ยลเจแปน
1
ยลเจแปน
โดย นฤนารท พระปัญญา ISBN 978-974-315-859-9 พิมพครั้งแรก กุมภาพันธ ๒๕๕๗
ในเครือบริษัทสำ�นักพิมพสยามปริทัศน จำ�กัด ๑๑๓ ถนนเฟองนคร แขวงวัดราชบพิธ เขตพระนคร กรุงเทพฯ ๑๐๒๐๐ โทรศัพท ๐-๒๒๒๕-๙๕๓๖ ถึง ๙ โทรสาร ๐-๒๒๒๒-๕๑๘๘ เจาของ: บริษัทสำ�นักพิมพสยามปริทัศน จำ�กัด ที่ปรึกษากิตติมศักดิ์: สุลักษณ ศิวรักษ คณะกรรมการบริหาร: สัจจา รัตนโฉมศรี, อนันต วิริยะพินิจ, วินัย ชาติอนันต, ทิชากร ชาติอนันต, อาสา นาถไตรภพ บรรณาธิการสำ�นักพิมพ: ชานน จงประสพมงคล บรรณาธิการประจำ�ฉบับ: อนรรฆ พิทักษธานิน แบบปก: วิชิต หอยิ่งสวัสดิ์ รูปเลม: นริศรา สายสงวนสัตย พิสูจนอักษร: วิราวรรณ นฤปิติ ประชาสัมพันธ: มนตรี คงเนียม • ขอมูลทางบรรณานุกรมของหอสมุดแหงชาติ นฤนารท พระปญญา. ยลเจแปน. -- กรุงเทพฯ: สยามปริทัศน, ๒๕๕๗. ๒๒๔ หนา. ๑. ญี่ปุน-- ความเปนอยูและประเพณี. I. ชื่อเรื่อง. ๓๙๐.๐๙๕๒ ISBN 978-974-315-859-9 จัดจำ�หนาย: สายสงศึกษิต บริษัทเคล็ดไทย จำ�กัด โทรศัพท ๐-๒๒๒๕-๙๕๓๖ ถึง ๙ โทรสาร ๐-๒๒๒๒-๕๑๘๘ www.kledthai.com ราคา ๑๙๕ บาท
คำ�นำ�สำ�นักพิมพ์
ญี่ปุน” เปนชื่อที่คนไทยคุนเคย เปนประเทศที่ คนไทยใฝฝนอยากไปสักครั้งในชีวิต เปนสังคมใน อุดมคติของใครหลายคน แต “ญี่ปุน” ก็ยังมีเรื่องราว อีกมากมายที่เรายังไมรู ไมเห็น และยังไมไดสัมผัส “ยลเจแปน” เป น หนั ง สื อ ที่ จ ะชวนทุ ก ท า น เขาไปสัมผัสกับเรื่องราวของ “ญี่ปุน” ในเชิง “ลึกแต ไมลับ” และตอบคำ�ถามที่คางคาใจหลายคน อาทิ อะไรทีท่ �ำ ใหญป่ี นุ เปนเชนทุกวันนี?้ ความมหัศจรรย ของญี่ปุนคืออะไร? อะไรที่ทำ�ใหญี่ปุนประสบความ สำ�เร็จ? ทำ�ไมคนญี่ปุนจึงมีระเบียบวินัยและความ อดทน? ไดเปนอยางดี
นอกจากนี้ การเลาเรื่องที่อานสนุก แตแฝงไป ดวยเกร็ดความรู สไตลนักขาวเกาของ นฤนารท พระปญญา ไดมีสวนชวยเติมเต็มและรอยเรียง เรื่องราวของญี่ปุนออกมาไดอยางนาสนใจ ภายใต รูปแบบของเรื่องเลานักเดินทางที่ได “ยลเจแปน” ในพื้นที่และเวลาอันแตกตางกัน อันสะทอนใหเห็นวา “ญี่ปุน” มีสิ่งที่ซับซอนกวา ที่พวกเราคิด มีเรื่องราวลึกลงไปกวาเปลือกนอกที่ เราเห็น มีจิตวิญญาณที่สั่งสมมาแตอดีตอันไกลโพน และมีความไมธรรมดาในความธรรมดาที่พวกเรา ยังไมรู สำ�นักพิมพศยาม หวังเปนอยางยิง่ วา “ยลเจแปน” จะทำ�ใหทานผูอาน “รู” เกี่ยวกับญี่ปุน และ “สนุก” กับญี่ปุน จากการ “ยล” ครั้งนี้!!! สำ�นักพิมพศยาม
สารบัญ เช้านี้ที่นาริตะ Japan Standup บนถนนต้นใบไม้ผลิ ญี่ปุ่นกับแผ่นดินไหว ผิดมาก่อนถูก ธรณีพิโรธที่มิยางิ สึนามิถล่มเซนได แบ่งปันกระดาษกล่อง น้ำ�ใจของคนไร้บ้าน กำ�แพงกั้นสึนามิ ระบบป้องกันแบบญี่ปุ่น รายงานจากโตเกียว ญี่ปุ่นหลังสึนามิ ซากุระกับไฟสันติภาพ สำ�นึกสาธารณะ โตเกียวในคืนอันมืดมิด กว่าจะเป็นวันนี้ กี่ศพ ที่นั่นมีวิญญาณนับล้านดวง สงครามและความพ่ายแพ้ ร้อยปี Tokyo Station ร่องรอยของปีศาจสงคราม
๙ ๒๓ ๓๑ ๓๗ ๔๓ ๔๗ ๕๓ ๕๙ ๖๕ ๗๑ ๗๗ ๘๓ ๘๙ ๙๗ ๑๐๓
วิถีแห่งนักรบ ศาสนาและความเชื่อ ศาสนาใหม่ในขวดเก่า สงครามชีวิตโอชิน มารดาของแผ่นดิน สตรีเหล็กเร็นโฮ ย้อนอดีตย่านโคมเขียว รอยด่างโสเภณีเด็ก วินัยในสายโลหิต วีรบุรุษนิรนามแห่งฟุกุชิม่า เพิร์ลฮาร์เบอร์ภาคสอง ตายตามพิษเศรษฐกิจ กรรมเก่าของคนแก่ โดดเดี่ยวเดียวดาย
๑๑๑ ๑๑๙ ๑๒๗ ๑๓๓ ๑๔๑ ๑๔๗ ๑๕๕ ๑๖๓ ๑๗๑ ๑๗๙ ๑๘๗ ๑๙๕ ๒๐๓ ๒๑๑
ยลเจแปน
เช้านี้ที่นาริตะ นับตั้งแตเดือนกรกฎาคม ๒๐๑๓ รัฐบาลญี่ปุน ผอนผันใหคนไทยเดินทางเขาเมืองไดโดยไมตอง ทำ�วีซาลวงหนา ใครที่อยากไปเที่ยวญี่ปุนในระยะ เวลาไมเกินสองสัปดาหติดตอกัน มีงบประมาณสัก สี่หาหมื่นบาท สามารถตีตั๋วขึ้นเครื่องบินเดินทาง เขาประเทศญีป่ นุ ไดเลย โดยไปรับวีซา ตีตราเขาเมือง เมื่อถึงที่หมาย ผมมีวีซาญี่ปุนแบบเขาออกไดหลายครั้งภายใน ระยะเวลา ๓ ป ทั้งที่เพิ่งไปอยูที่นั่นเกือบ ๓ สัปดาห เมื่อ ๓ เดือนกอน พอวางจากภารกิจจึงถือโอกาส เดินทางกลับไปอีก อางกับตัวเองวาไปเก็บขอมูล
9
10
นฤนารท พระปัญญา
ตามสถานที่ ต า งๆ รวมทั้ ง พบปะพู ด คุ ย กั บ ผู ค น นำ�กลับมาเขียนหนังสือรับใชทานผูอาน สวนความเพลิดเพลินจากการเดินทางถือเปน ผลพลอยได อีกทั้ง ราคาคาตั๋วเครื่องบินชั้นประหยัดกลาง ฤดูรอน ก็ถูกแบบไมเชื่อก็ตองเชื่อ เพราะราคาหนา ตั๋วเกือบเทากับตนทุนการเดินทางในประเทศ บิน ไป/กลับ กรุงเทพฯ-แมฮองสอน ที่แพงขึ้นทุกวัน สวนเรื่องอาหารการกิน ทำ�ใจ หลีกของแพง ประเภทขาปูยักษ ปลาไหลหรือไขปลา ก็พอจะ ประทังชีวิตเอาตัวรอดไปไดวันตอวัน ดูปายดูรูป และหุนตัวอยางจะพบวา ขาวปลาอาหาร ยิ่งซื้อชวง กอนชั่วโมงปดทำ�การของซูเปอรมารเก็ต ราคา อาหารในโตเกี ย วจะถู ก กว า ตามศู น ย ก ารค า ใน กรุงเทพฯ เสียอีก เวลาซื้อซูชิหรือชิ้นปลาสดบนขาวสวย คนขาย จะถามวาเราจะกินเมื่อไหร ภายในสามชั่วโมงหรือ ไม หากคาดวาจะกินหลังจากนั้นเขาจะไมยอมขาย เกรงวาลูกคาจะทองเสีย
ยลเจแปน
