Neyðarlína - neyðarnúmer

Hugmynd mín var að gera stutta og snarpa grein um aðdraganda að stofnun Neyðarlínunnar byggða á samtali við Eirík Þorbjörnsson fyrsta framkvæmdastjóra Neyðarlínunnar og Hrólf Jónsson slökkviliðsstjóra Slökkviliðs Reykjavíkur, síðar höfuðborgarsvæðisins. Fljótlega kom í ljós að þessi saga er miklu viðameiri en svo að henni verði gerð grein í stuttri frásögn. Umfjöllunin er einnig byggð á gögnum sem eru aðgengileg á netinu eins og blaðagreinar og 126. skýrsla dómsmálaráðherra um málefni Neyðarlínunnar hf. sem lögð var fyrir Alþingi á 121. löggjafarþingi 1996, reglugerð um framkvæmd samræmdrar neyðarsímsvörunar frá 1996 og áfangaskýrslu nefndar dómsmálaráðherra um samræmda neyðarsímsvörun. Ég hef einnig átt samtöl við einstaklinga sem voru sitt hvoru megin „víglínunnar“. Fyrirmyndin að samræmdu neyðarsímanúmeri er fengin frá Alabama í Bandaríkjunum. Þar kom númerið 9-1-1 til sögunnar árið 1968 og hlaut síðan skjóta útbreiðslu í öðrum ríkjum Bandaríkjanna. Fyrst var mælt með númerinu 112 sem samræmdu neyðarnúmeri af Samtökum póst- og fjarskiptastjórna í Evrópu árið 1972. Númerið var síðan gert að samevrópsku neyðarnúmeri í aðildarlöndum Evrópusambandsins með ákvörðun ráðs sambandsins árið 1991. EES-samningurinn, sem samið var um um svipað leyti, fól í sér skuldbindingu fyrir Ísland og önnur EFTA/EES-ríki til að taka 112 upp sem neyðarnúmer til samræmis við aðildarríki ESB. Á Íslandi var það gert með lögum um samræmda neyðarsímsvörun árið 1995.

Nokkrar ástæður fyrir því að númerið 112 var valið sem neyðarnúmer

Lengd símanúmersins er aðeins þrjár tölur. Ekki er hentugt að hafa neyðarnúmer of langt eða of flókið. Æskilegt er að tölurnar þrjár séu ekki allar þær sömu. Meiri hætta er á því að óvart séu valdar þrjár eins tölur heldur en þrjár tölur þar sem ein er öðruvísi, til dæmis ef ung börn komast í síma. Tölurnar 1-1-2 eru þess vegna hentugri en t.d. 1-1-1. Númerið var valið með hliðsjón af símum með snúningsskífu. Á þannig símum þurfti að snúa skífunni styttra til að velja lág númer, heldur en há númer. Mun fljótlegra var að hringja í númerið 112 heldur en til dæmis 999 á þess háttar símum. Samkvæmt Wikipediu er neyðarnúmerið 112 notað í 81 landi. Á Íslandi kom hugmynd að sameiginlegu neyðarnúmeri fyrst fram í júlí árið 1986 þegar Katrín Fjeldsted læknir og borgarfulltrúi lagði fram formlega tillögu í borgarráði Reykjavíkur um sameiginlegt neyðarnúmer fyrir viðbragðsaðila í Reykjavík.

