โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”
สารบัญ ถอยแถลง รายชื่อคณะกรรมการดําเนินงานประจํารูปเลม (Proceeding) รายชื่อคณะกรรมการผูทรงคุณวุฒิประเมินบทความ บทความการประชุมนําเสนอผลงานวิชาการระดับชาติ (ภาคบรรยาย) กลุมมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร 1 (หองที่ 1) บทบาทของมูลนิธิศูนยทนายความมุสลิมตอการชวยเหลือประชาชนทางกฎหมาย กรณีศึกษา: ศูนยทนายความมุสลิมสํานักงานประจําจังหวัดยะลา อิดรีส ดาราไก
หนา ก ข ค
1
สภาพการดําเนินงานของศูนยอํานวยความเปนธรรมภาคประชาชนระดับตําบล (KEADILAN CENTER) ในจังหวัดชายแดนภาคใต สุทธิศักดิ์ ดือเระ
15
ความรุนแรงในครอบครัวมุสลิมเปนภัยตอสังคม อาหะมะกอซี กาซอ
29
ยุทธศาสตรการสรางสังคมสันติ เขาใจ เขาถึง พัฒนา ตามแนวทางทานนบีมหุ ัมมัด รุสณี หะยีอัมเสาะ
47
ทัศนคติตอการบริโภคยาสูบของคณะกรรมการอิสลามประจํามัสยิด ในพื้นที่ที่มีความหลากหลายทางวัฒนธรรม: กรณีศึกษาจังหวัดนราธิวาส มูหัมมัดซอและ แวหะมะ
59
กลุมมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร 2 (หองที่ 2) การจัดการตนเองและการจัดการภายในครอบครัวของครูสตรีมุสลิมสมรส ที่นําไปสูครอบครัวอบอุน: กรณีศึกษาจังหวัดยะลา นัชชิมา บาเกาะ
73
การตัดสินใจเลือกตัง้ ผูบ ริหารองคกรปกครองสวนทองถิ่นของผูนําศาสนา ในเขตอําเภอยะหริ่งจังหวัดปตตานี นิอับดุลเลาะ นิตยรักษ
89
การวางกรอบความคิด เกี่ยวกับ “ศาสนาอิสลาม” ในหนาหนังสือพิมพภาษาอังกฤษ ของประเทศสมาชิกในประชาคมอาเซียน อัญนิดา นอยวงศ
103
แรงงานและคาจางในอิสลาม มะดาโอะ ปูเตะ
115
ง
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
)สารบัญ (ตอ หนา 129
)กลุมภาษาอาหรับ (หองที่ 3 اﻟﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﲔ اﻟﺼﻮت واﻟﺴﻴﺎق ﰲ اﻟﻔﺎﺻﻠﺔ اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ دراﺳﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻴﺔ ﰲ اﳉﺰء اﻟﺜﻼﺛﲔ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺣﺎﻓﻆ
139
دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻷوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﻣﻦ ﺧﻼل ﺑﻌﺾ اﻵﻳﺎت اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ
ﻋﺎﺻﻢ اﻟﴩﻳﻒ
157
اﻟﻔﻜﺮ اﻟﺼﻮﰐ ﻋﻨﺪ اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ ﺧﻼل ﻣﻌﺠﻤﻪ ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب
ﻣﻊ اﻟﱰﻛﻴﺰ ﻋﲆ اﻟﺘﺒﺪل اﻟﺼﻮﰐ
أﻧﻴﺴﺔ ﺟﻲء ﻣﺄ
169
اﻟﺘﺼﺤﻴﺢ اﻟﻠﻐﻮى وأﺛﺮه ﰲ ﻣﻘﺎوﻣﺔ ﳊﻦ اﻟﻌﺎﻣﺔ
ﻣﺮﺗﴣ ﻓﺮح ﻋﲇ
185
اﻻﺳﺘﻔﻬﺎم اﻹﻧﻜﺎري اﻟﺘﻮﺑﻴﺨﻲ ﰲ اﻷﺟﺰاء اﳋﻤﺴﺔ اﻷول ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ
دراﺳﺔ ﺑﻼﻏﻴﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻋﻦ )ﻛﻴﻒ(
ﻣﺄﺳﻤﺪي أﲪﺪ ﺳﺄﻋﺄ اﻟﺴﻌﺪي
197
اﻻﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﺎﳊﺪﻳﺚ ﻋﻨﺪ اﺑﻦ ﻋﻘﻴﻞ ﻣﻦ ﺧﻼل ﴍﺣﻪ ﻋﲆ أﻟﻔﻴﺔ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ
ﻧﻮرا ﻛﺎدﻳﺮ
211
ﻣﻼﻣﺢ اﻟﺼﻮرة اﻟﻔﻨﻴﺔ ﻋﻨﺪ اﻟﻌﺮب اﻟﻘﺪﻣﺎء
ﻣﺄﻓﲇ ﻣﻴﻜﻮﻧﺞ
223
จ
)กลุมศึกษาศาสตร 1 (หองที่ 4 ความสัมพันธระหวางการจัดการเรียนการสอนที่สง เสริมการเรียนรูดวยตนเอง ีกับการเรียนรูดวยตนเองของนักศึกษาระดับปริญญาตร ธีรพงศ แกนอินทร
239
ีครูตนแบบในทัศนะของอิหมามอัลฆอซาล มุมีนะห บูงอตาหยง
249
แนวคิดทางการศึกษาของอิบนุสะหฺนูนในหนังสือ อาดาบอัลมุอัลลิมีน อาหะมะ คาเด
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”
สารบัญ (ตอ) หนา
สมรรถนะครูอิสลามศึกษาในโรงเรียนประถมศึกษาสังกัด สํานักงานเขตพื้นที่การศึกษาประถมศึกษาสตูล อิสหาก นุยโสะ
263
การพัฒนาทักษะการอานออกเสียงภาษาอังกฤษ ของนักเรียนชั้นมัธยมศึกษาปที่ ๒ โรงเรียนไทยรัฐวิทยา ๕๒ โดยใชเทคนิคการเลานิทานแบบมุง ประสบการณภาษา โสรัตน อับดุลสตา
277
การพัฒนาครูดานการจัดการเรียนรูแ บบการบูรณการคุณธรรมจริยธรรมและ คานิยมอิสลามในโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม จังหวัดชายแดนภาคใตของไทย ซอลีฮะห หะยีสะมะแอ
289
แนวคิดการจัดการหมวดวิชาศึกษาทั่วไปเพื่อพัฒนานักศึกษา สูอัตลักษณบัณฑิต มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา มาหามะรอสลี แมนยู
305
กลุมศึกษาศาสตร 2 (หองที่ 5)
การพัฒนารูปแบบการเรียนการสอนแบบผสมผสานในรายวิชาเทคโนโลยี และนวัตกรรมทางการศึกษา ของนักศึกษาหลักสูตรประกาศนียบัตรบัณฑิต สาขาวิชาชีพครู มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา อดุลย ภัยชํานาญ
323
วัฒนธรรมวิจัยของครูในจังหวัดปตตานี ปวีณกร คลังของ
337
Applications of Critical Linguistic Analysis of Humorous Texts: Recommendations for Muslim Teachers of ESL/EFL Mahsoom Sateemae
351
A Design Model for Teaching English Writing to Improve Muslim Learners’ Writing Skills through the Combination of Schema Theory and Islamaization of Knowledge Nureeyah Maekong
365
แนวทางการสรางความรูความเขาใจดานการอนุรกั ษสงิ่ แวดลอมในโรงเรียน: กรณีศึกษา นักเรียนชั้นมัธยมศึกษาตอนตน โรงเรียนธรรมวิทยามูลนิธิ อําเภอเมือง จังหวัดยะลา มารียัม เจะเตะ
379
ฉ
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”
สารบัญ (ตอ) หนา
สภาพการการดําเนินการของศูนยอบรมเด็กกอนเกณฑประจํามัสยิดจังหวัดสตูล รอหมาน หลีเส็น
กลุมศึกษาศาสตร 3 (หองที่ 6) รูปแบบการใชอีเลิรนนิ่งและแนวทางสงเสริมเพื่อการจัดการเรียนการสอน ในโรงเรียนเอกชนสอนศาสนาอิสลาม จารุวัจน สองเมือง
393
405
ปจจัยการบริหารที่สง ผลตอสภาพการเปนองคการแหงการเรียนรู ของสถานศึกษาในสามจังหวัดชายแดนภาคใต รุสนานี ยาโม
423
สมรรถนะของผูบ ริหารสถานศึกษาในสามจังหวัดชายแดนใต รูไกยะห อาดํา
439
การพัฒนาบุคลิกภาพนักศึกษาครูโดยใชรปู แบบกลุม ศึกษาอิสลาม: กรณีศึกษา คณะศึกษาศาสตร มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ฟาตีฮะห จะปะกียา
453
สภาพการดําเนินงานของศูนยการศึกษาอิสลามประจํามัสยิด (ตาดีกา) ที่ไดรับเหรียญทองในจังหวัดสตูล อภิสิทธิ์ ดํายูโซะ
465
กลุมอิสลามศึกษา (หองที่ 7) การไกลเกลีย่ ขอพิพาทครอบครัวตามบทบัญญัติแหงศาสนาอิสลามในประเทศมาเลเซีย 477 มะรอนิง สาแลมิง
Wakaf Antara Realiti dan Prospek Dalam Masyarakat Islam Patani Bahruddin Bin Yusoh
487
การสมรสโดยวะลียอ าม: ศึกษาสถานะและแนวปฏิบัติของ คณะกรรมการอิสลามประจําจังหวัดนราธิวาส มะนูรี ยูโซะ
501
การแบงทรัพยมรดกตามกฎหมายอิสลามศึกษาเปรียบเทียบกับกฎหมายมรดกไทย มะดารี โตะและ
507
นันทนาการในอิสลาม: ศึกษาเพลงอนาชีดในกิจกรรมเสริมหลักสูตรโรงเรียนศรีกิบลัต 523 เขตโกตาบารูรัฐกลันตัน ประเทศมาเลเซีย อิสมาอีล อาเนาะกาแซ Graduate School and Research / 15 May 2013
ช
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”
สารบัญ (ตอ) หนา
เศาะลาฮฺญะมาอะฮฺกับการเมืองการปกครอง สะสือรี วาลี
537
กลุมอิสลามศึกษา 2 (หองที่ 8) การวิเคราะหแนวคิดทางปรัชญาอิสลามของนักคิดมุสลิม เชคดาวูดแหงรัฐปตตานี แวยูโซะ สิเดะ
553
การพิชิตนครมักกะฮฺ กับการรังสรรคสันติภาพ อิสมาแอ สะอิ
561
แนวคิดบิดเบือนของกลุมตัสลีมในรัฐปนัง ประเทศมาเลเซีย อีสมาแอ กาเตะ
569
583
دراﺳﺔ أﺻﻮﻟﻴﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻴّﺔ ﰲ ﺳﻮرة اﻟﻨﺴﺎء:ﺻﻴﻎ اﻟﻨﻮاﻫﻲ
595
ﻳﻮﺳﻒ وان ﺣﺎﺟﻲ
บทความการประชุมนําเสนอผลงานวิชาการระดับชาติ (ภาคโปสเตอร)
ผลกระทบทีเ่ กิดขึ้นจากเหตุการณความไมสงบในจังหวัดชายแดนภาคใต ที่มีตอประชาชนในพื้นที่ตาํ บลคลองใหม อําเภอยะรัง จังหวัดปตตานี กัมปนาถ นาดามัน
605
บทบาทของอิหมามในการพัฒนาชุมชนเขตเทศบาลเมืองตากใบ อานุวา มะแซ
621
ทัศนคติของผูนําตอบทบาทกลุม วะหดะหในการขับเคลื่อนนโยบายทางการเมือง และการพัฒนาทีม่ ีผลตอการดําเนินชีวิตของชาวไทยมุสลิมในจังหวัดยะลา (พ.ศ. 2529 – 2541) อาสมานูรดีน มะสาพา
629
ทัศนคติและการมีสวนรวมทางการเมืองแบบประชาธิปไตย กรณีศึกษา: โตะครูและผูชวยโตะครูสถาบันศึกษาปอเนาะในจังหวัดนราธิวาส อบูนุฟยล มาหะ
641
ซ
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”
สารบัญ (ตอ) หนา
บทบาทของทานหญิงคอดิญะฮฺ บินติ คุวัยลิด( )ในประวัติศาสตรอสิ ลาม กรณีศึกษา: สังคมและเศรษฐกิจ ซากีรา มาหะ
655
แนวทางการพัฒนาปรับปรุงฟนฟูภูมิทัศนสถานที่สาธารณะ ภูมิทัศนถนน ในเขตเทศบาลตําบลโกตาบารู อําเภอรามัน จังหวัดยะลา พิมาน ละสุสะมา
667
ความพรอมในการรับโอนการศึกษาขั้นพื้นฐานของ องคการบริหารสวนตําบลรือเสาะอําเภอรือเสาะ จังหวัดนราธิวาส มุคตา อีซอ
681
การจัดการทรัพยากรน้ําเพือ่ การเกษตรขององคการบริหารสวนตําบลกาลอ อําเภอรามัน จังหวัดยะลา ญะมาลุดดีน ยามา
693
การจัดการความรูท ี่เอื้อกับการพัฒนาอาชีพของกลุมเกษตรกรผูเ ลี้ยงกระบือ ในพื้นที่พรุปายอ อําเภอสายบุรี จังหวัดปตตานี อับดุลเราะฮฺมาน ฟูอัด อาลมูฮัมหมัดอามีน
705
พฤติกรรมทางการเมืองของชาติพันธุมลายูในการเลือกตัง้ สมาชิกสภาผูแทน ราษฏร พ.ศ. 2554 กรณีศึกษาจังหวัดนราธิวาส เขตเลือกตัง้ ที่ 4 นิเลาะ แวนาแว
721
ปญหาการจัดเก็บภาษีบํารุงทองที่ขององคการบริหารสวนตําบลเกะรอ อําเภอรามัน จังหวัดยะลา เอมัสกี สะแม
733
แนวปฏิบัติในการสงเสริมอาชีพชุมชนขององคการบริหารสวน ตําบลบางเกาอําเภอสายบุรี จังหวัดปตตานี สมาน ยูซง
747
ศึกษาแนวทางการบริหารจัดการทรัพยากรชายฝงของตําบลบางเกา อําเภอสายบุรี จังหวัดปตตานี อาลี หะแวกะจิ
757
ความเห็นของผูนําตอบทบาทและยุทธศาสตรของคณะกรรมการอิสลาม ประจําจังหวัดปตตานีทมี่ ีตอการเลือกตัง้ คณะกรรมการอิสลามประจํามัสยิด อับดุลฮากัม หะยีเจะหลง
769
Graduate School and Research / 15 May 2013
ฌ
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”
สารบัญ (ตอ) หนา
(ﻋﻼﻗﺔ ﺟﻨﻮب ﺗﺎﻳﻼﻧﺪ ﺑﺎﳊﺠﺎز )دراﺳﺔ اﺟﺘﲈﻋﻴﺔ
783
( ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎري ﻣﻨﺠﻮا ) رﺳﻼن ﻋﺒﺪ اﷲ
ทัศนคติ ของผูนําชุมชนตอนโยบายของรัฐในการแกไขปญหาความไมสงบ ในพื้นที่จังหวัดปตตานี อดินันต สะแลแม
793
ผลการจัดการเรียนรูแบบโครงงานทีม่ ีตอผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนวิทยาศาสตร ทักษะกระบวนการทางวิทยาศาสตร และเจตคติตอวิทยาศาสตรของนักเรียน ชั้นมัธยมศึกษาปที่ 2 มารียะห มะเซ็ง
809
:ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻬﺎرة اﻟﻜﻼم ﻟﻄﻠﺒﺔ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻌﻠﻴﻢ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﺑﺠﺎﻣﻌﺔ ﺟﺎﻻ اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ
825
دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻣﻘﺎرﻧﺔ ﺑﲔ اﻟﻄﺮﻳﻘﺔ اﻟﺴﻤﻌﻴﺔ اﻟﺸﻔﻬﻴﺔ وﻃﺮﻳﻘﺔ اﻟﻘﻮاﻋﺪ واﻟﱰﲨﺔ
أﺣﻼم ﺟﻲء ﺻﺎﲏ
اﻻﲡﺎﻫﺎت اﻟﻨﺤﻮﻳﺔ ﻟﻠﺸﻴﺦ وان أﲪﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ زﻳﻦ اﻟﻔﻄﺎﲏ ﻣﻦ ﺧﻼل ﻛﺘﺎﺑﻪ ﺗﺴﻬﻴﻞ
839
(ﻧﻴﻞ اﻷﻣﺎﲏ ﰲ ﴍح ﻋﻮاﻣﻞ اﳉﺮﺟﺎﲏ)دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ
ﻓﺘﺤﻴﺔ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ دوﻟﻪ
ความเขาใจธรรมชาติของวิทยาศาสตรของนักเรียนแผนการเรียน วิทยาศาสตรในสังคมพหุวัฒนธรรม โรสมาวัน อะลีดิมัน
855
การกระจายอํานาจการปกครองสูทองถิ่นและความสมานฉันท กรณีศึกษา ทัศนคติทางการเมืองของมุสลิมในเขตอําเภอเมือง จังหวัดปตตานี มูฮําหมัดดาวูด ซอลฮาน
869
ภาคผนวก ภาคผนวก ก คณะกรรมการจัดการประชุมนําเสนอผลงานระดับชาติ 883 บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย เรื่อง “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพือ่ การพัฒนา ภาคผนวก ข ดัชนีผูแตงบทความ 889
ญ
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
دراﺳﺔ ﲢﻠﻴﻠﻴﺔ ﻷوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﻣﻦ ﺧﻼل ﺑﻌﺾ اﻵﻳﺎت اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ
Analytical Study of Differences in Seven Readings Methods Via Some Quranic Verses ﻋﺎﺻﻢ اﻟﴩﻳﻒ اﳌﺤﺎﴐ ﰲ ﻗﺴﻢ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﻛﻠﻴﺔ اﻟﺪراﺳﺎت اﻹﺳﻼﻣﻴﺔ ،ﺑﺠﺎﻣﻌﺔ اﻷﻣﲑ ﺳﻮﻧﻜﻼ – ﺷﻄﺮ ﻓﻄﺎﲏ.