เรื่องวีซาปญหาปวดหัว นอกจากนักทองเที่ยว ชาวไทยแลว นักทองเที่ยวชาวมาเลเซียก็ไดรับการ ผอนผันยกเวนเชนกัน สวนเวียดนามและฟลิปปนส กำ � ลั ง จะได รั บ อนุ ญ าตออกวี ซ า แบบเข า ได ห ลาย ครั้งหรือ Multiple Entry Visa เปนการชิมลาง ญี่ ปุ น เริ่ ม เชื่ อ แล ว ว า คนไทยจะไม แ หกกฎ หลบหนี เข า เมื อ งหลั ง จากวี ซ า นั ก ท อ งเที่ ย วหมด อายุ แตยังไมแนใจวาบางสวนของคุณพี่เวียดกับ นองปนอย มาเที่ยวแลวจะกลับบาน หรือจะลักลอบ อยูทำ�งานโดยผิดกฎหมาย กอนหนานี้มีเพียงสองประเทศสมาชิกสมาคม อาเซี ย นคื อ สิ ง คโปร กั บ บรู ไ นเท า นั้ น ที่ ส ามารถ เดิ น ผ า นด า นตรวจคนเข า เมื อ งญี่ ปุ น ได อ ย า ง สะดวกกวาชาติอื่นๆ ถือเปนการเอาใจคนรวยก็ แลวกัน แม ว า จะเป น ประเทศที่ น า เที่ ย วที่ สุ ด ในโลก ประเทศหนึ่งก็ตาม แตดวยราคาที่แพงเอาการ รวม ถึงขอจำ�กัดในการออกวีซาทองเที่ยว ปหนึ่งๆ จะมี ชาวตางชาติมาเที่ยวญี่ปุนไมถึง ๑๐ ลานคน ในป ๒๐๑๐ ญีป่ นุ รับนักทองเทีย่ วตางประเทศเพียง ๘.๖๑
11
12
นฤนารท พระปัญญา
ลานคนเทานั้น ปนี้ดวยการรณรงคโฆษณาประชาสั ม พั น ธ อ ย า งจริ ง จั ง ประกอบกั บ ค า เงิ น เยนที่ ออนลงบวกกับการผอนผันวีซา องคการทองเที่ยว ญี่ ปุ น คาดว า ญี่ ปุ น จะรั บ นั ก ท อ งเที่ ย วตา งชาติ ถึ ง ๑๐ ล า นคน มี ช าวเกาหลี ใ ต ม าเป น อั น ดั บ หนึ่ ง ไตหวันสอง จีนแผนดินใหญที่สาม ที่สี่สหรัฐอเมริกา ที่หาฮองกง พี่ไทยขณะนี้อยูอันดับหก คาดว า คนไทยไปญี่ ปุ น ป นี้ จ ะเพิ่ ม ขึ้ น เป น กว า ๓๐๐,๐๐๐ คน เพราะแคสี่เดือนแรกทะลุ ๑๔๐,๐๐๐ คนเขาไปแลว เดิมทีรัฐบาลญี่ปุนไมคอยจะสนใจรายไดจาก การทองเที่ยว แตหลังจากเศรษฐกิจทรุดตัวลง โดน จี น แซงหน า ขึ้ น เป็ น อั น ดั บ สองในฐานะขนาด เศรษฐกิจใหญที่สุดในโลก รองจากสหรัฐฯ รัฐบาล ญี่ปุนจึงนั่งกนไมติดเกาอี้ นายชินโซ อาเบะ (Shinzo Abe) เขามาเปน นายกรั ฐ มนตรี ส มั ย ที่ ส อง หลั ง จากสมั ย แรกรั บ ตำ � แหน ง ก็ ถู ก เขี่ ย ตกเก า อี้ คราวนี้ ท า นนายกฯ อาเบะ ยกการสงเสริมอุตสาหกรรมการทองเที่ยว เพื่อทำ�รายไดเขาประเทศ โดยตั้งเปาหมายชัดเจน
ยลเจแปน
วาจะตองมียอดนักทองเที่ยวตางชาติ ๒๐ ลานคน ในป ๒๐๒๐ และ ๓๐ ลานคนในป ๒๐๓๐ หรืออีก ๑๗ ปขางหนา เห็นไหมครับคนที่อยากเปนรัฐบุรุษจะมองไปถึง ชนรุนตอไป สวนพวกนักการเมืองราคาถูกจะมอง เพียงผลการเลือกตั้งครั้งตอไป หลังจากการเดินทางกวาหกชั่วโมง บนสภาพ อากาศที่แปรปรวน ผมกับเพื่อนรวมชีวิตก็มายืน เขาแถวรอการตรวจลงตราเขาเมือง พาสปอรตพรอมกับเอาเอกสารประกอบแทรก ไวดวย หนึ่ง สำ�เนาสมุดธนาคารหนายืนยันยอดเงินฝากล า สุ ด ที่ เ พิ่ ง ไปอั พ เดทเมื่ อ ไม กี่ วั น ก อ นการ เดินทาง สอง เอกสารยืนยันการจองโรงแรม สาม สำ�เนาตั๋วเครื่องบินที่แสดงกำ�หนดการบิน เที่ยวกลับ เทานั้นเปนพอ แตเพื่อใหเทห ผมแนบใบเสร็จ รับเงินคา Japan Rail Pass หรือตั๋วโดยสารรถไฟ
13
14
นฤนารท พระปัญญา
เหมาเปนรายสัปดาห เรียกสั้นๆ วา JR Pass ไป ด้วย JR Pass เปนเอกสิทธิ์ของนักทองเที่ยวตางชาติ คนญี่ ปุ น หรื อ คนต า งชาติ ที่ อ าศั ย อยู ใ นประเทศ ญี่ปุนไมมีสิทธิ์ใช จริงอยู คนที่เดินทางมากับบริษัททัวรจะมีคน จัดการใหเรียบรอย แตจะไมมีใครมายืนเคียงขาง ยามเมื่อเจาหนาที่ตรวจคนเขาเมืองนึกสนุกหรือ อยากจะแกงวงตั้งคำ�ถามแปลกๆ อาทิเชน -- มีญาติอาศัยอยูที่นี่หรือเปลา -- มี จุ ด ประสงค ใ ดในการเดิ น ทางมาประเทศ ญี่ปุน -- ใครเปนคนออกเงินคาใชจายในการเดินทาง ขอแนะนำ�ใหตอบสั้นๆ งายๆ เชน ขอแรกให ตอบวาไมมี “No, I have no relative here.” มิฉะนั้น พี่แกยิงลูกโดด ถามโนนถามนี่ ขอสอง ตอบงายๆ สั้นๆ วาเที่ยวไปเรื่อยๆ “Touring around” หรืออยากจะคุยก็ยกชื่อเมือง โตเกียว เกียวโต โอซากา โยโกฮามา วาไปเรื่อย
ยลเจแปน
แตอยาไปยกชื่อเมือง โออิชิ หรือฮานามิ หรือโกกิ ก็แลวกัน ขอสาม ใหเชิดหนาบอกดวยเสียงอันดังวาเงินกู “My money.” แตอยาถึงกับไปพูดความจริงที่ทิ่มแทงใจเศรษฐี เศรษฐกิจหดวา “It’s my money to help supporting your economy!!!” ************* ญี่ปุนปดประเทศนานกวา ๒๕๐ ปกระทั่งถูก เรือปนอเมริกันมาบังคับใหเปดประเทศ ในสมัย จั ก รพรรดิ เ มจิ ตรงกั บ ปลายรั ช กาลที่ ๔ ต อ กั บ รัชกาลที่ ๕ ของเรา แรกเริ่ ม เดิ ม ที ที่ ญี่ ปุ น ต อ งคบหาสมาคมกั บ ต า งชาติ พ วกเขามั ก จะเรี ย กคนแปลกหน า ต า ง ผิวพรรณวรรณะวา Gaijin คำ�วา Gaijin มาจากการผสมคำ�คือ Kanji แปลวา “ขางนอก” กับ Jin แปลวา “คน” รวมแลวมีความ-
15
16
นฤนารท พระปัญญา
หมายวา “คนนอก” ปราชญบางทานตีความคำ�นี้ เปนมนุษยตางภพตางภูมิไปเลยก็ยังมี มีอีกคำ�หนึ่งที่พอจะเทียบเคียงกับ Gaijin นั่นคือ คำ�วา Kaiju คำ�นี่แปลตรงตัววา “สัตวประหลาด” ตั ว ใหญ เ ท า ตึ ก ที่ เ ห็ น ในหนั ง ญี่ ปุ น หลอกเด็ ก โผล จากทะเลขึ้นมาทำ�ลายบานเมือง ทุกวันนี้ความรูสึกปฏิปกษตอคนตางเผาพันธุ คอยเบาลงหนอยมีทำ�ศัพทใหมไวเรียกชาวตางชาติ วา Gaikoku no kata แปลวา “สุภาพบุรุษ/สุภาพสตรี จากตางประเทศ” นอกจากฝรั่ ง ที่ เ ข า ไปทำ � มาหากิ น ในญี่ ปุ น จำ�นวนหนึ่งแลว ที่มากที่สุดจะเปนคนจีนทั้งจาก แผนดินใหญและจากไตหวัน ปที่แลวนับเปนรายหัว ได ๖๕๒,๕๕๕ คน อันดับสองเปนคนเกาหลีทั้งใต และเหนื อ จำ � นวน ๕๓๐,๐๔๖ คน ฟ ลิ ป ป น ส ๒๐๒,๙๗๙ คน บราซิล ๑๙๐,๕๘๑ คน เวียดนาม ๕๒,๓๖๔ คน อันดับหกเปนคนไทย ๔๐,๑๓๐ คน รวมๆ กับคนจากชาติอื่นๆ ทั่วโลกแลวเกือบสอง ลานคน
ยลเจแปน
