VİRAL HEPATİT 2013 Editörler
Prof. Dr. Fehmi Tabak Doç. Dr. Selma Tosun
Viral Hepatitle Savaşım Derneği 2013
©İstanbul Medikal Yayıncılık BİLİMSEL ESERLER dizisi
VİRAL HEPATİT 2013
Prof. Dr. Fehmi Tabak, Doç. Dr. Selma Tosun 1. Baskı 2013 ISBN - 978-605-4499-70-0
2013 İstanbul Medikal Sağlık ve Yayıncılık Hiz. Tic. Ltd. Şti. 34104, Çapa-İstanbul-Türkiye www.istanbultip.com.tr e-mail: info@istanbultip.com.tr Merkez: Turgut Özal Cad. No: 4/A Çapa-İST. Tel: 0212.584 20 58 (pbx) 587 94 43 Faks: 0212.587 94 45
www.istanbultip.com.tr Yasalar uyarınca, bu yapıtın yayın hakları istanbul medikal sağlık ve yayıncılık hiz.tic.ltd.şti.’ye aittir. Yazılı izin alınmadan ve kaynak olarak gösterilmeden, elektronik, mekanik ve diğer yöntemlerle kısmen veya tamamen kopya edilemez; fotokopi, teksir, baskı ve diğer yollarla çoğaltılamaz. UYARI Medikal bilgiler sürekli değişmekte ve yenilenmektedir. Standart güvenlik uygulamaları dikkate alınmalı, yeni araştırmalar ve klinik tecrübeler ışığında tedavilerde ve ilaç uygulamalarındaki değişikliklerin gerekli olabileceği bilinmelidir. Okuyuculara ilaçlar hakkında üretici firma tarafından sağlanan her ilaca ait en son ürün bilgilerini, dozaj ve uygulama şekillerini ve kontrendikasyonları kontrol etmeleri tavsiye edilir. Her hasta için en iyi tedavi şeklini ve en doğru ilaçları ve dozlarını belirlemek uygulamayı yapan hekimin sorumluluğundadır. Yayıncı ve editörler bu yayından dolayı meydana gelebilecek hastaya ve ekipmanlara ait herhangi bir zarar veya hasardan sorumlu değildir.
Yayına hazırlayan İstanbul Medikal Sağlık ve Yayıncılık Hiz. Tic. Ltd. Şti. Yayıncı sertifika no 12643 Editörler Fehmi Tabak, Selma Tosun İMY adına grafiker Mesut Arslan, Tuğçe Yıldırım Kapak İMY Tasarım Baskı ve cilt Promat Basım Yayın Sanayi ve Ticaret A.Ş Sanayi Mah. 1673 Sok. No: 34 Esenyurt-İstanbul Tel: 0212. 622 63 63
Bu kitap, Viral Hepatitle Savaşım Derneği ve MSD İlaç Şirketinin Katkılarıyla
Basılmıştır.
Viral Hepatitle Savaşım Derneği
L Derneğimizin en rağbet gören etkinliklerinden biri olan “Viral Hepatit” kitabı güncellenerek 1992 yılından beri sürekli basılmaktadır. Elinizdeki bu kitap “Viral Hepatit” kitabının 7. baskısıdır. Bu baskıda da özellikle viral hepatit ile uğraşan hekimlerimizin sıklıkla karşılaştıkları ve tartışmalı sorunları ön plana çıkaran konulara ağırlık verilmiştir. Viral Hepatit 2013’de ilginizi çekecek değişik, güncel bölümlerin yanı sıra büyük bir titizlikle hazırlanan viral hepatitlerin ülkemizdeki epidemiyolojisi de bulunmaktadır.
Kitabın oluşumunda emeği geçen değerli yazarlarımıza, kitabımızın sponsorluğunu üstlenen MSD İlaç Şirketi’ne ve basımı gerçekleştiren İstanbul Medikal Yayıncılığa en içten teşekkürlerimizi sunarız. Viral Hepatit 2013’ün okuyanlara yararlı olması dileğiyle. Prof. Dr. Fehmi Tabak Doç. Dr. Selma Tosun
ÖNSÖZ
L
YAZARLAR
Prof. Dr. Ulus Salih Akarca Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Gastroentero Hepatoloji Bilim Dalı, İzmir Dr. Meral Akdoğan Türkiye Yüksek İhtisas Hastanesi Gastroenteroloji Kliniği
Dr. Hikmet Akkız Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, Adana Prof. Dr. Murat Aladağ İnönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Gastroenteroloji Bilim Dalı, Malatya
Uzm. Dr. Hülya Aladağ İnönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Fakültesi, İç Hastalıkları Anabilim Dalı, Kadın Doğum Hastalıkları Bilim Dalı, Malatya Prof. Dr. Mustafa Altındiş Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Afyonkarahisar
Uzm. Dr. Ferhat Arslan İstanbul Medipol Üniversitesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, İstanbul Prof. Dr. Selim Aydemir Bülent Ecevit Üniversitesi Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, Zonguldak
Uzm. Dr. Özlem Altuntaş Aydın S.B. Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kliniği, İstanbul Prof. Dr. İ. Halil Bahçecioğlu Fırat Üniversitesi Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, Elazığ Prof. Dr. İsmail Balık Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Ankara
Doç. Dr. Ömer Başar Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi, Gastroenteroloji Bilim Dalı, Antalya
Prof. Dr. Fatih Beşışık İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Gastroenterohepatoloji Bilim Dalı, İstanbul
Doç. Dr. Bahattin Çiçek Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları/Gastroenteroloji, İstanbul Uzm. Dr. Hilal Dağtekin İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları Anabilim Dalı, İstanbul Doç. Dr. Tuna Demirdal Afyon Kocatepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları Anabilim Dalı, Afyonkarahisar
Dr. Hilal Ünalmış Duda Hepatitle Yaşam Hasta ve Hasta Yakınları Toplumsal Bilgilendirme, Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği Başkanı Doç. Dr. Hakan Erdem GATA Haydarpaşa Eğitim Hastanesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Servisi, İstanbul