ﻣﺴﺘﺨﻠﺺ اﻟﺒﺤﺚ
ﻋﺎﻟﺞ ﻫﺬا اـﻟﺒﺤﺚ ﻓﻀﻴﺔ اﻻﺧـﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاـءات اﻟـﻘﺮآﻧﻴﺔ ﻷﺋﻤﺔ اـﻟﻘﺮاءاتـ اﻟﺴﺒﻊ ،ﳏﺎوـﻻ ﺗﻮﺛﻴﻘﻬﺎ ﻣـﻦ ﻻـ اـﳌـﻔﺎﺿﻠﺔ ﺑـﻴﻨﻬﺎ ﻣـﻔﺎﺿﻠﺔً ﻟـﻐﻮﻳـﺔ ﻣـﺆﴍـةـ إـﱃـ اـﻹـﻋــﺠﺎز ﻛـﺘﺐ اـﻟـﻘﺮاـءـاـتـ وـاـﻟـﺘﻔﺎﺳﲑ،ـ ﺛـﻢ ﲢـﻠﻴﻠﻬﺎ ﲢــﻠﻴﻼ ﻟـﻐﻮﻳـﺎ ﳏـﺎوـ ً ﻻ :أن اﻻﺧﺘﻼف ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻠﻐﻮي ﰲ ﺑﻌﺾ اﻵﻳﺎت اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ .وﺗﻮﺻﻠﺖ اﻟﺪراﺳﺔ إﱃ ﻋﺪة ﻧﺘﺎﺋﺞ ،أﳘﻬﺎ ،أو ً ﳛﺪث ﻣﻦ اﻹﻋﺠﺎم واﻹﳘﺎل ﰲ اﳊﺮوف اﳌﺘﻘﺎرﺑﺔ ﻛﺘﺎﺑﺔً ،وأﺛﺮ اﻟﺮﺳﻢ اﻟﻘﺮآﲏ ،ﺛﺎﻧﻴﺎ :أن اﻻﺧﺘﻼف ﳛﺪث ﻣﻦ اﳌـﺴﺎﺋـﻞ اـﻟـﻨﺤﻮﻳـﺔ وـاـﻟـﴫﻓـﻴﺔ ﻣـﻦ ﺣـﻴﺚ اـﻟـﻌﻄﻒ وـاـﳊـﻤﻞ ﻋﲆ اـﳌـﻌﻨﻰ وـاـﻟـﺘﻨﺎﺳﻖ ﰲـ اـﻟـﺼﻴﺎﻏـﺔ وـاـﻷـﺳﻠﻮبـ،ـ وـﻳـﻄﺮأ ﻛﺬﻟﻚ ﰲ اﻟﻘﻀﻴﺔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﳌﻘﺎﻃﻊ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ .ﺛﺎﻟﺜﺎ :ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﲢﺪث ﻣﻦ اﻻﺧﺘﻼف اﻟﻮاﻗﻊ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ اﻟﺒﻴﺎﻧﻴﺔ ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ ،وﺑﻌﻀﻬﺎ ﻳﻨﺒّﻪ ﻋﲆ اﳊﻜﻢ اﻟﻔﻘﻬﻲ ،وﺗﻮاﻓُﻖ اﻟﺘﻌﺒﲑ اﻟﻠﻔﻈﻲ ﻣﻊ اﳋﻠﺠﺎت اﻟﻨﻔﺴﻴﺔ. اﻟﻜﻠﲈت اﳌﻬﻤﺔ :اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ،اﻟﻘﺮآن
139
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา”
ABSTRACT The study addresses significant differences in the readings of the main seven reading manners, with an attempt to document them through books of readings and exegeses, and then to analyze them linguistically, trying superior, linguistic distinctions among them that point out to linguistic miracles in some Qur’anic verses. The study found multiple results, the most important them: first, that the difference between readings occurs due to dotting and its neglect in some identical characters that converge in writing, and the effect of the Qur'anic drawing. Second: that the difference occurs from the grammatical and morphological issues due to conjunctional letters and guessable meanings, consistency in wording and style; similarly that happens in terms of acoustic characteristics owing to the properties of sections in Arabic. Third: each reading as a result of the difference between various correct Qur’anic readings reveals a part of the graphical aspects and then integrates all those aspects, while some draw attention to idiosyncratic (fiqhi) rule, and verbalization agreement in line with psychological intoning. Keywords: seven readings, Quran
140
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻟﻘﺮاءات. ﺮاءة ،وﻫﻲ 1- 1اﻟﻘﺮاءات ﻟﻐﺔ :اﻟﻘﺮاءات ﲨﻊ ﻗﺮاءة وﻫﻲ ﻣﺼﺪر ) ق ر أ ( ،ﻳﻘﺎل :ﻗ َ أََﺮ ﻓُﻼن ،ﻳَ ﻘ َ أُْﺮ ِ ﻗ َ ﺑﻤﻌﻨﻰ اﳉﻤﻊ واﻟﻀﻢ .ﻗﺎل اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر :وﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ ﴾ ﻗ َ أََﺮ ه وﻳَ ﻘ َْﺮؤُ ه وﻳَ ﻘ ُْﺮؤُ ه ﻗ َْﺮ ًءا، ﻓﻴﻀﻤﻬﺎ ، ،أي ﻗﺮاءﺗﻪ ،وﻗﺮأت ّ وﻗُﺮآﻧﺎ ﻓﻬﻮ َﻣﻘْﺮوء ،وﻣﻌﻨﻰ اﻟﻘﺮآن اﳉﻤﻊ ،وﺳﻤﻲ ﻗﺮآﻧﺎ ﻷﻧﻪ ﳚﻤﻊ اﻟﺴﻮر ﺮاءة ْ ِﻗ َ اﻟﴚء ﻗﺮآﻧﺎ :ﲨﻌﺘﻪ وﺿﻤﺘﻪ ﺑﻌﻀﻪ إﱃ ﺑﻌﺾ. ﻗﺎلـ اﻟـﺮاﻏـﺐ اـﻷﺻﻔﻬﺎﲏـ ) " :(399 :1988وـاﻟـﻘﺮاءـة ﺿﻢ اـﳊـﺮوفـ واـﻟـﻜﻠﲈت ﺑـﻌﻀﻬﺎ إﱃـ ﺑـﻌﺾ ﰲ اﻟﱰﺗﻴﻞ ،وﻟﻴﺲ ﻳﻘﺎل ذﻟﻚ ﻟﻜﻞ ﲨﻊ ،ﻻ ﻳﻘﺎل :ﻗﺮأت اﻟﻘﻮم إذا ﲨﻌﺘﻬﻢ ،وﻳﺪل ﻋﲆ ذﻟﻚ أﻧﻪ ﻻ ﻳﻘﺎل ﻟﻠﺤﺮف اﻟﻮاﺣﺪ إذا ﺗُﻔُ ﱢﻮهَ ﺑﻪ ﻗﺮاءة". 2- 1اﻟﻘﺮاءات اﺻﻄﻼﺣﺎ : ﻗﺎل ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ :(138 :2 :1997) :أن اﻟﻘﺮاءات ﻋﻠﻢ ﺑﻜﻴﻔﻴﺔ أداء ﻛﻠﲈت اﻟﻘﺮآن واﺧﺘﻼﻓﻬﺎ ﻣﻌﺰو ًا ﻟﻨﺎﻗﻠﻪ .ﺛﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﻛﻼﻣﻪ ﻣﻌﺮﻓﺎ اﳌ ُﻘﺮئ ﻓﻘﺎل " :واﳌﻘﺮئ :اﻟﻌﺎﱂ ﲠﺎ رواﻫﺎ ﻣﺸﺎﻓﻬﺔ ،ﻓﻠﻮ ﺣﻔﻆ اﻟﺘﻴﺴﲑ ﻣﺜﻼ ﻟﻴﺲ ﻟﻪ أن ﻳﻘﺮئ ﺑﲈ ﻓﻴﻪ ،إن ﱂ ﻳﺸﺎﻓﻬﻪ ﻣﻦ ﺷﻮﻓﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﺴﻼ ،أن ﰲ اﻟﻘﺮاءات أﺷﻴﺎء ﻻ ﲢﻜﻢ إﻻ ﺑﺎﻟﺴﲈع واﳌﺸﺎﻓﻬﺔ". وﻣﻦ اﳌـﻼﺣﻆ ﰲ ﻫﺬاـ اﻟﺘﻌﺮﻳﻒ اـﻋﺘﲈد اﻟـﻘﺮاءاـت اﻟﻘﺮآـﻧﻴﺔ ﻋﲆ اﻟـﺴﲈع واﳌـﺸﺎﻓﻬﺔ واﻟـﺘﻠﻘّ ﻲ ﻋﻤﻦ ﺗﻠﻘّ ﺎﻫـﺎ ُﺴﻠﺴﻼ إﱃ اﻟﻨﺒﻲ . وﺳﻤﻌﻬﺎ ،وأﺧﺬ ﻣﺸﺎﻓﻬﺔ ﻋﻦ ﺷﻴﻮﺧﻪ ﻣ ِ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ وأﺋﻤﺘﻬﺎ . ﻳـﻘﺼﺪ ﺑـﺎﻟــﻘﺮاـءـاـتـ اـﻟـﺴﺒﻊ اـﻟــﻘﺮاـءـاـتـ اـﳌـﻨﺴﻮﺑـﺔ إـﱃـ اـﻷـﺋـﻤﺔ اـﻟـﺴﺒﻌﺔ اـﳌــﻌﺮوـﻓـﲔ وـﻫـﻢ؛ـ ﻧـﺎﻓـﻊ اـﳌـﺪﲏـ ) -70 169ﻫ ـ( ،ـ وـﻋــﺎﺻﻢ اـﻟـﻜﻮﰲـ ) تـ 127ﻫ ـ( ،ـ وـﲪـﺰةـ اـﻟـﻜﻮﰲـ ) 156 -80ﻫ ـ( ،ـ وـﻋـﺒﺪاـﻟـﻠﻪ ﺑــﻦ ﻋـﺎﻣـﺮ اـﻟـﺸﺎﻣـﻲ ) -8 118ﻫ ـ( ،ـ وﻋـﺒﺪاﻟـﻠﻪ ﺑﻦ ﻛـﺜﲑ اﳌـﻜﻲ ) 120-45ﻫ ـ( ،ـ وأـﺑﻮ ﻋـﻤﺮو ﺑـﻦ اﻟـﻌﻼء اـﻟﺒﴫيـ ) 154-68ﻫ ـ( ،ـ وﻋـﲇ اﻟﻜﺴﺎﺋﻲ اﻟﻜﻮﰲ ) ،(189-119وﻫﺬا اﻟﺘﺴﺒﻴﻊ ﻟﻠﻘﺮاءات ﻣﻦ ﺻﻨﻴﻊ اﺑﻦ ﳎﺎﻫﺪ ،وﺣﺎول أن ﻳﻘﺪّ م ﻣﺎ ﺻﻨﻌﻪ ﻗﺎﺋﻼ ) اـﺑــﻦ ﳎـﺎﻫــﺪ :دـ .تـ :(49 :.ﻓـﻬﺆﻻـءـ ﺳﺒﻌﺔ ﻧـﻔﺮ ﻣــﻦ أـﻫــﻞ اـﳊـﺠﺎزـ وـاـﻟـﻌﺮاـقـ وـاـﻟـﺸﺎمـ ﺧــﻠﻔﻮاـ ﰲـ اـﻟـﻘﺮاـءـ اـﻟـﺘﺎﺑــﻌﲔ، ﻗﺮاءﲥﻢ اﻟﻌﻮام ﻣﻦ أﻫﻞ ﻛﻞ ﻣﴫ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻷﻣﺼﺎر اﻟﺘﻲ ﺳﻤﻴﺖ وﻏﲑﻫﺎ ﻣﻦ اﻟﺒﻠﺪان اﻟﺘﻲ ﺗﻘﺮب ِ واﺟﺘﻤﻌﺖ ﻋﲆ ﻋﻦ ﻫﺬه اﻷﻣﺼﺎر ،إﻻ أن ﻳﺴﺘﺤﺴﻦ رﺟﻞ ﻟﻨﻔﺴﻪ ﺣﺮﻓﺎ ﺷﺎذا ﻓﻴﻘﺮأ ﺑﻪ ﻣﻦ اﳊﺮوف اﻟﺘﻲ روﻳﺖ ﻋﻦ ﺑﻌﺾ اﻷواﺋﻞ ﻣﻨﻔﺮدة ﻓﺬﻟﻚ ﻏﲑ داﺧﻞ ﰲ ﻗﺮاءة اﻟﻌﻮام.
