Εννοια και μορφές της Ουτοπίας

Έννοια και μορφές της Ουτοπίας Ερευνητική εργασία S7ELA Καθηγήτρια: Κατερίνα Μανδρώνη

2021

Δίωρο μάθημα Φιλοσοφίας

|1

|2

Εισαγωγή

Αν ανοίξουμε το λεξικό, θα βρούμε ότι η ουτοπία περιγράφει κάθε ιδέα, ιδίως ιδεολογία, η οποία θεωρείται ότι είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί· (πρβ. χίμαιρα). Εκτός λεξικού; Γιατί είναι αδύνατο να πραγματοποιηθεί η ουτοπία; γιατί μοιάζει κάτι εξω-πραγματικό ή εξωανθρώπινο; Μήπως έχουμε τη συνήθεια να χαρακτηρίζουμε ουτοπική κάθε προσπάθεια να ξεφύγουμε από τα «κουτάκια», ξέρετε, αυτά τα προκατασκευασμένα, της σκέψης και των επιλογών; Αυτό μας φαίνεται πως ονομάζεται εφησυχασμός και αδράνεια. Ας σταθούμε στην έννοια της ουτοπίας ως μιας διαρκούς υπόμνησης της δυνατότητας να αντιμετωπίσουμε νέες ιδέες και ανάγκες που αναδύονται. Και βέβαια η ουτοπία έχει πολλά ρίσκα (αποτυχίας κυρίως)‧ αυτό όμως δεν μπορεί να αποτελεί δικαιολογία για να αποφεύγουμε την ευθύνη του εφικτού. Με αφορμή την Ουτοπία του Τόμας Μόρ, ερευνήσαμε την έννοια της Ουτοπίας και της Δυστοπίας σε εγχειρήματα που πραγματοποιήθηκαν στο παρελθόν. Και επιπλέον, προσεγγίσαμε λογοτεχνικά κείμενα και κινηματογραφικές ταινίες για να δούμε πώς η Τέχνη αποτυπώνει αυτόν τον προβληματισμό.

Χριστίνα Παπαζαχαρή- Αθανάσιος Ναθαήλ: Palmanova

|3

|4

|5

|6

|7

Εύα Αργύρη-Βίκυ Κόκκωνα: Η Νέα Αρμονία (New Harmony- Robert Owen) Robert Owen (1771-1858), Ουαλός υφαντουργός κατά την Βιομηχανική Επανάσταση: • Ένας από τους ιδρυτές του ουτοπικού σοσιαλισμού* • Πηγή έμπνευσης για τα συνεταιριστικά και συνδικαλιστικά κινήματα • Φιλάνθρωπος, οραματιστής, ιδεαλιστής. Δοκίμασε να πραγματοποιήσει τις ιδέες του για μία ιδανική κοινωνία.

• To 1799 ανέλαβε τη διοίκηση του βαμβακουργείου στο New Lanark όπου προσπάθησε να εφαρμόσει τα ιδανικά του. *Το πρώτο ρεύμα του σύγχρονου σοσιαλισμού. Χαρακτηρίζεται από την παρουσίαση οραμάτων και περιγραμμάτων για φανταστικές ή φουτουριστικές ιδανικές κοινωνίες, με τα θετικά ιδανικά να είναι ο κύριος λόγος για την κινητοποίηση της κοινωνίας προς μια τέτοια κατεύθυνση. Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές πιστεύουν ότι οι άνθρωποι όλων των τάξεων μπορούν να υιοθετήσουν οικειοθελώς το σχέδιό τους για την κοινωνία, εάν παρουσιαστεί σε αυτούς πειστικά. (Επανάσταση μη απαραίτητη για την εμφάνιση του σοσιαλισμού.) -->αντίθετα με την άποψη του Καρλ Μαρξ που θεωρούσε ότι η ταξική πάλη/επανάσταση είναι απαραίτητη για την επίτευξη της "ιδανικής κοινωνίας". Ποιές ήταν οι ιδέες του Owen; Ο Owen υποστήριζε ότι: • Η εργατική τάξη είναι υπεύθυνη για τη δημιουργία του πλούτου στις καπιταλιστικές κοινωνίες ενώ δεν οφελείται άμεσα απο αυτόν τον νεοσύστατο πλούτο.

• Ο ανθρώπινος χαρακτήρας πλάθεται απο τις συνθήκες ζωής με τις οποίες έρχεται ο άνθρωπος αντιμέτωπος. Έτσι, τα άτομα δεν μπορούν να επαινηθούν ή να κατηγορηθούν για τη συμπεριφορά ή την κατάστασή τους στη ζωή.

• Η εξαθλίωση και η αμάθεια είναι αποτέλεσμα της φτώχειας. Αν η φτώχεια εξαλειφόταν και οι εργάτες ζούσαν υπό καλύτερες συνθήκες, τα πράγματα θα ήταν καλύτερα.

• Η εκπαίδευση δεν είναι αυτοσκοπός αλλά ένα εργαλείο για τη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα και, μέσω αυτού, για την κοινωνική αλλαγή.

New Harmony (1825-1827) • Αν και ο Owen κατάφερε να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής της κοινωνίας στο New Lanark , ήρθε αντιμέτωπος με αρκετά προβλήματα. Έτσι, θέλησε να εφαρμόσει αλλού τις ιδέες του.

|8

• Έμαθε ότι ένα χωριό στην Ιντιάνα των ΗΠΑ ήταν προς πώληση διότι η θρησκευτική κοινότητα " Harmony Society" που κατοικούσε εκεί αποφάσισε να μετακομίσει στην Πενσυλβάνια. (Ο προορισμός του δεν ήταν τυχαίος. Η οικονομική κρίση του 1819 έκανε πολλούς Ευρωπαίους να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ).

• Με όσα χρήματα είχε μαζέψει απο το New Lanark αγόρασε το χωρίο και το ονόμασε " New | 9 Harmony • Θα αποτελούσε πειραματικό πρότυπο της ουτοπικής, σοσιαλιστικής κοινωνίας που οραματιζόταν ο Owen.

