Uniwersytet Wroc³awski 11. Politechnika Œl¹ska

Nowy Jork Nr 296 15 paŸdziernika 2022

30 lat temu Rosjanie ujawnili najwa¿niejszy dokument Zbrodni Katyñskiej

14 paŸdziernika 1992 r. Rosja przekaza³a Polsce archiwalia obarczaj¹ce odpowiedzialnoœci¹ za Zbrodniê Katyñsk¹ przywódców ZSRS z Józefem Stalinem na czele. Wœród dokumentów by³ rozkaz z 5 marca 1940 r. na mocy którego NKWD zamordowa³o blisko 22 tys. Polaków.

Minê³y 82 lata od dokonania mordu na wziêtych do niewoli radzieckiej polskich jeñcach – oficerach, policjantach i urzêdnikach II Rzeczypospolitej, nazywanego Zbrodni¹ Katyñsk¹. Zosta³a ona dokonana na obywatelach pañstwa, które nie by³o nawet w stanie wojny ze Zwi¹zkiem Radzieckim i dlatego stanowi najbardziej zbrodniczy i nieludzki przyk³ad kontynuacji zniszczenia znacznej czêœci elit II Rzeczypospolitej w czasie II wojny œwiatowej, wczeœniej zapocz¹tkowanej przez hitlerowskiego okupanta, który dokona³ agresji na Polskê 1 wrzeœnia 1939 r.

Decyzja o wymordowaniu polskich jeñców wojennych z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w wiêzieniach NKWD na obszarze przedwojennych wschodnich województw Rzeczypospolitej zapad³a na najwy¿szym szczeblu sowieckich w³adz. Podjê³o j¹ 5 marca 1940 r. Biuro Polityczne KC Wszechzwi¹zkowej Partii Komunistycznej (bolszewików) – WKP (b) na podstawie pisma, które ludowy komisarz spraw wewnêtrznych £awrientij Beria skierowa³ do Stalina. Szef NKWD pisz¹c w nim, ¿e wszyscy wymienieni Polacy „s¹ zatwardzia³ymi, nierokuj¹cymi poprawy wrogami w³adzy sowieckiej”, wnioskowa³ o rozpatrzenie ich spraw w trybie specjalnym, „z zastosowaniem wobec nich najwy¿szego wymiaru kary – rozstrzelanie”. Dodawa³, ¿e sprawy nale¿y rozpatrzyæ bez wzywania aresztowanych i bez przedstawiania zarzutów, decyzji o zakoñczeniu œledztwa i aktu oskar¿enia. Formalnie wyroki mia³y byæ wydawane przez Kolegium Specjalne NKWD, w sk³adzie: Iwan Basztakow, Bogdan Kobu³ow i Wsiewo³od Mierku³ow. Powy¿sze wnioski przedstawione przez Beriê zosta³y w ca³oœci przyjête.

