Inzicht 2 2016 epub by Ivar Hamelink

InZicht Tijdschrift voor non-dualiteit en zelfonderzoek

InZicht over bewustzijn

Alles vindt plaats in ons bewustzijn Hans Knibbe

Kijken naar de kijker Jan Geurtz

Bewustzijn bewijst zichzelf

771389

540005

Jean Klein

Jaargang 18 . nummer 2 . mei 2016 . b 7,50

InZicht wegen van radicaal zelfonderzoek

Redactie Han van den Boogaard Amandelboomstraat 8, 6523 GL Nijmegen e-mail: j.boogaard12@chello.nl Raf Pype Zilvermolenstraat 21 B-8800 Roeselare, België e-mail: raf.pype@telenet.be Justus Kramer Schippers Vaste medewerkers Hans Laurentius Jan van Delden Marcel Messing Mieke Berger Philip Renard Prajnaparamita Ton Lathouwers Dick Sinnige Hans Knibbe Vormgeving/opmaak Ivar Hamelink Tekstcorrectie Geerta Pluut Abonnementen en advertenties Uitgeverij InZicht Maurick 20, 2181 LB Hillegom email: info@inzicht.org internet: www.inzicht.org Jaarabonnement voor vier nummers euro 26,90. Losse nummers euro 7,50 Postbank NL42 INGB 0009 1853 58 België Bank van de Post BE43 0003 0017 6301 onder vermelding van uw abonnementsnummer. U kunt uw abonnement opzeggen tot 1 oktober van het lopende abonnementsjaar. Na 1 oktober wordt uw abonnement automatisch verlengd met 1 jaar. Verschijnt in februari, mei, september en november. ISSN 1389-5400 www.inzicht.org

InZicht is een tijdschrift voor allen die op weg zijn naar een groter inzicht in zichzelf en in de eigen situatie. Het biedt materiaal dat bij dit onderzoek behulpzaam kan zijn: suggesties voor te nemen stappen, voorbeelden, stimulansen en verwijzingen. InZicht is niet gebonden aan een bepaalde traditie en geeft verschillende zienswijzen een plaats om de lezer te prikkelen tot een verdere bewustwording.

Woord vooraf Puur bewustzijn

3 4

Kijken naar de kijker

Bewustzijn bewijst zichzelf

De stilte en helderheid van het inhoudsloze bewustzijn

Alles verwijst naar bewustzijn

Onophoudelijk ontwakend bewustzijn

Alles vindt plaats in ons bewustzijn

De voorrang van het bewustzijn

Bewustzijn is zinderende levendigheid

In ontwaakt leven komt alles voorbij

Het bewust onbewuste spel

Bewustzijn is geen ervaring

Rubrieken Column

Column

Reacties van lezers Klassieke tekst In memoriam Jan Foudraine Boeken Recente uitgaven Wat is advaita? 38 Mededelingen

48 50 51 52 55 60 62

Marcel Messing

TEKST Jan Geurtz - interview Katja Teunissen Jean Klein

Elias Amidon

TEKST Steve Ford - interview door Han van den Boogaard André van der Braak Hans Knibbe

Douglas Harding Jop Elsen

Rita Bouwman - interview door Filip De Loof Afbeelding omslag: © Peter van Mierlo

InZicht is gericht op het laten wegvallen van beperkingen, op bevrijding door zelfkennis. Een verdiept inzicht in zichzelf betekent een relativering van beperkende factoren, een sterkere werking van ontgrenzende liefde, en de ontplooiing van de ervaring dat er in het geheel geen beperkende grenzen zijn. Het ontstaan van dit inzicht in de nondualiteit is de Bevrijding, de Verlichting, die grote consequenties heeft voor het leven en samenleven.

Sharlih

Dick Sinnige

unmani

hans laurentius

Colofon

l woord

vooraf l

BEWUSTZIJN

en nummer van InZicht met als thema ‘Bewustzijn’ nodigt wellicht uit om nu eindelijk eens uit te leggen wat Bewustzijn eigenlijk is - wat niet verwonderlijk zou zijn, gezien het feit dat ‘bewustzijn’ misschien wel het meest gebruikte concept is in de literatuur over non-dualiteit. Bewustzijn, zo wordt vaak gezegd, is dat waarin alles verschijnt en verdwijnt, de Getuige, het allesomvattende, God, het heilige, het leven zelf, enzovoorts. Al die uitspraken verwijzen weliswaar naar de waarheid, maar zijn op zichzelf geen waarheid - niet de waarheid, en zelfs niet een waarheid. Het zijn slechts woorden, klanken, die samen concepten vormen die verwijzen naar dat wat buiten iedere verwoording valt. Want welke verwoording je ook hanteert, het blijft slechts een woord of een reeks woorden, en dus hoogstens een concept. Het woord is niet het ding en de kaart is niet het landschap. Een kaart verwijst met behulp van symbolen en concepten naar de plek waar je je bevindt en maakt er tegelijkertijd deel van uit. Het bestuderen en analyseren van die symbolen, om erachter te komen hoe die plek eruitziet, is natuurlijk onzinnig. Ze zijn alleen bedoeld om je bewust te maken van het feit dat je je in een bepaald landschap bevindt. Denken dat je je niet daar bevindt waar je al bent, maar ergens op de kaart, is een vorm van waanzin, zou ik zeggen. Maar wel een vorm waaraan

InZicht . 2 . 2016

bijna de hele mensheid lijdt zonder het in de gaten te hebben. Het enige wat je met volledige zekerheid kunt zeggen, is dat je bestaat; niet als persoon, maar als het bestaan zelf. Het woord ‘Bewustzijn’ zou je, als je er dan toch iets over zou willen zeggen, hoogstens kunnen beschouwen als een uiterst onhandige poging om te verwijzen naar dat feit. Dat de geesteswetenschappen de term, die voor het eerst opdook in de geschriften van Freud, hebben gekaapt als kapstok voor het idee dat bewustzijn een bijproduct is van hersenactiviteit, is best wel jammer. Want door het woord bewustzijn steeds maar op die manier te blijven gebruiken, gaat dat idee een steeds onwrikbaarder onderdeel uitmaken van ons conceptuele raamwerk. In dit nummer maken met name Douglas Harding en Jean Klein in heldere bewoordingen duidelijk hoe onzinnig dat is. Een andere optie is om er poëtische bewoordingen voor te gebruiken, zoals in de klassieke Vedische geschriften van het oude India. In een van de Upanishads staat het zo beschreven: “Gij zijt de donkere blauwe vogel, en de groene papegaai met rode ogen. Gij hebt de bliksem als uw kind. Gij zijt het seizoen en de zeeën. Zonder een begin te hebben, wacht ge met sterke aanwezigheid waar alles uit geboren wordt.” Wat de oude wijzen hiermee trachtten aan te geven, is dat het gaat om het middel-

punt van alle verschijnselen, de axis mundi, het punt waar alle lijnen elkaar snijden, waar stilstand en beweging samenkomen. Maar zoals gezegd, het is hoe dan ook een mysterie dat te groot is om onder woorden gebracht te kunnen worden. In dit nummer staan we ook stil bij het overlijden van Jan Foudraine. Als psychiater werd hij weliswaar beroemd als pleitbezorger van de antipsychiatrie, maar in non-dualistische kringen kenden we hem vooral als gedreven zoeker en sannyasin, die ons in de loop der jaren in boeken en andere geschriften trachtte te overtuigen van het grote belang van de non-dualistische boodschap zoals die uitgedragen werd door leraren als Ramana Maharshi, J. Krishnamurti, Alexander Smit en Tony Parsons. In die hoedanigheid, maar ook als auteur van artikelen voor InZicht, zullen we ons Foudraine blijven herinneren. Ten slotte zijn we verheugd over de komst van Unmani Liza Hyde als nieuwe vaste columnist van ons tijdschrift. Met het overlijden van Bieke Vandekerckhove is er vorig jaar een leemte ontstaan die we op deze manier graag opvullen. We hopen dat Unmani de vrouwelijke invalshoek op de voor haar gebruikelijke heldere en kwetsbare wijze zal invullen, zoals ze dat al vele jaren in haar artikelen voor ons doet. Han van den Boogaard

Puur

bewustzijn Wat zou bewustzijn zeggen als we het aan het woord lieten? Marcel Messing geeft bewustzijn in al zijn puurheid het woord, maar eigenlijk spreekt het altijd tot ons als alles wat ervaren wordt. TEKST Marcel Messing

W Antropoloog-filosoof Marcel Messing is auteur van vele boeken, artikelen en dichtbundels. Hij geeft lezingen in binnen- en buitenland, waarin hij streeft naar een synthese tussen het oosterse en westerse gedachtegoed. Door advaita geïnspireerde werken van hem zijn De weg naar geluk, Zangen van stilte en Klein Testament. www.marcelmessing.nl

Waken, dromen, diepe slaap en wakker worden zijn Mij vreemd. Nergens kom Ik vandaan, nergens ga Ik naar toe, want alle richtingen komen uit in Mij, nulpunt van tijd en ruimte, zelf tijdloos en ruimteloos. Verleden, heden en toekomst voltrekken zich zonder Mij te beroeren, een eeuwig onbeweeglijk nu. Hier en daar, hoog en laag, ver en dichtbij, binnen en buiten zijn gedachten die Mij niet raken, en toch vindt alle denken plaats in Mij. Naamloos ben Ik alle namen, beginloos ben Ik meester van alle tijden, eindeloos ken Ik het begin van alle wezens, dat verdwijnt in een begin van een begin van een begin…

De rusteloze wind van onwetendheid Schepper van alle scheppingen ben Ik ongeschapen. Goden, hemelse, aardse en ontelbare andere wezens zijn uitvloeisels van Mij, uit Mij, door Mij. Evolutie is slechts een eeuwig ebben en vloeden van talloze levensvormen, een grenzeloos scheppingsspel, een eeu-

wige dans waarin danser en dans onverbrekelijk verenigd zijn in Mij. Alles wat over Mij gezegd is, is onwaar, een stotteren in de tijd, een explosie van lege woorden in de rusteloze wind van onwetendheid. Alles wat over Mij geschreven is, is slechts een onhandige vingerwijzing in de tijd. Mannelijk noch vrouwelijk ben Ik, dit noch dat, en ook niet Dat. Het denken is een nutteloos vangnet van ideeën. Tussen de mazen van ieder net ontglip Ik, ongrijpbaar voor het begrijpen. Wat ver van Mij lijkt, is uiterst dichtbij. In alles en allen ben Ik steeds dezelfde. De sluier van maya bestaat niet voor Mij, hoewel hij bestaat. In de ontelbare kleden van de tijd ben Ik naakt. Zelf ongekleed, ga Ik gekleed in brokaten mantels van koningen en keizers, draag Ik gehavende kleren van ontheemden, bedelaars en zwervers die op zoek zijn naar Mij. Op de golfslag van de tijd spat het schuim van onwetendheid uiteen, keer op keer. Onaangeraakt door alle levensvormen ben Ik in alles en allen, maar zij niet in Mij. In het vele ben Ik het ene, in het

deelbare het ondeelbare, in de duisternis het licht. Maar ook eenheid en tweeheid gaan aan Mij voorbij. Als moeder der duizend dingen blijf Ik altijd één. In leegte ben Ik vol, in volheid leeg. Altijd volmaakt, vervolmaak Ik door ontledigen.

Onkenbaar het gekende In geboorte en dood blijf Ik onsterfelijk. In de verlangens van alle levende wezens ben Ik verlangenloos. In beweging ben Ik eeuwige rust, en in rust eeuwig bewegen. Zelf doelloos vervul Ik alle doelen. In de koning ben Ik en de bedelaar, in de dwaas en de wijze, in de kaartspeler en de geleerde. Ik ben de troef in ieders hand, de bezitter van alle koninkrijken, zelf zonder bezit en zonder rijk. Ik ben de tijd die alles verslindt, en toch is er niets dat ooit ten onder gaat. Ik ben de levensadem in al wat is, zonder zelf ooit te ademen. In oorlog en vrede ben Ik, zonder ooit partij te kiezen, want zowel vijand als vriend zijn manifestaties van Mij. Niemand kan Mij zien, want Ik ben het zien zelf in alles wat is. Voor de denker blijf Ik ondenkbaar, voor de doener de niet-

InZicht . 2 . 2016

doener. Toch denk en handel Ik onafgebroken door alles heen, zonder zelf te denken of te handelen. Onkenbaar het gekende, ben Ik het Zelf dat zichzelf niet kent. Voor de zoeker ben Ik het gezochte in hem zelf, want de zoeker en het gezochte zijn één. In het kleinste van het kleinste ben Ik precies dezelfde als in het grootste van het grootste. In het verste melkwegstelsel ben Ik net zo nabij als in handen en voeten. Universa zijn als kleurige zeepbellen die oprijzen uit Mij in een ritme zonder tijd, in een hartslag zonder hart. Toch ben Ik in alle levensritmen de tijd, en in alle harten de hartslag. Zelf onaanraakbaar en ondeelbaar, ben Ik in de smartenkreet en de vreugde, in goed en kwaad, in licht en duister. Zonder te handelen, strekken Mijn ontelbare helpende handen zich overal uit. Ultieme liefde zijnde, ben Ik in alle vormen van liefde, maar ook in de brandende haat die liefde niet verstaat. In alle woorden die gesproken worden, ben Ik de serene stilte, in alle beweging de eeuwige rust. Zonder begin en zonder einde ben Ik, puur Bewustzijn. ß

ÂŠ Piet Mondriaan

Kijken naar de kijker

Is het mogelijk om jezelf te oefenen in je bewust zijn van bewustzijn? In de ogen van Jan Geurtz is dat zeker zo. Zelf gebruikt hij daar tijdens zijn cursussen en workshops dzogchen-oefeningen voor. “Je kunt niets doen om verlichting te creëren, maar je kunt wel een hoop doen om het te verhinderen. We doen een heleboel dingen die de werkelijke staat van zijn, verlichting, versluieren. Dat kun je afleren.”

W TEKST Jan Geurtz - interview Katja Teunissen

Wat is volgens jou dat bewustzijn dat zich van zichzelf bewust is? Daarmee bedoel ik het bewustzijn dat zichzelf herkent in elke ervaring. Bewustzijn kan zichzelf niet grijpen. Het kan zichzelf ervaren, maar het heeft geen afmeting, geen kleur, geen vorm en kan dus niet waargenomen worden als object. Maar tegelijkertijd is het onmiskenbaar aanwezig in alles wat je wel ervaart als object.

En dan? Dat omkeren doe je een tijd als oefening, totdat je er helemaal van overtuigd bent dat je in dat gewaarzijn kunt rusten. Dat terugtrekken van je gewaarzijn uit de ervaring is nog een soort dualiteit: dit is gewaarzijn en dat is de ervaring. Het laatste stadium is zien dat wat ervaart en dat wat ervaren wordt in dat gewaarzijn niet twee zijn, maar dat ze samenvallen. En dat gaat voorbij taal. Je kunt er wel wat over zeggen, over die twee aspecten die tegelijkertijd niet scheidbaar zijn, maar dan kom je meestal uit op symbolen of metaforen die daarnaar verwijzen, zoals de spiegel en wat erin wordt gereflecteerd, of de golven en het water van de oceaan. Je kunt een golf niet los zien van het water en je kunt niet iets zien in de spiegel zonder het spiegeloppervlak. Die twee zijn onscheidbaar. Dat is hoe je met taal het dichtst bij het ervaren van non-dualiteit als werkelijkheid kunt komen.

Aanwezigheid bewust vergroten

Hoe cruciaal is oefenen voor jou? Als je je natuurlijke staat wilt realiseren, moet je oefenen. Wat dat oefenen dan ook is. Bij boeddhisten is dat voor een deel op een kussentje zitten, afleiding verminderen en aanwezigheid bewust vergroten. Ik vind dat een hele goede methode. Soms hoor ik mensen zeggen: ‘Dat hoef ik niet te doen, want ik ben al de hele dag bewust bezig.’ ‘Dat is heel mooi,’ denk ik dan. Maar tegelijkertijd denk ik ook: ‘Volgens mij duurt het zonder formele meditatie veel langer voordat je je ware natuur realiseert.’ Juist als je herkent dat je het ongemakkelijk vindt om een paar keer per dag op je kussentje te zitten en je tv uit te zetten, lijkt dat me de reden bij uitstek om het te gaan doen. Ik kan natuurlijk niet oordelen over anderen, maar ik herken het als valkuil. Toen ik begon met mediteren heb ik me de eerste twee jaar gigantisch verzet tegen meditatie. Ik vond het echt een stomme bezigheid en een enorme tijdsverspilling. Het is heel normaal om je ertegen te verzetten en het niet te willen doen.

Vervolgens probeer je dan om gewaarzijn zichzelf te laten vinden. Je realiseert je dat je de waarnemer bent, maar kun je die waarnemer ook zien? Je keert dan als het ware je blik om. En dan vind je niets. Je vindt nooit een waarnemer. De combinatie van het niet vinden van een waarnemer, terwijl waarnemen onmiskenbaar plaatsvindt, is shunyata, leegte. Het is het herkennen van het niet-substantiële, lege, nietentiteitsaspect van wat je werkelijk bent.

Wat vind je van de overtuiging ‘er valt niets te oefenen’ die in advaita-kringen weerklank vindt? Formeel is het waar dat de natuurlijke staat, de boeddhanatuur, al aanwezig is. Die kan niet gemaakt of getraind worden. Dat is wat neo-advaita’s ook altijd heel hard roepen: ‘We zijn allemaal al verlicht, je kunt niets doen.’ Dat is in zekere zin ook waar. Je kunt niets doen om verlichting te

Hoe kan het zichzelf dan ervaren? In dzogchen, de boeddhistische vorm die mij het meest inspireert, is ‘kijken naar de kijker’ een van de belangrijkste oefeningen. Je begint eerst bijvoorbeeld te oefenen met ‘ik zie een zaal’. Maar er is ook iets dat weet dat ik een zaal zie. Ik hoor geluiden, maar er is ook iets dat weet dat ik geluiden hoor. Dat bewustzijn dat zichzelf doorgaans vergeten is en vanzelfsprekend aanneemt dat het een zaal ziet en geluiden hoort, wordt zichzelf bewust. Dat stadium wordt ‘de getuige’ genoemd. Het bewustzijn trekt zich als het ware een beetje terug uit de ervaring en wordt er de waarnemer van.

InZicht . 2 . 2016

Jan Geurtz (1950) studeerde Nederlands, orthopedagogiek, onderwijskunde en wetenschapsfilosofie, en is vooral geïnspireerd door het boeddhisme. Hij werd bekend met zijn boek Verslaafd aan liefde (uitgeverij Ambo/Anthos, 2009) en schreef daarnaast nog zes andere boeken. Hij geeft workshops en cursussen in Nederland en Frankrijk over liefde en relaties, meditatie en dzogchen. www.jangeurtz.nl

Wat roept het woord bewustzijn bij jou op, Jan? Daar kun je alles mee bedoelen, maar voor mij is bewustzijn bewust Zijn. Het is dit [tikt hard met een lepel tegen zijn met tomatensoep gevulde kom en gaat vervolgens met zijn hand ruw door de haardos van de interviewer heen]. Om de terminologie wat te vereenvoudigen noem ik dat bewust zijn van bewustzijn, of gewaarzijn. Doorgaans is bewustzijn versmolten met gedachten en gevoelens. In die staat ben je volledig geïdentificeerd. Je denkt dan dat jij de denker bent van je gedachten. Gewaarzijn, bewust zijn van bewustzijn, is weten dat je gewaar bent en weten waarvan je je precies gewaar bent, bijvoorbeeld van gedachten, gevoelens, handelingen.

creëren, maar je kunt wel een hoop doen om het te verhinderen. We doen een heleboel dingen die de werkelijke staat van zijn, verlichting, versluieren. Dat kun je afleren. Met oefenen bedoel ik vooral het afleren van reflexen. In dzogchen spreken ze over non-meditatie. Dat is iets anders dan niet mediteren. Het is zitten en kijken naar je geest. Zonder er iets aan te veranderen. Je bemoeit je er totaal niet mee. Welke ‘je’ is dat eigenlijk? Wie zit er op dat kussen? Het ego natuurlijk. Het is altijd het ego dat op het spirituele pad gaat. Maar er is ook iets wat achter dat ego resoneert. Je hoort een leraar iets vertellen, je leest een boek, er is iets van enthousiasme: ‘Wat mooi, wat fijn.’ Onmiddellijk wil het ego dit annexeren: ‘Dat wil ik ook, ik wil ook vrij zijn van het lijden, ik wil ook in een eeuwigdurende staat van zaligheid verkeren.’ Het is het ego dat spirituele oefeningen doet met het doel verlichting te bereiken om van zijn ellende af te komen. Maar het bijzondere en grappige is dat het ego zichzelf al doende gaat ontdekken en gaat loslaten. De oefening haalt zichzelf onderuit.

Egobeknelling Het ego oefent met de bedoeling verlichting te bereiken, maar omdat het toch zoveel keer per dag naar zijn eigen geest kijkt, naar zijn gedachten en gevoelens, krijgt het op een gegeven moment door: ‘Ik ben eigenlijk heel erg mijn best aan het doen om iets anders te willen ervaren dan wat ik ervaar.’ En dan komt geleidelijk door het ego heen dat gewaarzijn schijnen. Dat kun je niet op een andere manier forceren dan in het begin een beetje te doen alsof het getraind kan worden.

Je vindt nooit een waarnemer. De combinatie van het niet vinden van een waarnemer, terwijl waarnemen onmiskenbaar plaatsvindt, is shunyata, leegte. Het is het herkennen van het niet-substantiële, lege, niet-entiteitsaspect van wat je werkelijk bent

Je kunt niets doen en je kunt tegelijkertijd wel iets doen. Dat is de paradox. Je kunt niks doen om de verlichting te bereiken. Als je dat vertelt tegen iemand die nooit geoefend heeft, kan hij zeggen: ‘Mooi, dan ga ik gewoon door met mijn samsarische toestanden.’ De boeddha verleidt je als het ware om iets te gaan doen, zodanig dat je erachter komt dat je niets hoeft te doen. Eerst moet je iets doen, om erachter te komen dat je niets hoeft te doen. Maar je kunt ook verdwijnen in je beoefening; mediteren en helemaal in een egobeknelling blijven zitten. In dzogchen hebben ze de uitspraak ‘de verworvenheid in de ene fase wordt een obstakel in de andere fase’. Je hebt een methode, daar bereik je iets mee, maar dan moet je het loslaten. De juiste balans tussen de absolute en de relatieve beoefening is belangrijk: het de-identificeren met je gedachten en ook een soort tuinieren in je eigen geest. Die verhouding moet afgestemd zijn op de individuele beoefenaar. In het Tibetaans boeddhisme noemen we dat de eenheid van shamata en vipassana, de eenheid van kalmeringsmeditatie en inzichtmeditatie. De methoden die gericht zijn op het kalmeren van de geest en het verminderen van negatieve gedachten combineer je altijd met gewaarzijn. Je kunt liefdevolle vriendelijkheid beoefenen met zonnestralen

En inzien dat Jan niet werkelijk bestaat, zonder het verhaal Jan de kop in te drukken? Je kunt niet zonder verhaal. Je kunt leren zien dat het een verhaal is: je naam, je leeftijd, geslacht, beroep. Het zijn de rollen die je speelt in het spel. Als je denkt dat je daarvan af moet, dat je geen verhaal meer zou mogen hebben, dan word je gek. Want dat is ook een verhaal. Wat je ontwikkelt als spiritueel beoefenaar is inzien dat het gewoon een verhaal is. Je gaat de humor ervan inzien. En omdat je je er steeds minder mee identificeert, kun je de ellendige kanten eruit loslaten. Die ontstaan immers altijd doordat je het verhaal niet herkent als verhaal, maar denkt dat het echt waar is.