• Ο Owen άφησε τον γιό του William να επιβλέπει την κατάσταση στη Νέα Αρμονία, και ταξίδεψε ανατολικά για να προσλάβει νέους κατοίκους.

• Μέσα στην πρώτη κιόλας βδομάδα μαζεύτηκαν 800 άτομα • William Maclure (πλούσιος Σκωτσέζος επιστήμονας και φιλάνθρωπος ο οικονομικός του συνεργάτης. Η συμμετοχή του προσέλκυε επιστήμονες, εκπαιδευτικούς και καλλιτέχνες. (Αυτό συνέβαλε στη μετατροπή της κοινότητας της Νέας Αρμονίας σε κέντρο εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, επιστημονικής έρευνας και καλλιτεχνικής έκφρασης).

New Harmony • Έντονη αντίθεση σε σχέση με τη σκληρή πραγματικότητα της φτωχικής ζωής • Παρότι ο Owen σκόπευε στον συνδυασμό γεωργίας και βιομηχανίας, τελικά δόθηκε έμφαση κυρίως στην αγροτική παραγωγή • Οι κάτοικοι φρόντιζαν όλοι μαζί τα χωράφια και κατανάλωναν οι ίδιοι τα προϊόντα, ενώ αν υπήρχε περίσσευμα προϊόντων τα πουλούσαν εκτός κοινότητας.

ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΖΩΗ Ήταν αντίθετη με τον θεσμό της οικογένειας και o Owen μέσω των κοινόχρηστων χώρων προσπαθούσε να τον αποδυναμώσει. Eπιθυμούσε να επιτύχει την αλλαγή από το ατομικό στο κοινωνικό σύστημα, από τις ιδιωτικές οικογένειες με διαφορετικά ενδιαφέροντα σε κοινότητες πολλών οικογενειών με ένα ενδιαφέρον. | 10 ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Τη διεύθυνση της κοινότητας την χώρισε σε έξι τμήματα από τα οποία εκλεγόταν ένας υπεύθυνος για το καθένα, ο οποίος διάλεγε τέσσερις επιστάτες και όλοι μαζί αποτελούσαν το «κυβερνητικό» συμβούλιο. Το ουτοπικό στοιχείο της «Νέας Αρμονίας» Το ουτοπικό στοιχειό της «Νέας Αρμονίας» είναι ότι ο ιδρυτής της, ο Robert Owen, ήθελε να δημιουργήσει μία απείρως βελτιωμένη κοινωνία που να στηρίζεται στα ιδανικά του. Ήλπιζε ότι η κοινωνία αυτή θα ήταν μια «κοινωνία ισότητας» και ένας «νέος ηθικός κόσμος». O Marx και o Engels επίσης χαρακτήρισαν τον Owen ως ουτοπιστή, επειδή ο σκοπός του ήταν να ανακαλύψει ένα νέο και ιδανικό σύστημα κοινωνικών τάξεων και να το επιβάλει στην κοινωνία. Ο Owen είχε πει ότι «Υπάρχει ένας και μόνος τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος μπορεί να κατέχει για πάντα την ευτυχία και αυτός είναι η συνεργασία για το κοινωνικό καλό. Η Νέα Αρμονία ήταν ένας συναιτερισμός που στόχευε στα παρακάτω ιδανικά: • Απαλλαγή από κοινωνικές τάξεις • Βελτίωση συνθηκών εργασίας και διαβίωσης • Ισότητα • Απουσία εγκληματικότητας • Απουσία φτώχειας • Βελτιωμένη παροχή υγείας • Γνώση • Ευτυχία • Αυτονομία • Να έχουν όλοι έναν σαφή ρόλο στην κοινωνία.

Τι έγινε μετά; Η σοσιαλιστική κοινωνία της Νέας Αρμονίας κατέρρευσε το 1827. Ο ατομικισμός αντικατέστησε τον σοσιαλισμό και η Νέα Αρμονία διαλύθηκε ολότελα το 1829 εξαιτίας συγκρούσεων. Ο Owen ξόδεψε 200.000 δολάρια από τα δικά του κεφάλαια για να ξεπληρώσει τα χρέη της κοινότητας. Τον Ιούνιο του 1827 ο Owen επέστρεψε στην Αγγλία και συνέχισε | 11 την προσπάθειά του για τη δημιουργία μιας ιδανικής κοινωνίας, οι κόποι του όμως δεν απέδωσαν. Όλες οι ουτοπίκές κοινωνίες που ίδρυσε εξελίχθηκαν σε δυστοπίες.

Χαρακτικό του F. Bate που απεικονίζει τη Νέα Αρμονία έτσι όπως την είχε προτείνει ο Robert Owen, Λονδίνο, 1838. Βιβλιογραφία: https://www.encyclopedia.com/people/social-sciences-and-law/socialreformers/robert-owen https://ikee.lib.auth.gr/record/288279/files/GRI-2017-18848.pdf https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%85%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%B9%CE% BA%CF%8C%CF%82_%CF%83%CE%BF%CF%83%CE%B9%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CF %83%CE%BC%CF%8C%CF%82 https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A1%CF%8C%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%81%CF% 84_%CE%8C%CE%BF%CF%85%CE%B5%CE%BD https://www.maciverinstitute.com/2020/02/the-failed-socialist-state-in-midwesternamerica/ http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1409&Itemid=29 https://www.foxnews.com/media/new-harmony-unauthorized-history-socialism-foxnation https://ikee.lib.auth.gr/record/288279/files/GRI-2017-18848.pdf