141
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
اﻻﺧﺘﻼف ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ ﻋﺮﻓﻨﺎ اﻟﻘﺮاءات ﻣﻦ ﺧﻼل ﺗﻌﺮﻳﻔﻬﺎ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻛﻴﻔﻴﺎت ﻧﻄﻘﻬﺎ وأداﺋﻬﺎ ،وﺟﺪﻧﺎ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات ﰲ اﳉﻤﻠﺔ ﻣﺮﺟﻌﻪ إﻣﺎ إﱃ اﺧﺘﻼف اﻟﻠﻐﺎت وﺗﻌﺪد اﻟﻠﻬﺠﺎت ،وإﻣﺎ إﱃ اﺳﺒﺎب أﺧﺮى ،وﻛﻠﻬﺎ ﺗﻨﺘﻈﻤﻬﺎ ﺣﺮي ﻟﻪ أن ﻳﺮاﻋﻲ ﺑﻌﺾ اﻷﺷﻴﺎء اﳌﻬﻤﺔ ّ ﺣﻜﻤﺔ اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ .واﻟﺬي ﻳﺒﺤﺚ ﰲ أوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘ ﺮاءات اﻟﺘﻨﻮع ﻻ اﺧﺘﻼف اﻟﺘﻀﺎد واﻟﺘﻨﺎﻗﺾ ،أي، ﻣﻨﻬﺎ؛ أن اﳋﻼف اﻟﻮاﻗﻊ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ إﻧﲈ ﻫﻮ ﻣﻦ اﺧﺘﻼف ّ ﻳﻜﻮن ﻛﻞ واﺣﺪ ﻣﻦ اﻟﻘﻮﻟﲔ أو اﻟﻔﻌﻠﲔ ﺣﻘﺎ ﻣﴩوﻋﺎ ﻛﲈ ﻗﺎل اﺑﻦ اﳉﺰري )ت 833ﻫـ( رﲪﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﱃ )د .ت: ﺗﻨﻮع وﺗﻐﺎﻳﺮ ﻻ اﺧﺘﻼف ﺗﻀﺎد (49 :1؛ ﺣﻘﻴﻘﺔ اﺧﺘﻼف ﻫﺬه اﻟﺴﺒﻌﺔ اﳌﻨﺼﻮص ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣﻦ اﻟﻨﺒﻲ اﺧﺘﻼف ّ
وﺗﻨﺎﻗﺾ ،ﻓﺈن ﻫﺬا ﳏﺎل أن ﻳﻜﻮن ﰲ ﻛﻼم اﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،ﻛﲈ ﻗﺎل ﺗﻌﺎﱃ﴿ :
) ﴾ اﻟﻨﺴﺎء.(82 : ﻧﻔﺮق ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ اﳌﻘﺒﻮﻟﺔ ،ﻓﻜﻠﻬﺎ ﻛﻼم اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﱃ ،وﻛﻠﻬﺎ ﻫﻲ اﻟﻘﺮآن، وﻣﻨﻬﺎ :أﻻ ّ واﳌﻌﺎﲏ اﻟﺘﻲ ﺗﺪل ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻛﻠﻬﺎ ﻣﻌﺎن ﻗﺮآﻧﻴﺔ ،ﻻ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﺑﻴﻨﻬﺎ. ﻟﺬا ﻗﺎل ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎس ) (173 :2 :1997ﰲ ﺻﺪد ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف :إن اﻟﺬ ي ﻳﺘﺪﺑّﺮ اﻻﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات ،ﺳﻴﺠﺪ أن ﻫﻨﺎك ﺳﺒﺒﲔ؛. اـﻷـوـلـ :ﻳـﺮﺟـﻊ إـﱃـ اـﺧـﺘﻼفـ اـﻟـﻠﻬﺠﺎتـ اـﻟـﻌﺮﺑـﻴﺔ،ـ وـذـﻟـﻚ ﻣـﺜﻞ ﲢـﻘﻴﻖ اـﳍـﻤﺰ،ـ أـوـ إـﺑـﺪاـﳍـﺎ ﻣـﺜﻞ؛ـ ) ـُﻳﺆْ ِ ﻣـﻦُ ( و َﺖ( ...وﻏﲑ ذﻟﻚ ﻛﺜﲑ ﳑﺎ اﺧﺘﻠﻔﺖ ﻓﻴﻪ ﳍﺠﺎت اﻟﻘﺒﺎﺋﻞ وأﻟﺴﻨﺘﻬﻢ. َﺖ( و ) ُو ﱢﻗﺘ ْ ) ِﻳُﻮﻣﻦُ ( ،و ) أُ ﱢﻗﺘ ْ اﻟﺜﺎﲏ :ﻳﺮﺟﻊ إﱃ ﻣﺎ ﻳﻤﺘﺎز ﺑﻪ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ﻣﻦ ﺧﺼﺎﺋﺺ ﰲ إﻋﺠﺎزه ،وذﻟﻚ أوﻻ ﻛﺎﻻﻧﺘﻘﺎل ﻣﻦ اﻟﻐﻴﺒﺔ إﱃ اﳋﻄﺎب وﻋﻜﺴﻪ ﰲ ﻣﺜﻞ ﻗﻮﻟﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ) ﴾ ﴿ :اﻟﺒﻘﺮة ، (74 :و ) ﻳﻌﻠﻤﻮن( ،ﺛﻢ ﻋﻠّﻖ ﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﺑﻌﺪ ﴎد اﻷﻣﺜﻠﺔ اﳌﺘﻌﺪدة ﻗﺎﺋﻼ" :وﻛﻞ واﺣﺪة ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءات ذات ﻣﻌﻨﻰ ﻓﻜﺄﻧﲈ ﻛﻞ ﻗﺮاءة آﻳﺔ ﺑـﻌﻴﻨﻬﺎ ،وإـذا ﻧـﺤﻦ ﺗﺪﺑﺮﻧـﺎ اﻟـﻔﺮوق ﺑـﲔ ﻫﺬه اـﻟﻘﺮاءـات،ـ ﻧﺠﺪ ﻣـﺎ ﻳﺜﻠﺞ اﻟـﺼﺪر ،وـﺗﻄﻤﺌﻦ ﺑﻪ اـﻟﻨﻔﺲ ،وـﻟﻦ ﻧـﺠﺪ ﺗﻨﺎﻗﻀﺎ وﻻ ﺗﻀﺎدا" )ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎس.(174 :2 :1997 ، وـﻣـﻦ ﻫـﻨﺎ ﻧــﺴﺘﻄﻴﻊ أـنـ ﻧـﻘﻮلـ ﺑـﻤﻞءـ أـﻓــﻮاـﻫـﻨﺎ،ـ أـنـ اـﺧـﺘﻼفـ اـﻟـﻘﺮاـءـاـتـ اـﺧــﺘﻼفـ ﺗ ﱡـﻨﻮعـ ﻣــﻦ ﺣـﻴﺚ اـﺧــﺘﻼف اﻟﻠﻬﺠﺎت اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ ،واﺧﺘﻼف اﻟﻠﻐﺔ وﺧﺼﺎﺋﺼﻬﺎ ﻣﻦ ﺟﺎﻧﺐ آﺧﺮ ،ﻻ اﺧﺘﻼف ﺗﻀﺎد وﺗﻨﺎﻗُﺾ. ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻟﻘﺮاءات وﻧﻌﻨﻲ ﺑﺘﻮﺟﻴﻪ اﻟﻘﺮاءات ،ﺗﻌﻠﻴﻠﻬﺎ ﺗﻌﻠﻴﻼ ﻟﻐﻮﻳﺎ ،وذﻛﺮ اﳊﺠﺔ اﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﺑﻜﻞ ﻗﺮاءة ،ﻓﻘﺪ ﻳﺴﻤﻰ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻟﻘﺮاءات ِﺑﻌﻠَﻞ اﻟﻘﺮاءات أو ﺣﺠﺔ اﻟﻘﺮاءات وﻛﻠﻬﺎ ﳾء واﺣﺪ ،وﻣﻦ أﺷﻬﺮ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﺘﻲ أﻟﻔﺖ ﰲ ﺗﻮﺟﻴﻪ Graduate School and Research / 15 May 2013
142
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
اﻟﻘﺮاءات؛ ﻛﺘﺎب اﳊﺠﺔ ﻟﻠﻘﺮاء اﻟﺴﺒﻊ ﻷﰊ ﻋﲆ اﻟﻔﺎرﳼ ) 377 -288ﻫـ( ،وﻛﺘﺎب اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ وﻋﻠﻠﻬﺎ وﺣﺠﺘﻬﺎ ﳌﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )437-355ﻫـ( ،وﻛﺘﺎب ﺣﺠﺔ اﻟﻘﺮاءات ﻻﺑﻦ زﻧﺠﻠﺔ ،وﻣﺜﻠﻪ ﻻﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ ،وﻏﲑﻫﺎ ﻣﻦ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﺪﻳﺪة. وإذا ﺗﺘﺒﻌﻨﺎ ﺗﻠﻚ اﻟﻜﺘﺐ أدرﻛﻨﺎ أن ﻛﺘﺐ اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ ﺗﺰﻳﺪ ﻋﲆ ﻛﺘﺐ اﻟﻘﺮاءات ،ﻓﻜﺘﺐ اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ ﺗﺬﻛﺮ ﻣﻊ اﻟﻘﺮاءات ﰲ اﻵﻳﺔ اﻟﻮاﺣﺪة اﻻﺣﺘﺠﺎج ﻟﻜﻞ ﻗﺮاءة ﻣﻨﻬﺎ. اﻟﻘﺮاءات واﻟﻨﺤﻮﻳﻮن ﻗﺎل اﻟﺰرﻛﴚ ) (321 :1 :1972ﰲ اﻟﱪﻫﺎن :إن اﻟﻘﺮاءات ﺗﻮﻗﻴﻔﻴﺔ وﻟﻴﺴﺖ اﺧﺘﻴﺎرﻳﺔ ﺧﻼﻓﺎ ﳉﲈﻋﺔ ﻣﻨﻬﻢ؛ اﻟﺰﳐﴩي ﺣﻴﺚ ﻇﻨﻮا أﳖﺎ اﺧﺘﻴﺎرﻳﺔ ﺗﺪور ﻣﻊ اﺧﺘﻴﺎر اﻟﻔﺼﺤﺎء واﺟﺘﻬﺎد اﻟﺒﻠﻐﺎء ،وردّ ﻋﲆ ﲪﺰة ﻗﺮاءة ﴿واﻷرﺣﺎم﴾ ﺑﺎﳋﻔﺾ ،وﻣﺎ ﺣﻜﻲ ﻋﻦ أﰊ زﻳﺪ ،واﻷﺻﻤﻌﻲ ،وﻳﻌﻘﻮب اﳊﴬﻣﻲ أﳖﻢ ﺧﻄﺄوا ﲪﺰة ﰲ ﻗﺮاءﺗﻪ ﴫ ِﺧ ﱢﻲ﴾ ﺑﻜﴪ اﻟﻴﺎء واﳌﺸﺪّ دة. ﴿و َﻣﺎ أَ ﻧ ْﺘ ُْﻢ ﺑ ُِﻤ ْ ِ َ ﺑﻮﺟﻪ ﻣﻦ وﺟﻮه اﻟﻨﺤﻮ(، واﺑﻦ اﳉﺰري )د.ت (11-10 :1 :ﲢﺪّ ث ﻋﻦ ﺿﺎﺑﻂ ) ﻣﻮاﻓﻘﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ وﻟﻮ ٍ ﻓﻘﺎل" :ﰲ اﻟﻀﺎﺑﻂ وﻟﻮ ﺑﻮﺟﻪ ﻧﺮﻳﺪ ﺑﻪ وﺟﻬﺎ ﻣﻦ وﺟﻮه اﻟﻨﺤﻮ ،ﺳﻮاء أﻛﺎن أﻓﺼﺢ أم ﻓﺼﻴﺤﺎ ،ﳎﻤﻌﺎ ﻋﻠﻴﻪ أم ﳐﺘﻠﻔﺎ ﻓﻴﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎ ﻻ ﻳﴬ ﻣﺜﻠﻪ ،إذ ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻘﺮاءة ﳑﺎ ﺷﺎع وذاع وﺗﻠﻘﺎه اﻷﺋﻤﺔ ﺑﺎﻹﺳﻨﺎد اﻟﺼﺤﻴﺢ ،وﻫﺬا ﻫﻮ اﳌﺨﺘﺎر ﻋﻨﺪ اﳌﺤﻘﻘﲔ ﰲ رﻛﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻓﻜﻢ ﻣﻦ ﻗﺮاءة أﻧﻜﺮﻫﺎ ﺑﻌﺾ أﻫﻞ اﻟﻨﺤﻮ أو ﻛﺜﲑ ﻣﻨﻬﻢ )ﱂ ﻳﻌﺘﱪ إﻧﻜﺎرﻫﻢ ﺑﻞ أﲨﻊ اﻷﺋﻤﺔ اﳌﻘﺘﺪى ﲠﻢ ﻣﻦ اﻟﺴﻠﻒ ﻋﲆ ﻗﺒﻮﳍﺎ ،وأﺋﻤﺔ اﻟﻘﺮاء ﻻ ﻳﻌﻤﻠﻮن ﰲ ﳾء ﻣﻦ ﺣﺮوف اﻟﻘﺮآن ﻋﲆ اﻷﻓﺸﻰ ﰲ اﻟﻠﻐﺔ ،واﻷﻗﻴﺲ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﺑﻞ ﻋﲆ اﻷﺛﺒﺖ ﰲ اﻷﺛﺮ ﰲ اﻟﻨﻘﻞ واﻟﺮواﻳﺔ ،إذا ﺛﺒﺖ ﻋﻨﻬﻢ ﱂ ﻳﺮدﻫﺎ ﻗﻴﺎس ﻋﺮﺑﻴﺔ وﻟﻮ ﻓﺸﻮ ﻟﻐﺔ ﻷن اﻟﻘﺮاءة ﺳﻨﺔ ﻣﺘﺒﻌﺔ ﻳﻠﺰم ﻗﺒﻮﳍﺎ اﳌﺼﲑ إﻟﻴﻬﺎ". وذﻫﺐ ﻓﻀﻞ ﻋﺒﺎس ) (189 :2 :1997ﰲ ﻫﺬا اﻟﺼﺪد ﻗﺎﺋﻼً" :إن ﻫﺆﻻء اﻟﻘﺮاء ﻛﺎﻧﻮا أﻓﻘﻪ ﰲ اﻟﻠﻐﺔ ﻣﻦ ﻛﺜﲑ ﻣﻦ اﻟﻨﺤﻮﻳﲔ ،ذﻟﻚ ﻷن اﻟﻨﺤﻮﻳﲔ اﻋﺘﻤﺪوا ﻋﲆ ﻗﻮاﻋﺪﻫﻢ اﻟﻨﻈﺮﻳﺔ ،وﱂ ﻳﺴﻤﻌﻮا ﻷﻧﻔﺴﻬﻢ وﻻ ﻟﻐﲑﻫﻢ أن ﳜﺮج ﻋﲆ ﻫﺬه اﻟﻘﻮاﻋﺪ ،واﻟﺬي ﻳﻄّﻠﻊ ﻋﲆ ﳍﺠﺎت اﻟﻌﺮب ﳚﺪ أن اﻟﻘﺮاء ﻛﺎﻧﻮا أﺣﻔﻆ وأﺣﴡ ﳍﺎ ﻣﻦ اﻟﻨﺤﻮﻳﲔ". إذا رأﻳﻨﺎ أﺋﻤﺔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﻛﺎﻧﻮا ﻣﻦ أﺋﻤﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻓﻤﺜﻼً أﺑﻮ ﻋﻤﺮو اﻟﻜﺴﺎﺋﻲ رﲪﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﱃ ،وأﻳﻀﺎ اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ﻛﺎن أﻋﻠﻢ ﺑﺎﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻣﻦ ﳎﺎﻫﺪ )اﺑﻦ اﳉﺰري ،د.ت (443 :1 :.وﻋﺮف ﻋﻦ ﻋﺎﺻﻢ أﻧﻪ ﲨﻊ ﺑﲔ اﻟﻔﺼﺎﺣﺔ واﻹﺗﻘﺎن واﻟﺘﺤﺮﻳﺮ واﻟﺘﺠﻮﻳﺪ )اﺑﻦ اﳉﺰري ،د.ت (166 :1 :.ﻛﲈ ﻋﺮف ﻋﻦ ﲪﺰة أﻧﻪ ﻛﺎن ﺛﻘﺔ ،ﻛﺒﲑاً ،ﺣﺠﺔ، رﺿﺎ ﻗﻴﲈ ﺑﻜﺘﺎب اﷲ ،ﻋﺎرﻓﺎ ﺑﺎﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،وﻏﲑه .وﻟﻘﺪ ﻛﺎن أﺻﺤﺎب اﻟﻘﺮاءات ﻳﺪرﻛﻮن اﻟﻔﺮق ﺑﲔ ﻣﻨﻬﺠﻲ اﻟﻨﺤﻮ
143
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
واﻟﻘﺮاءات ،وﻳﺮون أن ﻣﻨﻬﺠﻬﻢ أوﺛﻖ وأﺻﺢ ﻣﻦ اﻷﺻﻮل واﻟﻘﻮاﻋﺪ اﻟﺘﻲ ﺧﻀﻊ ﳍﺎ اﻟﻨﺤﻮﻳﻮن ،وﺣﺎوﻟﻮا أن ﳜﻀﻌﻮا ﳍﺎ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،وﻫﺬا ﻣﺎ ﻗﺎﻟﻪ اﻟﺪﻛﺘﻮر ﻋﺒﺪه اﻟﺮاﺟﺤﻲ )د.ت.(86 :. أوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ﻟﻘﺪ ذﻛﺮ اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ )ت 276ﻫـ( ) (36 :1981ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ؛ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﺸﻜﻞ اﻟﻘﺮآن ،أﻧﻪ ﺗﺪﺑّﺮ وﺟﻮه اﳋﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات ﻓﻮﺟﺪﻫﺎ ﺳﺒﻌﺔ أوﺟﻪ وﻫﻲ؛ اﻷول :اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءات ﺑﻐﲑ ﺗﻐﻴﲑ ﻣﻌﻨﺎﻫﺎ وﺑﻘﺎء ﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻓﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ :
أﻃﻬﺮ ﻟﻜﻢ(. ﴾ و ) َ اﻟﺜﺎﲏ :اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ ﺗﻐﻴﲑ اﳌﻌﻨﻰ وﺑﻘﺎء ﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ :
﴾ و) ﺑَﻌﱢ ْﺪ(. ﴿ اﻟﺜﺎﻟﺚ :اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ ﺗﻐﻴﲑ اﳌﻌﻨﻰ واﳊﺮوف وﺑﻘﺎء ﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ :
﴾ و )ﻧﻨﴩﻫﺎ(. اـﻟــﺮاـﺑــﻊ :ا ـﺧــﺘﻼف ـ ا ـﻟــﻘﺮا ـء ـةـ ﺑــﺘﻐﻴﲑ ﺻﻮرـة ـ ا ـﻟــﻜﺘﺎﺑــﺔ و ـﻋــﺪم ـ ﺗــﻐﻴﲑ ا ـﳌــﻌﻨﻰ؛ـ ﻧــﺤﻮ ﻓــﻮﻟــﻪ ﺗــﻌﺎﱃـ ) :ﻛــﺎﻟــﺼﻮف اﳌﻨﻔﻮش( و )ﻛﺎﻟﻌﻬﻦ(. اﳋﺎﻣﺲ :اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﺑﺘﻐﻴﲑ اﳌﻌﻨﻰ وﺻﻮرة اﻟﻜﺘﺎﺑﺔ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ) :وﻃﻠﻊ ﻣﻨﻀﻮد( ﰲ ﻣﻮﺿﻊ ﴿ﻃﻠﺢ ﻣﻨﻀﻮد﴾. اﻟﺴﺎدس :اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﺑﺎﻟﺘﻘﺪﻳﻢ واﻟﺘﺄﺧﲑ؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ) :وﺟﺎءت ﺳﻜﺮة اﳊﻖ ﺑﺎﳌﻮت( ﰲ َت َﺳﻜ َْﺮ ُة اﳌَﻮْ ِت ﺑ ِﺎﳊ ﱢَﻖ﴾. ﻣﻮﺿﻊ ﴿ َو َﺟﺎء ْ اﻟﺴﺎﺑﻊ :اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءة ﺑﺎﻟﺰﻳﺎدة واﻟﻨﻘﺼﺎن؛ ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ):وﻣﺎ ﻋﻤﻠﺖ أﻳﺪﳞﻢ( و ﴿ َو َﻣﺎﻋَ ِﻤ َﻠﺘ ْﻪُ ِأَﻳْﺪ ْﳞ ِْﻢ﴾ ،وﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ:
﴿
اﷲ ) ﴾ ﻟﻘﲈن ،(26 :وﻫﻲ ﻗﺮاءة ﻋﺎﺻﻢ اﳌﺸﻬﻮرة ،و ) إنﱠ َ
اﻟﻐَﻨ ِ ﱡﻲ اﳊ َِﻤﻴ ْﺪُ (. ورأي اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ ﻫﺬا ،ﻳﺪل ﻋﲆ أﻧﻪ اﺳﺘﻘﴡ وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات ﰲ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ،وﻫﻮ ﻣﻦ ﺛﻤﺮة ﺗﺪﺑّﺮه ،وﻻ ُ ﺷﻚ ﰲ ذﻟﻚ ﻓﺈﻧﻪ ﻳُﻌَﺪﱡ ﻋَ ﻠ ًﲈ ﻣﻦ أﻋﻼم اﻟﻠﻐﺔ واﻟﻨﺤﻮ ،وﻟﻜﻨﻪ ﻗﺪ أورد ﰲ ﻛﻼﻣﻪ ﻣﺎ ﻫﻮ ﺻﺤﻴﺢ وﺷﺎذ ،ﻓﻔﻲ ﺻﺪد ﺟﻞ ﻣﻮﺿﻮع اﻟﺒﺤﺚ ﻋﻦ أوﺟﻪ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ اﳌﻘﺒﻮﻟﺔ ،وﻣﻦ ﺧﻼل ﺑَﺤْ ِﺚ اﻟﺪارس أﻛّﺪ أن ّ
Graduate School and Research / 15 May 2013
144
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءات ﻳﺮﺟﻊ إﱃ اﻟﻠﻬﺠﺎت وﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻠﻐﺔ ،ﻓﻨﺴﺘﻄﻴﻊ أن ﻧﻘﻮل أن ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﻻ ﳜﺮج ﻋﻦ ﺻﻮر ﺛﻼث ،وﻫﻲ: اﻷوﱃ :أن ﺗﺘّﺤﺪ اﻟﻘﺮاءاﺗﺎن ﰲ اﳌﻌﻨﻰ ،وذﻟﻚ ﻣﺜﻞ :اﻟﴪاط واﻟﴫاط )ﺳﻮرة اﻟﻔﺎﲢﺔ :ﺑﺎﻟﺴﲔ ﻗﺮاءة اﺑﻦ ﻛﺜﲑ(. اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ :أن ﲣﺘﻠﻒ اﻟﻘﺮاءاﺗﺎن ﰲ اﳌﻌﻨﻰ وﻟﻜﻦ ﻳﻤﻜﻦ اﳉﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﲈ ،وذﻟﻚ ﻣﺜﻞ ﻗﻮﻟﻪ) :ﻓﺄزﳍﲈ اﻟﺸﻴﻄﺎن ﻋﻨﻬﺎ( و )أزاﳍﲈ(. اﻟﺜﺎﻟﺜﺔ :أن ﲣﺘﻠﻒ اﻟﻘﺮاءﺗﺎن ﰲ اﳌﻌﻨﻰ ،وﻻ ﻳﻤﻜﻦ اﳉﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﲈ ،وﻟﻜﻦ ﻻ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ،وذﻟﻚ ﻣﺜﻞ ﻗﻮﻟﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ) ﴾ ﴿ :إﺑﺮاﻫﻴﻢ ،(46 :ﻓﻔﻴﻬﺎ ﻗﺮاءﺗﺎن ﺳﺒﻌﻴﺘﺎن ،اﻷوﱃ: َﺘﺰول(. ﺘﺰول( ﺑﻜﴪ اﻟﻼم اﻷوﱃ وﻓﺘﺢ اﻟﻼم اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ،أﻣﺎ اﻟﻘﺮاءة اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ،ﻓﺒﻔﺘﺢ اﻟﻼم اﻷوﱃ وﻳﻀﻢ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ )ﻟ ُ ﻟ ِ) َ ﺑﻌﺾ اﻟﺼﻮر ﻣﻦ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ 1 - 7ﻗﻮﻟـﻪ ﺗﻌﺎﱃـ ) ﴾ ﴿ :اـﻟﺒﻘﺮةـ .(259 :ﻗﺮأ ﻧـﺎﻓﻊ واـﺑﻦ ﻛـﺜﲑ وأـﺑﻮﻋـﻤﺮو ) ﻧﻨﴩﻫـﺎ( ﺑـﺎﻟﺮاـء اـﳌـﻬﻤﻠﺔ ﻣﻦ اـﻟﻨﺸﻮرـ وﻫـﻮ :اـﻹﺣـﻴﺎء،ـ وﻗـﺮأـ اﻟـﺒﺎﻗﻮنـ ) ﻧـﻨﺸﺰﻫﺎ( ﺑﺎﻟـﺰايـ اﳌـﻌﺠﻤﺔ ﻣـﻦ اﻟﻨﺸﺰ :وﻫﻮ اﻻرﺗﻔﺎع ) ﳏﻴﺴﻦ .(271 :1 :1988 ،وﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ ) :(310 :1 :1984وﺣﺠﺔ ﻣﻦ اﺑﻴﻀﺖ ﻣﻦ ﻣﺮور اﻟﺰﻣﺎن ﲪﺎرك اﻟﺘﻲ ﻗﺪ ّ ﻗﺮأ ﺑﺎﻟﺮاء أﻧﻪ ﺟﻌﻠﻪ ﻣﻦ اﻟﻨﺸﻮر وﻫﻮ اﻹﺣﻴﺎء ،ﻓﺎﳌﻌﻨﻰ؛ اﻧﻈﺮ إﱃ ﻋﻈﺎ ِم ِ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻛﻴﻒ ﻧُﺤﻴﻴﻬﺎ ،وﻗﺪ أﲨﻌﻮا ﻋﲆ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ) ﴾ ﴿ :ﻋﺒﺲ ،(23 :ﻓﺎﻟﻨﺸﻮر اﻹﺣﻴﺎء. اﻟﻨﺎﴍ. ﻟﻠﻤﻴّﺖ ِ ﻋَﺠﺒ ًﺎ ِ اﻟﻨﺎس ِ ﳑ ﱠﺎ َرأَوا ْ * ﻳﺎ َ ﻳﻘﻮل ُ وﻗﺎل اﻷﻋﺸﻰَ :(97 :1996) :ﺣﺘﱠﻰ َ وﻗﺎل أﺑﻮ ﻋﲇ اﻟﻔﺎرﳼ ) :(381 :2 :1984ﻓﻜﲈ وﺻﻔﺖ ) اﻟﻌﻈﺎم( ﺑﺎﻟﻨﴩ ﻛﺬﻟﻚ وﺻﻔﺖ ﺑﺎﻹﺣﻴﺎء، ﻓﺎﻟﻨﴩ واﳊﻴﺎة واﻟﺒﻌﺚ واﻹرﺳﺎل ﺗﻘﺎرب ﰲ ﻫﺬا اﳌﻌﻨﻰ. وذﻛﺮ ﻣﻜّﻲ ) :(310 :1 :1984ﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﺣﺠﺔَ ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﺎﻟﺰاي ﰲ ) ﻧﻨﺸﺰﻫﺎ( ﻗﺎﺋﻼ " :أﻧﻪ ﲪﻞ ﻋﲆ ﻣﻌﻨﻰ اﻟﺮﻓﻊ ﻣﻦ ) اﻟﻨﺸﺰ( وﻫﻮ اﳌﺮﺗﻔﻊ ﻣﻦ اﻷرض ،أي :واﻧﻈﺮو إﱃ اﻟﻌﻈﺎم ﻛﻴﻒ ﻧﺮﻓﻌﻬﺎ ،ﻳﻘﺎل :ﻟﲈ ارﺗﻔﻊ ﻣﻦ اﻷرض ﻧﺸﺰ". ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ ))) :(310 :1 :1984ﻓﺈن اﻟﻘﺮاءة ﺑﺎﻟﺰاي ﺑﻤﻌﻨﻰ اﻹﺣﻴﺎء ،واﻟﻌﻈﺎم ﻻ ﲢﻴﺎ ﻋﲆ ـﻀﻢ ﺑــﻌﻀﻬﺎ إ ـﱃـ ﺑــﻌﺾ،ـ ﻓــﺎﻟــﺰا ـيـ أ ـوـﱃ ـ ﺑــﺬﻟــﻚ اـﳌــﻌﻨﻰ،ـ إ ـذـ ﻫــﻲ ﺑــﻤﻌﻨﻰ ا ـﻻـﻧــﻀﲈمـ د ـوـن ـ اـﻹ ـﺣــﻴﺎءــ، اـﻻـﻧــﻔﺮاـد ـ ﺣــﺘﻰ ﻳـ ﱠ ﺣﻲ. ﻓﺎﳌﻮﺻﻮف ﺑﺎﻻﺣﻴﺎء ﻫﻮ اﻟﺮﺟﻞ ،دون اﻟﻌﻈﺎم ﺑﺎﻧﻔﺮادﻫﺎ ،ﻻﻳﻘﺎل ﻫﺬا ﻋﻈﻢ ّ
145
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
وﻳﺒﻘﻰ أن ﻳﺸﲑ اﻟﺪارس إﱃ ﻫﺎﺗﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ اﳌﺨﺘﻠﻔﺘﲔ ﰲ اﳌﻌﻨﻰ وﻟﻜﻦ ﻳﻤﻜﻦ اﳉﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﲈ ،وﻗﺪ ﺗﺮاﻋﻰ اﻟﻘﺮاءة ﻣﻦ ﺧﻼل ﻟﻔﻈﻬﺎ اﳌﻨﺘﻘﻰ ،ﻣﺎ ﺳﻴﻖ ﻗﺒﻞ ﻫﺬا اﻟﻠﻔﻆ ﻣﻦ ﻣﻌﻄﻴﺎت وﻣﻘﺪﻣﺎت ﺗﺪل ﻋﲆ آﻳﺎت اﷲ ﰲ ﺧﻠﻘﻪ وإﺑﺪاﻋﻪ ﻓﻴﻜﻮن ﻫﺬا اﻟﻠﻔﻆ اﳌﻌﲔ ﻣﺒﻴﻨﺎ ﻋﲆ ﺳﺒﺐ ﺳﺎﺑﻖ ،ﻓﻜﺄن ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ ﰲ اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ،وﻫﻜﺬا ﻧﺮى أن اﻟﻘﺮاءات ﻻ ﺗﺘﻔﺎﺿﻞ وإﻧﲈ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ. وﻫﺬا ،ﻣﻦ ﺟﻬﺔ اﳌﻌﻨﻰ وﻟﻜﻦ إذا ﻗﺎرﻧّﺎ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ﻣﻦ ﺟﻬﺔ اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ اﻟﻠﻐﻮي ،ﻓﻴﻤﻴﻞ اﻟﺪارس إﱃ ﻗﺮاءة
) ﻧــﻨﴩﻫــﺎ( وـﻳــﺘﻔﻖ ﻣــﻊ ﺣــﺠﺘﻬﻢ ﰲـ ذـﻟــﻚ،ـ ﻷـﻧــﻪ ﺗــﻌﺎﱃـ ﻗــﺎلـ ﻗــﺒﻞ ذـﻟــﻚ﴾ ﴿ : ) اﻟﺒﻘﺮة ، (259 :واﻟﻘﺎﺋﻞ ﻳﺮﻳﺪ أن ﻳﻄﻤﺌﻦ ﻋﲆ ﻣﺴﺄﻟﺔ إﺣﻴﺎء اﳌﻮﺗﻰ ،ﻓﱰﻛﻴﺐ اﻟﻌﻈﺎم ورﻓﻌﻬﺎ إﱃ ﻣﻮاﺿﻌﻬﺎ أﻣـﺮ ﻳﺴﺒﻖ اﻹﺣـﻴﺎء ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﻣـﻮﺿﻊ اﻟﺸﻚ ،وـﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻳﺬﻛـﺮ اﻟﺪارـس ﺣﺠﺘﻬﻢ اﻟـﺘﻲ ﻳﻤﻴﻞ إﻟﻴﻬﺎ،ـ وﻫﻮ ﳑﺎ ذـﻛﺮه ﻣـﻜﻲ ﻗﺎﺋﻼ :إن اﷲ ﻳﻌﺠﺒﻪ ﻣﻦ إﺣﻴﺎﺋﻪ اﳌﻮﺗﻰ ﺑﻌﺪ ﻓﻨﺎﺋﻬﻢ ،وﻗﺪ ﻛﺎن ﻗﺎرب أن ﻳﻜﻮن ﻋﲆ ﺷﻚ ﻣﻦ ذﻟﻚ إذ ﻗﺎل :أﻧﻰ ُﳛﻴﻲ اﷲ ﻫﺬه ﺑﻌﺪ ﻣﻮﲥﺎ ،ﻓﺄراه اﷲ ﻗﺪرﺗﻪ ﻋﲆ ذﻟﻚ ﰲ ﻧﻔﺴﻪ ،ﻓﺄﻣﺎﺗﻪ ﻣﺎﺋﺔ ﻋﺎم ﺛﻢ أﺣﻴﺎه ،ﻓﺄراه وﺟﻮد ﻣﺎ ﺷﻚ ﻓﻴﻪ ﰲ ﻧﻔﺴﻪ ،وﱂ ﻳﻜﻦ ﺷﻚ ﰲ رﻓﻊ اﻟﻌﻈﺎم ﻋﻨﺪ اﻹﺣﻴﺎء ﻓﲑﻳﻪ رﻓﻌﻬﺎ ،إﻧﲈ ﺷﻚ ﰲ اﻹﺣﻴﺎء ،ﻓﺎﻟﺮاء أوﱃ ﺑﻪ وﻫﻮ اﻻﺧﺘﻴﺎر ﳍﺬا اﳌﻌﻨﻰ.
2- 7ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ﴿ :
﴾ )اﻟﲈﺋﺪة(13 :
واﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﴿ ،﴾ ﻗﺮأ ﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ ) ﻗ َِﺴﻴﱠﺔ( ﺑﺤﺬف اﻷﻟﻒ اﻟﺘﻲ ﺑﻌﺪ اﻟﻘﺎف وﺗﺸﺪﻳﺪ اﻟﻴﺎء ﻋﲆ وزن )ﻓﻌﻴﻠﺔ( ﺻﻔﺔ ﻣﺸﺒﻬﺔ ،إذ أﺻﻠﻬﺎ ) ﻗ َِﺴﻴ ْﻴَﺔ( ،ﺛﻢ أدﻏﻤﺖ اﻟﻴﺎء ﰲ اﻟﻴﺎء ،وذﻟﻚ ﻟﻠﻤﺒﺎﻟﻐﺔ ﰲ وﺻﻒ ﻗﻠﻮب اﻟﻜﻔﺎر ﻗﺎﺳﻴَﺔ( ﺑﺈﺛﺒﺎت اﻷﻟﻒ وﲣﻔﻴﻒ اﻟﻴﺎء ﻋﲆ ﺑﺎﻟﺸﺪة واﻟﻘﻮة ،وﻗﺮأ ﻋﺎﺻﻢ واﺑﻦ ﻛﺜﲑ واﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ وأﺑﻮ ﻋﻤﺮو وﻧﺎﻓﻊ ) ِ أﳖﺎ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻦ )ﻗﺴﻰ ﻳﻘﺴﻮ( )ﳏﻤﺪ ﳏﻴﺴﻦ ،(11 :2 :1988 :وﻗﺎل اﻟﺮاﻏﺐ اﻷﺻﻔﻬﺎﲏ ):(404 :1988 ﻗﺎس ،واﳌﻘﺎﺳﺎة ﻣﻌﺎﳉﺔ ذﻟﻚ". " اﻟﻘﺴﻮة ﻏﻠﻴﻆ اﻟﻘﻠﺐ ،وأﺻﻠﻪ ﻣﻦ ﺣﺠﺮ ٍ ﻗﺎل ﻓﺎﻳﺰ ﳏﺎﺳﻨﺔ )د.ت (108 :.ﰲ ﻫﺬا اﻟﺼﺪد أن ﻟﻠﺨﻂ اﻟﻘﺮآﲏ أﺛﺮا واﺿﺤﺎ ﰲ ﺑﻴﺎن ﻫﺬا اﳉﺎﻧﺐ ،ﺑﻞ ﻗﺪ ﻳﻜﻮن داﻋﻴﺎ إﻟﻴﻪ ﻛﲈ ﻳﻈﻬﺮ ذﻟﻚ ﰲ اﻟﻘﺮاءات ﻣﻦ زﻳﺎدة وﺣﺬف ،أو ﻗﺪ ﻳﻜﻮن اﻟﻌﺪول ﻋﻦ ﺻﻴﻐﺔ إﱃ ﺻﻴﻐﺔ أﺧﺮى ﳌﻄﻠﺐ ﺑﻼﻏﻲ ،واﻟﺼﻴﻎ ﰲ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب ذات اﺳﺘﻌﲈﻻت ﲢﺪدﻫﺎ اﳌﻮاﻗﻒ اﻟﺘﻲ ﺗﻘﺎل ﻓﻴﻬﺎ ،وﻟﺬﻟﻚ اﺧﺘﻠﻔﺖ اﻟﺼﻴﻎ ﺑﺎﺧﺘﻼف ﻣﺮاد اﳌﺘﻜﻠﻢ. ﻃﻴﺎﲥﺎ ﺑُﻌﺪً ا وﻟﻴﺲ ﰲ ﻛﻼم اﻟﺒﺎﺣﺚ ﻋﻘﺪ اﻟﻌﺰم ﻋﲆ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﻗﺮاءة ﻋﲆ ﻗﺮاءة ،ﻷن ﻟﻜﻞ ﻗﺮاءة ﳛﻤﻞ ﺑﲔ ِ ﺣﺮف ﻛﻼم ﻓﺎﻋﻠﺔ( ،ﻓﻜﺎن وﺻﻒ ﻗﻠﻮب ﻣﻦ ّ آﺧﺮ وﻣﻨﺤﻰ ﺛﺎﻧﻴﺎ ،وﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﻐﲑ أﻟﻒ أن )ﻓﻌﻴﻠﺔ( أﺑﻠﻎ ﰲ اﻟﺬم ﻣﻦ ) ِ Graduate School and Research / 15 May 2013
