Ρ Α

ΡΙΖΙΚΟ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Η αρχιτεκτονική είναι βαθιά ριζωμένη στον άνθρωπο και

τα ανθρώπινα, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ο άνθρωπος

ως κομμάτι της φύσης, τροποποιεί τον φυσικό χώρο για

να διασφαλίσει την διαβίωση του, με το έργο του, την Λαϊκή αρχιτεκτονική. Η Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική είναι

ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πως ο δομημένος

χώρος διαμορφώνεται από τον άνθρωπο- λαό.

Η αρχιτεκτονική έχει τις καταγωγές της στην αρχέγονη πρακτική της δημιουργίας στέγης και περίφραξης με σκοπό την προστασία των ενοίκων, ενώ είναι ήδη από την σύλληψη της ανθρωποκεντρική αφού καλείται να λύσει τα προβλήματα και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ανθρώπου που την παράγει.

Κωνσταντινίδης, 1947

«…και που σαν χτίσει το δικό του οικοδόμημα, την κατοικία, που στέκει προέκταση σώματος και ψυχής και

Με μια ανθρωποκεντρική ανάλυση του δομημένου χώρου

των Κυκλάδων, μπορεί κανείς να ξεχωρίσει σε αυτήν τις

βασικές ανάγκες των κατοίκων για διαβίωση, την κλίμακά

και τον χώρο που καταλάμβαναν στον τόπο, τον ψυχισμό

και την καθημερινότητα τους. Αυτοί οι παράγοντες, που

διαμόρφωσαν την παραδοσιακή

αρχιτεκτονική έχουν τις ρίζες τους στον άνθρωπο- λαό.

2.0 Άνθρωπος – Νησιώτης

2.1 Γενικά

Για να διερευνηθεί η σχέση του δομημένου χώρου των

Κυκλάδων με τους δημιουργούς του, αναγκαία είναι μια

εμβάθυνση στον λαό που τον δημιούργησε Μια ανάλυση

του προφίλ των καθημερινών ανθρώπων που κατοικούν

στα νησιά, αρχικά ως νησιώτες και έπειτα μια επιμέρους

κατηγοριοποίηση ανάλογα με την καθημερινότητα τους.

Στο βιβλίο “Mykonos Ile de l’Egee” , ο Roger Tourte κάνει

μια εκτενή περιγραφή του νησιού της Μυκόνου στα

δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα. Μέσω του

βιβλίου του, σκιαγραφεί ένα μεγάλο φάσμα του λαού, που

αποτελούσε την τότε τοπική κοινωνία του νησιού, καταστώντας εύκολη έτσι, την κατανόηση της

καθημερινότητας στο νησί της Μυκόνου.

Εφόσον τα νησιά των Κυκλάδων αποτελούν μια ενιαία

πολιτιστική ενότητα3 μέσα στον χρόνο, οι διαφορές από

νησί σε νησί είναι ελάχιστες και έτσι οι περιγραφές

μπορούν εν δυνάμει να χαρακτηρίσουν όλα τα νησιά. Με το βιβλίο του Roger δίδεται το γενικότερο πλαίσιο κατανόησης της καθημερινότητας των Κυκλάδων.

3 όπως αναφέρεται στο κεφάλαιο Κ (Κυκλάδες)

Οι χαρακτήρες που σκιαγραφούνται 62 χρόνια πριν, φέρνουν στο μυαλό γνώριμες εικόνες από τα χωριά και

τους χαρακτήρες που συναντά κανείς στην Ελληνική γη

ακόμα και σήμερα.4

Στο βιβλίο αναφέρονται οι παρακάτω κατηγορίες ατόμων

ή χαρακτήρες:

Ο ψαράς

Ο

αγρότης/ γεωργός/ βοσκός (που ενδέχεται να είναι και ψαράς το καλοκαίρι)

Η μαυροφορεμένη (συνήθως γυναίκα ναυτικού ή γιαγιά)

