1
Ο ΓΛΑΡΟΣ
O Γλάρος
2
Επιμέλεια μετάφρασης Γιάννης Ευαγγέλου Διορθώσεις Μαργαρίτα Κοτσίνη Σχεδιασμός έκδοσης Ιωάννης Κ. Τσίγκας KAΠΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Παπαρηγοπούλου 6 | 121 32 | Περιστέρι Τ+F 210 68 59 273 | Ε kouledakis@gmail.com www.kouledakis.gr ISBN: 978-618-81451-4-6
ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΟΦ
Αντόν Τσέχοφ O Γλάρος Μετάφραση: Χαρά Σύρου Επίμετρο: Θανάσης Τριαρίδης
4
ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΟΦ
Μεταφράζοντας τον Γλάρο Ο Γλάρος είναι το πλέον σηματοδοτημένο φορμαλιστικά έργο του παγκόσμιου θεάτρου. Η εμβληματική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας του 1898 με την σκηνοθεσία του Κονσταντίν Στανισλάφσκι υπήρξε η πρώτη σκηνική εφαρμογή της κλασικής πια υποκριτικής μεθόδου που έμεινε στην Ιστορία του Θεατρου ως η Μέθοδος Στανισλάφσκι και η οποία κυριάρχησε στο παγκόσμιο θέατρο του 20ου αιώνα. Ξεκίνησα να μεταφράζω το έργο έχοντας την υποψία πως ο Γλάρος είναι κάτι μεγαλύτερο από τη Μέθοδο Στανισλάφσκι, της οποίας ο ρεαλισμός μου προκαλούσε -ειδικά για αυτό το έργο- μια υπόγεια δυσφορία. Έτσι θέλησα να πάρω αποστάσεις από μια ρεαλιστική ανάγνωση που δείχνει να έχει βεβαιότητες για το πού γέρνουν τα διακυβέυματα του έργου. Έχω την αίσθηση πως η μαγεία του Γλάρου, και του Τσέχοφ γενικότερα, δεν είναι παρά αυτή η επιμονή όλων των διακυβευμάτων να παραμένουν ανοιχτά. Έτσι προσπάθησα να μεταφράσω το έργο έχοντας στο μυαλό μου έναν- κατά το δυνατόαμφίσημο συμβολισμό. Σε αυτό με οδήγησε και η σκέψη ότι την συγκεκριμένη μετάφραση μού την παρήγγειλε ο Κώστας Φιλίππογλου τον οποίο εγώ αντιλαμβάνομαι ως εισηγητή ενός ιδιότυπου προσωπικού νέο-συμβολισμού στην ελληνική θεατρική πραγματικότητα. Ο Γλάρος (όπως και ο Άμλετ) είναι ένα έργο όπου το θέατρο σχολιάζει τον εαυτό του. Στον Άμλετ ο διχασμένος ήρωας στήνει μια παράσταση με τίτλο Η ποντικοπαγίδα προκειμένου να αποκαλύψει την υποτιθέμενη σκευωρία που μολύνει το Βασίλειο της Δανιμαρκίας. Ο Τρέπλιεφ από την πρώτη πράξη του Γλάρου στήνει μια αντίστοιχη παράσταση χωρίς τίτλο, μια υπερ-συμβολιστική δυστοπία απόλυτου τέλους και λυτρωτικής αναγέννησης. Αυτή η παράσταση διακόπτεται και απομένει λειψή σαν να περιμένει μια ολοκλήρωση. Άραγε ποια παροντική ή μελλοντική σκευωρία γυρεύει να αποκαλύψει;
Ο ΓΛΑΡΟΣ
5