Ζαχαρίας Ζανέ- Βασίλης Πανδής: Fruitlands-Vegan Anarchism Το καλοκαίρι του 1843, έντεκα μεταρρυθμιστές στη Μασσαχουσέτη ξεκίνησαν ένα ουτοπικό πέιραμα που ονομάζεται Fruitland. Αντικείμενό τους ήταν να δημιουργήσουν μια τέλεια κοινωνία, χωρίς τις αρνητικές επιρροές του καπιταλισμού, του εμπορίου και της κυβέρνησης. Σχεδίασαν να το πράξουν μέσω της τήρησης αυστηρών κοινοτικών κανονισμών, μεταξύ των | 12 οποίων και ο αυστηρός βεγκανισμός. Το πείραμα Fruitland –αν και κατέληξε σε αποτυχίαείναι διδακτικό, διότι παρέχει ένα λεπτομερές παράδειγμα μιας συγκεκριμένης άρθρωσης της σχέσης μεταξύ του βεγκανισμού και του αναρχισμού. Σε αντίθεση με τους πιο σύγχρονους μεταρρυθμιστές, οι Fruitlanders τόνισαν την ιεραρχία (και όχι την ισότητα) μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Η απόρριψη τους ζωικού βασιλείου ήταν ζωτικής σημασίας γι’αυτούς, καθώς προσπάθησαν να γίνουν τέλεια όντα, επιλέξιμα για ουτοπία. Έτσι, η Fruitland παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο ο βέγκαν-αναρχικός δεσμός ήταν πολύ διαφορετικός σε καθεμιά από τις ενσαρκώσεις του, και ως εκ τούτου ένας ενδεικτικός φακός στον πολιτικό και κοινωνικό κόσμο του 19ου αι.

O Amos Bronson Alcott, δάσκαλος και μέλος της Εταιρείας Μη Αντίστασης της Νέας Αγγλίας, ήρθε με την ιδέα της Fruitlands το 1841. Ταξίδεψε στην Αγγλία τον επόμενο χρόνο, όπου έλπιζε να βρεί υποστήριξη και ανθρώπους να συμμετάσχουν μαζί του στο πείραμα. Η Αγγλία ήταν το σπίτι της ισχυρότερης ομάδας υποστηρικτών του, μιας ομάδας εκπαιδευτικών που είχαν ιδρύσει το Alcott House, ένα σχολείο βασισμένο στη φιλοσοφία της διδασκαλίας του. Ένας από τους υποστηρικτές του ήταν ο Charles Lane ο οποίος ταξίδεψε μαζί του στις Ηνωμένες Πολιτείες στις 21 Οκτωβρίου 1842.

| 13

Τον Μάιο του 1843, ο Lane αγόρασε το αγρόκτημα Wyman 90 στρεμμάτων (36 εκτάρια), στο Χάρβαρντ της Μασσαχουσέτης, για 1800 δολάρια. Αν και ο Alcott είχε την ιδέα της Fruitlands, ο ίδιος δεν ασχολήθηκε με την αγορά γης, κυρίως επειδή είχε απογοητευτεί μετά την αποτυχία του Temple School του, και τα επόμενα χρόνια του στο Concord της Μασσαχουσέτης ως αγρότης. Τον Ιούλιο, ο Alcott ανακοίνωσε τα σχέδιά του στο The Dial: «Έχουμε κάνει μια συμφωνία με τον ιδιοκτήτη ενός κτήματος περίπου 100 στρεμμάτων, η οποία απελευθερώνει αυτό το κομμάτι από την ανθρώπινη ιδιοκτησία». Μετακόμισαν επίσημα στο αγρόκτημα την 1η Ιουνίου και το ονόμασαν αισιόδοξα Fruitlands.

Ο Alcott ήταν οπαδός του υπερβατισμού, βασικό γνώρισμα του οποίου ήταν η πίστη στην καλοσύνη του ανθρώπου και της φύσης. Οι υπερβατιστές πίστευαν πως η κοινωνία και οι

θεσμοί της διαφθείρουν την αγνότητα του ατόμου. Πιστεύουν ως εκ τούτου πως οι άνθρωποι είναι καλύτεροι όταν είναι αυτάρκεις και ανεξάρτητοι. Η άποψη του Alcott για τον υπερβατισμό ήταν ένα είδος θρησκευτικού αναρχισμού, μια παραίτηση από τα εγκόσμια για να μπορέσει ο άνθρωπος να εστιάσει στο πνεύμα. Τα μέλη της Fruitlands πίστευαν ότι η πνευματική τους αναγέννηση συνδέεται με τη σωματική υγεία, ότι | 14 «η εξωτερική αποχή είναι ένα σημάδι εσωτερικής πληρότητας». Ο Alcott πίστευε επίσης στην τέλεια διαίσθηση των παιδιών και γι’αυτό έδινε μεγάλη έμφαση στην εκπαίδευση και ήλπιζε ότι η αθωότητά τους θα είχε αναζωογονητική επίδραση στους ηλικιωμένους.