Prof. Dr. Rahmet Güner Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kliniği, Ankara
Dr. İmran Hasanoğlu Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Ankara Atatürk Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kliniği, Ankara Prof. Dr. Kenan Hızel Gazi Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları Anabilim Dalı, Ankara Prof. Dr. Sadettin Hülagü Kocaeli Tıp Fakültesi, Gastroenteroloji Bilim Dalı, Kocaeli
Prof. Dr. Ramazan İdilman Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Gastroenteroloji Bilim Dalı, Ankara
Prof. Dr. Oğuz Karabay Sakarya Üniversitesi Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hast ve Kl Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Sakarya
Prof. Dr. Çetin Karaca İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi Gastroenterohepatoloji Bilim Dalı, İstanbul Doç. Dr. Burçak Kayhan Endo-Clup Sağlık Merkezi, Ankara
Prof. Dr. Sabahattin Kaymakoğlu İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi, Gastroenterohepatoloji Bilim Dalı, İstanbul
Uzm. Dr. Onur Keskin Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Gastroenteroloji Bilim Dalı, Ankara Uzm. Dr. Serta Kılınçalp Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Gastroenteroloji Kliniği, Ankara
Uzm. Dr. Uğur Korkmaz Kocaeli Tıp Fakültesi, Gastroenteroloji Bilim Dalı, Kocaeli
Prof. Dr. İftihar Köksal Karadeniz Teknik Üniversitesi Tıp Fakültesi, İnfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı Trabzon
Doç. Dr. Şükran Köse Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi, İzmir
Uzm. Dr. Hayat Kumbasar Karaosmanoğlu S.B. Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kliniği, İstanbul
Doç. Dr. Behice Kurtaran Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları Anabilim Dalı, Adana
Prof. Dr. Hakan Leblebicioğlu Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Samsun
Prof. Dr. Reşit Mıstık Uludağ Ü Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Bursa Prof. Dr. Oral Öncül GATA Haydarpaşa Enfeksiyon Hastalıkları Bölümü, İstanbul
Uzm. Dr. Aslı Çiftcibaşı Örmeci İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Gastroenterohepatoloji Bilim Dalı, İstanbul
Prof. Dr. Necati Örmeci Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, Ankara
Prof. Dr Gülşen Özbay İ.Ü. İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Tıbbi Patoloji Anabilim Dalı, İstanbul
Prof. Dr. Hasan Özkan Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, Ankara Prof. Dr. Neşe Saltoğlu İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, İstanbul
Prof. Dr. Abdullah Sonsuz İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, İstanbul Uzm. Dr. Özlem Mutluay Soyer İ.Ü. İstanbul Tıp Fakültesi, Gastroenterohepatoloji Bilim Dalı, İstanbul Prof. Dr. Fehmi Tabak İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları Anabilim Dalı, İstanbul
Prof. Dr. Tansu Yamazhan Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, İzmir
Doç. Dr. Gürdal Yılmaz Karadeniz Teknik Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Trabzon
Doç. Dr. Selma Tosun Manisa Devlet Hastanesi, Manisa
Dr. Özlem YOLDAŞ Afyon Kocatehe Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Afyonkarahisar
Dr. Oğuz Üsküdar Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, Adana
Doç. Dr. Osman Yüksel Dışkapı Yıldırım Beyazıt Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Gastroenteroloji Kliniği, Ankara
Prof. Dr. Nurdan Tözün Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları/Gastroenteroloji, İstanbul
Uzm. Dr. Özlem Altuntaş Aydın S.B. Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji Kliniği, İstanbul
Prof. Dr. Cihan Yurdaydın Ankara Üniversitesi Tip Fakültesi Gastroenteroloji Bilim Dalı, Ankara
L
İÇİNDEKİLER
1. VİRAL HEPATİTLE SAVAŞIM DERNEĞİ 1990-2012 .............................................1 Prof. Dr. İsmail Balık
2. HEPATİT A VİRÜS ENFEKSİYONUNUN EPİDEMİYOLOJİSİ............................13 Prof. Dr. Reşit Mıstık
3. TÜRKİYE’DE VİRAL HEPATİT B EPİDEMİYOLOJİSİ..........................................25 YAYINLARIN METAANALİZİ Doç. Dr. Selma Tosun
4. HEPATİT C VİRÜS ENFEKSİYONUN EPİDEMİYOLOJİSİ ..................................81 Prof. Dr. Reşit Mıstık
5. HEV, HGV, TTV VE SEN VİRÜS ENFEKSİYONLARININ EPİDEMİYOLOJİSİ .......................................................................................................113 Prof. Dr. Reşit Mıstık
6. HEPATİT VİRÜSLERİNİN BULAŞMA YOLLARI...................................................127 Doç. Dr. Behice Kurtaran
7. KARACİGER TESTLERİ VE KLİNİK KULLANIMLARI ........................................137 Uzm. Dr. Serta Kılınçalp, Doç. Dr. Ömer Başar
