لڤینی زانستی ژمارە ٨

Page 1

‫ژمار ‌ه‬

‫‪8‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫ ‬ ‫‪ ،‬ئه‌یلولی ‪2011‬‬

‫دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫سیحربازیی‬ ‫زانست یان ئایین؟‬

‫سه‌گ هه‌ست‬ ‫به‌شێرپه‌نج ‌ه ده‌کات‬ ‫ئایا سه‌رکرده‌کان باری‬ ‫ده‌روونییان ته‌واوه‌؟‬

‫چۆن له‌یه‌ک کاتدا ل ‌ه دوو‬ ‫شوێنی جیاواز ده‌بیت؟‬

‫کانی‬

‫ستییه‌‬

‫را‬

‫سێگ‬

‫ش ‌هی‬ ‫ۆ‬

‫مۆدا‬

‫به‌ر‬

‫چۆن له‌ئینته‌رنێتدا به‌دوای‬ ‫زانیاریی راستدا بگه‌ڕێین؟‬

‫سه‌یرکردنی ته‌له‌فزیۆن‬

‫ده‌ته‌وێت بزانیت‬

‫که‌ی تووشی جه‌ڵته‌ی‬

‫دڵ ده‌بیت؟‬

‫هێنده‌ی کێشانی جگه‌ر ‌ه‬ ‫زیانی هه‌یه‌‬

‫چۆن خۆمان له‌هاککه‌ره‌کان بپارێزین؟‬ ‫ئه‌و هاککه‌ره‌ی نوێنه‌ری حکومه‌تی هه‌رێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی ده‌دوێت‬


‫ت‌و دیمو‬ ‫زانس‬

‫كراسی‬

‫وو‌هم ل‌هوانه‌ی‌ه‬ ‫ید‬ ‫مانیا پێش جه‌نگی جیهان ‌هس ب‌هتایبه‌تی‬ ‫دا هه‌ندێك ك‬ ‫خۆی‪ ،‬یان ئه‌ڵ‬ ‫ستا‬ ‫‌ههێز‪ ،‬واڵتی‬ ‫(‪)٢٠٠٣‬‬ ‫وونه‌ی‌هكی تربێت‪ ،‬یان ل‌هئێ ی دیسپلینی ب‬ ‫ل‌هوتارێكدا ك‌ه ل‌هساڵی ‪ )Ame‬نم‬ ‫ومه‌تی ناوه‌ند‬ ‫ه‌ندی ل‌هنێوان‬ ‫بێرت كۆهن‬ ‫‪rican S‬‬ ‫حك‬ ‫ه‌یو‬ ‫(‪cientist‬‬ ‫رۆ‬ ‫موكراسی الیه‌نگرانی ون‌ه بهێنن‌هو‌هو بڵێن زۆر پ راستیی‌هك‌هی‬ ‫ب‌هناوبانگی‬ ‫تو دی‬ ‫چین و‌هك نمو‬ ‫نییه‌‪ ،‬ب‌هاڵم‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫ڤا‬ ‫ان‬ ‫ۆ‬ ‫ز‬ ‫گ‬ ‫دا ل‌ه‬ ‫ن‬ ‫ه‌یوه‌ندی نێوا‬ ‫ستدا بوونی‬ ‫یی‌ه به‌ت‌هواوی‬ ‫ه‌ت‌هو‌ه باسی پ‬ ‫كراس ‌یو زان‬ ‫د‬ ‫‌ن‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫پ‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫زۆر ك‌هس ئ‌ه‬ ‫باڵوب‬ ‫راس ‌یو دی‬ ‫ریبوو‪ ،‬ب‌هاڵم‬ ‫‌هالی‬ ‫دیموك‬ ‫ه‌!‬ ‫ێتی دیكتاتۆ‬ ‫د‌هكات‪ ،‬ره‌نگ‌ه ل ‌هك كۆهن باسی د‌هكات دا هه‌یه‌‪ ،‬ب‌هپێچ‌هوان‌هوه‌ی ومه‌تی سۆڤ‬ ‫ر‌هخن‌هگری‬ ‫حك‬ ‫بێت‪ ،‬ب‌هاڵم و‬ ‫ن ل‌هگ‌هڵ ی‌هك‬ ‫سانی‬ ‫ونن‌ه‬ ‫زۆر نزیكیا‬ ‫راست‌ه وو ب‌ههۆی ئ‌هو‌هی ك‌ه ری گ‌هور‌هی‬ ‫)‬ ‫‪p‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪re‬‬ ‫ی‬ ‫(‬ ‫رو ت په‌یوه‌ندیی‌هك‬ ‫زانستی په‌تی‬ ‫انستیی‌هك‌هی ب‬ ‫ك‌ه ر‌هخن‌هگ‬ ‫ت‪،‬‬ ‫انس‬ ‫ز‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌هزانست‪ ،‬وات‬ ‫كارێك ئ‌هگ‌هر‬ ‫بێ‬ ‫حكومه‌ت‌ه ك‌ه‬ ‫ز دا مه‌ب‌هست ل‬ ‫‌هك (زاخارۆف) دروستب یان ب‌هه‌هر هۆ‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫زێ‬ ‫وا‬ ‫شێ‬ ‫و‬ ‫لێر‌ه‬ ‫وو‪،‬‬ ‫یو‬ ‫ی ئیستبداد ‌‬ ‫مه‌ب‌هست ل‌هدیموكراسی ئاراست‌هكانی حكومڕانی ئ‌هو سیست‌هم‌ه ئیستبداییه‌ب م د‌هس‌هاڵتێك‬ ‫جیهانی دوو‌ه‬ ‫و‬ ‫هات‌ه س‌هر‬ ‫ۆ‬ ‫خ‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫و‌هی راست‌ه‬ ‫زانستیدا با‬ ‫یادا‬ ‫گی‬ ‫خه‌ڵك ب‌هشێ ر‌ه (‪)٤‬ی گۆڤاری لڤینی هێنان‌هكانی‪ ،‬پێش جه‌ن و‌هك نازیی‌هكان له‌ئه‌ڵمان ایانی فیزیای‬ ‫د‌هك‌هن‪ ،‬ل‌هژما‬ ‫زان‬ ‫گوێدان‌ه ب‌هكا‌ر‬ ‫جنایه‌تكاری‬ ‫دیاری‬ ‫‌هبێ‬ ‫ه�‌هر ل�‌هو س �‌هرد‌هم �‌هدا خن‌هگری ئ‌هو‬ ‫مانكرد‪ ،‬ك‌ه زانستی په‌تی ب گ‌ه؟ النی ك‌هم مێشك حكوم‪ ،‬ب �‌هاڵم‬ ‫‌هوره‌ترین ر‌ه‬ ‫رن‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ‌هو‬ ‫گ‬ ‫گ‬ ‫یی‌ه ك‌ه كوڕی‬ ‫چ راده‌ی‌هك بۆ مرۆڤایه‌تی بیر ل‌هو سروشت‌ه بكه‌ن‌هو‌ه ه‌تۆم ‌یو زانست‌هكانی تر س‌هرسوڕمان ن‬ ‫ئ‬ ‫ت‬ ‫بۆی‌ه جێگ‌هی‬ ‫تا‬ ‫الی‌هن (هیتل‌هر)‬ ‫ك ناچارد‌هكا‬ ‫نیی‌هو ه‌هموو‬ ‫ون‪،‬‬ ‫تو خه‌ڵ‬ ‫(پالنك) ل‌ه‬ ‫د‌هجوڵێنێ ‌‬ ‫زانستدا هیچ شتێك پیرۆز انست بۆ حكومه‌ته‌بو كوانت‌هم‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ئ‌هو سیست‌هم‌ه‬ ‫‌هی ز‬ ‫ن‪ ،‬ل‌ه‬ ‫یای‬ ‫تنی‬ ‫ك‌ه تێیدا د‌هژی خن‌هدایه‌‪ ،‬بۆی‌ه ب‌هشۆڕبوون‌هو ی‌هك‌هكانی باوكی فیز د‌هدرێت‪ ،‬ب‌هاڵم ب‌هكۆتایها كراسیی‌هتێكی‬ ‫ستبوو‪ ،‬دیمو‬ ‫بۆ ناو‬ ‫‌هو‌ه ل‌هسێدار‌ه‬ ‫ر ر‌ه‬ ‫ر زان‬ ‫ێنای‌ه كای‌هوه‌‪،‬‬ ‫شتێك ل‌هژێ ‌هڕاستیدا بیری ر‌هخنه‌یی وكات بیری‬ ‫وای جه‌نگی جیهانی ه‌ه ه‌ئه‌ڵمانیادا ه‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ‬ ‫ناو كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫‌‪،‬‬ ‫شۆڕده‌بێت‌هوه‬ ‫ل���‌هوان‪ ،‬د‬ ‫‌یی ل‬ ‫له‌پای‌هدارترین‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌هك‌ه‬ ‫رێت‪ ،‬ك‌ه ی‌هك‬ ‫نموونه ك‌ه ی‌هكێك‌ه‬ ‫پێكهێن‌هری‬ ‫رد‌هگ‬ ‫كانی جیهان‪.‬‬ ‫دیموكراسیی‌ه‬ ‫‌هخنه‌یی ر‌ههه‌ندی تر و‌ه ن مرۆڤ‌هكا ‌نو‬ ‫ل‌هئێستای‬ ‫ر‬ ‫ه‌یوه‌ندی نێوا‬ ‫‌هر‬ ‫خن‌هگرتن‌ه له‌پ‬ ‫�ی سیاس ‌یو‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ ���‌هگ ��� وانین راست‌ه‬ ‫ر‬ ‫اڵت‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫س�‬ ‫بڕ‬ ‫تو‬ ‫پ�ه‌ی�وه‌ن�دی ن��ێ�وان د‌ه ی ه‌هوڵد‌هدا ‌‬ ‫واڵت �ی چین ن ب‌هد‌هست‬ ‫اڵت‬ ‫‌هچی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌‪ ،‬لێر‌هو‌ه هاوو ت ل‌هداڕشتنی‬ ‫حكوم‌هت ل ‌هاڵم رێگ‌هی‬ ‫كرێ‬ ‫ه‌‪ ،‬ب‬ ‫خوازیار‌ه ب‌هشداری پێب كردن‌هو‌هكانی‬ ‫ی‌هك حیزب‌هوه‌ی خه‌ڵك‌هو‌ه بۆ‬ ‫ر‬ ‫بی‬ ‫كانی واڵ ‌‬ ‫كی‬ ‫تو ت‪ .‬ل���‌هواڵت���‌ه‬ ‫‌ه‬ ‫ب‌هشداری چاال نیدا كراوه‌ی‌هو‬ ‫سیاسه‌ت و‌هرب���گ��ی���رێ���‬ ‫سیحربازیی‬ ‫ی ل‌هحوكمڕا‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫ن��‬ ‫ر‬ ‫ه��‌ه‬ ‫دا‬ ‫ب‌هشدار‬ ‫كاندا ب‌هش‬ ‫چین ل‌هناو‬ ‫زانست یان ئایین؟‬ ‫ب��‌ه پێشك‌هوتوو‌ه‬ ‫كۆمۆنیستی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ت‬ ‫شتنی سیاسه‬ ‫زۆر‬ ‫حیزبی‬ ‫كی ب‌هرباڵوی‬ ‫داڕ‬ ‫یی‌هتێ‬ ‫چاالكی خه‌ڵك ل‌ه ‌هت ل‌هوپ‌هڕی‬ ‫خۆیدا دیموكراس تا راده‌ی‌هكی‬ ‫مۆدا‬ ‫كوم‬ ‫بهر‬ ‫شهی‬ ‫‌هو‬ ‫سێگۆ‬ ‫جۆرب‌هجۆر‌هكانی ح ای�‌هو ه‌هرگیز‬ ‫کانی‬ ‫د‌هس��ت�ه‌ب�‌هرك�ردوو كردن ل‌هگ‌هڵ‬ ‫ستییه‬ ‫دن�ی خ�ۆی�د‬ ‫را‬ ‫ب‌هرب‌هر‌هكانی‬ ‫ر‌هس�ه‌ن�‬ ‫تو‬ ‫ل‌هبیرناكرێ ‌‬ ‫زۆر بۆ‬ ‫د‌هس‌هاڵت‬ ‫پ�‌ه ڕای زان �ای��ان‬ ‫قۆستن‌هو‌هی‬ ‫ت‪،‬‬ ‫�ی �رو‬ ‫‌یو‬ ‫‌ه سه‌یرد‌هكرێ‬ ‫‌هكات‪ ،‬ب‌هاڵم‬ ‫ب� ش‌ه به‌بای‌هخ‌هو‬ ‫گه‌ندڵ انستییان‌ه كارد‬ ‫تو س���وودی‬ ‫ب‌هخراپ ز‬ ‫ه‌همانكاتیشدا‬ ‫ه‌همی پ��ێ��د‌هدرێ�� ‌‬ ‫مانن‌هچێت ل‌ه‬ ‫گرنگی‬ ‫د‌هبێت ل‌هبیر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫خن‬ ‫د‌هس‌هاڵتی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ڕ‬ ‫ۆمه‌ڵگ‌هی بێ‬ ‫چۆن خۆمان لههاککهرهکان بپارێزین؟‬ ‫رانی‬ ‫لێده‌بینرێت‪ ،‬ك ستاو‌هو ژیان‬ ‫گ‌هوره‌ترین ر‌هخن‌هگ كانی مرۆڤ‬ ‫و‌ه‬ ‫‌نگرانی ماف‌ه‬ ‫الیه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌هكی �ت��ێ �ت‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫‌نو ب‌هزانست‬ ‫��ی �ز ن��او‌هس�‬ ‫چین ‌یو واڵت �دا زانایا‬ ‫گ‬ ‫تو ر‌هخن‌هو‬ ‫انكۆن‪ .‬ه‌هر‬ ‫ل‌هناوخۆی‬ ‫سەر نووسەر‬ ‫ه �‌هر ش ناو‌هستێ ‌‬ ‫قوتابیانی ز‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫گ‬ ‫‌ڵ‬ ‫كۆمه‬ ‫گۆشكراوا ‌نو‬ ‫ی ه‌هربوو‌هو‬ ‫ری زانستمان‬ ‫ریگ‌ه‬ ‫خنه‌ی‬ ‫له‌ئ‌همساڵدا ه‌هموومان كا ڕاست بین ‌یو‬ ‫تێڕوانینی ر‌ه ��‌هاڵم ئ‌هو‌هی‬ ‫ه‌هاڵتی ناو‌ه‬ ‫ه �‌هرده‌ب��ێ �ت‪ ،‬ب� گ‌ه ب‌هه‌هموو‬ ‫یی‌هكانی رۆژ‬ ‫یبیاو سوریاو‬ ‫ی زانست ‌یو‬ ‫‌هر‌هو كۆمه‌ڵ‬ ‫‌هر گۆڕانكار‬ ‫ل‌هالی‌ه ‌كو ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫خن‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ده‌ب��ات‪ ،‬ر‬ ‫ری�گ�‬ ‫رییان ل‌هس‬ ‫میسرو تونس‬ ‫دنی زانستییه‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ش‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫یتربن كاریگ‬ ‫ك��ا انیی‌هو‌ه بۆ پێ‬ ‫یاوازی نێوان‬ ‫ی گ‌هش‌هسه‌ن‬ ‫ك‬ ‫ژی‬ ‫ك‬ ‫الیه‌ن‌ه‬ ‫ۆ‬ ‫ج‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫راد‬ ‫خن‌هكان ه‌هتا‬ ‫كی پای‌هداری‬ ‫روستید‌هكا ‌‬ ‫كییانه‌ی‌ه‪ .‬ر‌ه‬ ‫تو ‌هم‌هن ل‌هالی‌هكی تر ته‌نیا ر‌هو سیست‌همێ‬ ‫د‬ ‫ك‬ ‫كێ‬ ‫ش‬ ‫لۆژی‬ ‫‌ه لێر‌هو‌ه ی‬ ‫ۆژیكیش مێ‬ ‫گ�ۆڕان ب�‌ه‬ ‫واڵتان‌هی تر‬ ‫ل‬ ‫دا‬ ‫ۆی‬ ‫دا‪ ،‬ب‌هاڵم ئ‌هو‬ ‫زیاتر‌هو ر‌هخن‌هی ستییان‌ه پ‌هرو‌هرد‌هكرابێت‪ ،‬ب یتربێت ل‌همیسرو تونس ‌هئاسانی رووی‬ ‫‌هكات‪.‬‬ ‫گ‌ه تا زانست‬ ‫ی‪ ،‬زۆر ب‬ ‫داید‌ههێنێت ك‌ه زان ی ك‌ه كۆمه‌ڵ‬ ‫حوكمڕان لێ ‌ڵو ت‌هماوی چاو‌هڕێیان د �وت �رێ �ت بۆ‬ ‫ئه‌نجام‌ه‬ ‫ست‌ه ب‬ ‫رتر‌ه‪.‬‬ ‫كی‬ ‫تو‬ ‫د‌هگه‌ین ب‌هو ی گ‌هش‌هسه‌ندووترو پای‌هدا سبكرێت ك‌ه داهاتووی‌ه ای�ی ئ���‌هم ب��اس��‌هدا پێوی ویست‌ه زانس ‌‬ ‫ۆت�‬ ‫پێ‬ ‫موكراسیی‌هك‌ه‬ ‫نموون‌ه با‬ ‫دی‬ ‫ل�‌هك� دیموكراسیی‌هتێكی پای‌هدار انی كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫ك‬ ‫ۆ ناو ی‌هك‌هك‬ ‫لێر‌هدا ل‌هوانه‌ی‌ه هه‌ندێ ت‪ ،‬بۆ نموون‌ه ی‌هكێتی دروستكردنی‬ ‫زانستییان‌ه ب‬ ‫بێ‬ ‫ی ئێم‌ه و‌هك‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫ها‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫دن‬ ‫و‬ ‫بیركر‬ ‫و‪ ،‬ه‌هر‬ ‫‌یی‬ ‫له‌ئامانج‌هكان‬ ‫پێچ‌هوان‌هی ئ‌هم انستدا زۆر پێشك‌هوتووبو ین‌هیترین بیری ر‌هخنه ی‌هكێكی تر‌ه‬ ‫انست ل‌هبنچ‬ ‫ز‬ ‫ۆڕببێت‌هوه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫سۆڤێتی پێشوو ل‌ه را تاو‌هكو ز‬ ‫ب‌هاڵم ش‬ ‫ینی زانستی‪.‬‬ ‫د‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫شۆڕببێت‌ه‬ ‫وڵی زۆری �ش‬ ‫ی لڤ‬ ‫ی گۆڤار ‌‬ ‫ه‌ه‬ ‫ردیی‌هو‌ه بۆ ناو كۆمه‌ڵگ‌ه ه‌ت‌هواوی واتا‬ ‫ب‌هشی پ‌هرو‌ه‬ ‫كتاتۆریبوو‪ ،‬ب‬ ‫ت واڵتێكی دی‬ ‫ی‌هكێتی سۆڤێ‬