Zelfbevrijding De ultieme versluiering van wat je werkelijk bent, zelfloos, is geloven in een zelf. En geloven in een zelf houd je in stand door je verzet ertegen. Ook als je niet meer zo expliciet gelooft in gedachten als ‘ik ben zwak, stom, een sukkel’ of wat dan ook, is er meestal nog een bepaalde vorm van lijden in je leven, zoals angsten en beknellingen. Het is al een gigantische winst als je in een beknelling zit en je jezelf vervolgens niet meer op je donder geeft dat je in een beknelling zit. Maar je kunt zeggen: zolang er nog beknellingen zijn, is er nog een zelf en is er dus nog een soort verzet. Bedoel je met beknelling gedachten als ‘dit wil ik niet, dit moet anders’? Precies. Maar pas als er flinke shit in je leven gebeurt, kun je constateren of het al dan niet nog opkomt. Het is belangrijk dat je inziet dat het geen spirituele verworvenheid is als je op dit moment geen drama in je leven hebt. Drama gaat absoluut weer komen. De spirituele ontwikkeling kun je afmeten in de mate waarin je gelooft in dat drama. Meestal betekent geen beknellingen tegenkomen dat je even profiteert van positief karma; de omstandigheden zitten mee. Eckhart Tolle zegt: ’Als je denkt dat je verlicht bent, moet je een week bij je ouders gaan logeren.’ Of bij je schoonouders, of kleine kinderen nemen, of een week in retraite gaan zonder contact, tv, internet of andere afleiding. Dan kom je ook vaak weer ongemakkelijkheid tegen. Is ongemakkelijkheid zonder verzet niet als de golf in de oceaan? Je lijkt te impliceren dat ongemak en angst voorgoed moeten en kunnen verdwijnen. Nee, nee, dat bedoel ik niet. Dat zou ook weer een verhaal zijn. Beknelling komt op, maar als er werkelijk geen verzet is, geen identificatie, dan kan een beknelling niet langer

InZicht . 2 . 2016

duren dan drie seconden. Dat is wat we in dzogchen met zelfbevrijding bedoelen. Het komt op en lost weer op, bijna in één beweging. Er is zelfs geen moment geweest dat er werkelijk geleden is. Wat wij doorgaans meemaken, is dat een beknelling opkomt, je er een tijdje mee worstelt en dat er dan weer helderheid komt: ‘Oh, ik zit weer mijn best te doen om ervan af te komen.’ Vervolgens komen er zogenaamde spirituele intenties op als ‘Probeer je gewaar te zijn van de emotie. Geef het de ruimte.’ Maar dat doe je dan stiekem met de intentie om ervan af te komen. Spiritueel materialisme slaat zijn slag. Het ego zet oefenen in om zich van ongemakkelijkheid te verlossen. En dan, na een tijdje, kun je misschien wel dat punt vinden waarin je je verzet echt opgeeft. Dan lost het op. Maar soms is het ook opgelost omdat het zijn tijd al had gehad.

Heel erg ego Wat ik zelf altijd heel erg benadruk, zowel bij mezelf als bij anderen, is dat het idee dat je al verlicht bent heel erg ego is. Altijd. Het belangrijkste bij oefenen is leren zijn waar je bent en leren jezelf niet af te wijzen omdat je niet verlicht bent. Ik krijg vaak e-mails van vrouwen van wie de man vreemd gaat. Dan schrijven ze dat ze spiritueel geïnteresseerd zijn en graag die man de ruimte willen geven, hem niet willen claimen. Tegelijkertijd zeggen ze: ‘Ik kan het niet, ik blijf boos en blijf me verraden en gekwetst voelen. Wat moet ik doen? Hoe kan ik leren om mijn man de ruimte te geven?’ Wat zeg jij dan? Dat het heel normaal is dat het zoveel pijn doet. Vooral als je geest nog als een jonge hond is waarmee nog geen enkele vriendschap is ontwikkeld. Ik heb een gouden regel: als je een probleem niet kunt oplossen in je geest, dan moet je dat buiten je geest oplossen. Dat kan op allerlei manieren. Het begint ermee om er met je partner over te praten en te zeggen: ‘Sorry, ik gun het je, het is jouw leven. Ik zou je die ruimte graag geven, maar ik kan het gewoon niet aan. Hoe kunnen we dit oplossen?’ En dan kun je onderhandelen. Misschien ga je apart wonen of misschien beëindig je de relatie. Dat kan ook de beste oplossing zijn en is ook heel spiritueel verantwoord. Het is een onderdeel van egodenken dat het redden van de relatie altijd beter is dan het loslaten ervan. Maar het is ook goed om te beseffen dat je het verhaal verandert als je de omstandigheden verandert; en dat je dat doet omdat je in het andere verhaal te zeer bekneld raakte. Dat kun je opmerken, zonder daarover te oordelen. Hoe ervaar jij beknellingen in je leven? Gewoon, bij de gebruikelijke dingen. Ik heb een fijne liefdesrelatie en dus af en toe de angst om haar te verliezen

en zelfaffirmaties, en tegelijkertijd met een soort humor gewaarzijn: ‘Oh, Jan zit nu liefdevolle vriendelijkheid te beoefenen, wat mooi dat hij weer zo spiritueel bezig is.’ De humor ervan inzien is misschien wel een van de belangrijkste dingen.

bijvoorbeeld. Het spirituele werk is dan niet dat je de ander daarvoor verantwoordelijk stelt, maar dat je die angst gewoon mag hebben, mag voelen en daarmee probeert te oefenen. En weerstand tegen het ouder worden, verzet tegen aftakeling, dat heb ik ook. Ik merk dat ik bepaalde dingen minder makkelijk kan dan vroeger. Ik word sneller moe en heb last van oudemannenkwalen, zoals twee, drie keer per nacht mijn bed uit moeten. Daar word je moe van en tegen die moeheid is er dan een beetje verzet. De neiging je anders te willen voelen dan je je voelt is nogal hardnekkig natuurlijk. Hoe ga jij met die neiging om? Het begint ermee dat ik het maar even laat. Maar het is niet zo dat het dan oplost in een toestand van gelukzaligheid. Het is allemaal heus niet zo verlicht in mijn leven. Er is af en toe lijden: ziekte, ouderdom, dood, verlatingsangst. Heel gewoon. De voornaamste verworvenheid is dat ik er niet meer zoveel over nadenk. Het gaat vanzelf voorbij.

Een soort vrijheid

Het is het ego dat spirituele oefeningen doet met het doel verlichting te bereiken om van zijn ellende af te komen. Maar het bijzondere en grappige is dat het ego zichzelf al doende gaat ontdekken en gaat loslaten. De oefening haalt zichzelf onderuit

In de loop der jaren heb ik een wat gezonder ego ontwikkeld. Zo heb ik me bijvoorbeeld van mijn nice guy-imago kunnen verlossen. Dat komt deels door psychologische training, zoals meer assertief leren zijn. Maar daarnaast heb ik natuurlijk ook een spirituele ontwikkeling doorgemaakt, en die maak ik nog steeds door. Daarin leer je niet al te bang te zijn voor afwijzing en zelfafwijzing, en om spontaner te reageren. Je doet maar wat. En dat blijkt veel leuker te zijn dan handelen vanuit een regel als ‘je moet assertief zijn’. Directheid komt dan spontaan op. Maar soms ook niet. Soms mag ik ook best van mezelf ergens omheen lopen en een smoesje vertellen in plaats van direct te zijn als ik geen zin heb om te confronteren. Ik mag dus ook gerust af en toe de nice guy spelen. Dat klinkt ook als vrijheid. Dat is een soort vrijheid ja. Wat je afleert, is geloven in die zelfevaluatie van ‘dit is eigenlijk fout, ik had het anders moeten doen’. De innerlijke dialoog verstilt. Die krijgt minder voeten aan de grond. De innerlijke dialoog gaat nog wel een tijdje door, maar er is geen verzet meer tegen. En dan houdt het vanzelf wel een keertje op, het gebabbel. ß

l column l

BESTAAN ALS PERSOON

e nemen vaak aan dat er een verschil is tussen wat spiritueel is en wat gewoon is. We proberen wanhopig te ontsnappen aan het gewone leven, op zoek naar iets specialers en spirituelers dat ons leven meer betekenis zal geven. Maar als je werkelijk herkent dat Bewustzijn, je ware natuur, niet losstaat van de persoon die zijn rol speelt in dit leven, ben je eindelijk vrij om niet meer aan het leven te hoeven ontsnappen en werkelijk de rol van een alledaags persoon te spelen. Ik ben door een fase gegaan waarin ik aan die persoon probeerde te ontsnappen, maar toen ik mijn gedachten echt ging onderzoeken, kwam ik tot de ontdekking dat het een makkelijke manier was geworden om mijn eigen recht te ontkennen om te bestaan als persoon. Ik twijfelde aan mezelf en was onzeker. Het kennen van mijn ware natuur als Bewustzijn was een manier geworden om me te verbergen door niemand te zijn, zodat ik niet het risico hoefde te lopen om werkelijk deel te nemen aan dit levensspel. Want door werkelijk deel te nemen liep ik het risico om fout te zitten, pijn gedaan te worden, me onveilig te voelen en kwetsbaar te zijn omdat je niet weet waar je mee bezig bent. Sinds ik dat inzag, is het leven ongelooflijk veel opener geworden. Door niet meer te geloven dat ik het niet waard ben of dat ik niet echt besta als

InZicht . 2 . 2016

persoon, heb ik ontdekt dat niets in dit leven er niet bij hoort of minder waardevol is dan iets anders. Die persoon, Unmani, die vrouw die ik in de spiegel zie en in de ogen kijk, hoort erbij. Ze heeft alle recht om er te zijn, want ze is er. Ik weet dat mijn ware natuur niet beperkt is tot of gelokaliseerd is in een lichaam of een persoon, maar tegelijkertijd kan de aanwezigheid van die persoon niet ontkend worden. Alles wordt gevoeld en ervaren door het filter van die vrouw. Elke keer als ik kijk of er een afzonderlijk referentiepunt of ‘ik’ is, vind ik dat niet, maar paradoxaal genoeg is ze er nog steeds. Ze kan dus maar beter gewaardeerd worden zoals ze is. Ze is niet volmaakt volgens welke maatstaf dan ook, en toch is ze volmaakt zoals ze nu is. Door haar die erkenning te geven, ben ik steeds meer verliefd op haar geworden, precies zoals ze is. En natuurlijk is dat erkennen dat mijn ware natuur Onvoorwaardelijke Liefde is. Die houdt van die vrouw zoals ze is en ziet geen gebreken aan haar. Maar als ze er zo onvoorwaardelijk bij hoort en geaccepteerd wordt, is ze ook vrij om te veranderen en vrijer te leven. In mijn geval had dat te maken met het doorzien van het oude verhaal dat ik geen recht zou hebben op de echte, eerlijke relatie waar ik naar verlangde, en al helemaal niet het recht had om moeder te worden. Mijn grootste liefdesrelatie is altijd

die met de Waarheid geweest, meer dan welke tijdelijke gelukservaring of comfortzone dan ook. Daarom was ik niet langer bereid compromissen te sluiten met de waarheid, ook al deed het pijn om dingen los te laten waar ik me aan had vastgeklampt. Zien dat ik me had verloren in een verhaal dat me klein hield en opsloot in een doos waar ik niet goed in paste, was eng in het begin. Ik moest een veilige identiteit loslaten die weliswaar pijnlijk was, maar ook bekend. Er bleef opnieuw niets meer over om me aan vast te houden. Alleen maar een open kwetsbaarheid, waarin ik niet wist hoe te leven als die vrouw zonder die vroegere overtuigingen, niet wist hoe ik op die manier met anderen moest omgaan. Er bleef slechts een bereidheid om het nu tegemoet te treden en te ontdekken hoe ik moest leven, nu, nu, nu … Bijna drie jaar geleden heb ik mijn partner Robert ontmoet, en bijna een jaar geleden ben ik bevallen van ons zoontje Sky. Ik weet nog steeds niet hoe ik met mensen moet omgaan en al helemaal niet hoe ik moeder moet zijn. Maar op de een of andere manier leeft die vrouw, Unmani, en gaat ze met mensen om en lijkt ze het, tot nu toe, goed te doen als moeder. En die zogenaamde gewone levensreis blijft zich eindeloos en steeds verder openen voor zichzelf. Unmani

Bewustzijn bewijst Jean Klein studeerde geneeskunde en muziek in Berlijn en Wenen. Na enkele jaren yoga en advaita gestudeerd te hebben onder leiding van een leraar uit de Kashmir-traditie, Pandit Veeraraghavachar, werd de waarheid van de non-dualiteit een permanente, levende werkelijkheid voor hem. Later volgde hij verder onderricht bij meerdere leraren in Kashmir. Vanaf 1960 gaf hij onderricht, eerst voornamelijk in Europa, later ook in de Verenigde Staten. Zijn onderricht, voornamelijk gegeven in de vorm van vraag en antwoord, behoort tot de ‘directe weg’. Hij legde sterk de nadruk op het energetische aspect van het Ene en deed in dat kader ook lichaamswerk in groepsverband. Hij overleed in 1998 in de Verenigde Staten. Deze tekst is afkomstig uit Jean Kleins boek Wie ben ik? Het heilige zoeken, dat in 1993 werd uitgegeven door Altamira.

In deze dialoog spreekt Jean Klein over loslaten, de dood en bewustzijn, waarbij hij het moment van inslapen vergelijkt met het moment van sterven. “Alles verschijnt in het bewustzijn, dat niet wordt beïnvloed door geboorte of dood. Er is geen moment zonder bewustzijn, dus ook na de dood van het lichaam is het bewustzijn als altijd aanwezig.”

TEKST Jean Klein

Ik heb een praktische vraag. Is het lichaamswerk dat u onderricht bedoeld om mensen tot de kunst van het loslaten te brengen? Ja, alleen daarvoor. Als je loslaat, treedt er een uitbreiding op van lichaam en geest, en hierbij krijg je een voorgevoel van de werkelijkheid, van je globale natuur. U zegt dikwijls dat we vertrouwd moeten raken met sterven. Is dit hetzelfde als opgeven of loslaten? Denkt u niet dat veel mensen dit uitstellen tot het moment waarop ze echt sterven? Ja, maar dan heb je een mens die ontwaakt is nodig om je te helpen met het nemen van die stap waarbij alles wordt losgelaten. Dat wordt verondersteld de taak van de priester te zijn als hij een stervende bedient.

Het licht achter elke activiteit De kunst van het sterven is hetzelfde als de kunst van het inslapen. Voordat je inslaapt kun je misschien bewust loslaten. Bij het oplossen van dat wat is geboren, is het hetzelfde. Je zou bewust moeten opmerken hoe je, voordat je inslaapt, vanzelf alles loslaat. Zorg dat je eerst hiermee vertrouwd raakt, dan zul je daarna ook tijdens de waaktoestand bewust leren loslaten. Dat is de ware betekenis van het woord ‘dood’ en van het woord ‘offer’. ‘s Morgens is er soms een moment, voordat het lichaam ontwaakt, dat ik voel dat ik al wakker ben. Is dat het bewustzijn waarover u spreekt, de ware natuur achter al ons functioneren? Ja, dat moment is afhankelijk van het loslaten vlak voor het inslapen waar we het net over hadden.

Hoe kan dat korte ogenblik blijvend worden? Als je je niet verliest in activiteiten, zul je bemerken dat je de hele ochtend geaard blijft in dat moment. Je doet dan wat gedaan moet worden, maar je blijft achter de activiteiten. Je zit er niet aan vast. Zie op het moment dat het gebeurt hoe je je weer vereenzelvigt met het samenstel van lichaam en geest zodra dat ontwaakt. Objectiveer het moment vlak voor die vereenzelviging niet door het te benoemen als een afwezigheid van activiteit. Je eeuwige wezen, bewustzijn, is het licht achter elke activiteit, achter elke zintuiglijke waarneming. Omdat het ogenblik vlak voor het ontwaken van het lichaam afhangt van het ogenblik vlak voor het inslapen, vraag ik mij af of er een vergelijkbaar ontwaken zonder objecten plaatsvindt na de grote slaap, na de dood, als men vooraf alle resten van de individuele persoon loslaat. Ja. Het wakker zijn zonder objecten na de dood, het bewustzijn, is hetzelfde als dat moment vlak voordat het lichaam ‘s morgens wakker wordt. Alles verschijnt in het bewustzijn, dat niet wordt beïnvloed door geboorte of dood. Er is geen moment zonder bewustzijn, dus ook na de dood van het lichaam is het bewustzijn als altijd aanwezig. Degene die tijdens zijn leven de persoon volledig heeft losgelaten, ontwaakt dus in het bewustzijn. Maar hoe gaat het met alle andere mensen? Alles is aanwezig in het bewustzijn, maar zoals we al zeiden, men kan wakker in het bewustzijn zijn of niet. De meesten zijn na de dood op een passieve manier in het bewustzijn. Het gaat erom dat je weet dat je bewustzijn bent. Je bent dan bewustzijn dat zich bewust is van zichzelf.

zichzelf

Bewust bewustzijn zijn Dit kan alleen gebeuren voordat het lichaam sterft. Omdat de meeste mensen zichzelf slechts kennen als object en zichzelf niet kennen als bewustzijn, gaan slechts weinigen na de dood op in het bewustzijn dat zichzelf kent. Bewustzijn dat zichzelf kent is vervuld en heeft geen behoefte meer zichzelf te manifesteren. Is de wereld als verschijningsvorm dus de uitdrukking van het bewustzijn dat zichzelf nog niet kent? Precies. Je ware natuur is bewust bewustzijn zijn. Dit is de uiteindelijke vervulling. Wat u zegt klinkt me prachtig in de oren, maar hoe kunt u deze dingen weten als u het sterven van uw lichaam nog niet hebt meegemaakt? Welk bewijs kunt u me geven dat u werkelijk weet hoe het leven na de dood is? Het bewustzijn, de aanwezigheid van leven, is er al voordat je lichaam ontwaakt. Het is er al voordat er gedachten en denken zijn. Het is wat jij eeuwig bent. Het is stil bewustzijn zonder naam en zonder kenmerken, maar zich uitdrukkend in alle namen en vormen. Veel van de veranderingen die het lichaam en de vitaliteit ondergaan als tijdelijke expressies van het bewustzijn, zijn hypothetisch. Maar er is niets hypothetisch aan wat je in wezen bent, aan dat wat voortdurend aanwezig is. Bewustzijn bewijst zichzelf, zonder object en zonder getuige. Als je bewust leeft, dan is er geen dood. Ă&#x;

InZicht . 2 . 2016

Elias Amidon is sinds 2004 de geestelijk leider (Pir) van de Sufi Way. Zijn voornaamste leraar was Fazal Inayat-Khan; daarnaast was hij leerling van Qadiri Sufi’s in Marokko, boeddhistische Theravada-leermeesters in Thailand, Amerikaans-indiaanse leraren van de Assemblies of the Morning Star, christelijke monniken in Syrië en zenmeesters van de White Plum Sangha. Een van zijn belangrijkste activiteiten binnen de Sufi Way is het organiseren van Open Pad Trainingen, die zich richten op de realisatie van zuiver non-duaal bewustzijn. Naar deze trainingen wordt gerefereerd in de tekst hiernaast. In oktober 2016 vindt er een vierdaagse retraite in Nederland plaats (zie advertentie elders in InZicht). Voor meer informatie kijk op www.sufiway. nl of neem contact op met Umtul Valeton-Kiekens: muvaleton@gmail. com

De stilte en helderheid van het inhoudsloze bewustzijn

Er is geen ander doel dan het verwerkelijken van natuurlijke vrijheid, moeiteloos, foutloos en zonder gebreken, het unieke feit van bewustzijn, stralend in zichzelf en vrij van langdradigheid. Longchenpa

Stel je de lucht voor op een heldere lentemorgen – volkomen doorzichtig, leeg en sprankelend fris. Hij leeft, ook al is er niets. Die ervaring van de leegte van de lucht en tegelijkertijd zijn levende aanwezigheid, wordt vaak gebruikt als analogie voor de ervaring van spiritueel ontwaken. De lucht wordt tegelijk waargenomen als een aanwezigheid en een afwezigheid. Dezelfde paradox wordt duidelijk op het moment van spirituele verwerkelijking. Er is een onuitsprekelijk gevoel van afwezigheid en aanwezigheid, van leegte en volheid. Maar de analogie met de lucht is niet volmaakt, want de lucht wordt gewoonlijk waargenomen als iets buiten en gescheiden van de waarnemer. Het gelijktijdig verwerkelijken van leegte en levende aanwezigheid dat optreedt bij spiritueel ontwaken, wordt niet beperkt door dit soort verdeling ervan in subject en object. ‘Het’ is hier gewoon, binnen en buiten mijn lichamelijke vorm. Als gevolg van die herkenning valt het gevoel van binnen en buiten gewoon weg. De lege lucht – om de analogie voort te zetten – gaat overal dwars doorheen. Er is geen binnen en buiten. Er zijn geen grenzen. Er is geen hier of daar, geen waarnemer die gescheiden is van iets wat wordt waargenomen. In de analogie van de lege lucht verwijst de lucht naar de aard van bewustzijn. Bewustzijn is het ‘het’ dat hier is, net als de lucht. Bewustzijn is leeg van alle vorm, maar vor-

men komen eruit op en verdwijnen erin, net als de lucht. Bewustzijn bruist van wat ‘leven’ genoemd zou kunnen worden, maar dan wel leven dat onzichtbaar is en geen substantie heeft.

Oerstaat zonder begin Bij de non-dualiteitstrainingen en -retraites van Het Open Pad die ik leid, richten we ons op het ervaringsgerichte herkennen van de non-duale aard van bewustzijn, zonder de context van religieuze vertellingen of interpretaties. De aard van bewustzijn wordt onderkend als ‘non-duaal’ omdat het geen tegengestelde heeft. Er is geen ‘nietbewustzijn’. Als niet-bewustzijn zou bestaan, dan zou het gekend moeten worden, waarmee het zou zijn ingesloten in bewustzijn. Daarom wordt bewustzijn erkend als de oorspronkelijke grondslag van zijn. Alles wat we waarnemen, ieder voorwerp, iedere gedachte, iedere emotie, iedere gewaarwording en herinnering, wordt herkend omdat die verschijnt in bewustzijn. Zoals de Indiase wijze Sri Nisargadatta Maharaj opmerkte: “Bewustzijn is oorspronkelijk, het is de oerstaat zonder begin, zonder einde, niet veroorzaakt, niet ondersteund, zonder delen, zonder verandering ... Het is de matrix die alle ervaringen gemeen hebben.” De eerste stappen van dit werk houden in dat je je richt op het simpele feit dat je hier en nu bewust bent. Dat is niet moeilijk; je kunt het gewoon doen terwijl je deze woorden leest. Je merkt op dat de woorden en hun betekenis in je bewustzijn opkomen. Misschien ben je je ook bewust van voorwerpen aan de rand van je gezichtsveld. Je voelt de druk van de zwaartekracht die je neertrekt naar de aarde. Je bent je mogelijk bewust van andere gewaarwordingen in je lichaam of van geluiden in je omgeving.

Bewustzijn is te vergelijken met de lucht, een eindeloze open leegte waar verschijnselen als wolken in ‘ronddrijven’ zonder dat hij erdoor wordt aangetast. En net als de lucht is bewustzijn alomtegenwoordig en is het ons nader dan ieder beeld dat we van onszelf hebben. TEKST Elias Amidon

Tegelijkertijd ben je je bewust van je bewustzijn. Het gevoel van bewustzijn dient zich echter niet op dezelfde manier aan als die andere prikkels (woorden, gewaarwordingen van zwaartekracht, geluiden). Bewustzijn zelf is als de lucht: leeg en tegelijk het meest intieme en levende aspect van je wezen. Wat zou er dichter bij je kunnen zijn dan bewustzijn? Het is zo nabij dat je het bent – want zonder bewustzijn zou er geen gevoel zijn van een ‘jij’ dat bestaat of een ‘bestaan’ dat bestaat. Een van de grote non-duale leraren van de twintigste eeuw, Jean Klein, beschreef bewustzijn als dat “wat je het meest nabij, het meest dierbaar is”. Dit verwijst weer naar het herkennen van bewustzijn als de oorspronkelijke intimiteit van onszelf met het hele universum. Als we inderdaad zover komen dat we ons voor die onmiskenbare herkenning openstellen, dan kan het niet anders dan dat we worden getroffen door onze volkomen vertrouwdheid ermee. Wat het ook is waarover we spreken, het is zowel onze eigen aard als de aard van alles. Het is niets anders, geen hoogverheven heiligheid waar we vanuit de verte een blik op werpen. We kunnen hier denken aan de woorden van Jezus: “Het koninkrijk van God bevindt zich binnen in je” en aan de hadith “Hij die zichzelf kent, kent zijn Heer”. Deze kijk op bewustzijn als buitengewoon vertrouwd en intiem lijkt samen te vallen met onze verwachting dat God een uitgestrektheid en majesteit is die ons vermogen om te kennen verre te boven gaat. Maar beide gevoelens zijn mogelijk. Wat wordt aangeduid met de woorden ‘God’ en ‘Bewustzijn’ is zowel intiem als ontzagwekkend. Het is zowel onze oorspronkelijke identiteit als onkenbaar.

