ΡΣ Α

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Το ξερίζωμα του ανθρώπου από τον τόπο και δη την αρχιτεκτονική περιγράφεται στην Ελληνική γλώσσα με τον

όρο «Ξεριζωμός», που έχει την ρίζα της στην αρχαία

Ελληνική λέξη ἐκριζόω2 .

Ο ξεριζωμός, ορίζεται κυριολεκτικά ως: «η απόσπαση δια

της βίας, ο διωγμός ή η αναγκαστική για οικονομικούς

λόγους αποχώρηση ατόμου ή κοινότητας ή έθνους από

την πατρίδα του ή από τον τόπο στον οποίο γεννήθηκε»3 .

Με την μεταφορική χρήση του όρου δύναται να

περιγράφει « η βίαιη απόσπαση από τις πολιτιστικές

ρίζες» 4

Στον παρόν κεφάλαιο, διερευνώνται οι τρόποι «ξεριζωμού» του ανθρώπου από τον υλικό χώρο των νησιών των Κυκλάδων, και εν γένει από την αρχιτεκτονική σαν πράξη. Με την διασαφήνιση του τι είναι ο Άνθρωπος, αναθεωρείται η σχέση του με την αρχιτεκτονική ως αίτιουαποτελέσματος, ενώ η τρέχουσα συνθήκη, της συνέχειας της λαϊκής αρχιτεκτονικής χωρίς τον λαό που την παρήγαγε, επιβεβαιώνει το ξερίζωμα αυτής από τον άνθρωπο.

2 Βικιλεξικό, 2022. Ξεριζωμός. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/w/index.php?title=%CE%BE%CE%B5% CF%81%CE%B9%CE%B6%CF%89%CE%BC%CF%8C%CF% 82&oldid=5386927 [8 Σεπτέμβριου 2022]

3 ο.π.

4 ο.π.

2.0 ξερίζωμα από τον λαό

2.1 Γενικά

Η Λαϊκή Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, αποτελείται

σήμερα από έργα ενός λαού που δεν είναι πλέον εν ζωή.

Το κάθε κτήριο, δημιουργημένο «ως προέκταση του

σώματος και της ψυχής του»5 δημιουργού στο πλαίσιο

μιας κοινότητας, είναι πλέον αποκομμένο από αυτόν.

Με την παραδοχή ότι ένα κτίσμα δεν είναι προορισμένο

για να κατοικείται αποκλειστικά και μόνο από αυτόν που

το δημιούργησε, ειδικότερα στο πεδίο των Κυκλάδων, έρχονται στο προσκήνιο οι βραχυπρόθεσμες σχέσεις της

αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των προηγούμενων αιώνων

με ανθρώπους άλλους-από διαφορετικά υπόβαθρα που

έρχονται σε επαφή με αυτήν μέσω του τουρισμού- οι τουρίστες.

Οι σχέσεις αυτές είναι όμως αμφίδρομες, με τον λαό των

Κυκλάδων, που παρήγαγε την αρχιτεκτονική αυτή, να οι

άλλοι, που καθορίσαν με το μέτρο τους την αρχιτεκτονική

παραγωγή και εκτός των ορίων των νησιών.

5 Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ

Η διάρκεια ζωής ενός κτίσματος αλλά και της ιδέας που φέρει, είναι τις περισσότερες φορές μεγαλύτερη από τον

ένοικο ή δημιουργό του. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει την

απόσταση που έχει ο άνθρωπος-δημιουργός, από το έργο του- αρχιτεκτονική.

Ο άνθρωπος- λαός, στην ουσία διαμορφώνει το

περιβάλλον του για μια καλύτερη διαβίωση: «Αν η φύση ήτανε άνετη, το ανθρώπινο γένος δεν θα είχε εφεύρει την αρχιτεκτονική»7. Η αρχιτεκτονική που ονομάζεται «λαϊκή», είναι το προϊόν «της εσωτερικής ανάγκης του ανθρώπου

που τον κρατά σε επαφή με την φύση»8, ταυτόχρονα με τις αρχέγονες ανάγκες του είδους για: στέγαση και προστασία από τα φυσικά φαινόμενα.

Στην αναζήτηση της αρχής της αρχιτεκτονικής πράξης σε διάφορους πολιτισμούς, διαφαίνεται μια κοινή αφετηρία, με την αρχιτεκτονική να προσλαμβάνει ένα οικουμενικό

νόημα για το είδος. Σε μια εποχή συνεχούς αποσταθεροποίησης και μεγάλων αλλαγών, ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκει το ρομαντικό καταφύγιο διαβίωσης του

στα λαϊκά κτίσματα των Κυκλάδων.

