪ (351 :.‬ﻗﺎل ﰲ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة ‪ ) :‬آﻧ ْﺬَ ْر َﲥﻢ(‪ :‬أن اﳊﺮﻛﺔ اﻟﻄﻮﻳﻠﺔ‬

‫‪151‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫ﻫﻨﺎ ﱂ ﺗﻨﺸﺄ ﺗﻌﻮﻳﻀﺎ ﻋﻦ اﳍﻤﺰة اﳌﺤﺬوﻓﺔ‪ ،‬وإﻧﲈ ﺗﺸ ّﻜﻠﺖ ﻣﻦ اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ‪ .‬ﻓﺎﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ﻫﻨﺎ ﺑﺈﺳﻘﺎط‬ ‫اﳍﻤﺰة ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ‪ ،‬ﻓﺘﺸﻜّﻞ ﺣﺮﻛﺔ ﻃﻮﻳﻠﺔ ﻣﻨﻬﺎ ﰲ ﻣﺜﻞ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة‪.‬‬ ‫ﻟﻘﺪ ﲪﻞ اﻟﺰﳐﴩي ﺷﺪة ﻋﲆ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة‪ ،‬ﻓﻄﻌﻦ ﻓﻴﻬﺎ وﳊﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎل )‪ (56 :1 :1995‬ﰲ اﻟﻜﺸﺎف‪ :‬ﻓﺈن‬ ‫ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻫﻮ ﻻﺣﻦ ﺧﺎرج ﻋﻦ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب ﺧﺮوﺟﲔ؛ أﺣﺪﳘﺎ‪ :‬اﻹﻗﺪام‬ ‫ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺗﻘﻮل ﻓﻴﻤﻦ ﻳﻘﻠﺐ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ أﻟﻔﺎ؟ ُ‬ ‫َ‬ ‫ﺣﺮف ّﻟﲔ واﻟﺜﺎﲏ ﺣﺮﻓﺎ ﻣﺪﻏﲈ‪ ،‬ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ‪،﴾﴿ :‬‬ ‫َ‬ ‫ﻋﲆ ﲨﻊ اﻟﺴﺎﻛﻨﲔ ﻋﲆ ﺣﺪّ ه ‪ -‬وﺣﺪّ ه أن ﻳﻜﻮن اﻷول‬ ‫ﺑَﲔ‪ ،‬ﻓﺄﻣﺎ‬ ‫ﺑَﲔ ْ َ‬ ‫واﻟﺜﺎﲏ‪ :‬إﺧﻄﺎء ﻃﺮﻳﻖ اﻟﺘﺨ ﻔﻴﻒ‪ ،‬ﻷن ﻃﺮﻳﻖ ﲣﻔﻴﻒ اﳍﻤﺰة اﳌﺘﺤﺮﻛﺔ اﳌﻔﺘﻮح ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻬﺎ أن ﲣﺮج ْ َ‬ ‫اﻟﻘﻠﺐ أﻟ ِ ﻔً ﺎ ﻓﻬﻮ ﲣﻔﻴﻒ اﳍﻤﺰة اﻟﺴﺎﻛﻨﺔ اﳌﻔﺘﻮح ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻬﺎ ﻛﻬﻤﺰة )رأس(‪.‬‬ ‫ﻗﺎل ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ )د‪.‬ت‪ :(351 :.‬أﻣﺎ ﻣﺎ زﻋﻤﻪ اﻟﺰﳐﴩي واﻟﺴﻠﻒ ﺑﺄﻧﻪ ﲨﻊ ﺑﲔ ﺳﺎﻛﺘﲔ ﻋﲆ ﻏﲑ‬ ‫ﺣﺪّ ه‪ ،‬ﻓﻐﲑ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺲ ﻫﻬﻨﺎ اﺟﺘﲈع ﺳﺎﻛﻨﲔ‪ .‬ﻓﻘﺪ ردﱠ أﺑﻮ ﺣﻴﺎن اﻷﻧﺪﻟﴘ )‪ (175 :1 :1993‬ﻋﲆ ﺗﻠﺤﲔ‬ ‫اﻟﺰﳐﴩي ﳍﺬه اﻟﻘﺮاءة ﺑﻘﻮﻟﻪ‪ :‬وﻣﺎ ﻗﺎﻟﻪ ﻫﻮ ﻣﺬﻫﺐ اﻟﺒﴫﻳﲔ‪ ،‬وﻗﺪ أﺟﺎز اﻟﻜﻮﻓﻴﻮن اﳉﻤﻊ ﺑﲔ اﻟﺴﺎﻛﻨﲔ ﻋﲆ ﻏﲑ‬ ‫اﳊﺪّ اﻟﺬي أﺟﺎزه اﻟﺒﴫﻳﻮن‪ ،‬وﻗﺮاءة ورش ﺻﺤﻴﺤﺔ اﻟﻨﻘﻞ ﻻ ﺗﺪﻓﻊ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎر اﳌﺬاﻫﺐ‪.