InZicht . 2 . 2016

Bewustzijn zelf is als de lucht: leeg en tegelijk het meest intieme en levende aspect van je wezen. Wat zou er dichter bij je kunnen zijn dan bewustzijn? Het is zo nabij dat je het bent

Wetenschapper van je ervaring Het kan een hele stap lijken om te zien dat je dagelijkse bewustzijn – het bewustzijn dat aanwezig is op dit moment, terwijl je deze woorden leest – een en hetzelfde is als het bewustzijn waarnaar wordt verwezen als Opperste Werkelijkheid, Boeddha-natuur, Godsbewustzijn, Oorspronkelijke Geest, enzovoorts. Deze ogenschijnlijke tegenspraak komt grotendeels voort uit het feit dat we gewend zijn bewustzijn te associëren met ons persoonlijke gevoel van zelf, dat al onze houdingen en stemmingen betreffende de inhoud van ons bewustzijn insluit. Als het fundamentele frisse ontwaakt zijn van ons wezen wordt geopenbaard, vrij van de verhalen van ons persoonlijke gevoel van zelf, ervaren we een soort openen van onszelf in stilte, de stilte en helderheid van het inhoudsloze bewustzijn zelf. Dit openen in stilte betekent niet dat onze geest ontdaan is van alle gedachten, emoties of gewaarwordingen. Die blijven zich op hun gewone manier voordoen, maar we zien onszelf niet langer als een entiteit die daaraan gerelateerd is. Er wordt dan niets toegevoegd. We zijn ons bewust op dezelfde manier waarop we ons altijd bewust zijn geweest. Maar we staan nu open voor de grenzeloosheid van het ‘gewone’ bewustzijn, dat niet langer vereenzelvigd is met of beperkt blijft tot de ogenschijnlijke locatie van ons persoonlijk gevoel van zelf. Welke inhoud er ook in het bewustzijn opkomt – helderheid, duisternis, stemmingen, slaperigheid, lawaai, stilte, emoties – we onderkennen dat ze het bewustzijn zelf niet kleurt of kenmerkt, net zoals de lucht niet wordt gekenmerkt door de wolken die erdoorheen gaan.

We gaan ook herkennen dat bewustzijn niet ‘van ons’ is. Wij brengen het niet voort. Het behoort niet alleen ons toe. Het is een onbeperkte matrix van Ontwaakt Niets waarin alles opkomt en verdwijnt. Dit besef gaat vaak gepaard met een lach van verbazing, zoals wanneer we iets herkennen wat we altijd hebben geweten, maar op de een of andere manier zijn vergeten. Bewustzijn is de kustloze oceaan van intieme, levende aanwezigheid waarin we zijn ondergedompeld. Een van de fundamentele bewegingen die bij het werk van het Open Pad en bij iedere andere benadering van nonduale verwerkelijking betrokken zijn, houdt het verschuiven in van de opvatting over het zelf zoals hierboven genoemd, waarbij we ons voorstellen dat we een entiteit zijn in relatie tot gedachten, emoties, voorwerpen en gewaarwordingen. Die verschuiving doet het gevoel verdwijnen dat je een ‘ik’ bent op een bepaalde plek, dat je een referentiepunt bent. Ik ben niet langer degene die mijn gedachten denkt, mijn emoties voelt, dingen waarneemt, zich gewaar is of mijn daden doet. De benamingen ‘denker’, ‘voeler’, ‘doener’, enzovoorts, mogen dan gangbare manieren van spreken zijn, ze hebben de neiging de aanname te versterken dat er zich iemand achter elk van die functies bevindt. Laten we dit eens even rechtstreeks onderzoeken. Als je jezelf de vraag zou stellen: ‘Ben ik op dit moment bewust?’, dan zou je ‘ja’ moeten antwoorden. Het zou niet mogelijk zijn nota van de vraag te nemen zonder je bewust te zijn. Kijk nu nauwkeurig. Stel jezelf de vraag: ‘Wat is het dat zich bewust is?’ Kun je iets vinden? Ga nu heel langzaam

te werk, wees de wetenschapper van je ervaring. Sommige mensen haken hier af en verklaren dat dit soort onderzoek te abstract, te mentaal is. Die conclusie te snel trekken is jezelf de ervaring ontzeggen. Verre van abstract te zijn, kan dit soort onderzoek je juist openen voor het ervarende hart van het leven.

Natuurlijke openheid Het is absoluut duidelijk dat er bewustzijn optreedt, maar wat is het dat zich bewust is? Kun jij het vinden? Heeft wat zich bewust is identificeerbare trekken? Heeft het een kleur, een textuur? Heeft het een buiten- en een binnenkant? Kun je het op zijn kop zetten? Geeft het enige beweging te zien? Heeft het een gevoelstoon waaraan je het kunt herkennen? Het kan zijn dat je ontdekt dat je niet in staat bent iets identificeerbaars te vinden dat bewust is. Je bent niet te omschrijven, hoe nauwkeurig je ook kijkt. Er is niets te vinden. Bij sommige non-duale tradities leidt het onvindbare van het zelf – dat door dit soort onderzoek duidelijk wordt – tot conclusies als ‘ik heb geen zelf’, ‘er is geen zelf’ of ‘er is alleen het niet-persoonlijke Zelf’ (met een hoofdletter Z). Die conclusies zijn een extraatje en kunnen ons op subtiele wijze tot andere vormen van concretisering brengen. We hebben eigenlijk alleen maar ontdekt dat we het zelf, wat dat ook mag zijn, niet kunnen vinden. Dat is genoeg – blijf bij wat niet te vinden is. Die ervaring van openheid, in plaats van te beweren een nieuwe zelfloosheid of een non-duaal gezichtspunt te hebben ontdekt, lijkt misschien in eerste instantie geen uitsluitsel te geven. Dat is prima. Een deel van dit werk is dat je je er gemakkelijk bij gaat voelen dat je niet tot conclusies komt. We nodigen natuurlijke openheid uit onze levende werkelijkheid te zijn. We hoeven niet te weten wat er gaande is. Zoals soefi Inayat-Khan zei: “Het geheim van het leven is grenzeloos. Kennis is beperkt.” Weten in de specifieke zin van het woord houdt een soort bezit in, een mentale verklaring waarmee we de maat der dingen menen te kunnen bepalen. De behoefte om te weten is eigenlijk een teken van onzekerheid, van een geest die probeert de werkelijkheid te rangschikken in kenbare stukjes waarmee hij het construct van het afgescheiden zelf kan plaatsen en stabiliseren. Maar die poging om het zelf te stabiliseren werkt zelf destabiliserend, omdat er nooit een eind aan de krachtsinspanning komt. We willen altijd meer weten, er meer meningen op na houden en onze positie versterken. Als we leren ons in bewustzijn te openen zonder het filter van de opvatting over onszelf, gaan we in ons leven een grotere ruimte en een groter gemak ervaren. De druk om wat we ervaren te definiëren en te beoordelen valt weg. We merken dat we gewoon aanwezig en klaarwakker zijn. Elk moment bezit een natuurlijke frisheid als het zelfbeeld niet langer druk bezig is zichzelf op te roepen en ervaringen te filteren.

InZicht . 2 . 2016

Moeiteloos medicijn Maar zoals we weten, zijn de gewoontes van ons zelfbeeld diep ingesleten. Ze worden op hun plaats gehouden door mentale en emotionele constructen of verhalen die we steeds voor onszelf herhalen. Het is alsof ze een gedetailleerde schil om ons heen vormen – hoewel er daarbinnen niets is! De meest betrouwbare benadering die we in het Open Pad-werk gebruiken om dit schild van interpretaties en verhalen op te lossen, is ze gewoon te zien. We merken ze op. Niet meer dan dat. Geen interpretaties, geen oordelen over onszelf, geen analyse. Je simpelweg bewust worden van de zichzelf herhalende identificatiepatronen – of die nu mentaal, emotioneel of lichamelijk zijn – functioneert als een soort moeiteloos medicijn. Het is van essentieel belang dat bewustzijn op deze manier de ruimte geven niet wordt gekoppeld aan beoordeling of ook maar enige vorm van resultaatgerichtheid. Jean Klein zegt daarover: “Als er al iets te doen valt, dan is dat het steeds meer gewend raken aan zwijgend gadeslaan, vrij van iedere ideevorming. In die zwijgende observatie ben je volkomen vrij van denken, oordelen en bereiken. Het is een onbevangen manier van kijken, een zuiver waarnemen. Bij die zwijgende observatie is er geen jij en geen ander. Op een bepaalde manier moet je zwijgende observatie cultiveren. De eerste stap is dat je ziet dat je niet vrij van enige conclusie observeert.” Vroege Tibetaanse teksten verwijzen naar het feit dat elk voorwerp, elke gedachte, emotie of gewaarwording verschijnt en verdwijnt op een spontane manier. Zelfs wanneer iets een poosje stabiel lijkt te blijven, bestaat het eigenlijk uit kleine en ogenblikkelijke veranderingen in zijn structuur. Daarbij verandert ons bewustzijn ervan voortdurend. Die herkenning, die soms ‘natuurlijk loslaten’ of ‘van meet af aan loslaten’ genoemd wordt, verwijst naar de volslagen moeiteloze manier waarop alles spontaan wordt ‘geheeld’. Wat is, laat geen restant na. Als we leren leven zonder zelfbeeld en zonder conclusies of interpretaties over wat er voorvalt, is het alsof we samenvallen met deze dynamiek van op natuurlijke wijze loslaten. We veroorzaken minder deining in het levende moment. Onze ervaring wordt begenadigd met gemak. Identificaties en mentaal-emotionele constructies kunnen van moment tot moment in ons bewustzijn opkomen, we hechten er nauwelijks of geen geloof aan. We merken ze op, maar doen er niks mee, en dan verdwijnen ze uit zichzelf. Iedere vorm van ervaren wordt losgelaten zonder een spoor achter te laten, net als de vlucht van een vogel in de lucht. Op die manier wordt wat in ons bewustzijn opkomt, zelfs als het een ogenschijnlijk zich hardnekkig herhalend verhaal of trauma is, op natuurlijke wijze ‘op zijn eigen plek bevrijd’. Het beeld dat soms wordt gebruikt voor laten komen en gaan, is dat van een slang met een knoop erin. De slang beweegt zich en de knoop verdwijnt moeiteloos. Op dezelfde manier raken onze ogenschijnlijke knopen van conflict, teleurstelling en hoop los als ze verschijnen. ß

ÂŠ Jean fautrier, tete circa 1954

Alles verwijst naar

bewustzijn TEKST Steve Ford - interview door Han van den Boogaard

Steve, je hebt enige tijd geleden een boek geschreven, Walking Awake, waarin je je jeugd beschrijft, je ontwaken en wat daarop volgde. Kun je in een paar woorden aangeven wat er met je gebeurde? Mijn leven nam een grote wending toen ik 18 was en ik erachter kwam dat mijn vader niet mijn echte vader was. Dat veroorzaakte een breuk in mijn identiteitsgevoel. Plotseling was ik iemand die niet bij zijn naam hoorde en een nieuwe naam kreeg. Ik hoefde niet meer te proberen om op mijn vader te lijken, wat ik tot dan toe altijd had gedaan, en dat creëerde enorm veel ruimte, een oneindige ruimte van ‘Wie ben ik?’ Ik voelde me totaal niet meer verbonden met mijn jeugd, de werkelijkheid rond mijn vader en mijn geboortenaam. Plotseling was mijn geboorteverklaring niets meer dan een stukje papier voor me. En van daaruit kwam de vraag ‘Wie ben ik?’ op. Dat ging heel natuurlijk.

Enorme doorbraak In die tijd ging ik vaak uit drinken met mijn vrienden en ik merkte dat het drinkpatroon begon te veranderen. Ik begon iedere dag te drinken en dat vulde de enorme leegte van niet weten wie ik was. Niets had nog betekenis en ik wist ook niet hoe ik die betekenis terug moest vinden. In de tien jaar die volgden dronk ik heel veel en probeerde ik erachter te komen wie ik was en hoe ik moest functioneren in de

InZicht . 2 . 2016

Steve Ford kwam in 1999 tot ontwaken. Pas vele jaren later begon hij met het houden van bijeenkomsten en retraites in het zuidoosten van Engeland, waarin hij in een contemplatieve sfeer zijn inzichten en ervaringen met betrekking tot bewustzijn en waarheid deelt en onderzoekt met anderen. Daarnaast is hij beschikbaar voor een-op-een-sessies, in levende lijve of via Skype, en voor begeleiding bij het twaalfstappenprogramma van de AA. In 2014 verscheen zijn boek Walking Awake bij NonDuality Press, een verslag van zijn jeugd, zelfonderzoek, zelfrealisatie en de integratie daarvan in zijn dagelijks leven. Een Nederlandse vertaling van Walking Awake zal over enige tijd worden uitgegeven door uitgeverij Juwelenschip. www.invitationtobeing.com

samenleving. Maar alles wat ik ondernam ging de mist in door mijn drankzucht. Toen ik 27 was, probeerde ik uiteindelijk van mijn verslaving af te komen. Wat was je motivatie om die stap te zetten? In de laatste paar jaren voordat ik stopte met drinken raakte ik steeds meer geïsoleerd en functioneerde ik niet meer. Ik begon alle aspecten van het leven te verwaarlozen. Mijn leven werd heel klein. Het kwam erop neer dat ik ’s morgens al dan niet met een kater wakker werd en gelijk weer wilde drinken. En als je wereld zo klein is geworden dat alles alleen nog maar daar om draait, is dat natuurlijk ook van invloed op de mensen om je heen. Dat werd een probleem, want ik was in hoge mate afhankelijk van die mensen. Uiteindelijk stelde mijn omgeving me een ultimatum: of je doet iets aan je verslaving, of je gaat weg. Ik koos voor het eerste. Ik ging bijeenkomsten van de AA bijwonen. De eerste keer dat ik erheen ging was bepalend voor wat er daarna zou volgen. Het veranderde mijn leven. Ik ging naar die bijeenkomst en hoorde mensen praten over alcoholisme en de eenzaamheid en het antisociale gedrag dat ermee gepaard gaat. Ik weet nog dat ik daar zat en dat iets in me er ‘ja’ tegen zei. Iets in me zei ‘Dit is het. Ik ben een alcoholist.’ Toen ik naar huis ging, wist ik dat ik een alcoholist was.

In zijn jeugd verloor Steve Ford plotseling de identiteit die hij tot dan toe altijd gekend had en begon de vraag ‘Wie ben ik?’ zich aan hem op te dringen. Aan InZicht vertelt Steve hoe de zoektocht naar het antwoord op die vraag verliep en waar die uiteindelijk toe leidde. “Ik wist dat ik alles moest overstijgen, alle gehechtheid aan het denken, om er zo achter te komen, hopelijk, wat echt was, wat werkelijk betekenis had.”

Dat was een grote doorbraak Een enorme doorbraak, want daarvoor vond ik een uitlaadklep in alcoholisme zonder het in de gaten te hebben. Ik realiseerde me toen niet dat ik alcoholist was. Het drinken was niet meer geweest dan een ritueel. Maar nu was ik me er wel bewust van en dat maakte het mogelijk om er iets aan te doen. Ik begon bijeenkomsten van de AA bij te wonen. Een deel van stoppen met drinken is gericht op het volgen van wat bekend staat als het twaalfstappenprogramma. Dat is een spiritueel programma, opgebouwd uit universele spirituele uitgangspunten. Ik ging dat programma volgen en het werkte. Het lukte me om mijn aandoening, alcoholisme, te boven te komen. Het heeft deels te maken met terugkomen in jezelf als persoon, zodanig dat je leert wat je basisbehoeften zijn en dat je die op een gezonde manier leert bevredigen. Er worden grenzen gecreëerd die definiëren wie je als persoon bent. Uiteindelijk lukte het me om mezelf als persoon te begrenzen op een gezonde manier. Ik vond heel adequate manieren om me te gedragen, te denken, te manoeuvreren. Maar na drieënhalf jaar kwam ik plotseling tot de ontdekking, door een ongewone reeks gebeurtenissen, dat ik nog steeds niet wist wie ik was.

Iemand worden Dat was in 1999. In de tijd dat ik herstelde van mijn alcoholisme was ik aan een studie sociologie begonnen. Ik had een lerares waar ik vaak lange gesprekken mee voerde. Ze was heel gedreven op haar vakgebied. Ik was dan weliswaar weer beter gaan functioneren als persoon door dat programma te volgen, maar door mijn studie kwam ik in aanraking met vragen die dieper gingen dan de persoon. Ik leerde verder te kijken dan mezelf, naar de samenleving als geheel en de patronen die daarin te ontdekken zijn. Het was een nieuw soort onderzoek voor me dat me uit mezelf haalde en me meer inzicht gaf in de samenleving. Ik denk dat ik zelf ook behoorlijk gedreven was, meer dan de meeste studenten, misschien wel omdat ik eigenlijk geen weet had van de realiteit. Ik was als een kind dat nieuwe dingen wilde zien en leren. Sommige leraren raakten vaak gefrustreerd doordat ik steeds maar vragen bleef stellen, in plaats van gewoon aantekeningen te maken en dan naar huis te gaan. Op een dag stond ik na de les bij die lerares. Iedereen was al naar huis. We stonden te praten, heel intens, en plotseling stak ze haar hand op en zei: “Je bent niet je gedachten of je emoties.” Daar schrok je van. Ja, enorm, want tot die tijd waren mijn gedachten en emoties juist bepalend voor hoe ik me gedroeg als persoon en ook, belangrijker nog, hoe ik omging met mijn werkelijkheid als persoon. Zodra ze het had gezegd, werd ik me bewust van een innerlijk weten dat dieper ging dan wat ik dacht of voelde. Ik wist dat wat ze zei waar was. Ik kon op

dat moment geen woord meer uitbrengen. Zonder iets te zeggen liep ik het lokaal uit en ging ik naar huis. De dag daarna bezocht ik een AA-bijeenkomst en toen ik daar was, merkte ik dat ik mijn verhaal niet meer kon doen. Ik kon het niet meer uit mijn strot krijgen. En daar werd ik bang van. Iemand worden had tot dan toe mijn leven gered, maar nu kwam de vraag op: wat nu? Er viel niets meer te doen, want alles wat je dan doet is alleen maar een bewuste poging, vanuit het perspectief van het denken, om jezelf als individu in leven te houden, het ‘ik’ in leven te houden, en ik besefte toen dat dat ‘ik’, dat voort was gekomen uit het lichaam-geestmechanisme, de denken voelconstructie, niet echt was. Daardoor viel ik helemaal stil. Plotseling was er niets meer wat me bescherming bood, en ik raakte weer volledig gefixeerd op mezelf. Een volledig op mezelf gerichte angst nam bezit van me, een existentiële angst, gebaseerd op het feit dat iedere betekenis was weggevallen. Ik kon niet meer functioneren. Ik stopte met het twaalstappenprogramma en ik ging niet meer naar school. Ik begon overdag een beetje doelloos door de stad te lopen. Ik had geen idee wat ik moest doen. Maar wat ik wel wist, was dat ik niet meer terug kon vallen op het twaalfstappenprogramma. Ik kon me niet langer vasthouden aan het idee dat ik iemand was. Mijn studie oppakken ging ook niet, want ik functioneerde totaal niet meer. In die periode kwam ik te weten wat het is om verdwaald te zijn. Ik was de weg kwijt. Maar deze keer had het verdwaald zijn heel ergens anders betrekking op. Er viel niets anders meer te doen dan de weg kwijt zijn. Zo’n situatie houd je niet heel lang vol, lijkt me. Nee, dat klopt. Wat er heel snel daarna gebeurde was dat ik op een avond in mijn flat zat en wist dat als die afwezigheid van iedere betekenis lang zou duren, ik weer zou gaan drinken. Dat wist ik gewoon heel zeker.

Geen mentale projecties meer Het eerste wat ik toen deed was het programma nog eens nalopen en mezelf afvragen of ik iets had laten liggen, of ik iets gemist had. Ik liep de verschillende stappen nog eens na: stap een, stap twee, stap drie … en toen ik bij stap drie kwam, zag ik daar de uitspraak staan: “We geven onze wil en ons leven over aan dat wat groter is dan wijzelf.” En ik dacht: ‘Dat heb ik niet gedaan.’ Op dat moment realiseerde ik me dat ik dat nooit had gedaan. Je had jezelf de hele tijd maar wat wijs gemaakt. Totaal. En ik zakte op mijn knieën en was bereid om alles los te laten. Het voelde alsof ik tegenover God zat. Niet God als een man met een witte baard, maar God als het alwetende. En ik wist dat ik alles moest overstijgen, alle gehechtheid aan het denken, om er zo achter te komen, hopelijk, wat echt was, wat werkelijk betekenis had - met de meest zuivere intentie, want verder had ik echt alles al gedaan. Ik stond tegenover het onbekende, en met de meest

zuivere intentie liet ik het denken los. Er was angst, want ik had nooit geweten wat zich achter mijn denken bevond. Het was gewoon angst voor niet-weten, en op dat moment stond ik mezelf toe om voorbij al mijn denken te gaan. En terwijl ik dat deed, voelde ik iets verdwijnen uit mijn geest. Alsof er een verkramping had gezeten die ineens ontspande, een druk die afnam, en de gedachten die ik had over wie ik was als persoon verdwenen toen ook. Ik zag dat al die gedachten slechts gehechtheden waren aan het idee van een ‘ik’, en die vielen gewoon weg. Dat idee van een ‘ik’ is natuurlijk het basisidee, de basisgedachte. Dat is het basisidee, ja. En toen de geest openging en ik me niet meer vastklampte aan het denkapparaat, was er plotseling niets meer - niets in de zin van mentale beelden. Er waren geen mentale projecties meer. Er was alleen nog observeren zonder meer. In geestelijke zin was ik niemand. Er was een gemoedsrust die ik nooit eerder had gekend. Het was gewoon … stil. Er was alleen maar observeren, en de geest was op dat moment volmaakt stil, weerspiegelde op volmaakte wijze onpersoonlijk, zuiver bewustzijn.

Een soort dood Wat er toen gebeurde … ik kwam terug in mijn lichaam zonder dat er nog sprake was van een denker, zonder enig gevoel van individualiteit. Het voelde echt alsof bewustzijn, dat zuivere bewustzijn, het lichaam binnen ging en terwijl het naar binnen ging, opende de lichamelijke locatie van het hart zich, de gevoelsaard van mezelf als persoon. En er kwam een weten in mijn bewustzijn dat dit het was waar ik mijn hele leven voor was weggelopen: dat opengaan van mezelf als persoon, de gevoelspersoon in het hartgebied. En omdat emotionele gehechtheid sterker is dan welke mentale gehechtheid dan ook, ging dit veel verder, verder dan alles wat ik kende. Er was een soort gevoel van draaien, rondtollen, een versnelling, en ik kon niets meer zien, alleen maar zwartheid, duisternis, en ik werd erin gezogen. En net voordat ik die volledige leegte binnengezogen werd, zei een stem in mijn bewustzijn: ‘Of je wordt gek, of je gaat dood.’ En ik zei: ‘Oké’. Ik gaf toestemming. Met mijn volledige toestemming en onderwerping ging ik dus de leegte binnen. In een fractie van een seconde werd er in die leegte een foetuspositie aangenomen, en toen verdween alles. Het was een soort dood. En precies op dat doodsmoment kwam ik weer bij mijn positieven en kwam ik tot volledige zelfrealisatie.

InZicht . 2 . 2016

Waar verwijst het woord ‘bewustzijn’ sinds dat moment naar in jouw ogen? Bewustzijn verwijst nergens naar. Alles verwijst naar bewustzijn. Alles staat in relatie tot bewustzijn. Bewustzijn is gewoon. Het is wat nu rechtstreeks ervaart, maar zodanig dat de vormloze herkenning van wat is voordat alle vormen verschijnen bewaard blijft, waardoor alle vormen die

Bewustzijn is gewoon. Het is wat nu rechtstreeks ervaart, maar zodanig dat de vormloze herkenning van wat is voordat alle vormen verschijnen bewaard blijft

Ieder verhaal kan vervangen worden door een ander verhaal. Precies. Gezichtspunten, meningen, theorieën veranderen, maar als er zelfrealisatie plaatsvindt is dat het diepste inzicht, de openbaring dat wat begrijpt datgene is wat weet heeft van wat er verschijnt. En dat weet hebben van wat er verschijnt gaat dieper dan wat er verschijnt. Het overstijgt alles en is ondeelbaar. Het is niet onderhevig aan verandering. Er is niets wat je kunt doen om het te krijgen en je kunt er niets uit wegnemen of aan toevoegen. Het is gewoon het ware weten van wat er gebeurt. Er kan geen onderscheid gemaakt worden tussen wat er gebeurt in het veld van bewustzijn en wat rechtstreeks ervaart.

Bewustzijn in zijn eerste manifestatie is het ‘ik ben’, het niet-iets waaruit alle dingen voortkomen en waarmee alle dingen gekend worden

verschijnen het bewustzijn in zijn rechtstreekse ervaring weerspiegelen. Want vorm ervaart niet zichzelf. Ervaart bewustzijn zichzelf niet door middel van de vorm? Bewustzijn is vorm. Maar als er al iets ervaren wordt, is dat toch altijd bewustzijn dat zichzelf ervaart? Ja. Verschijnselen ervaren zichzelf niet. Bewustzijn, dat wat dieper gaat dan ieder verschijnsel, ervaart de wereld der verschijnselen wel rechtstreeks. Het overstijgt alle verschijnselen, want het bevindt zich daar niet. Bewustzijn is ondeelbaar in zijn ware natuur en het ervaart alle verschijnselen die daaruit voortkomen rechtstreeks. De verschijnselen zelf zijn voortdurend onderhevig aan verandering. Maar bewustzijn verandert nooit. Nee. Zelfs je ervaring van verandering verandert niet. Maar inzichten die gebaseerd zijn op het denken veranderen wel voortdurend.