Φίλιππος Δάλας: The Shakers Πού, πότε, ποιοι και γιατί: Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση και οι τεχνολογικές εξελίξεις οδήγησαν σε νέες χριστιανικές αιρέσεις έξω από την Καθολική Εκκλησία και τα κυρίαρχα προτεσταντικά δόγματα στον 17ο | 15 και 18ο αιώνα. Η Ενωμένη Κοινωνία των Πιστών της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού, όπως οι ίδιοι αυτοαποκαλούνταν, ιδρύθηκε το 1747 στην Αγγλία από την εργάτρια Ann Lee που θεωρήθηκε προφήτης. Εξαιτίας του εκστατικού χορού τους, ο κόσμος τούς αποκαλούσε Shakers. Το 1774 η Μητέρα Ann, με την καθοδήγηση θεϊκών οραμάτων και σημαδιών, ήρθε στην Αμερική με εφτά προσκυνητές, για να διαδώσουν το ευαγγέλιό της στον Νέο Κόσμο. Μόλις δύο χρόνια αργότερα εγκαταστάθηκαν στο Niskeyuna (τώρα Watervliet) της Νέας Υόρκης. Η μικρή ομάδα επωφελήθηκε από το κίνημα Ανεξαρτησίας που σάρωσε την περιοχή, και μέσα σε πέντε χρόνια αυξήθηκε σε αρκετές χιλιάδες μέλη. Οι Shakers έφτασαν στην Αμερική την παραμονή της Αμερικανικής Επανάστασης, έχοντας αφήσει την Αγγλία και επιδιώκοντας την ελευθερία. Σκοποί και ουτοπικό στοιχείο Με βάση τις πεποιθήσεις της Ann Lee και το όραμά της για το ουράνιο βασίλειο που θα έρθει, η διδασκαλία των Shakers τόνισε την απλότητα, την αγαμία και την εργασία. Οι κοινότητες των Shakers άνθισαν στα μέσα του 19ου αιώνα και δημιούργησαν ένα ξεχωριστό στιλ αρχιτεκτονικής, επίπλων και χειροτεχνίας στον αμερικανικό πολιτισμό. Ήταν απλοί άνθρωποι που επέλεξαν να εγκαταλείψουν τις οικογένειές τους, την περιουσία τους και τους κοσμικούς δεσμούς για να γνωρίσουν την ειρηνική φύση του βασιλείου του Χριστού. Σε αντάλλαγμα, οργανώθηκαν σε «ιερές οικογένειες» όπου οι άνδρες και οι γυναίκες ζούσαν ως αδέλφια, όπου όλη η περιουσία ήταν κοινή, και όπου ο καθένας συμμετείχε στην αυστηρή καθημερινή εργασία της μετατροπής της γης σε παράδεισο. Στην ακμή τους το 1840, περισσότεροι από έξι χιλιάδες πιστοί ζούσαν σε δεκαεννέα κοινά χωριά από τη Νέα Αγγλία έως το Οχάιο και το Κεντάκι. Ιστορίες για την ειρηνική και ευημερούσα ζωή τους εντυπωσίασαν αυτούς που αναζητούσαν την ουτοπία. Αλλά οι προσδοκίες των Shakers ήταν θεϊκές, όχι υλικές ή κοινωνικές. (Millennialism είναι μια πεποίθηση που προωθείται από ορισμένες θρησκευτικές οργανώσεις: μια Χρυσή Εποχή ή ένας Παράδεισος θα συμβεί στη Γη πριν από την τελική κρίση και τη μελλοντική αιώνια κατάσταση του "Ερχόμενου Κόσμου".) Ως Millennialists πίστευαν ότι ο Χριστός ξαναεμφανίστηκε, πρώτα στο πρόσωπο της Ann Lee και μετά σε όλους όσους ξυπνάει η συνείδησή Του. Οπότε κάθε πιστός όφειλε να ζει με ευλάβεια και να αγωνίζεται για την τελειότητα σε οτιδήποτε έκανε. Η ανταμοιβή τους ήταν πάντα η εργασία. Σκοπός τους ήταν να επιτύχουν την αποκατάσταση του κόσμου από τον Θεό με την βοήθεια της αφοσιωμένης δουλειάς τους. Ήταν αυστηροί σε κάθε λεπτομέρεια. Όλη η αφοσίωση τους πήγαινε στις κατασκευές και στις δημιουργίες τους. Τα χωριά τους κατασκευάστηκαν και συντηρήθηκαν σχολαστικά, τα εργαστήριά τους ήταν

παγκοσμίως γνωστά για τα αξιόπιστα προϊόντα τους , και οι κήποι τους παρείχαν άφθονα υλικά για τις δικές τους ανάγκες και τις ανάγκες των φτωχών. Το σημαντικότερο: Εβδομήντα πέντε χρόνια πριν από τη χειραφέτηση των σκλάβων και εκατόν πενήντα χρόνια | 16 πριν οι γυναίκες να αρχίσουν να ψηφίζουν στην Αμερική, οι Shakers ασκούσαν κοινωνική, σεξουαλική, οικονομική και πνευματική ισότητα για όλα τα μέλη. Τόσο πρωτότυπες και καινοτόμες ήταν οι ιδέες τους. (Φεμινισμός: Ως κοινωνικό κίνημα, ο φεμινισμός εστιάζει στην εξάλειψη της φυλετικής ανισότητας και στην προώθηση των δικαιωμάτων, των συμφερόντων και των ζητημάτων των γυναικών στην κοινωνία.) Γιατί απέτυχε Το 1961 η μοναδική αποικία των Shakers που απέμεινε, η Sabbathday Lake, αρνήθηκε να δεχτεί νέα μέλη. Οι προκλήσεις της αγαμίας και της κοινοτικής ζωής ήταν η αιτία για να μειωθεί ο αριθμός των Shakers από μερικές χιλιάδες σε μόνο δύο. Αυτού του είδους η εσωστρέφεια είχε ως συνέπεια ο 60χρονος αδελφός Arnold Hadd και η 78χρονη αδελφή June Carpenter να είναι οι μόνοι Shakers στην κοινότητα. Όσο κι να ήθελαν να κρατήσουν την ομάδα τους ζωντανή, η έλλειψη νέων μελών ήταν μοιραία.

Χριστόφορος Σμπαρούνης-Πάμπλο Garmendia Τσελιούδης: Fordlandia Ουτοπία ονομάζεται ένα φανταστικό μέρος ή κατάσταση πραγμάτων όπου όλα είναι τέλεια.