146
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
اﷲ وﻣﺎل ﻋﻦ اﳊﻖ ﺑﺄﺑﻠﻎ ﺻﻔﺎت اﻟﻘﺴﻮة أوﱃ ﻣﻦ ﻏﲑه )ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ .(407 :1 :1984 :ذﻛﺮ ﻋﺒﺎس ﺣﺴﻦ ) (209 :3 :1964أن ﺻﻴﻐﺔ )ﻓﻌﻴﻞ( ﰲ ﻣﺜﻞ ) ﻗ َِﺴﻴﱠﺔ( أﺑﻠﻎ ﻣﻦ ﺻﻴﻐﺔ )ﻓﺎﻋﻞ( ،ﻓﺎﻟﺼﻴﻐﺔ )ﻓﺎﻋﻞ( ﺗﺪل ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ اﳌﺠﺮد وﺻﺎﺣﺒﻪ دون اﻫﺘﲈم ﺑﺪرﺟﺔ اﳌﻌﻨﻰ ﻗﻮ ًة وﺿﻌﻔً ﺎ وﻛﺜﺮ ًة وﻗﻠﺔً ،ﺑﺨﻼف ﺻﻴﻐﺔ )ﻓﻌﻴﻞ( ﻓﺈﻧﻪ ﻳﻘﺼﺪ إﱃ اﻷﻣﺮﻳﻦ ﻣﺰﻳﺪا ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺑﻴﺎن اﻟﺪرﺟﺔ ﻛﺜﺮ ًة وﻗﻮ ًة. ﻓﺎﻋﻠﻪ" ﻗﻴﺎﺳﺎ ﻋﲆ ﻓﺤﺠﺘﻪ ﻛﲈ ذﻛﺮه ﻣﻜﻲ ﻣﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ ) (407 :1 :1984أﻧﻪ ﺑﻨﺎء ﻋﲆ " ِ وﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﺄﻟﻒ ّ ﻠﻘﺎﺳﻴَﺔ ﻗُﻠﻮﺑُ ﻜُﻢ﴾ ،و)ﻓﻌﻞ( إﻧﲈ ﻳﺄﰐ اﺳﻢ اﻟﻔﺎﻋﻞ ﻣﻨﻪ ﻋﲆ ﻗﻮﻟﻪ ﴿ ) ﴾ اﻟﺒﻘﺮة ،(74 :وﻗﻮﻟﻪ ﴿ ﻟ ِ ِ ِ ﻓﺎﻋﻞ( ﰲ أﻛﺜﺮ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب. ) ِ ﺑﻌﺪ اﳌﻘﺎرﻧﺔ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ﻳﻤﻴﻞ اﻟﺪارس إﱃ ﻗﺮاءة ) ﻗ َِﺴﻴﱠﺔ( ﺑﲈ أن اﻟﻀﻤﲑ )ﻧﺎ( ﰲ )ﺟﻌﻠﻨﺎ( ﻳﻌﻮد ﻋﲆ اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ ،وﻫﻮ ﻳﺮى ﻣﻦ ﺑﻌﺾ ﺻﻔﻮف ﻋﺒﺎده ﺗﴫﻓﺎ ﻻ ﻳﺮﺿﻴﻪ ﻓﻴﻘﺪر ﳍﻢ ﻣﻦ أﺳﺒﺎب اﻟﻌﻘﺎب ،وﻗﺴﻮة اﻟﻘﻠﺐ ﻛﻼم اﻟﺰرﻛﴚ ﴐب ﻣﻦ ﻫﺬا اﻟﻌﻘﺎب ،وﻫﺬا اﻟﺴﻴﺎق ﻳﻨﺎﺳﺐ ﺻﻴﻐﺔ اﳌﺒﺎﻟﻐﺔ ،ﻛﲈ أﻛّﺪ ﻣﺎ ذﻫﺐ اﻟﺪارس إﻟﻴﻪ ُ ) (311 :1 :1972ﻗﺎﺋﻼ:واﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ﻏَ ﻨ ِ ﱞﻲ ﺑﺎﻷﺳﺎﻟﻴﺐ اﻟﺒﻼﻏﻴﺔ ،واﻟﺒﻼﻏﺔ ﻓﻴﻪ ﺗُﻌﺪ ﻣﻦ وﺟﻮه إﻋﺠﺎزه اﳌﻔﴪ أن اﻫﺘﻢ اﻟﻌﻠﲈء ﻟﺬﻟﻚ ﺑﺒﻼﻏﺔ اﻟﻘﺮآن وأﻓﺮدوا ﰲ ذﻟﻚ اﻟﻜﺜﲑ ﻣﻦ اﳌﺼﻨﻔﺎت وﴍﻃﻮا ﰲ ّ اﻟﺮﺋﻴﺴﺔ ،وﻗﺪ ّ ﻳﻜﻮن ُﻣﻠ ِ ﲈ ﺑﻌﻠﻮم اﻟﺒﻼﻏﺔ ﺑﻞ ﻟﻘﺪ ﻋُ ﺪﱠ ﻫﺬا اﳉﺎﻧﺐ أﻋﻈﻢ أرﻛﺎن اﻟﺘﻔﺴﲑ ،ﺑﻞ ﻋﻤﺪﺗﻪ اﳌﻄﻠﻊ ﻋﲆ ﻋﺠﺎﺋﺐ ﻛﻼم اﷲ وﻫﻮ ﻗﺎﻋﺪة اﻟﻔﺼﺎﺣﺔ. وﺛﻤﺔ ﻓﻬﻢ آﺧﺮ ﲠﺬه اﻟﻘﺮاءة ) ﻗﺴﻴﱠﺔ( ،ﻳﺬﻛﺮه أﺑﻮ زرﻋﺔ ) (1979ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ )اﳊﺠﺔ( وﻫﻮ أن ﻣﻌﻨﻰ اﻟﻘﺴﻴّﺔ: ﻫﻲ اﻟﺘﻲ ﻟﻴﺴﺖ ﺑﺨﺎﻟﺼﺔ اﻹﻳﲈن ،ﻗﺪ ﺧﺎﻟﻄﻬﺎ ﻛﻔﺮ ،ﻓﻬﻲ ﻓﺎﺳﺪة .وﳍﺬا ﻗﻴﻞ اﻟﺪراﻫﻢ اﻟﺘﻲ ﺧﺎﻟﻄﻬﺎ ﻏﺶ :ﻗﺴﻴّﺔ ،ﻛﲈ ﻓﻴﻬﺎ ﻗ َِﴘ ﱞ وزاﺋ ِﻒ )أﺑﻮ ﺣﻴﺎن اﻷﻧﺪﻟﴘ:3 :1993 : ﳼء وﲬﺲ ٍ ِ ﲈﻣﺔ * زوداﲏ ﻏﲑ َﺳﺤْ ٍﻖ ﻋَ ٍَ ﻗﺎل اﻟﺸﺎﻋﺮ :ﻓﲈ ّ .(461 3- 7ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ﴿ :
﴾ )اﻷﻧﻌﺎم:
اﻟﻠﻴﻞ( ﻌَﻞ( ﻋﲆ أﻧﻪ ﻓﻌﻞ ﻣﺎض ،و) َ ﻌَﻞ( ،ﻗﺮأ ﻋﺎﺻﻢ وﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ ) َﺟ َ .(96ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ) َﺟ َ ﺟﺎﻋﻞ( ،و)اﻟﻠﻴﻞِ ( ﺑﺎﳋﻔﺾ ﺑﺎﻟﻨﺼﺐ ﻋﲆ أﻧﻪ ﻣﻔﻌﻮل ﺑﻪ ،وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن )ﻧﺎﻓﻊ واﺑﻦ ﻛﺜﲑ واﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ وأﺑﻮﻋﻤﺮو( ) ِ ﺟﺎﻋﻞ( اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ أﺿﻴﻒ إﱃ ﻣﻔﻌﻮﻟﻪ )ﳏﻤﺪ ﳏﻴﺴﲔ.(69 :2 :1988 ، ﻋﲆ أن ) ِ وﻋﻦ اﳌﻼﺣﻆ أن ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ﰲ اﳌﺴﺄﻟﺔ اﻟﻨﺤﻮﻳﺔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﻹﻋﺮاب واﻟﻌﻄﻒ ﻌَﻞ( ،ﻗﺎل أﺑﻮ زرﻋﺔ ) (361 :3 :1979ﰲ وﻏﲑه ،ﻟﺬا ﻧﺠﺪ أن اﻟﻜﻮﻓﲔ )ﻋﺎﺻﻢ وﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ( ﻳﻘﺮؤون ) َﺟ َ َﻌَﻞ( ﰲ اﳌﴤ ،ﻓﻜﲈ ﻛﺎن )ﻓﺎﻋﻞ( ﺑﻤﻨ ْﺰﻟﺔ ) ﻓ َ ّ ﻓﺎﻟ ِ ﻖ( ﺑﻤﻌﻨﻰ ﻌَﻞ( ﻓﻸن اﺳﻢ اﻟﻔﺎﻋﻞ اﻟﺬي ﻗﺒﻠﻪ ) ﺣﺠﺘﻪ) :وﻣﻦ ﻗﺮأ ) َﺟ َ
147
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
َﻌَﻞ( أﻧﻪ ﻧﺰل ﻣﻨﺰﻟﺘﻪ ﻓﻴﲈ ﻋﻄﻒ ﻋﻠﻴﻪ َﻌَﻞ( ﳌﻮاﻓﻘﺘﻪ إﻳﺎه ﰲ اﳌﻌﻨﻰ ،وﻳﺪﻟّﻚ ﻋﲆ أﻧﻪ ﺑﻤﻨ ْﺰﻟﺔ ) ﻓ َ اﳌﻌﻨﻰ ،ﻋﻄﻒ ﻋﻠﻴﻪ ) ﻓ َ َﻌَﻞ( ﲪﻞ اﳌﻌﻄﻮف ﻋﲆ ذﻟﻚ ،ﻓﻨﺼﺐ وﻫﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﴿ ،﴾ أﻻ ﺗﺮى أﻧﻪ ﻟﲈ ﻛﺎن اﳌﻌﻨﻰ ) ﻓ َ َﻌَﻞ(. واﻟﻘﻤﺮ( ﻋﲆ ) ﻓ َ َ اﻟﺸﻤﺲ َ ) ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ ) :(441 :1 :1984ﻓﺈن ﺑﻌﺪه أﻓﻌﺎﻻ ﻣﺎﺿﻴﺔ ﻓﺤﻤﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ ،وﻫﻮ ﻗﻮﻟﻪ ﴿
) ﴾ اﻷﻧﻌﺎم ،(96 :وﻗﻮﻟﻪ ﴿) ﴾ اﻷﻧﻌﺎم ،(99 :وﻳﻘﻮى ذﻟﻚ إﲨﺎﻋﻬﻢ ﻋﲆ ﻓﺎﻋﻞ( ﻓﻴﺨﻔﻀﻮه ،ﻓﺄﺟﺮي ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻪ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺸﻤﺲ( وﻣﺎ ﺑﻌﺪه ،ﻋﲆ إﺿﲈر )ﻓﻌﻞ( وﱂ ﳛﻤﻠﻮه ﻋﲆ ) ِ َ ﻧﺼﺐ ) ﻟﻠﻤﺸﺎﻛﻠﺔ ﻟﲈ ﺑﻌﺪه. ﺟﺎﻋﻞ(، ﻌَﻞ( ﰲ ﻗﺮاءة ) ِ اﻟﺸﻤﺲ( ﲪﻠﻮه ﻋﲆ إﺿﲈر ) َﺟ َ َ وﺗﺒﺪو ﻗﻀﻴﺔ اﻹﻋﺮاب ﻫﻨﺎ ﺟﻠﻴﺔ ﰲ ﻧﺼﺐ ) ﺟﺎﻋﻞ( ﺣﻴﺚ ذﻛﺮ أﺑﻮ زرﻋﺔ ﺟﺎﻋﻞ( ،وﻳﺬﻛﺮ ﻫﻨﺎ ﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) ِ وﻟﻜﻦ اﻟﺪارس ﻳﻤﻴﻞ إﱃ ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﻘﺮاءة ) ِ
ﺟﺎﻋﻞ( أن ﻗﺒﻠﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ﴿ : ) (361 :3 :1979ﰲ ﺣﺠﺘﻪ ﻗﺎﺋﻼ :وﺟﻪ ﻗﻮل ﻣﻦ ﻗﺎل ) ِ
) ﴾ اﻷﻧﻌﺎم ،(95 :و﴿) ﴾ اﻷﻧﻌﺎم ،(96 :ﻟﻴﻜﻮن )ﻓﺎﻋﻞ( اﳌﻌﻄﻮف ﻣﺜﻞ )ﻓﺎﻋﻞ( اﳌﻌﻄﻮف ﻋﻠﻴﻪ ،أﻻ ﺗﺮى أن ﺣﻜﻢ اﻻﺳﻢ أن ﻳُﻌﻄﻒ ﻋﲆ اﺳﻢ ﻣﺜﻠﻪ ﻷن اﻻﺳﻢ أﺷﺒﻪ ﻣﻦ اﻟﻔﻌﻞ ﺑﺎﻻﺳﻢ. ﺗﻘﺪﻣﻪ وﻫﻮ ﴿ ،﴾ ﻓﻬﺬا ﺗﻨﺎﺳﻖ وﻣﻦ ﺟﻬﺔ أﺧﺮى أن إﺟﺮاء )ﺟﺎﻋﻞ اﻟﻠﻴﻞ( ﻋﲆ ﻟﻔﻆ ﻣﺎ ّ ﰲ اﻟﺒﻨﺎء واﻟﺼﻴﺎﻏﺔ وﻻ ﺳﻴﲈ أن ﳎﺎل اﻟﻘﺪرة واﻹﺑﺪاع ﳎﺎل واﺣﺪ ،وﻫﻮ اﳌﺠﺎل اﻟﻜﻮﲏ ﰲ اﻷﻓﻼك اﻟﻌﻠﻮﻳﺔ ،ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )" :(441 :1 :1984وﻳﻘﻮى ذﻟﻚ أن ﺣﻜﻢ اﻷﺳﲈء أن ﺗُﻌﻄﻒ ﻋﻠﻴﻬﺎ أﺳﲈء ﻣﺜﻠﻬﺎ ،ﻓﻜﺎن ﻋﻄﻒ ﻓﺎﻋﻞ ﻋﲆ ﻓﺎﻋﻞ أوﱃ ﻣﻦ ﻋﻄﻒ ﻓﻌﻞ ﻋﲆ اﺳﻢ". ﻋﺮف ﺻﻼح اﳋﺎﻟﺪي ) (88 :1983اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﰲ اﻷﺳﻠﻮب ﻗﺎﺋﻼ" :ﻫﻮ أن ﻳﺘﻢ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺑﻌﺒﺎرات ﻓﻴﻪ ﻋﲆ ّ اﻷﺳﺎس اﻟﺴﺎﺑﻖ ذﻛﺮه ،ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻜﻮن ﻣﺘﻼﺋﲈ ﻋﲆ ﻃﺮﻳﻘﺔ واﺣﺪة ،وﻧﻈﺎم واﺣﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﻖ اﻟﻨﻈﻢ ،ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﻟﻔﻘﺮات، ﺣﺴﻦ اﻻﻳﻘﺎع". وذﻫﺐ ﺳﻴﺪ ﻗﻄﺐ ) (118 :1966ﰲ ﻫﺬا اﳌﻘﺎم إﱃ أن اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﰲ اﻟﻘﺮآن ﺑﻠﻎ اﻹﻋﺠﺎز ﰲ أﻟﻮاﻧﻪ ودرﺟﺎﺗﻪ وآﻓﺎﺗﻪِ ،ﻓﻤﻦ ﻧﻈﻢ ﻓﺼﻴﺢ إﱃ ﴎد ﻋﺰب إﱃ ﻣﻌﻨﻰ ﻣﱰاﺑﻂ إﱃ ﻧﺴﻖ ﻣﺘﺴﻠﺴﻞ ،إﱃ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻣﻨﻐﻤﺔ إﱃ اﺗﺴﺎق ﰲ اﻷﺟﺰاء ،إﱃ ﺗﻨﺎﺳﻖ ﰲ اﻹﻃﺎر إﱃ ﺗﻮاﻓﻖ ﰲ اﳌﻮﺳﻴﻘﻲ إﱃ ﺗﻔﻨّﻦ ﰲ اﻹﺧﺮاج ،وﲠﺬا ﻛﻠﻪ ﻳﺘﻢ اﻹﺑﺪاع وﻳﺘﺤﻘﻖ اﻹﻋﺠﺎز. ﻌَﻞ( ،ﺑﻞ ﻳﺸﻐﻠﻪ ﳾء آﺧﺮ ،ﻛﲈ وﺟ َ ﴿اﻟﺸﻤﺲ﴾ ﻟﻴﺴﺖ ﺑﻤﺠﺮد اﳊﻤﻞ ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ ،أي ) َ َ ﻓﻤﺴﺄﻟﺔ ﻧﺼﺐ ﴏﺣﻪ اﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻟﺼﻴﻤﺮى ) (219 :1 :1982ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ ﻗﺎﺋﻼ" :ﻓﺈذا ﻓﺼﻠﺖ ﰲ ﻫﺬا ﺑﲔ اﳌﻌﻄﻮف واﳌﻌﻄﻮف ّ Graduate School and Research / 15 May 2013
148
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