Po trwaj¹cych miesi¹c przygotowaniach, 3 kwietnia 1940 r. rozpoczêto likwidacjê obozu w Kozielsku, a dwa dni póŸniej obozów w Starobielsku i Ostaszkowie. Przez nastêpnych szeœæ tygodni Polacy wywo¿eni byli z obozów grupami do miejsc kaŸni. 11 kwietnia 1943 r. niemiecka agencja Transocean poinformowa³a o ujawnieniu przez Niemców masowych mogi³ w Lesie Katyñskim. Polskie ofiary sowieckich mordów zidentyfikowano po dokumentach, jakie przy nich pozostawiono. Do mordu nie przyzna³ siê ZSRS, który dwa tygodnie póŸniej zerwa³ stosunki dyplomatyczne z Rz¹dem RP w Londynie. 21 kwietnia 1943 r. Stalin wys³a³ tajne i jednobrzmi¹ce depesze do prezydenta Roosevelta i premiera Churchilla, w których zarzuca³ rz¹dowi gen. Sikorskiego prowadzenie w zmowie z Hitlerem wrogiej kampanii przeciwko Zwi¹zkowi Sowieckiemu. „Wszystkie te okolicznoœci –pisa³ Stalin – zmuszaj¹ Zwi¹zek Sowiecki do stwierdzenia, ¿e obecny rz¹d polski faktycznie zerwa³ sojusznicze stosunki z ZSRS i zaj¹³ pozycjê wroga wobec Zwi¹zku Sowieckiego”. Formalne zerwanie stosunków dyplomatycznych przez Moskwê z polskim rz¹dem na uchodŸstwie nast¹pi³o w nocy z 25 na 26 kwietnia 1943 r. By³ to pierwszy krok sowieckiego dyktatora w kierunku stworzenia w³asnej marionetkowej ekipy do rz¹dzenia Polsk¹. „W czasie gdy narody Zwi¹zku Radzieckiego, przelewaj¹c krew w ciê¿kiej walce z Niemcami hitlerowskimi, wytê¿aj¹ wszystkie si³y w celu rozgromienia wroga narodów rosyjskiego i polskiego i innych mi³uj¹cych pokój krajów demokratycznych – rz¹d polski, id¹c na rêkê tyranii Hitlera, zadaje Zwi¹zkowi Radzieckiemu zdradziecki cios” – napisali Sowieci w nocie z 25 kwietnia do polskich w³adz.

W sprawie katyñskiej Polacy nie uzyskali wsparcia ze strony przywódców mocarstw zachodnich, którzy w imiê trwa³oœci sojuszu ze Stalinem, okazywali mu pomoc w ukrywaniu prawdy o tej zbrodni.

We wrzeœniu 1943 r. do Katynia przyby³a grupa œledczych NKWD, w celu przygotowania materia³ów potrzebnych dla przysz³ej komisji, która zajê³aby siê zbadaniem zbrodni katyñskiej. Ju¿ wówczas Sowieci przyst¹pili do fa³szowania dowodów. Podrzucali spreparowane dokumenty, zaczêli likwidowaæ niewygodnych œwiadków i przygotowywali ludzi, którzy mieli sk³adaæ fa³szywe zeznania. Wnioski ze swoich „prac” zawarli w dokumencie „Informacja w sprawie dochodzenia wstêpnego w tak zwanej sprawie katyñskiej”. 13 stycznia 1944 r. Biuro Polityczne KC WKP (b) powo³a³o do zbadania zbrodni katyñskiej specjaln¹ komisjê œledcz¹. Przewodnicz¹cym Komisji by³ Niko³aj Burdenko, cz³onek Akademii Nauk ZSRS. Prace komisji od pocz¹tku stawia³y pod znakiem zapytania jej wiarygodnoœæ. Ca³e postêpowanie by³o starannie wyre¿yserowane przez Stalina i jego ludzi. Celem by³o udowodnienie, ¿e zbrodnia katyñska zosta³a pope³niona przez Niemców. Ju¿ oficjalna nazwa: „Specjalna komisja ds. ustalenia i przeprowadzenia œledztwa okolicznoœci rozstrzelania w lesie katyñskim polskich jeñców wojennych przez niemiecko-faszystowskich najeŸdŸców” – zawiera³a tezê, która wskazywa³a, jakie bêd¹ rezultaty jej dzia³ania.

Komisja Burdenki pracowa³a w Katyniu krótko, od 13 do 24 stycznia 1944 r. Przeprowadzono kilka ekshumacji, obejrzano miejsca grzebania zw³ok i rozmawiano ze œwiadkami. Znaleziono tak¿e sfa³szowane dowody podrzucone przez NKWD. Ju¿ 26 stycznia komisja przedstawi³a raport koñcowy. Wskazywano w nim, ¿e wy³¹czn¹ winê za wymordowanie tysiêcy Polaków w Lesie Katyñskim ponosz¹ Niemcy. Jednoczeœnie podano fa³szyw¹ liczbê ofiar, szacuj¹c iloœæ zabitych na 11 tysiêcy.