Τα παιδιά

Οι τοπικοί άρχοντες (ο Αστυνομικός, ο Πάτερ, ο Δήμαρχος, ο Λιμενάρχης, ο Δάσκαλος)

Ο ταξιδιώτης

Ο καλλιτέχνης

4 Tourte, Roger, 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis

2.2 Καθημερινότητα

υλικές ανάγκες από ένα νησιώτη»5

Tourte, 1960 Οι νησιώτες, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, από τα

αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα, παρουσιάζουν κάποια

σταθερά χαρακτηριστικά στην καθημερινότητα τους, άμεσα συνδεδεμένα με τις ανάγκες και τους περιορισμούς

που προκύπτουν, λόγω της απομόνωσης και ταυτόχρονα

της άμεσης επαφής με την θάλασσα. 6 Στις Κυκλάδες, οι

άνθρωποι που αρθρώνουν τις κοινωνίες- ο λαός- από τα Προϊστορικά χρόνια μέχρι και τις παραδοσιακές κοινωνίες των αρχών του προηγούμενου αιώνα, δεν φαίνεται να αλλάζει πολύ. Ο λαός αυτός και η καθημερινότητα του, διαμορφώνουν την υλική διάσταση του χώρου.

5 ο.π., σελ. 46

6 Broodbank, C. 2000. An Island Archaeology of the Early Cyclades. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Γ., Παπαδάτο. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

«Κανένας άνθρωπος δεν έχει λιγότερες

Μέσα από το βιβλίο του Tourte σκιαγραφούνται κάποιοι συγκεκριμένοι χαρακτήρες του νησιού της Μυκόνου:

Οι «μαυροφορεμένες κυρίες που κουτσομπολεύουν» εκπροσωπούν την γυναίκα- νοικοκυρά, που είναι υπεύθυνη για τις δουλειές του σπιτιού, την μεταποίηση

των πρώτων υλών, την αποθήκευση, την Παρασκευή των γευμάτων και την φροντίδα των παιδιών. Είναι μαυροφορεμένες γιατί έχασαν ένα σύζυγο, ένα πατέρα, ένα παιδί. Οι συνθήκες διαβίωσης άλλωστε είναι πολύ δύσκολες, η θάλασσα επίσης πολύ επικίνδυνη. Ο άντρας, ασχολείται συνήθως με την ναυτιλία και την αλιεία και γενικότερα είναι στην θάλασσα. Όταν ο καιρός δεν το επιτρέπει, λόγω τρικυμιών γίνεται γεωργός ή κτηνοτρόφος, αγρότης. Σε κάποια νησιά του Αιγαίου υπάρχουν εκτεταμένες εκτάσεις για καλλιέργεια, σε κάποια άλλα πάλι, όχι, οι νησιώτες αξιοποιούν κάθε εκατοστό γης για καλλιέργεια.

2.2 Κοινότητα

Οι άνθρωποι- νησιώτες ήταν ενεργά μέλη της κοινωνίας.

Στους παραδοσιακούς οικισμούς, η ανέγερση ενός

χτίσματος αποτελούσε μια κοινοτική7 υπόθεση. Όπως

αναφέρει ο Pierro Belluschi:

πράξη που γινόταν από κοινού, όχι από

εξειδικευμένους

7 Μετάφραση του όρου “communal”

8 Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects. New York, Museum of Modern Art, σελ. 3

«η κοινοτική αρχιτεκτονική είναι μια

εργάτες, αλλά από την

αυθόρμητη και συνεχή δραστηριότητα

των ανθρώπων με κοινό παρελθόν, που

δρα υπό μια κοινωνία εμπειρίας»8

Η δημιουργία μιας τυπικής κατοικίας σε ένα οικισμό των Κυκλάδων, από την τοποθέτηση και τον προσανατολισμό

της, μέχρι την κλίμακα το μέγεθος και τις όψεις της, συν-

διαμορφώνεται από τους ιδιοκτήτες-από κοινού με την υπόλοιπη κοινότητα. Ο τύπος είναι προκαθορισμένος και