زﻳﺪ اﻟﻴﻮم وﻋﻤﺮاً ،ﻛﲈ ﻗﺎل اﷲ ﻋﺰ وﺟﻞ ﺿﺎرب ٍ ُ ﻋﻠﻴﻪ ﳾء ﻛﺎن اﻟﻨﺼﺐ أﻗﻮي ﻟﺒﻌﺪه ﻣﻦ اﳉﺎر ،ﻛﻘﻮﻟﻚ :ﻫﺬا واﻟﺸﻤﺲ (...ﻓﻨﺼﺐ )ﺟﺎﻋﻞ( ﺑﻤﻌﻨﻰ اﳌﴤ ﲪﻼً ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ ﻟﻄﻮل اﻟﻜﻼم" ،وﻗﺎل َ وﺟﺎﻋﻞ اﻟﻠﻴﻞِ َﺳﻜَﻨ ًﺎ ُ ) اﻟﺰﺟﺎج )د.ت" :(567 :1 :.ﻧﺼﺐ اﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ ﻋﻄﻔﺎ ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ أي )وﺟﻌﻞ( واﳋﻔﺾ ﺑﻌﻴﺪ ﻟﻀﻌﻒ ﺟﺎﻋﻞ( ،واﷲ أﻋﻠﻢ. اﳋﺎﻓﺾ وأﻧﻚ ﻗﺪ ﻓﺮﻗﺖ" ،ﻓﻠﻬﺬا اﻟﺘﻮﺟﻴﻪ ﺟﻌﻞ اﻟﺪارس ﻳﻤﻴﻞ إﱃ ﻗﺮاءة ) ِ 4- 7ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ ﴾ )اﻟﲈﺋﺪة (89 :ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ﴿ ﴾ ﻗﺮأ ﲪﺰة واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ ) ﻋَ ﻘَ ْﺪﺗ ُْﻢ( ﺑﺤﺬف اﻷﻟﻒ اﻟﺘﻲ ﺑﻌﺪ اﻟﻌﲔ وﲣﻔﻴﻒ اﻟﻘﺎف ﻋﲆ وزن ) َﻗ َﺘﻠ ْﺘُﻢ( ،وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن ) ﻋَ ﻘَ ﺪﺗﱡﻢ( ﺗﺸﺪﻳﺪ اﻟﻘﺎف) .ﳏﻤﺪ ﺳﺎﱂ ﳏﻴﺴﻦ:1988 ، .(25 :2 ﻓﲈ اﻟﴪ ﰲ ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﺗﺸﺪﻳﺪ اﻟﻘﺎف وﲣﻔﻴﻔﻬﺎ ،ﻓﺬﻛﺮ ﻣﻜﻲ ) (417 :1 :1984ﰲ ﻛﺸﻒ ﺣﺠﺔ اﻟﻘﺎﺋﻠﲔ ﰲ ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﻗﺎﺋﻼ :وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﺷﺪّ د أﻧﻪ أراد ﺗﻜﺜﲑ اﻟﻔﻌﻞ ﻋﲆ اﳌﻌﻨﻰ :ﻋﻘﺪ ﺑﻌﺪ ﻋﻘﺪ ،أو أراد ﺗﻜﺜﲑ اﻟﻌﺎﻗﺪﻳﻦ ﻟﻸﻳﲈن ﺑﺪﻻﻟﺔ ﻗﻮﻟﻪ:
﴿
﴾ﻓﺨﺎﻃﺐ ﲨﺎﻋﺔ ،أو ﺷﺪّ د ﻟﻮﻗﻮع ﻟﻔﻆ اﻷﻳﲈن ﺑﺎﳉﻤﻊ
ﺑﻌﺪه ،ﻓﻜﺄﻧﻪ ﻋﻘﺪُ ﻳﻤﲔ ﺑﻌﺪ ﻋﻘﺪ ﻳﻤﲔ ،ﻓﺎﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ﻳﺪل ﻋﲆ ﻛﺜﺮة اﻷﻳﲈن وﻟﻮﻛﺎن ﺑﻌﺪه اﻟﻴﻤﲔ ﺑﺎﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻟﻜﺎن ﺣﺠﺔ ﻟﻠﺘﺨﻔﻴﻒ ،وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﺧﻔّ ﻔﻪ أﻧﻪ أراد ﺑﻪ ﻋﻘﺪ ﻣﺮة واﺣﺪة ،ﻷن ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﻣﺮة واﺣﺪة ﻟﺰﻣﻪ اﻟﱪّ أو اﻟﻜﻔﺎرة، ﻛﺮر اﻷﻳﲈن ،ﻓﻴﺤﺘﺎج ﴐورة إﱃ اﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ،واﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ﻟﻠﺘﻜﺜﲑ وﺗﻜﺮﻳﺮ اﻷﻳﲈن وﻟﻴﺴﺖ اﻟﻜﻔﺎرة ﻻ ﺗﻠﺰم إﻻ ﻣﻦ ّ ﻛﺮر اﻟﻴﻤﲔ ،وإذا ﻟﺰﻣﺖ اﻟﻜﻔﺎرة ﰲ اﻟﻴﻤﲔ اﻟﻮاﺣﺪة ﻛﺎﻧﺖ ﰲ اﻷﻳﲈن اﳌﻜﺮرة ﻋﲆ ﻳﻮﳘﺎن اﻟﻜﻔﺎرة ﻻ ﺗﻠﺰم إﻻ ﻣﻦ ّ ﳾء ﻳﻌﻴﻨﻪ أﻟﺰم وآﻛﺪ. ﻓﺒﻌﺪ ﻫﺬا اﻟﺬﻛﺮ ﻣﻦ اﳊﺠﺞ ،ﳜﺘﺎر اﻟﺪارس ﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻓﺮأ ﺑﺎﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ،وذﻟﻚ أن اﻟﻜﻔﺎرة ﺗﻠﺰم ﻣﻦ ﳛﻠﻒ ﻣﺮة واﺣﺪة ،ﻛﲈ ﺗﻠﺰم ﻣﻦ ﳛﻠﻒ ﻣﺮات ﻛﺜﲑة ،ﻓﺈذا ﻗﺎل اﻟﻘﺎﺋﻞ )ﻋﻘّ ﺪﺗﻢ( ﺳﺒﻖ إﱃ ذﻫﻦ اﻟﺴﺎﻣﻊ أن اﻟﻜﻔﺎرة ﲡﺐ ﻛﺮر اﳊﻠﻒ ،وﻫﺬا ﺧﻼف ﻣﺎ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﻔﻘﻬﺎء ،وﻣﻦ ﻫﻨﺎ ﻓﺈن اﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ﰲ اﻵﻳﺔ ﻳﻨﺒّﻪ ﻋﲆ اﳊﻜﻢ اﻟﻔﻘﻬﻲ ﻋﻠﻴﻪ ﻷﻧﻪ ّ اﻟﺬي ﻻ ﻳﺸﱰط ﺗﻜﺮار اﳊﻠﻒ ،ﻓﻬﺬه اﻟﻜﻔﺎرة اﳌﺒﻴﻨﺔ ﻋﲆ اﳊﻠﻒ واﺟﺒﺔ ،ﺳﻮاء أﻛﺮرت ﰲ ﻳﻤﻴﻨﻚ أم ﱂ ﺗﻜﺮر. 5- 7ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ﴿ :
﴾
)ﻳﻮﺳﻒ(10 : ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﻫﻨﺎ ﰲ ﻗﺮاءة ﴿ ﴾ ﺑﺎﳉﻤﻊ واﳌﻔﺮد ،ﳘﺎ ﻳﻨﺘﺠﺎن ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻢ اﻟﻌﺜﲈﲏ .ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ ) :(5 :2 :1984ﻗﺮأ ﻧﺎﻓﻊ وﺣﺪه ﺑﺎﳉﻤﻊ ،وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن ﻣﻦ اﻷﺋﻤﺔ اﻟﺴﺒﻌﺔ ﺑﺎﳌﻔﺮد.
149
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
واﻹﻓﺮاد واﳉﻤﻊ ﺻﻴﻐﺘﺎ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻓﺈﱃ اﻟﺼﻴﻎ ﻳﺮﺟﻊ ﻛﺜﺮ اﺧﺘﻼف وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات وﺗﻌﺪدﻫﺎ، وﻛﺬﻟﻚ اﻻﺷﺘﻘﺎق ﻓﻬﻮ ﻛﲈ ﻳﻘﻮل اﺑﻦ درﻳﺪ اﻷزدي )د.ت (26 :2 :.ﰲ ﻛﺘﺎﺑﻪ اﻻﺷﺘﻘﺎق :ﻓﻬﻮ ﻣﻦ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ اﻟﺘﻲ ﺗﻀﺒﻂ ﻣﺎدﲥﺎ ،وﲢﺪد أﺻﻮﳍﺎ ،وﺗﻌﻄﻴﻬﺎ ﻏﺰارة ﰲ اﻟﺘﻮﻟﻴﺪ ،ﺑﻪ ﻳﺘﻤﻴﺰ اﻷﺻﻞ ﻣﻦ اﻟﺪﺧﻴﻞ ،واﻟﺼﻴﻎ اﳉﺪﻳﺪة اﳌﺘﻮﻟﺪة ﻣﻦ اﻟﲈدة أو اﻷﺻﻞ ﲢﻤﻞ اﳌﻌﻨﻰ ﻫﺬا اﻷﺻﻞ ﻣﻊ زﻳﺎدة ﻣﻔﻴﺪة. ﻓﻠﻠﺼﻴﻎ واﻻﺷﺘﻘﺎق ﺻﻠﺔ وﺛﻴﻘﺔ ﺑﺎﻟﻘﺮاءات اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ ،ﻟﺬﻟﻚ ﻗﺪّ م ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ )(5 :2 :1984 ﺣﺠﺔ ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﻋﲆ ﺣﺪة ،ﻓﻘﺎل ﺑﺎﳉﻤﻊ "ﻷن ﻛﻞ ﻣﺎ ﻏﺎب ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﳉﺐ ﻏﻴﺎﺑﺔ ،ﻓﺎﳌﻌﻨﻰ؛ أﻟﻘﻮه ﻓﻴﲈ ﻏﺎب ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﳉﺐ ،وذﻟﻚ أﺷﻴﺎء ﻛﺜﲑة ﺗﻐﻴﺐ ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻨﻪ ،وﳚﻮز أن ﻳﻜﻮن اﳌﻌﻨﻰ ﻋﲆ ﺣﺬف ﻣﻀﺎف ،أي: أﻟﻘﻮه ﰲ إﺣﺪى ﻏﻴﺎﺑﺎت اﳉﺐ" .وﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﻗﺪّ م ﺣﺠﺔ ﳌﻦ ﻗﺮأ )ﻏَ ﻴﺎﺑﺔ( ﻓﻘﺎل )" :(5 :2 :1984ﻷن ﻳﻮﺳﻒ ﱂ ﻳُﻠﻖ إﻻ ﰲ ﻏﻴﺎﺑﺔ واﺣﺪة ﻷن اﻹﻧﺴﺎن ﻻ ﲢﻮﻳﻪ أﻣﻜﻨﺔ إﻧﲈ ﳛﻮﻳﻪ ﻣﻜﺎن واﺣﺪ". ذﻛﺮ اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ ) (300 :1 :1992ﻗﺎﺋﻼ ﰲ ﻗﺮاءة ﺑﺎﳉﻤﻊ " :ﻛﺄﻧﻪ أراد ﻇُﻠﻢ اﻟﺒﺌﺮ وﻧﻮاﺣﻴﻬﺎ ،ﻷن اﻟﺒﺌﺮ ﳍﺎ ﻏﻴﺎﺑﺎت ،وﻗﺎل ) (300 :1 :1992ﰲ ﻣﻮﺿﻊ آﺧﺮ ﰲ ﻗﺮاءة ﺑﺎﻹﻓﺮاد" :ﻷﳖﻢ أﻟﻘﻮه ﰲ ﻣﻜﺎن واﺣﺪ ،ﻻ ﰲ أﻣﻜﻨﺔ ،وﺟﺴﻢ واﺣﺪ ﻻ ﻳﺸﻐﻞ ﻣﻜﺎﻧﲔ". ﻓﻤﻮﻗﻒ اﻟﺪارس ﻣﻊ ﻫﺎﺗﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ،ﻳﻤﻴﻞ إﱃ ﻗﺮاءة ﺑﺎﳉﻤﻊ )ﻏﻴﺎﺑﺎت ﻟ( ِ ﲈ ﻳﺮى ﻣﻦ ﺗﻮاﻓُﻖ اﻟﺘﻌﺒﲑ اﻟﻠﻔﻈﻲ ﰲ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ اﳋﻠﺠﺎت اﻟﻨﻔﺴﻴﺔ اﻟﺘﻲ ﺗﻜﻤﻦ ﰲ ﻧﻔﻮس إﺧﻮة ﻳﻮﺳﻒ ﺣﻴﺚ اﳊﺴﺪ واﻟﺒﻐﻀﺎء ،ﻓﻜﺎن ﺗﺼﻮروﻫﺎ ﻏﻴﺎﺑﺎت اﻣﺘﺪادا ﻟﻠﻐﻴﺎﺑﺎت اﻟﺘﻲ ﲡﺴﻢ ﰲ ذاﻛﺮﲥﻢ ﻣﻦ اﳊﺴﺪ ﻗﺮارﻫﻢ ﺑﻌﺪ ذﻟﻚ ﺑﺎﻟﻘﺎﺋﻪ ﰲ اﻟﻐﻴﺎﺑﺔ ،ﻟﻘﺪ ّ ﻇﻠﲈﲥﺎ اﳌﺘﻌﺪدة ،ﺛﻢ ِ ﻏﻴﺎﺑﺎﲥﺎ ،ﰲ أﻋﲈﻗﻬﺎ ،ﰲ ِ اﳌﺘﺠﺪّ د ،ﻛﺄﳖﻢ ﻻ ﻳﻜﺘﻔﻮن ﺑﺮﻣﻴﻪ ﰲ اﻟﺒﺌﺮ ،وإﻧﲈ ﻳﻮدّون ﻟﻮ ﻳﺮﻣﻮﻧﻪ ﰲ إن ﻛﻞ ﻣﺎ ﻏﺎب ﻋﻦ اﻟﻨﻈﺮ ﻣﻦ اﳉﺐ ﻳُﻌﺪ ﻏﻴﺎﺑﺔ ،وذﻟﻚ أﺷﻴﺎء ﻛﺜﲑة ،واﷲ أﻋﻠﻢ. 6- 7ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ﴿ :
﴾ )اﻷﻋﺮاف (201:
ﻳﻜﻮن اﻻﺧﺘﻼف ﰲ ﻛﻠﻤﺔ ﴿ .﴾ ﻗﺎل ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ ) :(486 :1 :1984ﻗﺮأ اﺑﻦ ﻛﺜﲑ واﻟﻜﺴﺎﺋﻲ ﻃﺎف ﻃﺎﺋﻒ( ﺑﺄﻟﻒ ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺎء ﻋﲆ أﻧﻪ اﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ ﻣﻦ ) َ )ﻃَﻴ ْﻒ( ﺑﺤﺬف اﻷﻟﻒ اﻟﺬي ﺑﻌﺪ اﻟﻄﺎء ،وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن ) ِ ﻳﻄﻮف ﻫﻮ ﻃﺎﺋﻒ( ،ﺛﻢ ذﻛﺮ ﻣﻜﻲ ) (487 :1 :1984ﺣﺠﺔ ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﻓﻘﺎل" :وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻗﺮأ ﺑﻐﲑ أﻟﻒ أﻧﻪ ﺟﻌﻠﻪ ﻳﻄﻮف( ﻣﺜﻞ )ﻗﺎل ﻳﻘﻮل(، ُ ﻃﺎف اﳋﻴﺎل ﻛﺎل ﻳَﻜﻴﻞ( ...وﻳُﻘﺎل أﻳﻀﺎ ) َ ﻣﺼﺪر ) ﻃﺎف اﳋﻴﺎل ﻳَﻄﻴﻒ ﻃَﻴﻔﺎ( ﻣﺜﻞ ) َ ﻓﺎﻋﻞ( أﻧﻪ ﺟﻌﻠﻪ أﻳﻀﺎ ﻣﺼﺪرا ﻛﺎﻟﻌﺎﻓﻴﺔ ﻓﻴﻜﻮن )ﻃَﻴ ْﻒ( ﳐﻔّ ﻔ ًﺎ ﻣﻦ ﻃﻴّﻒ ﻛَـ ) َﻣﻴ ْﺖ َﻣﻴﱢﺖ( ...وﺣﺠﺔ ﻣﻦ ﻗﺮأه ﻋﲆ ) ِ واﳌﺲ واﳉﻨﻮن". ّ واﻟﻌﺎﻗﺒﺔ ،و)ﻓ ﻌْﻞ( أﻛﺜﺮ ﰲ اﳌﺼﺎدر ﻣﻦ )ﻓﺎﻋﻞ( ...واﻟﻄﻴﻒ ﻣﻦ اﻟﻠ ََﻤﻢ
Graduate School and Research / 15 May 2013
150
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
ﺑﻌﺪ اﳌﻘﺎرﻧﺔ ﺑﲔ ﻫﺎﺗﲔ اﻟﻘﺮاءﺗﲔ ،ﻳﻤﻴﻞ اﻟﺪارس إﱃ ﻗﺮاءة )ﻃَﻴ ْﻒ( ﻟﻴﺘﺤﻘﻖ اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﻣﻊ اﻵﻳﺔ ﻗﺒﻠﻬﺎ، ﻓﻬﻲ:
﴿
اﻟﻘﺮآﲏ اﻟﺸﺎﺋﻊ أﺳﻠﻮب وزن ) ﻓﻌْﻞ( ﻧﺤﻮ:
ْﻒ( ،واﻷﺳﻠﻮب ) ،﴾ﻳَ ﻨ ْﺰَ ﻏَ ﻨﱠﻚ ﻧَﺰْغٌ ( و) ﻣ ﱠَﺴﻬُ ﻢ ﻃَﻴ ٌ
﴿﴿
﴾) .اﻹﴎاء ،(67 :وﱂ ﻳﻘﻞ اﻟﻀﺎر ،وﻗﺎل
َﻴﻒ اﻷﺧﻔﺶ ) (540 :2 :1985ﰲ ﻣﻌﺎﻧﻴﻪ )) :واﻟﻄَﻴﻒ أﻛﺜﺮ ﰲ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب ،وﻗﺎل اﻟﺸﺎﻋﺮ:أﻻ ﻳﺎ ﻟﻘﻮم ﻟ ِ ﻄ ِ دﻻل .واﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ ) (217 :1 :1992ﻳﺘﺤﺪث ﻋﻦ )ﻃَﻴﻒ( ﻗﺎﺋﻼ" :اﻷﺻﻞ ﻧﺎزح ذي ِ اﳋﻴﺎل َ ،أَر ّق ﻣﻦ ٍ )ﻃﻴﻒ( ﺑﺘﺸﺪﻳﺪ اﻟﻴﺎء ،ﻓﺤﺬﻓﻮا إﺣﺪى اﻟﻴﺎءﻳﻦ اﺧﺘﺼﺎرا". وﻟﺬﻟﻚ ﻳﺆﻛﺪ اﻟﺪارس ﻫﻨﺎ إن ) ﻓَﻌْﻞ( أﻛﺜﺮ ﰲ اﳌﺼﺎدر ﻣﻦ )ﻓﺎﻋﻞ( ،ﺣﻴﺚ ﺟﺎء )ﻃَﻴﻒ( أﻛﺜﺮ ﰲ اﳌﺼﺎدر ﻣﻦ )ﻃﺎﺋﻒ(. 7- 7وﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ) ﴾ ﴿ :اﻷﺣﻘﺎف (20 :واﻻﺧﺘﻼف ﻫﻨﺎ ﰲ اﻟﻘﺮاءة ﴿ ،﴾ ﻗﺎل أﺑﻮ زرﻋﺔ ) :(665 :1979وﻗﺮأ اﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﲠﻤﺰﺗﲔ ،اﻷوﱃ أﻟﻒ اﻟﺘﻮﺑﻴﺦ ﺑﻠﻔﻆ اﻻﺳﺘﻔﻬﺎم ،واﻟﺜﺎﻧﻴﺔ أﻟﻒ ﻗﻄﻊ ،وﻗﺮأ اﻟﺒﺎﻗﻮن )أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ( ﻋﲆ ﻟﻔﻆ اﳋﱪ .