8. VİRAL HEPATİTLERİN TANISINDA SEROLOJİK VE MOLEKÜLER TESTLER ...............................................................................................159 Prof. Dr. Mustafa Altındiş, Dr. Özlem Yoldaş 9. KARACİĞER İĞNE BİYOPSİSİ ..................................................................................181 Doç. Dr. Hakan Erdem
10. KRONİK VİRAL HEPATİTLERDE HİSTOPATOLOJİ ...........................................189 Prof. Dr. Gülşen Özbay
11. KRONİK HEPATİT TANISINDA İNVAZİV VE İNVAZİV OLMAYAN TESTLERİN KARŞILAŞTIRILMASI.....................................................199 Doç. Dr. Gürdal Yılmaz
12. HEPATİT A VİRÜS ENFEKSİYONU ..........................................................................215 Doç. Dr. Selma Tosun
13. İNAKTİF HBsAg TAŞIYICILIĞI..................................................................................247 Uzm. Dr. Hilal Dağtekin, Prof. Dr. Fehmi Tabak
14. KRONİK HEPATİT B’DE GENEL TEDAVİ YAKLAŞIMI.......................................255 Prof. Dr. İftihar Köksal 15. KRONİK HEPATİT B’DE İNTERFERON TEDAVİSİ..............................................265 Uzm. Dr. Özlem Mutluay Soyer, Prof. Dr. Sabahattin Kaymakoğlu
16. HBV’YE BAĞLI KRONİK HEPATİT TEDAVİSİNDE ANTİVİRAL DİRENCİ - KLİNİK YAKLAŞIM .................................................................................285 Prof. Dr. Fatih Beşışık
17. KRONİK HEPATİT B İNFEKSİYONUNDA FAZLAR VE HBsAg KUANTİFİKASYONUNUN ÖNEMİ...........................................................................293 Prof. Dr. Hasan Özkan
18. KRONİK HEPATİT B TEDAVİ REHBERLERİNİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ ..301 Prof. Dr. Hakan Leblebicioğlu
19. KRONİK HEPATİT B TEDAVİSİNDE İMMÜNO-TERAPİLER ...........................309 NELER VADEDİYOR? Doç. Dr. Şükran Köse 20. HEPATİT C VİRÜSÜ .....................................................................................................317 Prof. Dr. Necati Örmeci
21. AKUT HEPATİT C .........................................................................................................335 Doç. Dr. Osman Yüksel
22. KRONİK HEPATİT C’DE YENİ SEÇENEKLER. KİME NE ZAMAN?..................347 Prof. Dr. Ulus Salih Akarca
23. KRONİK HEPATİT C TEDAVİ REHBERLERİNİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ ................................................................................................................363 Prof. Dr. Selim Aydemir
24. KRONİK HEPATİT C TEDAVİSİNDE YENİ İLAÇLAR..........................................375 Prof. Dr. Rahmet Güner, Dr. İmran Hasanoğlu
25. KRONİK HEPATİT DELTA ENFEKSİYONUNDA GÜNCEL TEDAVİ YAKLAŞIMLARI ............................................................................................393 Prof. Dr. Cihan Yurdaydın, Uzm. Dr. Onur Keskin
26. HEPATİT E VİRUSU .....................................................................................................405 Doç. Dr. Tuna Demirdal
27. HEPATİT B AŞILAMASI VE ÜLKEMİZDE HEPATİT AŞILAMA SONUÇLARI...................................................................................................................413 Doç. Dr Selma Tosun
28. HEPATİTE YOL AÇAN DİĞER VİRÜSLER..............................................................439 Prof. Dr. Kenan Hızel
29. KARACİĞER SİROZU: HASTALIĞIN VE KOMPLİKASYONLARININ TEDAVİSİ ....................................................................449 Prof. Dr. Abdullah Sonsuz
30. KARACİĞER SİROZUNDA ANTİ-VİRAL TEDAVİ................................................459 Dr. Meral Akdoğan
31. KRONİK VİRAL HEPATİTLERİN KARACİĞER DIŞI BELİRTİ VE BULGULARI ...................................................................................................................469 Uzm. Dr. Ferhat Arslan
32. YAN ETKİ YÖNETİMİ...................................................................................................481 Prof. Dr. Oral Öncül
33. GEBELİK VE KRONİK HEPATİTLER .......................................................................499 Prof. Dr. Neşe Saltoğlu
34. İMMÜNSUPRESIF TEDAVI ALAN KRONİK HEPATİTLİ HASTAYA YAKLAŞIM .....................................................................................................................511 Prof. Dr. Oğuz Karabay
35. VİRAL HEPATİTLER VE KRONİK BÖBREK YETERSİZLİĞİ .............................521 Uzm. Dr. Aslı Çiftcibaşı Örmeci, Prof. Dr. Çetin Karaca
36. KRONİK HEPATİTLER VE KARACİĞER YAĞLANMASI ....................................531 Doç. Dr. Bahattin Çiçek, Prof. Dr. Nurdan Tözün
37. HIV VE HBV KOENFEKSİYONU................................................................................537 Uzm. Dr. Hayat Kumbasar Karaosmanoğlu
38. HIV/HCV KOENFEKSİYONU......................................................................................545 Uzm. Dr. Özlem Altuntaş Aydın
39. HEPATOSELLÜLER KARSİNOMA: RİSK FAKTÖRLERİ VE HEPATOKARSİNOGENEZİS......................................................................................553 Dr. Hikmet Akkız, Dr. Oğuz Üsküdar