O Henry Ford, ο πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο το 1926, αποφάσισε να δημιουργήσει μικρή πόλη στον Αμαζόνιο της Βραζιλίας. | 17 Επισήμως, το ενδιαφέρον του Ford για τη Βραζιλία

ήταν

ένα

επιχειρηματικό

εγχείρημα: ο Φορντ αγόραζε ορισμένες πρώτες ύλες από την Σρι Λάνκα, που έλεγχε η Βρετανία, αλλά αυτή αύξησε το κόστος αγοράς, οπότε ήθελε να βρει μια φτηνή πηγή καουτσούκ που θα επέτρεπε στην Ford Motor Company να παραγάγει τα δικά του λάστιχα, και έτσι θα μειωνόταν το κόστος. Αλλά το όραμα του Ford ήταν ακόμα μεγαλύτερο. Ο στόχος του δεν ήταν απλώς να στείλει το καουτσούκ πίσω στην εταιρεία του - ήταν να χτίσει το όραμά του για μια ιδανική πόλη. Μια πόλη που θα συνδύαζε τις ίδιες έννοιες που ο Ford είχε υπερασπιστεί καθόλη τη διάρκεια της καριέρας του και θα έδινε ένα καλύτερο μέλλον σε ένα ξεχασμένο μέρος του πλανήτη. Και αυτή η πόλη θα έφερνε το όνομά του: Fordlandia. Πίστευε ότι οι αξίες που είχαν κάνει την εταιρεία του επιτυχημένη, θα μπορούσαν να υιοθετηθούν και οπουδήποτε αλλού στον πλανήτη. Το 1928, έφτασε στο σημείο να ανακοινώσει: «Δεν πρόκειται να βγάλουμε χρήματα στη Νότια Αμερική, αλλά να βοηθήσουμε στην ανάπτυξη αυτής της υπέροχης και εύφορης γης». Η πόλη είχε ένα αυστηρό σύνολο κανόνων που επέβαλαν οι διαχειριστές. Το αλκοόλ, οι γυναίκες, ο καπνός, ακόμη και το ποδόσφαιρο απαγορεύτηκαν εντός της πόλης, συμπεριλαμβανομένων των σπιτιών των εργαζομένων. Οι επιθεωρητές πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και έλεγχαν πόσο οργανωμένα ήταν τα σπίτια τους και κατά πόσο εφάρμοζαν τους κανόνες. Στους εργαζόμενους δόθηκαν άγνωστα τρόφιμα, όπως χάμπουργκερ και κονσερβοποιημένα τρόφιμα, και αναγκάστηκαν να ζήσουν σε κατοικίες αμερικανικού τύπου. Στους περισσότερους δεν άρεσε ο τρόπος με τον οποίο τους φέρονταν - να απαιτείται να φορούν σήματα ταυτότητας και να εργάζονται στη μέση της ημέρας κάτω από τον τροπικό ήλιο - και συχνά αρνούνταν να εργαστούν.

Το 1930, οι εργάτες κουράστηκαν από το αμερικανικό φαγητό και εξεγέρθηκαν στην καφετέρια της πόλης. Οι αντάρτες έκοβαν τα καλώδια του τηλεγράφου και απωθούσαν τους διαχειριστές, ακόμη και τον μάγειρα της πόλης, στη ζούγκλα για λίγες μέρες, μέχρι που έφτασε ο στρατός της Βραζιλίας και τελείωσε η εξέγερση. Στη συνέχεια, έγιναν συμφωνίες σχετικά με το είδος των τροφίμων που άρεσε στους εργαζομένους. Πρόβλημα υπήρξε με την κατανάλωση αλκοόλ, | 18 έτσι οι εργαζόμενοι πραγματοποίησαν μαζική απεργία και ταραχές ξέσπασαν, πολλά από τα εργοστάσια καταστράφηκαν και η πόλη δεν ανακτήθηκε ποτέ. Η Fordlandia εγκαταλείφθηκε το 1934. Ορισμένοι ντόπιοι Βραζιλιάνοι ακόμα μένουν στη Fordlandia, αποκαλώντας την «σπίτι τους».

| 19

| 20

Παύλος Κοτρωνάρος: Η Δημοκρατία της Μινέρβα. Μια αποτυχημένη ουτοπία σε μια ομάδα υφάλων του Ειρηνικού Ωκεανού.

| 21

Πού βρίσκεται;

Ο δημιουργός της Η Δημοκρατία της Μινέρβα, 250 μίλια από την Τόνγκα, επινοήθηκε από τον Αμερικανό μεγιστάνα ακινήτων Michael Oliver. Σύμφωνα με τον Oliver, η οργάνωσή του Ocean Life Research Foundation είχε μαζέψει 100 εκατομμύρια δολάρια για να δημιουργήσει μια ουτοπική κοινωνία στους υφάλους του Ειρηνικού.

Οι πηγές έμπνευσής του

Ayn Rand (1905-1982), Αμερικανίδα συγγραφέας και φιλόσοφος ρωσικής καταγωγής. Αντίθετη στον κολεκτιβισμό, τον κρατισμό και τον αναρχισμό, η Ράντ υποστήριζε τη μιναρχία (ελάχιστο κράτος). Ή με απλά λόγια, ο καθένας μπορει να κάνει ό,τι του αρέσει, αρκεί να μην ενοχλεί τους άλλους, χωρίς βία και καταστολή, χωρίς φόρους και άλλα κοινωνικά συναφή.

Το 1971, ξεκίνησε η «κατασκευή» της Μινέρβα, καθώς φορτηγίδες έφερναν άμμο στους υφάλους για να τους ανυψώσουν.

Η Δημοκρατία της Μινέρβα ανακήρυξε στον κόσμο την ύπαρξη και ανεξαρτησία της στις 19 Ιανουαρίου του 1972.

24 Φεβρουαρίου 1972: τα γειτονικά κράτη (Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, Τόνγκα, Φίτζι, Ναούρου, Σαμόα και Νήσοι Κουκ) συγκάλεσαν πολυμερή σύσκεψη για το θέμα όπου και αποδέχθηκαν την αξίωση του βασιλιά της Τόνγκα Ταουφα’αχάου Τούπου Δ’ να προσαρτήσει τη νεαρότατη δημοκρατία της Μινέρβα στο δικό του βασίλειο.

| 22

Τι απέγινε μετά; Οι φιλελεύθεροι ιδρυτές της Μινέρβα επί χρόνια το πάλεψαν, διαμαρτυρόμενοι στα διεθνή φόρα κατά του τογκιανού στρατού κατοχής. Άδικος κόπος. Ο Ταουφα’αχάου Τούπου Δ’ όρισε φρουρά, για να προσέξει βασικά μη ξαναβυθιστούν τα νησιά, | 23 υποβιβαστούν ξανά σε υφάλους και χάσουν έτσι τα χωρικά τους ύδατα!