وﻗﺎل اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ ):2 :1992 :(320ﻗﺮأ اﺑﻦ ﻛﺜﲑ )آذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﺑﺄﻟﻒ ﻣﻄﻮﻟﺔ. وﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﻳﺪﺧﻞ ﰲ اﻟﻘﻀﻴﺔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ ،وﻟﲈ ﻛﺎﻧﺖ اﻷﺻﻮات ﺗﺸﻜّﻞ اﳌﻘﺎﻃﻊ ،ﻓﺈن ﻫﺬه اﳌﻘﺎﻃﻊ ﳍﺎ ﲣﺘﺺ ﲠﺎ ،وﻣﺜﻞ ﻗﺮاءة اﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ،ﻗﺎل اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ ) :(320 :2 :1992ﻓﺈذا اﺟﺘﻤﻊ ﱡ ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻣﻌﻴﻨﺔ ﳘﺰﺗﺎن ﻓﺄﻛﺜﺮ ،اﻟﻌﺮب واﻟﻘﺮاء ﻳُﻠﻴﱢﻨﻮن اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ ﲣﻔﻴﻔﺎ ،ﻓﻠﺬﻟﻚ ﻗﺮأ اﺑﻦ ﻛﺜﲑ )آذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ( ﺑﺄﻟﻒ ﻣﻄﻮﻟﺔ. واﳌﻌﻨﻰ ﻳﻨﺘﺞ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءات ،أن ﻣﻦ ﻗﺮأ ﲠﻤﺰﺗﲔ ﻳﻜﻮن اﳌﻌﻨﻰ )أأذﻫﺒﺘﻢ ﻃﻴﺒﺎﺗﻜﻢ وﺗﻠﺘﻤﺴﻮن اﻟﻔﺮج؟ ﻫﺬا ﻏﲑ ﻛﺎﺋﻦ( )أﺑﻮ زرﻋﺔ ،(665 ،1979 ،وﻗﺮاءة )أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﻋﲆ ﻟﻔﻆ اﳋﱪ ،وﻳﻜﻮن اﳌﻌﻨﻰ )وﻳﻮم ﻳُﻌﺮض اﻟﺬﻳﻦ ﻛﻔﺮوا ﻋﲆ اﻟﻨﺎر ﻳﻘﺎل ﳍﻢ :أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ ﻃﻴﺒﺎﺗﻜﻢ( )أﺑﻮ زرﻋﺔ.(665 ،1979 ، وﻟﲈ ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻘﺮاءة ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘﻢ( ﲠﻤﺰﺗﲔ :اﻷول أﻟﻒ ﺗﻮﺑﻴﺦ ﺑﻠﻔﻆ اﻻﺳﺘﻔﻬﺎم ،واﻷﻟﻒ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ أﻟﻒ اﻟﻘﻄﻊ ﻓﻴﻤﻴﻞ اﻟﻌﺮب إﱃ اﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ،وﺣﺎول اﻟﻜﺜﲑ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﲈء أن ﻳﻘﺪّ ﻣﻮا ﺣﺠﺠﻬﺎ اﳌﻨﺎﺳﺒﺔ ﰲ ِﻋﻠّﺔ اﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ،ﻓﻬﺬا ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ )د.ت (351 :.ﺑﺪى رأﻳﻪ ﻋﻨﺪﻣﺎ ﲢﺪّ ث ﻋﻦ ﻗﺮاءة ورش ) آﻧ ْﺬَ ْر َﲥﻢ( ﻣﻦ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ:
﴿
) ﴾ اﻟﺒﻘﺮة ،(6 :ﻷن ﻫﺬه اﻵﻳﺔ ﻗﺮﻳﺒﺔ ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﻈﺎﻫﺮة أي ﻇﺎﻫﺮة اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ ،ﻛﲈ ﰲ ) أَأَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ،ﻛﺎﻧﺖ اﻷﺻﻮات ﺗﺸﻜّﻞ اﳌﻘﺎﻃﻊ ،ﻓﺈن ﻫﺬه اﳌﻘﺎﻃﻊ ﳍﺎ ﺧﺼﺎﺋﺺ ﻣﻌﻴﻨﺔ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،ﻟﺬا ﻧﺠﺪ أن ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ )د.ت (351 :.ﻗﺎل ﰲ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة ) :آﻧ ْﺬَ ْر َﲥﻢ( :أن اﳊﺮﻛﺔ اﻟﻄﻮﻳﻠﺔ
151
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
ﻫﻨﺎ ﱂ ﺗﻨﺸﺄ ﺗﻌﻮﻳﻀﺎ ﻋﻦ اﳍﻤﺰة اﳌﺤﺬوﻓﺔ ،وإﻧﲈ ﺗﺸ ّﻜﻠﺖ ﻣﻦ اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ .ﻓﺎﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ﻫﻨﺎ ﺑﺈﺳﻘﺎط اﳍﻤﺰة ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ ،ﻓﺘﺸﻜّﻞ ﺣﺮﻛﺔ ﻃﻮﻳﻠﺔ ﻣﻨﻬﺎ ﰲ ﻣﺜﻞ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة. ﻟﻘﺪ ﲪﻞ اﻟﺰﳐﴩي ﺷﺪة ﻋﲆ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة ،ﻓﻄﻌﻦ ﻓﻴﻬﺎ وﳊﻨﻬﺎ ،ﻗﺎل ) (56 :1 :1995ﰲ اﻟﻜﺸﺎف :ﻓﺈن ﻗﻠﺖ :ﻫﻮ ﻻﺣﻦ ﺧﺎرج ﻋﻦ ﻛﻼم اﻟﻌﺮب ﺧﺮوﺟﲔ؛ أﺣﺪﳘﺎ :اﻹﻗﺪام ﻗﻠﺖ :ﻣﺎ ﺗﻘﻮل ﻓﻴﻤﻦ ﻳﻘﻠﺐ اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ أﻟﻔﺎ؟ ُ َ ﺣﺮف ّﻟﲔ واﻟﺜﺎﲏ ﺣﺮﻓﺎ ﻣﺪﻏﲈ ،ﻧﺤﻮ ﻗﻮﻟﻪ،﴾﴿ : َ ﻋﲆ ﲨﻊ اﻟﺴﺎﻛﻨﲔ ﻋﲆ ﺣﺪّ ه -وﺣﺪّ ه أن ﻳﻜﻮن اﻷول ﺑَﲔ ،ﻓﺄﻣﺎ ﺑَﲔ ْ َ واﻟﺜﺎﲏ :إﺧﻄﺎء ﻃﺮﻳﻖ اﻟﺘﺨ ﻔﻴﻒ ،ﻷن ﻃﺮﻳﻖ ﲣﻔﻴﻒ اﳍﻤﺰة اﳌﺘﺤﺮﻛﺔ اﳌﻔﺘﻮح ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻬﺎ أن ﲣﺮج ْ َ اﻟﻘﻠﺐ أﻟ ِ ﻔً ﺎ ﻓﻬﻮ ﲣﻔﻴﻒ اﳍﻤﺰة اﻟﺴﺎﻛﻨﺔ اﳌﻔﺘﻮح ﻣﺎ ﻗﺒﻠﻬﺎ ﻛﻬﻤﺰة )رأس(. ﻗﺎل ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ )د.ت :(351 :.أﻣﺎ ﻣﺎ زﻋﻤﻪ اﻟﺰﳐﴩي واﻟﺴﻠﻒ ﺑﺄﻧﻪ ﲨﻊ ﺑﲔ ﺳﺎﻛﺘﲔ ﻋﲆ ﻏﲑ ﺣﺪّ ه ،ﻓﻐﲑ ﺻﺤﻴﺢ ،ﻓﻠﻴﺲ ﻫﻬﻨﺎ اﺟﺘﲈع ﺳﺎﻛﻨﲔ .ﻓﻘﺪ ردﱠ أﺑﻮ ﺣﻴﺎن اﻷﻧﺪﻟﴘ ) (175 :1 :1993ﻋﲆ ﺗﻠﺤﲔ اﻟﺰﳐﴩي ﳍﺬه اﻟﻘﺮاءة ﺑﻘﻮﻟﻪ :وﻣﺎ ﻗﺎﻟﻪ ﻫﻮ ﻣﺬﻫﺐ اﻟﺒﴫﻳﲔ ،وﻗﺪ أﺟﺎز اﻟﻜﻮﻓﻴﻮن اﳉﻤﻊ ﺑﲔ اﻟﺴﺎﻛﻨﲔ ﻋﲆ ﻏﲑ اﳊﺪّ اﻟﺬي أﺟﺎزه اﻟﺒﴫﻳﻮن ،وﻗﺮاءة ورش ﺻﺤﻴﺤﺔ اﻟﻨﻘﻞ ﻻ ﺗﺪﻓﻊ ﺑﺎﺧﺘﻴﺎر اﳌﺬاﻫﺐ. وﻳﻌﺘﻘﺪ اﻟﺪارس أن ﻣﺎ ذﻫﺐ إﻟﻴﻪ ﻓﻮزي اﻟﺸﺎﻳﺐ ﰲ ﻗﺮاءة اﺑﻦ ﻛﺜﲑ أﻗﻮى ﳑﺎ ذﻫﺐ إﻟﻴﻪ اﻟﺰﳐﴩي ،رﻏﻢ أن اﺑﻦ ﻛﺜﲑ ﰲ ﻗﺮاءﺗﻪ )آذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ(ﻗﺪ ﺳﻠﻚ ﻃﺮﻳﻘﺎ ﻻ ﲡﺪه اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ وﻻ ﲤﻴﻞ إﻟﻴﻪ ،وﻣﻬﲈ ﳊ ّﻨﻬﺎ اﻟﺰﳐﴩي وﻟﻜﻦ وﺻﺢ ﺳﻨﺪﻫﺎ وﺟﺐ ﻗﺒﻮﳍﺎ ّ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ وأﻗﺴﻴﺘﻬﺎ ﳾء ،واﻟﻘﺮاءة ﳾء آﺧﺮ ،ﻓﺎﻟﻘﺮاءة ﺳﻨﺔ ،وأﻳّﺔ ﻗﺮاءة ﺛ ﺒﺘﺖ رواﻳﺘﻬﺎ، واﻷﺧﺬ ﲠﺎ ،ﻛﲈ ﻧﺠﺪ ﰲ ردّ أﰊ ﺣﻴﺎن اﻷﻧﺪﻟﴘ ﻋﲆ اﻟﺰﳐﴩي ،وﺧﺎﺻﺔ ﻣﺜﻞ ﻫﺬه اﻟﻈﺎﻫﺮة؛ ﻇﺎﻫﺮة اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ ﺑﻌﺪ ﺳﻘﻮط اﳍﻤﺰة وﲣﻔﻴﻔﻬﺎ وﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﺮﻛﺔ ﻃﻮﻳﻠﺔ ،واﷲ أﻋﻠﻢ. ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺪراﺳﺔ وﻧﺘﺎﺋﺠﻬﺎ ﺧﻼﺻﺔ اﻟﺪراﺳﺔ ﻳﺴﺘﺨﻠﺺ أن ﻣﺎ ﻳﻘﻮم ﺑﺎﳌﻔﺎﺿﻠﺔ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات وأﻧﲈ ﻳﻘﻮم ﻋﲆ اﳊﺠﺔ اﻟﻠﻐﻮﻳﺔ ﻣﻌﺘﻤﺪا ﻋﲆ ﻣﻨﻄﻮق اﻟﻠﻐﺔ وﻓﻬﻤﻬﺎ ،ﻓﻠﻴﺲ ﻣﻦ ﻣﻘﺼﻮده اﻹﺷﺎرة إﱃ أن ﻗﺮاءة ﻣﻔﻀﻠﺔ ﻫﻲ اﻷﻓﺼﺢ واﻷﺻﻮب ﻟﺪى ﻣﻮازﻧﺘﻬﺎ ﺑﻐﲑﻫﺎ. اﻟﺘﻨﻮع ﻻ وﻫﺎ ﻫﻮ ذا ﻳﺆﻛﺪ ﻋﲆ أن اﻻﺧﺘﻼف اﻟﻮاﻗﻊ ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ إﻧﲈ ﻫﻮ ﻣﻦ اﺧﺘﻼف ﱡ ﻧﻔﺮق ﺑﲔ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺼﺤﻴﺤﺔ اﳌﻘﺒﻮﻟﺔ ،ﻓﻜﻠﻬﺎ ﻛﻼم اﷲ ﺗﺒﺎرك وﺗﻌﺎﱃ ،وﻛﻠﻬﺎ اﺧﺘﻼف اﻟﺘﻀﺎد واﻟﺘﻨﺎﻗُﺾ ،وأﻻ ّ ّ ﻫﻲ اﻟﻘﺮآن ،واﳌﻌﺎﲏ اﻟﺘﻲ ﺗﺪل ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻛﻠﻬﺎ ﻣﻌﺎن ﻗﺮآﻧﻴﺔ ،ﻻ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﺑﻴﻨﻬﺎ ،وﻛﻞ ﻗﺮاءة ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ ﺟﻞ ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ ﰲ اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ،وأن اﻟﻘﺮاءات اﻟﻘﺮآﻧﻴﺔ ﻻ ﺗﺘﻔﺎﺿﻞ وإﻧﲈ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ .وﻳﺆﻛﺪ أﻳﻀﺎ أن ّ اﺧﺘﻼف اﻟﻘﺮاءات ﻳﺮﺟﻊ إﱃ اﻟﻠﻬﺠﺎت وﺧﺼﺎﺋﺺ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ﻓﻴﺤﺘﻮي ﻫﺬا اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﺮاءة وﺟﻮﻫﺎ ﺑﻼﻏﻴﺔ ﻛﺜﲑة. Graduate School and Research / 15 May 2013
152
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
ﻧﺘﺎﺋﺞ اﻟﺪراﺳﺔ ﺗﻜﻮن اﻟﻨﺘﺎﺋﺞ اﳌﺴﺘﻔﺎدة ﻣﻦ ﻫﺬه اﻟﺪراﺳﺔ ﻣﺎ ﻳﲇ: ﻣـﻦ ﺑـﻌﺾ اـﻷـوـﺟـﻪ ﰲـ اـﻻـﺧـﺘﻼفـ ﺑـﲔ اـﻟــﻘﺮاـءـﺗـﲔ ﳛـﺪثـ ﻣـﻦ اـﻹـﻋـﺠﺎمـ وـاـﻹـﳘــﺎلـ،ـ ﻛـﲈ ﰲـ ﻗـﻮﻟــﻪ
أ-
ﺗﻌﺎﱃ ) ﴾ ﴿ :اﻟـﺒﻘﺮة .(259 :ﺑـﲔ ) ﻧﻨﺸﺰﻫـﺎ( ،وـ) ﻧﻨﴩﻫـﺎ( ،ﻓـﻴﻤﻜﻦ اﳉـﻤﻊ ﺑﻴﻨﻬﲈ ،وﻛﺄن ﻛﻞ ﻗﺮاءة ﺗﻜﺸﻒ ﺟﺎﻧﺒﺎ ﻣﻦ اﳉﻮاﻧﺐ ﺛﻢ ﺗﺘﻜﺎﻣﻞ اﳉﻮاﻧﺐ ﻛﻠﻬﺎ. ب-
ﳛﺪث اﻻﺧﺘﻼف ﺑـﺴﺒﺐ أﺛﺮ اﳋﻂ اﻟﻘﺮآـﲏ ،وﻫﻮ ﻛﻠﻤﺔ واـﺣﺪة ﻳﻤﻜﻦ ﻗﺮاءﲥـﺎ ﻗﺮاءات،ﻛـﲈ ﰲ
ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ) ﴾ ﴿ :اﻟﲈﺋﺪة.(13 : ت-
ﻳــﻜﻮنـ اـﺧــﺘﻼفـ اـﻟــﻘﺮاـءـﺗــﲔ ﰲ ـ اـﳌــﺴﺄﻟــﺔ اـﻟــﻨﺤﻮﺑــﺔ ﻣــﻦ ﺣــﻴﺚ اـﻹ ـﻋــﺮاـبـ و ـاـﻟــﻌﻄﻒ و ـاـﳊــﻤﻞ ﻋــﲆ
ﻌَﻞ﴾ـ ﰲـ ﻗــﻮﻟـﻪ ﺗـﻌﺎﱃـ﴿ : اـﳌـﻌﻨﻰ،ـ وـاـﻟـﺘ ﻨﺎﺳﻖ ﰲـ اـﻟــﺒﻨﺎءـ وـاـﻟــﺼﻴﺎﻏـﺔ وـاـﻷــﺳﻠﻮبـ ﰲـ ﻛـﻠﻤﺔ ﴿ـ َﺟـ َ
ﺟﺎﻋﻞ( .وﻛﺬﻟﻚ ﲢﻘﻴﻖ ﻌَﻞ( ،وﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) ِ ُ ) ﴾ اﻷﻧﻌﺎم ، (96 :ﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) َﺟ َ اﻟﺘﻨﺎﺳﻖ ﻣﻊ اﻵﻳـﺔ ﻗﺒﻠﻬﺎ ﰲ ﻛﻠﻤﺔ ﴿
﴾ ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗـﻌﺎﱃ ) ﴾ ﴿ :اﻷﻋﺮاـف
،(201:ﻓﺒﻌﻀﻬﻢ ﻗﺮأ )ﻃَﻴ ْﻒ( ﺑﺎﳌﺼﺪر ،وﺑﻌﻀﻬﻢ ﻗﺮأ )ﻃﺎﺋﻒ( ﺑﺎﺳﻢ ﻓﺎﻋﻞ. ث-
ﻳــﻨﺘﺞ ا ـﻻـﺧــﺘﻼف ـ ﻣــﻦ ﺗــﺸﺪﻳــﺪ ا ـﳊــﺮفـ و ـﲣــﻔﻴﻔﻪ ﰲ ـ ﻛــﻠﻤﺔ
﴿
﴾ ﰲ ـ ﻗــﻮﻟــﻪ ﺗــﻌﺎﱃـ ﴿
) ﴾ اﻟﲈﺋﺪة ، (89 :ﻓﺎﻟﺘﺸﺪﻳﺪ ﻳﺪل ﻋﲆ ﻛﺜﺮة اﻷﻳﲈن وﺗﻜﺮارﻫﺎ ،واﻟﺘﺨﻔﻴﻒ ﻳﻨﺒّﻪ ﻋﲆ اﳊﻜﻢ اﻟﻔﻘﻬﻲ )وﻫﻮ اﻟﻜﻔﺎرة( اﻟﺬي ﻻ ﻳﺸﱰط ﺗﻜﺮار اﳊﻠﻒ. ج-
ﻳﻜﻮن اﺧﺘﻼف ﰲ ﻗﻀﻴﺔ اﻟﺘﴫﻳﻒ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﳉﻤﻊ واﳌﻔﺮد ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ﴿