40. KARACİĞER TRANSPLANTASYON HASTASININ TAKİBİ ...............................567 Prof. Dr. Murat Aladağ, Uzm. Dr. Hülya Aladağ
41. KLİNİĞİ VİRAL HEPATİTLERE BENZEYEN ENFEKSİYON DIŞI KARACİĞER HASTALIKLARI....................................................................................579 Prof. Dr. İ. Halil Bahçecioğlu
42. OTOİMMÜN HEPATİT ................................................................................................589 Prof. Dr. Sadettin Hülagü, Uzm. Dr. Uğur Korkmaz 43. ENFEKSİYON HASTALIKLARI VE KARACİĞER ..................................................621 Prof. Dr. Tansu Yamazhan
44. TOKSİK HEPATİTLİ HASTAYA YAKLAŞIM ...........................................................631 Uzm. Dr. Onur Keskin, Prof. Dr. Ramazan idilman
45. HEPATİTE İNSAN HAKLARI VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER AÇISINDAN BAKIŞ.......................................................................................................643 Dr. Hilal Ünalmış Duda
46. PSİKOSOSYAL STRES VE KARACİĞER HASTALIKLARI...................................651 Doç. Dr. Burçak Kayhan
BÖLÜM 1
L
VİRAL HEPATİTLE SAVAŞIM DERNEĞİ 1990-2012
Prof. Dr. İsmail Balık
1
VİRAL HEPATİTLE SAVAŞIM DERNEĞİ 1990-2012 Prof. Dr. İsmail Balık
vereceğini ümit ediyorum. Müsaadenizle sizi biraz gerilere götüreceğim, kısaca neler yaptığımızı anlatacağım. Öncelikle VHSD’nin kuruluşunda emeği gecen ve tümünün isimlerini web sayfamızda (www.vhsd.org) görebileceğiniz o çok değerli hocalarımızı bugün büyük bir şükranla anmak istiyorum ve son kongremizde organizasyon komitesinin bana bahşettiği onursal başkanlık onurunu ben, baştan bugüne kadar dernekte emeği gecen yöneticiler, bölge temsilcileri ve tüm üyelerle paylaşmak istiyorum. VHSD’nin herkesin takdirle baktığı bir dernek haline gelmesinde emeği gecen her fert, bu onuru fazlasıyla hak ediyor. Çünkü bu dernek öylesine güzel, öylesine büyük hizmetler verdi ki bu ancak iyi bir dayanışma ve elbirliğiyle olabilirdi. Kimi daha az, kimi daha çok ama herkes elinden geldiğince derneğe destek verdi. Burada aslında aktif emeği gecen herkese içten teşekkür ederek, özellikle hemen aklıma gelen derneğin gelişmesinde yönetimde bulundukları ve hatta bulunmadıkları sürelerde de VHSD ile aktif bağını devam ettiren hocalarımızı anmak istiyorum. Ama özellikle ilk yıllarda görev alan yönetim kurulu üyelerini, başta en uzun süre derneğimize baskanlık eden Kaya Kılıçturgay hocamız olmak üzere çok daha fazla özveriye çalışmak zorunda olduklarından dolayı ayrıca anmak istiyorum. Derneğimizin başkanlığını yapanlar; Yahya Laleli (kurucu başkan), Kaya Kılıçturgay, Selim Badur, Altınay Bilgiç, Emin Tekeli, İsmail Balık ve Fehmi Tabak. Başkanlarımızın uzmanlık dalları; bir biyokimya, iki mikrobiyoloji, dört infeksiyon. ilk yıllardan bu yana sırasıyla yönetim kurulunda en uzun sürelerde yer alanlar ve/veya dernekle ilgisi sürekli olanlar; Abdurahman Koçer, Özden Uzunalimoğlu, Atilla Öktem, Hakan Leblebicioğlu, İftihar Köksal, Fügen
VHSD’nin “en eski üyelerinden biri ve en son başkanı olmam ve neredeyse ilk gününden bu yana her türlü görevini; üyelik, yönetim kurul üyeliği, genel sekreterlik, başkan yardımcılığı vs yapmam” nedeniyle yönetim kurulu bu yılki kitabımızda benden derneğin geçmişini anlatan bir yazı yazmamı istedi. Bunu, çok güzel işlere imza atmış bir derneğin tarihine tanıklık etme ve kayıt düşme adına büyük bir onurla kabul ettim. Ama itiraf edeyim ki, sanırım hayatımdaki en zorlandığım yazım oldu bu; dile kolay tam 22 yıl, yani derneğin 1990 da kuruluşundan 2011’e kadar. Bir sivil toplum kuruluşunda bir gönüllünün yapması gereken herşeyi özveriyle yapmaya çalışılarak geçirilen koca bir 22 yıl... Aslında bendeki hepatit sevdası, ta öğrenciliğimde başlayan hepatite olan ilgim, enfeksiyon hastalıkları uzmanlık dalını seçmem, hepatit tezi almam ve yine bir hepatit projem nedeniyle yurt dışı bursu (İtalyan hükümeti) kazanmam ve nihayetinde hepatit derneğiyle zirveye ulaşan bir süreci oluşturdu. İlk günden bu yana VHSD ile ilişkili yaşadıklarım, ister istemez VHSD ile aramda bir sevda, bir duygusal bağ oluşmasına sebep oldu. Bu satırları yazarken, hatırladıkça kah duygulandıran, kah gururlandıran, ya da o anki yaşadığımız heyecanlar ve en zoru da aramızdan ayrılan hocalarımızın anıları bir sinema şeridi gibi gözümün önünden aktı geçti. Geri dönüp baktığımızda VHSD’nin yaptıklarının çok önemli olduğu herkes tarafından kabul edilmekte ve takdir edilmektedir. Derneğin bu noktaya neden ve nasıl geldiği, kimlerin emeği, özverisi olduğunu, özellikle geçmişi bilmeyen yeni jenerasyon hepatit gönüllüsü meslektaşlarıma hatırlatmakta yarar görüyorum. Geçmişin zor şartları içinde yapılanları bilmenin onlara daha iyi şeyler yapma gayreti konusunda ivme 3
Resim 3. Derneğimizin basılı materyellerinden bazıları.