Katrín hafði búið í Bretlandi og kynnst þar kostum þess að hafa sameiginlegt neyðarnúmer fyrir viðbragðsaðila. Á Bretlandseyjum var neyðarnúmerið 999 í notkun. Katrín nefndi það sem mögulegan kost, auk þess sem 000 kæmi alveg til greina. „Auðvitað er ekki ódýrt að koma upp stjórnborði fyrir slíka þjónustu, auk þess sem athuga þarf hvar best væri að staðsetja slíka stjórnstöð, en mikil hagræðing yrði af þjónustu sem þessari og hún yrði örugglega fljót að borga sig,“ sagði Katrín sem fannst einnig eðlilegast að lögregla og slökkvilið bæru ábyrgð á að veita neyðarþjónustu. Málið var sent til umsagnar hlutaðeigandi aðila, almannavarna, borgarlæknis, Pósts og síma, slökkviliðs og lögreglu. Fyrirspurn var gerð um tækjabúnað hjá Slökkviliði Reykjavíkur til símsvörunar árið 1986. Símstöð slökkviliðsins var gömul og úrelt og allar símalínur fóru gegnum hana nema tvær. Ef hún hefði bilað var eingöngu hægt að svara um tvær símalínur. Eins fóru allar símalínur um miðbæjarstöð Pósts og síma. Svo illa vildi til að tæknibúnaður í henni bilaði oft á árunum 93–94. Á meðan slík bilun varði var lögregla og slökkvilið símasambandslaust. Brýn nauðsyn var að endurnýja búnaðinn. Því var hins vegar stöðugt slegið á frest vegna umræðu um sameiginlegt neyðarnúmer. Það ríkti því mikið ófremdarástand. Upptökubúnaður var einnig úreltur. Um þetta leyti lágu fyrir tillögur um að taka upp sameiginlegt neyðarnúmer fyrir svæðisnúmer 91 með aðsetur í húsnæði slökkviliðsins. Þar var gert ráð fyrir nýjum tækjabúnaði og lá fyrir samþykkt útboðslýsing vegna væntanlegra kaupa hjá Innkaupastofnun Reykjavíkurborgar. Af þessum hugmyndum varð aldrei, aðallega vegna þess að ekki var ljóst hver færi með forræði í þessu máli. Lítil hreyfing virðist vera í sextán mánuði. Í nóvember 1987 ítrekaði Katrín ósk sína í Borgarráði. Eftir það bárust fljótlega jákvæð svör frá umsagnaraðilum. Helstu mótbárur voru þær að svæðisnúmer 99 stæði í vegi fyrir því að hægt væri að gera 999 að neyðarnúmeri og endurnýja þyrfti skiptiborð lögreglustöðvarinnar áður en neyðarsími gæti orðið að veruleika.

Í júlí 1988 ítrekar Katrín enn og aftur ósk sína þess efnis hvort gera megi 999 að sameiginlegu neyðarnúmeri borgarbúa þar sem svæðisnúmer 99 hafi verið lagt niður. Einhver hreyfing virðist komast á málið. Í nóvember 1990 var samþykkt í Almannavernd Reykjavíkur að borgin hafi forgang um kaup á búnaði fyrir uppsetningu neyðarnúmers á 91 svæðinu. Þann 16. apríl 1991 samþykkti borgarráð að fela Markúsi Erni Antonssyni borgarstjóra að hefja viðræður við fyrirhugaða rekstraraðila. Í janúar 1993 skrifar borgarstjóri dómsmálaráðherra bréf þar sem óskað er eftir að ráðuneytið skipi nefnd um neyðarsímsvörun á höfuðborgarsvæðinu. Í janúar 1993 samþykktu Samtök sveitarfélaga á höfuðborgarsvæðinu (SSH) ályktun um uppsetningu sameiginlegs neyðarnúmers fyrir höfuðborgarsvæðið. Með bréfi dags. 25. maí 1993 óskaði nefnd SSH eftir viðræðum við neyðarnúmeranefnd skipaða af dómsmálaráðherra. SSH gerði grein fyrir sjónarmiðum sínum á fundi nefndarinnar 8. júní 1993. Á aðalfundi SSH 16. okt. 1993 var samþykkt að sveitarfélögin á höfuðborgarsvæðinu tækju upp formlegt samstarf við að koma upp sameiginlegu neyðarnúmeri fyrir höfuðborgarsvæðið, fyrir árslok 1994. Hinn 28. apríl 1993 skipaði dómsmálaráðherra nefnd sérfræðinga til að hafa forystu um að koma á samræmdu neyðarnúmeri fyrir allt landið. Í nefndinni voru: Stefán P. Eggertsson verkfræðingur, formaður nefndarinnar, Esther Guðmundsdóttir frá Slysavarnafélagi Íslands, Bergþór Halldórsson frá Pósti og síma, Guðjón Magnússon frá heilbrigðisráðuneytinu, Guðjón Petersen frá Almannavörnum, Hallgrímur Gunnarsson fyrir samtök sveitarfélaga og Hrólfur Jónsson fyrir Slökkviliðið í Reykjavík og Reykjavíkurborg.