Μέσα από την επαφή του με ένα λαϊκό κτίσμα ο κάθε άνθρωπος γίνεται λαός.

7 ο.π. σελ. 17

8 ο.π. σελ. 17

2.3 Πλάνητας + Τουρίστας

Ο σύγχρονος άνθρωπος, σύμφωνα με τον Α. Κωνσταντινίδη, «δεν είναι λαός» 9και σίγουρα δεν είναι ο λαός που συνέθεσε την αρχιτεκτονική αυτή των Κυκλάδων. Στον χώρο των νησιών σήμερα, πρωταγωνιστικό ρόλο έναντι του ανθρώπου-λαού διαδραματίζει το δίπολο πλάνητα- τουρίστα, τους οποίους ο Bauman αναφέρει επίγονους του προσκυνητή.

Ο “πλάνητας” κατά τον Bauman, είναι ανέστιος, περιπλανώμενος, «ο ξένος», αυτός που «δεν έχει ρίζες στο χώμα». Με την έλευση της Μετανεωτερικής εποχής, «ο κόσμος συγκλίνει προς τον πλάνητα, και συγκλίνει με

γοργούς ρυθμούς».10 Ο όρος πλέον περιγράφει και

ανθρώπους με μόνιμη κατοικία, στην οποία όμως

νιώθουν ξένοι, ή η οποία δεν δύναται πλέον να τους

εξυπηρετήσει. Σε αυτούς μπορεί να συγκαταλέγονται και

οι σύγχρονοι κάτοικοι των Κυκλάδων, ξεριζωμένοι από

την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των νησιών τους, μακριά

από τις εξυπηρετήσεις των αστικών κέντρων και με την

κατάληψη του τόπου τους από μπουλούκια τουριστών.

9 ο π

10 Bauman, Z., 1996. From Pilgrim to Tourist – or a Short History of Identity, Questions of Cultural Identity [Ερωτήματα για την

Πολιτιστική Ταυτότητα], επιμ. Stuart Hall και Paul du Gay, Λονδίνο, Sage Publications Ltd

Ο τουρίστας από την άλλη, δεν είναι ανέστιος, αφήνει το

σπίτι του και ταξιδεύει επειδή τον γοητεύει η αίσθηση του

ανοίκειου και η απόκτηση νέων εμπειριών. Μετά από

πολλά ταξίδια, το «ανοίκειν» χάνεται, με τη έννοια της

κατοικίας και του άλλου μέρους να συγχέονται.

«Ο νόστος σηματοδοτεί ένα όραμα του ανήκειν· να

είμαστε, για μια φορά, του τόπου, όχι απλά στον τόπο.»11 .

Έτσι κάθε προορισμός ενός τουρίστα μπορεί να νοηθεί

σαν μια στιγμιαία κατοικία. Στην λαϊκή αρχιτεκτονική των

Κυκλάδων, ο τουρίστας επανανακαλύπτει την ουσία του

σπιτιού του.

Νιώθει σαν το σπίτι του σε ένα ξένο τόπο.

Μετά το δεύτερο ταξίδι του Le Corbusier στην Ελλάδα, με

αφορμή το 4ο CIAM, ο Le Corbusier ήρθε σε επαφή με τα

«αιώνια σπίτια»13των νησιών του Αιγαίου. Ο αρχιτέκτονας

όμως, δεν στάθηκε απλά στην μεταφυσική των κτισμάτων

με θαυμασμό σαν απλός παρατηρητής, αλλά σαν ενεργός

ερευνητής, αντίκρυσε τo νέο πνεύμα14 της Αρχιτεκτονικής

ήδη πραγματοποιημένο στο τοπίο των Κυκλάδων.

13 Corbusier, L. 1987. Κείμενα για την Ελλάδα: φωτογραφίες και σχέδια. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Λ. Παλλάντιου. Αθήνα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ, σελ. 24

14 Μετάφραση από την γαλλική έκφραση L’ esprit nouveau, που χρησιμοποιείτο από τον Le Corbusier

Η έννοια της κλίμακας είναι μια σπουδή που απασχολεί

τους αρχιτέκτονες του Μοντέρνου, και ειδικότερα τον Jeannaret, στην αναζήτηση και την θεμελίωση μιας νέας

ορθολογιστικής αρχιτεκτονικής. Οι οικισμοί των Κυκλάδων

έγινε ο τόπος που το Μοντέρνο ξανά ανακάλυψε το μέτρο, την «ανθρώπινη κλίμακα». 16

Από τα σπίτια των Κυκλάδων, μεταξύ άλλων, ο Corbu

παρατηρεί την 3η διάσταση- την τομή του κτηρίου, αναδεικνύοντας το ύψος του χώρου σε ρόλο ρυθμιστή της Αρχιτεκτονικής και των ποιοτήτων που μπορεί να επιφέρει στο κτήριο.