) ﴾ ﻳـﻮﺳﻒ ، (10 :ﻓﻴﺘﺨﻠﻞ اـﳌﻌﻨﻰ ﺑﺎﻹـﻓﺮادـ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اـﻹﻟﻘﺎءـ ﰲ ﻣﻜﺎنـ واﺣـﺪ ،واـﳌﻌﻨﻰ اﻟـﺬي ﻳﻨﺘﺞ ﻋـﻦ اﳉﻤﻊ ﻧﻈﺮا إﱃ ﺗﻮا ﻓُﻖ اﻟﺘﻌﺒﲑ اﻟﻠﻔﻈﻲ ﰲ ﻫﺬه اﻟﻘﺮاءة ﻣﻊ اﳋﻠﺠﺎت اﻟﻨﻔﺴﻴﺔ اﻟﺘﻲ ﺗﻜﻤﻦ ﰲ ﻧﻔﻮس إﺧﻮة ﻳﻮﺳﻒ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ اﳊﺴﺪ واﻟﺒﻐﻀﺎء ،ﻛﺄﳖﻢ ﻣﺎ اﻛﺘﻔﻮا ﺑﺮﻣﻲ ﻳﻮﺳﻒ ﰲ اﻟﺒﺌﺮ ،وإﻧﲈ ودّوا ﻟﻮ رﻣﻮه ﰲ ﻏﻴﺎﺑﺎﲥﺎ ،ﰲ أﻋﲈﻗﻬﺎ ،ﰲ ﻇﻠﲈﲥﺎ اﳌﺘﻌﺪدة .ﻳﺪﺧﻞ اﻻﺧﺘﻼف ﰲ اﻟﻘﻀﻴﺔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ ﻣﻦ ﺣﻴﺚ ﺧﺼﺎﺋﺺ اﳌﻘﺎﻃﻊ ﰲ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،وﺗﻄﺮأ ﻇﺎﻫﺮة اﻟﺘﻘﺎء اﳊﺮﻛﺘﲔ اﻟﻘﺼﲑﺗﲔ ﰲ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﱃ ) ﴾ ﴿ :اﻷﺣﻘﺎف .(20 :ﻓﻤﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) أَ أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ( ﲠﻤﺰﺗﲔ، وﻣﻨﻬﻢ ﻣﻦ ﻗﺮأ ) أَ ذْﻫَ ﺒ ْﺘُﻢ(. وﻳﻮﴆ اﻟﺪارس إﱃ ﺑﻌﺾ اﻟﻀﻮاﺑﻂ اﻟﺘﻲ ﻳﻨﺒﻐﻲ ﻣﺮاﻋﺎﲥﺎ ،أن ﻻ ﻳﻜﻮن ﻣﻨﻬﺞ اﻟﺒﺤﺚ ﺗﻔﻀﻴﻞ ﻗﺮاءة ﻋﲆ ﺟﺎﻧﺐ ﻋﲆ ﺣﺴﺎب ﺟﺎﻧﺐ .واﷲ ﺗﻌﺎﱃ ﻳﻘﻮل اﳊﻖ وﻫﻮ ﳞﺪي اﻟﺴﺒﻴﻞ. ٍ ﻗﺮاءة ،ﺑﺤﻴﺚ ﻳُ ﻐ ﱡَﺾ ﻣﻦ ﺷﺄن
153
Graduate School and Research / 15 May 2013
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
اﳌﺼﺎدر واﳌﺮاﺟﻊ اﻷﺧﻄﻞ ،أﺑﻮ ﻣﺎﻟﻚ ﻏﻴﺎث ﺑﻦ ﻏﻮث اﻟـﺘـﻐـﻠـﺒـﻲ1416 ،ﻫـ1990/م ،دﻳﻮان اﻷﺧﻄﻞ ،ﴍﺣﻪ؛ ﳎﻴﺪ ﻃﺮاد ،ﺑﲑوت: دار اﳉﻴﻞ. اﻷﺧﻔﺶ اﻷوﺳﻂ ،ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﺪة اﻟﺒﻠﺨﻲ اﳌﺠﺎﺷﻌﻲ ) ،ت 225ﻫـ(1405 ،ﻫـ 1980 /م ،ﻣﻌﺎﲏ اﻟﻘﺮآن، ﲢﻘﻴﻖ؛ د .ﻋﺒﺪ اﻷﻣﲑ ﳏﻤﺪ أﻣﲔ اﻟﻮرد ،ﺑﲑوت :ﻋﺎﱂ اﻟﻜﺘﺐ. اﻷزدي ،أﺑﻮ ﺑﻜﺮ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ درﻳﺪ ،د.ت ،.اﻻﺷﺘﻘﺎق ،ﲢﻘﻴﻖ؛ ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﳏﻤﺪ ﻫﺎرون ،ط ،2 :ﺑﲑوت :دار اﳌﺴﲑة. اﻷﻧﺪﻟﴘ ،أﺑﻮ ﺣﻴﺎن ،ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ )ت 745ﻫـ( ،د.ت ،.ﺗﻔﺴﲑ اﻟﺒﺤﺮ اﳌﺤﻴﻂ ،ﲢﻘﻴﻖ؛ اﻟﺸﻴﺦ ﻋﺎدل زﻛﺮﻳﺎ ﻋﺒﺪ اﳌﺠﻴﺪ اﻟﻨﻮﰐ ،ود.أﲪﺪ اﻟﺘﺠﻮﱃ اﳉﻤﻞ ،داراﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻤﻠﻴﺔ. اﺑﻦ اﳉﺰري ،ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﰊ اﳋﲑ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ اﳉﺰري اﳌﺘﻮﰱ )833ﻫـ(1400 ،ﻫـ 1980/م ،ﻏﺎﻳﺔ اﻟﻨﻬﺎﻳﺔ ﰲ ﻃﺒﺎﻗﺎت اﻟﻘﺮاء ،ﻋﻨﻲ ﻧﺸﲑة؛ج ﺑﺮﺟﺴﱰاﴎ ،ﺑﲑوت :دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ. اﺑﻦ اﳉﺰري ،ﺷﻤﺲ اﻟﺪﻳﻦ أﰊ اﳋﲑ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ اﳉﺰري ،د.ت ،.اﻟﻨﴩ ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻌﴩ ،ﺣﻘﻘﻪ؛ ﻋﲇ ﳏﻤﺪ اﻟﻀﺒﺎع ،ﺑﲑوت :دار ﻟﺒﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ. أﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ،أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﲇ ﺑﻦ أﲪﺪ ﺑﻦ ﺧﻠﻒ اﻷﻧﺼﺎري اﺑﻦ اﻟﺒﺎذش اﳌﺘﻮﰱ )540ﻫـ(1403 ،ﻫـ1983/م ،ﻛﺘﺎب اﻹﻗﻨﺎع ﰲ اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ ،ﲢﻘﻴﻖ؛ د .ﻋﺒﺪ اﳌﺠﻴﺪ ﻗﻄﺎش د.ن. ﺣﺴﻦ ،ﻋﺒﺎس1964 ،ﻫـ ،اﻟﻨﺤﻮ اﻟﻮاﰲ ، ،ط ،2 :ﻣﴫ :دار اﳌﻌﺎرف. اﳋﺎﻟﺪي ،ﺻﻼح ﻋﺒﺪ اﻟﻔﺘﺎح1403 ،ﻫـ 1982/م ،ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻟﺘﺼﻮﻳﺮ اﻟﻔﺘﻰ ﻋﻨﺪ ﺳﻴﺪ ﻗﻄﺐ ،ﻋﲈن :دار اﻟﻔﺮﻗﺎن. اﻟﺮاﻏﺐ اﻻﺻﻔﻬﺎﲏ1418 ،ﻫـ 1998م ،اﳌﻔﺮدات ﰲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﻘﺮآن ،راﺟﻌﻪ؛ ﳏﻤﺪ ﺧﻠﻴﻞ ﻋﺘﻴﺎﲏ ،ﻟﺒﻨﺎن :دار اﳌﻌﺮﻓﺔ.اﻟﺰﺟﺎج ،د.ت .إﻋﺮاب اﻟﻘﺮآن ،ﲢﻘﻴﻖ؛ إﺑﺮاﻫﻴﻢ اﻷﺑﻴﺎري ،د.ط. أﺑﻮ زرﻋﺔ ،ﻋﺒﺪ اﻟﺮﲪﻦ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ زﻧﺠﻠﺔ1399 ،ﻫـ1979/م ،ﺣﺠﺔ اﻟﻘﺮاءات ،ط ،2:ﲢﻘﻴﻖ؛ ﺳﻌﻴﺪ اﻷﻗﻐﺎﲏ، ﺑﲑوت :ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ. اﻟﺰرﻛﴚ ،ﺑﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ 1972 ،م ،اﻟﱪﻫﺎن ﰲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ،ط ،2 :ﲢﻘﻴﻖ؛ ﳏﻤﺪ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﻳﺮاﻫﻴﻢ ،د.ط. اﻟﺰﳐﴩي ،أﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺟﺎر اﷲ ﳏﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ )538-467ﻫـ( 1415 ،ﻫـ1990 /م ،ﺗﻔﺴﲑ اﻟﻜﺸﺎف ﻋﻦ ﺣﻘﺎﺋﻖ ﻏﻮاﻣﺾ اﻟﺘﻨﺰﻳﻞ وﻋﻴﻮن اﻷﻗﺎوﻳﻞ ﰲ وﺟﻮه اﻟﺘﺄوﻳﻞ ،ﺣﻘﻘﻪ؛ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﺴﻼم ﺷﺎﻫﲔ، ﺑﲑوت :دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ. Graduate School and Research / 15 May 2013
154
โครงการ การประชุมวิชาการนําเสนอผลงานระดับชาติ บัณฑิตวิทยาลัยและการวิจัย ”มหาวิทยาลัยอิสลามยะลา ประจําป 2556 “ผลงานบัณฑิตศึกษา งานวิจัย และงานสรางสรรคเพื่อการพัฒนา
ﺳﻴﺪ ﻗﻄﺐ1386 ،ﻫـ 1966/م ،اﻟﺘﺼﻮﻳﺮ اﻟﻔﻨﻲ ﰲ اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ،ﺑﲑوت :دار اﻟﴩق. اﻟﺼﻤﺮي ،أﺑﻮ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﲆ ﺑﻦ اﺳﺤﺎق1403 ،ﻫـ1982 /م ،اﻟﺘﺒﴫة واﻟﺘﺬﻛﺮة ،ﲢﻘﻴﻖ؛ د.ﻓﺘﺤﻲ أﲪﺪ ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻋﲆ اﻟﺪﻳﻦ ،دﻣﺸﻖ :دار اﻟﻔﻜﺮ. ﻋﺒﺎس ،ﻓﻀﻞ ﺣﺴﻦ1997 ،م ،إﺗﻘﺎن اﻟﱪﻫﺎن ﰲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن ،ﻋﲈن :دار اﻟﻔﺮﻗﺎن. أﺑﻮ ﻋﲇ ،اﳊﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﻐﻔﺎر اﻟﻔﺎرﳼ )288ﻫـ377/ﻫـ(1414 ،ﻫـ1984/م ،اﳊﺠﺔ ﻟﻠﻘﺮاء اﻟﺴﺒﻌﺔ ،ﲢﻘﻴﻖ؛ ﺑﺪر اﻟﺪﻳﻦ ﻗﻬﻮﺟﻲ وﺑﺸﲑ ﺟﻮﳚﺎﰐ ،راﺟﻌﻪ ودﻗﻘﻪ؛ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﺰﻳﺰ رﺑﺎح واﲪﺪ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﺪﻗﺎق ،دﻣﺸﻖ :دار اﳌﺄﻣﻮن ﻟﻠﱰاث. أﺑﻮ ﻓﺎرس ،ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪ اﻟﻘﺎدر1408 ،ﻫـ 1988 /م ،ﻛﺘﺎب اﻹﻳﲈن واﻟﻨﺬور ،ط ،3 :ﻋﲈن :داراﻷرﻗﻢ. اﺑﻦ ﻗﺘﻴﺒﺔ ،أﺑﻮ ﳏﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻠﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻠﻢ )276 – 213ﻫـ(1401 ،ﻫـ 1981 /م ،ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﺸﻜﻞ اﻟﻘﺮآن ،ط،3 : ﲢﻘﻴﻖ؛ اﻟﺴﻴﺪ أﲪﺪ ﺻﻘﺮ ،اﳌﺪﻳﻨﺔ :اﳌﻜﺘﺒﺔ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ. اﻟﻘﻔﻄﻲ ،اﻟﻮزﻳﺮ ﲨﺎل اﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮ اﳊﺴﻦ ﻋﲇ ﺑﻦ ﻳﻮﺳﻒ1406 ،ﻫـ 1986 /م ،اﺑﻨﺎه اﻟﺮواة ﻋﲆ أﻧﺒﺎء اﻟﻨﺤﺎة، ﲢﻘﻴﻖ؛ ﳏﻤﺪ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ إﺑﺮاﻫﻴﻢ ،اﻟﻘﺎﻫﺮة :دار اﻟﻔﻜﺮ اﻟﻌﺮﰊ ،وﺑﲑوت :ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻜﺘﺐ اﻟﺜﻘﺎﻓﻴﺔ. ﳏﻴﺴﻦ ،ﳏﻤﺪ ﺳﺎﱂ1408 ،ﻫـ 1988 /م ،اﳌﻐﻨﻲ ﰲ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻌﴩ اﳌﺘﻮاﺗﺮة ،ط ،2 :ﺑﲑوت :دار اﳉﻴﻞ، واﻟﻘﺎﻫﺮة :ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﻜﻠﻴﺎت اﻷزﻫﺮﻳﺔ. ﻣﻜﻲ ﺑﻦ أﰊ ﻃﺎﻟﺐ اﻟﻘﴘ؛ أﺑﻮ ﳏﻤﺪ )437 – 355ﻫـ(1404 ،ﻫـ1984/م ،ﻛﺘﺎب اﻟﻜﺸﻒ ﻋﻦ وﺟﻮه اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ وﻋﻠﻠﻬﺎ وﺣﺠﺠﻬﺎ ،ط ،3 :ﲢﻘﻴﻖ؛ د.ﳏﻲ اﻟﺪﻳﻦ رﻣﻀﺎن ،ﺑﲑوت :ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﺮﺳﺎﻟﺔ. اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ،د.ت ،.ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب. اﳍﻤﺰاﲏ ،اﺑﻦ ﺧﺎﻟﻮﻳﻪ أﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﷲ اﳊﺴﻦ ﺑﻦ أﲪﺪ )ت 370ﻫـ(1413 ،ﻫـ1992 /م ،إﻋﺮاب اﻟﻘﺮاءات اﻟﺴﺒﻊ وﻋﻠﻠﻬﺎ ،ﺣﻘﻘﻪ وﻗﺪم ﻟﻪ؛ د.ﻋﺒﺪ اﻟﺮﲪﻦ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﲈن اﻟﻌﺜﻴﻤﲔ ،اﻟﻘﺎﻫﺮة :ﻣﻜﺘﺒﺔ اﳋﺎﻧﺠﻲ. اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ اﻟﺸﺎﻳﺐ ،ﻓﻮزي ﺣﺴﻦ ﺳﺎﱂ ،أﺛﺮ اﻟﻘﻮاﻧﲔ اﻟﺼﻮﺗﻴﺔ ﰲ ﺑﻨﺎء اﻟﻜﻠﻤﺔ اﻟﻌﺮﺑﻴﺔ ،رﺳﺎﻟﺔ اﻟﺪﻛﺘﻮراة ،ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻋﲔ اﻟﺸﻤﺲ اﻟﻘﺎﻫﺮة. ﳏﺎﺳﻨﺔ ،ﻓﺎﻳﺰ ،وﺟﻮه ﻣﻦ اﻟﺮﺳﻢ اﻟﻘﺮآﲏ وأﻏﺮاﺿﻪ ﰲ اﻟﻘﺮاءات ،رﺳﺎﻟﺔ اﻟﲈﺟﺴﱰ ،ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﲑﻣﻮك ،اﳌﻤﻠﻜﺔ اﻷردﻧﻴﺔ اﳍﺎﺷﻤﻴﺔ.
155
Graduate School and Research / 15 May 2013