ปจจุบันญี่ปุนมีประชากร ๑๒๗.๖๕ ลาน ยิ่ง นับวันนับปยิ่งมีจำ�นวนประชากรลดลง คนญี่ปุนถือตัวเองเปนพวกรักสะอาด เห็นคนจีนเปนคนนารังเกียจ พูดจากโลงเลง เขาหองน้ำ�ทำ� สกปรก หากเทียบเคียงกับชาวเอเชียดวยกัน คนญี่ปุน ชอบคนไทยเปนพิเศษ สรุปความวาคนไทยนาคบ สุภาพ ขี้เกรงใจ ไมเรื่องมากชางเถียงเหมือนพวก ฟลิปปนส คนไทยทำ�ตัวสบายไมเครงเครียดเกินเหตุ แบบคนเกาหลี ทั้งยังมีความเปนมิตรมากกวาคน ชาติใดๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต ยิ่ ง ข า มไปทางดิ น แดนเอเชี ย ใต ไ ม ว า จะเป น อินเดีย บังคลาเทศหรือปากีสถาน ญี่ปุนยิ่งกลัว หลังเหตุการณวินาศกรรมนิวยอรก ๙/๑๑ วันที่ ๑๑ กันยายน ๒๐๐๑ ทั้งชาวอินเดียและปากีสถานโดน ตำ�รวจตรวจอาวุธ ละเอียดยิบทุกครั้งที่เดินสวนกับ เจาหนาที่ตำ�รวจ *************
17
18
นฤนารท พระปัญญา
อย า งไรก็ ดี มี นิ สั ย ๓-๔ อย า งของคนไทยที่ คนญี่ปุนมักทนไมได แมมันจะเปนนิสัยหรือเปน กริยาธรรมดาที่เราไมรูสึกถือเปนเรื่องธรรมดา หนึ่ง การแคะขี้มูกในที่สาธารณะ เปนสิ่งที่คน ญี่ปุนนำ�ไปวิพากษวิจารณในกลุมพวกเขากันเปน เรื่องเปนราววา ไมเขาใจวาทำ�ไมคนไทยไมวาจะอยู ในกลุมอายุใด หรือฐานะทางเศรษฐกิจสังคมสูงต่ำ� ดำ�ขาวแคไหน จึงชอบแคะขี้มูกตามที่สาธารณะ สอง สาวๆ นั่งขัดสมาธิ ยกขาทั้งสองขางขึ้นมา ไขวในที่สาธารณะ หากเราสังเกตสักนิดจะพบวา คนไทยโดยเฉพาะสาวๆ นุงสั้น มีจำ�นวนหนึ่งที่ มักชอบยกขาทั้งสองขางขึ้นมาไขวในทาขัดสมาธิ เวลาเขาไปนั่งกินอาหารโดยเฉพาะในรานสุกี้ หรือ รานอาหารประเภทจิ้มจุมทั้งหลาย คนญี่ปุนถือวา นี่เปนทานั่งที่ไมสุภาพอยางยิ่ง คนญี่ปุนเมื่อนั่งบน เกาอี้จะไมมีวันยกเทาขึ้นมาบนเกาอี้เปนอันขาด และหากอยูบนพื้นราบคนญี่ปุนจะนั่งเขาชิด กนวาง อยูบนขอเทา สาม คือทาเดินของคนไทยที่มักจะ “ลอยชาย” ปลายขาถ า งออกไม ว า จะป ด ออกซ า ยหรื อ ขวา
ยลเจแปน
คนญี่ปุนบอกวาเปนทาเดินแบบแมปู ที่หาความ เขมแข็งไมได เวลาเขารานอาหารญี่ปุน ยิ่งเปนรานบะหมี่หรือ ขาวหนาเนื้อ จะยิ่งงายตอการสังเกต เราจะเห็น คนญี่ปุนกินขาวปลาอาหารหมดถวยหมดชามแทบ ไมเหลือขาวสักเม็ดหรือบะหมีส่ กั เสน วัฒนธรรมการ จัดอาหารใหพอเหมาะตอการบริโภคของแตละคน ในแตละมื้อคนญี่ปุนทำ�กันมานาน ยิ่งอาหารเปนชุด เปนชาม (มิไดเปนสำ�รับรวม) ยิ่งทำ�ใหแตละคนเกิด ความรับผิดชอบใหจัดการอาหารที่อยูตรงหนาให หมด เราชาวไทยมาจากเมืองขาวปลาอาหารอุดม สมบูรณ หนาใหญใจโต ชอบกินทิ้งกินขวาง วันใด เขาไปนั่งในรานอาหารที่เปนหนาเคาน์เตอร มี เจาของบานนั่งขนาบซาย-ขวา ขอใหกินอาหารที่สั่ง มาใหหมด อยาใหพี่ยุนดูถูกเอาได มารยาทอีกประการ ในที่สาธารณะโดยเฉพาะ อยางยิ่งบนรถไฟที่ควรรูไดแก เวลาอยูบนรถนั้น คนญี่ปุนหากไมนั่งดูวิวเงียบๆ จะหลับตาทั้งหลับ จริงและหลับเลนๆ หรือไมก็จะอานหนังสือหรือเช็ค ข อ ความบนโทรศั พ ท ม ื อ ถื อ พวกเขาจะรั ก ษา
19
20
นฤนารท พระปัญญา
ระเบียบไมพูดโทรศัพท ไมวาจะโทรออกหรือรับ สายเปนอันขาด การพูดโทรศัพทในหองโดยสาร ถือเปนการเสียมารยาทรบกวนผูอื่นเปนอยางยิ่ง หากมีความจำ�เปนเรงดวนเขาจะเดินออกไปยืนพูด โทรศัพทตรงชวงหนาหองน้ำ�หรือพื้นที่ระหวางรถ โดยสาร คนญี่ ปุ น เห็ น ว า การถ า ยรู ป เล น กั น เองภายใน ขบวนรถเปนเรื่องไมสมควร “ทีสองที” ไมเปนไรแต ไมใชตบแฟลชไฟขึ้นวาบๆ ซ้ำ�ซากจนนารำ�คาญ นอกจากนั้นการตะโกนคุยกันขามที่นั่งถือเปนเรื่อง นารังเกียจยิ่ง ในสังคมที่อยูกันอยางแนนขนัดมานานหลาย รอยป ชาวอาทิตยอุทัยเรียนรูการอยูอาศัยในพื้นที่ แคบๆ โดยเฉพาะอยางยิ่งชาวกรุงโตเกียวที่แตกอน เรียกวาเอโดะ ชาวบานรานตลาดจะอยูอาศัยใน หองแถวกันทั้งเมือง ขณะที่หนาบานเปนรานขาย ของหรื อ หน า ร า นอะไรก็ ต ามที ด า นหลั ง จะเป น เพียงหองพักขนาดมาตรฐานชนชั้นกลาง จะอยูที่ ๙ ตารางเมตร หรือกวาง-ยาว ๓x๓ เมตร กินอยู
ยลเจแปน
หลับนอนในหองเดียว สวนสวมหรือหองอาบน้ำ� จะเปนพื้นที่สาธารณะของชุมชนรอบซอยนั้นๆ แต ล ะคนจะถู ก สร า งนิ สั ย ให เ คารพในพื้ น ที่ สวนตัวของเพื่อนบานและคนในชุมชนเดียวกัน เราคนไทยเวลาคนต า งชาติ ม าทำ � อะไร รุมรามเรี่ยราด ไมเคารพเจาของบาน เรารูสึก อยางไร เวลาไปเที่ยวบานคนอื่น ขอใหระวังเอา ไวบาง นึกถึงใจเขาใจเราเปนสำ�คัญ
21
ยลเจแปน
Japan Standup บนถนนต้นใบไม้ผลิ เชาวันนั้นอากาศขมุกขมัว ฝนตกปรอยๆ ตรง ตามรายงานขาวพยากรณอากาศ ชาวกรุงโตเกียว หากไมใสเสื้อกันฝนก็จะถือรม ผมนั่งรถไฟสถานี อิเคบุคูโระจากอีกฟากหนึ่งของเมืองมาลงที่สถานี ฮาราจูกุ เมื่อยืนอยูหนาสถานีรถไฟอายุรอยกวาป ฝง ตรงขามถนนทางซายจะเปนจุดเริ่มตนถนนคนเดิน ชื่อทาเคชิตะ ถนนสายสั้นๆ นี้อัดแนนไปดวยสินคา แฟชั่น เสื้อผาอาภรณ ขาวของเครื่องใชสำ�หรับวัยรุน ผูคนเดินกันขวักไขวทั้งวันยันมืด สุดถนนทาเคชิตะ นำ�ไปสูซอยแยกแตกแขนงออกเปนสิบ ที่หากเปน
23
24
นฤนารท พระปัญญา