Nefndin þurfti að glíma við margvísleg vandamál sem voru lögfræðileg, tæknileg, siðferðileg og persónuleg. Ólík sjónarmið voru uppi og oft var hart tekist á. Tvö veigamikil ágreiningsefni sneru að eignarhaldi á hinu nýja fyrirtæki og hverjir ættu að svara í símann. Hver á að svara í símann fyrir hvern? Þetta er í raun alþjóðlegt vandamál þar sem viðbragðsaðilar eru almennt ekki tilbúnir til þess að gefa frá sér sína svörun. Þeim finnst þeir vera að gefa frá sér stjórn ef einhver annar fer að svara í símann fyrir þá. Nefndin lagði til þrjá þrepaskipta valmöguleika: • Svörun og símtalsflutningur • Svörun og boðun viðbragðsaðila • Svörun, boðun viðbragðsaðila og þjónusta við viðbragðsaðila í útkalli Erfitt gæti reynst að vera með símtalsflutning, m.a. vegna þess að til hvers ætti að flytja símanúmerið t.d. þegar það yrði bílslys. Átti að flytja það til lögreglunnar, eða til slökkviliðsins? Hvað svo ef allir væru með símtalsflutning. Á þá að senda á alla? Við hvern á viðkomandi að tala? Hart var tekist á. Að endingu var fallist á að viðbragðsaðilar gætu valið símtalsflutning. Til þess að geta valið símtalsflutning þurfti viðkomandi að geta verið með vakt 24 tíma alla daga vikunnar. Lögreglan í Reykjavík valdi símtalsflutning. Allir aðrir völdu svörun og boðun nema slökkviliðið í Reykjavík sem valdi að auki þjónustu í útkalli.

En hverjir áttu að svara?

Tvö öndverð sjónarmið tókust þar á. Slökkviliðsmenn með formann sinn, Guðmund Vigni Óskarsson, í fylkingarbrjósti töldu að neyðarsímsvörun ætti hvergi annars staðar heima en hjá opinberum aðilum, ekki hjá fyrirtækjum með viðskiptahagsmuni sem í ofanálag hefðu fengið ríkistryggingu um ókomin ár. Grundvallaratriði væri að sá sem tæki á móti neyðarboðum, hefði bæði til að bera þá menntun og starfsreynslu, sem t.d. slökkviliðsmenn gengju í gegnum á vettvangi áður en þeir eru settir í neyðarsímsvörun. Það sama ætti við hjá lögreglunni. Aðrir töldu að símsvörun krefjist sérþjálfunar þ.á.m. Michael McGrady, þjálfunarstjóri neyðarsímsvörunar í Pittsburgh (911) sem ásamt fleiri sérfræðingum aðstoðuðu Neyðarlínuna á undirbúningstímanum. Þeir sögðu að betra væri að þjálfa sérstaklega nýtt starfsfólk sem kæmi til með að sinna neyðarsímsvörun hjá hinu nýja fyrirtæki. Þeir bentu á rannsóknir sem sýndu fram á það að vettvangsreynsla þess sem sinnir símsvörun gæti hreinlega tafið fyrir boðun. Þess var vænst að reynsla og þekking Bandaríkjamanna á þessu sviði skilaði sér þannig að neyðarsímsvörun á Íslandi yrði með því besta sem þekktist í heiminum. Litlar líkur voru á að sátt hefði náðst um að slökkviliðsmenn sæju alfarið um símsvörunina þar sem lögreglan óskaði ekki eftir taka þátt í sameiginlegum rekstri. Var það m.a. vegna þeirrar faglegu kröfu að aðskilja neyðarsímsvörun og viðbragðsaðila. Einnig hefur lögreglan margvíslegum öðrum skyldum að gegna en aðrir útkallsaðilar. Mikil andstaða var í upphafi. Slökkviliðsmenn sögðu að enginn gæti svarað í símann fyrir þá, lögregla og Landhelgisgæslan einnig.