Μετά από το ταξίδι του Le Corbusier στην Ελλάδα και της

Κυκλάδες και την εντύπωση που του αφήνουν τα νησιά

και η ανθρώπινη τους κλίμακα, ο αρχιτέκτονας εμβαθύνει

σε αυτήν καταλήγοντας σε ένα σύστημα ιδανικών μετρήσεων.

Το μέτρο για μια νέα «σωστή» αρχιτεκτονική.

Ο Κυκλαδίτης- ο νησιώτης-ο λαός που παρήγαγε το υλικό

περιβάλλον των νησιών, ξεριζώνεται έτσι από το έργο του εφόσον η κλίμακά του ρυθμίζει μια νέα αρχιτεκτονική. Ο άνθρωπος αυτός, γίνεται πρότυπο- μοντέλο σε ένα νέο θεσμοθετημένο σύστημα αρχιτεκτονικής παραγωγής καθορίζοντας την ζωή άλλων ανθρώπων. Με την ακριβή μεταφορά της κλίμακας και δη του ύψους στο μεταγενέστερο έργο του, ο Le Corbusier ξεριζώνει την κλίμακα του λαϊκού κτίσματος και μαζί και τον λαόδημιουργό του. Το μπόι του ιδιοκτήτη, μέτρο ρύθμισης του ύψους ενός τυπικού σπιτιού στις Κυκλάδες, ρυθμίζει το ύψος της αρχιτεκτονικής του Μοντέρνου σε όλο τον κόσμο.

16 Corbusier, ο.π., σελ. 25

3.0 Άνθρωπος

3.1 Γενικά

“Human designs actually redesign the human”

Colomina and Wigley, 2016

Ο διαχωρισμός του Homo Sapiens έναντι των υπολοίπων

ειδών, με την δημιουργία της έννοιας του Ανθρώπου, είναι

ένα κοινωνικό κατασκεύασμα που κατέστη δυνατό με την

βοήθεια του design. Στην πραγματικότητα, μάλλον ο άνθρωπος είναι ριζωμένος στην αρχιτεκτονική και όχι το αντίθετο.

3.2 Άνθρωπος

Για να διασαφηνιστεί εάν και πως ο άνθρωπος

ξεριζώνεται από το υλικό του περιβάλλον, πρέπει πρώτα

να οριστεί το:

«Τί είναι άνθρωπος και ποια είναι οι σχέση του με τον

υλικό κόσμο;»

Όπως αναφέρεται στο βιβλίο “Are we human”17, η αρχή

του ανθρώπινου είδους ανιχνεύεται στην γέννηση της τεχνολογίας.

17 Colomina, B. And Wigley, M., 2016. Are we Human: notes on an archaeology of design. s.l., Lars Muller Publishers

Κατά τον Πλάτωνα, «αυτό το όνομα άνθρωπος σημαίνει

ότι τα άλλα θηρία απ' όσα βλέπουν τίποτε δεν ερευνούν

ούτε συλλογίζονται ούτε παρατηρούν με προσοχή

(ἀ ν α θ ρ ε ῖ ν), ο άνθρωπος όμως συγχρόνως βλέπει -

και αυτό είναι το ὄπωπε- και παρατηρεί με προσοχή

(ἀναθρεῖ) και συλλογίζεται εκείνο που έχει ιδεί (δηλ.

ὄπωπε). Απ' αυτό λοιπόν βγαίνει ότι από τα θηρία μόνον ο

άνθρωπος σωστά ονομάστηκε ἄ ν θ ρ ω π ο ς «ο εξετάζων όσα έχει ιδεί» (ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε)» , άνθρωπος είναι το όν που παρατηρεί συλλογίζεται και ανακαλεί. 18

Με τα παραπάνω, συμπεραίνεται, ότι η διαφοροποίηση

του ανθρώπου από τα υπόλοιπα ζώα δεν έγινε εξ αρχής, αποτελώντας μια μακρά διαδικασία σχεδιασμού του υλικού περιβάλλοντος και μέσω αυτού, του ενιαυτού του.

Η αρχιτεκτονική παραγωγή, τουλάχιστον στην αφετηρία

της αρχιτεκτονικής σκέψης είναι εξ αρχής ξεριζωμένη από

τον άνθρωπο.