Resim 1. Ne ile mücadele ettiğimizin resmi!
uygun olarak, daha çok hastalıkla mücadele, toplumun bilinçlendirilmesi ve aşı üzerinde duruldu. Sonraları ister istemez ilaçların artan bir şekilde devreye girmesiyle tedavi de daha çok konuşulmaya başlandı doğal olarak. Tabi ki toplantılarımız şimdiye göre daha mütevazı olurdu. İlk kongrelerimiz sponsorsuz, tamamen amatörce, bir yüklenici firma olmaksızın öğrenci ve asistanlarımızın yardımıyla yapılırdı! İlk etkinliklerimiz medya demeçleri, halk konferansları, VHSD sempozyumu, bilimsel araştırma teşvik ödülü, dergi ve klasikleşmiş kitabimiz idi. Kitap, planlandığı gibi periyodik olarak iki yılda bir çıkarıldı ve kongre sırasında katılımcılara ücretsiz olarak dağıtıldı. Kitap sırayla, bir klasik konu başlığı formatında yani a-e’ye hepatitler şeklinde, bir diğer seferde ise karmaşık, gündemde olan yeni başlıklardan oluşan formatta çıkarılageldi. Ve bu yönüyle konuyla ilgili herkesin başvuru kitabı haline geldi. Başlarda kongremizin adı “Ulusal Hepatit Sempozyumu” idi. Bir-iki gün kadar süreli olurdu. Ama sonraları ilgi artınca sureyi uzattık ve adına da “Ulusal Viral Hepatit Kongresi” (en son XI.’si yapıldı) dedik. VHSD kongreleri aynen derneğin kuruluş amaçlarına uyan bir şekilde konuyla ilgili tüm konuları ve branşları bir araya getiren en önemli platformlardan biri oldu. Derneğin belki de en yerinde uygulamalarından biri de bölge temsilciliğidir (bknz: vhsd.org). Hepatite gönül vermiş istekli kişilerden seçilen bölge temsilcilerimiz yörele-
Çullu, Yılmaz Çakaloğlu, Gaye Usluer, Necati Örmeci, Ulus Akarca, Reşit Mıstık, Fehmi Tabak, Selma Tosun, Rahmet (Çaylan) Güner, Hürrem Bodur, Neşe Saltoğlu, Yunus Gürbüz, Nefise Öztoprak, İrfan Şencan, Osman Yüksel, Tuna Demirdal. İlk yıllara ayrı bir parantez açmak istiyorum. 90'lı yıllarda yönetim kurulu toplantıları Bursa, Ankara ve İstanbul’da sırayla olurdu ve üyeler otobüsle yolculuk eder ve tüm masraflarını kendileri karşılarlardı! İlk 10 yıl derneğin maddi imkanları çok sınırlı idi, çünkü ilk yıllar derneğin kuruluş amacına
Resim 2. Dönemin cumhurbaşkanın da katılımıyla gerçekleştirilen 1996 yılı bilimsel araştırma teşvik ödül töreni. 4
Resim 4. IX. VHSD kongresi açılışı, APASL başkanı Dr. Omata. rinde toplum bilinçlendirme faaliyetlerinde çok etkin rol oynaya gelmişlerdir. 2000 yılından sonra derneğimiz hızla büyüyerek daha aktif, daha etkili bir görünüme bürünmüş, daha kurumsal bir yapıya kavuşmuştur. Kişisel ilişkilerimiz kullanılarak çok uygun şartlarda şehir merkezinde bir daire alınmış ve daimi bir sekretaryası oluşturul-
muş, araba ve otobüs (otobüs projesinden kalan) bağışlatılmıştır. Ayrıca bu demirbaşlardan başka, yapılan hemen her aktivite sponsorlar aracılığıyla yapıldığı için derneğin kasasında da hatırı sayılır bir para birikmiştir. İlk yıllardaki en yoğun uğraşımızı aşı oluşturuyordu; hem topluma, hem de ba-
Resim 5. Bir kongremizin gala gecesinden. 5
Resim 6. Bir VHSD yönetim kurulu toplantısı-2009. kanlığa dönük çalışıyorduk. Kongrelerimizde aşı ile ilgili oturumlar en az tedavi kadar yer alırdı, unutulmayan çok hararetli aşı oturumları (örn. Karşıt görüşlü hocaların tartıştığı, aşı ulusal programa alınsın mı alınmasın mı oturumları) olur ve bu sayede kamuoyunda çok dikkat çeken aşı gündemleri oluşturulurdu. Derneğin raporları ve yoğun bilimsel telkinleri sonucu hepatit B aşısı bakanlıkça planlanandan çok daha önce, 1997 yılında ulusal aşı programı içine dahil edilip
ücretsiz yapılmaya başlandı. Bunun yararını bugün daha iyi görebiliyoruz; 15 yaş altında hepatit B artık neredeyse hiç görülmüyor ve genel hepatit B insidansında da gerileme çok net bir şekilde epidemiyolojik çalışmalara yansımaktadır. Baktığımızda ilk yıllarda planlanan tüm hedeflere ulaşıldığını görebiliriz; dergi, kitap, kongre, broşür, topluma dönük toplantı ve medya etkinlikleri, uluslararası aktivite ve toplantılar vb son derece başarılı bir şekil-