Op je website heb je het over ‘het perspectief van niet-iets’ als de basis of grondslag van bewustzijn. Wat bedoel je daarmee? Ik geloof dat dat naar voren kwam tijdens het schrijven van mijn boek. Ik kwam er gewoon achter dat de hoogste werkelijkheid van alle dingen geen ding is. Wat alles rechtstreeks ervaart is niet-iets. Ik zag dat denken op zichzelf, zoals het verschijnt, vorm is, maar dat dat wat alles ervaart niet-iets is. Alles vindt plaats binnen niet-iets. Niet-iets is de voornaamste verbinding met de werkelijkheid.

Sappige nietsheid Zelfrealisatie is het kennen van wat echt is en kan op zichzelf niet gekend worden. Het is gewoon. Maar bewustzijn in zijn eerste manifestatie is het ‘ik ben’, het niet-iets waaruit alle dingen voortkomen en waarmee alle dingen gekend worden. De term ‘niet-iets’ is dus in feite synoniem aan wat Nisargadatta het ‘Ik Ben’ noemt. Geef je nu ook bijeenkomsten in Amsterdam? Nee, op dit moment niet. We kijken of we er een paar kunnen organiseren hier in Amsterdam. Ik geef één bijeenkomst per week in Engeland. Wat wil je dat mensen uit die bijeenkomsten meenemen? In die bijeenkomsten zit een communicatie-element dat dieper gaat dan woorden of aangeleerde manieren van spreken. Het is er als je bereid bent je aangeleerde luisteren denkgewoonten los te laten en je niet-weten te accepteren. Wat je dan voelt is de stilte, de nietsheid, die sappige nietsheid die het denken niet kan bevatten. Het is een mysterie op zichzelf. Je kunt nooit aangeven wat je ware natuur is, of zelfs maar wat de natuurlijke staat van zijn is. Je kunt zeggen: dat is toch duidelijk, dat is bewustzijn. Maar zelfs in dat bewustzijn zit een niet-weten, en in dat niet-weten liggen oneindige mogelijkheden verborgen. Het heeft een diepte die oneindig is. ß

Onophoudelijk ontwakend bewustzijn

Bij iedere bewuste poging om ons bewustzijn te verruimen, te ontwikkelen, te ontplooien of te transformeren, verzanden we in een geleidelijke benadering van verlichting, waarin het bereiken van een bijzondere bewustzijnstoestand tot doel wordt gemaakt. We blijven dan steken in de droom. En toch kunnen we volgens André van der Braak, en moeten we misschien wel, iets ondernemen en iets beoefenen.

André van der Braak studeerde psychologie en filosofie en was van 1987 tot 1998 leerling van de Amerikaanse goeroe Andrew Cohen. Over zijn tijd met Cohen publiceerde hij in 2003 Enlightenment Blues. Enkele jaren later volgde zijn tweede boek, Goeroes en charisma. In 2004 promoveerde hij op de opvattingen van de filosoof Nietzsche over levenskunst. Sinds 1981 beoefent hij boeddhistische meditatie, en sinds 2001 zazen bij Nico Tydeman. Thans is hij zelf zenleraar aan het Zen Centrum Amsterdam. Van 2007 tot 2009 was hij directeur van de Stichting Filosofie Oost-West (FOW). Als zenleraar staat hij in de traditie van de Maha Karuna Chan van Ton Lathouwers. André werd per 1 januari 2012 benoemd tot bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam op de Nicolaas Piersonleerstoel voor ‘boeddhistische filosofie in dialoog met andere levensbeschouwelijke tradities’. Hij doceert filosofie aan verschillende instellingen.

TEKST André van der Braak

In veel boeken over de chan- of zentraditie kunnen we lezen dat deze boeddhistische school een radicale transformatie van ons bewustzijn beoogt - een ervaring van verlichting. Door veel in meditatie te zitten, zo lijkt de chanbenadering aan te geven, kunnen we door de beperkingen van ons alledaagse bewustzijn heen breken en een radicaal andere staat van geest realiseren.

InZicht . 2 . 2016

Er bestaan prachtige verhalen over Chinese en Japanse zenmeesters die na jarenlang vergeefs mediteren plotseling zo’n transformatie doormaken, waarin de gehele wereld opeens in een radicaal ander licht verschijnt. Maar hoe moeten we zo’n transformatie begrijpen? En hoe bereik je zo’n transformatie? In de chantraditie is daar veel over geschreven. Een van de belangrijkste momenten in de vorming van de Chinese chantraditie vond volgens de overlevering plaats in de loop van de zevende eeuw, zo rond 660. Toen liet een jong en ongeletterd keukenhulpje in een Chinees klooster een gedicht op een muur schrijven dat de gebruikelijke boeddhistische visie op verlichting totaal onderuithaalde. De hoofdmonnik van het klooster had een gedicht geschreven waarin het bewustzijn als een met stof bedekte spiegel werd voorgesteld. De boeddhistische beoefening bestond er dan uit om de spiegel voortdurend te poetsen en stofvrij te houden. Met andere woorden: door ons bewustzijn voortdurend te schonen van beperkende verlangens, gehechtheden en verkeerde ideeën kunnen we een zuiver, verlicht bewustzijn realiseren. Het keukenhulpje maakte korte metten met deze bena-

De revolutie van een keukenhulpje

dering. Het bewustzijn is helemaal geen spiegel, zo liet hij optekenen, dus waar zou zich dan stof kunnen verzamelen? En wat zou er dan geschoond moeten worden? De voortdurende poging om denkbeeldig stof van een denkbeeldige spiegel te verwijderen houdt ons gevangen in onwetendheid. We worden pas vrij als we ons realiseren hoe absurd die poging is.

Plotselinge verlichting Het jonge keukenhulpje werd later een beroemd chanmeester. Na zijn dood werd hij postuum uitgeroepen tot de zesde chanpatriarch, Huineng (638-713). Zijn visie op chan werd opgetekend in de Platformsutra en stond bekend als de benadering van ‘plotselinge verlichting’, in tegenstelling tot de benadering van de hoofdmonnik die als ‘geleidelijke verlichting’ werd omschreven. Alle chanscholen van vandaag baseren zich op Huinengs benadering van plotselinge verlichting. Maar wat is plotselinge verlichting nu precies? Het is

verleidelijk om het te interpreteren als een plotselinge, radicale ommekeer in het bewustzijn, waarbij illusie plaatsmaakt voor inzicht. Maar een dergelijke interpretatie zou Huineng verwerpen. Die houdt namelijk het vooroordeel in stand dat we nog niet vrij zijn en dat we die vrijheid in de toekomst moeten realiseren. Laten we daarom de term ‘plotselinge verlichting’ aan een nader onderzoek onderwerpen. De Chinese term is dunwu, waarbij dun als plotseling wordt vertaald en wu als verlichting. Maar dun zou je ook kunnen vertalen met ‘onmiddellijk’ (in de dubbele betekenis van ‘meteen’ en ‘zonder middel’). En wu kun je vertalen als ‘ontwaken’, in de zin van wakker worden uit een droom. Onmiddellijk ontwaken verwijst dan naar wakker worden uit een droom, zonder middel of methode. Vanuit de droom is er geen enkel middel dat tot ontwaken kan leiden. Sterker nog, iedere strategie om wakker te worden uit de droom leidt slechts tot het verder uitspinnen van de droom. Wakker worden is direct en onmiddellijk. Er bestaat geen weg naartoe. Of zoals een recent overleden vaderlands denker het uitdrukte: je gaat het pas zien als je het doorhebt. Dat levert een paradox op voor de zenleraar: hoe onderricht je een dergelijke plotselinge verlichting? Hoe omzeil je het gevaar dat de leerling stiekem blijft hopen dat hij of zij een of andere bijzondere staat van bewustzijn dient te realiseren? In de Platformsutra bekritiseert Huineng allerlei boeddhistische meditatiepraktijken die geassocieerd zijn met de geleidelijke benadering: stilzitten, introspectie, de geest leegmaken, al die praktijken gebruiken meditatieve concentratie als een middel om een doel te bereiken, namelijk een transformatie van het bewustzijn. Huineng geeft een radicaal nieuwe omschrijving van meditatie: “In mijn benadering vormen concentratie en wijsheid de basis. Wees nooit zo dom om concentratie en wijsheid als twee verschillende zaken te zien. Concentratie en wijsheid zijn één, niet twee. Concentratie is zelf de essentie van wijsheid, en wijsheid is het functioneren van concentratie. Ze komen gelijktijdig voor. Concentratie en wijsheid zijn met elkaar verbonden zoals een lamp en haar licht. De lamp is de bron van het licht, en het licht is er dankzij het functioneren van de lamp.”

Rechtdoorzee-bewustzijn Als meditatie er niet toe dient om via het cultiveren van concentratie wijsheid te verwerven, wat betekent het dan om te mediteren? En waartoe mediteren we dan? Huineng omschrijft meditatie als het beoefenen van “rechtdoorzeebewustzijn”. Dit is een bewustzijn dat nergens aan gehecht is, nergens op gericht is, en nergens verblijft. Wat betekent het om een bewustzijn te beoefenen dat nergens verblijft? Huineng omschrijft het als het vrijelijk laten stromen van de ononderbroken natuurlijke opeenvolging van de verschillende gedachten die zich voordoen, zonder in te grijpen en zonder die gedachten op te pakken en ze een ‘thuis’ te geven.

Het beoefenen van een dergelijk bewustzijn dat nergens verblijft is niet gebonden aan een bepaalde vorm, zoals een meditatiehouding, een plaats of een bepaalde tijdsperiode. Een dergelijke beoefening heeft geen begin en geen einde. Ze is onophoudelijk. Het is ook geen beoefening die tot een bepaald resultaat leidt en waarvan men kan zeggen of ze geslaagd of mislukt is. Huineng brengt deze beoefening ook in verband met een andere sleutelterm: non-denken. Hij omschrijft dit als “niet denken te midden van gedachten”. Hij benadrukt dat het er niet om gaat om gedachten te onderdrukken of om vrij van gedachten te worden. Toch is het al dan niet aanwezig zijn van gedachten vaak een stiekem criterium van beoefenaars om hun meditatie te beoordelen. Een gedachtearm bewustzijn wordt vaak hoger ingeschat dan een met gedachten gevuld bewustzijn. Maar dit is niet de rechtdoorzee-benadering van Huineng. De gedachtestroom is een natuurlijk verschijnsel dat niet hoeft te worden ingedamd.

Onophoudelijk ontwaken De ultieme consequentie van Huinengs plotselinge benadering is dat ontwaken niet een specifieke gebeurtenis kan zijn die in de tijd plaatsvindt. Want dat maakt het afhankelijk van de causale keten van voorafgaande gebeurtenissen.

Daarom trekt Huineng de radicale consequentie: ontwaken is iets dat al onophoudelijk plaatsvindt in ons bewustzijn. Ons normale, alledaagse, rechtdoorzee-bewustzijn is een onophoudelijk ontwakend bewustzijn. Dat ontwaken is voortdurend al gaande - maar we zien het niet. Het komt niet in de vorm, het wordt niet manifest. Het komt niet aan het licht. De uitdaging van de gehele chantraditie is om steeds nieuwe manieren te vinden om dat onophoudelijk ontwaken van het bewustzijn aan het licht te laten komen. Via woorden, via stilte, via schreeuwen. De chanverhalen zijn stuk voor stuk getuigenissen van ontmoetingen waarin dit lukte, op een unieke, niet herhaalbare manier. Die verhalen kunnen inspireren, maar geven tegelijkertijd geen enkel houvast. Er valt geen enkele methode aan te ontlenen. Bij iedere bewuste poging om ons bewustzijn te verruimen, te ontwikkelen, te ontplooien of te transformeren, verzanden we in een geleidelijke benadering van verlichting, waarin het bereiken van een bijzondere bewustzijnstoestand tot doel wordt gemaakt. We blijven dan steken in de droom. En toch moeten we iets ondernemen en iets beoefenen. De twintigste-eeuwse Japanse zenhervormer Hisamatsu (18891980) drukte het kernachtig uit: “Wat je ook doet, het werkt niet. Wat ga jij nu doen?” ß

[advertentie]

InZicht . 2 . 2016

ÂŠ Mark Rothko nr 3, 1967 Yellow

Alles vindt plaats

in ons bewustzijn Als alle vormen leeg zijn, is het vormloze bewustzijn dat natuurlijk ook. Alle vormen bezitten één wezenlijk aspect: ze liggen besloten in je bewustzijn, je zuivere essentie. “De grond van ons bewustzijn is oorspronkelijk, puur, want ongeboren.” TEKST Hans Knibbe

Naïeve werkelijkheidsindeling De filosoof Kant heeft erop gewezen dat we het ‘ding an sich’ niet kunnen kennen. Alleen zijn manier van verschijnen in ons bewustzijn kan door ons gekend worden. In de kwantumfysica is de rol van de waarnemer, het subject, beslissend voor wat er zogenaamd objectief plaatsvindt. Hiermee kreeg het subject een plaats binnen de kwantumfysica, de voorhoede van de westerse ‘objectieve’ wetenschap. Niettemin zijn dit soort inzichten wellicht belangrijk voor denkers en filosofen, maar heeft dat nauwelijks impact op de rest van de wetenschappelijke gemeenschap of op onze naïeve werkelijkheidsindeling van het subject hier en het objectief bestaande object daar. Bovendien maakt het ook niet veel uit of we kunnen bewijzen dat de waarnemer invloed heeft op het resultaat van de waarneming, want het gaat om iets wat nog elementairder is dan dat: de wereld verschijnt niet objectief, maar subjectief aan ons. In het boeddhisme vormt het inzicht dat onze geest de basis van onze werkelijkheidsbeleving is juist het uit-

InZicht . 2 . 2016

gangspunt van zijn filosofie en levenskunst. Het heeft zijn aandacht gericht op onze subjectiviteit, onze manier van waarnemen en de samenhang van bewustzijn, waarneming, denken, energie en lichaam. Zo ontwikkelde het een wetenschap van de geest. Maar ook de kennis over het functioneren van de geest en de uitgebreide landkaart van alle mogelijke staten van bewustzijn kan nog een splitsing in zich dragen: een soort objectieve wetenschap over subjectiviteit. De non-duale mystici wijzen naar iets anders, iets simpelers, iets wat altijd het geval is en geen kennisontwikkeling behoeft. Zij richten de aandacht op het bewustzijn zelf, het bewustzijn waar ons leven in plaatsvindt en van gemaakt is. Padmasambhava, de grote vernieuwer en inspirator van het Tibetaans boeddhisme die 800 na Christus leefde, heeft acht principes van dzogchen1 geformuleerd. Het eerste daarvan luidt: Zie dat de wortel van alle verschijnselen besloten ligt in je eigen bodhicitta-bewustzijn, de oorspronkelijke puurheid van niet-iets zijn.

De wortel van alle verschijnselen Deze zin vat voor mij de hele dzogchen-leer samen. Dit is het beslissende inzicht. Vrij vertaald zegt Padmasambhava hier: zie dat alle mogelijke vormen die er bestaan één wezenlijk aspect (of wortel) bezitten, namelijk dat ze besloten liggen in je eigen verlichte (bodhicitta)-bewustzijn. Dat lijkt op wat ik hierboven stelde (“De wereld verschijnt in ons bewustzijn”), maar het is veel preciezer en dieper. Padmasambhava verwoordt het non-duale inzicht dat verschijnselen niet slechts ‘verschijnen’ in ons bewustzijn (dat is nog steeds duaal: bewustzijn hier, verschijnselen daar), maar dat de wortel van alle verschijnselen besloten ligt in ons eigen verlichte bewustzijn. Er is dus een aspect aan de verschijnselen zelf dat identiek is aan ons bewustzijn. Het bewustzijn waar hier naar verwezen wordt, is niet je normale duale bewustzijn, maar je verlichte bodhicitta (letterlijk: ontwaakt Hart)-bewustzijn. Wat je waarneemt, kun je niet reduceren tot je interpretatie daarvan binnen

We realiseren het ons meestal niet, maar de wereld verschijnt in ons bewustzijn. De wereld, die we geneigd zijn te beschouwen als een objectief, feitelijk gegeven, is een verschijning in en van ons bewustzijn. We kunnen de wereld niet op een objectieve manier kennen, omdat onze zintuigen en ons brein de wereld vertalen op een manier die gedicteerd wordt door onze evolutionaire overlevingsprogrammatuur. Natuurlijk kunnen we de subjectieve filtering zoveel mogelijk neutraliseren met behulp van westers-wetenschappelijke onderzoeksmethodes, maar het is een illusie om te denken - ook al is de hele wetenschappelijke gemeenschap het met je eens - dat je een objectieve werkelijkheid hebt ontdekt. Je hebt een gemeenschappelijke subjectieve werkelijkheid ontdekt. Want alle gegevens die je via instrumenten op micro- en macroniveau kunt verzamelen, verschijnen in ons bewustzijn en worden door ons brein geïnterpreteerd.

Hans Knibbe geeft sinds 35 jaar begeleiding, cursussen en opleidingen als zelfstandig gevestigd klinisch psycholoog. Als therapeut is hij opgeleid in ervaringsgerichte humanistische psychotherapie. Daarnaast beoefende hij meditatie. In 1986 richtte hij de school voor Zijnsoriëntatie op, waarin hij een vorm gaf aan een radicaal non-problematische, non-duale wijze van benaderen van de problemen en ontwikkelingsuitdagingen van de moderne mens. De school heeft zich ontwikkeld tot een groot instituut, dat naast een 6-jarige opleiding tot begeleider een compleet pad van zelfactualisatie aanbiedt. Daarin is er een originele en aan onze tijd aangepaste synthese gecreëerd van inzichten en methodieken uit de moderne psychotherapie en non-duale inzichten, waarvan de dzogchen-traditie de belangrijkste inspiratiebron is.

Wat je waarneemt, kun je niet reduceren tot je interpretatie daarvan binnen het raamwerk van je psyche. Dat is een onhoudbare positie waarmee je verschijnselen reduceert tot de plaatjes die je ervan maakt het raamwerk van je psyche. Dat is een onhoudbare positie waarmee je verschijnselen reduceert tot de plaatjes die je ervan maakt. Dat zou ertoe leiden dat je de subjectpositie van je subject-objectsplitsing een absolute status geeft. Je hebt jezelf tot God gebombardeerd. Misschien aantrekkelijk voor narcisten, maar verder kortzichtig en volkomen verward. Daarom is het zo belangrijk dat Padmasambhava stelt dat verschijnselen binnen je bodhicitta-bewustzijn

besloten liggen. Dat is iets radicaal anders dan de subjectpositie. Bodhicitta is het ontwaakte hart, je bewustzijn dat ontwaakt is uit zijn droom van subjectschap, en zich dan het Hart weet van alle verschijnselen. Je bodhicitta-bewustzijn zit niet gevangen in subjectaannames van een ‘ik’ dat bewustzijn ‘bezit’. Het zit ook niet gevangen in de ontzielende verdinging van de zogenaamde ‘objecten’ van onze

waarneming. Het heeft zijn Hart niet verloren. Alles is het bodhicitta-bewustzijn even nabij: je gedachten, je gevoelens, je zintuiglijke waarnemingen en je constructies van de werkelijkheid. Vanuit bodhicitta gezien zijn het uitdrukkingen van zichzelf, en daarmee zijn ze noch objectief, noch subjectief. Om duidelijk te maken dat we hier over een totaal andere staat van bewustzijn praten dan ons normale ‘waarnemerschap’, definieert Padmasambhava het bodhicitta-bewustzijn als de “puurheid van niet-iets zijn”.

Bewustzijn zonder eigenaar De term ‘niet-iets’, leegte of ongeborenheid slaat op het boeddhistische inzicht dat alle verschijnselen samengesteld zijn uit ingrediënten of in hun taal geformuleerd zijn uit samenstellende factoren. De tafel is gemaakt van hout, hout is gemaakt van de boom, de boom is gemaakt van ... enzovoorts. Alle verschijnselen van de wereld komen in onderlinge samenhang tot vorm. Niets staat op zichzelf2. Je conventionele, duale bewustzijn is ook afhankelijk van allerlei factoren: je lichaam, je huidige staat van zijn, je sociale conditionering, enzovoorts. Als iets afhankelijk is van omstandigheden, zal het veranderlijk zijn en heeft het geen kern. Het is ‘leeg’. In al die van elkaar afhankelijke verschijnselen vind je geen essentie, niets wat stabiel of tijdloos is. Er is niets wat dit overstijgt. Maar juist als je bereid bent dit verlies te nemen en in te zien dat je geen absoluutheid, rust of evenwicht kunt vinden in de wereld van subjectieve of objectieve verschijnselen, opent zich een nieuw besef. Zodra we onze afgoderij opgeven (om maar eens een christelijke term te gebruiken), verschijnt God, de grond, de schepper, het Hart van alle verschijnselen in ons bewustzijn. We zoeken niet meer in verschijnselen en krijgen daardoor een intuïtie van de grond van alle verschijnselen. In dzogchen (dus subjectievere) termen: we bevinden ons niet meer op het niveau van onze gewone geest (sem), maar komen in contact met de grond, de aard van onze geest (rigpa). Dat is een zijnsniveau dat voorafgaat aan onze normale (duale) geest. Het is ons bewustzijn zoals het oorspronkelijk, in den beginne, is. Waarom heeft Padmasambhava het over de oorspronkelijke puurheid van niet-iets zijn? Omdat het geen ‘samengesteld’ bewustzijn is. Het staat los van onze organische wortels. Dit bewustzijn is van vóór onze geboorte als vorm; niet aan de lineaire tijd voorafgaand, maar in Zijnsvolgorde. Er is om te beginnen het onbeschreven pure Zijnsbewustzijn. Dat vormt zich vervolgens tot ons persoonlijke, duale bewustzijn. Dit duale bewustzijn is verward, maar de bron waaruit het ontstaan is en waar alles uit ontstaat, is ongeboren en puur. Dat is een vreemde en ook wat verontrustende gedachte. Je bent er zo aan gewend om je lichaam als drager of bezitter van je bewustzijn te zien, dat je je moeilijk een andere vorm van bewustzijn kunt voorstellen: bewustzijn zonder eigenaar, zonder geboren te zijn? Kan dat dan?

InZicht . 2 . 2016

Geen vaste essentie Tja ... het is eigenlijk net zo vreemd om te denken dat een organische entiteit bewustzijn kan ‘bezitten’. Want bewustzijn is hoe dan ook toch iets heel insubstantieels. Hoe kan een entiteit, iets concreets en vasts, nu de bezitter zijn van zoiets ijls en ongrijpbaars? Waar moet dat bewustzijn dan aan vastgemaakt worden, zo dat al zou kunnen? Waar is de bezitter van het bewustzijn? Allemaal heel vreemd. Of moeten we bewustzijn verklaren vanuit grovere, samenstellende componenten, in de trant van: ons lichaam, ons brein, produceert bewustzijn; we zijn ons brein (Swaab). Ook heel vreemd als je daarover nadenkt. Zelfs als we in het midden laten of bewustzijn al dan niet afhankelijk is van een organische drager of schepper daarvan, dan nog blijft het wezenskenmerk van bewustzijn dat de grond daarvan leeg is, net zoals alle vormen leeg zijn. Er is geen vaste essentie te vinden in bewustzijn. Juist die afwezigheid van vastigheid en essentie maakt dat bewustzijn in zijn aard puur is. Bewustzijn is in zijn lege aard volkomen openheid, complete afwezigheid van overlevingsprogrammatuur en daarmee de afwezigheid van de duale splitsing tussen subject en object. Hier is onverdeeld Bewust Zijn dat zich uit in het spel van (lege) vormen. Het is altijd een ontroerend thuiskomen als we rusten in ons boddhicitta-bewustzijn. Het is geen filosofische positie, geen mentaal construct, geen meditatieve of yogische staat, geen trance. Dat zijn allemaal nog ‘afhankelijke ietsen’ . Dit gaat dieper. Of eigenlijk, dit is veel nabijer, dit is er al. Ontspan maar en hou op met zoeken in ‘iets’. Zodra je daar rust, weet je intuïtief dat dit is wie je bent, nog voordat je vorm aannam. Of zoals het in zen uitgedrukt wordt: het is “mijn gezicht voordat mijn ouders geboren waren”. Daarmee val je samen met al het zijnde, want je bent geen ‘iets’ meer. Je hart is bevrijd van zijn ketenen van overleving en zelfbescherming en hervindt zich als het Hart van alle verschijnselen, als bodhicitta, het ontwaakte Hart, de oorspronkelijke puurheid van niet-iets zijn. Longchenpa3, een viertiende-eeuwse dzogchen-meester, zegt het zo: Alles is onovertroffen gelukzaligheid, gelijk aan ruimte zelf – de weidsheid van dharmakaya [de grond]. De ware aard van alles wordt intuïtief ervaren als de belichaming van de vajra hart-essentie [het verlichte bewustzijn]. De creatieve kracht van deze hart-essentie is volmaakt in het lichaam dat uit gewoontepatronen geboren is. Ons lichaam is uit gewoontepatronen geboren, maar de grond van ons bewustzijn is van een totaal andere orde. Die is oorspronkelijk, puur, want ongeboren. Ons wezen is verlicht, onze duale constructie van de werkelijkheid bedekt dat, maar kan het nooit vernietigen. Hoe we onszelf ook aantreffen, verlichting is de wezensgrond daarvan. Je bent al vrij. ß

1. De non-duale leer zoals die in de Nyingmatraditie in het Tibetaans boeddhisme bewaard is gebleven. 2. In mijn recente boek Zie je bent al vrij (Asoka, 2015) leg ik het leegteprincipe uitgebreid uit. 3. Lonchenpa - Treasure Trove of Scriptural Transmission, blz. 184.