Ευχαριστίες για τη μετάφραση: στον Κώστα Φιλίππογλου που μου την ζήτησε, στον Θανάση Τριαρίδη που την διάβασε, στους ηθοποιούς και στους συντελεστές που την εμπιστεύτηκαν. Η τιμή αυτής της συνεργασίας για μένα είναι πολύ μεγάλη. Το ελληνικό κείμενο αντιστοιχεί κατά απόλυτη αναλογία με το πρωτότυπο, εκτός –όπως είθισται– από μία μόνο φράση. Οι ελευθερίες που πάρθηκαν με βαρύνουν αποκλειστικά – όπως, φυσικά, και τα λάθη. Και, τώρα, μετά το τέλος της μετάφρασης, και καθώς σχηματίζεται μέσα μου το πρώτο βάθος της νοσταλγίας, μοιάζει να δικαιώνεται η φράση της Νίνας: Αυτή η λίμνη με καλεί… Σαν να ’μουν γλάρος… Χαρά Σύρου, Οκτώβριος 2014
Πρόσωπα
7
Ο ΓΛΑΡΟΣ
ΙΡΙΝΑ ΝΙΚΟΛΑΓΕΒΝΑ ΑΡΚΑΝΤΙΝΑ
στο παρελθόν Τρέπλιοβα από τον άλλοτε γάμο της με τον Τρέπλιεφ, ηθοποιός
ΚOΝΣΤΑΝΤΙΝ ΓΑΒΡΙΛΟΒΙΤΣ ΤΡΕΠΛΙΕΦ ο γιος της
ΠΙΟΤΡ ΝΙΚΟΛΑΓΕΒΙΤΣ ΣΟΡΙΝ ο αδελφός της
ΝΙΝΑ ΜΙΧΑΗΛΟΒΝΑ ΖΑΡΕΤΣΝΑΓΙΑ
μια νεαρή κοπέλα, κόρη πλούσιου γαιοκτήμονα
ΙΛΙΑ ΑΦΑΝΑΣΕΒΙΤΣ ΣΑΜΡΑΓΕΦ
απόστρατος υπολοχαγός, επιστάτης στο κτήμα του Σόριν
ΠΩΛΙΝΑ ΑΝΤΡΕΓΕΒΝΑ η γυναίκα του
ΜΑΣΑ
η κόρη τους
ΜΠΟΡΙΣ ΑΛΕΞΕΓΕΒΙΤΣ ΤΡΙΓΚΟΡΙΝ συγγραφέας
ΓΕΒΓΕΝΙ ΣΕΡΓΚΕΓΕΒΙΤΣ ΝΤΟΡΝ γιατρός
ΣΥΜΕΩΝ ΣIΜΕOΝΟΒΙΤΣ ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΝΚΟ δάσκαλος
ΓΙΑΚOΦ εργάτης
Ένας μάγειρας Μια καμαριέρα
8
ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΟΦ
Πρώτη Πράξη Ένα τμήμα του πάρκου στο κτήμα του Σόριν. Μια πλατιά αλέα που οδηγεί σε μια λίμνη στο βάθος του πάρκου. Στη μέση της αλέας έχει στηθεί πρόχειρα μια σκηνή για ερασιτεχνική παράσταση και κρύβει τη λίμνη από τους θεατές. Δεξιά και αριστερά της σκηνής υπάρχουν χαμηλοί θάμνοι. Κάποιες καρέκλες, ένα τραπεζάκι. Ο ήλιος μόλις έχει βασιλέψει. Στη σκηνή, πίσω από την κλειστή αυλαία,βρίσκονται ο Γιάκoφ και άλλοι εργάτες. Τους ακούμε να βήχουν και να χτυπάνε με τα σφυριά τους. Από αριστερά μπαίνουν η Μάσα και ο Μεντβεντένκο, που επιστρέφουν από περίπατο.
Ο ΓΛΑΡΟΣ
9
ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΝΚΟ: Γιατί φοράτε πάντοτε μαύρα; ΜΑΣΑ. Για να ταιριάζουν με τη μαύρη ζωή μου. Είμαι δυστυχισμένη. ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΝΚΟ. Γιατί να είστε δυστυχισμένη; [Το ξανασκέφτεται.]
Δεν σας καταλαβαίνω. Έχετε την υγεία σας και ο πατέρας σας έχει τον τρόπο του, παρόλο που δεν είναι ζάπλουτος. Η ζωή μου είναι πολύ πιο δύσκολη απ’ τη δική σας. Τα βγάζω πέρα με 23 ρούβλια το μήνα – κι από αυτά έχω και κρατήσεις. Κι όμως, δεν φοράω πένθος. [Κάθονται.]
ΜΑΣΑ. Η ευτυχία δεν είναι ζήτημα χρημάτων. Ακόμη κι ένας φτωχός μπορεί να είναι ευτυχισμένος.
ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΝΚΟ. Στη θεωρία, ναι, μπορεί. Η πραγματικότητα
όμως είναι διαφορετική: η μητέρα μου, οι δύο αδελφές μου, ο μικρός μου αδελφός κι εγώ πρέπει να ζήσουμε με τα 23 ρούβλια που βγάζω το μήνα. Δεν πρέπει να φάμε και να πιούμε κάτι; Και να αγοράσουμε τσάι και ζάχαρη. Και καπνό. Στ’ αλήθεια, θα μπορούσατε να τα βγάλετε πέρα μ’ αυτή την κατάσταση;
ΜΑΣΑ. [Κοιτάζοντας προς τη σκηνή.] Σε λίγο αρχίζει η παράσταση. ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΝΚΟ. Α, ναι. Η Νίνα Ζαρέτσναγια θα παίξει στο θε-
ατρικό έργο που έγραψε ο Κονσταντίν Γαβρίλοβιτς. Είναι ερωτευμένοι και απόψε οι ψυχές τους θα γίνουν ένα… Θα γίνουν έργο τέχνης… Αντίθετα, η δική σας ψυχή και η δική μου δεν συναντιούνται πουθενά… Εγώ σας αγαπώ… Και εξαιτίας της αγάπης μου δεν μπορώ να μείνω στο σπίτι· κάθε μέρα περπατάω έξι χιλιόμετρα για να έρθω εδώ κι άλλα έξιγια να γυρίσω· και το μόνο που μου αντιγυρίζετε είναι αδιαφορία. Το καταλαβαίνω όμως. Είμαι φτωχός, έχω
10
ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΟΦ
μεγάλη οικογένεια… Πώς είναι δυνατόν να θέλατε να παντρευτείτε κάποιον που δεν έχει να φάει;
ΜΑΣΑ. Υπερβολές… [Ρουφάει μια πρέζα καπνό.] Η αγάπη σας είναι συγκινητική. Μα δεν μπορώ να νιώσω κάτι αντίστοιχο για σας. Αυτό είναι όλο. [Του προσφέρει την ταμπακιέρα της.] Παρακαλώ, πάρτε.
ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΝΚΟ. Όχι, ευχαριστώ… Δεν είναι για μένα η ώρα… ΜΑΣΑ. Είναι στ’ αλήθεια πνιγηρός ο καιρός. Μάλλον θα έχουμε
καταιγίδα απόψε. Κι εσείς πάντοτε φιλοσοφείτε ή μιλάτε για τα έξοδά σας. Στα μάτια σας δεν υπάρχει μεγαλύτερη δυστυχία από τη φτώχεια. Για μένα όμως είναι χίλιες φορές προτιμότερο να είσαι ντυμένος με κουρέλια και να ζητιανεύεις παρά να… Μα τι μπορείτε εσείς να καταλάβετε από όλα αυτά… [Μπαίνουν ο Σόριν και ο Τρέπλιεφ από δεξιά.]
ΣΟΡΙΝ. [Στηρίζεται στο μπαστούνι του.] Α, δεν είναι για μένα οι εξοχές,
παιδί μου. Και σίγουρα ποτέ δεν θα συνηθίσω τη ζωή εδώ. Σκέψου: χθες το βράδυ πήγα για ύπνο στις δέκα και σήμερα το πρωί ξύπνησα στις εννιά· κι όμως ένιωθα σαν να ’χε κολλήσει το μυαλό μου στο κρανίο μου από τον βαθύ ύπνο. [Γελάει.] Και μετά το γεύμα με πήρε πάλι ο ύπνος χωρίς να το θέλω και τώρα αισθάνομαι εντελώς εξουθενωμένος. Μοιάζει με εφιάλτη όλο αυτό.
ΤΡΕΠΛΙΕΦ. Πράγματι, δεν σας ταιριάζει η εξοχή. Θα έπρεπε να ζείτε στην πόλη. [Βλέπει τη Μάσα και τον Μεντβεντένκο.] Α, αγαπητοί φίλοι… Ξέρετε, δεν πρέπει να είστε εδώ πριν από την παράσταση… Θα σας φωνάξουμε όταν έρθει η ώρα να ξεκινήσουμε. Μα τώρα πρέπει να φύγετε…
ΣΟΡΙΝ. [Στη Μάσα.] Μάσα, κάνε τον κόπο να πεις στον πατέρα σου, πριν κοιμηθεί, να λύνει το σκύλο. Χθες ούρλιαζε τόσο, που η αδερφή μου έμεινε ξάγρυπνη όλο το βράδυ.
Ο ΓΛΑΡΟΣ
11
ΜΑΣΑ. Αν θέλετε, να του το πείτε εσείς. Εγώ δεν του το λέω. Και σας παρακαλώ, μην μου ζητάτε κάτι τέτοιο. [Στον Μεντβεντένκο.] Πάμε.