‫سه‌روتار‬

‫ژماره‬

‫‪8‬‬

‫‪ ،‬ئهیلولی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫سهگ ههست‬ ‫بهشێرپهنجه دهکات‬

‫ئایا سهرکردهکان باری‬ ‫دهروونییان تهواوه؟‬

‫چۆن لهیهک کاتدا له دوو‬ ‫شوێنی جیاواز دهبیت؟‬

‫چۆن لهئینتهرنێتدا بهدوای‬ ‫زانیاریی راستدا بگهڕێین؟‬

‫سهیرکردنی تهلهفزیۆن‬

‫دهتهوێت بزانیت‬

‫کهی تووشی جهڵتهی‬

‫دڵ دهبیت؟‬

‫هێندهی کێشانی جگهره‬ ‫زیانی ههیه‬

‫ئهو هاککهرهی نوێنهری حکومهتی ههرێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی دهدوێت‬


‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫ژماره ‪8‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫‪ ،‬ئهیلولی ‪2011‬‬

‫دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫سیحربازیی‬ ‫زانست یان ئایین؟‬

‫سهگ ههست‬ ‫بهشێرپهنجه دهکات‬ ‫ئایا سهرکردهکان باری‬ ‫دهروونییان تهواوه؟‬

‫چۆن لهیهک کاتدا له دوو‬ ‫شوێنی جیاواز دهبیت؟‬

‫کانی‬ ‫ستییه‬

‫را‬

‫سێگ‬

‫شهی‬ ‫ۆ‬

‫مۆدا‬

‫دهتهوێت بزانیت‬ ‫دڵ دهبیت؟‬

‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬

‫بهر‬

‫چۆن لهئینتهرنێتدا بهدوای‬ ‫زانیاریی راستدا بگهڕێین؟‬

‫سهیرکردنی تهلهفزیۆن‬

‫کهی تووشی جهڵتهی‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫هێندهی کێشانی جگهره‬ ‫زیانی ههیه‬

‫چۆن خۆمان لههاککهرهکان بپارێزین؟‬ ‫ئهو هاککهرهی نوێنهری حکومهتی ههرێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی دهدوێت‬

‫‪No.08, September 2011‬‬

‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی‪ :‬هێمن عه‌بدولقادر‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫تیراژ‪3000 :‬‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یپه‌ر باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪20 12‬‬ ‫‪38 24‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪4‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫فیرعەونە ناسراوە میسرییەکە‪ ،‬خزمی ئەوروپییەکانە‬ ‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫لڤینی زانستی‬ ‫توێژەرانی سویسرایی بە‬ ‫دەرهێنانی کۆدی جینیتیکی‬ ‫توتئانخئامون ‪ ،‬ناسراوترین‬ ‫فیرعەونی میسری ک��ۆن ‪،‬‬ ‫تێگەیشتوون ئ���ەو لەگەڵ‬ ‫نیوەی دانیشتووانی ئێستای‬ ‫ئ�����ەوروپ�����ای خ����ۆرئ����اوادا‬ ‫نزییکایەتی جینیتیکی هەیە و‬ ‫ئەم ئامارە بۆ واڵتی میسر لە‬ ‫ژێر (‪)%١‬دایە ئەم توێژینەوەیە‬ ‫ه��ەروەه��ا پ��ی��ش��ان��دەدات لە‬ ‫سەدا حەفتای پیاوە ئیسپانیی‬ ‫و ئینگلیزییەکان و لەسەدا‬ ‫شەستی پیاوە فرانسیەکان‬ ‫نزیکایەتی جنیتیکییان لەگەڵ‬ ‫توتئانخئاموندا هەیە ‪.‬ئەمە‬ ‫لەکاتێکدایە کەمتر لە سەدا‬ ‫یەکی پیاوانی میسری خاوەنی‬ ‫ئەو نزیکایەتییەن ‪ .‬توێژەرانی‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای (‪)IGENEA‬‬ ‫ی لە زوریخی سویسرا ‪،‬‬ ‫کۆدی جینیتیکی فێرعەونیان‬

‫ل��ە زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی کەناڵی‬ ‫ت��ەل��ەف��زی��ون��ی دیسکاڤێری‬ ‫پیشانیاندا‬ ‫دۆزی�����ی�����ەوەو‬ ‫ئەمە پەیوەندی بە گروپی‬ ‫جینیتیکی (‪ )R1b1a2‬وە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫زان���ای���ان ب����ەرواردی����ان‬ ‫ک���ردووە ب��اوان��ی هاوبەشی‬ ‫ف��ی��رع��ەون��ەک��ان��ی میسرو‬ ‫ئەروپییەکان ‪ ٩٥٠٠‬ساڵ‬

‫ل����ەوەو پ��ێ��ش ل��ە قەفقازدا‬ ‫دەژی��ان و نزییکەی ‪٧٠٠٠‬‬ ‫س���اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش کاتێک‬ ‫ب����ەرەو ئ���ەوروپ���ا کۆچیان‬ ‫ک���رد داب��ەش��ب��وون ب��ە دو‬ ‫گ���روپ ‪ .‬دی���ار نییە چۆن‬ ‫باوانی فیرعەونەکان لە میسر‬ ‫دەرک��ەوت��ن و ل��ە کۆتاییدا‬ ‫توتئانخئامون ‪ ٣٠٠٠‬ساڵ‬ ‫لەوەو پێش بووبە حوکمرانی‬

‫ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫کۆمپانیاییە‬ ‫ئ������ەم‬ ‫رای������گ������ەی������ان������دووە بە‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی جینیتیکی‬ ‫کە نرخەکەی لەنێوان ‪١٧٩‬‬ ‫تاوەکو ‪ ٣٠٠‬دۆالرە خەلک‬ ‫دەت��وان��ن رادەی خزمایەتی‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ەگ��ەڵ بنەماڵەی‬ ‫پاشایەتی میسردا دیاریبکەن‬ ‫‪ ،‬ل��ەه��ەم��ان��ک��ات��دا گروپی‬

‫ی سه‌دان میكرۆب ‌ه‬ ‫ی مرۆڤ هه‌وارگ ‌ه ‌‬ ‫ناوك ‌‬ ‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫دانه‌ر عه‌بدولره‌حمان‬ ‫به‌مه‌به‌ستی‌ لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ن���اوك���ی‌ سكی‌‬ ‫م���رۆڤ‌و پ��اش وه‌رگرتنی‌‬ ‫چ���ه‌ن���د ن���م���وون���ه‌ی���ه‌ك له‌‬ ‫ن����اوك����ی‌‬ ‫(‪)DNA‬ی‌‬ ‫چ �ه‌ن��دك �ه‌س��ێ��ك‪ ،‬زاناكان‬ ‫بۆیان ده‌ركه‌وت كه ‌ناوكی‌‬ ‫مرۆڤ ژینگه‌یه‌كی‌ له‌بارو‬ ‫پێگه‌یشتووه‌ بۆ به‌كتریا‌و‬ ‫توانیان نزیكه‌ی‌ (‪)662‬‬ ‫میكرۆبی‌ له‌وه‌وپێش نه‌بینراو‬ ‫ب���دۆزن���ه‌وه‌ كه‌جۆرێكی‌‬ ‫ت��ازه‌ن به‌نیسبه‌ت زانستی‌‬

‫ئه‌مڕۆوه‌‪.‬‬ ‫ه����ه‌ر ب����ه‌م ه���ۆی���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫چ����ه‌ن����د ل���ێ���ك���ۆڵ���ه‌رێ���ك‬ ‫به‌سه‌رپه‌رشتی‌ زانا (ڕۆب‬ ‫ده‌ن‌و ج��ی��ری هه‌كله‌ر)‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی‌ وی�ل�ای���ه‌ت���ی‌‬ ‫كایفۆرنیای‌ باكوور له‌ڕاڵی‌‪،‬‬ ‫هه‌ستا نبه‌د ا مه‌ز ر ا ند نی‌‬ ‫پ������رۆژه‌ی������ه‌ك ب����ه‌ن����اوی‌‬ ‫هه‌مه‌چه‌شنی‌‬ ‫زی����ن����ده‌‬ ‫ن��اوك��ی‌ م����رۆڤ‌و پاشان‬ ‫ش���ی���ك���ردن���ه‌وه‌ی‌ چڵك‌و‬ ‫پیسایی ناو ناوك‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ش��ت��ن‌و پ���اك���ك���ردن���ه‌وه‌ی‌‬ ‫سه‌خته‌ له‌چاو شوێنه‌كانی‌‬ ‫ت���ری‌ ل����ه‌ش‪ .‬پ���رۆژه‌ك���ه‌‬ ‫ده‌ریخست ك�ه‌ (‪)1400‬‬