De voorrang van Het wetenschappelijke uitgangspunt dat bewustzijn door materie wordt voortgebracht, wordt in deze korte tekst van Douglas Harding elegant maar wel definitief naar het rijk der fabelen verwezen.

TEKST Douglas Harding

Douglas Harding (1909-2007) studeerde architectuur en werkte lange tijd bij een succesvol architectenbureau in Londen. Van huis uit maakte hij deel uit van een uiterst strenge christelijke splintergroep. Toen hij 21 was, keerde hij zich daarvan af en begon hij een zoektocht naar de waarheid. Waar die toe leidde beschreef hij in talloze boeken en artikelen, waaronder On Having No Head en Face to No-face. In zijn lange leven organiseerde en leidde Harding talloze workshops waarin hij zijn ‘hoofdloze weg’ aanschouwelijk trachtte te maken aan iedereen die daar open voor stond. www.headless.org

“Jezus zei: Als het levende lijf er is ter wille van de geest, dan is dat een wonder. Is de geest er evenwel ter wille van het doodse lichaam, dan is dat een wonder boven wonder. Maar ik verwonder mij hierover: hoe die immense rijkdom kan wonen in zulke armoede.” Thomas-evangelie (1

Indertijd heeft de wetenschap (beter gezegd: de verkeerd begrepen wetenschap) aanleiding gegeven tot allerlei onwetenschappelijke nonsens. Het wijdst verspreide, meest misleidende en gekste stuk onzin is wellicht de materialistische kijk op de geest of op het bewustzijn als een bijproduct van de materie; bewustzijn als een soort fosforescentie of subtiele straling die de materie produceert zodra ze voldoende complex geworden is, zoals in de menselijke hersenen. In het begin was er materie, en in de loop van de evolutie werd die zich toevallig bewust van zichzelf, zo beweert men.

Twee aanwijzingen Maar wat zegt de wetenschapper zelf over wat een stoffelijk object is? Wat hij vaststelt is een verzameling fenomenen, een stel verschijnselen of beelden die hij opvangt als hij rond het object speurt, het vanuit verschillende hoeken onderzoekt, vanaf verschillende afstanden, met behulp van diverse instrumenten. Waarvan die beelden het beeld zijn, wat in de kern van die verschijnselen ligt, kan en gaat hij niet observeren. Hoe dichtbij hij ook komt, hij blijft te ver weg, hij blijft een buitenstaander. Maar hij heeft twee aanwijzingen voor wat binnen is. De eerste is dat hoe dichter hij het object nadert, hoe ijler het wordt. Hij komt in gebieden waarin van het schijnbaar so-

lide ding alleen nog ruimte overblijft waarin energiegolven rondspoken. De tweede aanwijzing krijgt hij als hij durft te kijken naar dat van waaruit hij kijkt en dat bijzondere stuk materie dat hij is van binnenuit onderzoekt. Wat hij daarbij vaststelt, is dat het totaal leeg is. Helemaal niets (niet-iets) dat zich zomaar bewust is van zichzelf. Het is de kijk van de eerste persoon enkelvoud op zichzelf, gezien vanaf nul millimeter van zichzelf, als hij tenminste eerlijk en aandachtig genoeg is - en dus waarlijk wetenschappelijk.

Volkomen raadselachtig Hij merkt, met andere woorden, dat het lichaam bij nadere inspectie verdwijnt en de geest blijft. Materiële lichamen zijn verschijnselen of producten van bewustzijn. Proberen bewustzijn uit het lichaam af te leiden is absurd. Het is zowat hetzelfde als het filmtoestel laten ontstaan uit de handelingen van de figuren op het filmscherm, in plaats van het omgekeerde. Om het anders te zeggen: er kan geen uitwendige of objectieve kijk zijn op de subjectiviteit of de geest. Het is een innerlijk verhaal dat alleen van binnenuit onderzocht kan worden, door zichzelf. Zo bekeken blijkt dat die leegte talloze objecten (vormen, kleuren, bewegingen, gewaarwordingen, gedachten, gevoelens, enzovoorts) voortbrengt en omvat. Er is niet het minste bewijs voor dat welk randverschijnsel dan ook de oorzaak zou kunnen zijn van het centrale bewustzijn. De veronderstelling zelf is onzinnig. Strikt gesproken is het ondenkbaar dat een ding het bewustzijn van een ding zou kunnen opwekken. Natuurlijk blijft het volkomen raadselachtig hoe die centrale Leegte de rijkdom kan creëren die in haar verschijnt en verdwijnt. Het is werkelijk een wonder hoe die immense rijkdom voort kan komen uit zulke armoede. Maar het gebeurt, het gebeurt! Maar dat een van die scheppingen zich plots zou omkeren en zijn Schepper zou voortbrengen, dat zou wel wonder boven wonder zijn, zo zegt Jezus in dit schitterend gezegde uit het Thomas-Evangelie. ß

het bewustzijn

(1) Thomas-Evangelie, vertaling uit ‘Jezus Mysticus’ van Ferdinand Cuvelier (Uitgeverij DNB/Gottmer)

InZicht . 2 . 2016

Bewustzijn is Kunnen we beseffen dat we Bewustzijn zijn? In dit artikel beantwoordt Jop Elsen die vraag ontkennend en bevestigend. Uiteindelijk kunnen we alleen maar rusten in Bewustzijn, de enige ruimte waar je veilig bent en niets nodig hebt. “Als je niet wegloopt voor wat er nu is en deze luisterende ruimte er mag zijn voordat het denken ermee op de loop gaat, ontdek je dat je in werkelijkheid Bewustzijn bent.” TEKST Jop Elsen

Stel: er is nu onrust. In een reflex schiet het denken in actie, want in de conceptuele kaartenbak van het geheugen staat dat onrust ongewenst is en dat je er dus zo snel mogelijk vanaf moet. En denken kan alleen maar doen, dus je gaat afleiding zoeken, ergens buiten jezelf. De vraag is nu: wat zou er gebeuren als je de onrust niet direct probeert af te schepen? Is het mogelijk dat je spontaan met Bewustzijn samenvalt en dat er geen behoefte meer is om wat dan ook te begrijpen, te sturen of te vrezen? Kunnen we gaan beseffen dat we Bewustzijn zijn?

Zinderende levendigheid Ja en nee. ‘Nee’, want we zijn al Bewustzijn en we kunnen worden noch zien wat we al zijn. We zijn al het waarnemen van de gedachten, gevoelens en objecten die op dit moment verschijnen. ‘Ja’, want we kunnen openstaan voor het idee dat we al zijn wat we waarnemen - dit gevoel van buikpijn, dat vrolijke roodborstje, die dreigende wolkenhemel - en dat het enkel het denken is dat blijft beweren dat dat niet zo is. We kunnen openstaan voor de gedachte dat wat we in de kern al zijn slechts door een flinterdun laagje denkactiviteit is afgedekt. Maar hoe ‘doe’ je je eigen aard? Door dit moment volledig te ondergaan, er ‘ja’ tegen te zeggen, door stil en ontspan-

nen aanwezig te zijn, woordloos te luisteren, niet in te grijpen, niet te willen begrijpen, geen conclusies te trekken, niet uit te zijn op resultaat, nergens op te wachten, onbeperkte ruimte te zijn voor werkelijk alles, zonder houvast te zijn. ‘Doe’ dit net zo vaak tot je zeker weet dat je niet de doener bent. Dan zie je dat jij het leven niet stuurt, dat hoe het leven zich ontvouwt niet het gevolg is van jouw handelen, maar dat jouw handelen de wijze is waarop het leven zich ontvouwt, dat Bewustzijn ons ‘doet’, van a tot z. Dan zie je hoe alles voortdurend verandert, onvoorspelbaar is en zijn eigen loop kiest; hoe die ervaring de onrust langzaam uit je doet stromen en angst en verlangens gaandeweg plaatsmaken voor diepe vreugde en acceptatie van wat er is. Met andere woorden: je valt met jezelf samen als je het onmiddellijke wonder van dit moment proeft, als je het leven in zijn directe volheid ongecensureerd durft te ondergaan, als pijn pijn mag zijn en onrust onrust. Dan kun je ervaren wat het feitelijk is, namelijk energie die door je lichaam heen gaat en daar druk op je borst of in je hoofd of buik geeft. Doe jij de onrust en de lichamelijke reactie? Nee, je hebt er niet om gevraagd, het verschijnt uit zichzelf. En je kunt de onrust waarnemen, dus kun je haar niet zijn. Dat kun je op dit moment beseffen. En ook dat besef neem je

Jop Elsen (1954) is afgestudeerd als onderwijskundige en werkt al ruim 20 jaar als zelfstandig trainer en coach. In zijn zoektocht naar meer bevredigende antwoorden op werken levensvragen werd de advaita vanaf 1994 zijn grote liefde en frustratie. De paradox dat het “mij duidelijk zou worden dat er geen ik is” bleef hem bezighouden. De onrust van het willen begrijpen en ervaren verdween ‘ineens’ toen stilte de ruimte bleek te zijn waarin het hele leven wordt waargenomen. Sinds 2009 geeft hij satsang bij vrienden in Nieuw-Vennep.

ﾂｩ Olivier Fﾃ僕lmi

zinderende levendigheid

InZicht . 2 . 2016

ÂŠ Peter van Mierlo

Rusten in Bewustzijn is je intrek nemen in je eigen aard, je mee laten voeren met de frisse wind van absoluut vertrouwen, verstommen in je eigen stilte nu waar. Je bent je ervan bewust. Dus kun je ook dat besef niet zijn, noch de denker van die gedachten. Als je niet de doener bent, niet de onrust en niet de denker ervan, maar het wel allemaal waarneemt, wat ben je dan? Dat wat zich van die onrustenergie bewust is. De onrust die er nu is valt niet te ontkennen, maar dat wat kent, dat wat zich bewust is, valt niet te kennen, want het is de bron van alles, en niet een ding. Bewustzijn is de absolute voorwaarde om de onrust te kennen. Als je niet wegloopt voor wat er nu is en deze luisterende ruimte er mag zijn voordat het denken ermee op de loop gaat, ontdek je dat je in werkelijkheid Bewustzijn bent. Wat een ontdekking! Nu hoef je dus niet meer te wachten op bepaalde ervaringen of bezig te zijn met ontwaken. Je blijkt namelijk al Bewustzijn te zijn, volledig ontwaakte aanwezigheid. Je blijkt het onveranderlijke te zijn dat niet geraakt kan worden, maar wel in zijn zinderende levendigheid elke veranderlijke vorm aan kan nemen.

lijf bent. En daar hoef je alleen jezelf voor te zijn. Heel eigenaardig, je hoeft niet te weten wat Bewustzijn is. Het is wat er is, nu gierende aanwezigheid. Je hoeft ook niet te weten wie er bewust is. Er is dit, en dat is alles wat er is. Je hoeft niet bang te zijn voor het leven, voor wat er ook op je pad komt, want wat je werkelijk bent, kan niet stukgaan. Bewustzijn kun je niet stukmaken. Het kan niet scheuren of rafelen, is niet kapot te trekken en vergaat nooit van ouderdom. Daarom mogen we het met langeafstandsraketten bestoken, met laserguns of drones beschieten of een bomgordel omhangen. Het is niet stuk te krijgen, wordt zelf niet aangetast door welke beelden er ook op worden geprojecteerd. Het kan zijn liefde niet verliezen, zijn onvoorwaardelijkheid niet van zich afschudden, zichzelf niet opdelen. Jij en ik, elke vluchteling en elke terrorist, ontvangt zijn adem en is zijn aanwezigheid.

Overal en nergens niet

Kom daarom tot rust in dit unieke moment dat Bewustzijn is, de enige niet-toestand die volledig jouw vorm aanneemt, de enige aanwezigheid die jou helemaal goedkeurt en neemt zoals je bent, de enige ruimte waar je veilig bent en niets nodig hebt. Dat rusten is niet moeilijk als je ervaren hebt dat het geen activiteit is. Rusten in Bewustzijn is je intrek nemen in je eigen aard, je mee laten voeren met de frisse wind van absoluut vertrouwen, verstommen in je eigen stilte. Nu ondervinden je gevoelens en gedachten geen hinder meer bij hun kortstondige reis van komen en weer gaan. Nu worden te midden van het leven alle obstakels om ten volle te leven opgeruimd. Nu is je geest nederig en opent zich dit moment. Je voelt alleen nog maar tederheid voor al je dwaze pogingen om wat er gebeurt af te weren of erin in te grijpen. Ja, er kan werkelijk herkend worden dat Bewustzijn zich nooit feitelijk opgedeeld heeft en jij er nooit van afgescheiden bent geweest. Bewustzijn drukt zichzelf uit door middel van het leven en nodigt je uit te ontwaken voor dit moment en te zien dat dualiteit niet de realiteit is; dat je op elk moment in je levensverhaal al bent wat je zoekt; dat er nooit meer is dan wat er nu is; dat je nergens op hoeft te wachten; dat er geen ruimte is tussen jou en het leven, en evenmin tussen jou en jezelf; dat er geen afstand is tussen het horen en de muziek; dat in dit moment angst en verlangen afwezig zijn als je intiem bent met de ervaring; dat gevoelens van schuld, schaamte en spijt een oproep zijn om dieper in jezelf te kijken; dat alles wat we kennen, inclusief onszelf, enkel als idee bestaat; dat het denken niet in een geconditioneerde ik-reactie schiet zodra je stil bent en luistert; dat het leven de ‘echtheid’ van het verhaal van ‘ik en mijn leven’ gaandeweg uit elkaar laat vallen. ß

We kunnen hiermee vertrouwd raken door telkens opnieuw vast te stellen dat elke ervaring die op deze directe manier ontvangen wordt de entree is naar de stille, welwillende, bewuste aanwezigheid die we van nature zijn. Bewustzijn blijkt geen ding te zijn dat je je toe kunt eigenen, maar het Niets dat Alles is, het gewaarzijn dat één is met werkelijk alles wat verschijnt. Het is wat zich altijd precies nu rechtstreeks aandient. Ernaar gaan zoeken heeft dus geen enkele zin, maar zoeken kan toch onderdeel zijn van wat nu verschijnt. Steeds opnieuw is er dit mysterie: we kunnen Bewustzijn niet mislopen, want het beweegt ons, het spreekt onze woorden, we ademen zijn adem, we horen door zijn oren. We kunnen het ook niet zien, omdat het kijkt door onze ogen, en toch hoeven we alleen maar rond te kijken om het te zien. We wonen in zijn huis en ook al is het niet te kennen, we kennen het door wat we zien, ruiken, denken, vrezen, ervaren, dromen. En het mag er allemaal zijn. Er is nooit enige afstand geweest tussen Bewustzijn en ons, daarom kunnen we geen weg vinden die ernaar terugleidt. Het drukt zich uit als elke persoon en bezielt elke situatie. En natuurlijk kunnen we geen invloed hebben op wat er gebeurt, want we zijn zelf wat er gebeurt, in en door Bewustzijn. Hoe we ook ons best doen, we kunnen het niet benaderen of ervan weggaan, want het is overal en nergens niet. Het is aanwezig in onze meditatie, in de diepe frustratie waarmee we het zoeken ernaar staken, in onze stekende angst en in onze onbeschrijfelijke vreugde. Het is er altijd geweest, was er al voordat je de wereld inkeek en zal er nog zijn als je ogen voor de laatste keer gesloten worden. Mocht het zich voordoen, sta dan toe dat de schrik door je lijf giert. Wacht, zit stil en luister tot je het gierende

InZicht . 2 . 2016

Rusten in Bewustzijn

In ontwaakt leven

komt alles voorbij

Zelfonderzoek ondermijnt het ego. Het wordt bang, en juist die angst ontmoeten en onder ogen zien, kan leiden tot overgave en een openheid voor niet-weten die de angst doet oplossen.

Rita Bouwman (1956) voelde als kind al dat het leven anders was dan dat wat ze zag. Op haar vierendertigste zag ze een gesprek met Joseph Campbell op tv en kon ze niet stoppen met huilen, met maar één gedachte: ‘Deze man zegt wat ik weet. Eindelijk iemand die het zegt.’ Toch duurde het nog jaren voordat ze zelf de ervaring van Zijn had. Ze noemt haar bijeenkomsten ‘Wakker Mens Zijn’. Het uitgangspunt ervan is vrijheid ervaren door te doorzien waar we ons gewoonlijk mee identificeren. Juist dan kun je je menszijn vrijuit ervaren en open leven. www.meerdanhelder. nu

InZicht . 2 . 2016

Rita Bouwman - interview door Filip De Loof

Rita, als wij ons ware Zelf herkennen als Bewustzijn, is er dan geen gevaar voor onverschilligheid? Die angst kent ieder ‘ik’, dat het leven dan zinloos zou worden. Vanuit het ik-perspectief voelt dat zo. Onze ikbeweging is steeds iets invullen, iets bereiken, altijd onderweg zijn. Wie ben je zonder al die rollen en bewegingen? Voor die vraag is het ‘ik’ bang. De uitnodiging is om die diepe angst te ontmoeten en daar een diepe overgave in te vinden. In dat moment kun je iets ervaren als ‘Neem mij maar mee, want ik weet het niet meer’. En daar waar het ‘ik’ het echt niet meer weet, daar komt de bevrijding. Daarin zijn, in die overgave, ligt de vrijheid.

Open hart Als we ervaren ruimte te zijn, blijkt er ineens van alles te zijn, creativiteit en beweging of niet-beweging, en is het goed. Als kind bleef je ook niet op je stoel zitten, het leven ging door je heen. Dan is er geen ‘ik’ meer die bang is voor wat gaat komen.

Is het zo dat er een crisis nodig is om dat punt van overgave te bereiken? Een crisis klinkt zo zwaar. Maar het ‘ik’ raakt in verwarring als het zijn taak kwijtraakt, namelijk die van regelaar die ervoor zorgt dat je kunt overleven. Als blijkt dat er niets te overleven valt, raakt het ‘ik’ zijn vermeende taak kwijt en haalt dan alles uit de kast om houvast te houden. Dan wordt er vaak veel angst ervaren. Als de angst doorzien wordt, is overgave soepeler. Wakker worden zonder die diepe angst te ontmoeten lijkt me niet mogelijk. Maar of je het als een crisis ervaart, hangt wellicht van de mate van doorzien af. Met ‘ontmoeten van die angst’ bedoel ik ervaren dat die trilling door je systeem trekt en niet ingrijpen, hem niet labelen of bedekken met een verhaal, maar simpelweg uit laten trillen door niets te doen dan erin te zijn en te ademen.

En voel je dan dat er ontspanning komt in de body/mind? Ja, het wordt lichter. Je voelt het lichaam wel, misschien met pijn of

In ontwaakt leven komt alles voorbij, zowel het ervaren van de trillingen die we als lastige emoties labelen, als de extatische emoties, die we dan weer als beter labelen. Intussen leeft het leven door je heen pijntjes hier en daar, maar het energiegevoel is totaal anders. Je komt op de heen- of terugweg je vastgezette energie tegen. En als je die kan ontmoeten zonder verhaal, zonder dat ze weg moet, dan trilt ze uit, dan blijft ze geen blokkade. Het puur ervaren van de trilling die er is, dat maakt vrij. Dat is iets anders dan een beeld, een concept van het grotere geheel hebben. Omdat je dan de trillingen als het ware vastzet, er geen ruimte gemaakt wordt op het energetische vlak. Dan is er minder lichaamsbewustzijn en minder openheid in het systeem. Het hart opent zich dan ook minder, en het is in dat open hart dat je meer en meer jezelf, de ander, het leven ervaart. De belangstelling voor non-dualiteit neemt toe. Is er geen gevaar voor een soort advaita light om een ruimer publiek tegemoet te komen? ‘Alles mag er zijn’, als een soort alibi voor niet ontwaakt zijn? Voor alles is een tijd en plek. Iedereen is daar waar het past. Dat lijkt een open deur, maar het is tegelijkertijd ook zo. Het is een beetje hip dat het bruisend moet zijn, extatisch bijna. En er lijkt een stroming te zijn die blijft kijken naar probleemstukken. Beide hebben hun eigen publiek, en wie zal zeggen wat goed is? Elkaar bevechten om wat goed en niet goed is, lijkt me vooral positionering van het ik.

Watermerk In ontwaakt leven komt alles voorbij, zowel het ervaren van de trillingen die we als lastige emoties labelen, als de extatische emoties, die we dan weer als beter labelen. Intussen leeft het leven door je heen. In de openheid van het veld hoef je geen richting te geven, maar kun je de mogelijkheden ervaren. Dat ervaar je soms als extatisch of op z’n minst wonderschoon. Maar als het een doel is, ga je misschien weer iets uit de weg, ben je weer onderweg als een ík. Extase is meer een gevolg, geen doel. Je bent die open ruimte, liefde, het Zijn. In Zijn is geen extase, geen diepe zwaarte. Het leven gaat door je heen en daarin zit jij als watermerk, een unieke expressie van wie jij bent. Als je jezelf als open ruimte ervaart, gaan er soms deuren open waarvan je niet wist dat die er waren. Jezelf ervaren als watermerk, jouw unieke expressie, is wat je bent, zonder al je patronen en overtuigingen. Woorden schieten tekort om te beschrijven hoe je het leven dan ervaart. Je hoort wel vaker op satsangs dat mensen het verhaal wel snappen, maar ze leven het niet. Alles wat je snapt, is het niet. Als je het snapt, dan begint

InZicht . 2 . 2016

het pas. Dan vraag ik in satsang om je hoofd helemaal naar je hart te laten dwarrelen als een blad, en nog verder, helemaal naar onder in je buik. Want wat je allemaal weet, daar heb je niets aan. Het gaat erom je te openen voor niet-weten en in contact te zijn met de energie die we als emotie ervaren; te doorzien dat het eenvoudig is, maar dat het hoofd graag de controle houdt. We zijn vaak niet gewend te voelen. Als het ruimer wordt, moet je dan op zoek gaan naar wat voor jou blokkades zijn, of dient dat zich vanzelf aan? In aanvang ben je verwonderd over het waarnemen, het zien dat het allemaal komt en gaat door jou heen. Later kan dat waarnemen een soort hobby worden, sterk aan het ‘ik’ gerelateerd: alsmaar zien wat er langskomt en daar dan weer allerlei conclusies aan verbinden over hoe ver je bent, enzovoort. Dan blijf je steken in een fase. Op een gegeven moment, als je gaat ‘wonen’ in gewaarzijn, ebt de belangstelling voor elke trilling in het systeem weg. Maar het ‘ik’ vlucht makkelijk … of in blijven kijken naar de bewegingen of in de ontkenning ervan door rationalisering.

Goede begeleiding nodig Als je volledig aanwezig bent in je lichaam, is er geen reden om iets op te zoeken of iets uit de weg te gaan - vol aanwezig en ledig wat betreft verhaal of vastpakken. Je kunt leren om aanwezig te zijn met de trillingen in het lichaam zonder drama of ontkenning. Hoe zie jij Bewustzijn in de diepe slaap? Het mooie is … diepe slaap of lichte slaap … je weet achteraf dat het is waargenomen. In de trillingsfrequentie van de deltagolven ben je in diepe slaap. Het zijn nog steeds hersengolven, anders was je dood. Voor Bewustzijn maakt het niet uit of er diepe rust is of onrust. De persoon slaapt, de waarneming slaapt niet. Is er een gezond ego nodig om te ontwaken? In het ontwaken komen al je angsten en pijnen langs. Als er een neiging is om vanuit angst bijvoorbeeld in een psychose te schieten, heb je goede begeleiding nodig. Het zou mooi zijn als er in de hulpverlening en instellingen ook op een wakkere manier naar angst en pijn gekeken zou worden en mensen begeleid zouden worden om bij of in hun emoties te zijn, zonder het verhaal, zonder het therapeutisch te maken. Misschien gebeurt dat al in instellingen, maar ik heb het nog niet gehoord. Maar het gaat snel momenteel, de beweging naar dit inzicht. ß

ﾂｩ Olivier Fﾃ僕lmi

Het bewust onbewuste spel

TEKST Sharlih

Er was eens en er is iets wat er altijd zal zijn. Het is wonderlijk spul, het is nergens niet en dus overal. Het is woest en ledig, maar ook volmaakt stil. Er zijn eigenlijk geen woorden om het te beschrijven. Toch schrijft het ook deze woorden, bestaan ze uit dat wonderlijke spul en worden ze er ook door gekend.