‬‬ ‫وﻳﻌﺘﻘﺪ اﻟﺪارس أن ﻣﺎ ذﻫﺐ إﻟﻴﻪ ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ ﰲ ﻗﺮاءة اﺑﻦ ﻛﺜﲑ أﻗﻮى ﳑﺎ ذﻫﺐ إﻟﻴﻪ اﻟﺰﳐﴩي‪ ،‬رﻏﻢ‬ ‫أن اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ﰲ ﻗﺮاءﺗﻪ )آذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ(ﻗﺪ ﺳﻠﻚ ﻃﺮﻳﻘﺎ ﻻ ﲡﺪه اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ وﻻ ﲤﻴﻞ إﻟﻴﻪ‪ ،‬وﻣﻬﲈ ﳊ ّﻨﻬﺎ اﻟﺰﳐﴩي وﻟﻜﻦ‬ ‫وﺻﺢ ﺳﻨﺪﻫﺎ وﺟﺐ ﻗﺒﻮﳍﺎ‬ ‫ّ‬ ‫اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ وأﻗﺴﻴﺘﻬﺎ ﳾء‪ ،‬واﻟﻘﺮاءة ﳾء آﺧﺮ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘﺮاءة ﺳﻨﺔ‪ ،‬وأﻳّﺔ ﻗﺮاءة ﺛ ﺒﺘﺖ رواﻳﺘﻬﺎ‪،‬‬ ‫واﻷﺧﺬ ﲠﺎ‪ ،‬ﻛﲈ ﻧﺠﺪ ﰲ ردّ أﰊ ﺣﻴﺎن اﻷﻧﺪﻟﴘ ﻋﲆ اﻟﺰﳐﴩي‪ ،‬وﺧﺎﺻﺔ ﻣﺜﻞ ﻫﺬه اﻟﻈﺎﻫﺮة؛ ﻇﺎﻫﺮة اﻟﺘﻘﺎء‬ ‫اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ ﺑﻌﺪ ﺳﻘﻮط اﳍﻤﺰة وﲣﻔﻴﻔﻬﺎ وﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﺮﻛﺔ ﻃﻮﻳﻠﺔ‪ ،‬واﷲ أﻋﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺪراﺳﺔ وﻧﺘﺎﺋﺠﻬﺎ‬ ‫ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺪراﺳﺔ‬ ‫ﻳﺴﺘﺨﻠﺺ أن ﻣﺎ ﻳﻘﻮم ﺑﺎﳌﻔﺎﺿﻠﺔ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات وأﻧﲈ ﻳﻘﻮم ﻋﲆ اﳊﺠﺔ اﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﻣﻌﺘﻤﺪا ﻋﲆ ﻣﻨﻄﻮق اﻟﻠﻐﺔ‬ ‫وﻓﻬﻤﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺲ ﻣﻦ ﻣﻘﺼﻮده اﻹﺷﺎرة إﱃ أن ﻗﺮاءة ﻣﻔﻀﻠﺔ ﻫﻲ اﻷﻓﺼﺢ واﻷﺻﻮب ﻟﺪى ﻣﻮازﻧﺘﻬﺎ ﺑﻐﲑﻫﺎ‪.‬‬ ‫اﻟﺘﻨﻮع ﻻ‬ ‫وﻫﺎ ﻫﻮ ذا ﻳﺆﻛﺪ ﻋﲆ أن اﻻﺧﺘﻼف اﻟﻮاﻗﻊ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ إﻧﲈ ﻫﻮ ﻣﻦ اﺧﺘﻼف ﱡ‬ ‫ﻧﻔﺮق ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ اﳌﻘﺒﻮﻟﺔ‪ ،‬ﻓﻜﻠﻬﺎ ﻛﻼم اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﱃ‪ ،‬وﻛﻠﻬﺎ‬ ‫اﺧﺘﻼف اﻟﺘﻀﺎد واﻟﺘﻨﺎﻗُﺾ‪ ،‬وأﻻ ّ ّ‬ ‫ﻫﻲ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬واﳌﻌﺎﲏ اﻟﺘﻲ ﺗﺪل ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻛﻠﻬﺎ ﻣﻌﺎن ﻗﺮآﻧﻴﺔ‪ ،‬ﻻ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﺑﻴﻨﻬﺎ‪ ،‬وﻛﻞ ﻗﺮاءة ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ‬ ‫ﺟﻞ‬ ‫ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ ﰲ اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‪ ،‬وأن اﻟﻘﺮاءات اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ ﻻ ﺗﺘﻔﺎﺿﻞ وإﻧﲈ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ‪ .‬وﻳﺆﻛﺪ أﻳﻀﺎ أن ّ‬ ‫اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءات ﻳﺮﺟﻊ إﱃ اﻟﻠﻬﺠﺎت وﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻓﻴﺤﺘﻮي ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءة وﺟﻮﻫﺎ‬ ‫ﺑﻼﻏﻴﺔ ﻛﺜﲑة‪.‬‬ ‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬

‫‪152‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫ﻧﺘﺎﺋﺞ اﻟﺪراﺳﺔ‬ ‫ﺗﻜﻮن اﻟﻨﺘﺎﺋﺞ اﳌﺴﺘﻔﺎدة ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﺪراﺳﺔ ﻣﺎ ﻳﲇ‪:‬‬ ‫ﻣـﻦ ﺑـﻌﺾ اـﻷـوـﺟـﻪ ﰲـ اـﻻـﺧـﺘﻼفـ ﺑـﲔ اـﻟــﻘﺮاـءـﺗـﲔ ﳛـﺪثـ ﻣـﻦ اـﻹـﻋـﺠﺎمـ وـاـﻹـﳘــﺎلـ‪،‬ـ ﻛـﲈ ﰲـ ﻗـﻮﻟــﻪ‬

‫أ‪-‬‬

‫ﺗﻌﺎﱃ‪ ) ﴾     ﴿ :‬اﻟـﺒﻘﺮة‪ .(259 :‬ﺑـﲔ ) ﻧﻨﺸﺰﻫـﺎ( ‪ ،‬وـ) ﻧﻨﴩﻫـﺎ( ‪ ،‬ﻓـﻴﻤﻜﻦ اﳉـﻤﻊ‬ ‫ﺑﻴﻨﻬﲈ‪ ،‬وﻛﺄن ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ‪.‬‬ ‫ب‪-‬‬

‫ﳛﺪث اﻻﺧﺘﻼف ﺑـﺴﺒﺐ أﺛﺮ اﳋﻂ اﻟﻘﺮآـﲏ ‪ ،‬وﻫﻮ ﻛﻠﻤﺔ واـﺣﺪة ﻳﻤﻜﻦ ﻗﺮاءﲥـﺎ ﻗﺮاءات‪،‬ﻛـﲈ ﰲ‬

‫ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪) ﴾        ﴿ :‬اﻟﲈﺋﺪة‪.(13 :‬‬ ‫ت‪-‬‬