Resim 7. Bazı yerel gazete kupürleri. 6
Resim 8. Yerel TV ve basına demeç. de gerçekleştirildi. Tabi ki daha iyi yapılması istenenler de var; derginin kalitesinin uluslararası düzeye ulaştırılması, indekslere sokulması, derneğin uluslararası derneklerle daha yakın işbirliği yapması, kongrenin uluslararası düzeyde olması vs. Diğer taraftan çok dikkat çeken etkinliklerimizi de hatırlatmakta yarar var. Derneğin tüzüğündeki amaçları göz önüne alındığında, topluma dönük çok yaygın, sürekli ve kapsamlı etkinliklerimiz oldukça başarılı ve örnek alınacak düzeyde olmuştur. Halka dönük akla gelebilecek hemen her türlü metot kullanılarak bilgilendirme etkinlikleri yapılmıştır. Ülkemizin her köşesinde halk toplantıları yapılagelmiş, broşürler dağıtılmıştır. Medya sürekli olarak her fırsatta kullanılmıştır (bazı gazete haberleri için baknz:
http://www.haberler.com/vhsd/). Medyanın ve toplumun dikkatini çekecek çok farklı aktiviteler düzenlenmiştir. Bunların içinde en dikkat çekeni, tabi ki otobüs projesi olmuştur. Bu projenin etkisini artırmak için toplumda sevilen bir sanatçı olan Beyaz'ın ve ayrıca, Sağlık bakanlığı, Kızılay ve yerel yönetimlerin desteği de alınmıştır. Otobüs projesi, bir derneğin yapabileceği en dikkat çeken etkinlik yöntemlerinden biri olarak görülmüş ve hem ülkemizde hem de dünyada ses getirmiştir. Otobüs ülkemizin her köşesini dolaşmış ve her gittiği yerde yerel medyanın da gündemini oluşturmuştur.
Resim 10. Bir AVM’de bilinçlendirme kampanyası standımız.
Resim 9. Bir halk konferansından görünüm. 7
Resim 11. Otobüs kampanyası tanıtımı için sanatcı Beyazıt Öztürk’le basın toplantısı. Azerbaycan meclisi de otobüsümüzü davet etmiş ve orada bir ay kalarak azeri halkına ücretsiz aşı ve tarama testi yapılmış, azerice broşür dağıtılmış ve Azeri medyasında geniş yer bulmuştur. Otobüsümüz amacımıza uygun işlevler için özel olarak düzenlendi; içinde toplum eğitimi için kullanılan multimedya ünitesi ile bir laboratuvar yapıldı. Otobüs, her gittiği yerde halka eğitici film gösterildi, yüz yüze eğitim verildi, isteyen halka tarama testi yapıldı (pozitif bulunanlar hastanelere yönlendirildi), promosyon malzemleri dağıtıldı (tişort, bloknot vb), özellikle risk grubunda olanlar (sağlık müdürlüklerinden temin adilen aşılarla) aşılandı. Otobüs dış yüzeyi, Beyaz'ın resimleri ve eğitici sloganlarla kaplandı, böylece halkın çok daha fazla dikkat çekmesi ve hepatit konusunda birçok metoda
göre daha akılda kalıcı şekilde bilgilenmesi sağlanmış oldu. Ayrıca Beyaz o sıralarda yaptığı TV programlarında otobüsün gittiği illeri ve işlevini sürekli anons etti. Böylece başarılı örnek bir projeye imza atılmış oldu. Tüm bu etkinliklerimizde başta yönetim kurullarında görevli olan arkadaşlarımız ve bölge temsilcilerimiz olmak üzere hepatite gönül veren çok sayıda kişinin katkısının ve işbirliğinin başarıyı getiren en önemli faktör olduğunu hatırlatmakta yarar vardır. Toplumda cok yaygın görülen bir hastalıkla mücadelede başarılı olmak için medya araçlarının tümünü, toplumun önde gelen şahsiyetlerini (sanatcı, politikacı) kullanmak mutlaka gereklidir. VHSD, bu açıdan da çok başarılı olmuştur. Örneğin Güney Doğu Anadolu Projesi, çeşitli aktivitelerden oluşmuştur; alışveriş merkezlerinde poster,
Resim 12. VHSD kampanya otobüsü. Bingöl olay gazetesi kupürü. 8
Resim 13. Kampanya promosyonlarına bir örnek: tişört. stand ve broşür dağıtımı, halk eğitim merkezleriyle işbirliği içinde halk seminerleri ve bölge basınına demeçler. Sağlık ocağı projesinde ise, gönüllü sağlık ocağı hekimlerimiz aracılığıyla ve sağlık müdürlüklerinin de desteğiyle anket, isteyen vatandaşa tarama testi ve aşı yapılmış, broşür ve yüzyüze bilgilendirme etkinlikleri yapılmıştır. Zaman zaman yapılan tanıtım filmleri (sinsi-C gibi), otobüs, durak ve bilboard afişleri hastalığın hatırlatılmasında ve toplumda duyarlılık oluşturulmasında çok yararlı ol-