บานพักอาศัยแตเดิม จะถูกเปลีย่ นเปนอาคารรานคา ขายเสื้อผา อาหาร ของตกแตงบาน ไปเสียหมด สวนดานขวาของจุดที่ยืนอยู เปนจุดเริ่มตนถนน ที่กวางขวางแบบถนนราชดำ�เนินนอกของกรุงเทพฯ เกาะกลางถนนปลูกตนไมใหความรมเย็น โอโมเตซานโดะเป น ถนนสายแฟชั่ น สิ น ค า แบรนด เ นม ชั้ น นำ � ของโลกทั้ ง หลายต า งว า จ า งสถาปนิ ก ออกแบบอาคารร า นค า รู ป ร า งแปลกแหวกแนว ราคาสุดแพง คนญี่ปุนขึ้นปายเรียกถนนสายนี้เลียนแบบกรุง ปารีสวา Champs Elysees ในระยะสองสามป ที่ ผ า นมา ผมเดิ น ทางไป ประเทศญี่ปุนคอนขางบอย จากเหนือที่เกาะฮอกไกโด จนจรดใตที่เกาะคิวชู แตสวนใหญมักจะใช เวลาอยู บ นเขตคั น โตที่ มี โ ตเกี ย วและโยโกฮาม า เปนศูนยกลาง และเขตคันไซที่มีโอซากาและเกียวโต เปนเมืองหลักมากกวาที่อื่น อาจจะผานจากเมือง นาโงยาไปที่ทากายามาเปนครั้งคราว ทากายามา ก็คือเมืองเขาสูหมูบานชิรากาวา มรดกโลกที่หลังคา
ยลเจแปน
25
26
นฤนารท พระปัญญา
บ า นแต ล ะหลั ง รู ป ร า งเหมื อ นมื อ ที่ พ นมน อ มรั บ ความยิ่งใหญของธรรมชาติ หลั ง จากเหตุ ก ารณ สึ น ามิ แ ละแผ น ดิ น ไหว ครั้งใหญเมื่อเดือนมีนาคม ค.ศ. ๒๐๑๑ สรางความ เสี ย หายทั้ ง กั บ ชี วิ ต และทรั พ ย สิ น สุ ด ประมาณ โรงไฟฟ า พลั ง งานนิ ว เคลี ย ร ที่ เ ป น พลั ง งานขั บ เศรษฐกิจไดรับความเสียหาย ขาดความเชื่อมั่นใน ความปลอดภัยจนตองปดตัวเองลง ญี่ปุนหันกลับไปหาวิธีการผลิตพลังงานไฟฟา ด ว ยเครื่ อ งกำ � เนิ ด ไฟฟ า จากพลั ง งานน้ำ � มั น และ ถานหิน ตองสงวิศวกรไปยังประเทศตางๆ รวมทั้ง ประเทศไทยเพื่ อ ขอถอดเครื่ อ งกำ � เนิ ด ไฟฟ า กลั บ เอาไปติดตั้งในประเทศญี่ปุน ขณะเดียวกันพลังงาน ทางเลือกจากแหลงตางๆ ก็ถูกนำ�มาใช ทั้งยังรณรงค ใหประชาชนทั่วประเทศประหยัดการใชไฟฟา ที่ชาวญี่ปุนกลาวอยางซาบซึ้งใจก็คือภาพขาว สมเด็จพระจักรพรรดิและพระจักรพรรดินี เสด็จ ออกเยี่ยมเยียนผูประสบภัย หลายครั้งที่ประทับนั่ง บนพื้ น ที่ ร ะดั บ อยู ต่ำ � กว า ราษฎรของพระองค เสียอีก
ยลเจแปน
หนึ่งปใหหลัง แมวาบาดแผลที่เขตโตโฮกุจะไม ถูกเยียวยาจนหายสนิท ผูประสบภัยบางสวนยังคง ตองอยูอาศัยในที่พักชั่วคราว แตเมื่อกลาวโดย ภาพรวม ญี่ปุนกำ�ลังจะลุกขึ้นยืนอีกครั้ง ที่หนา สำ�นักงานแลกบัตรโดยสารรถไฟสำ�หรับคนตางชาติ สำ � นั ก งานการท อ งเที่ ย วญี่ ปุ น ติ ด โปสเตอร เ ป น ภาพวาดปลากำ � ลั ง เงยหน า ขึ้ น ฟ า พร อ มมี ภ าษา อังกฤษกำ�กับวา “Japan Rising Again” มี คำ � ถามถึ ง ผมทั้ ง จากในและนอกห อ งเรี ย น ใหอธิบายลักษณะทางกายภาพของสังคมญี่ปุนที่ เปนตัวฉุดรั้ง ในทางตรงขามใหสรุปลักษณะทาง สังคมและวัฒนธรรมที่เปนปจจัยหนุนความเจริญ พอจะกลาวไดวาปจจัยลบหลักๆ คือ ญี่ปุน มีพื้นที่ประมาณสามในสี่ของไทย พื้นที่ สวนใหญเปนปาเขาลำ�เนาไพรที่ไดรับการปกปกรักษา ประชากรมีมากกวาไทยถึงเทาตัว พื้นที่ดิน ที่อยูวันนี้ประมาณรอยละ ๐.๕ ไดจากการถมทะเล และนับวันการใชที่ดินจากการถมทะเลจะมากขึ้น เรื่อยๆ มีคนบอกวาศตวรรษหนาแผนที่ประเทศ
27
28
นฤนารท พระปัญญา
ญี่ ปุ น จะมี ช ายฝ ง ที่ เ ป น เส น ตรงตามแนวชายฝ ง ทะเล ญี่ปุน เปนเกาะที่ดูวาอุดมสมบูรณก็จริง แตกลับ ไมคอยจะมีทรัพยในดิน สินในน้ำ�อยูสักเทาใด ญี่ปุน เทียบกันตอพื้นที่เทาๆ กันแลว ประสบภัย ธรรมชาติที่รุนแรงหนักหนวงกวาใคร ในชวงเวลา ไม ถึ ง ร อ ยป นี้ โ ดนภั ย จากแผ น ดิ น ไหวอย า งเดี ย ว เจ็ดครั้ง แตละครั้งถึงขั้นเมืองทั้งเมืองหรือหลาย เมืองพังพินาศ คนตายหลายแสน นี่ไมนับความ เสียหายรายยอยทั้งจากแผนดินไหวและสึนามิ ญี่ปุน ไดรับความเสียหายจากสงครามโลกครั้งที่ สองมีคนตายกวาสามลานคน จริงอยูอาจจะนอย กวาเยอรมนี หรือจีน แตญี่ปุนเปนประเทศเดียวใน โลกที่ถูกถลมดวยระเบิดปรมาณู อีกดานหนึ่งของเหรียญ ผมจะไมพูดถึงความ เครงครัด ระเบียบวินัย ลัทธิชินโต ความรักชาติ หรือปจจัยทางวิชาการ แตจะขอยกตัวอยางเรื่อง งายๆ ในเชาวันนั้นบนถนนโอโมเตซานโดะ กำ�ลังจะบนวาตนฤดูใบไมผลิอะไรกันทำ�ทาฝน จะตกทั้งวัน ฝนก็เริ่มซาเม็ดลง ผมกับเพื่อนรวมชีวิต
ยลเจแปน
เดินมาตามถนนเห็นคิวผูคนยืนแถวตอนเรียงหนึ่ง ยาวกวารอยเมตรเห็นจะได ตรงหัวคิวมีพนักงาน รานอาหารยืนอยูหนึ่งคน คอยใหสัญญาณวาจะมี อีกกี่คนที่จะเขาไปตอทายคิวที่อยูในซอย เนื่องจาก หากตอคิวยาวจากในซอยออกมาจะขวางทางเดิน ของผูคนที่เดินไปเดินมา คิวจึงถูกตัดขาด เมื่อเดินเขาไปในซอยแคบๆ รถเดินไดทางเดียว ประมาณ ๒๐ เมตรจึงพบรานอาหารขายแพนเคก ตั้งอยูรานหนึ่ง คนนั่งเต็มทุกโตะ ทางรานตองใช พนักงานสามสี่คนทำ�หนาที่จัดคิวอยางเดียว ถามว า หากต อ คิ ว ตอนนี้ เ มื่ อ ไหร จ ะได กิ น แพนเคก ไดรับคำ�ตอบวาประมาณสองชั่วโมง ผมจึงเดินออกมาจากรานเดินยอนกลับมาก็ยัง เห็นคนเขามาตอทายแถวเรื่อยๆ เมื่ อ บอกเขาว า อี ก สองชั่ ว โมงนะกว า จะได กิ น เพื่อนเลือดบูชิโดตอบซ้ำ�ๆ อยูคำ�เดียววา “Pancake very good!!” คงจะตองพยายามทำ�ความเขาใจสังคมและ คนญี่ ปุ น ต อ ไปอี ก นาน ดู เ หมื อ นว า ไม มี ท าง เลือกอื่น
29
ยลเจแปน
ญี่ปุ่นกับแผ่นดินไหว ผิดมาก่อนถูก กอนเชาตรูของวันที่ ๑๗ มกราคม ค.ศ. ๑๙๙๕ เสี ย งเรี ย กเข า บนโทรศั พ ท มื อ ถื อ ปลุ ก ผมให ตื่ น ขึ้ น มารั บ คำ � สั่ ง ด ว นจากสำ � นั ก งานใหญ ที่ เ มื อ ง แอตแลนตา ใหนำ�ทีมขาวขึ้นเครื่องบินเที่ยวแรกเขา สนามบินคันไซ เมืองโอซากา “Kobe earthquake, prepare for the worst.” บรรณาธิการขาวพูดสั้นๆ คื นวั น นั้ น เราเดิ น ทางถึ ง สนามบิ น คั นไซ นคร โอซากา แตบริษทั รถเชาญีป่ นุ ไมยอมวิง่ ชวงกลางคืน เข า พื ้ น ที ่ ป ระสบภั ย เราจึ ง ต อ งรอจนรุ ง เช า จึ ง เดินทางตอเขาจุดเกิดเหตุ เมืองทาโกเบ ที่อยูหาง กันแค ๓๑ กิโลเมตร ทันทีที่เขาสูยานชานเมือง ผม