ΜΕΝΤΒΕΝΤΕΝΚΟ. [Στον Τρέπλιεφ.] Αν έχετε την καλοσύνη, στείλτε κάποιον να μας ειδοποιήσει πριν ξεκινήσει η παράσταση. [Φεύγουν μαζί.]
ΣΟΡΙΝ. Αυτό σημαίνει πωςκι απόψε το σκυλί θα ουρλιάζει όλο
το βράδυ. Περίεργο πράγμα: ποτέ δεν κατάφερα να ζήσω στην εξοχή όπως θα ήθελα. Συνήθως έπαιρνα τέσσερις εβδομάδες άδεια και ερχόμουν εδώ να ξεκουραστώ… Να αράξω, ρε αδελφέ… Όμως, με ζάλιζαν τόσο πολύ με κάθε λογής μικρότητες, που από την πρώτη κιόλας μέρα ήθελα να γυρίσω πίσω… [Γελάει.] Κι όταν έφευγα από εδώ, πετούσα απ’ τη χαρά μου… Μα τώρα που πήρα σύνταξη, δεν έχω πού αλλού να πάω. Έτσι, θέλω δε θέλω, μένω εδώ…
ΓΙΑΚΟΦ. [Στον Τρέπλιεφ.] Κονσταντίν Γαβρίλοβιτς, εμείς πάμε για μια βουτιά στη λίμνη.
ΤΡΕΠΛΙΕΦ. Εντάξει, αλλά να είστε πίσω το πολύ σε δέκα λεπτά. [Κοιτάζει το ρολόι του.] Θα πρέπει να ξεκινήσουμε.
ΓΙΑΚΟΦ. Μάλιστα, αφεντικό. [Φεύγει.] ΤΡΕΠΛΙΕΦ. [Κοιτάζει τη σκηνή.] Να, λοιπόν, το θέατρό μας! Με την
αυλαία του, τις κουίντες του… κι ανάμεσά τους η σκηνή. Χωρίς σκηνικά. Μονάχα η αλήθεια… Όταν σηκωθεί η αυλαία, βλέπεις κατευθείαν τη λίμνη και τον ορίζοντα. Θα αρχίσουμε στις οκτώμισι ακριβώς. Μόλις ανατείλει το φεγγάρι.
ΣΟΡΙΝ. Έξοχη ιδέα.
12
ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΟΦ
ΤΡΕΠΛΙΕΦ. (Ανήσυχος.] Μα αν αργήσει η Νίνα, όλη τούτη η μαγεία
θα χαθεί. (Κοιτάει το ρολόι του.] Θα έπρεπε ήδη να είναι εδώ. Της είναι πολύ δύσκολο να φύγει απ’ το σπίτι της· ο πατέρας της και η μητριά της την ελέγχουν συνεχώς. Ούτε φυλακή να ήταν… [Ισιώνει τη γραβάτα του θείου του.] Τα γένια σου είναι ανακατεμένα και τα μαλλιά σου αχτένιστα. Δεν πρέπει να τα στρώσεις λιγάκι;
ΣΟΡΙΝ. [Τακτοποιώντας τα γένια του.]Η τραγωδία της ζωής μου… Ακό-
μη και νέος έμοιαζα με μέθυσο – άσ’ τα να πάνε. Και οι γυναίκες δεν με αγάπησαν ποτέ. [Κάθεται.] Δεν μου λες – γιατί έχει τόσο κακή διάθεση η αδελφή μου;
ΤΡΕΠΛΙΕΦ. Ρωτάς γιατί; [Κάπως ειρωνικά.] Γιατί πλήττει αφόρητα.
[Κάθεται δίπλα του.] Και κυρίως γιατί ζηλεύει. Έχει αρπαχτεί μαζί μου, με την παράσταση και το έργο μου… Γιατί παίζει η Νίνα και όχι εκείνη. Δεν έχει διαβάσει καν το έργο μου, αλλά ήδη το μισεί.