‫ﻳــﻜﻮنـ اـﺧــﺘﻼفـ اـﻟــﻘﺮاـءـﺗــﲔ ﰲ ـ اـﳌــﺴﺄﻟــﺔ اـﻟــﻨﺤﻮﺑــﺔ ﻣــﻦ ﺣــﻴﺚ اـﻹ ـﻋــﺮاـبـ و ـاـﻟــﻌﻄﻒ و ـاـﳊــﻤﻞ ﻋــﲆ‬

‫ﻌَﻞ﴾ـ ﰲـ ﻗــﻮﻟـﻪ ﺗـﻌﺎﱃـ‪﴿ :‬‬ ‫اـﳌـﻌﻨﻰ‪،‬ـ وـاـﻟـﺘ ﻨﺎﺳﻖ ﰲـ اـﻟــﺒﻨﺎءـ وـاـﻟــﺼﻴﺎﻏـﺔ وـاـﻷــﺳﻠﻮبـ ﰲـ ﻛـﻠﻤﺔ ﴿ـ َﺟـ َ‬

‫‪  ‬‬

‫ﺟﺎﻋﻞ(‪ .‬وﻛﺬﻟﻚ ﲢﻘﻴﻖ‬ ‫ﻌَﻞ( ‪ ،‬وﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) ِ ُ‬ ‫‪ ) ﴾   ‬اﻷﻧﻌﺎم‪ ، (96 :‬ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) َﺟ َ‬ ‫اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﻣﻊ اﻵﻳـﺔ ﻗﺒﻠﻬﺎ ﰲ ﻛﻠﻤﺔ ﴿‬

‫‪‬‬

‫﴾ ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗـﻌﺎﱃ‪ ) ﴾      ﴿ :‬اﻷﻋﺮاـف‬

‫‪ ،(201:‬ﻓﺒﻌﻀﻬﻢ ﻗﺮأ )ﻃَﻴ ْﻒ( ﺑﺎﳌﺼﺪر‪ ،‬وﺑﻌﻀﻬﻢ ﻗﺮأ )ﻃﺎﺋﻒ( ﺑﺎﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ‪.‬‬ ‫ث‪-‬‬

‫ﻳــﻨﺘﺞ ا ـﻻـﺧــﺘﻼف ـ ﻣــﻦ ﺗــﺸﺪﻳــﺪ ا ـﳊــﺮفـ و ـﲣــﻔﻴﻔﻪ ﰲ ـ ﻛــﻠﻤﺔ‬

‫﴿‪‬‬

‫﴾ ﰲ ـ ﻗــﻮﻟــﻪ ﺗــﻌﺎﱃـ ﴿‬

‫‪‬‬

‫‪) ﴾    ‬اﻟﲈﺋﺪة‪ ، (89 :‬ﻓﺎﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ﻳﺪل ﻋﲆ ﻛﺜﺮة اﻷﻳﲈن وﺗﻜﺮارﻫﺎ‪ ،‬واﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ﻳﻨﺒّﻪ‬ ‫ﻋﲆ اﳊﻜﻢ اﻟﻔﻘﻬﻲ )وﻫﻮ اﻟﻜﻔﺎرة( اﻟﺬي ﻻ ﻳﺸﱰط ﺗﻜﺮار اﳊﻠﻒ‪.‬‬ ‫ج‪-‬‬

‫ﻳﻜﻮن اﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻀﻴﺔ اﻟﺘﴫﻳﻒ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﳉﻤﻊ واﳌﻔﺮد ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ﴿‪  ‬‬