31
32
นฤนารท พระปัญญา
เห็นทางดวนที่ถูกธรณีพิโรธบิดจนเปนเกลียว ถนน แยกรอยแตกเป น แนวยาว ตึ ก สู ง ที่ ล ม ดู เ หมื อ น กองกลองกระดาษ สวนอาคารรานคาขนาดยอม และบานอยูอาศัยก็พังพาบลงกับแผนดิน เราทำ � งานข า วถ า ยทอดสดจากเมื อ งที่ วั น นั้ น กลายสภาพเปนขยะกองใหญ ทามกลางอากาศ หนาวเหน็บ คนตายและไดรับบาดเจ็บอยางชนิดที่ เรารายงานไดเพียงวา “มูลคาความเสียหายทั้งชีวิต และทรัพยสินนั้น ณ วันนี้สุดจะประเมิน” แผนดินไหวโกเบ หรือที่เรียกเปนภาษาทางการ วา Great Hanshin Earthquake มีความรุนแรงวัดได ๗.๒ ริกเตอร มีศูนยกลางอยูที่เกาะอะวาจิ หางจาก เมื อ งท า โกเบออกไปในมหาสมุ ท รแปซิ ฟ ก เพี ย ง ๑๖ กิโลเมตร สุดทายมีคนเสียชีวิต ๖,๔๓๔ คน จาก จำ�นวนประชากรที่อยูอาศัยในเมือง ๑.๕ ลานคน หากใครเคยไปตลาดปลาสึคิจิกลางกรุงโตเกียว หรือเคยดูหนังสารคดีเกี่ยวกับการกินปลาของคน ญี่ปุน คงจะคุนกับภาพของปลาทูนานับรอย ขนาด ประมาณเทาๆ กับคน ถูกวางเรียงกันบนพืน้ เปนแถว เต็มตลาดรอการประมูล ภาพศพของผูเสียชีวิตที่
ยลเจแปน
นอนกันเปนแถวเปนแนวอยูเต็มโรงยิมของโรงเรียน ในเมืองโกเบ ก็มีสภาพที่ไมแตกตางกัน ผิดแตปลา ทูนาเมื่อตายไปแลวจะมีมูลคาทางการตลาด ปลา จะถูกประมูลแขงกันอยางเอาเปนเอาตาย หลังจาก นั้นจะถูกชำ�แหละอยางประณีต สุดทายเนื้อปลาจะ เปนชิ้นพอคำ�กินเปนปลาดิบ หรือจะวางบนขาวปน จิ้มกับน้ำ�ซอสโชยุผสมวาซาบิ มัสตารดเขียวของ ญี่ปุน สวนมนุษยพอเปนศพ จะเปนเพียงภาระใหคน ที่อยูขางหลังนำ�ไปฝงหรือไปเผา ************* ความสูญเสียที่โกเบนั้นหนักหนาที่สุดหลังจาก Kanto Earthquake เมื่อ ๗๒ ปกอนหนา อะไรล ะ คื อ เหตุ ก ารณ แ ผ น ดิ น ไหวที่ เขตคั น โต เหตุการณธรณีพิโรธที่สูญเสียสาหัสที่สุดในประวัติศาสตรชาติญี่ปุนเทาที่มีการบันทึก คันโต เปนพื้นที่ราบกวางใหญบนเกาะฮอนชู ประกอบดวยเมืองหลักๆ ไดแก โตเกียว โยโกฮามา
33
34
นฤนารท พระปัญญา
ชิบะ คานากาวา และชิสุกะ วันที่ ๑ กันยายน ๑๙๒๓ ไดเกิดแผนดินไหวครั้งประวัติศาสตร ครั้งแรกที่มี การบันทึกดวยภาพถาย มีคนตายทั้งสิ้นประมาณ ไดกวา ๑๔๓,๐๐๐ คน บาดเจ็บอีกนับจำ�นวนไมถูก ในยุคตอมาไดมีการศึกษาจนคำ�นวณสรุปไดวา ความสูญเสียทางเศรษฐกิจที่เกิดจากแผนดินไหว ครั ้งนั ้นสูงถึง ๒.๕% ของผลผลิตมวลรวมประชาชาติในปนั้น หากจะพูดเปนตัวเงินในอัตราคาเงิน ปจจุบัน ความสูญเสียจะประมาณ ๑๐๒ พันลาน ดอลลารสหรัฐ ณ เมืองคามาคุระที่หางจากโตเกียวไปทางใต ๕๐ กิโลเมตร เปนที่ประดิษฐานพระพุทธรูปปาง สมาธิหลอดวยสัมฤทธิ์องคใหญหนักถึง ๙๓ ตัน องคพระถูกแรงแผนดินไหวเคลื่อนจากฐานเกือบ สองฟุต คนญีป่ นุ รุน เกานัน้ ตัวเตีย้ ๆ อยูบ า นไมหลังเล็ก ๆ บ า นเมื อ งกำ � ลั ง ก า วเข า สู ยุ ค ที่ เ ปลี่ ย นจากสั ง คม เกษตร สูอุตสาหกรรม ยังเปนสังคมที่ลาหลังเชื่อ ขาวลือ
ยลเจแปน
ในเขตคันโต ทั้งโตเกียวและโยโกฮามา มีคน เกาหลีและคนจีนเขามาอยูอาศัยเปนจำ�นวนมาก ดวยความที่คนญี่ปุนในสมัยนั้น มีทัศนะตอคนตาง ชาติพันธุในทางลบ พื้นฐานจิตใจคับแคบ รังเกียจ เดียดฉันทคนจากตางถิ่นที่เขามาทำ�มาหากิน หลัง แผนดินไหว ไดเกิดกระแสขาวลือทั้งจากปากตอปาก กระทั่งบนหนาหนังสือพิมพระบุวาคนเกาหลี และคนจีนแอบโรยยาพิษในบอน้ำ�สาธารณะคิดจะ ฆาคนญี่ปุน ทั้งยังลือกันสะพัดวาคนเกาหลีและ คนจีนไดเขาลักวิ่งชิงปลน ทำ�รายคนญี่ปุน ฆาขมขืน ไมเลือกหนา คนญี่ปุนที่มีนิสัยรักสามัคคีเปนพลังอยูแลวจึง จัดตั้งกลุม ลักษณะเปนทั้งตำ�รวจบานและศาลเตี้ย ประเภท “กูคือกฎหมาย” พวกเขาตั้งดานเถื่อน ตรวจจับคนที่สงสัยวาจะเปนคนเกาหลี หรือคนจีน มีโทษประหารสถานเดียว ครั้งนั้น มีคนเชื้อสายเกาหลีและจีนในเขตคันโต ถู ก ฆ า ตายโดยคำ � พิ พ ากษาศาลเตี้ ย นั บ จำ � นวน ประมาณ ๒,๕๐๐-๖,๖๐๐ คน บางวาเปนหมื่น ราย กวานั้น ยังมีคนญี่ปุนที่มาจากเกาะโอกินาวามา
35
36
นฤนารท พระปัญญา
อาศัยอยูในเขตคันโต พวกเขาพูดสำ�เนียงแปรงไป คนละทางสองทาง ผิดกับคนบนเกาะฮอนชู จึงถูก เหมาเอาวาเปนคนตางดาว คนญี่ปุนฆาคนญี่ปุนดวยกันเองก็ไมนอย ดวยมี อารมณอยูเหนือเหตุผล คนเรานั้นผิดมากอนถูก มีอดีตเปนครู
ยลเจแปน
ธรณีพิโรธที่มิยางิ สึนามิถล่มเซนได ยามใดที่ เ บื่ อ ความวุ น วายของเมื อ งใหญ ยั ก ษ อยางมหานครโตเกียว หรือโอซากา เวลาเดินทางไป ประเทศญี่ปุนไมวาจะดวยธุระการงาน หรือพักผอน ผมมักจะหาโอกาสไปอยูเงียบๆ ตามชนบทหรือ เมืองเล็กๆ นอกสายตานักทองเที่ยวกระแสหลัก จังหวัดมิยางิ ตั้งอยูทางเหนือของเกาะฮอนชู มีเซนไดเปนเมืองหลวง เซนไดตั้งอยูริมฝงของอาว ในชื่อเดียวกัน ภูมิประเทศเปนที่ราบจากชายฝง ดานตะวันออก เปนพื้นที่เพาะปลูกขาวและพืชผัก ผลไมอันอุดมสมบูรณไลขึ้นไปบนเทือกเขาที่ยังคง ความเขียวขจี หากขามเทือกเขาก็จะเปนจังหวัด ยามาคาตะ อยูฝงตะวันตกของญี่ปุน
37
38
นฤนารท พระปัญญา