ΣΟΡΙΝ. [Γελώντας.] Σιγά μην το μισεί… Βλέπεις φαντάσματα… ΤΡΕΠΛΙΕΦ. Τρέμει την πιθανότητα σε τούτη την ασήμαντη σκηνή
να λάμψει η Νίνα και όχι εκείνη. [Κοιτώντας το ρολόι του.] Στ’ αλήθεια, είναι ενδιαφέρουσα ψυχολογική περίπτωση η μητέρα μου. Είναι αναμφίβολα ταλαντούχα, έξυπνη όσο δεν παίρνει, μπορεί να συγκινηθεί μέχρι δακρύων διαβάζοντας ένα βιβλίο και να σου απαγγείλει ολόκληρο τον Νεκράσοφ από στήθους – κι όταν φροντίζει τους αρρώστους, είναι φύλακας άγγελος. Για τόλμησε όμως να επαινέσεις την Ντούζε μπροστά της. Αλίμονό σου. Μόνο αυτήν πρέπει να επαινείς, μόνο για εκείνη πρέπει να γράφεις, να παραληρείς και να εκστασιάζεσαι με την εξαιρετική της ερμηνεία στην Κυρία με τις καμέλιες ή στο Μεθύσι της ζωής. Αλλά εδώ στην εξοχή αυτό το ναρκωτικό δεν μας βρίσκεται – κι έτσι πλήττει και βαριέται και εκνευρίζεται και γίνεται ανυπόφορη. Μας βλέπει όλους σαν εχθρούς της, μας κατηγορεί για τα πάντα. Έπειτα, είναι προληπτική. Τρομοκρατείται όταν βλέπει τρία αναμμένα κεριά και κλεί-
Ο ΓΛΑΡΟΣ
13
νεται μέσα όταν ο μήνας έχει δεκατρείς. Είναι και τσιγκούνα: έχει εβδομήντα χιλιάρικα στην τράπεζα στην Οδησσό – αυτό το ξέρω καλά. Για δοκίμασε όμως να της ζητήσεις δανεικά. Θα καταρρεύσει βάζοντας τα κλάματα.
ΣΟΡΙΝ. Τώρα σου καρφώθηκε η ιδέα πως της μητέρας σου δεν θα της αρέσει το έργο σου και συγχύζεσαι με τα πάντα. Ηρέμησε, καλέ μου, η μητέρα σου σε λατρεύει.
ΤΡΕΠΛΙΕΦ. [Μαδώντας ένα λουλούδι.] Μ’ αγαπά, δεν μ’ αγαπά· μ’
αγαπά, δεν μ’ αγαπά· μ’ αγαπά, δεν μ’ αγαπά. [Γελάει.] Ορίστε, το λέει και το λουλούδι: η μητέρα μου δεν μ’ αγαπά. [Με σοβαρότερο ύφος.] Φυσικά και δεν μ’ αγαπά! Το μόνο που λαχταράείναι να ζήσει, να αγαπήσει, να θαμπώσει τους πάντες με τα φανταχτερά της φορέματα. Κι εγώ είμαι ήδη είκοσι πέντε χρονών: της θυμίζω πως δεν είναι πια νέα. Βλέπεις, όταν εγώ λείπω, η μητέρα είναι μόνο τριάντα δύο χρονών· μα όταν είμαστε μαζί, ανεβαίνει στα σαράντα τρία – και γι’ αυτό με μισεί. Επιπλέον, ξέρει καλά πως δεν εκτιμώ διόλου το θέατρο. Η ίδια το λατρεύει: πιστεύει πως υπηρετεί την ανθρωπότητα μέσα από την ιερή τέχνη του θεάτρου… Εγώ όμως νομίζω ότι το σύγχρονο θέατρο είναι μονάχαμια στείρα σύμβαση, μια ατέλειωτη επανάληψη των παμπάλαιων προκαταλήψεων. Όταν ανεβαίνει η αυλαία, βλέπω στη μισοφωτισμένη σκηνή με τους ίδιους πάντοτε τρεις τοίχους αυτά τα ιερά τέρατα της τέχνης να δείχνουν στους ανθρώπους τις ίδιες φριχτές κοινοτοπίες: πώς να τρώνε, πώς να πίνουν, πώς να ερωτεύονται, πώς να περπατάνε και πώς να φοράνε τα σακάκια τους… Όταν τους βλέπω να προσπαθούν να ψαρέψουν ένα ηθικό δίδαγμα μέσα από εικόνες και φράσεις –ένα ευκολονόητο ηθικό δίδαγμα, χρήσιμο για την καθημερινή ζωή, εντέλει φτηνό,που θα σχηματιστεί μέσα από τις χιλιάδες χαζές παραλλαγές του ίδιου ασήμαντου πράγματος– τότε τρέχω να κρυφτώ… Σαν τον Γκι ντε Μοπασάν, που το έβαλε στα πόδια μόλις αντίκρισε τον Πύργο του Άιφελ, επειδή τον αρρώσταινε όλη αυτή η κακογουστιά.