‫ه����������ه‌زارو چ����وارس����ه‌د‬ ‫ج��ۆری‌ ج��ی��اوازی‌ به‌كتریا‬ ‫دۆزراوه‌ت���ه‌وه‌ كه‌ نزیكه‌ی‌‬ ‫ن��ی��وه‌ی��ان ی���ه‌ك���ه‌م ج���اره‌‬ ‫ده‌بینرێن‪.‬‬ ‫پ���رۆژه‌ك���ه‌ مه‌به‌ست‬ ‫پ���ێ���ی‌ ئ���اش���ن���اك���ردن���ی‌‬ ‫به‌زانستی‌‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ب��وو‬ ‫زینده‌وه‌ری‌‌و ڕه‌واندنه‌وه‌ی‌‬ ‫له‌سه‌ر‬ ‫نیگه‌رانییه‌كانیان‬ ‫ئه‌و میكرۆبانه‌ی‌ ده‌بنه‌هۆی‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش�ی‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم بڕێكی‌‬ ‫ت����ه‌واوی‌ دات���ا‌و زانیاری‌‬ ‫ن��وێ ب�ه‌ده‌س��ت��ه��ات له‌مه‌ڕ‬ ‫ئ��ه‌و ك��ۆم�ه‌ڵ�ه‌ زینده‌وه‌ره‌‬ ‫گه‌ردبینه‌ی‌ له‌ له‌شی‌ ئێمه‌دا‬ ‫ده‌ژین‪.‬‬

‫دروس���ت���ک���ەران���ی بەرنامە‬ ‫ب��ەڵ��گ��ەن��ام��ی��ی��ەک��ەی کەناڵی‬ ‫دی��س��ک��اڤ��ێ��ری رەخنەیان‬ ‫گرتووەو‬ ‫لەلێکۆڵینەوەکە‬ ‫زانیارییە‬ ‫رایانگەیاندووە‬ ‫جنیتیکییەکان ئەو پرۆگرامە‬ ‫ب���ەو رادەی����ە نییە تاوەکو‬ ‫جینیتیکی‬ ‫زن����ج����ی����رەی‬ ‫توتئانخئامون دیاری بکرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Daily mail :‬‬

‫‪5‬‬

‫ته‌والێتە نوێکان زێراب دەگۆڕن بۆ کارەبا‬ ‫گ��روپ��ێ��ک لەتوێژەران‬ ‫توانیویانە پالنی داهێنانێک‬ ‫پ���ێ���ش���ک���ەش ب����ک����ەن کە‬ ‫ب��ەی��ەک��خ��س��ت��ن��ی زێ�����راب‌و‬ ‫رووناکی خۆر‪ ،‬هەم زێرابەکە‬ ‫پ��اک��ب��ک��ەن��ەوەو ه��ەم کارەبا‬ ‫دروستبکەن‪.‬‬ ‫مایکڵ هافمن توێژەر‬ ‫ل���ە ک��ال��ت��چ (ئەنیستیتۆی‬ ‫کالیفۆڕنیا)‬ ‫تەکنەلۆژیایی‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ەک��ی لەسەر‬ ‫س��ی��س��ت��ەم��ێ��ک��ی خ����ۆری بۆ‬ ‫پ���اک���ک���ردن���ەوەی زێ����راب‬ ‫ل���ە ئ��اس��ت��ێ��ک��ی بچووکدا‬ ‫ب��ەئ��ەن��ج��ام��گ��ەی��ان��دووە کە‬ ‫دەک��رێ��ت ئ��ەم تەکنەلۆژیایە‬ ‫لەته‌والێتە گەڕۆکەکاندا بەکار‬ ‫بهێنرێت‪.‬‬ ‫روون��اک��ی خ��ۆر وزەی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ب���ۆ کارلێکی‬ ‫ئ��ەل��ک��ت��رۆک��ی��م��ای��ی لەسەر‬

‫پ��اش��م��اوەی م���رۆڤ لەناو‬ ‫ئ�����اودا ف���ەراه���ەم دەک����ات‪،‬‬ ‫هەروەها لەگەڵ دروستکردنی‬ ‫ئ��ۆک��س��ی��دی م��ی��ک��رۆب کوژ‬ ‫گ��ازی هایدرۆجینیش ئازاد‬ ‫دەک����ات‪ .‬پ�لان��ی توێژەران‬ ‫ئەوەیە گازی هایدرۆجین لە‬ ‫نێو خانەیەکی سووتەمەنیدا‬ ‫کۆبکەنەوە ت��اوەک��و وزەی‬ ‫پ��ێ��ووی��س��ت ب���ۆ سیستەمی‬ ‫روون����اک����ی ی����ان تەنانەت‬ ‫م��ی��ک��ان��ی��زم��ی پاککردنەوە‬ ‫فەراهەم بکەن‪.‬‬ ‫ه��اف��م��ەن ل��ەم دواییەدا‬ ‫ی‬ ‫ت��وان��ی پشتگیری دارای���� ‌‬ ‫ل��ە ب��ون��ی��ادی م��ل��ی��ن��داو بیل‬ ‫گ��ی��ت��س ب��ۆ دروستکردنی‬ ‫تاقیکردنەوە‬ ‫نموونەیەکی‬ ‫بەدەستبهێنێت‪ .‬ئەو دەڵێت‬ ‫بە تێچوونی( ‪ )٢٠٠٠‬دۆالر‬ ‫توانیویەتی دانەیەک ته‌والێت‬

‫دروستبکات‌و هیوادارە دوای‬ ‫چاکسازی لەسەر داهێنانەکەی‬ ‫دروس���ت���ک���ردن���ی ژم�����ارەی‬ ‫زۆر ل��ەم ته‌والێتانە بچێتە‬ ‫ب��واری جێبەجێ کردنەوە‌و‬ ‫تێچوونەکەشی کەمببێتەوە‪.‬‬ ‫یارمەتی داراییەکەی بونیادی‬ ‫ملینداو بیل گیتس بە هافمەن‬ ‫لەدەستپێشخەری‬ ‫بەشێکە‬ ‫بەرنامەی تەندروستی گشتی‬ ‫بونیادی گیتس بۆ چاکسازی‬

‫لەسەر شێوازی پاککردنەوەی‬ ‫زێ���راب‪ .‬بەپێی ب���ەراوردی‬ ‫رێ��ک��خ��راوی تەندروستی‬ ‫جیهانی زیاد لە دوو میلیۆن‬ ‫و ‪ ٦٠٠‬ه��ەزار ک��ەس واتە‬ ‫ن���زی���ک���ەی ل����ەس����ەدا چلی‬ ‫خەلکی جیهان سیستەمی‬ ‫پاککردنەوەی زێرابیان نییە‪.‬‬ ‫چ���ەن���دی���ی���ن پ������رۆژەی‬ ‫تریش لەالیەن ئەم بونیادەوە‬ ‫لێدەکرێت‬ ‫پ��ش��ت��گ��ی��ری‬

‫تاوەکو سیستەمی ته‌والێتێك‬ ‫دروستبکەن کە بەکارهێنانی‬ ‫گ��ش��ت��ی ه��ەب��ێ��ت‌و وزەش‬ ‫دروس��ت��ب��ک��ات‪ ،‬ی��ان ئەوەی‬ ‫زێ���راب���ی رەق ب���ک���ات بە‬ ‫س��ووت��ەم��ەن��ی بایولۆجیکی‬ ‫ی��ان بەگۆڕینی ب��ە پالزما‪،‬‬ ‫هایدرۆجین‌و مونۆئۆکسیدی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ب���ۆ خانەیەکی‬ ‫سووتەمەنی بەرهەمبهێنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬

‫دروستکردنی نەوەیەکی نوێی تەقەمەنی‬ ‫لەالیەن سوپای ئەمریکاوە‬ ‫فەرمانگەی لێکۆڵینەوەی هێزی دەریایی‬ ‫ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەڵێت‪،‬‬ ‫مادەیەکی تەقیینەوەی نوێیان تاقیکردوەتەوە‬ ‫کە بەشێوەیەکی بەرچاو‬ ‫ت������وان������ای‬ ‫تە قیینە و ە ی ‪،‬‬ ‫تەقەمەنییە جەنگییەکان‬ ‫زیاد دەکات‪.‬‬ ‫ئەو موشەکانەی کە بەم جۆرە لەمادە‬ ‫تەیاربکرێن دەتوانن تەقیینەوەیەک پێنججار‬ ‫زیاتر لەتەقەمەنییە ئاساییەکان دروستبکەن‪.‬‬ ‫ئ���ەم م���ادە ت��ەق��ەم��ەن��ی��ی��ە‪ ،‬پێکهاتەیەکە‬ ‫لەکانزاکان‌و پۆلێمەرەکان‌و بە پێی راپۆرتەکان‪،‬‬ ‫پێکهاتەیەکی چڕی وەک پۆاڵی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تایبەتەمەندییە فیزیاییەکانی زۆرتر لە ئەڵۆمنیۆم‬ ‫دەچێت‪.‬‬ ‫توێژەرانی هێزی دەریایی ئەمریکا دەڵێن‬ ‫پارچەکانی ئەم مادەیە بۆئەو کەسانەی کە‬ ‫لەنزیکیدان مەترسی گیانی کەمتردروستدەکات‪.‬‬

‫موشەکەکان‪ ،‬گوللەتۆپەکان‌و تەقەمەنییە‬ ‫ئاساییەکان‪ ،‬بەشێوەی ئاسایی بەدەنەکەیان‬ ‫لەپۆاڵ دروستکراوە‌و تەقەمەنییەکەی لەناودا‬ ‫جێکراوەتەوە‪.‬‬ ‫لەئێستادا ئەم مادە نوێیە دەکرێت ببێت‬ ‫بەجێگرەوەی ب��ەدەن��ەی پۆاڵیینی تەقەمەنی‬ ‫سەرمووشەکەکە‪.‬‬ ‫بەوتەی توێژەرانی هێزی‬ ‫دەری��ای��ی ئەمریکا‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوەکان‬ ‫پیشانی دەدەن ئەم مادە‬ ‫تەقەمەنییە نوێیە بەرگری باشی هەیەو‬ ‫بە شێوەیەکی بەرچاوتوانای تەقیینەوە زیاد‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫کلیفۆرد بدفۆرد‪ ،‬یەکێک لەو پسپۆڕانەی‬ ‫کە لەبەرهەمهێنانی ئەم مادە تەقەمەنییە رۆڵی‬ ‫ه��ەب��ووە دەڵێت " یەکەم بەکارهێنانی ئەم‬

‫مادەیە لەوانەیە لەسیستەمە دژە مووشەکەکاندا‬ ‫بێت‪ ،‬چونک‌ه پارچەکانی بۆ تەقاندنەوەی‬ ‫مووشکەکانی دوژم���ن لەکاتی هاوێشندا‪،‬‬ ‫چەندینجارتوانای تەقاندنەوەی زیاتری هەیە‪.‬‬ ‫وابڕیارە بەکارهێنانی ئەم مادەیە لەمانگی‬ ‫سیپته‌مبەردا بەشێوەی مەیدانی تاقیبکرێتەوە‪.‬‬ ‫بەسەرنجدان بە نرخی بەرزی ئەم ماددەیە کە‬ ‫نزیکەی دو تاوەکو چوارجار لەکانزا ئاساییەکان‬ ‫گرانترە هەروەها کێشەی دارایی لەوانەیە ئەم‬ ‫تەکنەلۆجیا نوێیەی بواری سەربازی تووشی‬ ‫وەستان بکات‪.‬‬


‫‪6‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫چۆن له‌ئینته‌رنێتدا بۆ‬ ‫زانیاریی راست ده‌گه‌ڕێیت؟‬