Αθανάσιος-Μιχαήλ Αλεξίου- Κωνσταντίνος Χριστόπουλος: 1984

| 24

Ο George Orwell γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου του 1903 στην Ινδία. Θεωρείται ένας από τους πιο επιδραστικούς συγγραφείς του 20ου αιώνα. Τα πιο γνωστά του μυθιστορήματα: Η φάρμα των ζώων και 1984. Ήταν σοσιαλιστής και πολέμησε στο πλευρό των κομμουνιστών στον Ισπανικό Εμφύλιο. Εκεί όμως διαπίστωσε το αληθινό πρόσωπο του Στάλιν και του σταλινισμού. Αυτά ακριβώς τον ενέπνευσαν να συγγράψει τα πιο γνωστά κείμενά του. Το μυθιστόρημα !984. Το έγραψε το 1948, με βάση την εμπειρία του Χίτλερ (ναζισμός) και του Στάλιν (σταλινισμός). Η υπόθεση του έργου εκτυλίσσεται σε ένα μελλοντικό Λονδίνο το οποίο είναι η πρωτεύουσα μιας από τις τρεις υπερδυνάμεις, της Oceania. Εδώ παρουσιάζεται ένα δυστοπικό μέλλον στο οποίο όλη η δύναμη βρίσκεται στα χέρια ενός κόμματος του οποίου ηγέτης είναι ο Μεγάλος Αδελφός. Ο ήρωας του μυθιστορήματος ονομάζεται Winston Smith και εργάζεται στο Υπουργείο Αλήθειας. Η δύναμη του Κόμματος φανερώνεται από το σλόγκαν του: Ο Πόλεμος είναι Ειρήνη Η Ελευθερία είναι Σκλαβιά Η Άγνοια είναι Δύναμη

Ας δούμε αναλυτικότερα αυτό το σλόγκαν: Ο Πόλεμος είναι Ειρήνη Το κράτος της Oceania βρίσκεται συνεχώς σε πόλεμο με μία από τις άλλες δύο υπερδυνάμεις του κόσμου, την Eastasia και την Eurasia. Αφού η χώρα τους λοιπόν βρίσκεται σε συνεχή πόλεμο, ενώνονται οι πολίτες προκειμένου να υπερασπιστούν την πατρίδα τους απέναντι στον

εξωτερικό εχθρό. Ο φόβος που προκαλείται από τις πολεμικές συρράξεις, τούς ωθεί να μήν προβάλουν αντίσταση στον Μεγάλο Αδελφό και στο Κόμμα του. Η Ελευθερία είναι Σκλαβιά Αυτή η πρόταση μπορεί να ερμηνευτεί με δύο τρόπους: Ο πρώτος είναι κυριολεκτικός, δηλαδή, αν κάποιος αποφασίσει να επαναστήσει με κάποιον τρόπο, και άρα αποδεικνύεται η ελευθερία του, συλλαμβάνεται αμέσως από την Αστυνομία Σκέψης και στέλνεται σε σωφρονιστικό στρατόπεδο. Ο δεύτερος είναι πιο φιλφοσοφικός, δηλαδή το Κόμμα αποτρέπει τους υπόλοιπους ανθρώπους από το να σκέφτονται για τον εαυτό τους για το δικό τους καλό. Διότι, αν σκέφτονταν μόνοι τους και έπρατταν με βάση τις σκέψεις τους, θα έπρεπε να έρθουν αντιμέτωποι με τις συνέπειες των πράξεών τους και να αναλάβουν την ευθύνη. Η Άγνοια είναι Δύναμη Η πλήρης άγνοια είναι πλέον πραγματικότητα και έχει επιτευχθεί μέσα από ποικίλους τρόπους, όπως η πλαστογράφηση της Ιστορίας ώστε κάθε μεγάλη ανακάλυψη ή εφεύρεση να έχει αποδοθεί στον Μεγάλο Αδελφό και στο Κόμμα, το οποίο έχει πλήρη έλεγχο στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (προπαγάνδα). Με το να επικρατεί γενική και καθολική άγνοια στον πληθυσμό, δίνεται η ευκαιρία στο Κόμμα να οργανώνει τις δυνάμεις και τους πόρους του στους πολέμους και όχι στην εξολόθρευση εσωτερικών ταραχών. Και επειδή δεν απαιτείται να ξοδέψουν χρήματα στην αντιμετώπιση επαναστάσεων, μπορούν αυτά να αξιοποιηθούν για την εξασφάλιση της δύναμής του. Και άλλα μέτρα επικράτησης και επιβολής Μια από τις πιο φιλόδοξες προσπάθειες του Κόμματος για να διατηρήσει και να παγιώσει την εξουσία του, είναι η δημιουργία μιας νέας γλώσσας που ονομάζεται Newspeak. Σκοπός αυτής της γλώσσας είναι να περιορίσει τις σκέψεις που δε συμφωνούν με τις αρχές του Κομματος. Ειδικότερα, βασίζεται στη λογική πως αν δεν υπάρχουν λέξεις για να εκφράζουν επαναστατικές απόψεις, ο πληθυσμός δε θα μπορεί να επαναστατήσει, γιατί δε θα διαθέτει το μέσο για να εκφράσει το μήνυμά του. Με το να διαδίδει το Κόμμα πως υπάρχουν προδότες που έχουν ταχθεί με το μέρος του χειρότερου εχθρού του, του Golfstein, προκαλείται ένα κλίμα γενικότερης ανασφάλειας και επικείμενου κινδύνου, με αποτέλεσμα κανείς να μην εμπιστεύεται κανέναν, και άρα είναι αδύνατο να οργανωθούν κινήματα επαναστατικά.