‫‪ ) ﴾ ‬ﻳـﻮﺳﻒ‪ ، (10 :‬ﻓﻴﺘﺨﻠﻞ اـﳌﻌﻨﻰ ﺑﺎﻹـﻓﺮادـ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اـﻹﻟﻘﺎءـ ﰲ ﻣﻜﺎنـ واﺣـﺪ‪ ،‬واـﳌﻌﻨﻰ اﻟـﺬي ﻳﻨﺘﺞ ﻋـﻦ‬ ‫اﳉﻤﻊ ﻧﻈﺮا إﱃ ﺗﻮا ﻓُﻖ اﻟﺘﻌﺒﲑ اﻟﻠﻔﻈﻲ ﰲ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ اﳋﻠﺠﺎت اﻟﻨﻔﺴﻴﺔ اﻟﺘﻲ ﺗﻜﻤﻦ ﰲ ﻧﻔﻮس إﺧﻮة ﻳﻮﺳﻒ‬ ‫ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﳊﺴﺪ واﻟﺒﻐﻀﺎء‪ ،‬ﻛﺄﳖﻢ ﻣﺎ اﻛﺘﻔﻮا ﺑﺮﻣﻲ ﻳﻮﺳﻒ ﰲ اﻟﺒﺌﺮ‪ ،‬وإﻧﲈ ودّوا ﻟﻮ رﻣﻮه ﰲ ﻏﻴﺎﺑﺎﲥﺎ‪ ،‬ﰲ أﻋﲈﻗﻬﺎ‪ ،‬ﰲ‬ ‫ﻇﻠﲈﲥﺎ اﳌﺘﻌﺪدة‪ .‬ﻳﺪﺧﻞ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﻀﻴﺔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﳌﻘﺎﻃﻊ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬وﺗﻄﺮأ ﻇﺎﻫﺮة‬ ‫اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ‪ ) ﴾  ﴿ :‬اﻷﺣﻘﺎف‪ .(20 :‬ﻓﻤﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) أَ أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﲠﻤﺰﺗﲔ‪،‬‬ ‫وﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ(‪.‬‬ ‫وﻳﻮﴆ اﻟﺪارس إﱃ ﺑﻌﺾ اﻟﻀﻮاﺑﻂ اﻟﺘﻲ ﻳﻨﺒﻐﻲ ﻣﺮاﻋﺎﲥﺎ‪ ،‬أن ﻻ ﻳﻜﻮن ﻣﻨﻬﺞ اﻟﺒﺤﺚ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﻗﺮاءة ﻋﲆ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﻋﲆ ﺣﺴﺎب ﺟﺎﻧﺐ‪ .‬واﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻳﻘﻮل اﳊﻖ وﻫﻮ ﳞﺪي اﻟﺴﺒﻴﻞ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﻗﺮاءة‪ ،‬ﺑﺤﻴﺚ ﻳُ ﻐ ﱡَﺾ ﻣﻦ ﺷﺄن‬