‫لە جیهانی زانیاری دیجیتاڵی ئەمڕۆدا‪ ،‬هەموو کەسێک دەتوانێت هەندێک زانیاری لەسەر‬ ‫ئەنتەرنێت دابنێت‪ ،‬بەاڵم چۆن بزانین کام زانیاری راستەوکام زانیاری ناڕاست ‌ه ؟‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ئ��ەگ��ەر ک�ه‌س��ێ��ک بڵێت‬ ‫ج��ۆرێ��ک ئەختاپوس لەسەر‬ ‫درەخ��ت��ەک��ان��ی دوورگەکانی‬ ‫ب���اک���وری زەری�����ای هێمندا‬ ‫دەژیت‌و لەوجورانەیە کە بەرەو‬ ‫لەناوچوون دەچن؟! لەوانەیە‬ ‫زۆربەتان پێبکەنن‌و بڵێن‪ ،‬شتی‬ ‫وانابێت‌و ئەختاپوس لەدەریادا‬ ‫دەژی ن��ەک لەسەردەرخت‪،‬‬ ‫بەاڵم لەم لینکەی ژێرەوە کە‬ ‫بۆ هەڵخه‌ڵەتاندنی خوێندکاران‬ ‫دانراوە شتی وەها باسدەکرێت‬ ‫( ‪w w w. z a p a t o p i . n e t /‬‬ ‫‪)treeoctopus‬‬ ‫ئەمە ئەماژە بەو راستییە‬ ‫کەهەرکەسێک‬ ‫دەک������ات‬ ‫دەتوانێت هەموو شتێک بخاتە‬ ‫سەرتۆڕی ئەنتەرنێت!‪.‬‬ ‫ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت ئ���ەو هەلە‬ ‫دەرەخسێنێت بێئەوەی لەسەر‬ ‫هەستین‪،‬‬ ‫کورسییەکانمان‬ ‫بخو ێنینە و ە و بگە ڕ یین‌و‬ ‫ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوە ب���ک���ەی���ن‌و‬ ‫زانیارییەکانی خ��ۆم��ان زیاد‬ ‫بکەین‪ .‬ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر بڕوا‬ ‫ب���ەه���ەم���وو ش��ت��ەک��ان��ی ناو‬ ‫ئەنتەرنێت بکەین لەوانەیە‬ ‫لەپێکانی ئامانجەکەمان تووشی‬ ‫شکست ببین‪ .‬ب���ەاڵم لەم‬ ‫جیهانە ئالۆزەدا چۆن دەتوانین‬ ‫راست لە ناراست جیابکەینەوە‬ ‫‪ -١‬وتارە زانستییەکان‬ ‫دەت�����وان�����ن وت���ارێ���ک���ی‬ ‫زان���س���ت���ی پ��ری��ن��ت بکەن‌و‬ ‫س��ەی��ری ب��ک��ەن‪ .‬دەکرێت‬ ‫چاوپۆشی لەهەندێک چەمک‬ ‫کە زۆرزانستین بکەن‪ ،‬یان‬ ‫بگەڕێن‌و واتاکەی بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر هێشتا هەربەقورسی‬ ‫دەزان��ن دەتوانن لەکەسانێک‬ ‫ک��ە ل����ەوب����ارەدا زانیارییان‬ ‫هەیە پرسیاربکەن‪ .‬ئەگەر‬ ‫وتارەکە لەبواری پزیشکیدایە‬ ‫دەکرێ یارمەتی لە پزیشکێک‬ ‫ب���خ���وازن‪ ،‬ب����ەاڵم لەبیرتان‬ ‫نەچێت هەموو پزیشکەکانیش‬ ‫زانیاری و توانایی پێوویستیان‬ ‫ب��ۆ خ��وێ��ن��دن��ەوەی وتارێکی‬ ‫زانستی نییە‪ ،‬بۆیە پێوویستە‬ ‫لەزیاد لەیەک کەس بپرسن‪.‬‬ ‫ی��ان دەت��وان��ن ل��ە توێژەرێک‬ ‫بپرسن‪ ،‬یان دووب��ارە بچنەوە‬

‫بۆ ئەنتەرنێت‌و لە توێژەرەکان‬ ‫بپرسن بزانن وتارە زانستییەکە‬ ‫دەڵێت چ��ی؟ ی��ان دەتوانن‬ ‫پ��رس��ی��ارەک��ەت��ان لەهەندێک‬ ‫سایتدا دابنێن‌و ئەو واڵمانەی‬ ‫کەدادەنرێن ببینن‪ ،‬یان لەگەڵ‬ ‫هەندێک لەزاناکاندا پەیوەندی‬ ‫راس���ت���ەوخ���ۆ ب���گ���رن‪ ،‬یان‬ ‫دەتوانن لەخودی نووسەرانی‬ ‫وت���ارەک���ە ب��پ��رس��ن‪ ،‬لەبەشی‬ ‫س��ەرەوەی وتارەکەدا ئیمه‌یلی‬ ‫ن��ووس��ەرەک��ان بوونی هەیەو‬ ‫دەک��رێ��ت پ��ەی��وەن��دی��ان پێوە‬ ‫بکرێت‪ .‬توێژەرەکان کاتێک‬ ‫ب��زان��ن کەسێک وتارەکەیان‬ ‫دەخ��وێ��ن��ێ��ت��ەوەو پرسیاریان‬ ‫ل��ێ��دەک��ات زۆر خۆشحاڵ‬ ‫دەبن‪.‬‬ ‫وتارە زانستییەکان باشترین‬ ‫س���ەرچ���اوەی ئەنتەرنێتن‪.‬‬ ‫لەم وت��اران��ەدا لە مێتۆدەکانی‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی �ی‌و ئاماری‬ ‫دیاریکراو بۆ بەرزکردنەوەی‬ ‫متمانەی بەڵگەکان سوود‬ ‫وەردەگرن‪ .‬بۆنموونە دەتوانن‬ ‫بەمتمانەی زۆرەوە دەربارەی‬ ‫دیاردەیەک قسەبکەن چونک‌ه‬ ‫بارودۆخێک دروستدەکەن کە‬ ‫لەکاتێکدا زۆرب���ەی فاکتەرە‬ ‫کارییگەرەکان جگە لەیەکێک‬ ‫ب��ەن��ەگ��ۆڕی دەهێڵدرێتەوە‪،‬‬ ‫بۆیە کارییگەری ئەو فاکتەرە‬ ‫ب��ەج��وان��ی دەردەک����ەوێ����ت‪،‬‬ ‫هەروەها زۆرب��ەی ئەو شتانە‬ ‫کە دەدۆزرێنەوە چەندینجار‬ ‫دووب��ارە دەکرێنەوە‬ ‫ت���اوەک���و ئەگەری‬ ‫شانس کەمبکرێتەوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا وتارە‬ ‫ز ا نستییە کا ن‬ ‫پ���ێ���داچ���وون���ەوەی‬ ‫ل��ەالی��ەن کەسانێکی ترەوە‬ ‫بۆدەکرێت‌و دەزگ��ای وەشان‬ ‫بەپێی هەڵسەنگاندنی زانایان‌و‬ ‫هەڵبەت بیروبۆچوونی خودی‬ ‫دەزگاکە بڕیار لەباڵوکردنەوەی‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ب���ۆی���ە زۆرب�������ەی کات‬ ‫دەک������رێ دڵ��ن��ی��ی��ا ب��ی��ن کە‬ ‫زانیارییە ب�ڵاوک��راوەک��ان لەم‬ ‫وت��اران��ەدا جێگەی متمانەن‪.‬‬ ‫هەمووئەمانەشدا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ‬

‫وتارەزانستییەکانیش هەمیشە‬ ‫راس���ت نیین‪ .‬هەندێکجار‬ ‫لەوانەیە وتارێکی زانستی الواز‬ ‫باڵوببێتەوە‪ ،‬تەنانەت جێگەی‬ ‫ب���ڕوات���ری���ن گۆڤارەکانیش‬ ‫هەندێکجارهەڵە دەک��ەن‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی هەڵنەخه‌ڵەتێن هەندێک‬ ‫شێواز بۆ دۆزینەوەی وتاری‬ ‫زانستی هەیە‪.‬‬ ‫چۆن دەتوانیین وتارێکی‬ ‫زانستی بدۆزینەوە؟‬ ‫گوگڵ سکوالر(‪Google‬‬ ‫‪ )scholar‬ه���ەل���ی ئ���ەوە‬ ‫دەرخسێنێت تاوەکو گەڕان‬ ‫لەنێو بابەتە زانستییەکاندا ئاسان‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەم ئامێرە بەراستی‬ ‫ب��ەه��ێ��زە‪ ،‬ک��ات��ێ��ک دەتەوێت‬ ‫بۆ وتارێک بگەڕیت دەبێت‬ ‫چەند خاڵت لە پێشچاو بێت‬ ‫بۆ ئ��ەوەی نەکەویتە هەڵەوەو‬ ‫زانیاری ناراست وەرنەگریت‪.‬‬ ‫ی�������ەک�������ەم ئ���������ەوەی‬ ‫ب���ەگ���ەڕان���ەک���ەت���ان وش���ەی‬ ‫(‪ )review‬زی���اد بکەن‪،‬بۆ‬ ‫ئ��ەوەی ئەم جۆرە وتارانەتان‬ ‫بۆ بێت نەک هەمووی‪ ،‬ئەم‬ ‫وت����اران����ە زۆرت�����ر بۆ‬ ‫فێرکردنن‌و زۆربەی‬ ‫ئ��ەو وت��اران��ەی کە‬ ‫ب�ڵ�اوک���راوەت���ەوە‬ ‫ب������ەک������ورت������ی‬ ‫ل��ەخ��ۆ گرتووە‪.‬‬ ‫ه���ەن���دێ���ک���ج���ار‬

‫‪7‬‬

‫ت��ەن��ان��ەت وت���ارەک���ان لەگەڵ‬ ‫یەکترییدا ب���ەراورد دەکات‌و‬ ‫رای ن���ووس���ەری وتارەکە‪،‬‬ ‫دەربارەی وتارەکان دەڵێت‪.‬‬ ‫دووه��ەم ئەگەر وتارێکی‬ ‫دەورەکردنەوەی نوێ دەربارەی‬ ‫ئ�����ەوەی ک���ە داوات����ک����ردوە‬ ‫ب��وون��ی نەبێت‪ ،‬لەنێوان ‪١٠‬‬ ‫تاوەکو ‪ ٥٠‬ئەنجامی یەکەمی‬ ‫گەڕانەکە بە شێوەی لیست‬ ‫لەالی یەکتریدا دابنێن‪ ،‬تاوەکو‬ ‫دەورەک��ردن��ەوەی��ەک��ی کورتت‬ ‫لە بەردەستدا بێت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫بپرسن چ��ۆن دەک��رێ��ت ئەو‬ ‫هەموو وت��ارە بخوێنرێتەوە؟‬ ‫لەراستیدا پێوویست ناکات‬ ‫هەمووی بخوێننەوە‪ ،‬سەره‌تا‬ ‫ن��اون��ی��ش��ان��ەک��ان ئ���ەوج���ار‬ ‫پ��وخ��ت��ەک��ەی (‪)abstract‬‬ ‫ب����خ����وێ����ن����ن����ەوە‪ .‬پوختە‬ ‫کورتەیەکی بەسوود لەوتارەکە‬ ‫پێشکەشدەکات‪ ،‬خوێندنەوەی‬ ‫ئەم پوختانە زانیاری زۆرتان‬ ‫دەدات�������ێ‌و ب���ەرچ���اوت���ان تا‬ ‫رادەیەکی زۆردەکاتەوە‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا‬ ‫دەتوانن‬

‫وتارە تازەکان ببینن لەگوگل‬ ‫س������ک������والردا‪ ،‬دەک����رێ����ت‬ ‫گەڕانەکانتان بۆچەند ساڵ‬ ‫کورتبکەنەوە‪ ،‬بۆ وێنە ئەگەر‬ ‫زانیاری یەک دوو‪ ،‬یان پێنج‬ ‫ساڵی ئ��ەم دواییە وەربگرن‪،‬‬ ‫بە ئەگەری زۆرەوە هەندێک‬ ‫وتاری نوێتان دەستدەکەویت‬ ‫ک���ە ک���ورت���ەی وتارەکانی‬ ‫پێشووشیان لەگەڵدایە‪.‬‬ ‫بەگشتی‪ ،‬هەموو کەسێک‬ ‫بۆی هەیە پوختەی وتارەکان‬ ‫ببینێت‪ ،‬هەندێک وتارهەیە‬ ‫بینینی بۆ هەموو کەسێک نییە‪،‬‬ ‫گوگڵ سکوالر دەتگەێنێت‬ ‫بەهەندێک وت���ار کەهەموو‬ ‫کەسێک ئازادە بیبینێت‪ .‬بۆیە‬ ‫لەوانەیە بەم مێتۆدە هەندێک‬ ‫ل��ەوت��ارەک��ان لەدەست بدەن‪،‬‬ ‫دەتوانن لەهەندێک مێتۆدیتر‪،‬‬ ‫وەکو پرسیارکردن لەهاوڕێ‪،‬‬ ‫دان���ان���ی پ��رس��ی��ار بەشێوەی‬ ‫هاوبەش لەسەر ئەنتەرنێت‪ ،‬یان‬ ‫کردنی ئیمێل بۆ نووسەرەکان‬ ‫سوود وەربگرن‪ .‬لەهەموو ئەم‬ ‫رێگەیانەدا کەسێک وتارەکە بە‬ ‫ئیمێل بۆکەسێکیتر دەنێرێت‬ ‫بۆیە‪ ،‬لەدیدی مافی کۆپیکردنەوە‬ ‫کێشەتان بۆدروست نابێت‪.‬‬ ‫لەکتێبخانەی‬ ‫دەک�������رێ‬ ‫زان��ک��ۆک��ان سوودوەربگرن‪،‬‬ ‫هەندێک لەزانکۆکان دەستیان‬ ‫ب��ەژم��ارەی��ەک��ی زی��ات��ر وتاری‬ ‫زانستی رادەگات‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪8‬‬