W lipcu 1946 r., podczas procesu przed Miêdzynarodowym Trybuna³em Wojskowym w Norymberdze, sowieccy oskar¿yciele nadal uparcie utrzymywali, ¿e winê za zamordowanie polskich oficerów, pracuj¹cych – jak twierdzili – wiosn¹ 1941 r. przy budowie dróg i umieszczonych w trzech obozach ko³o Smoleñska, ponosi sztab niemieckiego 537 batalionu roboczego. Wed³ug nich zbrodni mieli dokonaæ Niemcy we wrzeœniu 1941 r.

Widok z lotu ptaka na las katyñski po odkryciu masowych grobów polskich oficerów, 1943 r.

Podczas wizyty prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego 13 IV 1990 r. w Moskwie przywódca Zwi¹zku Sowieckiego przekaza³ stronie polskiej kopie wyselekcjonowanych dokumentów na temat Zbrodni Katyñskiej. Na zdjêciu: Wojciech Jaruzelski i Michai³ Gorbaczow.

Zwi¹zek Sowiecki nie przyznawa³ siê do odpowiedzialnoœci za dokonanie zbrodni katyñskiej przez ca³y okres swego istnienia. O Katyniu nie by³o wolno mówiæ, nie uczono o tym w szko³ach, a ludzie dowiadywali o tej zbrodni w tajemnicy, od starszych. W Rosji by³o wolno o tym mówiæ po 1990 roku, choæ i wówczas niezbyt g³oœno.

K³amstwo katyñskie by³o jednym z mitów za³o¿ycielskich PRL. W³adze komunistyczne konsekwentnie wymazywa³y pamiêæ o wydarzeniach z wiosny 1940 r. Do 1975 r. has³o „Katyñ” w encyklopediach czy innych pracach starano siê ca³kowicie pomijaæ, bo Gomu³ka uzna³, ¿e lepiej nie pisaæ nic, ni¿ k³amaæ, natomiast od stycznia 1975 r. nakazywano podawaæ informacjê, ¿e zbrodnia by³a dzie³em Niemców. Wielu Polaków o Katyniu us³ysza³o po raz pierwszy dopiero po 1989 roku.

Szansa na ujawnienie ca³ej prawdy o mordzie katyñskim pojawi³a siê w okresie pierestrojki Michai³a Gorbaczowa. Coraz liczniejsze grupy obroñców praw cz³owieka upomina³y siê o pamiêæ i wyjaœnienie losów milionów zamordowanych w czasach stalinowskich. Tematy te, do tego momentu ca³kowicie zakazane lub zak³amane, czêsto pojawia³y siê równie¿ w oficjalnej prasie i mediach, tak¿e w mediach PRL. Wœród nich najwa¿niejsza by³a sprawa zbrodni katyñskiej. Powo³ana w 1987 r. mieszana polsko-sowiecka komisja historyków partyjnych do wyjaœnienia „bia³ych plam” ju¿ na pocz¹tku funkcjonowania podjê³a dyskusjê nad dokumentami dotycz¹cymi Katynia. Polscy historycy stwierdzili, ¿e jedynie ujawnienie wszystkich posiadanych przez Sowietów dokumentów mo¿e zaprzeczyæ wersji wypadków przedstawionych w raporcie Burdenki z 1944 r. lub j¹ potwierdziæ. W kwietniu 1988 r., w trakcie zamkniêtego wyk³adu w Urzêdzie Rady Ministrów, zasiadaj¹cy w komisji prof. Czes³aw Madajczyk jednoznacznie odrzuci³ wersjê o niemieckiej odpowiedzialnoœci za zbrodniê. W lutym i marcu 1989 r. w czasopiœmie „Odrodzenie” opublikowano wnioski polskich historyków zasiadaj¹cych w komisji ds. bia³ych plam. Kilka tygodni póŸniej, w kwietniu 1989 r., delegacja Rady Ochrony Pamiêci Walk i Mêczeñstwa z jej przewodnicz¹cym gen. dyw. pil. Romanem Paszkowskim wraz z grup¹ rodzin ofiar mordu pobra³a w Katyniu urnê z ziemi¹, któr¹ 18 kwietnia 1989 r. uroczyœcie z³o¿ono w Grobie Nieznanego ¯o³nierza oraz w Dolince Katyñskiej na Cmentarzu Wojskowym na Pow¹zkach.