muştur. Tüm bu etkinlikler son derece yoğun bir çalışmayla ve profesyonelce yapılmıştır. Görselleri profesyonellerce, ama bilimsel içeriği derneğimizce hazırlanan bu materyaller, çok başarılı bulunmuş ve birçok reklam tanıtım ödülü de almıştır. Tüm bu pahalı etkinlikler daima sponsorlar (ilaç firmaları, telefon şirketleri, belediyeler, sağlık bakanlığı, Kızılay, milli eğitim bakanlığı vb) aracılığıyla yapılırken daima dernek tüzüğüne uygunluk ve toplum yararı gözetilmiş ve dernek kasasından neredeyse hiçbir harcama yapılmamıştır.
Resim 14. Güney Doğu projesinden halka dönük bir etkinlik. 9
Resim 15. Hepatit C kampanyası. tırmama” çabalarını görüyoruz. Bunun birçok zararına defalarca, (ama özellikle ülkemizin uluslarası imajına ciddi zarar verdiğine) şahit oldum. Örneğin, sırf dernekler ayrı ayrı başvuruda bulunması nedeniyle bölünmüşlük imajı verildiği için APASL kongresi Türkiye'ye daha önce verilmemiştir. Eğer zamanında tüm ilgili dernekler ortaklaşa hareket edebilseydi, 5 yıl gecikmeye ve imaj kaybına neden olunmayacaktı! VHSD, tüm kongre, konsensus ve diğer etkinliklerine ayırım gözetmeksizin tüm uzmanlık dallarını davet etmeye hep özenli olmuştur. Ama diğer bazı mecralarda maalesef (belli ölçüde düzelmeye rağmen) hala bazı şövenist, dışlayıcı yaklaşımlara (hepatitin şurası bizim, burası sizin, akut bizim kronik sizin, tanı sizin tedavi bizim vs) rastlıyoruz. Bu tavrı yererken, ayrımcılığa karşı sürekli tavır koyanlara ve yapıcı davrananlara ise (bunlara en güzel örnek Prof. Dr. Necati Örmeci) içten teşekkür etmemiz gerekiyor. Kronik hepatitin interferonla tedavisinin ilk yıllarında ağırlıklı olarak gastroenterologlar konuya daha yoğun ilgi duyuyorlardı. Ülkemizde ilk interferon tedavisini uygulayan enfeksiyonculardan biri olarak, daima hepatitin multidisipliner bir konu olduğunu ve birlikte çalışılması gerektiğini savuna gelmişimdir. Bilimde tekelcilik değil işbirliği başa-
Derneğimizin yaptığı en kapsamlı etkinliklerden biri de epidemiyolojik calışmalardır. Hem sağlık ocağı projesi diye adlandırdığımız proje ile ve hem de daha sonra devreye giren otobüs projesiyle toplumu bilgilendirmenin yanında tarama ve aşılama faaliyeti de yürütülmüştür. Bu çalışmaların verileri hem sağlık bakanlığına gönderilmiş ve hem de kongrelerimizde sunulmuştur. Böylece ülkemizde hepatit epidemiyolojisine ciddi veri katkısı da sağlanmıştır. Derneğin kuruluşundan beri en dikkat ettiği konulardan biri de hepatit paydaşlarıyla işbirliği olmuştur. Derneğe hepatitle ilgili herkes ve her uzmanlık dalından kişilerin üye olması, hatta aktif olarak yönetime girmesi arzu edilmiştir. Ama maalesef bunda kısmen başarılı olunmuştur. VHSD, ilgili her branşın mensuplarını kucaklayıcı bir tavır içinde olmasına rağmen derneğe daha çok enfeksiyon uzmanları ilgi göstermiştir. Bunun çeşitli nedenleri olmuştur. Burada tümünü irdelemenin yersiz olduğunu düşünüyorum ama özellikle ayrımcılık yaklaşımlarının hiç olmazsa bizden sonraki jenerasyonlarca terk edilmesine katkı sağlar düşüncesiyle bazı uyarıları yapmakdan kaçınmamam gerektiğini görüyorum. Evet maalesef eskisi kadar olmasa da, hala uzmanlık dalları arasında ve kendi içlerinde “hepatiti kap10
likçi ve paylaşımcı olmalıyız. Bu yöndeki gayretlere destek vermeliyiz. Bunu yapmayan merkezleri ve sorumlularını arkadan gelen nesiller affetmeyeceklerdir. Bu zaafımız göz önüne alınınca VHSD’nin belki de en takdir edilecek projelerinden biri de HEP-NET’dir. Henüz katılmayan merkezlerin de desteğiyle yukarıda sözünü ettiğim soruna çözüm olacak bu projenin, güçlendirilerek kalıcı bir yapı haline dönüştürülmesi çok önemlidir. Eksiklerine rağmen proje meyvelerini vermiş, bu kaynakdan elde edilen veriler, ulusal ve uluslararası birçok yayına kaynak oluşturmuştur. İşbirliğinin yararını gösteren diğer güzel örnekleri de anlatmamız gerekiyor tabiî ki; HEBİPA ile VHSD ortaklaşa başarılı bir APASL single topik semposyumunu ülkemizde yapmıştır. Bu başarı, belki de ülkemize 2015 APASL kongresinin verilmesine önemli katkı sağlamıştır. VHSD, Türk cumhuriyetlerinde Avrasya Gastroenteroloji ve Avrasya Enfeksiyon derneklerinin organize ettiği toplantılara da destek vererek başka uluslararası aktiviteler de gerçekleştirmiştir. Tabi bu açıdan daha alınacak çok yol vardır. VHSD, hepatitle ilgili bilime katkı adına başka işler de yapmaktadır; iki yılda bir kongre sırasında verilen bilimsel araştırma teşvik ödülü, genç araştırmacılara yurt dışı burs, bilimsel araştırma projelerine mali destek... Ücretsiz yapılan Kronik Hepatit Tanı ve Tedavi Kurslarımız büyük ilgi görmüş, bu sayede büyük kentler dışında da hemen her bölgemizde hepatitle yakından uğraşan arkadaşlarımızın sayısı artmıştır. 2011-2012 yıllarında 11 ilimizde kurslarımız tekrarlanarak bugüne kadar yaklaşık 700 hekimimizin katılımı sağlanmıştır. Viral Hepatit Tanı ve Tedavi Konsensus toplantılarımız, konunun tüm taraflarının katılımıyla yapılan, örnek alınan uygulamalarımızdan biri olmuş ve SUT’a büyük ölçüde referans teşkil etmiştir. Bu toplantılar sonunda cıkardığımız kitapcık hepatitle uğraşanlar için güzel bir rehber görevi yapmıştır. Bugüne kadar sonuncusu 11 Aralık 2011 tarihinde yapılan 3 tedavi rehberi yayınlanmıştır.
rıyı getirir. Maalesef bunu yapmakta geciktiğimiz için başka ülkelerin yaptığı çalışmaları gıpta ile okuduk. Bugün hepatitte dünyanın önde gelen ülkelerinden biri olamamamızın en önemli nedeni geçmişte yaşanan gruplaşma ve ayrımcılıklardır. Bunları geçmişi yargılamak ya da birilerini suçlamak için yazmadığımın çok iyi bilinmesini istiyorum. Tek nedeni, hiç olmazsa bizim arkamızdan gelenlere bu tip gruplaşmalara girmeyip kişisel kırgınlığı olanlarla bile bilim adına işbirliği yapabilme alışkanlığı geliştirmelerine önayak olmak! Ancak böylece ülke olarak uluslararası saygın bir düzeye gelebiliriz ve söz sahibi olabiliriz! Kendilerini her zaman takdir etsek de, birkaç arkadaşımızın bireysel başarılarının ülke başarısı için yeterli olmadığını görmemiz gerekiyor. Bu uyarılarımın da gelecek nesillere doğruyu göstermek adına yapmamız gereken bir görev olduğunun görülebilmesini umuyorum. Türkiye, Avrupa'daki en büyük hepatit havuzuna sahip olmasına rağmen Avrupa'da hem ulusal hem de uluslararası en az çok merkezli çalışmanın yapıldığı ülkelerdendir. Viral hepatit, uluslararası arenada belki de en çok kendimizi gösterebileceğimiz bir alan olmasına rağmen maalesef bunu değerlendirmiyoruz. Bol vaka, yeterli alt yapı, yeterli tecrübe ve beyin gücü, yani her şey var olmasına rağmen impakt faktörü yüksek, uluslararası çok merkezli yayınlara öncülük edemiyoruz. Bunun en önemli nedeni herkesin kabul ettiği gibi dayanışma eksikliğimiz ve gruplaşmalardır. Bilim kimsenin tekelinde değildir, birliktelik bilimde de gücü beraberinde getirir. Eğer ülke çapında iyi bir işbirliğimiz olsa ve güçlü bir hepatit vaka veri tabanımız olsaydı, şuan dilimize pelesenk olan birçok uluslararası çalışmanın altında ülke olarak imzamız olurdu. Ama maalesef Almanların, İspanyol ya da İtalyanların hatta Yunanlıların isimlerini ön planda görüyoruz ki bunların çoğundaki hepatit havuzunu yine oralarda yaşayan türkler oluşturuyor. Arada bir girebildiğimiz uluslararası çalışmalara da çoğunlukla en az vaka veren ülke oluyoruz. Evet, her türlü kısır çekilmeleri bir kenara bırakıp ülke ve bilim yararına işbir11