Hvar átti vaktstöðin að vera?

Með tilliti til rekstraröryggis var ein vaktstöð talin fullnægjandi fyrir allt landið. Eftir hringtengingu Ijósleiðara í lok ársins 1993 var lítill möguleiki á bilun í kerfinu því boðin geta farið báðar leiðir.

Búist var við að þjónusta vaktstöðva yrði víðtækust gagnvart sveitarfélögum, ekki síst þegar heilsugæsla og sjúkraflutningar færðust á þeirra hendur. Rök voru færð fyrir því að hagkvæmt og heppilegt væri að neyðarsímsvörun væri sem næst viðbragðsaðila. Í minnispunktum sem formaður Samtaka sveitarfélaga á höfuðborgarsvæðinu lagði fram á fundi með nefndinni í júní 1993, var lagt til að vaktstöð neyðarsímsvörunar yrði staðsett á varðstofu Slökkviliðs Reykjavíkur. Þessi staðsetning var rökstudd með því að hagkvæmni næðist þar sem húsnæði væri fyrir hendi og að vararafstöð væri tiltæk. Stuðningur yrði frá slökkviliði á álagstímum og samnýting yrði á yfirstjórn og skrifstofuþjónustu. Landhelgisgæslan sem rak stjórnstöð með sólarhringsvakt sýndi áhuga á að sinna neyðarsímsvörun. Stjórnstöð gæslunnar svaraði á þessum tíma einnig neyðarsíma Almannavarna utan venjulegs skrifstofutíma. Í stjórnstöðinni voru að staðaldri 2 - 3 menn að degi til en einn á nóttunni. Strandstöðvar Pósts og síma hefðu mögulega getað tekið að sér verkefnið. Ástæða er til að ætla að stofnunin myndi ekki vilja koma að málinu með þeim hætti en vildi eigi síður taka virkan þátt í uppbyggingu fyrirtækis um neyðarsímsvörun.

Einkaaðilar sýndu áhuga

Slysavarnafélagið sendi bréf til nefndarinnar og lýsti yfir fullum vilja til að setja upp og annast rekstur vaktstöðvar vegna neyðarsímsvörunar. Slysavarnafélagið vaktaði á þessum tíma neyðarsíma fyrir Austur-Skaftafellssýslu og Mýra- og Borgarfjarðarsýslu og mun hafa fengið formlega beiðni frá fleiri stöðum. Slysavarnafélagið rak einnig vaktstöð vegna tilkynningarskyldu íslenskra skipa. Öryggisgæslufyrirtækin Securitas hf. og Vari hf., sýndu áhuga á að taka að sér neyðarsímsvörun. Securitas hf.