Wonderspul

Zonder dat er ook maar iets bijkomt, verandert of verdwijnt uit die volmaakte, nooit eindigende overvloed, vibreert het en speelt het in en met zichzelf. Als uit een toverlantaarn ontstaat er een fantastisch schouwspel van Licht. Uit die oceaan van Licht lijken de ontelbare schakeringen der verschijnselen te ontstaan. Dat wonderlijke, vormloze, transparante spul is de potentie van alles. Het heeft een onuitputtelijke energie en krijgt nooit genoeg van dat spel waarin het soms een tijdje net doet alsof het iets anders is dan zichzelf. Vooral als het zich voordoet als mens, waarin het een brein en denkvermogen heeft geschapen, lijkt het zichzelf te verliezen in zijn eigen schepping. Het moet zichzelf als geheel ook (even) vergeten, wil het kunnen proeven van de ogenschijnlijke dualiteit. In het begin geniet het met volle teugen van het sprookje dat het zelf bedacht heeft. Verwondering, schoonheid, geluk, pijn en verdriet, o wat spannend allemaal! Wat valt er veel te beleven. Het gaat net zo op in zijn individuele spel als een kind dat de tijd vergeet. Alleen in dit geval is het net andersom. Die wonderlijke, allesomvattende, vormloze substantie die zich lijkt te

InZicht . 2 . 2016

Sharlih beschouwt het leven zoals het zich heeft aangediend als haar leraar. Omdat ze van oudsher koppig, goedgelovig en bang was, was het geen zachte heelmeester voor haar. Tijdens de overgang vond er in haar een verschuiving van denken naar bewustzijn plaats. Het was een afbraakproces waarin alles wat haar dierbaar was uit haar handen werd geslagen. Er bleef niets meer over van wat ze dacht te zijn. Door haar doodsangst onder ogen te komen, werd gezien dat ze niet als persoon bestaat en dat er ook geen andere personen bestaan. Haar uitnodiging is om dieper dan je denken te gaan en je ware zelf in zijn volle omvang te ervaren. www.hethierennu.nl

beperken tot iets met een naam en vorm, is zijn eigen onbegrensde en tijdloze aard vergeten. Hij is zo in de ban geraakt van zijn eigen creatie dat hij niet meer ziet dat afgescheidenheid een spel is dat zich afspeelt in de altijd aanwezige Eenheid die hij zelf is. Bijna iedereen lijkt te worden meegezogen in dat spel. Er wordt niet meer gezien dat ‘ik, de ander en de wereld’ naadloos met elkaar verbonden zijn. Al die aparte ‘ikjes’ missen iets en zijn bang en kwetsbaar geworden. Alleen het eigenbelang telt. Omdat we al het andere niet meer als onszelf herkennen, wordt er behoorlijk vals gespeeld. Op een door ons uitgebuite en vergiftigde planeet bestrijden, onderdrukken en vermoorden we elkaar. Niet dat er echt iets zou kunnen gebeuren met dat wonderlijke spul, onze onverwoestbare aard. Maar er zijn maar weinig mensen die dat weten, en de rest van de mensheid leeft in de veronderstelling dat men geboren is en dus maar tijdelijk bestaat. Dat is een enorm dominante, ingeprente overtuiging geworden die levensecht lijkt en voelt. Het is echter het tijdloze, altijd aanwezige Wonderspul dat elke tijdelijke vorm en ervaring zijn werkelijkheid verschaft. Men verwart de vergankelijke verpakking met de onvergankelijke inhoud.

Bijna-levenservaring Toch bestaat er ieder moment de mogelijkheid dat het spel wordt onderbroken en het wonderbaarlijke zichzelf weer als zodanig herkent. Ieder moment is er die open uitnodiging van dat magische Geheel dat elke ervaring doorstraalt. Maar meestal merken we het pas op als het spel niet meer

Het onbenoembare wonder van het Zijn wordt door Sharlih op onalledaagse wijze aangeduid als Wonderspul, de wonderlijke, allesomvattende ‘substantie’ die zijn eigen onbegrensde, tijdloze aard is vergeten. “Het is het naamloze dat onder vele namen bekend staat, dat verguisd wordt en aanbeden, maar eenmaal herkend wordt het een alledaagse verwondering.”

voldoet. Dan pas gaan er alarmbellen rinkelen. Als het Wonderspul zou kunnen praten, zou het zeggen: ‘Wakker worden! Dit spel is niet echt! Je neemt je gedachten te serieus. Je bent niet die pijn, angst en onrust. Laat die emoties met rust, dan kun je het Leven dat Ik Ben weer voelen. Je hebt lang genoeg gespeeld en gedaan alsof. Herken mij weer. Ik ben het die je ‘s morgens wakker maakt, je laat kijken, lopen en leven! Ik ben altijd bij je. Denk je echt dat je zonder mij ook maar een vinger kan bewegen? Ik wil alleen maar door jouw ogen van mijn schepping genieten. Herken jezelf als Mij, dan hoef je geen genoegen meer te nemen met een bijna-levenservaring!’ Zelfs als het Wondergoedje zich in menselijke vorm zijn ware Aard weer herinnert en zich in alles herkent, is het nog niet gemakkelijk om die ontdekking met zogenaamde andere mensen te delen. Meestal wordt de boodschap dat alles Eén is en afgescheidenheid een illusie is, niet zomaar gezien of gewaardeerd. Er is te veel geïnvesteerd in de illusie, er staat nog te veel op het spel. Dan wordt de boodschapper van de waarheid al gauw als een spelbreker gezien. Zelfs voor degenen die wel het risico durven nemen om het spel te beëindigen, is het niet gemakkelijk om de spelregels aan hun laars te lappen en een time-out te nemen. Alleen in rust, in stilte kan onderzocht worden wie dat spel nu eigenlijk bedacht heeft.

Een liefdevolle daad Dan zijn er ook nog spelers die tegen wil en dank buitenspel worden gezet - de zogenaamde mislukkelingen die © Olivier FÖllmi

niet goed kunnen meekomen in de strijd om het bestaan. Ze worden gezien als de verliezers. Maar ook al is dat pijnlijk, ze hebben nu de kans om te ontdekken waarom ze zijn uitgeschakeld. Dat blijkt achteraf toch een liefdevolle daad te zijn geweest als gezien wordt dat wat ze uit handen is geslagen een illusie was. Dan blijken de verliezers de winnaars te zijn. De ‘mislukte persoonlijkheid’ heeft niets meer te verliezen en kan gemakkelijker worden doorzien als niet werkelijk. Het is het Wonderspul - het ongecreëerde - dat zich dan door de oplossende structuur van het ego heen kan openbaren. Het wordt ook wel het heilige, het hoogste, de waarheid,of God genoemd, hoewel het tegenwoordig beter bekendstaat onder de naam Bewustzijn. Maar zelf weet het niet dat wij het Bewustzijn noemen, of God of wat dan ook. God klinkt zo verheven en ver weg, Bewustzijn klinkt weer zo alledaags en gewoon. Het is het naamloze dat onder vele namen bekendstaat, dat verguisd wordt en aanbeden, maar eenmaal herkend wordt het een alledaagse verwondering! Of je nu God zoekt of jezelf, het zoeken is altijd een uitgaande beweging die je eindeloos bij jezelf vandaan kan houden. Stop met zoeken. Je bent geen ding, geen creatie. Het denken is zelf een object en kan daarom alleen maar andere objecten, dualiteit, ervaren. Laat liever je gedachten met rust, trek je aandacht terug uit de verschijnselen, de illusie. Kijk en voel wat er al is, wat er in je leeft. Als je maar diep genoeg gaat, kom je altijd bij hetzelfde uit. Er is geen verschil tussen God, jou, de ander en de wereld. Je bent al dat grenzeloze, tijdloze goddelijke wonder(spul) dat aanwezig en Bewust is, hier en nu. ß

l column l

AANDACHT EN BEWUSTZIJN

ijn moeder kreeg een herseninfarct en ik een nieuwere auto. Vroeger praatte ze veel over het verleden, en naarmate de ouderdomsvergeetachtigheid toenam, werden de verhalen steeds psychedelischer. Nu zijn ze echt onnavolgbaar. Ze wordt steeds meer als God: haar wegen zijn ondoorgrondelijk. Ze kan haar aandacht er maar moeilijk bij houden. Bij wat er recht voor haar neus gebeurt, gaat het nog net, maar als het denken vrij spel heeft, is ze als een lsd-gebruiker: voor haar is het helemaal logisch, maar bij ons is een kalender echt geen tuin, zal ik maar zeggen, en dat de doden net zo echt lijken als de rest is ook apart. En al vroeg ze me of ik vanavond weer eens naar de hoeren zou gaan en denkt ze dat ik haar al lang overleden broer ben, ik ben er vrij zeker van dat ik nog nooit naar de hoeren ben geweest en voor zover ik weet mijn dooie oom ook niet. Wat ik wil zeggen, is dat er nogal wat verwarring lijkt te zijn omtrent aandacht en Bewustzijn. Mensen gooien het op één hoop. En dat is wonderlijk. Ze zeggen: ik was me er niet bewust van, maar bedoelen dat iets aan hun aandacht was ontsnapt. Anderen zitten mindful te wezen of in het moment en denken dat dit met Bewustzijn van doen heeft. Niet dus! Bewustzijn is zich bewust van wat de aandacht doet. Bewustzijn merkt op dat de geest aandachtig is of suf. Het heeft niks te maken met de staat

InZicht . 2 . 2016

waarin de geest zich bevindt; het gaat vooraf aan elke staat waarin de geest zich kan bevinden. Aandachtige mensen zijn prettig in de omgang, makkelijker, niet zo opgefokt ook, dus ik mag ze wel. Maar denken dat aandachtiger zijn je helpt om wakker te worden of, erger nog, dat hoe aandachtiger ‘je’ bent, hoe wakkerder, kan er niet verder naast zitten. Zowel de aandachtige als de chaoot denken beiden iemand te zijn, geloven even hard in de illusie van afgescheidenheid. Ik raad iedereen aan aandachtig te zijn, maar ik zeg erbij dat het geen ZAK te maken heeft met ontwaken, en zeker niet met Realisatie. Pfff. Zo, dat is eruit. Lekker. Dus: waar ‘je’ je bewust van bent, gaat over aandacht. Als een mens aandachtig leeft, is hij vaak zorgzamer, minder snel verrast, ziet hij dingen aankomen, stoot hij minder vaak zijn koffie om, enzovoorts. Prachtig. Het is een aspect van volwassenheid, zou je kunnen stellen, en dus heel waardevol. In de droom althans. Ontwaken gaat over uit de droom zijn. Het is een ander paradigma, een verschuiving, een radicale shift, een revolutie. Revoluties zijn meestal een beetje wild en ongebreideld, verrassend, ontnuchterend en brengen je van streek. Boeddhistische mindfullers doen er meestal alles aan juist niet van streek te raken. Daarom zijn er veel boedhhisten, maar nauwelijks boeddha’s. Al die aandachtige vriendelijkheid heeft namelijk ook een schaduwkant: het maakt je een beetje

een slappe lul. Meditatief, vegetatief, risicoloos, macrobiotisch - aromagetherapeutiseerde suffigheid, als ik effe mag. Nee, ik heb wat meer met de aandacht zoals in Fight Club bijvoorbeeld, vooral als het ‘loog’ wordt aangebracht, het leven overhoop geschopt wordt om de aap uit de brave, aangepast verantwoordelijke mouw te pesten. Spiritual warrior. Dat werk. Wie een beter leven wil: leef aandachtig, please! Alles wordt zachter, fijner, veiliger. Wie wakkerheid wenst: de beuk erin. Laat je van een flat duwen, doe je ogen dicht op de fiets als je voor overgave denkt te zijn. Wrijf je ogen in met zout als je meent niet het lichaam te zijn. Sla je partner een blauw oog en kijk wat er gebeurt. Neem eens coke als je geheelonthouder bent of doe een maand zonder als je verslaafd bent. Doe eens wat anders. Daag jezelf al dan niet aandachtig uit en merk dan op, te midden van de chaos, dat er IETS is wat alles moeiteloos gadeslaat, er niks van vindt, niet persoonlijk is, geen angst kent en altijd onaangeroerd blijft. DAT is bewustzijn, al het andere is de droom van geconditioneerde aandacht. Ik groet het Bewustzijn in en om u en ga lekker lopen in de regen om die rare glimlach van mijn kop te spoelen.

* Deze tekst is afkomstig uit Hans’ nieuwe boek: Olie op het vuur – notities omtrent spiritueel ontwaken

Hans Laurentius

Bewustzijn is geen ervaring Dick Sinnige laat aan de hand van impressies, overwegingen en ervaringen zien dat Bewustzijn zelf geen ervaring is. “Waar ik ook wandel, ik wandel rond in mezelf. Mijn aandacht rust in de schoot van bewustzijn.” TEKST Dick Sinnige

Dick Sinnige (1956) geeft satsang in Amsterdam en op diverse festivals in het land. Hij schreef artikelen over verlichting en twee boeken over Isaac Shapiro. Dick wordt sterk geïnspireerd door Ramesh Balsekar en diens complementaire benadering van God en dualiteit.

De dagelijkse wereld is een prachtige nachtmerrie, waarmee het bewustzijn zich tijdelijk vereenzelvigt. Ontwaken is weten dat dit leven een droom is. Stilte vindt zichzelf terug in stilte. Liefde vindt zichzelf terug in liefde. Bewustzijn komt thuis in bewustzijn.

De bar is altijd open

Soms heeft een situatie je helemaal in de greep. Je kunt het niet van je afschudden, je lijkt eraan vast te zitten. Wat kun je dan nog doen? Als alles bergafwaarts dondert en je hebt geen poot om op te staan, wat dan? Als zware wolken zich samenpakken en alles dreigt te mislukken, geef ik ruimte aan de zware wolken en aan de dreigende mislukking. Die ruimte luidt een nieuwe vrijheid in, de vrijheid om het leven eenvoudig te laten zijn wat het is. Als je vloeit en versmelt met het hele bestaan, verandert het van aanzien. Er zijn dan geen gescheiden werelden of afzonderlijke mensen meer, want alles verschijnt in zijn ware aard. De begrenzing is opgeheven en dat gaat dieper dan intimiteit. Intimiteit is twee of meer mensen die tijde-

lijk versmelten in eenheid. Dit is tijdloos één zijn. Je wezen gaat open en grenzen bestaan niet meer. Het is geweldig om met hart en ziel in de oorsprong te plonzen! Er is geen tekort in de oergrond van hemel en aarde. Alles is in alles. De druppel is in de oceaan en de oceaan is in de druppel. Uit die bron kun je altijd drinken. De bar is altijd open en je krijgt er geen kater van.

In de schoot geworpen Ik kijk in de naakte essentie. Ik hoef hier niet iets te zijn of te worden. Er schuilt een groot geluk in niet iets hoeven zijn, in nergens heen hoeven gaan. Waar ik ook wandel, ik wandel rond in mezelf. Mijn aandacht rust in de schoot van bewustzijn. Ik wacht niet op de een of andere ervaring, ik wacht niet op de komst van het grote wonder. In deze kalmte hoeft er niets te gebeuren. Ze is volkomen in vrede met zichzelf. Ik maak me niet druk over wie of wat ik ben. En wie ik ook ontmoet, ik ontmoet altijd mezelf. Dat is het grote wonder. In ieder blad dat trilt in de wind, in ieder deinend golfje,

beweegt hetzelfde mysterie. In elk stofje spelen alle sterren mee, in iedere tel is de eeuwigheid gegeven. Het raam aan de overkant weerspiegelt mijn verschijning. Gek eigenlijk dat je wordt geacht je met je lichaam te vereenzelvigen, terwijl je er helemaal niets over te zeggen hebt. De vorm van mijn gezicht heb ik niet bepaald. De lengte van mijn vingers, het simpele feit dat ik een man ben, het is me allemaal maar in de schoot geworpen. En toch moet ik, maatschappelijk gezien, doen alsof ik het lichaam ben. Genot, pijn, verrukking en frustratie verschijnen en verdwijnen spontaan. Ook de druktemaker die nog denkt iets te kunnen doen. Jammer voor je ego, sneu voor je spirituele prijzenkast, maar alles gaat vanzelf! God kijkt door mijn ogen. God doet door mijn daden. God voelt met mijn hart. Wie is God? God is de gedoodverfde schilder van het bestaan.

Onverdeelde aandacht

al zijn schoonheden en verschrikkingen is een interpretatie van het brein. De wereld verschijnt in mijn geest, en mijn geest is verzonken in het transparante goud van de godservaring. Natuurlijk ken ik ook angst en verdriet, tot in de gouden draadjes van mijn gebutste ziel. En natuurlijk heb ik regelmatig weinig geduld met het oliedomme mensdom en wil ik het het liefst in één tel voor altijd naar het eeuwige licht varen. Als ik mijn wolken op wil lossen, als ik per se van mijn gedachten af wil, voer ik een zinloze strijd met de buitenkant. Gedachten en wolken zijn tijdelijke vormen van bewustzijn. De gedachten zwerven en het bewustzijn is thuis. De wolken zweven en de hemel is stabiel. Wat ik echt ben is onaantastbaar. Bewustzijn is geen ervaring, het is Dat wat ervaart. Bewustzijn kun je niet zien, het is Dat wat ziet. Alles wat je ziet verandert voortdurend, maar Dat wat ziet is onveranderlijk. ß

Ik weet dat ik lichtende leegte ben. Het is een pure ervaring, waarin degene die ervaart is opgelost. De wereld met

InZicht . 2 . 2016

£ lezers £

Lezersbijdragen naar aanleiding van het thema

Bewustzijn Bewustzijn is alles wat we bezitten. Dankzij bewustzijn kunnen we horen, zien, luisteren, proeven, voelen, ruiken en denken, en dus zorgen maken en plezier hebben, fietsen, eten, op vakantie gaan, werken, plannen maken. Kortom, we doen alles wat we kunnen. Dat alles maakt bewustzijn mogelijk. Dat geldt dus ook voor alle ellende en schoonheid, zowel in fysieke en emotionele zin binnen onszelf als in de wereld om ons heen. Dus alles wat staat te gebeuren of niet, gaat toch gebeuren. Bewustzijn is de motor van onze gedachten en ons handelen, zowel het verschijnen als het verdwijnen ervan, het kwade en het goede. Valt er dan niets te verbeteren aan mijzelf of aan mijn omgeving en de wereld om mij heen? Kunnen we niet zorgen dat we een betere gezondheid krijgen en meer gaan verdienen door een andere baan te nemen, beter te mediteren om meer verlichting te mogen ervaren, meer behulpzaam te zijn voor onze medemens? Als je je gedachten observeert en onderzoekt waar ze vandaan komen en weer naartoe gaan, kom je tot de ontdekking dat ze niet van jou zijn, maar van bewustzijn. Je hebt er dus geen enkele zeggenschap over wat je wel en niet kunt gaan doen. Bewustzijn creëert ze en laat ze verdwijnen. Bewustzijn doet wat jij kunt of niet kunt laten. Rob Noort

Innerwezenlijkste Essentie In oneindige Veelheid Een Tijdloos eeuwig ‘Nu’ Kleur van Leegte Klank van Niets Geur van Stilte Bewustzijn Jan De boo

Als ergens het woord Bewustzijn gemakkelijk en vaak wordt gebruikt, dan is het wel in de wereld van advaita ofwel non-dualiteit. Laten we eens kijken waar dat woord vandaan komt. Kijkt men op Wikipedia, dan staat daar het volgende: “De term bewustzijn is afgeleid van het Duitse Bewusstsein, geïntroduceerd door de filosoof Christian Wolff (1679-1754).” Dit wekt de indruk dat een bepaald gevoel door Christian Wolff van een naam werd voorzien en vanaf dat moment was er dus kennelijk Bewustzijn. Belangrijk hierbij is de uitspraak ‘Het woord is niet het ding’. Want het lijkt erop dat het woord Bewustzijn niet meer als woord gezien wordt, maar als iets wat er echt is. Het wordt momenteel wel erg vaak gebruikt en dat geeft vaak het idee van een nieuw houvast, een soort laatste strohalm om aan vast te houden. Dit gaat vaak gepaard met kreten als ‘Er is alleen maar bewustzijn’ en ‘Bewustzijn stuurt alles aan’. Het heeft ook

Ayanoma

Dat. Als we veel denken en praten hebben we ons hart verlaten; alleen in de stilte van ons hart vinden we Dat. Maurice van den Bosch

OPROEP AAN DE LEZER HHet thema van het komende nummer van InZicht zal ‘Realiteit en illusie’ zijn. De redactie nodigt de lezers van InZicht uit om zelf een korte bijdrage te leveren op basis van dit thema. Deze kan per mail gestuurd worden naar j.boogaard12@chello. nl Uiterste inzenddatum: 1 augustus 2016. De redactie behoudt zich het recht voor om een ingezonden stuk in te korten of niet te plaatsen. Het volgende citaat van Ramana Maharshi kan in dit kader wellicht een bron van inspiratie zijn. “Er zijn verschillende benaderingen om de onwerkelijkheid van het universum te bewijzen. Ze zeggen dat de wereld onwerkelijk is - maar in hoeverre? Is het als de zoon van een

wel iets weg van een vervangend woord voor het woord ‘God’. Het is opnieuw de mens die weer een verklaring wil geven hoe het allemaal in elkaar zit. Maar die verklaring is er niet omdat er niemand is die iets kan verklaren. Het woord Bewustzijn vervangen door Isheid zou mogelijk beter zijn, maar ook dat is weer een idee van diezelfde mens. Zelfs het woord Niets is nog een omschrijving te veel. Wie of wat zou zich ook maar ergens aan vast moeten houden?

onvruchtbare moeder, of een bloem in de lucht? Dit zijn louter woorden die niets met feiten te maken hebben, terwijl de wereld een feit is en niet alleen een woord. Het antwoord is dat het een superpositie is op de enige Werkelijkheid, zoals een gekronkeld touw in schemerlicht op een slang kan lijken. Ook hier houdt de foutieve identiteit op te bestaan zodra een vriend uiteenzet dat het een touw is, terwijl die misvatting als het om de wereld gaat, ook nadat ons verteld is dat deze niet echt is, wel standhoudt. Hoe komt dat? De schijn van water in een luchtspiegeling blijft ook bestaan nadat het ons duidelijk is geworden dat het een luchtspiegeling is. Zo is het ook met de wereld. Hoewel we weten dat zij onwerkelijk is, blijft zij zich manifesteren.”

Satsangfestival op Helios Voor de 6e keer organiseert Helios Centrum Heerde, samen met InZicht en uitgeverij Samsara, een Satsang Zomerfestival. Het woord ‘festival’ is misschien wat ambitieus, je moet dan niet aan een enorme schare mensen denken. Overdag zijn er niet meer dan 50 deelnemers. ’s Avonds groeit dat soms aan tot rond de 100.

och noemen we het een festival omdat het een feest is van zelfonderzoek, helderheid en liefde. Vijf gewaardeerde leraren: Unmani , Arold Langeveld, Jan van den Oever, Jan Koehoorn en Hans Laurentius openen zich voor contact met alle bezoekers, en door vraag en antwoord ontspint zich iedere dag weer iets moois. Terwijl de essentie,

zou je kunnen zeggen, bij iedere leraar op hetzelfde neerkomt, kan de goede luisteraar allerlei tegenstrijdigheden ontdekken. Ze dagen elkaars onderricht soms uit, lijkt het, en ben je je net wat gaan hechten aan het verhaal van de ene, dan valt dat weer enigszins aan duigen door het verhaal van de volgende. Je zou kunnen denken dat dit vermoei-

end is, maar de meeste deelnemers vinden dit ronduit verlichtend! Wat het gedachtengoed van iedere leraar ook mag zijn, door alles heen wordt de schoonheid van Ik Ben steeds duidelijker ervaarbaar in jezelf. Voor ons op Helios is er bijna geen dankbaarder publiek dan onze Satsangfestival-gasten. Ze gaan ieder jaar weer stralend naar huis. Praktische info: 9-14 augustus, start 20.00 uur, einde 16.00 uur. Iedere leraar begint op de avond en geeft dan de volgende dag ook nog 2 satsangs. Alleen de avonden zijn zonder vooraf aanmelden toegankelijk voor iedereen, overdag is uitsluitend voor de festivaldeelnemers. Kosten voor een losse avond: € 15,-. Kosten gehele festival: € 595,- inclusief alle maaltijden en overnachtingen. Er is een beperkt aantal 1-persoonskamers beschikbaar voor € 50,- extra. Overnachten in eigen tent is ook beperkt mogelijk, dit levert een korting op van € 50,- . De maaltijden op Helios zijn echt heerlijk, gourmet vegetarisch, het dagschema is zo dat je tussendoor tijd hebt om te wandelen of te fietsen in de prachtige omgeving (Veluwe) of zelfs bij warm weer kunt gaan zwemmen in het Heerdermeer. Alle info vind je hier: https://www. helioscentrum.nl/satsang/satsangzomerfestival Heb je vragen, mail info@helioscentrum.nl of bel hun secretariaat: 0578-695757.