คงจะจำ�บานเกิดของโอชินไดนะครับ บานอยู บนภูเขาแถวๆ นั้น สำ � หรั บ เซนไดเป น เมื อ งที่ รั ฐ บาลท อ งถิ่ น และ ชาวเมื อ งกว า หนึ่ ง ล า นคนสนใจปรั บ ปรุ ง สภาพ แวดลอมดวยการปลูกตนไม ไมวาบานเล็กบานใหญ จะมีสิ่งที่เรียกวา Household Forest หรือ ปาประจำ� ครัวเรือน อยานึกวาเปนปาจริงๆ นะครับ คนญี่ปุน ปลูกตนไมในสวนหลังบาน ตนสองตน จัดสวนสวย เข า ไปเสี ย หน อ ยก็ จ ะกลายเป น ป า ประจำ � บ า น ไดแลว เมืองเซนไดจึงตั้งตัวเปน City of Trees เวลา นึ ก สนุ ก ขึ้ น มาหรื อ ไม มี อ ะไรทำ � ก็ จ ะจั ด งานปลู ก ตนไมหรือจัดดอกไมแขงกัน การเดินทางทองเที่ยวก็สะดวก ตื่นเชาขึ้นมา เดินเขาตลาดสดแถวๆ โรงแรมนั่งกินปลาดิบหรือ บะหมี่กันกลางตลาด หากไปไหนไมถูก ยกตัวอยางอยากจะไปทาเรือ ถามชาวบ า นด ว ยภาษาใบ แ ละตั ว หนั ง สื อ ภาษา ญี่ปุนวาทาเรือไปทางไหน คุณลุง คุณปาจะจูงมือ พาเดินไปจนเกือบถึงที่หมายทีเดียว หากเปนสาวๆ
ยลเจแปน
พวกเธอจะเดิ น พามาให เ ห็ น พื้ น ทางเดิ น ที่ มี รู ป กุง หอย ปู ปลา ที่พิมพอยูบนฟุตบาทแลวก็ทำ�ทา วาใหเราเดินตามปลาไปเถิดจะถึงทาเรือเอง เคยมี ค รั ้ ง หนึ ่ ง นั ก เรี ย นคงจะเป น ชั ้ น มั ธ ยม ทั้งกลุมสิบกวาคน พาผมและครอบครัวเดินไปที่ พิพิธภัณฑประจำ�เมือง ระหวางทางพูดกันไมรูเรื่อง สักคำ�แตก็สนทนากันเปนที่ครื้นเครง เหนื อ เซนไดขึ้ น ไปหน อ ยมี เ มื อ งชายทะเลชื่ อ มัตซูชิตะ เปนเมืองเล็กๆ นารักนัก มัตซูชิตะ มีเกาะแกงกวา ๒๐๐ เกาะ อยูกลางอาว สวยงาม จนมหากวีไฮกุ มัตซุโอะ บาโช (Matsuo Basho) กลาวชื่นชมวางามสุดพรรณนา จังหวัดมิยางิ มีชื่อดานการเกษตร ขาว ผัก ผลไม และปศุสัตว คุณภาพสูงมาจากที่นี่ ยกตัวอยางหาก จะเสียเงินแพงๆ กินแอปเปลญี่ปุน ขอใหแนใจวา มาจากจังหวัดมิยางิ สวนเนื้อวัวจากที่นี่ก็ไมเปน รองเนื้อโกเบ แตที่มีชื่อเสียงกลับกลายเปนลิ้นวัว มิยางิฝานบางๆ เคลาเกลือนำ�มายางบนเตาถาน สวนอาหารทะเลไดแกปลาเฮอริ่ง ปลาซาร์ดีนและ หอยนางรม
39
40
นฤนารท พระปัญญา
ผมเดินทางไปเซนไดครั้งแรกเมื่อกวา ๒๐ ป มาแล ว และยั ง หาโอกาสเดิ น ทางกลั บ ไปเขตภาค ตะวันออกเฉียงเหนือของเกาะฮอนชู ที่เพื่อนชาว ญี่ ปุ น บอกว า เป น เสมื อ นหั ว ใจของความเป น ญี่ปุนที่แทจริง เซนได ตั้ ง อยู ห า งจากกรุ ง โตเกี ย วไปทางทิ ศ ตะวันออกเฉียงเหนือประมาณ ๓๐๐ กิโลเมตร หาก เดินทางโดยรถไฟหัวกระสุนจะใชเวลาเพียง ๑.๓๐ ชั่วโมง แตกอนมักจะมีนักทองเที่ยวชาวญี่ปุนเอง ไปเที่ยวกันเปนสวนใหญ มาระยะหลัง ผูบริหารของ จั ง หวั ด มิ ย างิ พยายามเป ด ตั ว ออกสู ต ลาดโลก สงเสริมการทองเที่ยว เชิญชวนผูคนเขามาชื่นชม ความงามทางธรรมชาติ รวมถึงการเขามาลงทุนทั้ง ภาคอุตสาหกรรม และอุตสาหกรรมการเกษตร เมื่อสามปกอนบริษัทรถยนตโตโยตาไดตัดสินใจ มาตั้ ง โรงงานผลิ ต รถยนต ข นาดกำ � ลั ง การผลิ ต ๑๒๐,๐๐๐ คันตอปที่หมูบานโอฮิระ ใกลๆ กับเมือง เซนได การเขามาปกธงของโตโยตาเสมือนเปนจุด เปลี่ยน เปนสัญลักษณทางธุรกิจ ใหกับไมเพียง เมืองเซนได หรือจังหวัดมิยางิ แตยังชวยเสริมภาพ-
ยลเจแปน
ลักษณของทั้งพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของ เกาะฮอนชูทั้งหมด อีกทั้งยังชวยลบทัศนคติผิดๆ ที่วาทั้งประเทศ ญี่ ปุ น ไม มี ที่ ใ ดเหมาะสำ � หรั บ การตั้ ง โรงงานผลิ ต รถยนต อี ก ต อ ไปแล ว พอเห็ น ว า พี่ ใ หญ ใ ห ค วาม มั่นใจ โรงงานอื่นๆ จึงตามโตโยตาเขามาตั้งฐาน กันเปนพรวน การฟ น ของอุ ต สาหกรรมที่ เ คยหนี อ อกไปตั้ ง โรงงานในตางประเทศ สามารถกลับมาทำ�ไดก็ที่ เมืองเซนได หรือในจังหวัดมิยางิแหงนี้นี่เอง แตดูเหมือนวาโชคชะตาจะเลนตลกรายกับชาว อีสานของประเทศญี่ปุน ชวงบายวันศุกรที่ ๑๑ มีนาคม ๒๐๑๑ เวลา ๑๔.๔๖ น. ไดเกิดแผนดินไหวนอกอาวเซนไดออกไป เพียง ๑๕๐ กิโลเมตร เสียงสัญญาณเตือนภัยคลื่น ยั ก ษ สึ น ามิ ดั ง ลั่ น ทั่ ว เมื อ งเซนได และทั้ ง จั ง หวั ด มิยางิ อีกหนึ่งชั่วโมงตอมาคลื่นยักษสูง ๑๐ เมตร เขามาจอชายฝง สนามบินเซนไดที่ตั้งอยูชายฝง เปนเปาหมายแรก และมวลของน้ำ�ทะเลปริมาณ มหาศาลก็เคลื่อนตัวลามเขามาในเมือง ฝาออกไป
41
42
นฤนารท พระปัญญา
สูไรนา โรงงานรถยนต ไมเวนแมกระทั่งโรงไฟฟา พลังงานนิวเคลียรสองแหงที่ตั้งอยูทางตอนใตของ เซนได แรงสะเทือนของแผนดินไหวและคลื่นสึนามิ ไดกอใหเกิดวิกฤติวาจะเกิดการรั่วไหลของสาร กัมมันตภาพรังสี รัฐบาลไดอพยพผูคนนับแสน ใหพนจากรัศมี ๒๐ กิโลเมตรจากโรงงานทั้งสอง
ยลเจแปน
แบ่งปันกระดาษกล่อง น้ำ�ใจของคนไร้บ้าน เมื่อเกิดมหันตภัยจากธรรมชาติ สิ่งที่ตามมามัก จะเปนพิษภัยจากมนุษยดวยกัน ในสหรัฐอเมริกา ตอนเมืองนิวออรลีนส์โดนพายุคาทรีนาถลม เกิดมี พวกลักวิ่งชิงปลน และเขาไปพังรานคาขโมยของ บานเราครั้งที่โดนคลื่นยักษสึนามิ ผมเห็นกับตา ที่ บ รรดาพลพรรคสมาคมกู ภั ย ปลอมยกขบวน เขามาพื้นที่ประสบภัย ขุดคนทรัพยสินชาวบาน บางรายทำ � ถึ ง ขนาดเอารถแบ็ ค โฮลงมาขุ ด กั น ทีเดียว สอบถามดูอางวามาจากสมาคมนั่น สมาคม นี่ มาจากจังหวัดนั้น จังหวัดนี้ จะมาชวยคนหาศพ ผูเสียชีวิต
43
44
นฤนารท พระปัญญา
สังเกตไหมวาเคยมีขาวอาชญากรรมอันเกี่ยว เนื่องจากเหตุการณแผนดินไหวและสึนามิหรือไม ตั้งแตเกิดเหตุเมื่อวันที่ ๑๑ มีนาคม ๒๐๑๑ ไมมี รายงานขาวเชนนี้เลย ครั้ ง ที่ ผ มเข า ไปทำ � ข า วแผ น ดิ น ไหวที่ โ กเบเมื่ อ เดือนมกราคม ค.ศ. ๑๙๙๕ อยูทามกลางซากปรักหั ก พั ง เกื อ บหนึ่ ง สั ป ดาห แม ว า ทั้ ง เมื อ งจะเป น อั ม พาต ก็ ไ ม เ ห็ น กรณี ข โมยปล น หรื อ จี้ ชิ ง ทรั พ ย หรือทำ�รายเพศตรงขาม ผมเห็นคนญี่ปุนออกมายืน อยูริมถนนเอาขาวปน เอาน้ำ� เอาขนมออกมาแจก คนที่เดินทางผานไปมา ตามหนารานสะดวกซื้อจะ มีคนตอคิวยาว ************* มีรายงานบน Social Network จากคนไทยที่อยู ในเหตุ ก ารณ แ สดงถึ ง วิ นั ย ของคนญี่ ปุ น ที่ อ ดทน รอคอย และรวมดวยชวยกัน ขอยกเปนอุทาหรณ์ ดังตอไปนี้ ตัวอยางที่หนึ่ง เด็กๆ นักเรียนตัวเล็กๆ ขอบคุณ พนักงานรถไฟ “ขอบคุณมากครับ/คะ ที่เมื่อวาน