rak stjórnstöð þar sem tveir menn voru á vakt allan sólarhringinn. Í öryggismiðstöð Vara hf. var ávallt a.m.k. einn maður á vakt. Rök voru færð fyrir því að rekstur vaktstöðvar fyrir neyðarsímsvörun yrði skilvirkari ef rofin yrðu tengsl við rekstrarform hins opinbera. Einkafyrirtæki væru duglegri að tileinka sér nýja tækni og þróa þjónustu sem ekki er til staðar nú en það gæti einkum haft þýðingu fyrir landsbyggðina. Nefndin skilaði svo áfangaskýrslu 20. desember 1993 og átti síðan samstarf við Tryggva Gunnarsson hrl. um að semja lagafrumvarp um samræmda neyðarsímsvörun. Nefndin lagði til að Ríkiskaup önnuðust samstarfsútboð um rekstur stöðvarinnar. Um tvo valkosti var að ræða til að koma á einu samræmdu neyðarsímanúmeri. Að ríkið setti á fót opinbert fyrirtæki sem sæi um neyðarsímsvörunina eða að einum opinberum aðila yrði falið að sjá um reksturinn og þá annaðhvort lögreglunni í Reykjavík eða Slökkviliði Reykjavíkur. Seinni kosturinn, sem varð svo fyrir valinu, var að efna til samstarfsútboðs og fá sem flesta sem tengdust neyðar-, björgunar- og öryggisþjónustu til að vera þátttakendur í rekstri neyðarsímsvörunar. Útreikningar sýndu að ódýrasti og hagkvæmasti kosturinn væri að efna til samstarfsútboðs meðal aðila sem sinntu neyðar-, öryggis- og vaktþjónustu. Með þessu fyrirkomulagi væri einnig auðveldara að hafa eftirlit með starfsemi fyrirtækja í öryggisþjónustu til að tryggja hag neytenda. Samstarfsútboð fór fram hjá Ríkiskaupum og voru tilboð opnuð 22. mars 1995. Tilboð bárust frá eftirfarandi sex aðilum: 1. Sívaka hf. 2. Nýherja hf. og Radíóstofunni. 3. Rauða krossi Íslands. 4. Pósti og síma. 5. Slysavarnafélagi Íslands, Vara hf., Slökkviliði Reykjavíkur og Securitas. 6. Borgarspítalanum. Ákveðið var að ganga til samninga við hóp nr. 5 og við hann bættust Sívaki, Póstur og sími og einnig var Öryggisþjónustunni hf. gefinn kostur á að verða hluthafi þrátt fyrir að ekki hefði borist tilboð frá henni til Ríkiskaupa og varð hún aðili að Neyðarlínunni hf. Samkeppnisstofnun gerði athugasemd við samningsdrög dómsmálaráðuneytis og Neyðarlínunnar hf. og ráðuneytið varð við öllum tilmælum. Hlutur hvers aðila í Neyðarlínunni hf. var þá um 14%. Ríkisendurskoðun var falið að yfirfara og endurskoða reikninga félagsins. Dómsmálaráðherra skipaði samstarfsnefnd sem skyldi vera til eftirlits og ráðuneytis um framkvæmd laganna. Formaður hennar var sýslumaðurinn í Reykjavík, Rúnar Guðjónsson. Ekki var gert ráð fyrir því að fyrirtækið skilaði hagnaði til eigenda. Nefndin fjallaði síðan um samning sem undirritaður var við rekstraraðila neyðarvaktstöðvar, Neyðarlínuna hf.,

hinn 2. október 1995.

Neyðarlínan hóf starfsemi sína 1. janúar 1996. Neyðarnúmerið 112 leysti af hólmi 145 neyðarnúmer sem fyrir voru á Íslandi. Starfsemin byrjaði í húsnæði Slysavarnafélags Íslands þar sem fyrir var vaktstöð siglinga sem sá m.a. um sjálfvirka tilkynningaskyldu íslenskra skipa. Neyðarlínan flutti síðan til bráðabirgða í húsnæði Slökkviliðs Reykjavíkur í Skógarhlíð þann 18. apríl 1996 þar sem nýtt húsnæði við slökkvistöðina í Skógarhlíð var ekki tilbúið. Enn voru ljón í veginum. Sátt var ekki um starfsemina og mikil andstaða var sem beindist aðallega að eignarhaldi og símsvörun. Um það verður m.a. fjallað í næsta blaði.

Jón Pétursson

Slökkivliðs- og sjúkraflutningamaður og námstefnustjóri fyrir „Á vakt fyrir Ísland“