InZicht . 2 . 2016

¥ klassieke

teksten ¥

Ik Ben Dat I Am That, het klassieke werk van Sri Nisargadatta Maharaj, werd in de Nederlands vertaling van Wolter Keers in twee delen uitgegeven als Ik Ben/Zijn. Het boek werd door een leerling van Nisargadatta, Maurice Frydman, samengesteld uit gesprekken die de meester met zijn leerlingen voerde. De gesprekken hadden ogenschijnlijk verschillende thema’s, maar gingen in feite altijd over het Bewustzijn. Ze vonden tussen mei 1970 en mei 1971 plaats in een en dezelfde ruimte, een kleine bovenetage in een arme wijk in Mumbai. Enkele belangrijke Nederlandse leraren, onder wie Wolter Keers, Douwe Tiemersma en Alexander Smit, werden daar beslissend beïnvloed en geïnspireerd door de krachtige woorden en de vurige toon van Nisargadatta.

Het bewuste zijn ‘Het Bewuste Tegenwoordig Zijn is het oergegeven: het is de oorsprong van alle dingen, zonder begin of eind; het heeft geen oorzaak en het is van niets afhankelijk; het is niet in stukken te delen en het is onveranderlijk. Het mentale bewustzijn is contact met de omgeving, de weerkaatsing tegen iets dat wordt waargenomen, een toestand van dualisme. Een denkbewustzijn is onbestaanbaar zonder het Bewuste Zijn, maar het Bewuste Zijn is er altijd, ook als er geen denkbewustzijn is zoals in de diepe droomloze slaap. Het Bewuste Zijn is volmaakt onafhankelijk, maar het mentale bewustzijn is verweven met wat erin verschijnt en altijd bewust van iets. Het mentale bewustzijn is beperkt en veranderlijk, maar het Bewuste Zijn is onmetelijk, onveranderlijk, rust, stilte. En het is

de bron waar alle ervaringen uit voortkomen. Omdat dit Bewuste Zijn het beperkte bewustzijn mogelijk maakt, is dit Bewuste Tegenwoordig Zijn aanwezig in elke bewustzijnstoestand. En als je je bewust bent van het denkbewustzijn, is dat al een beweging in het Bewuste Zijn. Je aandacht voor die stroom van gedachten en gevoelens en waarnemingen neemt je mee naar het Bewuste Zijn zelf. En dat is geen nieuwe toestand: je herkent het onmiddellijk als het oorspronkelijke Zijn dat het leven zelf is en liefde en geluk.’ Uit: Sri Nisargadatta Maharaj - ‘Ik Ben/Zijn.’ Altamira, 2000.

IN MEMORIAM JAN FOUDRAINE

p 26 februari van dit jaar overleed op 87-jarige leeftijd Jan Foudraine, de psychiater die zich in de loop van zijn leven ontwikkelde tot een gedreven verwoorder van het non-duale gedachtegoed. Begin jaren zeventig werd hij op slag beroemd met zijn boek Wie is van hout …, waarin hij de gebruikelijke werkwijze en de vele misstanden in de psychiatrie aan de kaak stelde. Hij beschouwde de hele psychiatrie in toenemende mate als een criminele organisatie, waarin geen oog was voor de mens achter de patiënt. Dat werd hem door zijn vakgenoten niet in dank afgenomen. Maar hij hield voet bij stuk en ging zijn eigen weg.

Die bracht hem enkele jaren later naar de ashram van Bhagwan Shree Rajneesh (later Osho) in Poona, waar hij de naam Swami Deva Amrito ontving en rode kleding ging dragen. “Bhagwan,” zei hij ooit in een interview, “heeft een vuurpijl in mijn reet gestoken.” Over zijn tijd met Rajneesh schreef hij een aantal boeken, waaronder Oorspronkelijk gezicht en Jaren van voorbereiding. In de loop der jaren zette Foudraines spirituele zoektocht zich voort, waarbij hij zich liet voeden door spirituele leermeesters als J. Krishnamurti, Alexander

Smit en Tony Parsons. Foudraine/ Amrito werd een bekende persoonlijkheid binnen de wereld van de nondualiteitsbijeenkomsten. Als het even kon ging hij op de voorste rij zitten, om vervolgens ongebreideld vragen op de spreker af te vuren, niet zelden tot vermaak of ergernis van de overige toehoorders. Op zulke momenten leek hij zijn vragen vooral aan zichzelf te stellen. Tot op hoge leeftijd bleef hij bijeenkomsten van leraren bezoeken, met name die van Tony Parsons, tot een aantal lichamelijke beperkingen (rolstoel, blindheid) en zijn toenemende vergeetachtigheid dat onmogelijk maakten. Na zijn jaren in Poona had hij zijn psychotherapiepraktijk weer opgevat en probeerde hij zijn cliënten steeds meer vanuit een mystiek-filosofische invalshoek te benaderen. Daarnaast schreef hij nog een aantal boeken, waaronder Het dolgedraaide brein (gesprekken met Willem Oltmans), Bunkerbouwers en Metanoia, waarin hij een poging deed de kennis en ervaring die hij vanaf zijn vertrek naar India op had gedaan over boeddhistische en hindoeïstische mystiek en non-dualiteit samen te vatten. Het zou zijn laatste boek blijven. Zijn plan om nog eenmaal zijn ideeën uit te dragen in boekvorm kwam uiteindelijk niet meer van de grond. Het bleef bij een artikel in

InZicht in september 2007 (‘Leegte en openheid in de ‘psychotherapie’). Veel mensen zullen zich Jan Foudraine herinneren als een markante, dominante man die in al zijn eigenwijsheid de confrontatie niet uit de weg ging. Zijn felle ogen konden vuur schieten, maar evenzeer mededogen uitstralen, of juist afstandelijkheid. Hij had een mooie lage stem waarmee hij op gedragen toon zijn denkbeelden uitdroeg, soms tot vermoeiens toe. Die stem had hem zomaar hele andere wegen kunnen doen inslaan. “Als ik niet zo’n totale bourgeois was geweest, was ik zanger geworden of acteur,” zei hij ooit. Meermaals heeft Jan Foudraine aangegeven dat hij een heel duidelijke functie voor zichzelf zag weggelegd in het leven: die van koerier. “Ik ben de kleine jongen met de blikken trommel van Günther Grass,” zei hij dan. “Ik trommel, ik trommel opdat er geluisterd wordt naar die paar levende spirituele meesters. Ze zeggen allemaal hetzelfde: ‘Wake up. Lazarus kom je graf uit.’” De invulling van die functie maakte wel een opmerkelijke transformatie door: “Ik ging trommelen voor de mensen die het meest verlaten zijn, schizofrenen. Dat hun situatie een gevolg was van onze samenleving was toen een taboe. Nu trommel ik voor een nog groter taboe: bewustzijnsverandering, het oplossen van het ego.” Onder invloed van Tony Parsons lag het accent in de laatste fase van zijn leven vooral op het afstemmen op en resoneren met alle verschijnselen, inclusief identificatie met het ego, als manifestaties van Zijn.. We zullen hem missen. Han van den Boogaard namens de redactie van InZicht

InZicht . 2 . 2016

u boeken u

Jullie moeten het zelf doen Karel Wellinghoff Uitgeverij Aspekt, 2015 267 blz., € 18,95 ISBN 9789461538161

Karel Wellinghoff schreef eerder romans en een boek over spiritualiteit in Nederland, waarop Jullie moeten het zelf doen een vervolg is. In die twee boeken behandelt hij spirituele stromingen in Nederland, waaronder nondualiteit. Zijn onderwerpen worden van buitenaf beschreven, als door een kritische consument. Voor dit boek las hij een indrukwekkende hoeveelheid andere boeken en interviewde hij specialisten en leraren op spiritueel gebied . Non-dualiteit beslaat een flink aantal hoofdstukken, maar heeft niet zijn voorkeur (wat doorschemert in een aantal sceptische kanttekeningen). Zo is hij duidelijk niet geamuseerd als leraar Hans Laurentius de door Wellinghoff bewonderde Rudolf Steiner een schrijver voor “gevorderde onwetenden” noemt. Laurentius ziet Steiners theorie, hoe erudiet die ook mag klinken, als illusie binnen de non-duale werkelijkheid. Wellinghoff valt daarop uit zijn rol als onpartijdig waarnemer door die uitspraak als arrogant van tafel te vegen en te stellen dat het zien van alles als illusoir “een vrijbrief kan zijn om zich aan de verantwoordelijkheid die men als mens heeft te onttrekken, met het argument dat alles toch maar illusie is, en weg te zakken in een weinig spiritueel niemandsland”. Hij heeft duidelijk meer op met de Cursus in Wonderen, waarvan hij een student is. Met de vertaler van de Cursus voert hij bijna veertig pagina’s lang een prettig gesprek over hun gemeenschappelijke denkbeelden. In vier hoofdstukken steekt ook de romancier Wellinghoff de kop op. Daarin maken we kennis met zijn eenvoudige tante Bertien, die hij neerzet als een toonbeeld van spirituele diepte. Helaas is ze niet meer dan een spreekbuis voor de inzichten van haar neef en blijft ze steken in vage algemeenheden. Voor wie zich hier niet

aan stoort is Jullie moeten het zelf doen best een interessant overzicht van een aantal minder bekende spirituele richtingen, zoals de Vrij Katholieke kerk, Padwerk en de Christengemeente. Maar verwacht geen diepere inzichten in de aard van de Werkelijkheid. Frans Hasselaar

Susan Stiffelman Opvoeden in het NU Uitgeverij AnkhHermes 235 blz. ISBN 978-90-20-212204

Dit boek over opvoeden is gebaseerd op de inzichten van Eckhart Tolle uit het boek De kracht van het Nu. Iedere ouder doet zijn best om zijn kind een zo goed mogelijke opvoeding te geven. Dit houdt in dat het kind met aandacht, liefde, begrip en geduld wordt omringd. Iedere leeftijd brengt zijn eigen uitdagingen met zich mee en daarnaast wordt iedere ouder geconfronteerd met zorgen, stress, ziekte. Dit alles zorgt ervoor dat het niet vanzelfsprekend is om in alle omstandigheden mindful te blijven. Stiffelman heeft ontdekt dat de oorzaak voor het problematisch functioneren van een gezin niet een gebrek aan kennis van de ouders is, maar een gebrek aan bewustzijn. Is er sprake van weinig bewustzijn, dan is men in de greep van emotionele patronen, beperkende overtuigingen en onbewuste aannames. Die zorgen ervoor dat men als ouder in stresssituaties impulsief en emotioneel reageert. Als er wel sprake is van bewuste aanwezigheid, dan wordt men zich bewust van zijn eigen mentale en emotionele gedragspatronen. Dat verschaft de mogelijkheid om niet blindelings te reageren vanuit oude patronen, maar te kiezen voor bewust ouderschap. Stiffelman legt de nadruk op het feit dat ouders weer kapitein van het schip moeten zijn. Het gaat erom een evenwicht te vinden tussen structuur en geen structuur, tussen autoriteit en een gebrek aan autoriteit. Een gebrek aan structuur maakt van een gezin een stuurloos

schip dat zonder kapitein ronddobbert op zee. Anderzijds is een gezinssituatie waarbij te veel structuur aanwezig is versmachtend voor het kind. Dit boek biedt praktische hulpmiddelen om weer de kapitein van het schip te worden en niet meer te reageren vanuit ergernis, boosheid of angst. Kinderen die zich gerespecteerd, geliefd en gekoesterd voelen, zijn meer geneigd om te doen wat hun ouders van hen vragen. Het ligt nu eenmaal in de menselijke natuur om mee te werken met iemand met wie we ons sterk verbonden voelen. Anderzijds kan het wangedrag van kinderen ons helpen om te kijken naar onze onafgemaakte emotionele kwesties en die aan te pakken. Hierdoor krijgen we de kans om emotionele wonden bij onszelf te genezen, in plaats van onze pijn op onze kinderen te projecteren. Hoe meer men in het reine is met zichzelf, hoe meer men mindful kan omgaan met moeilijk gedrag van het kind. Het laatste hoofdstuk van deze uitgave reikt heel waardevolle hulpmiddelen aan, zoals oefeningen om mindfulness te cultiveren, te leren omgaan met heftige emoties, dieper te ontspannen en een gelukkig en vervullend leven te realiseren. Het zijn oefeningen voor het hele gezin, en speciaal voor de ouders. Samengevat kan gezegd worden dat dit boek, dat doorspekt is met vele praktijkvoorbeelden, een praktische gids is om als ouder weer de kapitein van het schip te worden en te kiezen voor bewust ouderschap. Danny Senesael

UitZOOMen Paul Smit Uitgeverij Samsara, 2015 372 blz., € 24,50 ISBN 9789491411243

Als Bewustzijn zich uitdrukt via spiritueel leraar, cabaretier en filosoof Paul Smit, is dat meestal op een energieke en enthousiaste manier. Hij deelt zijn inzichten graag met anderen, in podcasts die hij samen met vriend Patrick Kicken opneemt, in video’s op

u boeken u

YouTube en natuurlijk in ouderwetse boekvorm. Zijn laatste boek, UitZOOMen, bevat achttien interviews over non-dualiteit, waarvan er zeventien zijn afgenomen door Smit. Het laatste interview is met hem zelf, afgenomen door Lisa Cairns. Van de geïnterviewden is iets meer dan de helft actief als spiritueel leraar, de anderen zijn kennissen of familieleden van Smit die leven op basis van hun non-duale inzichten. Elk hoofdstuk wordt ingeleid met een kleine biografie en observatie, waardoor je als lezer makkelijk meegaat in het gesprek dat daarop volgt. De term ‘uitzoomen’ duikt regelmatig op. Het is de tegenhanger van de gebruikelijke ‘ingezoomde’ wijze waarop tegen het leven wordt aangekeken. Ingezoomd is de waarneming die zichzelf heeft gedistantieerd van de buitenwereld en voornamelijk focust op onderdelen ervan. Door ‘uit te zoomen’ kan men terugkeren naar het eenheidsbewustzijn, waarbij de eigen identiteit oplost in de waarneming van al het andere. Niet alle geïnterviewden zullen die termen zelf gebruiken, maar iedereen begrijpt ze. Dat is ook het aardige van het boek. Achttien gesprekken over hetzelfde kunnen makkelijk saai worden, maar zoals meerdere schilders hetzelfde model verschillend op het doek zullen zetten, zo kleurt iedereen die aan het woord komt de waarheid met zijn of haar eigen ervaringen en inzichten. Lisa Cairns legt de nadruk op de verbetenheid waarmee ze probeerde Eenheid te vinden, Smits vader Henk vertelt weer laconiek over zijn acceptatie van ziekte en doodsdreiging, en therapeut Arold Langeveld benadert onwetendheid vanuit zijn ervaringen in de verslavingszorg. Ondanks de verscheidenheid aan stemmen weet Smit eenheid aan te brengen; deels vanwege de joviale houding waarmee hij zijn gesprekspartners benadert en deels omdat het natuurlijk in feite Bewustzijn is dat zichzelf een interview afneemt. Dat maakt UitZOOMen tot een prettig boek waarin op toegankelijke en aangename wijze mooie in-

InZicht . 2 . 2016

zichten met de lezer worden gedeeld. Frans Hasselaar

Stephan Bodian “Ontwaak” Uitgeverij Samsara ISBN 978-94-91411-25-0 275 blz

Psychotherapeut en spiritueel leraar Stephan Bodian is de auteur van Mediteren voor Dummies en kreeg onderricht van onder andere Taizan Maezumi Roshi, Tsoknyi Roshi, Jean Klein en Adyashanti. In dit boek ontleedt hij ontwaken tot op het bot, waarbij de volgende vragen aan bod komen: wat is ontwaken, hoe verloopt het ontwakingsproces, wat vind je als je wakker wordt, wat zijn de stadia van verlichting? Eigenlijk is er geen pad naar ontwaken, omdat er geen plaats is om naar toe te gaan en er niets te ontdekken valt. Maar tot je zover bent, bevind je je op een reis om jezelf te bevrijden van de illusie van afgescheidenheid en je bewust te worden van wie je werkelijk bent. Hoe intens het ontwaken ook mag zijn, het is slechts het begin van een vaak langdurige reis van spirituele evolutie. De auteur onderscheidt in het ontwakingsproces vijf elkaar overlappende stadia: zoeken, ontwaken, verdieping en verduidelijking, belichaming en het leiden van een ontwaakt leven. Deze stadia komen grotendeels overeen met de traditionele categorieën uit zen en het Tibetaans boeddhisme. Daarbij mogen we niet uit het oog verliezen dat het spirituele traject voor iedereen anders verloopt en er geen enkele atlas is die het terrein voor iedereen nauwkeurig in kaart kan brengen. Kaarten zijn slechts bedoeld als richtingaanwijzers die ons een idee kunnen geven van wat ons te wachten staat. Ik ben het eens met Bodian waar hij schrijft dat ontwaken zonder inspanning van jouw kant zijn eigen momentum ontwikkelt en de waarheid er als vanzelf naar hunkert via jou te ontwaken voor zichzelf als het ontwakingsproces eenmaal is begonnen. In het boek ontkracht de auteur de

zeven belangrijkste misvattingen over ontwaken. Daarnaast is het belangrijk om onderscheid te maken tussen het relatieve en absolute niveau. Op het niveau van het absolute is er geen sprake van een zoektocht, omdat je al verlicht, volmaakt en compleet bent. Op het relatieve niveau daarentegen ervaar je beperkende overtuigingen, emotionele blokkades en gedachten waarmee je jezelf identificeert. Je hebt het gevoel dat je niet goed genoeg bent. Het relatieve niveau negeren is een van de valkuilen. Beide niveaus zijn tegelijkertijd van toepassing en sluiten elkaar niet uit. Het zijn de twee kanten van dezelfde non-duale werkelijkheid, die zowel het persoonlijke als het transpersoonlijke insluit. Bodian benadrukt dat we die twee niveaus niet door elkaar moeten halen. Zelfonderzoek neemt een belangrijke plaats in in het ontwakingsproces, omdat de illusie van een afgescheiden zelf meer en meer doorzien wordt. Het inzicht dat zelfonderzoek teweegbrengt kan nooit door het denken gekend worden. Ook bij zelfonderzoek geldt de paradox dat er eigenlijk geen enkele methode of techniek vereist is om je bewust te worden van wie je werkelijk bent. Toch kan zelfonderzoek een hulpmiddel zijn om het afgescheiden zelf te laten oplossen in de oceaan van het Zelf. Dit boek bewijst dat Stephan Bodian een expert is op het vlak van meditatie en spiritualiteit. Ontwaak is uitermate geschikt als landkaart voor het padloze pad, zowel voor beginners als gevorderden. Een oud gezegde luidt: ‘De waarheid is niet te vinden door zoeken, maar alle zoekers vinden haar’. Dit verhelderende boek is daarbij een uitstekende gids. Danny Senesael

u boeken u

[advertenties ]

Opleiding Hatha-Yoga docent: van ontwikkeling naar zelfrealisatie Door Inge Saraswati, spiritueel leraar. Inge Saraswati is door haar Guru ingewijd in de hoogste technieken en overdracht van yoga en heeft een rijke ervaring en expertise op dit gebied. Zij heeft al vele jaren een spiritueel centrum in Aalsmeer. Inge Saraswati streeft het hogere doel van yoga na welke verwijst naar zelfrealisatie. Deze drie-jarige degelijke opleiding gaat verder waar andere ophouden. Het omvat 10 lesdagen per jaar. Meer info? http://www.ingesaraswati.com/opleiding-hatha-yoga-docent.php Of mail naar info@ingesaraswati.com

IVAR

grafisch ontwerper m 06 24 27 41 31 e ivar@ivarhamelink.nl w ivarhamelink.nl

hamelink

•huisstijlen•tijdschriften •boekomslagen•logo’s•boeken •affiches•kaarten•etc.

Alles komt en gaat, wordt geboren en sterft. Die onvermijdelijke vergankelijkheid ervaren we meestal als angstaanjagend. Daarom proberen we de onvoorspelbaarheid van het leven te ontlopen door het najagen van succes, bezit en status. Maar veranderlijkheid is onafwendbaar en er is wezenlijk nergens houvast. Alleen het omhelzen van vergankelijkheid, tegenslagen, ziekte, ouderdom en pijn brengt je terug tot de kern: het simpelweg aanwezig zijn. Dan lossen de verhalen in je hoofd geleidelijk op en verdampen hoop en vrees omdat je oog in oog blijft met wat verschijnt en kun je tijdens het sterven zorgeloos opgaan in het Licht van het Zijn. Deze inzichten, praktische aanwijzingen en meditaties werden in de 9e eeuw ontwikkeld door Padmasambhava en overgedragen aan zijn partner Yeshe Tsogyal, die ze opschreef en verborg. Ze werden teruggevonden in de 14e eeuw en geven ons sindsdien een unieke ingang naar het aanboren van ons potentieel en het verwezenlijken van de spontane bevrijding in leven en sterven. Dit laten Robert Hartzema en Marjan Möller zien in hun boek De Spontane Bevrijding in leven en sterven. Inclusief alle praktische aanwijzingen en de complete serie meditaties. Uitgeverij Karnak. Mediteren hoeft helemaal niet moeilijk te zijn en de voordelen zijn groot. Spanning en stress kun je er mee te lijf gaan en het kan je leven ten positieve veranderen. Het is zelfs leuk. Je moet het alleen nog wel doen. In ABC van meditatie van Mark Teijgeler vind je alle informatie om te leren mediteren en om je meditatiebeoefening te verdiepen. Het boek is zowel voor de beginner als de gevorderde meditatiebeoefenaar en geeft je op een heldere en bevlogen wijze de theorie, oefeningen en aanpak om veel plezier aan meditatie te beleven. Aan de hand van vele praktische artikelen over ontspanning, stress, persoonlijke ontwikkeling en spiritualiteit wordt tevens veel aandacht besteed aan de

u recente

relatie tussen meditatie en het dagelijks leven. Meditatie hoeft gelukkig niet iets te zijn wat je enkel op een meditatiekussen of in stilte doet. Wanneer je in de dynamiek van het dagelijks leven kunt terugvallen op het meditatieve hier-ennu-bewustzijn, wordt meditatie pas echt interessant. Wie weet zelfs mindblowing! Uitgeverij Aerial Media Company B.V. Raoul de Haan schreef ook een boek over meditatie. In Tot jezelf komen – Meditatietechnieken rond elf thema’s biedt hij de lezer een veelzijdige basis om naar hartenlust mee te variëren en om zelf verder op verkenning te gaan met inzichten en technieken uit vele culturen, die vaak al eeuwen oud zijn en elkaar regelmatig aanvullen. In de ogen van de auteur betekent mediteren lef hebben: het lef om de stilte en rust op te zoeken die je in alles spiegelen en verdieping geven, om eerlijk en open te zijn naar jezelf, om vol te zijn van het leven en leeg van overpeinzingen, losse gedachten, zorgen, verwachtingen en verplichtingen. En ook het lef om eerst te werken aan jezelf voordat je iets wilt betekenen voor iemand anders. Een vlot geschreven, helder en veelzijdig boek over meditatietechnieken, inclusief cd waarop de elf meditaties door de auteur zijn ingesproken. Te bestellen via www.tanahora.nl In de voetsporen van de Boeddha geeft aan de hand van de verhalen over prins Siddhartha een schitterende inleiding in het boeddhistische gedachtegoed. Het bijzondere aan dit boek is dat auteur Thich Nhat Hanh de Boeddha niet portretteert als een godheid, maar als een man van vlees en bloed. Ook hij moest obstakels overwinnen binnen de kring van zijn eigen leerlingen. Belangrijke historische bronnen vormen de basis van de verhalen in dit boek. The Taste of Silence: How I Came to Be at Home with Myself. Het boek ‘De smaak van stilte’ van Bieke Vandekerckhove, met veel van de columns die Bieke schreef voor InZicht, werd nu vertaald

InZicht . 2 . 2016

in het Engels. De vertaler schrijft: “I just finished the English translated version of The Taste of Silence. The book was such a gift to me that I wanted to write Bieke a thank you note. I didn’t know she had passed. I’ve just sat here and cried. Her book touched me so deeply. I had Lyme disease for 30 years; I know the struggles of sickness. Her book supported me during another recent health challenge. So much insight, courage, compassion, and grace.” De essentie van spiritualiteit is aanwezigheid. Aanwezigheid in het Nu, een bewustzijnstoestand die voorbijgaat aan het denken. De meditaties in Stil middelpunt, meditaties voor spirituele bewustwording van Steve Taylor, zijn mooie, poëtische overpeinzingen die je helpen om thuis te komen bij jezelf. Ze leiden je op een kalme manier weg uit de hectiek van alledag naar het stille middelpunt in jezelf. Een krachtige bundel voor iedereen die inspiratie en steun zoekt op de weg naar binnen, om daarmee sterker en vrijer in het leven te staan. Het is een eigentijdse uitdrukkingsvorm in de lijn van de oeroude, poëtisch-spirituele traditie van bijvoorbeeld de Bhagavad Gita en Dao De Jing. Wie er een of een paar per dag leest en blijft herlezen, zal ervaren dat de cumulatieve werking ervan de potentie heeft om je leven te veranderen. Een Eckhart Tolle Uitgave. In het vijfde deel in de Biblos-serie van Willem Glaudemans gaat het over licht en liefde, twee oerkrachten van de schepping. Licht is waar alles van gemaakt is, op het allerkleinste niveau, en liefde is de intentie waarmee de schepping in gang is gezet en in beweging wordt gehouden. Liefde bouwt met licht, licht vormt de bouwstenen waarmee liefde schept. Dit is de essentie, die ook in ons persoonlijk leven doorwerkt. Als we de werking van het licht werkelijk zouden begrijpen en de essentie van de liefde zouden verstaan, zouden we onze werkelijkheid ingrijpend kunnen veranderen en zou ons bewustzijn enorm groeien. Daarover gaat het Boek

van het Licht en de Liefde. In het eerste deel, over het Licht, geeft Willem Glaudemans in 33 ‘lichtinzichten’ niet alleen een wetenschappelijk georiënteerde beschrijving van licht, maar ook een meer poëtische. Het tweede deel, over de Liefde, bevat 44 aspecten van liefde, vanuit het idee dat liefde zelf, als de zon, niet te beschrijven is, maar haar straling, haar uitingen wel. Het boek Jonah is een kunstboek getekend door Juke Hudig in 55 pastels en met een kabbalistische beschouwing van Daniël van Egmond. ‘Jonah’ is een van de kortste verhalen uit het Oude Testament; het oogt eenvoudig, maar blijkt complex en mysterieus. Jonah gaat een inwijdingsweg. Hij wordt geroepen, maar loopt ervoor weg. Opgeslokt door een grote vis wordt hij in de diepste duisternis opnieuw geroepen door God. ‘Sta op en ga naar Nineveh.’ Jonah gaat op weg, verlost de stad en, nadat hij alles heeft geofferd, wordt hij herboren als volledig nieuw mens. Juke Hudig tekende deze zoektocht van de ziel met pastel; vurig en verstild. De beelden laten je meereizen met Jonah op zijn hoogst bijzondere weg die toch ook zo herkenbaar is voor velen van ons. In haar voorwoord schrijft Juke: “Ik herken mij in het verhaal van Jonah. Geroepen worden, maar ervoor weglopen. Verstrikt raken in het diepste duister, benauwenis. De pijnlijke omvormingen, het eeuwig zoeken naar de juiste verhouding, het evenwicht, het midden.” De tekst van Daniël van Egmond vraagt een andere manier van lezen: een meditatieve houding en de bereidheid om steeds opnieuw naar de tekst van Jonah en het commentaar te ‘luisteren’. Net zoals je Jukes geïnspireerde beelden op je kunt laten inwerken, zodat deze je in je hart raken. Uitgeverij Nachtwind.

uitgaven u

Neem nu een abonnement op InZicht 3 nummers, van mei 2016 tot december 2016 U betaalt slechts 15 euro en ontvangt gratis het boek De uitdaging van de leegte.