ยลเจแปน
ช ว ยพยายามอย า งสุ ด ชี วิ ต ให ร ถไฟเดิ น รถได อีกครั้ง” พนักงานสูงวัยน้ำ�ตาไหลพราก ตั ว อย า งที่ ส อง ที่ ดิ ส นี ย แ ลนด เ กิ ด ไฟฟ า ดั บ การจราจรติดขัดคนกลับบานไมไดอยูหลายชั่วโมง ทางสวนสนุ ก ได นำ � อาหารและขนมเท า ที่ มี อ ยู ออกมาบริการฟรี มีเด็กนักเรียนมัธยมหญิงชาย กลุมหนึ่งโกยอาหารใสถุงจำ�นวนมากเกินตัวเองกิน ขณะที่กำ�ลังรูสึกผิดหวังในคนรุนใหม ทันใดความรูสึกเปลี่ยนไปเมื่อเห็นเด็กๆ เหลานี้เอาขนมมาแจก เด็กๆ ตัวเล็กๆ ที่พอแมผูปกครองจำ�นวนหนึ่งไม สามารถทิ้งลูกเล็ก ลุกขึ้นไปตอคิวรับอาหารเองได ตัวอยางที่สาม ผูคนชวยเก็บของที่ตกเรี่ยราด ในซูเปอรมารเก็ตเอาขึ้นหิ้ง แลวเอาสวนที่ตัวเอง ตองการซื้อไปยืนตอแถวจายเงิน ตัวอยางที่สี่ ที่รานขนมปงแหงหนึ่ง คุณปาคงจะ เป น เจ า ของร า น เอาขนมทั้ ง ร า นออกมาแจกให ทุกคนที่เดินผานไปมา ตัวอยางที่หา “ขณะที่ผมติดอยูที่สถานีรถไฟ อากาศเย็นลงเรื่อยๆ และรถไฟก็ไมมีทาทีจะมา คนไร บ า นที่ ผ มเคยมองด ว ยหางตาอยู ทุ ก เมื่ อ -
45
46
นฤนารท พระปัญญา
เชื่อวัน ไดแบงปนกระดาษกลองอันเปนเสมือนบาน ของเขาใหผมหมกันหนาวกันลม คืนนั้นผมรูสึก อบอุนอยางประหลาด” ตัวอยางที่หก เห็นชาวบานที่มีบานอยูริมถนน เปดบานและออกมายืนที่หนาบานเชื้อเชิญใหคน เขาไปใชหองน้ำ� ตัวอยางที่เจ็ด เห็นคนสูไฟ ซอมไฟฟาใหกลับมา ใชได คนสูน้ำ�พยายามซอมทอประปา กระทั่งคนสู กัมมันตรังสี เสี่ยงชีวิตซอมโรงงานไฟฟาพลังงาน นิวเคลียร จนเกิดวีรบุรุษแหงฟูกูชิมะ ตัวอยางที่แปด ผมไดยินคนแกปรับทุกขกับเด็ก วาไมรูจะทำ�อยางไร เด็กตอบวา “ไมเปนไร เมื่อโต เปนผูใหญพวกผมจะทำ�ใหมันกลับมาเหมือนเดิม” ตัวอยางที่เกา คุณลุงคนหนึ่งติดอยูบนหลังคา บานนาน ๔๒ ชั่วโมงกอนที่จะไดรับการชวยเหลือ พลันลงมาจากหลังคาบานคุณลุงพูดคำ�แรกวา “เรา มาชวยฟนฟูบานเมืองกันนะ สิ่งที่สำ�คัญที่สุดคือ ตอไปนี้เราจะทำ�อยางไรตางหาก” ทามกลางความหายนะ ยังมีตัวอยางดีๆ อีก มากมาย
ยลเจแปน
กำ�แพงกั้นสึนามิ ระบบป้องกันแบบ ญี่ปุ่น ญี่ ปุ น เป น ดิ น แดนที่ ถู ก ธรรมชาติ ล งโทษหนั ก ที่ สุ ด อย า งไม มี ป ระเทศใดบนพื้ น โลกใบนี้ เ ปรี ย บ ได ดวยลักษณะทางธรณีวิทยาที่ตั้งอยูบนเปลือก โลกถึงสามแผนตอกัน ประกอบดวย Eurasian Plate ทางตะวันตกที่กินจากเอเซียตะวันออกไปถึงยุโรป ตอกับ Pacific Plate ทางตะวันออกที่เปนแผน เปลือกโลกรองรับมหาสมุทรแปซิฟก ขอบเปลือกโลกแผ น นี้ ที่ เรารู จั ก กั น ในชื่ อ วงแหวนแห ง อั ค นี (Ring of Fire) และ Philippine Plate ทางทิศใต ผืนแผ น ดิ น ญี่ ปุ น จึ ง อยู ใ นสภาพที่ พ ร อ มจะสะเทื อ น เลื่อนไหลไดทุกเมื่อ
47
48
นฤนารท พระปัญญา
คนญี่ปุนในอดีตจึงปลูกบานชั้นเดียว อยางมาก สองชั้น ที่โครงสรางทำ�ดวยไม สวนขางฝาและประตู บานเลื่อนจะมีกระดาษมาเสริม พนักงานผจญเพลิง ประจำ�เมือง จนถึงลงมาในระดับหมูบาน เปนระบบ การจัดตั้งที่มีมาคูกับสังคมและชุมชนญี่ปุน เมื่อ เกิดเหตุเพลิงไหมแมกระทั่งแผนดินไหว ชาวบาน จะรูจักหนาที่ตัวเองเปนอยางดี จะมีก็แตภัยจากคลื่นยักษสึนามินี่แหละที่ยาก จะปองกัน ยิ่งเปนทั้งแผนดินไหวบวกกับคลื่นยักษ สึนามิ บวกกับพิษจากสารกัมมันตรังสีจากโรงไฟฟา พลังงานนิวเคลียร นี่คือความหายนะครั้งรุนแรง ที่สุดที่เกิดขึ้นนับแตสิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่สอง ************* เมื่อไมถึงยี่สิบปมานี้ มีภัยจากคลื่นยักษสึนามิ ที่เกิดขึ้นในญี่ปุนซึ่งคนมักจะลืมเนื่องดวยเกิดขึ้น กับเกาะเล็กๆ ทางภาคเหนือของประเทศ ที่มีคนอยู อาศัยไมกี่พันคน
ยลเจแปน
เกาะโอคูชิริ ตั้งอยูทางฟากตะวันตกของเกาะ ฮอกไกโด เปนจุดเล็กๆ บนแผนที่ มีขนาดเพียง ๑๔๓ ตารางกิโลเมตร วันที่ ๑๒ กรกฎาคมป ๑๙๙๓ ไดเกิดคลื่นยักษ สึนามิเขาถลมเกาะเล็กแหงนี้มีคนเสียชีวิต ๑๙๘ คน จากนั้นเปนตนมาจึงมีความพยายามทั้งจากรัฐบาล กลาง และรัฐบาลทองถิ่น ใชกรณีของเกาะโอคูชิริ เปนตัวอยางในการสรางระบบปองกันสึนามิ Tsunami Sea Wall จึงถูกสรางขึ้นเปนกำ�แพง หนาหนัก สูงกวาหลังคาบาน ยาว ๔.๕ กิโลเมตรไป ตามชายฝง มีบันไดขึ้นลงเปนชวงๆ ในบางพื้นที่รัฐบาลไดสรางหอสูงมีลานกวางอยู ขางบนเอาไวเปนที่หนีภัย เมื่อคลื่นยักษเขามาผูคน จะหนี ขึ้ น บั น ไดไปอยู บ นนั้ น ได ห ลายร อ ยคน โครงสรางเสาก็แข็งแรงพอจะรับแรงกระแทกของ คลื่นที่มีความสูงระดับ ๑๐ เมตรไดอยางสบาย ในสวนที่เปนแมน้ำ� พวกเขาไดสรางทำ�นบกั้นน้ำ� และประตู น้ำ � ที่ ส ามารถเปลี่ ย นทิ ศ ของกระแสน้ำ � ใหกระจายไหลออกไปอีกทางหนึ่งที่ไมเขาไปในเขต ที่อยูอาศัย
49
50
นฤนารท พระปัญญา