‫‪ -٢‬ه���ەم���وو وێبسایتە‬ ‫ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت��ی��ی��ەک��ان وەک‬ ‫یەکدروستنەکراون‬ ‫ئ��ای��ا دەک���رێ���ت لەسەر‬ ‫الپەرە ئاساییەکانیش زانیاری‬ ‫متمانەپێکراو بدۆزینەوە؟‬ ‫وێبسایتە‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫ئەنته‌رنێتییەکان وەکو قسەکردن‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��اوڕێ��ی��ان��دا وای���ە‪.‬‬ ‫هەموومان هاوڕێ گەلێکمان‬ ‫هەیە کە زانیاری زۆریان الیەو‬ ‫دەتوانین قسەکانیان بەهەند‬ ‫وەربگرین‪ ،‬لەالیەکی تریشەوە‬ ‫هەندێک هاوڕێمان هەیە کە‬ ‫زان��ی��اری ه��ەڵ��ەم��ان دەدەن���ێ‪،‬‬ ‫ل��ەوان��ەش��ە لەهاوڕێکانمان‬ ‫زان���ی���اری وەرب��گ��ری��ی��ن کە‬ ‫تێکەڵەیەک لە راس �ت‌و هەڵە‬ ‫بێت‪ .‬زانیاری راست لەوانەیە‬ ‫بیرکردنەوەکان‌و‬ ‫ل���ەگ���ەڵ‬ ‫گریمانەکانی هاوڕێکانماندا‬ ‫تێکەڵ ببێت‌و بگات بە ئیمە ‪.‬‬ ‫زۆرب��ەی خەڵک دەزانن‬ ‫دەبێت دەرب��ارەی ئەوشتانەی‬ ‫ک��ە ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان دەیڵێن‬ ‫ت��ۆزێ��ک گ��وم��ان��ی��ان هەبێت‪،‬‬ ‫بۆیە دەبێت سەبارەت بەسایتە‬ ‫ئەنتەرنێتیەکانیش هەروابیین‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئەمانەشدا‬ ‫رێ��گ��ەگ��ەل��ێ��ک ب��وون��ی هەیە‬ ‫تاوەکو بکرێت زانیاری راست‬ ‫لەناڕاست جیابکەینەوە‪.‬‬ ‫لەبیرتان نەچێت سایتە‬ ‫ریکالمییەکان کە دەیانەوێ‬ ‫ک����ااڵ ب���ە ئ���ێ���وە بفرۆشن‬ ‫زانیارییەکانیان جێگەی متمانە‬ ‫نییە‪ ،‬ئەوان دەربارەی کێشەی‬ ‫ریکالمەکانیان هیچ بە ئێوە‬ ‫ناڵێن‪ .‬لەوانەیە بە بەکارهێنانی‬ ‫ئ���ەم س��ای��ت��ان��ە ب��ک��رێ��ت کااڵ‬ ‫ج���ۆرب���ەج���ۆرەک���ان لەگەڵ‬ ‫یەکتریدا بەراورد بکرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە راستیدا دەبێت سەبارەت‬ ‫بەو کااڵیانە گومانتان هەبێت‪،‬‬ ‫لە بیر تا ن نەچێت ئەوان‬

‫دەی��ان��ەوێ ئێوە بەشێوەیەک‬ ‫ناچار بکەن کااڵکەیان بکڕن‪.‬‬ ‫ئەمە ئامانجی سەرەکی سایتە‬ ‫ریکاڵمییەکانە نەک ئەوەی‬ ‫فێرتان بکات یان زانیارییەکانتان‬ ‫بباتە سەرەوە‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دەبێت گومان‬ ‫ب���ک���ەن ل��ەوس��ای��ت��ان��ەی کە‬ ‫ل��ەالی��ەن گروپێکی سیاسی‬ ‫یان کۆمپانیایەکی بازرگانییەوە‬ ‫پشتیوانی ماڵی دەکرێن‪ ،‬ئەوان‬ ‫وەک کەناڵە ریکالمییەکان‬ ‫دەی��ان��ەوێ��ت شتێیەک بدەن‬ ‫ب��ەئ��ێ��وەو ن��اچ��ارت��ان بکەن‬ ‫وەری��ب��گ��رن‪ .‬ل��ەوان��ەی��ە لەم‬ ‫کاتەنەدا الپ��ەڕەی دەربارەی‬ ‫ئێمەوە (‪ )about us‬بپشکنن‬ ‫ت��اوەک��و ب��زان��ن پشتیوان یان‬ ‫خاوەنی وێبسایتەکە کێیە‪.‬‬ ‫ب���ەئ���ەگ���ەری زۆرەوە‬ ‫ئێوە دەتوانن لەنێو وێبسایتە‬ ‫زانستییەکانی زان��ک��ۆ بڕوا‬ ‫پێکراوەکان‪ ،‬ئاژانس ‌ی پەیامنێرە‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆک��ان‪ ،‬وێبسایتی‬ ‫گ��روپ��ە قازانجنەویستەکان‬ ‫ک���ە ب��ەئ��ام��ان��ج��ی فێرکردن‬ ‫دام���ەزراون‌و هەندێک سایتی‬ ‫فەرمی (ن��ەک سایتی تایبەت‬ ‫بە سیاسەتمەدارەکان ) زانیاری‬ ‫باش بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫ب��ەم کۆمەڵەیە دەکرێت‪،‬‬ ‫گ����ۆڤ����ارە ئ���ۆن�ل�ای���ن���ەک���ان‪،‬‬ ‫وێبالگەکان‌و هەندێک سایتی‬ ‫وەک ویکیپیدیا زی��اد بکەین‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ە پڕبایەخن‪.‬‬ ‫ن��اک��رێ��ت ب��وت��رێ��ت هەموو‬ ‫وێبالگەکان زانیارییەکانیان‬ ‫متمانەپێکراو نییە‪ ،‬لە ئه‌مرۆدا‬ ‫ه���ەن���دێ���ک وێ���ب�ل�اگ‬ ‫نووسەکان بەراستی‬ ‫ژورنالیستی چاکن‌و‬ ‫هەندێک وێبالگ‬ ‫کە لەژێرچاوەدێری‬ ‫دەزگ�����اک�����ان�����ی‬

‫وەش����ان����دان زۆر جێگەی‬ ‫بایەخن‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا‬ ‫لەنێو وێ��ب�ڵاگ نووسەکاندا‬ ‫ف����رەرەن����گ����ی زۆرب����وون����ی‬ ‫ه��ەی��ەو ت���ارادەی���ەک گومان‬ ‫دروس����ت����دەک����ەن‪ ،‬بەگشتی‬ ‫کەس چ��اوەدێ��ری ناوەرۆکی‬ ‫وێبالگەکان ناکات‪ .‬دەکرێت‬ ‫ج���اروب���ار س���ەی���ری تێچێن‬ ‫(کۆمێنت)ی وێبالگەکان بکەن‬ ‫لەنێو ئەو بیروڕایەنەدا زۆرجار‬ ‫زانیاری باش دەدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫لە جیهانی زانستدا وێبالگ‬ ‫نووسی جێگەی متمانە بوونی‬ ‫ه��ەی��ە ک��ە نووسراوەکانیان‬ ‫وەک����و س���ەرچ���اوەی ب���اوەڕ‬ ‫پ���ی���ک���راو س���ەی���ردەک���رێ���ت‌و‬ ‫سەردانکردنی نووسراوەکانیان‬ ‫ل��ەس��ەردان��ک��ردن��ی زۆر لە‬ ‫م��ی��دی��اک��ان ب��ەب��ای��ەخ��ت��رە‪ .‬بۆ‬ ‫ن��م��وون��ە دەت���وان���ن سەیری‬ ‫ئ����ەم وێ���ب�ل�اگ���ان���ە بکەن‪.‬‬

‫‪ResearchBlogging.org،‬‬ ‫‪Scienceblogging.org‬‬ ‫‪ScienceSeeker.org‬‬

‫و‬

‫زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی سایتی‬

‫(‪)wikipedia‬‬ ‫ویکیپیدیا‬ ‫زۆربەبایەخن‪ ،‬بەاڵم لەبیرتان‬ ‫نەچێت هەموو کەسێک بۆی‬ ‫هەیە زانیاری لەسەر ویکیپیدیا‬ ‫دابنێت یان زانیاری خەڵکیتر‬ ‫دەستکاری بکات‪ .‬لەراستییدا‬ ‫ئەم سایتە لەالیەن گروپێکی‬ ‫گ����ەورە ل��ە ب���ەرێ���وەب���ەران‌و‬ ‫ن����ووس����ەران‌و هەڵەبڕانەوە‬ ‫ب���ەڕێ���وەدەب���ڕێ���ت‪ ،‬هەروەها‬ ‫ویکیپیدیا هەندێک الپەرەی‬ ‫ه��ەی��ە ک��ە سەرچاوەکانیان‬ ‫الوازە‪ ،‬ی��ان زانیارییەکانیان‬ ‫ن���ات���ەواوەو ویکیپیدیاش بە‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەی هوشیارکردنەوە‬ ‫ئەمە بە خوێنەر رادەگەێنێت‪.‬‬ ‫تێکۆشانی زۆر لەئارادایە بۆ‬ ‫ئەوەی متمانەی ویکیپیدیا لەناو‬ ‫نەچێت پێشتروئێستاش زۆر‬ ‫ب��ۆچ��وون هەیە کە متمانەی‬ ‫ویکیپیدیا لەئاستی متمانەی‬ ‫بر یتا نیا کا و ئینسکلو پید یا‬ ‫دادەنێت‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ لە زۆربەی‬ ‫کاتەکاندا دەکرێت بە ویکیپیدیا‬ ‫متمانە ب��ک��رێ��ت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫هەندێک الپ��ەڕه‌ی پێویستیان‬

‫ب��ە پ��ێ��داچ��وون��ەوە هەبێت‌و‬ ‫لەهەمانکاتیشدا سەرنجبدەنە‬ ‫نیشانەی هۆشیارکردنەوەی‬ ‫الپەڕەکان‪.‬‬ ‫‪ -٣‬راستییەکان تاقیبکەنەوە‬ ‫چۆن بزانیین کە بەشێک‬ ‫لە زانیارییەکان باوەڕپێکراون؟‬ ‫بە گشتی ئەو الپەڕانەی‬ ‫ک��ەزۆرت��ری��ن سەرچاوەیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ی��ان ئ��ەو وێبسایتانەی‬ ‫کە زۆرترین بەستەریان هەیە‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ەو رێ��ک��خ��راوان��ەی کە‬ ‫سەرپەرشتیان دەکەن زۆرترین‬ ‫بێالیەنییان ه��ەی��ە‪ ،‬زانیاری‬ ‫باشترتان دەدەن��ێ‪ ،‬بەهەرحاڵ‬ ‫باشتروایە ئەو زانیاریانەی کە‬ ‫لە وێبسایتە گوماناوییەکانەوە‬ ‫دەس��ت��ان��دەک��ەوێ��ت‪ ،‬ی���ان لە‬ ‫تایبەتەکانەوە‬ ‫وێ��ب�لاگ��ە‬ ‫وەری��دەگ��رن لەگەڵ وێبسایتە‬ ‫بڕواپێکراوەکاندا بە بەکارهێنانی‬ ‫گوگڵ سکوالر یان وێبسایتی‬ ‫تاقیکردنەوە‪ ،‬بەراورد بکەن‪.‬‬ ‫وێ����ب����س����ای����ت����ەک����ان����ی‬ ‫تاقیکردنەوەی راستییەکان‪،‬‬ ‫دەڵێن دەرب���ارەی دەنگۆکان‬ ‫یان بیروڕای سیاسەتمەدارەکان‬ ‫بەراوردکردنەکانیان بێالیەنانەیە‬ ‫‪ .‬بۆ نموونە سەیری ئەم دو‬ ‫سایتە بكه‌ن‪factcheck.org :‬‬ ‫و ‪snopes.com‬‬ ‫ئەم وێبسایتانە رێگەیەکی‬ ‫گرنگن بۆ تاقیکردنەوەی ئەو‬ ‫ئیمێالنەی کە دەڵێن بۆ منداڵێکی‬ ‫ه��ەژار پارە کۆدەکەنەوە‪ ،‬یان‬ ‫ئ��ەو ئیمێالنەی ک��ە ئامێری‬ ‫سەیرتان پێشکەشدەکەن‪ .‬لەم‬ ‫کاتەنەدا دەکرێت لەیارمەتی‬ ‫ئ��ۆن�لای��ن��ی پ��س��پ��ۆران سوود‬ ‫وەرب��گ��رن‪ .‬بەگشتی تاوەکو‬ ‫ئ��ەو س��ەرچ��اوان��ەی کە پێتان‬ ‫دەڵ��ێ��ن زانیاریێکی تایبەتی‬ ‫راستە‪ ،‬زیاتربێت زانیارییەکە‬ ‫متمانە پێکراوترە و هەڵبەت‬ ‫پێچەوانەکەشی راستە!‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Scientific :‬‬ ‫‪American‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪9‬‬

‫خـەوی پچـڕپچـڕ دەبێتـ ‌ه هـۆی‬ ‫زیانـگەیاندن بـــەبیرەوەری‬ ‫محه‌مه‌د دوكانی‌‪ .‬ئه‌ندازیاری‌ كاره‌با‬ ‫ت�����وێ�����ژی�����ن�����ەوەی�����ەک‬ ‫ل��ەس��ەرم��ش��ک��ەک��ان پیشانی‬ ‫دەدات‪ ،‬ئ���ەگ���ەر خەوێک‬ ‫ب�����ەردەوام ن��ەب��ێ��ت دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی بیرەوەری‬ ‫دروست نەبێت‪.‬‬ ‫دەرئ������ەن������ج������ام������ی‬ ‫توێژینەوەیەک کە لەگۆڤاری‬ ‫زانستی (‪The proceedings‬‬ ‫‪of the National academy‬‬

‫‪ )of science‬باڵوبووەتەوە‪،‬‬ ‫لەوانەیە شیکردنەویەک بێت‬ ‫ب��ۆ کێشەکانی پەیوەندیدار‬ ‫بە لەکیسچوونی بیرەوەری‬ ‫ل��ەو کەسانەی ک��ە تووشی‬ ‫ئەلزایمرن‪ ،‬یان لەگەڵ کێشەی‬ ‫ئاپنەدا (خەوێک کەبەهۆی‬ ‫ب���ڕان���ی ک��ات��ی هەناسەوە‪،‬‬ ‫بەردەوام نییە ) بەرەوڕوون‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران لەزانکۆی‬ ‫ب��ەن��اوب��ان��گ��ی ستانفۆرد‬