Wiosn¹ 1989 r. k³amstwo katyñskie w PRL przesta³o obowi¹zywaæ. W oficjalnym obiegu ukaza³y siê pierwsze publikacje podsumowuj¹ce dotychczasowy stan wiedzy o mordzie. W mediach wci¹¿ jednak zachowywano sposób okreœlania zbrodni, który oddala³ odpowiedzialnoœæ za ni¹ od w³adz systemu sowieckiego. O „zbrodni stalinowskiego NKWD” mówiono równie¿ w relacjach z wizyty premiera Tadeusza Mazowieckiego w ZSRS w listopadzie 1989 r., gdy jako pierwszy przedstawiciel najwy¿szych rang¹ w³adz Polski przyjecha³ do Katynia. Pomimo takich gestów jak zgoda na wizytê polskiej delegacji w Katyniu wci¹¿ w ZSRS oficjalnie podtrzymywano k³amliw¹ wersjê o zbrodni dokonanej przez Niemców.

Okazj¹ do prze³omu okaza³a siê wizyta prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego w Moskwie w kwietniu 1990 r. Z punktu widzenia w³adz ZSRS ujawnienie prawdy o mordzie mog³oby wzmocniæ pozycjê polityczn¹ bliskiego im Jaruzelskiego.

Przebieg zbrodniczej operacji wiosn¹ 1940 r. znalaz³ odzwierciedlenie w tworzonych na bie¿¹co dokumentach operacyjnych NKWD. Dokumenty dotycz¹ce losu jeñców sporz¹dza³y administracje obozowe i centrala Zarz¹du ds. Jeñców Wojennych NKWD, a tak¿e inne wydzia³y NKWD w Moskwie oraz obwodowe zarz¹dy NKWD, m.in. w Charkowie, Kalininie, Miñsku. Czêœæ tej dokumentacji, pomimo jej planowanego niszczenia, przetrwa³a i znajduje siê w archiwach rosyjskich. Ze zgromadzonej w centralnym archiwum KGB w Moskwie dokumentacji Katynia korzysta³ szef KGB Aleksandr Szelepin, który w notatce z 1959 r. poda³, ¿e na podstawie decyzji z 5 marca 1940 r. rozstrzelano 21 857 osób.

Wobec coraz liczniejszych publikacji na temat Zbrodni Katyñskiej, w³adze ZSRR uzna³y, ¿e dalsze ukrywanie prawdy jest bezcelowe. Zwi¹zek Radziecki przyzna³ siê do mordu na polskich oficerach po 50 latach od jego pope³nienia. 13 kwietnia 1990 r. o 14.30 czasu moskiewskiego rz¹dowa agencja prasowa TASS wyda³a oficjalny komunikat potwierdzaj¹cy, ¿e polscy jeñcy wojenni zostali rozstrzelani wiosn¹ 1940 r. przez NKWD. Jako winnych wskaza³a: szefa NKWD £awrientija Beriê i jego zastêpcê Wsiewo³oda Mierku³owa. Strona sowiecka wyrazi³a g³êbokie ubolewanie w zwi¹zku z tragedi¹ katyñsk¹, nazywaj¹c j¹ „jedn¹ z ciê¿szych zbrodni stalinizmu”.