Naam...................................................................................................................................... Adres....................................................................................................................................... Postcode...............................Plaats........................................................................................ Sturen naar: Uitgeverij Inzicht, Maurick 20, 2181 LB Hillegom U kunt deze nummers ook bestellen via de website www.inzicht.org

Geschenkabonnement Geef je vriend/vriendin een abonnement op Inzicht en ontvang zelf gratis het boek De uitdaging van de leegte. Het geschenkabonnement omvat 3 nummers en loopt van mei 2016 t/m december 2016. U betaalt slechts 15 euro.

Geschenkabonnement sturen aan: Naam...................................................................................................................................... Adres....................................................................................................................................... Postcode...............................Plaats........................................................................................

Rekening naar: Naam...................................................................................................................................... Adres....................................................................................................................................... Postcode...............................Plaats........................................................................................

Sturen naar: Uitgeverij Inzicht, Maurick 20, 2181 LB Hillegom U kunt zich natuurlijk ook opgeven via de mail of website info@inzicht.org / www.inzicht.org

Nieuw bij Inzicht! De Kiem van het Bewustzijn Sri Nisargadatta Maharaj m 24,90 Vertaling van Seeds of Consciousness: The Wisdom of Sri Nisargadatta Maharaj. Vertaald door Michel Meulpolder Maharaj: Wanneer het zijn er is, dan bevat het twee primaire toestanden, waken en slapen. Wat ging aan deze toestanden vooraf? Ben jij het die geboren is of zijn het de waaktoestand en de slaaptoestand die geboren zijn? De waaktoestand is de herinnering dat ‘ik ben’ en de diepe slaap is het vergeten van dat ‘ik ben’besef. Wat is er nog meer behalve de geboorte van deze twee toestanden? Waarom spreek je hier niet over, over deze toestanden van herinneren en vergeten? Wanneer deze er niet zijn, wat is het nog dat jij wilt? Welke kennis is het die je hier denkt te komen vergaren? Wanneer je het eens bent met wat ik zeg, waarom zou je dan morgen nog hier terug willen komen? Om wat te krijgen? Bezoeker: Ik wil niets verkrijgen of vergaren; ik wil dingen kwijtraken. Ik wil dit domein van concepten achterlaten. M: Wanneer deze twee toestanden er niet zijn, is er dan nog sprake van concepten? B: Wat blijft er over zonder de waaktoestand en de slaaptoestand? M: Wat Datgene is – zonder herinneren of vergeten – blijft Datgene. De waaktoestand en de slaaptoestand zijn tijdelijk.

Tijdschrift Inzicht heeft een nieuwe webshop: www.inzichtboeken.nl Boeken rondom advaita en non-dualiteit zijn te bestellen op inzichtboeken.nl U kunt zich ook via deze shop abonneren op het tijdschrift Inzicht

[advertenties]

Wat is advaita?

LUISTEREN NAAR MENSEN

In de loop van de geschiedenis zijn er verhalen verschenen over bepaalde mensen met bijzondere krachten of mensen die een speciale bewustzijnstoestand hebben bereikt, die los van en boven de rest van de mensheid lijken te staan. Die ‘speciale mensen’ hebben vaak geprobeerd ‘gewone’ mensen te helpen door uit te leggen hoe ze tot die toestand zijn gekomen of zelfs door de energie die eigen zou zijn aan die toestand door te geven. De gewone mensen proberen vervolgens te doen wat hun is aanbevolen, zodat ze die toestand ook kunnen bereiken (die ook is aanbevolen). Dit is één groot misverstand, maar het is wel wat zoveel

spirituele zoekers geloven. In hun ogen lijken ‘verlichte mensen’ te beschrijven wat ‘verlichting’ of ‘bevrijding’ is en hoe het voelt. Ze gebruiken woorden als ‘het einde van alle lijden’, ‘onbezorgdheid’, ‘onvoorwaardelijke liefde’, ‘vrij zijn van iedere gebondenheid’ en ‘vreugde zonder oorzaak’, en de onschuldige zoeker probeert die ideeën over te nemen of na te volgen en zo ook ‘verlicht’ of ‘bevrijd’ te worden. De zoeker gaat ervan uit dat het eigenschappen zijn die ‘de verlichte persoon’ bezit. Maar wat er in werkelijkheid beschreven wordt, is wat al het geval is en wat alle verschijnselen gemeen hebben, maar wat nooit het bezit is van welk

38 DIE SPREKEN OVER VERLICHTING ontspannen en op zijn gemak. Maar dat betekent nog niet dat ongemak, irritatie, boosheid of pijn niet meer kunnen opkomen. In de eenvoudige herkenning van het Leven zoals het is schieten woorden tekort om te beschrijven hoe of wat het is. Maar dat betekent niet dat het op welke manier dan ook bijzonder is. In feite is het omgekeerde het geval: het is gewoner dan daarvoor. Alle bijzonderheid is weggevallen en wat overblijft, is wat er altijd al is geweest - absoluut niets. Uit: Unmani Liza Hyde - I am Life Itself, 2007

verschijnsel dan ook. De zoeker gaat ervan uit dat de ervaringen van de ‘verlichte’ of ‘bevrijde’ persoon op de een of andere manier bijzonder zijn. Wat er gehoord wordt en wat er daadwerkelijk gezegd wordt, ligt soms mijlenver uiteen. De zoeker hoort alles via de oorwarmers van het zoeken. Het leven is nooit het bezit van iemand, hoe ‘verlicht’ hij of zij ook is. ‘Verlichting’ wordt niet herkend in de verschijning van een lichaam-geestmechanisme. Het lichaam-geestmechanisme is gewoon iets wat erin verschijnt. In die herkenning is het lichaam-geestmechanisme niet bijzonderder dan iets anders. Het beweegt zich vaak wat soepeler, is wat meer

InZicht . 2 . 2016

Ú mededelingen Ù

Korte mededelingen over activiteiten waarin zelfonderzoek en inzicht centraal staan, kunnen in deze rubriek worden opgenomen als ze uiterlijk zes weken voor verschijningsdatum bij de redactie binnen zijn. Opname in de agenda betekent niet noodzakelijk een aanbeveling. Er is ook een meer gedetailleerde activiteitenkalender die regelmatig wordt bijgewerkt op de website van InZicht (www.inzicht.org). Ú Philip Renard Den Dolder (Dolderseweg 123 B) Satsang in de Maria Christina Kerk. elke 1e en 3e zaterdag van de maand (10.30-12.30 u) Info (ook individuele sessies): philip@advaya.nl www.advaya.nl Ú Jan van Delden “Bevrijding betekent het verleden loslaten en zonder veroordeling naar het heden kijken” Twee cursusweken in 2016: - week 1: cursus van 16 juli t/m 23 juli. - week 2: cursus van zon 11 t/m zon 18 sep. Plaats: Domaine du Sablou in Fanlac (Dordogne, Fr.). Zie http://sablou.nl/. Voor info en aanmelden: www.ods.nl/la-rousselie Verdere info: Wilmy Moors, T: 030 293 92 91 janvandelden108@gmail.com Ú Advaita Stiltegroepen In de traditie van Nisargadatta Maharaj en Douwe Tiemersma Gent, 2de do. v.d. maand, 19u00 – 21u30 – jacques.back@telenet.be - T 0032 476 89 65 04 Groningen, 2de zon. v.d. maand (bij voorkeur) 10u30 – 12u00 - T 0031 50 301 12 26 Amsterdam, 2de en 4de ma v.d. maand, 19u45 – 21u30 - bryantimmer@live.nl - T 0031 6 45 76 34 83 Leuven, 1ste en 3de di. v.d. maand, 19u30 – 21u30 jacques.back@telenet.be - T 0032 476 896504 Hellevoetsluis, maandelijks op zo, 11u00 – 12u30 piamaria@planet.nl - T 0031 181 317 776 Brugge, 1e zon. v.d. maand, 9u30 – 12u00 jeanpierreverschuere@belgacom.net T 0032 486 976569 Midden-Nederland, 1 maal per maand, 19u30 21u30, rowlf63@xs4all.nl Stiltedagen, tweemaandelijks op zo, 10u30 - 15u30 marryvanhuet@gmail.com - T 0031 10 426 99 81 W: www.advaitastiltegroepen.net Ú Hans Laurentius Helios centrum (Heerde): 9 – 14 aug. Satsang zomerfestival Amsterdam (Ter Gouwstraat 3) 28 aug. en 4 dec. 12.30-16.00; marcia@artofloving.nl Utrecht (Prof. Ritzema Boslaan 84) Satsang middag 9 okt. 13.30-17.00 aanmelden verplicht bij gvlist@zonnet.nl meer info: www.hanslaurentius.nl Ú Trees Cottenier Kortrijk (Veemarkt 31) Headless meeting elke 1ste woensdag van de maand om 20u Experimenten van Douglas Harding, een directe weg naar Zien en leven vanuit het Zelf. Info en inschrijving: 0473/81.85.82; http://www.headless.org/

Ú Wim van de Laar Elspeet, Yoga Congres, vrijdagmiddag 20 mei (15.00-17.30) Info www.yoganederland.nl Naarden, Valkeveenseweg 15a (Internationaal Theosofisch Centrum) Samyama, Integrale School voor Yoga & Meditatie, Zondagmiddag 22 mei (14.0016.30) Reserveren info@samyama-yoga.nl Ú Djihi Marianne Rotterdam, Lisplein 7. Kashmiryoga en satsang Contact : E : satsang@zonnet.nl T. 010-4672261 W: www.advaita-yogacentrum.nl Ú Luc Vermeeren Antwerpen (Drakenhoflaan, 80, Deurne) 3e do. v.d. maand Leuven (C.Keynsklaan, 31, Winksele) 1e vr. v.d. maand Gent (Groot-Brittanniëlaan 42) 4e di. v.d. maand Info: L. Vermeeren, T 03 290 74 28 of via luc.vermeeren@telenet.be. Ú Zen: Maha Karuna Ch’an Steyl (Tegelen- Venlo) Meerdaagse sesshins met Ton Lathouwers: Vrij 1 juli - zon 10 juli Woe 16 – zon 20 nov. 2016 Info: www.mahakarunachan.be Ú JanKees Vergouw Zaanstad: satsang elke 1e zat. v.d. maand (15.3017.30) Voor de satsang is er JK-Yoga (12.30/14.45 u) in NH stolpboerderij. Info: T 075-6319210 of 0643030546 en dit@jankeesvergouw.nl W: www.jankeesvergouw.nl Ú Dick Sinnige “Niet de angst maar de liefde” Amsterdam (Olympiakade 44-2), elke di 20:00 u. T. 020-6735669, M: d.sinnige@chello.nl Ú Prajnaparamita Baarn (Kerk, Eemnesserweg 63b) Satsangavonden op ma. Info: Chetanya, tel: 06-36119150 Baarn (Witte Kerkje, Kampstraat 8) Satsangweekend: vr. 27 t/m zo. 29 mei. Info Joke: intensive@prajnaparamita.nl, T: 030-2443546 Retraites La Roseraie de Sacha, Frankrijk. Info: spreadingwings@laroseraiedesacha.com Meer info: www.prajnaparamita.nl of T: 06-36119150 Ú Joanika Ring Overlangel (Maasdijk 4): Satsang elke di voor ‘beginners’ en elke wo voor ‘gevorderden’ (20.00-22.00 u) in het atelier Satsang elke derde zo in de maand. Info en eventuele veranderingen www.joanika.nl Aanmelden verplicht: maasdijk4@gmail.com T: 06-5204569. Ú Taetske Kleijn Leiden (TSUKI, Rijnsburgerwerg 86): QLB meditatie. Rotterdam (Centrum DJOJ, Antony Duyklaan 5-7): QLB meditatiecursus op di. 20.00 u. Meer info: www.tsuki.org, 071-5173508 of tsk@tsuki.org

Ú Pia de Blok Advaita in het alledaagse leven: Gouda (Fluwelensingel 53): Jongeren. Stichting JOI; www.onbeperkt-ontspannen.nl Hellevoetsluis: Stiltebijeenkomsten: eens per maand op zo; Kerk aan de Ring Info: Pia, piamaria@planet.nl Websites: www.a-dvaita.net en www.advaitacentrum.nl; Ú Naropa Den Haag (De Zalen , Riouwstraat 1) 29 mei (15.00 u) Utrecht (ingang naast Augusto Sandinostraat 134) 20 mei (20.00 u) Voorburg: (‘YinYang Balance’ Van Alphenstraat 2 2274 NA) 15 mei, (11.00 u) Voor de de meest actuele agenda zie http://www.naropa.eu/ en E: info@naropa.eu/ Ú Dit Moment Brugge (Hof van Watervliet – Oude Burg 27) - Satsang met Rita Bouwman: zo 12 juni 2016 (10u-16u) - Inspiratiegroep Non-dualiteit. Samen stilte en inspiratie delen Data: elke 2e en 4e zondag van de maand (10u tot 12u) bv. 22/5, 12/6, 26/6 Alle info op ditmoment.be Gent (Groot-Brittanniëlaan 42) - Advaitagroep voor stilte en meditatie: elke 2e do. vd maand (19u-21.30u) - Headless Way oefengroep: elke 4e di. vd maand (19.00-21.30) Info: E: jacques.back@telenet.be, T 0476 89 65 04 Ú Jan van den Oever Leiden (Plata, Garenmarkt 1a) 11 en 25 mei, 8 en 22 juni (20:00-22:00 u.) Reserveren noodzakelijk via info@janvandenoever.com Info: www.janvandenoever.com Ú Jop Elsen Nieuw-Vennep (Boomgaard 8) Advaitabijeenkomsten Elke eerste di v.d. maand (19.30 u) Info en aanmelding via T: 06 53 673 526, annette. meininger@worldonline.nl Lelystad (Rivierenlaan 184). Elke 1e vr v.d. maand. Aanmelden bij Cees Bakker T 06 12 664 855 of cees. baksun@gmail.com Info: www.jopelsen.nl of mail jopgmelsen@hotmail. com Ú Randolph Bilthoven (Terra Viva’ Pimpelmeeslaan 1) satsang elke wo en zo (19.30 - 22.00) Ú Sufi Way activiteiten: Amsterdam (Roetersstraat 6) Muzikale meditatie 17 juni (19.30 uur) marjolein@mabelis.nl Bergen (NH) (Kievitslaan 201) Thema-avond rond non-duaal soefisme en muzikale meditatie (Zikr) 25 mei, 30 juni (20.00 uur) info: Umtul Valeton-Kiekens, muvaleton@gmail.com , T 072 5818779/06 51250493 Zie www.sufiway.nl Ú Ad Oostendorp Arnhem (Medisch Centrum ‘het Span’, van Maerlantstraat 1), zondagen (uitgenomen 1e zo v.d. maand). (10.30 tot 13.00 u) Eefde bij Zutphen (kazerneplein 5) 1e zo v.d. maand: 5 juni, 3 juli (10.30 tot 13.00 u) Aanmelden : ad.oostendorp@planet.nl info: adsang.nl en T: 06-44 66 03 93

Ú mededelingen Ù

Ú Steven Noomen Bilthoven (Saturnuslaan 30) 1e en 3e wo v.d. maand. (20.00 u.) T: 030 - 2287 212 www.spirituele-integratie.nl Ú Fokke Slootstra Drouwen (De Verwondering, Lemenweg 2) Compassietraining op di-avond Mindful gelukkig, stress reductie training op maavond Een Cursus in wonderen, terugkeer naar waarheid en liefde op wo-avond Tools for life 2, het ego doorzien op do-avond Info: T 0599 512798 en http://www.verwondering. eu/ Ú Sharlih Kruisweg (Gron.) Marneweg 66 Huiskamer Satsang: elke do. 19:30 - 22:00 u Info: hethierennu@gmail.com W: www.hethierennu.nl Ú Alexander Zöllner Amersfoort: Non-dual coaching 6-7 juni, 5-6 sep. zie: www.artoflife.nu en www.ditmoment.be Ú Tony Parsons Amsterdam (Muiderkerk, Linnaeusstraat 37, t/o Tropenmuseum) Vr. 23 - zon 25 sep. 2016 Zie www.theopensecret.com/ Ú Karin Visser Lelystad (Headless Café) Headless workshops zo 12 juni, 18 sep dagworkshop (10.00-17.00) - Wekelijks op wo (20.00-21.00u.) Google Video Hangout, Info www.headlesscafe.info E: karin@headlesscafe. info T 0320 852532 Blog: http://www.headlesscafe.info/nieuws-commentaar-en-bespiegelingen Ú Nicky Verbeek Hilversum (Wandelmeent 61) maandelijkse satsang (13:30 - 16:00) Nederhorst den Berg (Blijklaan 1) maandelijkse satsang (13:30 - 16:00) Info en aanmelden: www.muhja.nl // info@muhja.nl T 0031(0)6-54988895 W: www.muhja.nl Ú De Academie Delft, Amsterdam, Dalfsen. 23 september. Erkende post HBO opleiding Meesterlijk Coachen, gebaseerd op een synthese van hedendaagse psychologie en non-duale wijsheidstradities. Meer info: www.deacademie.nu, info@deacademie. nu, 0614189389.

InZicht . 2 . 2016

Ú Willie Deiman ’s-Hertogenbosch. Advaita yoga bijscholingen. Individuele gesprekken en oefeningen in groepen gebaseerd op Advaita, Jean Klein en het werk van Byron Katie www.deommekeer.nl, williedeiman@deommekeer.nl, T: 073 - 6123987 Ú Erik van Zuydam Frandeux Ardennen retraiteweek 6-12 aug Meer info: www.inzicht-nu.nl Aanmelding: info@inzicht-nu.nl / 020-6613348 Ú Rupert Spira Amsterdam (St. Ignatiusgymnasium, Jan van Eijckstraat 47) 13 - 15 mei 2016 Meetings start with a Meditation followed by a Question and Answer session. For all general enquiries please contact Zuzana: zuzanavdm@hotmail.com http://www.rupertspira.com/ Ú Unmani Eindhoven (PopEi, Klokgebouw 300): satsang & dans event 25 juni. Amsterdam (Club Lite, Jan van Galenstraat 24): satsang 18 & 19 juni, 9, 10, 16 & 17 juni. Heerde (Helios Centrum Badhuisweg 3) 5-daagse Intensive: di 19 juli (16:00 u) t/m zo 24 juli (15:00 u). T 0578-695757 op werkdagen (behalve woensdag) 9-13 uur E helios@helioscentrum.nl https://www.helioscentrum.nl/satsang/stand-inthe-fire-intensive-with-unmani Ú Ellen Emmet Amsterdam (De Boomspijker, Recht Boomssloot 52, op 10 min; van centraal station) 18 en 19 juni (telkens 11.30 -17.30 u) Join Ellen in an exploration of the body in the tradition of non-duality and Kashmir Shaivism. This ancient approach is an invitation to experience our body as it truly is: a flow of sensation appearing, unfolding and dissolving within the pure openness of Awareness Zie voor meer info: http://www.ellenemmet.com/ events/view/the-awakening-body-amsterdam Ú Jeff Foster Amersfoort 21 en 22 mei, 5 en 6 nov. telkens twee dagmeetings. Thema zaterdag: ‘from exhaustion to surrender’ Zondag: ‘therapy, healing & depression’. Fraudeux (Ardennen) twee 7-daagse retraites. Van 10 t/m 17 juni zonder stiltedagen en van 18 t/m 25 nov met stiltedagen. De titel van de retraite is: ‘The way of rest – Finding the courage to hold everything in love’. Emelo: 3-daagse weekend intensive in Dennenheul 2 t/m 5 dec 2016 “Stop trying to heal yourself - wake up instead” Info: www.lifewithoutacentre.com

Ú Richard Lang Gent (Het Rustpunt, Prinsenhof 39) Zo 2 okt van 10u tot 17u Aanmelden bij Jacques Back 0032 476 986504 of jacques.back@telenet.be Meer info: Luc Vermeeren 0032 484 237657 of luc.vermeeren@telenet.be, Marc Verhelst 0032 468 178189 of mark.verhelst@telenet.be, Trees Cottenier 0032 473 818582 of trees.cottenier@telenet.be Ú Rita Bouwman Enschede Satsang ‘Wakker Mens Zijn’ 18 mei (19.30– 21.30) Bathmen (De Rosse Blankenadijk 2) satsang dagbijeenkomst 22 mei (10.00 – 16.30) Brugge (Hof van Watervliet, Oude Burg 27) satsangdag 12 juni (10:00 - 16:00) Bathmen 18 juli 2016 Vedic Art basiscursus Bathmen Jaargroep Wakker Mens Zijn 2016/17, start 11 sep. Ú SATSANG VIJFDAAGSE 2016 Heerde (Helios Centrum, Badhuisweg 3, Veluwe) di 9 aug. 20:00 u. - zo 14 aug. 16:00 u. Gegeven door: Jan van den Oever, Unmani, Jan Koehoorn, Hans Laurentius, Arold Langveld Het thema van deze zomer 5-daagse is: thuiskomen bij je ware Zelf. Wie ben jij nu werkelijk, voorbij je gedachten, gevoelens, voorbij de identificatie met ‘ik’? Kosten: m 595,00 (inclusief volpension) * Unmani geeft satsang op dinsdagavond 9 aug. en op woensdag 10 aug. in de ochtend en de middag (Engelstalig). * Arold Langeveld geeft satsang op woensdagavond 10 aug. en op donderdag 11 aug. in de ochtend en de middag. * Jan van den Oever geeft satsang op donderdagavond 11 aug. en op vrijdag 12 aug. ‘n de ochtend en de middag. * Jan Koehoorn geeft satsang op vrijdagavond 12 aug. en zaterdag 13 aug. in de ochtend en de middag. * Hans Laurentius geeft satsang op zaterdagavond 13 aug. en zondag 14 aug. in de ochtend en de middag. Deze Satsang 5-daagse wordt georganiseerd door en aangeboden op Helios Centrum Heerde in nauwe samenwerking met uitgeverij Samsara en het tijdschrift InZicht. De avondbijeenkomsten kunnen ook los gevolgd worden zonder aanmelding (15 euro) Het volledige programma en verder info op: http://www.helioscentrum.nl/satsang/satsangzomerfestival