‫لەویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکیان‬ ‫ئەمریکا‬ ‫ل���ەم���ب���ارەوە ئەنجامداوەو‬ ‫تێگەیشتوون کە گیانلەبەران‬ ‫بەهۆی خەوی بچڕ بچرەوە‬ ‫لەناسینی ئەو شت‌و مەکانەی‬ ‫کە پێشتر لەگەڵیدا ئاشنابوون‬ ‫تووشی کێشە دەبن‪.‬‬ ‫پ��س��پ��ۆڕێ��ک��ی خ����ەو لە‬ ‫بەریتانیا دەڵێت ‪ ":‬مێشک‬ ‫ل��ەک��ات��ی خ����ەوی قووڵدا‪،‬‬ ‫ب��ە رووداوەک����ان����ی رۆژدا‬ ‫دەچ��ێ��ت��ەوەو ب��ڕی��ار دەدات‬ ‫کامە بیرەوەری لەروداوەکانی‬ ‫رۆژبهێڵێتەوە"‪.‬‬ ‫ئ������ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ە‬ ‫لەسەرئەومشکانەی ئەنجامدرا‬ ‫ک��ە خ��ەوی��ان تێکچووبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم چۆنایەتی خەوەکەیان‬ ‫لەگەڵ مشکەکانیتردا جیاوازی‬ ‫نەبوو‪.‬‬

‫ل������ەم ت����وێ����ژی����ن����ەوەدا‬ ‫مێتۆدێک بەکارهێنرا بەناوی‬ ‫ئ��اپ��ت��ۆج��ن��ت��ی��ک��س‪ ،‬کەلەودا‬ ‫ه��ەن��دێ��ک خ��ان��ەی تایبەتی‬ ‫ب��ەش��ێ��وازێ��ک دەستکاری‬ ‫دەک����رێ����ن ک���ە بتوانرێت‬ ‫بەروناکی کۆنتڕۆڵ بکرێت‪.‬‬ ‫ت������وێ������ژەران ب����ۆ ئ���ەم‬ ‫تاقیکردنەوەیە خانەگەلێکیان‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ا ک��ە لەگۆڕانی‬ ‫دۆخی خەو بۆ بێداری رۆڵی‬ ‫گرنگیان هەیە‪.‬‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە لەسەر‬ ‫بیرەوەری مشک‬ ‫توێژەران بەبەکارهێنانی‬ ‫مێتۆدی ئاپتوجینیتکس‪ ،‬پالسی‬ ‫رووناکییان دەنارد بۆ مێشکی‬ ‫ئەو مشکانەی کە خەوتبوون‪،‬‬ ‫ئ���ەم���ک���ارە ک���اری���ی���گ���ەری‬ ‫ل��ەس��ەرم��اوەی خ��ەوت��ن یان‬ ‫چۆنایەتی خەوەکە نەبوو‪.‬‬

‫ل���ەدوای���دا ئ��ەم مشکانە‬ ‫لەگەڵ دوو شت کە لەگەڵ‬ ‫یەکێکیاندا لەپێشدا ئاشنا‬ ‫بوون‪ ،‬خرانە نێو قوتوویەکەوە‪،‬‬ ‫بەشێوەی ئاسایی مشکەکان‬ ‫زۆرب������ەی ک��ات��ەک��ەی��ان بۆ‬ ‫پشکنینی ئ���ەو ت��ەن��ەی کە‬ ‫بەکاردەهێنن‪،‬‬ ‫ن��ای��ن��اس��ن‬ ‫ب���ەاڵم ئ���ەو م��ش��ک��ان��ەی کە‬ ‫دەس���ت���ک���اری خەوەکەیان‬ ‫ک��راب��ووه��ەردوو تەنەکەیان‬ ‫وەک ی��ەک دەپشکنی‪ .‬ئەم‬ ‫رەفتارەی مشکەکان دەکرێت‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەری ئ���ەوە بێت کە‬ ‫دەس���ت���ک���اری ب���ی���رەوەری���ان‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫ت�����وێ�����ژەران�����ێ�����ک کە‬ ‫دەرئەنجامی لێکۆڵینەوەکەی‬ ‫خۆیان لەگۆڤارەکەی سەرەوە‬ ‫ب�ڵ�اوک���ردوەت���ەوە دەڵ��ێ��ن ‪:‬‬ ‫" ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ان��ی وەک‬

‫ئ��اڵ��زای��م��ر ک��ە کارییگەری‬ ‫ل��ەس��ەرب��ی��رەوەری دادەنێت‬ ‫ل��ەه��ەم��ووه��ۆک��ارێ��ک زیاتر‬ ‫ل��ەس��ەر خ��ەوی نەخۆشەکە‬ ‫کارییگەریان دەبێت‪" .‬‬ ‫کەسانێک کە گیرۆدەی‬ ‫خ��واردن��ەوە کحولییەکانن‌و‬ ‫ه���ەروەه���ا ک��ەس��ان��ێ��ک کە‬ ‫ت���ووش���ی ن��ەخ��ۆش��ی ئاپنە‬ ‫بەبچڕانی کاتی هەناسەوەن‬ ‫تووشی ئ��ەم دی��اردەی��ە واتە‬ ‫خەوی بچر بچر دەبن‪.‬‬ ‫ئەم توێژەرانە هەروەها‬ ‫دەڵێن‪ " :‬ئێمە گەیشتووین‬ ‫ب�������ەو دەرئ����ەن����ج����ام����ەی‬ ‫بەچاوپۆشیکردن لەدرێژی‬ ‫م���������اوەی خ���ەوت���ن���ەک���ە‪،‬‬ ‫چ��ۆن��ای��ەت��ی��ی��ەک��ەی‌و قووڵی‬ ‫خ�����ەوەک�����ە‪ ،‬ئ��������ەوەی بۆ‬ ‫هێشتنەوەی بیرەوەری گرنگە‪،‬‬ ‫خەوتنێکی بێبچڕانە ‪" .‬‬


‫‪10‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ی‬ ‫ی قوتابیان ‌‬ ‫ی جانتا ‌‬ ‫مه‌ترس ‌‬ ‫قوتابخانه‌كان له‌سه‌ر جه‌سته‌یان‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ پزیشكییه‌كان‬ ‫دووپ����ات����ی����ده‌ك����ه‌ن����ه‌وه‌؛‬ ‫مه‌ترسی‌ جانتای‌ قوتابیانی‌‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ه‌ك��ان له‌سه‌ر‬ ‫جه‌سته‌یان زۆرجار مندااڵن‬ ‫له‌نێوان سێ‌ یه‌ك بۆ نیوه‌ی‌‬ ‫كێشیان كتێب‌و ده‌فته‌ر له‌ناو‬ ‫قوتابخانه‌یاندا‬ ‫جانتاكانی‌‬ ‫ه����ه‌ڵ����دوگ����رن‪ ،‬ئ�����ه‌وه‌ش‬ ‫ڕنگدانه‌وه‌ی‌ مه‌ترسیداری‌‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ل �ه‌س �ه‌ر جه‌سـته‌ی‌‬ ‫الوازیـان‪.‬‬ ‫ئ �ه‌و منداڵه‌ بچوكانه؛‬ ‫‌س����ه‌ره‌ڕای‌ كه‌سوكاریان؛‬ ‫ن����ازان����ن ئ�����ه‌م ج���ان���ت���ای‌‬ ‫قوتابخانه‌یه‌ چه‌ند مه‌ترسی‌‬ ‫هه‌یه‌و ئه‌و هاوڕێیانه‌ی‌ كه‌‬ ‫م��ن��داڵ �ه‌ك��ان��ی��ان (مه‌به‌ست‬ ‫له‌كتێبه‌كانه) چ ئازارێك‬ ‫دروس��ت��ده‌ك �ه‌ن ك�ه‌ هه‌رده‌م‬ ‫ب��چ��ووك��ه‌ك��ان ن���اڕه‌زای���ی‌‬ ‫ده‌رده‌ب������ڕن گه‌وره‌كانیش‬ ‫ناتوانن هیچ لێكدانـه‌وه‌یه‌كیان‬ ‫بۆ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك له‌منــدااڵن‬ ‫س��ك��ااڵ له‌ئێـش‌و ئ���ازاری‌‬ ‫س�ه‌ری��ان ده‌ک���ه‌ن‌و زۆربه‌ی‌‬ ‫جاریش كه‌سوكاریان نازانن‬ ‫كه‌ هۆكاره‌كه‌ی‌ ئه‌م جانتا‬ ‫ق��ورس��ه‌ی��ه‌و ت��ێ��ك��ڕای‌ سێ‌‬ ‫یه‌كـی‌ كێشی‌ خۆی‌ كتێب‌و‬ ‫ده‌ف��ت��ه‌ر ل �ه‌ن��او جانتاكه‌ی‌‬ ‫هه‌ڵده‌گرێ‌و هه‌ندێکجاریش‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌ ب��گ��ات �ه‌ نیوه‌ی‌‬ ‫كێشه‌كه‌ی‌‪ ،‬حه‌زو ئاره‌زووی‌‬ ‫بۆ قوتابخانه‌و كتێبه‌ تازه‌كان‬ ‫وایلێده‌كات زۆربه‌یان ئه‌گه‌ر‬ ‫ه �ه‌م��ووی��ان ن�ه‌ب��ـ��ێ؛‌ له‌ناو‬ ‫جانتاكه‌ی‌ هه‌ڵبگرێت‪.‬‬ ‫منداڵ ب �ه‌رده‌وام ده‌بێت‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌ڵ��گ��رت��ن�ی‌ جانتاكه‌ی‌‬ ‫ب���ه‌درێ���ژای���ی‌ ساته‌كانی‌‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان�ه‌‪ ،‬ئ��ه‌م كێشه‌‬ ‫ق���ورس���ه‌ مه‌ترسیه‌كی‌‬ ‫گ���ه‌وره‌ ل �ه‌س �ه‌ر بڕبڕه‌ی‌‬

‫پشت دروستده‌كات‪.‬‬ ‫ن���اب���ێ���ت ئ���ه‌وه‌ش���م���ان‬ ‫له‌بیربچێت‌ ك �ه‌ دانیشتنی‌‬ ‫ق��وت��اب �ی‌ ب���ۆ ماوه‌یه‌كــی‌‬ ‫دورودرێ����ژ؛ ده‌بێته ‌هـۆی‌‬ ‫ن�����ال�����ه‌ب�����اری‌‌و الوازی‌‬ ‫جه‌سته‌یی‌‪.‬‬ ‫ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی‌ به‌م‬ ‫دوای��ی �ه‌ ب�ڵاوك��ران �ه‌وه‌؛ ئه‌و‬ ‫مه‌ترسیانه‌یان وروژان���د كه‌‬ ‫په‌یوه‌ستـن بــه‌ هه‌ڵگرتنی‌‬ ‫جانتای‌ قورسی‌ پڕ له‌كتێب‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ن ق��وت��اب��ی��ان�ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫مه‌سه‌له‌یه‌ بووه‌ته‌ سه‌رچاوه‌ی‌‬ ‫دڵ���ه‌ڕاوك���ێ‌‌و گرنگیپێدان‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها پزیشكان پێیانوایه‌‬ ‫هه‌ڵگرتنی‌ ئه‌مجۆره‌ جانتایه‌‬ ‫مه‌ترسیداره‌ به‌تایبه‌تیش بۆ‬ ‫م��ن��داڵ �ی‌ ب��چ��ووك‪ ،‬چونكه‌‬ ‫دووچ�����اری‌ ئ�����ازاری‌ مل‌و‬ ‫ه��ه‌ردووش��ان‌و چه‌مانه‌وه‌ی‌‬ ‫بڕبڕه‌ی‌ پشت ده‌بن‪.‬‬ ‫زانیارییه‌ پزیشكییه‌كان‬ ‫ئ����ام����اژه‌ ب���ۆ ئ����ه‌وه‌ده‌ك����ه‌ن‬ ‫هه‌ڵگرتنی‌ جانتای‌ قورسی‌‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان�ه‌ بــه‌الشانێك؛‬ ‫ه �ه‌م��وو رۆژێ����ك ب �ه‌س �ه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ زیانی‌ زۆر به‌بڕبڕه‌ی‌‬ ‫پ��ش��ت ب��گ�ه‌ی�ه‌ن��ێ��ت‌‌و مرۆڤ‬ ‫خواربکات‪‌ ،‬له‌دواڕۆژیشدا‬ ‫ده‌ب��ێ��ت��ه‌ه��ۆی‌ تووشبوون‬ ‫ب���ه‌الوازی���ی���ه‌‌ ئه‌ركییه‌كان‬ ‫له‌ناوچه‌یه‌كی‌ دیاریکراوی‌‬ ‫ب���ڕب���ڕه‌ی‌ پ��ش��ت‌و ئ����ازاری‌‬ ‫به‌رده‌وام‪.‬‬ ‫ه �ه‌ڵ��گ��رت��ن �ی‌ جانتای‌‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان�ه‌ ب��ۆ ماوه‌یه‌كی‌‬ ‫درێ��ژ؛ ده‌بێته‌ هۆی‌ خزینی‌‬ ‫بڕبڕه‌كان‌و دروستبوونی‌ ئاو‬ ‫له‌نێوانیانداو پاشان دوورنییه‌‌‬ ‫ب��ب��ێ��ت �ه‌ ه����ۆی‌ تووشبوون‬ ‫به‌ئێسكه‌ نه‌رمه‌‪.‬‬ ‫پزیشـكی‌ هۆشیاری‌ ده‌دات‪:‬‬ ‫قوتابخانه‌‬ ‫ج��ان��ت��ای‌‬ ‫ه����ۆك����اری‌ گ���ۆڕان���ك���اری‌‬