ทางการไดกำ�หนดอาคารสถานที่ไวอยางแนชัด วาหากเกิดภัยธรรมชาติขึ้นมาเมื่อใด ประชาชน สามารถใช เ ป น ที่ อ ยู อ าศั ย ชั่ ว คราว โดยเฉพาะ อยางยิ่งสำ�หรับผูสูงอายุที่นับวันจะมีสัดสวนที่มาก ขึ้นในสังคมญี่ปุน สวนเรื่องของหอเตือนภัย สัญญาณเตือนภัย และป า ยเส น ทางอพยพหลบหนี นั้ น เป น เรื่ อ งที่ จะต อ งฝ ก ฝนกั น เป น ประจำ � กั น ลื ม กั น อยู แ ล ว นอกจากนั้ น บ า นของพวกเขายั ง มี ถุ ง อาหารและ เครื่องใชที่จำ�เปนสำ�รองอยูตลอดเวลา เพื่อนผูสื่อขาวญี่ปุนบอกผมวาแผนดินไหวและ สึ น ามิ ค รั้ ง นี้ รุ น แรงและเป น บริ เวณกว า งกว า เมื่ อ เกิดแผนดินไหวครั้งใหญเมื่อเดือนกันยายน ๑๙๒๓ เพราะการเตรียมการที่ดีและโชคชวย ผูคนจำ�นวน มากจึงหนีพน แมวาเวลาที่เกิดแผนดินไหวกับคลื่น ยักษพัดถลมชายฝงหางกันเพียงครึ่งชั่วโมง เขาบอกวาหากภัยพิบัติที่รุนแรงขนาดนี้เกิดใน สมัยที่ญี่ปุนยังลาหลัง คนคงจะตายหลายแสนคน แผ น ดิ น ไหวครั ้ ง ใหญ ใ นเขตคั น โต คื อ โตเกี ย ว โยโกฮามา และเมืองอื่นๆ ในบริเวณที่ราบคันโต
ยลเจแปน
เมื ่ อ ป ๑๙๒๓ มี ค นตายและสู ญ หายประมาณ ๑๔๐,๐๐๐ คน ที่เหนือกวาเทคโนโลยีและความพรอมทาง กายภาพ ดูเหมือนจะเปนความพรอมทางดาน จิตใจที่สงบ อดทน ของชาวอาทิตยอุทัยนั่นเอง
51
ยลเจแปน
รายงานจากโตเกียว ญี่ปุ่นหลังสึนามิ หากจะเปรียบเทียบความเสียหายจากแผนดินไหวและสึนามิที่เกิดขึ้นเมื่อวันที่ ๑๑ มีนาคม ๒๐๑๑ กับความเสียหายจากความรุนแรงของแผนดินไหว ครั้งประวัติศาสตรในเขตคันโต เมื่อวันที่ ๑ กันยายน ๑๙๒๓ แรกๆ ไมมีใครคิดวาครั้งนี้จะเปรียบกับ ครั้งนั้นได จริงอยูเหตุการณครั้งนั้นทำ�เอาเมืองใหญอยาง โตเกี ย ว โยโกฮามา และเมื อ งบริ ว ารอั น เป น ศู น ย ก ลางทางเศรษฐกิ จ ของประเทศต อ งพั ง ราบ เป น หน า กลอง มี ค นตายไปกว า ๑๔๓,๐๐๐ คน เศรษฐกิจแทบชะงักงันไปพักหนึ่ง มีการประเมิน และศึกษาเปรียบเทียบพบวา หากความเสียหาย
53
54
นฤนารท พระปัญญา
ในวันนั้นเปนวันนี้ ความเสียหายมีมูลคาเทาไร พบวาจะเปนเงินประมาณหนึ่งแสนลานดอลลาร สหรัฐ อยางไรก็ดี แผนดินไหวครั้งนั้นไดชวยสราง สำ�นึกในการเตรียมตัวพรอมรับภัยพิบัติใหกับสังคม ญี่ปุนที่ถือวาวันที่ ๑ กันยายนเปนวันสำ�คัญในการ รับมือกับภัยจากธรรมชาติ ************* สัปดาหที่สองที่ผมเดินทางอยูในประเทศญี่ปุน เริ่มจากภาคเหนือที่เมืองซับโปโร เกาะฮอกไกโด ลงมาโตเกียว เที่ยวเกียวโต นาโงยา โอซากา กลับ มาจบลงที่โตเกียวอีกครั้งหนึ่ง ญาติสนิทมิตรสหายลวนแปลกใจและหวงใยวา ทำ � ไมจะต อ งเดิ น ทางมาประเทศญี่ ปุ น โดยไม ไ ด มีหนาที่การงานเหมือนเมื่อกอนที่มีหนาที่ความรับผิดชอบบังคับใหเดินทางเขาสูสมรภูมิขาวหรือ นรกบนดินโดยทันทีที่เกิดเรื่อง
ยลเจแปน
แตความรูสึกอยากรูอยากเห็นสวนตัว บังคับให ตองมาดูดวยตาของตัวเองแมวาจะไมตองถึงขนาด เดินทางเขาเขตโตโฮกุ หรือเขาเมืองเซนไดที่เคย เดินทางไปเยือนมากอน ที่นั่งบนเครื่องบิน All Nippon Airways หรือ ANA ในฤดูกาลนี้เคยเต็มทุกที่ กลับวางลงเกือบ ครึ่งลำ� นักทองเที่ยวไทยจากกรุงเทพฯ ที่เคยสงเสียง พู ด คุ ย กั น อย า งสนุ ก สนามยามเดิ น ทางกลั บ เงียบหาย ซ้ำ�ยังไมเห็นหนานองหนูและมามาซัง โปรแกรมทัวรทุกรายการจากกรุงเทพฯ มาญี่ปุนถูก ยกเลิก และยังไมมีทาทีวาจะกลับกระเตื้องเมื่อใด ยิ่งมีเรื่องโรงไฟฟาพลังงานนิวเคลียร ปลอยสาร กัมมันตรังสีเขาสูบรรยากาศ และน้ำ�ทะเล ยิ่งสราง ความหวาดกลัว เพื่ อ นผู ห วั ง ดี บ อกว า ให ถื อ ร ม ติ ด ตั ว ไว ต ลอด เวลา หากฝนตกลงมาเมื่อไรจะไดกางรมปองกัน นิ ว เคลี ย ร ห า มกิ น น้ำ � ประปาเด็ ด ขาด ให กิ น แต น้ำ�ขวด ผมไปเจอหิ ม ะตกที่ ฮ อกไกโดจนกางร ม ไม ทั น เพราะมัวแตควานหากลองขึ้นมาถายรูป สวนเรื่อง
55
56
นฤนารท พระปัญญา
น้ำ�ดื่มนั้นพยายามทำ�ตามอยู ๒ วัน หมดเงินไป หลายพันเยนเนื่องจากน้ำ�ดื่มที่นี่ขวดเล็กขายตาม รานสะดวกซื้อราคา ๑๕๐ เยนหรือประมาณ ๖๐ บาท ก็น้ำ�ขวดอยางเดียวกับที่บานเราขายกัน ๕-๑๐ บาท นั่นแหละ สถานีโทรทัศน NHK รายงานขาวผลกระทบจาก แผนดินไหวและสึนามิ อยางชนิดที่ภาษาขาวเรา เรียกกันวา wall-to-wall ผมเห็นมกุฎราชกุมารและพระชายา ทรงประทับ นั่งกับพื้นหองตอหนาผูประสบภัยฯ กลับนั่งอยูบน เบาะ ณ อาคารที่พักชั่วคราว ผมเห็นรายงานการเขาซอมโรงไฟฟานิวเคลียร อยางไมกลัวตาย ไมกลัวพิษภัยจากสารกัมมันตรังสี ที ่ อ อกมาเป น ระยะ มี ก ารวิ เ คราะห ข า วอย า ง รอบดานจากผูรู ผมเห็ น รายงานข า วการเข า ช ว ยเหลื อ อย า ง เอาเป น เอาตายของเจ า หน า ที่ ทั้ ง ฝ า ยพลเรื อ น อาสาสมัคร และกองทัพ ที่ญี่ปุนเรียกวากองกำ�ลัง ปองกันประเทศ
ยลเจแปน
สังเกตไดขอหนึ่งวา คนญี่ปุนไมโวยวาย ไมชอบ รองไหใหใครเห็น ผมมี เ พื่ อ นญี่ ปุ น ที่ บ น ว า รายงานข า วจากสื่ อ ตะวันตก มักจะพยายามบิดเบือนขาวถึงขนาดบอก ว า คนโตเกี ย วไม ก ล า ออกจากบ า น ผู ค นเตรี ย ม อพยพหลบหนีภัย เอารูปคนใสหนากากไปออก อากาศบอกว า คนญี่ ปุ น ใส ห น า กากป อ งกั น สาร กัมมันตรังสี ทั้งๆ ที่การใชหนากากผาปองกันการ ไอจามเป น การปฏิ บั ติ ตั ว ตามปรกติ ด า นอนามั ย ของคนญี่ปุน ขออนุ ญ าตนำ � ภาพจากเพื ่ อ นเก า เจมส แนคเวย (James Nachtwey) ชางภาพ Time Magazine มาลงประกอบ เขาเปนชางภาพตางประเทศคนแรกๆ ที่เขาสูพื้นที่ แนคเวยใหขอสังเกตวา ทามกลางความหายนะ คนญี่ปุนยังคง เขมแข็ง ทั้งยังมีเมตตากับคนแปลกหนาเหมือน เชนเคย
57