W dniu wydania oœwiadczenia, Gorbaczow przekaza³ Wojciechowi Jaruzelskiemu, pierwsz¹ partiê materia³ów dotycz¹cych polskich jeñców wojennych w ZSRS. By³y to dwie teczki zawieraj¹ce korespondencjê i notatki ró¿nych ogniw NKWD, 45 imiennych list jeñców z Kozielska, przes³anych przez Zarz¹d NKWD do Spraw Jeñców Wojennych do komendy obozu. Wszystkie listy datowane by³y na kwiecieñ i maj 1940 r. Wœród przekazanych materia³ów, znalaz³y siê równie¿ podobne – dotycz¹ce jeñców obozów w Starobielsku i Ostaszkowie. Mimo i¿ stronie polskiej przekazano tylko czêœæ dokumentów – i to w formie kserokopii, a nie orygina³ów – dodatkowo pozbawionych oznaczeñ archiwalnych, to jednak mia³y one wielk¹ wagê. Wi¹za³o siê to z przyznaniem, ¿e zbrodni na oficerach WP dokona³o NKWD, przy zachowaniu w tajemnicy zakresu ludobójczego aktu i wiêkszoœci jego szczegó³ów oraz faktu posiadania w archiwum KPZS dokumentów potwierdzaj¹cych sprawstwo sowieckich w³adz pañstwo-partyjnych.

Znacznie mniejszy rozg³os towarzyszy³ przekazaniu 22 czerwca 1990 r., na rêce konsula generalnego RP w Kijowie Ryszarda Polkowskiego, kolejnych dokumentów, dotycz¹cych podzia³u jeñców na grupy rozes³ane do ró¿nych obozów oraz spraw zwi¹zanych z organizacj¹ wewnêtrzn¹ miejsc odosobnienia. W³adze ZSRS wyrazi³y równie¿ zgodê na przeprowadzenie poszukiwañ w rejonie Charkowa i Miednoje. Ekshumacje trwa³y od 25 lipca do 30 sierpnia 1991 r.

Wiêkszoœæ znanych dziœ dokumentów NKWD, przez kilkadziesi¹t lat znajduj¹cych siê w archiwum KGB, zosta³a ujawniona w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych, po rozpadzie ZSRS i objêciu funkcji prezydenta Rosji przez Borysa Jelcyna. W³adze rosyjskie zdecydowa³y siê ujawniæ najwa¿niejsze dla sprawy katyñskiej materia³y, które – jak k³amliwie wyjaœniono – w³aœnie siê odnalaz³y. Takie przedstawienie sprawy by³o prób¹ zatuszowania faktu, ¿e dotychczas zaprzeczano ich istnieniu. 14 paŸdziernika 1992 r. naczelny archiwista pañstwowy Federacji Rosyjskiej Rudolf Pichoja, dzia³aj¹cy jako specjalny wys³annik prezydenta Jelcyna, przekaza³ prezydentowi RP Lechowi Wa³êsie potwierdzone kopie przesz³o dwudziestu dokumentów, przechowywanych wczeœniej w archiwum VI Sektora Wydzia³u Ogólnego KC WKP (b) w tzw. teczce specjalnej, jako Pakiet numer 1 z pieczêci¹ „Œciœle tajne” – podstawowy dla sprawy. Znajdowa³ siê tam m.in. plik dokumentów zawieraj¹cy najwa¿niejsze wytworzone do 1959 r. dokumenty na temat zbrodni katyñskiej. Dostêp do nich mia³ tylko I sekretarz KPZS, a zarazem szef sowieckiego pañstwa, szef archiwum i szef KGB ZSRS.

Wœród materia³ów by³ „Rozkaz numer 13”, wydany przez Politbiuro 5 marca 1940 r., w którym Stalin oraz jego towarzysze z Politbiura KC WKP (b) – £awrientij Beria, Wiaczes³aw Mo³otow, Kliment Woroszy³ow, Anastas Mikojan, Michai³ Kalinin i £azar Kaganowicz zdecydowali o rozstrzelaniu polskich jeñców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa. Do³¹czone by³o do nich ponad 30 dokumentów, ilustruj¹cych historiê ukrywania prawdy o tej zbrodni do 1989 r.