‫ت��ێ��گ�ه‌ی��ش��ت��ن�ی‌ جه‌سته‌ییه‌و‬ ‫ت��ووش��ب��وون به‌چه‌مانه‌وه‌ی‌‬ ‫پشتی‌ م��ن��داڵ له‌ئه‌نجامی‌‬ ‫كه‌موكوڕی‌ له‌بڕبڕه‌ی‌ پشت‬ ‫یان والێكردنی‌ ماسوولكه‌كان‬ ‫بـه‌شێوه‌یه‌كی‌ توندتر كاربكه‌ن‬ ‫ئه‌ویش ده‌بێته‌هــۆی‌ توشبوون‬ ‫ب��ه‌دڵ��ه‌ڕاوك��ێ‌‌و شڵه‌ژاوی‌و‬ ‫ماندووبون‪.‬‬ ‫گرفتی‌ جانتای‌ قورسی‌‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان �ه‌ به‌گرفتێكی‌‬ ‫جیهانی‌ ده‌ژم��ێ��ردرێ��ت كه‌‬ ‫واڵت��ان��ی‌ ب��ی��ان �ی‌و‌‌ عه‌ره‌بی‌‬ ‫پ���ێ���ی���ه‌وه‌ گ���ی���رۆده‌ب���ـ���وون‪،‬‬ ‫ل��ه‌م چ��وارچ��ێ��وه‌دا لیژنه‌ی‌‬ ‫س���ه‌الم���ه‌ت���ی‌ ب����ه‌ره����ه‌م بۆ‬ ‫ب����ه‌ك����ارب����ه‌ری‌ ئه‌مریكی‌‬ ‫ئاشكرایكرد ك �ه‌ زی��ات��ر له‌‬ ‫(‪3‬و‪ )3‬لـه‌سه‌دی‌ قوتابیان كه‌‬ ‫ته‌مه‌نیان له‌نێوان (‪5‬ب��ۆ‪)14‬‬ ‫چاره‌سه‌ركراون‬ ‫ساڵیدایه‌‬ ‫ل �ه‌ژووره‌ك��ان��ـ �ی‌ فریاكه‌وتن‬ ‫له‌ساڵی‌ ڕاب��ردوو له‌ئه‌نجامی‌‬ ‫تووشبوونیان به‌گرفتێك كه‌‬ ‫په‌یوه‌سته‌ به‌هه‌ڵگرتنی‌ جانتا‪.‬‬ ‫لیژنه‌كه‌ له‌توێژینه‌وه‌یه‌كدا‬ ‫كه‌ ئه‌نجامیدابوو تێبینیكردووه‌‬ ‫كه‌ ب��ڕب��ڕه‌ی‌ پشتـی‌ قوتابیه‌‬ ‫ت���ووش���ب���ووه‌ك���ان ئاسایی‌‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها (‪)7277‬‬ ‫ژووری‌ فریاكه‌وتن له‌ویالیه‌ته‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان له‌ساڵی‌ پار‬ ‫له‌ژماره‌یه‌كی‌‬ ‫پێشوازییان‬ ‫زۆری‌ ق��وت��اب��ی��ان ك���ردووه‬ ‫ک��ه‌‌ زۆرب���ه‌ی���ان دووچ����اری‌‬ ‫گرفتی‌ تووشبوون به‌ئازاری‌‬ ‫پشتیان هه‌بووه‌و هه‌مووشیان‬ ‫په‌یوه‌ستبوون به‌هه‌ڵگرتنی‌‬ ‫جانتای‌ قوتابخانه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌ پزیشـــكه‌كان‬ ‫پێیوابوو مه‌سه‌له‌كه‌ بووه‌ته‌‬ ‫قه‌باره‌ی‌ په‌تاو سه‌رچاوه‌یه‌كی‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ كه‌ ڕه‌نگه‌ ببێته‌هۆی‌‬ ‫خراپبوون‌و تاكۆتایی‌ ژیان‬ ‫به‌رده‌وام بێت‪.‬‬ ‫شادمانی‌ قوتابیان‪:‬‬ ‫ڕه‌ن�����گ�����ه‌ ق���وت���اب���ی���ان‬ ‫شادمانییه‌كه‌یان له‌بیربچێته‌وه‌‬ ‫به‌گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ قوتابخانه‌‬ ‫به‌هۆی‌ قورسی‌ جانتاكانی‌‬ ‫له‌ڕۆژانی‌‬ ‫قوتابخانه‌یانه‌وه‌‬ ‫ی �ه‌ك �ه‌م �ی‌ خ��وێ��ن��دن‪ ،‬به‌اڵم‬

‫ه �ه‌ر زوو هه‌ستده‌كه‌ن كه‌‬ ‫بارێكی‌ قورسه‌ له‌سه‌رشانیان‬ ‫له‌سه‌ریان پێویسته‌ به‌رده‌وامبن‬ ‫له‌هه‌ڵگرتنی‌‪.‬‬ ‫منداڵه‌كانی‌‬ ‫وێ���ن���ه‌ی‌‬ ‫رۆی��ش��ت��وو ب��ۆ قوتابخانه‌‬ ‫له‌یه‌ك ده‌چن كه‌ گژومۆنن‌و‬ ‫م���ان���دوون ب��ه‌ه��ۆی‌ كێشی‌‬ ‫ج��ان��ت��ای‌ ق��وت��اب��خ��ان �ه‌ كه‬ ‫‌هه‌ندێکجار له‌كێشی‌ خۆیان‬ ‫زیاتره‌ بۆ قوتابخانه‌و رۆژانه‌‬ ‫دووباره‌ده‌بێته‌وه‌‪ .‬به‌درێژایی‬ ‫نۆ مانگ قوتابیان له‌رۆژانی‌‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌كانی‌ وه‌رزی���ی‌‬ ‫ی��ان ك��ۆت��ای��ی ی��ان رۆژان���ی‌‬ ‫پ��ش��وو گه‌شتی‌ قوتابخانه‌‬ ‫چه‌ند شادمان‌و به‌خته‌وه‌رن‬ ‫داوایانلێناكرێت‬ ‫ك��ات��ێ��ك‬ ‫ج��ان��ت��اك��ان��ی��ان هه‌ڵبگرن‬ ‫ب��ه‌ره‌و قوتابخانه‌ ئه‌وساكه‌‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یان‬ ‫خ��ه‌م��ی‌‬ ‫له‌بیرده‌چێته‌وه‌و دڵخۆشده‌بن‬ ‫ب���ه‌ب���ی���رۆك���ه‌ی‌ جه‌سته‌ی‌‬ ‫بچوكیان به‌ره‌و ئازادی‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێک‌ الیه‌نی‌ ته‌ندروستی‌‬ ‫نه‌زانراو‪:‬‬ ‫ی هه‌ر‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ده‌ستپێك ‌‬ ‫ساڵێك كه‌سوكاری‌ قوتابیان‬ ‫ی‬ ‫رووده‌كه‌نه‌ بازاڕه‌كان بۆ كڕین ‌‬ ‫پێداویستییه‌كانی‌ قوتابخان‌ه بۆ‬ ‫منداڵه‌كانیان‌و ئاماده‌كردنیان‬ ‫ی باشترین‬ ‫بۆ خوێندن‌و هێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫شت كه‌ له‌گه‌ڵ حه‌زو چێژ ‌‬ ‫م��ن��داڵ�ه‌ك��ان��ی��ان بگونجێت‪،‬‬ ‫ئ��اگ��ای��ان ل �ه‌وه‌ن��ی��ی� ‌‌�ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ی له‌به‌رچاو‬ ‫ی ته‌ندروست ‌‬ ‫الیه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌گرن له‌هه‌ڵبژاردنی‌ جانتا ‌‬ ‫ت‬ ‫قوتابخان‌ه ك�‌ه بــگونجێ ‌‬ ‫ی منداڵه‌كه‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ جه‌سته‌ ‌‬ ‫درێژی‌‌و كێشه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫نوێ‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‌‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��دراوه‌ ده‌رب�����اره‌ی‌‬ ‫هه‌ڵگرتنی‌ جانتای‌ قوتابخانه‌‬ ‫ل����ه‌الی����ه‌ن ق���وت���اب���ی���ان���ه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌رپشـت كه‌ پشتگیری‌‬ ‫ل �ه‌م هۆشیاریدانه‌ ده‌كات‪،‬‬ ‫ده‌ریخستووه‌ كه‌ گۆڕانكارییه‌‬ ‫ته‌ندروستییه‌كان له‌شوێنی‌‬ ‫جه‌سته‌ گه‌وره‌تر ده‌بێ ئه‌گه‌ر‬ ‫كێشــی‌ جانتاكه‌ ل���ه‌(‪%10‬‬ ‫تا ‪ )%15‬له‌كێشــی‌ له‌شــی‌‬ ‫قوتابیه‌كه‌ زیاتربێت‪.‬‬

‫توێژیـنه‌وه‌یه‌كی‌ پزیشكی‌‬ ‫به‌ناونیشانی‌‬ ‫ئ �ه‌م��ری��ك �ی‌‬ ‫(پ���ه‌ی���وه‌ن���دی‌ جانتاكانی‌‬ ‫قوتابــخانه‌ به‌ئـازاری‌ پشت‬ ‫له‌الی‌ هه‌رزه‌كاران) ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئێشوئازاری‌ پشت چه‌ندقات‬ ‫ده‌بێت له‌ماوه‌ی‌ هه‌رزه‌كاریی‌‬ ‫ب��ه‌ڕێ��ژه‌ی‌ (‪ )%50‬به‌هۆی‌‬ ‫هه‌ڵگرتنی‌ جانتای‌ قوتابخانه‌ی‌‬ ‫پڕ له‌كتێبی‌ ق��ورس له‌الیه‌ن‬ ‫هه‌رزه‌كارانه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌رنامه‌ی‌ قوتابخانه‌ یان‬ ‫خشته‌ی‌ وانه‌كان‪:‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ڕووب���ك���ه‌ی���ن���ه‌‬ ‫خشته‌ی‌ وانه‌كانی‌ هه‌فتانه‌ كه‬ ‫‌به‌یه‌كێك له‌ڕێگه‌چاره‌كانـــی‌‬ ‫كێشه‌ی‌ جانتای‌ قورسی‌‬ ‫قوتابخانه‌ داده‌نرێت‌و ڕێژه‌ی‌‬ ‫ئ��ه‌و كتێبانــه‌ ڕێكده‌خات‬ ‫ك���ه‌ پ��ێ��وی��س��ـ��ـ��ـ��ـ��ت�ه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ق��وت��اب �ی‌ هه‌ڵیانبگرێت‌ بۆ‬ ‫ئ���ه‌و ڕۆژه‌ی‌ خــوێندن‪،‬‬ ‫ده‌بینــین گرنگی‌ پێده‌درێ‬ ‫ل�ه‌پ��ۆل�ه‌ پێشــكه‌وتوه‌كان‪،‬‬ ‫له‌پۆله‌كانــــی‌‬ ‫ب�����ه‌اڵم‬ ‫پێنجه‌م‌و شه‌شه‌می‌ قۆناغی‌‬ ‫ب����ن����ه‌ڕه‌ت����ی؛‌ ك����ارك����ردن‬ ‫به‌مشێوازه‌ پشتگوێخراوه‌ كه‌‬ ‫به‌گرنـگترین پۆل ده‌ژمێردرێن‬ ‫ل����ه‌و الی�����ه‌ن�����ه‌وه‌و ئ����ه‌وان‬ ‫دووچ�����اری‌ مه‌ترسیه‌كانی‌‬ ‫ب����اری‌ ق��ورس��ی‌ جانتاكان‬ ‫ده‌ب��ن �ه‌وه‌‪ ،‬ب �ه‌ب �ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫ته‌مه‌ن‌و جه‌سته‌ی‌ بچووكیان‬ ‫كه‌ توانای‌ هه‌ڵگرتنـــی‌ ئــه‌م‬ ‫باره‌یان نییه‌‌‪،‬‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی‌ هاوبه‌ش‪:‬‬ ‫چه‌ر مه‌سه‌ر ییه‌كا نی‌‬ ‫ج��ان��ت��ای‌ ق�����ورس له‌سه‌ر‬ ‫ته‌ندروستی‌ قوتابی‌ ڕه‌نگ‬ ‫ده‌دات�����ه‌وه‌‪ ،‬بـه‌شێوه‌یه‌كـی‌‬ ‫گشتی‌ كه‌سوكاری‌ قوتابـــی‌‬ ‫ناڕه‌زایـــی‌ ده‌رده‌بڕن‌و ڕه‌نگه‌‬ ‫م �ه‌س �ه‌ل �ه‌ك �ه‌ زۆر جیاواز‬ ‫نه‌بێت له‌پۆله‌كانی‌‬ ‫س������������������ه‌ره‌وه‌‪،‬‬

‫‪11‬‬

‫ب �ه‌ت��ای��ب �ه‌ت��ی��ش ك���ه‌ كێش‌و‬ ‫ق���ه‌ب���اره‌ی‌ ك��ت��ێ��ب�ه‌ك��ان ساڵ‬ ‫ل���ه‌دوای‌ س��اڵ زیاترده‌بن‪.‬‬ ‫ڕۆڵی‌ كه‌سوكار ته‌نها ئه‌وه‌یه‌‬ ‫ك��ه‌ ده‌ب��ێ��ت منداڵه‌كانیان‬ ‫فێربكه‌ن چ��ۆن جانتاكانیان‬ ‫هه‌ڵبگرن‌و ڕێگه‌یان پێنه‌ده‌ن‬ ‫بۆ ماوه‌یه‌كی‌ درێ��ژ له‌شانی‌‬ ‫ب��ك��ه‌ن‌و ج��ان��ت��ای‌ گونجاو‬ ‫ه���ه‌ڵ���ب���ژێ���رن‌و چ����او‌دێ����ری‌‬ ‫ن�����اوه‌ڕۆك�����ه‌ك�����ه‌ی‌ بكه‌ن‬ ‫به‌به‌رده‌وامی‌‪.‬‬ ‫قوتابخانه‌ش ڕۆڵی‌ خۆی‬ ‫ده‌گێڕێت‌ له‌ئاڕاسته‌كردنـی‌‬ ‫قوتابیان بۆ هه‌ڵبژاردنی‌ ئه‌و‬ ‫كتێبانه‌ی‌ پێویسته‌ هه‌ڵیانبگرن‌و‬ ‫دیاریكردنی‌ به‌رنامـه‌و كتێبی‌‬ ‫داواك���راو بۆ ڕۆژی‌ دواتر‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا پێویسته‌ له‌سه‌ر‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی‌ قوتابخانه‌كان‬ ‫ڕووبه‌رێكی‌ ته‌واو دابینبكه‌ن‬ ‫بۆ بنیاتنانی‌ گه‌نجینه‌ی‌ پله‌دار‬ ‫كه‌ ب��وار به‌قوتابیان ده‌دات‬ ‫كتێبه‌كانیان له‌وێ‌ دابنێن‪.‬‬ ‫دووربینییه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كان‪:‬‬ ‫دك��ت��ۆر ئ��ەح��م��ەد ناسر‬ ‫پزیشكی‌ چاره‌سه‌ری‌ فیزیایی‌‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت "پ��ێ��وی��س��ت�ه‌ له‌سه‌ر‬ ‫قوتابخانه‌كان شوێنكه‌وته‌ی‌‬ ‫چه‌ند ڕێنماییه‌كی‌ دیاریكراوبن‬ ‫له‌پێناو یارمه‌تیدانی‌ قوتابیان‬ ‫ب��ۆ خ���ۆدوورگ���رت���ن له‌هه‌ر‬ ‫ئازارێكی‌ پشت‪ .‬گرنگترین‬ ‫ئ�����������ه‌و‬