αποτελεί μια γνώση για το κατοικείν που μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά και ακολουθείται

πιστά από τον πρωτομάστορα που μαζί με τους κατοίκους διαμορφώνουν τον χώρο. Η κατοικία που είναι προς ανέγερση, όπως και όλες οι κατοικίες που προϋπάρχουν στον οικισμό, ακολουθούν αυτό τον τύπο, εφόσον οι κάτοικοι έχουν συνήθως το ίδιο βιοτικό επίπεδο, και μοιράζονται τις ίδιες αξίες και ιδανικά και την ίδια καθημερινότητα. Ο τύπος δέχεται κάποιες επιμέρους προσαρμογές και ξεκινάει η ανέγερση του σπιτιού. Ο κάτοικος, δεν είναι απλά πελάτης, συμμετέχει ενεργά στο χτίσιμο και έχει γνώση όλων των σταδίων της ανοικοδόμησης του κτηρίου

9 Rapoport, A. 1969. House Form Culture. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα

Μέσω των περιγραφών διαφαίνεται η ύπαρξη μιας

κοινωνικής τάξης, με άρχουσα τάξη την εκκλησία, η

σημαντικότητα της οποίας μεταφράζεται και χωρικά, με τα

ξωκκλήσια και τις εκκλησιές να αποτελούν τα πιο

διακοσμημένα και μεγάλα σε κλίμακα οικοδομήματα των

οικισμών αλλά και τα περισσότερα σε πλήθος.

Μιας κοινωνίας με ένα συγκεκριμένο σύστημα αξιών και

μια συγκεκριμένη κοσμοθεωρία. Η προβολή της

κοινωνίας στον χώρο μπορεί να διαφανεί με την ξεκάθαρη

διάκριση της αρχιτεκτονικής σε κατοικίες και δημόσια

κτήρια. Εκτός μικρών εξαιρέσεων ο οικισμός αποτελείται

από οικίες πανομοιότυπες σε κλίμακα και διακόσμηση, με

την δημόσια αρχιτεκτονική να ξεχωρίζει με την

μεγαλύτερη της κλίμακα και επεξεργασία.10

Τα παραπάνω διαφαίνονται από τα αμέτρητα ξωκλήσια ή

τα νεοκλασικά κτήρια που ανεγέρθηκαν τον προηγούμενο

αιώνα για να στεγάσουν τα σχολεία, δημαρχεία και λοιπά

κτήρια.11 10 ο.π. 11 Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου:

αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός

Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ , σελ. 140

Με τον τρόπο που είναι γραμμένο το βιβλίο του Roger, αφήνεται να νοηθεί ότι ο τρόπος που είναι δομημένη μια κοινωνία είναι άμεσα συνδεδεμένος και με την χωρική οργάνωσή της.

Η κατοικία, είναι ο καρπός μιας συλλογικής προσπάθειας ανοικοδόμησης. Όπως ο άνθρωπος είναι μέλος του λαού, έτσι και η κάθε κατοικία είναι μέρος ενός συστήματος που ονομάζεται οικισμός. Η επιλογή του οικοπέδου, η οριοθέτηση και η ογκοπλασία, γίνονται πάντα σε συνεργασία με τους υπόλοιπους κατοίκους στο πλαίσιο της κοινότητας.

3.0 Λαϊκή Αρχιτεκτονική –

Αρχιτεκτονική του λαού

3.1 Ανάγκες

«Αποβάλλοντας ό,τι δεν είναι αναγκαίο, περιορίζοντας τα υπάρχοντα στα

απολύτως απαραίτητα, οι κατοικίες στα

νησιά των Κυκλάδων είναι το

επιστέγασμα της καθαρότητας του

Ελληνικού πνεύματος που

απελευθερώνει τον ιδιοκτήτη από τα

βάρη και τους περιορισμούς του νοικοκυριού.»