‫‪153‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ‬ ‫اﻷﺧﻄﻞ‪ ،‬أﺑﻮ ﻣﺎﻟﻚ ﻏﻴﺎث ﺑﻦ ﻏﻮث اﻟـﺘـﻐـﻠـﺒـﻲ‪1416 ،‬ﻫـ‪1990/‬م‪ ،‬دﻳﻮان اﻷﺧﻄﻞ‪ ،‬ﴍﺣﻪ؛ ﳎﻴﺪ ﻃﺮاد‪ ،‬ﺑﲑوت‪:‬‬ ‫دار اﳉﻴﻞ‪.‬‬ ‫اﻷﺧﻔﺶ اﻷوﺳﻂ‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﺪة اﻟﺒﻠﺨﻲ اﳌﺠﺎﺷﻌﻲ ‪) ،‬ت ‪225‬ﻫـ(‪1405 ،‬ﻫـ ‪1980 /‬م‪ ،‬ﻣﻌﺎﲏ اﻟﻘﺮآن‪،‬‬ ‫ﲢﻘﻴﻖ؛ د‪ .‬ﻋﺒﺪ اﻷﻣﲑ ﳏﻤﺪ أﻣﲔ اﻟﻮرد‪ ،‬ﺑﲑوت‪ :‬ﻋﺎﱂ اﻟﻜﺘﺐ‪.‬‬ ‫اﻷزدي‪ ،‬أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ درﻳﺪ‪ ،‬د‪.‬ت‪ ،.‬اﻻﺷﺘﻘﺎق‪ ،‬ﲢﻘﻴﻖ؛ ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﳏﻤﺪ ﻫﺎرون‪ ،‬ط‪ ،2 :‬ﺑﲑوت‪ :‬دار اﳌﺴﲑة‪.‬‬ ‫اﻷﻧﺪﻟﴘ‪ ،‬أﺑﻮ ﺣﻴﺎن‪ ،‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ )ت ‪745‬ﻫـ(‪ ،‬د‪.‬ت‪ ،.‬ﺗﻔﺴﲑ اﻟﺒﺤﺮ اﳌﺤﻴﻂ‪ ،‬ﲢﻘﻴﻖ؛ اﻟﺸﻴﺦ ﻋﺎدل زﻛﺮﻳﺎ‬ ‫ﻋﺒﺪ اﳌﺠﻴﺪ اﻟﻨﻮﰐ‪ ،‬ود‪.‬أﲪﺪ اﻟﺘﺠﻮﱃ اﳉﻤﻞ‪ ،‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻤﻠﻴﺔ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ اﳉﺰري‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﰊ اﳋﲑ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ اﳉﺰري اﳌﺘﻮﰱ )‪833‬ﻫـ(‪1400 ،‬ﻫـ ‪1980/‬م‪ ،‬ﻏﺎﻳﺔ اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ‬ ‫ﰲ ﻃﺒﺎﻗﺎت اﻟﻘﺮاء‪ ،‬ﻋﻨﻲ ﻧﺸﲑة؛ج ﺑﺮﺟﺴﱰاﴎ‪ ،‬ﺑﲑوت‪ :‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ اﳉﺰري‪ ،‬ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﰊ اﳋﲑ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ اﳉﺰري ‪ ،‬د‪.‬ت‪ ،.‬اﻟﻨﴩ ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻌﴩ‪ ،‬ﺣﻘﻘﻪ؛ ﻋﲇ ﳏﻤﺪ‬ ‫اﻟﻀﺒﺎع‪ ،‬ﺑﲑوت‪ :‬دار ﻟﺒﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‪.‬‬ ‫أﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ‪ ،‬أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﲇ ﺑﻦ أﲪﺪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ اﻷﻧﺼﺎري اﺑﻦ اﻟﺒﺎذش اﳌﺘﻮﰱ )‪540‬ﻫـ(‪1403 ،‬ﻫـ‪1983/‬م‪ ،‬ﻛﺘﺎب‬ ‫اﻹﻗﻨﺎع ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ‪ ،‬ﲢﻘﻴﻖ؛ د‪ .