18Πλάτων, Κρατύλος, 399. Μετάφραση (μεταγραμμένη σε

μονοτονικό): Ηλίας Λάγιος. Κρατύλος-Ευθύδημος, Αθήνα:

Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος

3.3 Αρχή της Αρχιτεκτονικής

«Φαίνεται ότι, πολύ καιρό πριν ο

πολυμήχανος άνθρωπος δημιουργήσει

μια υποτυπώδη στέγη με κλαριά, πολλά

ζώα ήταν ήδη καταξιωμένοι

κατασκευαστές" 19

Rudofsky, 1964

19 Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects New York, Museum of Modern Art.

Ο Δαρβίνος, με την θεωρία της Εξέλιξης, αφήνει ανοιχτό

το ενδεχόμενο ο άνθρωπος να υιοθέτησε την ιδέα του

καταφυγίου από τους ανθρωπόμορφους συγγενείς του. Ο

άνθρωπος του Πλάτωνα- παρατηρώντας ουρακοτάγκους

να δημιουργούν πλατφόρμες για στρώμα και να σκεπάζονται στον ύπνο και μπαμπουίνους να προφυλάσσουν το κεφάλι τους από τον ήλιο με πετάσματα- ξεκίνησε το ταξίδι της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.20

Colomina and Wigley, 2016

21 Colomina, B. And Wigley, M., 2016. Are we Human: notes on an archaeology of design. s.l., Lars Muller Publishers, σελ. 57

«Στην πραγματικότητα η σχέση του design και ειδικότερα των οικιστικών συστημάτων είναι αμφίδρομη καθώς ο άνθρωπος δημιουργείται στην διαδικασία δημιουργίας τους.» 21

Μετά την έξοδο του homo sapiens από τις σπηλιές, και

μέχρι να οργανωθούν οι πρώτες κοινωνίες λόγω της

γεωργίας και κτηνοτροφίας, οι άνθρωποι έμεναν σε

αυτοσχέδια καταφύγια καθώς κινούνταν σαν νομάδες

στην γη.

Η

πρώτη καταγεγραμμένη αρχιτεκτονική πράξη του

ανθρώπου, είχε σκοπό την αποθήκευση τροφίμων. Κατά

τον Αριστοτέλη, στο ερώτημα: Γιατί υπάρχει το σπίτι, η απάντηση είναι βρίσκεται στην διαφύλαξη των αγαθών22

Με την ανάλυση όλων των παραπάνω, συμπεραίνεται ότι

η κατοικία, είναι εξ ολοκλήρου ξεριζωμένη από την άνθρωπο, εφόσον όπως πολύ σωστά επισημαίνεται από τον Πλάτωνα, αυτός, ως καλός παρατηρητής, οικειοποιείται την γνώση του «οικοδομέιν» από συγγενικά είδη και την ενσωματώνει σταδιακά.

22 Buhagiar, K., Dreyfus, G., Bruenslow, J., Azara, P., Pearson, C., Jormakka, K., Barry, F., Baridon, L., Julien, P., Ganado, A., Massu, C., Fernandez, H. and Hunziker, W., 2020. The Founding Myths of Architecture. London: Artifice Press, σελ. 52

Βιβλιογαφία

2011, αρχείο Τ. Παπαϊωάννου

Bauman, Z., 1996. From Pilgrim to Tourist – or a Short History of Identity, Questions of Cultural Identity [Ερωτήματα για την

Πολιτιστική Ταυτότητα], επιμ. Stuart Hall και Paul du Gay, Λονδίνο, Sage Publications Ltd

Buhagiar, K., Dreyfus, G., Bruenslow, J., Azara, P., Pearson, C., Jormakka, K., Barry, F., Baridon, L., Julien, P., Ganado, A., Massu, C., Fernandez, H. and Hunziker, W., 2020. The Founding Myths of Architecture. London: Artifice Press.

Colomina, B. And Wigley, M., 2016. Are we Human: notes on an archaeology of design. s.l., Lars Muller Publishers

Corbusier, L. 1987. Κείμενα για την Ελλάδα:

Εκδόσεις ΑΓΡΑ:24

Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects. New York, Museum of Modern Art.

Βικιλεξικό, 2022. Ξεριζωμός. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/w/index.php?title=%CE%BE%CE%B5% CF%81%CE%B9%CE%B6%CF%89%CE%BC%CF%8C%CF% 82&oldid=5386927 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Κωνσταντινίδης, Α., 1947 . Δύο Χωριά απ’ την Μύκονο και μερικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα: ΠΕΚ

Πλάτων, Κρατύλος, 399. Μετάφραση (μεταγραμμένη σε μονοτονικό): Ηλίας Λάγιος. Κρατύλος-Ευθύδημος, Αθήνα: Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος

φωτογραφίες και σχέδια. Μεταφράστηκε