| 25

Το Κόμμα έχει μετατρέψει το κράτος σε αστυνομική πολιτεία όπου όλοι οι άνθρωποι παρακολουθούνται 24 ώρες το 24ωρο. Οθόνες τηλεόρασης, κάμερες και κρυμμένα μικρόφωνα βρίσκονται παντού. Για να εδραιώσει την εξουσία του, το Κόμμα παρουσιάζει τον Μεγάλο Αδελφό ως ένα είδος θεού, είναι αθάνατος και αξίζει την πλήρη και άνευ όρων αφοσίωση όλων. | 26 Ο λόγος που δεν έχουν γίνει εξεγέρσεις ή επαναστάσεις είναι γιατί δεν υπάρχουν «μάρτυρες». Δηλαδή, όσοι λίγοι πράγματι έχουν επαναστατήσει, δεν εκτελούνται, αλλά μέσα από μια ατελείωτη σειρά βασανιστηρίων αλλαξοπιστούν και αποδέχονται την κυριαρχία του μεγάλου Αρχηγού. Συμπεράσματα Ο κόσμος που παρουσιάζεται στο 1984 αποτελεί ένα έξοχο παράδειγμα ενός δυστοπικού κόσμου, στον οποίο μια ομάδα ανθρώπων αποκτά δύναμη μέσω μιας επανάστασης με τη βοήθεια του λαού, στο όνομα ενός καλύτερου για όλους μέλλον. Όμως, με το που κατέκτησε την εξουσία, διαφθάρηκε και έκτισε ένα αυταρχικό, ολοκληρωτικό καθεστώς του οποίου ο στόχος είναι η διατήρηση και η αύξηση της δύναμης των μελών που απαρτίζουν το επικρατούν Κόμμα. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ του 1984 και της αρχικής πορείας που ακολούθησε η Σοβιετική Ένωση, καθότι και στις δύο περίπτωσεις όλα άρχισαν μέσα από μια επανάσταση, που στόχευε στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων και κατέληξε σε μια ολογαρχία που είχε όλες τις ανέσεις και τα αγαθά, ενώ η πλειοψηφία ζούσε μέσα στη φτώχεια και τον φόβο.

Κατερίνα Κωνσταντινίδου-Στέφανος Γκιούλης: Νever let me go

| 27

Το μυθιστόρημα Μη μ’αφήσεις ποτέ. Και η ταινία. Στα μέσα του 20ου αιώνα υπάρχει μια δυστοπία στηριγμένη στην κλωνοποίηση. Κολλέγιο Hailsham. Πρωταγωνιστές: Kathy, Tommy, Ruth.

Ποια θα ήταν η ουτοπία; Στόχος ήταν η αντιμετώπιση ανίατων ασθενειών, παρέχοντας τη δυνατότητα σε πολλούς ασθενείς να έχουν άμεση πρόσβαση σε μεταμόσχευση με συμβατούς δότες (τον ίδιο τους τον εαυτό). Πώς θα γινόταν αυτό; Η ανθρώπινη κλωνοποίηση θα ήταν η λύση!

Γιατί κατέληξε σε δυστοπία;

Τα κλωνοποιημένα άτομα ήταν αναγκασμένα να ζήσουν μια σύντομη ζωή με ένα εξαντλητικό | 28 τέλος. Τα παιδιά που βρίσκονταν στα σχολεία αυτά

ζούσαν

με

έλλειψη

ελευθερίας

και

πληροφοριών, διότι δεν επιτρεπόταν καμία επαφή με τον έξω κόσμο, ενώ απαγορευόταν να ακολουθήσουν κάποιο επάγγελμα στη «μετέπειτα» ζωή τους. Οι κάτοικοι αυτών των κοινωνιών ελέγχονταν συνεχώς ώστε να μην βγουν εκτός των ορίων. Τα παιδιά καταλήγουν να ζουν μια ζωή εγκλωβισμένη στην ιδέα πως κάποια στιγμή θα χάσουν τη ζωή τους, και έτσι ο φόβος και η άγνοια τά οδηγούν να διαπράττουν αδικήματα, π.χ. να κλέβουν.

Κλωνοποίηση Είναι η δημιουργία ενός ή περισσότερων αντιγράφων από ένα πρότυπο. Αναπαραγωγική κλωνοποίηση: για σκοπούς αναπαραγωγής μέσω εμφύτευσης κυττάρου σε θηλυκό άτομο. Θεραπευτική κλωνοποίηση: καλλιέργεια κυττάρων με σκοπό την εξέλιξή τους σε κάποιο όργανο. Αρνητικά σημεία: εξαγωγή οργάνων από ανθρώπους- επιλογή γενετικών χαρακτηριστικώνκίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία. Θετικά σημεία: θεραπεία ασθενειών- παραγωγή φαρμάκων- ανάπτυξη ιατρικών γνώσεων. https://www.youtube.com/watch?v=sXiRZhDEo8A https://www.youtube.com/watch?v=vIECpiR8y04

Κωνσταντίνος Χρόνης- Περικλής Στεργιόπουλος: Matrix

| 29

Τι είναι Ουτοπία: Ουτοπία (utopia) σημαίνει κάτι ανέφικτο, κάτι εκτός πραγματικότητας. Μπορεί να είναι ένας φανταστικός κόσμος ή κοινωνία, όπου όλα λειτουργούν αρμονικά και τέλεια, μια θεωρία, μια ιδέα ή ένα σύστημα, που είναι αδύνατον να εφαρμοστούν. Τι είναι Δυστοπία: Δυστοπία ονομάζεται η κοινότητα ή κοινωνία που είναι ανεπιθύμητη ή τρομακτική. Θεωρείται ως ένα κακό μέρος, και πρόκειται για το αντίθετο της ουτοπίας. Ταινία Matrix • • • • •