‬ﻋﺒﺪ اﳌﺠﻴﺪ ﻗﻄﺎش د‪.‬ن‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺎس‪1964 ،‬ﻫـ‪ ،‬اﻟﻨﺤﻮ اﻟﻮاﰲ‪ ، ،‬ط‪ ،2 :‬ﻣﴫ‪ :‬دار اﳌﻌﺎرف‪.‬‬ ‫اﳋﺎﻟﺪي‪ ،‬ﺻﻼح ﻋﺒﺪ اﻟﻔﺘﺎح‪1403 ،‬ﻫـ ‪1982/‬م‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻟﺘﺼﻮﻳﺮ اﻟﻔﺘﻰ ﻋﻨﺪ ﺳﻴﺪ ﻗﻄﺐ‪ ،‬ﻋﲈن‪ :‬دار اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.‬‬ ‫اﻟﺮاﻏﺐ اﻻﺻﻔﻬﺎﲏ‪1418 ،‬ﻫـ ‪1998‬م‪ ،‬اﳌﻔﺮدات ﰲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬راﺟﻌﻪ؛ ﳏﻤﺪ ﺧﻠﻴﻞ ﻋﺘﻴﺎﲏ‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ :‬دار‬ ‫اﳌﻌﺮﻓﺔ‪.‬اﻟﺰﺟﺎج‪ ،‬د‪.‬ت‪ .‬إﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﲢﻘﻴﻖ؛ إﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻷﺑﻴﺎري‪ ،‬د‪.‬ط‪.‬‬ ‫أﺑﻮ زرﻋﺔ‪ ،‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮﲪﻦ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ زﻧﺠﻠﺔ‪1399 ،‬ﻫـ‪1979/‬م‪ ،‬ﺣﺠﺔ اﻟﻘﺮاءات‪ ،‬ط‪ ،2:‬ﲢﻘﻴﻖ؛ ﺳﻌﻴﺪ اﻷﻗﻐﺎﲏ‪،‬‬ ‫ﺑﲑوت‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪.‬‬ ‫اﻟﺰرﻛﴚ‪ ،‬ﺑﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ 1972 ،‬م‪ ،‬اﻟﱪﻫﺎن ﰲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ‪ ،‬ط‪ ،2 :‬ﲢﻘﻴﻖ؛ ﳏﻤﺪ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ‬ ‫اﻳﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬د‪.‬ط‪.‬‬ ‫اﻟﺰﳐﴩي‪ ،‬أﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺟﺎر اﷲ ﳏﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ )‪538-467‬ﻫـ( ‪1415 ،‬ﻫـ‪1990 /‬م‪ ،‬ﺗﻔﺴﲑ اﻟﻜﺸﺎف‬ ‫ﻋﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﻏﻮاﻣﺾ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ وﻋﻴﻮن اﻷﻗﺎوﻳﻞ ﰲ وﺟﻮه اﻟﺘﺄوﻳﻞ ‪ ،‬ﺣﻘﻘﻪ؛ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﺷﺎﻫﲔ‪،‬‬ ‫ﺑﲑوت‪ :‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‪.‬‬ ‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬

‫‪154‬‬


‫‪โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย‬‬ ‫”‪มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา‬‬

‫ﺳﻴﺪ ﻗﻄﺐ‪1386 ،‬ﻫـ ‪1966/‬م‪ ،‬اﻟﺘﺼﻮﻳﺮ اﻟﻔﻨﻲ ﰲ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﲑوت‪ :‬دار اﻟﴩق‪.‬‬ ‫اﻟﺼﻤﺮي‪ ،‬أﺑﻮ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﲆ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق‪1403 ،‬ﻫـ‪1982 /‬م‪ ،‬اﻟﺘﺒﴫة واﻟﺘﺬﻛﺮة‪ ،‬ﲢﻘﻴﻖ؛ د‪.‬ﻓﺘﺤﻲ أﲪﺪ‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻋﲆ اﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ :‬دار اﻟﻔﻜﺮ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ‪1997 ،‬م‪ ،‬إﺗﻘﺎن اﻟﱪﻫﺎن ﰲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻋﲈن‪ :‬دار اﻟﻔﺮﻗﺎن‪.‬‬ ‫أﺑﻮ ﻋﲇ‪ ،‬اﳊﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻔﺎر اﻟﻔﺎرﳼ )‪288‬ﻫـ‪377/‬ﻫـ(‪1414 ،‬ﻫـ‪1984/‬م‪ ،‬اﳊﺠﺔ ﻟﻠﻘﺮاء اﻟﺴﺒﻌﺔ‪ ،‬ﲢﻘﻴﻖ؛ ﺑﺪر اﻟﺪﻳﻦ‬ ‫ﻗﻬﻮﺟﻲ وﺑﺸﲑ ﺟﻮﳚﺎﰐ‪ ،‬راﺟﻌﻪ ودﻗﻘﻪ؛ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﻳﺰ رﺑﺎح واﲪﺪ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﺪﻗﺎق‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ :‬دار اﳌﺄﻣﻮن ﻟﻠﱰاث‪.‬‬ ‫أﺑﻮ ﻓﺎرس‪ ،‬ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر‪1408 ،‬ﻫـ ‪1988 /‬م‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻹﻳﲈن واﻟﻨﺬور‪ ،‬ط‪ ،3 :‬ﻋﲈن‪ :‬داراﻷرﻗﻢ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ‪ ،‬أﺑﻮ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ )‪276 – 213‬ﻫـ(‪1401 ،‬ﻫـ ‪1981 /‬م‪ ،‬ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﺸﻜﻞ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ط‪،3 :‬‬ ‫ﲢﻘﻴﻖ؛ اﻟﺴﻴﺪ أﲪﺪ ﺻﻘﺮ‪ ،‬اﳌﺪﻳﻨﺔ‪ :‬اﳌﻜﺘﺒﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‪.‬‬ ‫اﻟﻘﻔﻄﻲ‪ ،‬اﻟﻮزﻳﺮ ﲨﺎل اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮ اﳊﺴﻦ ﻋﲇ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ‪1406 ،‬ﻫـ ‪1986 /‬م‪ ،‬اﺑﻨﺎه اﻟﺮواة ﻋﲆ أﻧﺒﺎء اﻟﻨﺤﺎة‪،‬‬ ‫ﲢﻘﻴﻖ؛ ﳏﻤﺪ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ إﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮة‪ :‬دار اﻟﻔﻜﺮ اﻟﻌﺮﰊ‪ ،‬وﺑﲑوت‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ‪.‬‬ ‫ﳏﻴﺴﻦ‪ ،‬ﳏﻤﺪ ﺳﺎﱂ‪1408 ،‬ﻫـ ‪1988 /‬م‪ ،‬اﳌﻐﻨﻲ ﰲ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻌﴩ اﳌﺘﻮاﺗﺮة‪ ،‬ط‪ ،2 :‬ﺑﲑوت‪ :‬دار اﳉﻴﻞ‪،‬‬ ‫واﻟﻘﺎﻫﺮة‪ :‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻜﻠﻴﺎت اﻷزﻫﺮﻳﺔ‪.‬‬ ‫ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ اﻟﻘﴘ؛ أﺑﻮ ﳏﻤﺪ )‪437 – 355‬ﻫـ(‪1404 ،‬ﻫـ‪1984/‬م‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات‬ ‫اﻟﺴﺒﻊ وﻋﻠﻠﻬﺎ وﺣﺠﺠﻬﺎ‪ ،‬ط‪ ،3 :‬ﲢﻘﻴﻖ؛ د‪.‬ﳏﻲ اﻟﺪﻳﻦ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﲑوت‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬د‪.‬ت‪ ،.‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪.‬‬ ‫اﳍﻤﺰاﲏ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ أﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ اﳊﺴﻦ ﺑﻦ أﲪﺪ )ت ‪370‬ﻫـ(‪1413 ،‬ﻫـ‪1992 /‬م‪ ،‬إﻋﺮاب اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ‬ ‫وﻋﻠﻠﻬﺎ‪ ،‬ﺣﻘﻘﻪ وﻗﺪم ﻟﻪ؛ د‪.‬ﻋﺒﺪ اﻟﺮﲪﻦ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﲈن اﻟﻌﺜﻴﻤﲔ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮة‪ :‬ﻣﻜﺘﺒﺔ اﳋﺎﻧﺠﻲ‪.‬‬ ‫اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ‬ ‫اﻟﺸﺎﻳﺐ‪ ،‬ﻓﻮزي ﺣﺴﻦ ﺳﺎﱂ ‪ ،‬أﺛﺮ اﻟﻘﻮاﻧﲔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ ﰲ ﺑﻨﺎء اﻟﻜﻠﻤﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ اﻟﺪﻛﺘﻮراة‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻋﲔ اﻟﺸﻤﺲ‬ ‫اﻟﻘﺎﻫﺮة‪.‬‬ ‫ﳏﺎﺳﻨﺔ‪ ،‬ﻓﺎﻳﺰ‪ ،‬وﺟﻮه ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻢ اﻟﻘﺮآﲏ وأﻏﺮاﺿﻪ ﰲ اﻟﻘﺮاءات‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ اﻟﲈﺟﺴﱰ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﲑﻣﻮك‪ ،‬اﳌﻤﻠﻜﺔ‬ ‫اﻷردﻧﻴﺔ اﳍﺎﺷﻤﻴﺔ‪.‬‬

‫‪155‬‬

‫‪Graduate School and Research / 15 May 2013‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.