‫ڕێنماییانه‌ بریتییه‌ له‌وه‌ی‌ كه‬ ‫‌نابێت كێشی‌ جانتای‌ قوتابی‌‬ ‫ل �ه‌(‪ %10‬تا ‪)%15‬ی‌ كێشی‌‬ ‫قوتابیه‌كه‌ زیاتر بێت‌"‪.‬‬ ‫پێیوای‌ه‬ ‫ه�����ه‌روه‌ه�����ا‬ ‫ی جانتای‌ قوتابخان‌ه‬ ‫هه‌ڵگرتن ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ردووشان كارێكـ ‌‬ ‫ی كێشه‌ك‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی‌ه بۆئه‌وه‌ ‌‬ ‫ب��ه‌ئ��اس��ای��ی‌ ب���ه‌س���ه‌ر له‌ش‬ ‫ی‬ ‫دابه‌شبێت‪ ،‬چونكه‌ هه‌ڵگرتن ‌‬ ‫ته‌نها ب �ه‌ی �ه‌ك ش���ان‪ ،‬ده‌بێت‌ه‬ ‫هــۆی‌ چ�ه‌م��ان�ه‌وه‌ی‌ پشت‌و‬ ‫ی قورس‬ ‫هه‌ڵگرتنی‌ جانتایه‌ك ‌‬ ‫ی نێگه‌تیڤی‌ له‌سه‌ر‬ ‫كاریگه‌ری ‌‬ ‫م��اس��ول��ك��ه‌ك��ان��ی‌ پشت‌و‬ ‫گ���ه‌ردن‌و شانه‌كان ده‌بێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش ئ���ازارو گرژبوونـ ‌‬ ‫ماسولكه‌كانی‌ به‌دوادادێت‪.‬‬ ‫ی كه‌سوكاره‌كان‬ ‫بۆیه‌ ڕێنمای ‌‬ ‫ی وه‌ها بۆ‬ ‫ده‌ك��ات ك‌ه جانتا ‌‬ ‫ی‬ ‫منداڵه‌كانیان بكڕن الچك ‌‬ ‫ی پ��ێ��وه‌ب��ێ��ت‌‪ ،‬تاكو‬ ‫ب �ه‌ه��ێ��ز ‌‬ ‫جانتاك‌ه فشارنه‌خات‌ه سه‌ر‬ ‫ی ش���ان‌و نه‌بێت‌ه‬ ‫ده‌م��اره‌ك��ان � ‌‬ ‫ی ده‌سته‌كان‪.‬‬ ‫ی سڕبوون ‌‬ ‫هـــۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌روه‌ها به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تـ ‌‬ ‫ی‬ ‫قوتابخان‌ه ڕۆڵ �ی‌ چاودێر ‌‬ ‫ده‌گێڕێت سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته‌‪،‬‬ ‫ی جانتاكه‌ بكه‌ینه‌وه‌و‬ ‫ب��ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫بزانین ئاخۆ قو‌تابییه‌ك‌ه پابه‌ند ‌‬ ‫ی خوێندنه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌رنامه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی چاودێر ‌‬ ‫ب�ه‌ڕێ��وه‌ب�ه‌رای�ه‌ت� ‌‬ ‫كێشی‌ جانتاكان ده‌ك���ات‌و‬ ‫ی منداڵه‌كان ده‌كات بۆ‬ ‫ڕێنمای ‌‬ ‫ی‬ ‫خراپیه‌كانی‌ هه‌ڵگرتنی‌ جانتا ‌‬ ‫قوتابخانه‌ی‌ ق��ورس له‌سه‌ر‬ ‫ی جه‌سته‌یان‪.‬‬ ‫ته‌ندروست ‌‬ ‫ئا‪ :‬ئه‌میر ئه‌حمه‌د‬


‫‪12‬‬

‫ته‌ندرستی‬

‫ی مێشك‬ ‫پالنێكی‌ گه‌وره‌ بۆ دروستكردن ‌‬

‫ته‌ندرستی‬

‫مێشكی‌ مرۆڤ خاوه‌ن‬ ‫ت���وان���ای���ه‌ك���ه‌ ك���ه‌ له‌هیچ‬ ‫ئ��ام��ێ��رو ئ��ام��رازێ��ك�ی‌ تردا‬ ‫وێ��ن �ه‌ی‌ نییه‌‪ .‬مێشك بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی‌ كرداره‌كانی‌‬ ‫ته‌نها وزه‌یه‌كی‌ زۆر كه‌م‬ ‫به‌كارده‌هێنێت كه‌یه‌كسانه‌‬ ‫ب���ه‌و وزه‌ی����ه‌ی‌ گڵۆپێكی‌‬ ‫(‪ )30‬واتی به‌كاریده‌هێنێت‪،‬‬ ‫ك �ه‌چ �ی‌ ده‌ت��وان��ێ��ت شتی‌‬ ‫زۆر س���ه‌ی���رو س���ه‌م���ه‌ره‌‬ ‫ئ�ه‌ن��ج��ام��ب��دات‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫ف��ێ��رب��ب��ێ�ت‌و بیربكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها پێشبینی‌ ئه‌نجامی‌‬ ‫ك�����رداره‌ك�����ان�����ی‌ خ����ۆی‌‬ ‫ده‌ك���ات‪ ،‬خ��ۆی‌ له‌زماندا‬ ‫ده‌رده‌بڕێت‌و زمانی‌ ئه‌وانی‌‬ ‫تریش تێده‌گات‪.‬‬ ‫ئ���ێ���س���ت���اش خ�����اوه‌ن‬ ‫مێشكێكی‌ ئه‌وها بچووك‪،‬‬ ‫ئه‌فریقی‌‬ ‫پرۆفیسۆرێكی‌‬ ‫ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی��ی �ه‌ ب���ه‌ن���اوی‌‬ ‫(ه���ێ���ن���ری‌ م����ارك����رام)‌و‬ ‫ل�ه‌خ��ۆئ��ام��اده‌ك��ردن��دای�ه‌ بۆ‬ ‫دروس��ت��ك��ردن �ی‌ ئامێرێك‬ ‫ك���ه‌ده‌ت���وان���ێ���ت الس���ای���ی‌‬ ‫ئ����ه‌م ئ��ام��ێ��ره‌ بچووكه‌‬ ‫س����ی����ح����راوی����ی����ه‌ی‌ ن���او‬ ‫كه‌لله‌سه‌رمان بكاته‌وه‌ تا‬ ‫ئاستی‌ گه‌ردیله‌‪ .‬بۆ ئه‌و‬ ‫م �ه‌ب �ه‌س��ت �ه‌ش پ���رۆژه‌ی���ه‌ك‬ ‫به‌ناوی‌ پ��رۆژه‌ی‌ مێشكی‌‬ ‫م��رۆڤ له‌زانكۆی‌ ئیكۆڵ‬ ‫پۆلیته‌كنیك فیدراڵ له‌جنێف‬ ‫دام���ه‌زراو له‌به‌رنامه‌یدایه‌‬ ‫كۆپییه‌كی‌‬ ‫ئ���ه‌م���ج���اره‌‬ ‫كاربۆنی‌ مێشك له‌سۆفت‬ ‫وێر له‌ده‌وروبه‌ری‌ ساڵی‌(‬ ‫دروستبكات‬ ‫‪)2023‬دا‬ ‫ن��ه‌ك ل �ه‌خ��وێ �ن‌و گۆشت‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به‌یارمه‌تی‌ (‪)13‬‬ ‫له‌سه‌رانسه‌ری‌‬ ‫په‌یمانگا‬ ‫ئ���ه‌وروپ���ادا‌و گه‌وره‌ترین‬ ‫كۆمپیوته‌ری‌‬ ‫پ���ی���اوی‌‬ ‫دروستكه‌ر‪.‬‬ ‫پێده‌چێت وابیربكه‌یته‌وه‌‬ ‫كه‌ پرۆژه‌كه‌ی‌ ئه‌م زانایه‌‬ ‫ج��ۆرێ��ك ب��ێ��ت له‌لووت‬ ‫ب����ه‌رزی‌‌و خۆده‌رخستن‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ه����ه‌وڵ‌و پاڵنه‌ری‌‬ ‫م����ارك����رام ب���ۆ گه‌یشتن‬ ‫ب �ه‌ئ��ام��ان��ج �ه‌ك �ه‌ی‌ ب���ه‌ره‌و‬

‫‪13‬‬

‫پ��ێ��ش��ه‌وه‌ی��ه‌‪ .‬چاره‌كێك‬ ‫ل��ه‌دان��ی��ش��ت��وان��ی‌ جیهان‬ ‫ب�ه‌ده‌س��ت نه‌خۆشییه‌كانی‌‬ ‫گیرۆده‌بوون‪،‬‬ ‫مێشكه‌وه‌‬ ‫ل����ه‌ب����ه‌رام����ب����ه‌ری����ش����دا‬ ‫كۆمپانیاكانی‌ به‌رهه‌مهێنانی‌‬ ‫ده‌رم������ان زۆرج������ار واز‬ ‫مێشك‬ ‫له‌توێژینه‌وه‌كانی‌‬ ‫ده‌هێنن به‌هۆی‌ ئه‌و پێكهاته‌‬ ‫ئاڵۆزه‌ی‌ مێشك خاوه‌نێتی‌‌و‬ ‫هه‌روه‌ها خه‌رجی‌ تێچوونی‌‬ ‫زۆر زۆره‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫ن��زی��ك �ه‌ی‌( ‪) 200‬ه���ه‌زار‬ ‫زانا كه‌ له‌ئێستادا سه‌رقاڵی‌‬ ‫دی���راس���ه‌ك���ردن���ی‌ ڕووه‌‬

‫زانیاریه‌كانی‌‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ‬ ‫م��ێ��ش��ك��دا ك��ه‌ ده‌توانێت‬ ‫به‌ڕێنماییه‌ك‬ ‫ب��ب��ێ��ت‬ ‫ب���ۆ ت���اق���ی���ك���ردن���ه‌وه‌ك���ان‬ ‫ل���ه‌داه���ات���وودا‪ .‬ماركرام‬ ‫ل���ه‌م���اوه‌ی‌ ش���ه‌ش ساڵی‌‬ ‫ڕاب���������ردوودا له‌هه‌وڵی‌‬ ‫بیرۆكه‌كه‌ی‌‬ ‫سه‌لماندنی‌‬ ‫بوو به‌ناوی‌ مێشكی‌ شین‬ ‫(‪)Blue Brain‬و له‌ ساڵی‌‬ ‫(‪)2008‬دا تیمه‌كه‌ی‌ توانی‌‬ ‫الس��ای��ی ی��ه‌ك��ه‌م س���وڕی‌‬ ‫بچووكی مێشك بكاته‌وه‌‬ ‫كه‌ پێكدێت له‌یه‌كه‌یه‌كی‌‬ ‫‪10‬ه���ه‌زار خانه‌ی‌ مێشك‬

‫هه‌نگاوه‌ هه‌وڵێكی‌ دژواره‌‪،‬‬ ‫كه‌چی‌ ماركرام توانیویه‌تی‌‬ ‫بگات به‌ هه‌ردوو یاساكه‌‪:‬‬ ‫ی��اس��ا پ��ێ��ك��ه��ات��ی�ه‌ك��ان كه‌‬ ‫به‌بونیادی‌‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ه‌‬ ‫مێشكه‌وه‌‌و پشت به‌چه‌ندین‬ ‫ج��ۆری‌ خانه‌كانی‌ ده‌مار‬ ‫ده‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫ی��اس��اك��رداری��ی��ه‌ك��ان كه‌‬ ‫ئه‌ركی‌ ڕێكخستنی‌ چۆنێتی‌‬ ‫خ��ان��ه‌ك��ان��ه‌ به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ب��ت��وان��ن ك��ارل��ێ��ك بكه‌ن‬ ‫ك���ه‌ س���وڕه‌ك���ان���ی‌ مێشك‬ ‫به‌نه‌گۆڕی بمێننه‌وه‌ له‌كاتی‌‬ ‫گ���ه‌ش���ه‌دا‪ ،‬ی��اخ��ود زیانی‌‬

‫ب��چ��ووك �ه‌ جیاوازه‌كانی‌‬ ‫م���ێ���ش���ك���ن‪ ،‬زۆرج��������