Tourte, 1960

ο.π., σελ. 21

Η λαϊκή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, είναι η μετάφραση

των βασικών αναγκών για την διαβίωση του ανθρώπου

στην γη. Κύτταρο της ζωής στις Κυκλάδες είναι η κατοικία, που σε χωρικό επίπεδο, αρθρώνει τους παραδοσιακούς

οικισμούς, ως σύνολα κατοικιών και των ενδιάμεσων τους

χώρων, ενώ ταυτόχρονα ορίζει την καθημερινή ζωή των

κατοίκων μέσα και γύρω από αυτήν. Οι υπόλοιπες

τυπολογίες κτισμάτων επίσης, οφείλουν την καταγωγή

τους στις ανάγκες του ανθρώπου-λαού, λύνοντας βιοποριστικά ζητήματα.

3.1.1 Κατοικία

«Είναι στην κλίμακα του ανθρώπου που

τα έκτισε, σύμφωνα με της βασικές

ανάγκες του. Πρέπει να τον σκεπάζουν

από τον ήλιο, να του παρέχει προστασία

από την ζέστη και τους ανέμους(χοντροί

τοίχοι). Για να μετριάσουν το εκτυφλωτικό

φως (μικρά παράθυρα), η ώρα μετριέται

με μια ματιά στον ουρανό. Πρέπει να

παρέχουν ένα μέρος για ύπνο, και ένα

για την προετοιμασία του φαγητού.»13

Tourte, 1960

13 Tourte, ο.π., σελ. 20

Πολύ εύστοχα ο Tourte, παρομοιάζει το σπίτι της

Μυκόνου με βάρκα. Οι κάτοικοι άλλωστε ήταν ναυτικοί, άρα είναι πιθανή μια μεταφορά της χωρικής εμπειρίας της

ζωής στην βάρκα στο κτισμένο περιβάλλον. Το γεγονός

επίσης ότι οι κάτοικοι έβαφαν τις πόρτες και τα

παντζούρια των σπιτιών τους στο χρώμα της βάρκας τους ενισχύει τον ισχυρισμό αυτό. Η αλληγορία της βάρκας ως

σπίτι είναι σημαντική για την κατανόηση του πως οι κάτοικοι αντιλαμβάνονταν την κατοικία. Η κατοικία παρείχε τον ελάχιστο χώρο για την προετοιμασία του φαγητού, και ένα χώρο διημέρευσης. Η ζωή αναπτυσσόταν έξω από αυτήν.

3.1.2

Λοιπά κτίσματα

Το κάθε κτήριο των Κυκλάδων έχει κάποια ξεχωριστά

μορφολογικά χαρακτηριστικά ανάλογα με την χρήση του.

Οι διάφορες τυπολογίες κτηρίων που συναντώνται στα

νησιά αυτά, έχουν ξεχωριστή μορφή και όνομα, ανάλογα

με την λειτουργία τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα

τέτοιων τύπων κτηρίων είναι οι Περιστεριώνες και οι

Ανεμόμυλοι.

Το καθένα από αυτά τα κτίσματα είναι αναγκαίο για την

διαβίωση του ανθρώπου στο νησί, με τα απότοκα τους να

είναι αναγκαία για την ανθρώπινη επιβίωση. Ο

ανεμόμυλος άλεθε το σιτάρι που παρείχε στους κατοίκους

ψωμί, μια σημαντική πηγή τροφής, ενώ από την άλλη ο

Περιστεριώνας φιλοξενούσε περιστέρια που ήταν βασική

πηγή πρωτεΐνης για τους κατοίκους των Κυκλάδων αλλά

και μέσο επικοινωνίας με τον έξω κόσμο.