Σενάριο και σκηνοθεσία: Αδερφές Γουατσόφσκι Παραγωγή: Τζόελ Σίλβερ & Αδερφές Γουατσόφσκι Έτος κυκλοφορίας: 1999 Όσκαρ: 4 (στις τεχνικές κατηγορίες) Εντάχθηκε στο Εθνικό Μητρώο Κινηματογράφου ΗΠΑ

Γενικές πληροφορίες Η ταινία περιγράφει ένα μέλλον στο οποίο ο κόσμος όπως τον ξέρει ο άνθρωπος είναι το Matrix, μια εικονική πραγματικότητα που δημιουργήθηκε και συντηρείται από νοήμονες μηχανές προκειμένου να κατευνάσει, υποτάξει και εκμεταλλευτεί τον ανίδεο ανθρώπινο πληθυσμό ως πηγή ενέργειας, με την υποχρεωτική σύνδεση του στο Matrix μέσω μοσχευμάτων. Περιέχει πολυάριθμες αναφορές στις υποκουλτούρες του κυβερνοπάνκ και των χάκερ, φιλοσοφικές ιδέες, μεσσιανισμό αλλά και πλατωνικό ιδεαλισμό. Επίσης, δανείζεται στοιχεία της Πλατωνικής Αλληγορίας του Σπηλαίου του Πλάτωνα.

Η υπόθεση του έργου Ο προγραμματιστής υπολογιστών Τόμας Άντερσον ζει μια μυστική ζωή ως χάκερ υπό το ψευδώνυμο «Νίο». Επιθυμεί να μάθει την απάντηση στην ερώτηση «τι είναι το Matrix;». Μετά από την επίλυση αινιγμάτων και μέσα από την αναζήτησή του οδηγείται σε μία ομάδα με αρχηγό τον Μορφέα, έναν άνθρωπο που είναι πρόθυμος να του δείξει το μονοπάτι της αλήθειας. Ο | 30 Νίο δέχεται και ξυπνάει μέσα σε μία "κυψέλη" ανθρώπων συνδεδεμένος με καλώδια. Ο Μορφέας και το πλήρωμά του τον παίρνουν στο σκάφος τους, και του εξηγεί πως το Μάτριξ ήταν ένας τεχνητός ονειρικός κόσμος φτιαγμένος από μηχανές τεχνητής νοημοσύνης που έχουν ως σκοπό να κρατήσουν υπό έλεγχο τους ανθρώπους και να τους μετατρέψουν σε πηγές ενέργειας. Το έτος που βρίσκονται δεν το γνωρίζουν αλλά υπολογίζουν πως βρίσκονται κάπου στο 2199 και η ανθρωπότητα βρίσκεται σε πόλεμο με τις ευφυείς μηχανές με σκοπό να ξαναπάρει πίσω την ζωή της. Ο Μορφέας θεωρεί ότι ο Νίο είναι ο "εκλεκτός", δηλαδή αυτός που μπορεί να τελειώσει τον πόλεμο μέσω του απεριόριστου ελέγχου του πάνω στο Matrix.

Πλατωνικές ιδέες στο Μάτριξ Ο Πλάτων δεν έχει καμία εμπιστοσύνη στα δεδομένα των αισθήσεων. Yποστηρίζει ότι ο αισθητός κόσμος είναι ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο σύμπαν, χωρίς σταθερότητα. Οι ανθρώπινες αισθήσεις είναι εξ ορισμού υποκειμενικές και αποτελούν πηγή πλάνης. Το ίδιο και στο Μάτριξ, οι αισθήσεις δεν είναι αληθινές και αξιόπιστες, αλλά παραπλανητικές αφού ο κόσμος είναι εικονικός. Ο κόσμος είναι μια ψευδαίσθηση όπου το μυαλό εξαπατάται.

Αλληγορία του σπηλαίου

Οι ''κρατούμενοι'' στο Σπήλαιο δεν έχουν δει τον αληθινό κόσμο έξω από το σπήλαιο. Πιστεύουν ότι ο κόσμος εικονικής πραγματικότητας είναι ο αληθινός. Θέλουν να γυρίσουν πίσω στον ψεύτικο κόσμο μόλις είδαν τον αληθινό. Ο Μορφέας θέλει να δείξει την αλήθεια στους ανθρώπους όμως 'Δεν είναι όλοι έτοιμοι''. Το Μάτριξ είναι το ''σπήλαιο'' στο οποίο ζουν οι άνθρωποι και είναι μια εικονική πραγματικότητα όπου τίποτα δεν είναι αληθινό.

Το Μάτριξ ως δυστοπία Ο Αληθινός κόσμος είναι μια δυστοπία. Οι άνθρωποι έφτιαξαν της μηχανές τεχνητής νοημοσύνης για να σώσουν την ανθρωπότητα. Οι μηχανές αντεπιτέθηκαν και κατέλαβαν την ανθρωπότητα. Οι ανθρωποί κατέληξαν να είναι χρήσιμοι μόνο σαν πηγές ενεργειας και το ανθρώπινο είδος είναι σε κίνδυνο.

| 31

Το πρώτο Ματριξ είχε ως σκοπό να είναι ονειρικός ''τέλειος'' κόσμος στον νού των ανθρώπων. Οι άνθρωποι ορίζουν την πραγματικότητα τους με μιζέρια και ταλαιπωρία. Απέτυχε διότι οι άνθρωποι προσπαθούσαν να ξυπνήσουν από τον τέλειο κόσμο επειδή τους | 32 φαινόταν σαν όνειρο. Το τελικό Ματριξ μπορεί να θεωρηθεί και ουτοπικός και δυστοπικός κόσμος. Μήπως ο τέλειος κόσμος για τους ανθρώπους τελικά είναι ο κόσμος όπου ταλαιπωρούμαστε και αγωνίζομαστε; Ο αγώνας απέναντι σε έναν εχθρό μήπως τελικά μάς κάνει ευτυχισμένους;