Rosjanie wrêczyli Polakom tak¿e kopiê tajnego dokumentu z 3 marca 1959 r. autorstwa szefa KGB Aleksandra Szelepina, w którym proponowa³ on Nikicie Chruszczowowi zniszczenie 21 857 teczek personalnych Polaków zamordowanych przez NKWD wiosn¹ 1940 r.

Liczba blisko 22 000 zamordowanych Polaków wynika z dokumentacji operacyjnej NKWD, uk³adanych w kwietniu i maju 1940 r. tzw. list dyspozycyjnych z wykazami wysy³anych z obozów do dyspozycji zarz¹dów NKWD (w miejscach mordu) oraz rozkazów o ekspediowaniu wiêŸniów przetrzymywanych w zachodniej USSR i BSSR do wiêzieñ w g³êbi ZSSR (prawdopodobnych miejsc mordu). Materia³y NKWD z wiosny 1940 r. koreluj¹ z wczeœniej wytworzonymi dokumentami, m.in. spisami ewidencyjnymi jeñców z obozów. Liczbê wymordowanych i przebieg zbrodniczej operacji potwierdzaj¹ równie¿ wytworzone post mortem materia³y sprawozdawcze NKWD. Tworzono je bezpoœrednio po pope³nionej wiosn¹ 1940 r. zbrodni, a tak¿e póŸniej, zw³aszcza po ataku 22 czerwca 1941 r. Niemiec na ZSRS i nawi¹zaniu 30 lipca 1941 r. przez ZSRS stosunków z rz¹dem RP oraz rozpoczêciu tworzenia Armii Polskiej na terenie Zwi¹zku Radzieckiego.

Materia³y archiwalne przekazane Polsce 14 paŸdziernika 1992 r. zosta³y przet³umaczone i opublikowane w wydanym jeszcze w tym samym roku przez Instytut Studiów Politycznych PAN zbiorze „Katyñ. Dokumenty ludobójstwa”. Kopie ujawnionych dokumentów znajduj¹ siê obecnie w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.

Przekazanie akt sprawy katyñskiej przez prof. Pichojê sta³o siê prze³omem w ujawnianiu prawdy o tej tragicznej zbrodni, tworz¹cym zrêby wiedzy o ofiarach i osobach za ni¹ odpowiedzialnych. W tym samym roku podjêto decyzje o budowie polskich cmentarzy wojennych w Katyniu, Charkowie i Miednoje, a tak¿e utworzono Wojskow¹ Komisjê Archiwaln¹, która we wspó³pracy z archiwistami rosyjskimi sprowadzi³a do Polski ponad 900 tys. arkuszy kserokopii akt dotycz¹cych losów Polaków na Wschodzie po 17 wrzeœnia 1939 r.

Do dziœ wiele szczegó³ów zbrodniczej uk³adanki Katynia pozostaje jednak za spraw¹ zniszczonych lub nieujawnionych dokumentów zagadk¹.

Naczelny archiwista pañstwowy Rosji Rudolf Pichoja przekaza³ prezydentowi RP Lechowi Wa³êsie kopie dokumentów dotycz¹cych zbrodni katyñskiej; w œrodku Czes³aw Mi³osz. Warszawa 14.10.1992.

Katyñ – niemiecki afisz propagandowy Pismo £awrentija Berii do Józefa Stalina z 5 marca 1940 r. z propozycj¹ wymordowania polskich oficerów przebywaj¹cych w niewoli radzieckiej.

Redakcja: Jolanta Szczepkowska Teofil Lachowicz

Adres redakcji: P.A.V.A. of America, District 2 , 17 Irving Place, New York, NY 10003

e-mail: pava.swap@gmail.com tel. (212) 358-0306, www.pava-swap.org