Tourte, 1960

4.0 Manscape αντί

4.1 Γενικά

Landscape

«Τα λαμπερά πετράδια που τόσο

φεγγοβολούσανε όσο τα σίμωνες από

μακριά και νόμιζες πως τάχει σπαρμένα ο

μέγας πλάστης του κόσμου κι’ ωστόσο

τώρα από κοντά δεν είναι παρά χτίσματα

στοργικά και μικρά και αγαθά, έργα

ανθρώπου μέσα στον ζήλο του

καθημερινού μόχθου.»15

Κωνσταντινίδης, 1947

15 Κωνσταντινίδης, ο.π., σελ. 10

Όλα τα προαναφερθέντα συνηγορούν στην εδραίωση της

έννοιας του manscape αντί για landscape στην περιγραφή

των νησιών του Αιγαίου.

Με την αντικατάσταση της λέξης land από την λέξη man

τονίζεται ο ρόλος του ανθρώπου- λαού στην διαμόρφωση

της φύσης και του τοπίου. Ανθρωπογενές αντί φυσικό, το

τοπίο των Κυκλάδων αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου

από ανθρωπογενή κομμάτια. Από τις χώρες και

γενικότερα τους οικισμούς των νησιών, στην ενδοχώρα

και το ύπαιθρο μέχρι το υπερτοπικό δίκτυο των λιμανιών,

τα νησιά ριζώνουν στον άνθρωπο-λαό, που τα διαμόρφωσε και συνεχίζει να τα διαμορφώνει για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του.

4.2 Οικισμοί – Χώρα

Από τις κατοικίες και τα κτίσματα που εξυπηρετούν τις

ανάγκες του ανθρώπου, μέχρι τους δρόμους τα

σκαλοπάτια και τα δημόσια έργα εντός οικισμού που

εξυπηρετούν τις ανάγκες της κοινότητας, οι οικισμοί των

Κυκλάδων είναι τοπία αμιγώς διαμορφωμένα από τον

λαό, στην προσπάθειά του να δημιουργήσει τις

προϋποθέσεις για διαβίωση παρά την τραχύτητα και την

δυσκολία του Κυκλαδικού τοπίου. Περπατώντας στην

χώρα ενός νησιού, κανείς περιβάλλεται από ένα σκηνικό.

Τα δρομάκια, οι στροφές, τα σκαλάκια, οι καμπύλες, η

προοπτική και οι φυγές, δημιουργούν μια νέα φύση, αυτή

τη φορά από ανθρώπινο χέρι.

“Περπατάμε και η σκέψη πάει ταξίδι: Το

βλέμμα σκαρφαλώνει στις

στρογγυλεμένες γωνίες, περιπλανιέται

στις εκτυφλωτικά λευκές επιφάνειες με

απαλά περιγράμματα και το μυαλό πετά

προς τον αντικατοπτρισμό, όπου σφύζει

μια μυστική πρόσκληση, μπερδεμένο που

δεν ξέρει τι χαρούμενο όνειρο”16

Tourte, 1960

16 Tourte, ο.π.

4.3 Εξοχή

Το ύπαιθρο των νησιών μπορεί να θεωρηθεί ως το

αρνητικό του χτισμένου χώρου, το αφημένο, το φυσικό, το άγονο, το παρθένο. Η εξοχή των Κυκλάδων στις

περισσότερες των περιπτώσεων είναι όμως κάθε άλλο

παρά φυσική. Η ανάγκη για καλλιεργήσιμο έδαφος και

πρώτες ύλες, η προσβασιμότητα, οι αιώνες, διαμορφώνουν τα τοπία της ενδοχώρας των νησιών αφού

κάθε εκατοστό εδάφους είναι πολύτιμο.

Κατασκευές που σέβονται την φύση και γίνονται ένα με

αυτήν, οι ξερολιθιές ορίζουν το τοπίο, δημιουργώντας

αναβαθμούς.

Οι ξερολιθιές αποτελούν το επιστέγασμα της συνέργειας

φύσης και ανθρώπου.

Broodbank, C. 2000. An Island Archaeology of the Early Cyclades. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Γ., Παπαδάτο.

Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Rapoport, A. 1969. House Form Culture. Μεταφράστηκε από

Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα

Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects. New York, Museum of Modern Art

Tourte, Roger, 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis

Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ

Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ

Βιβλιογραφία: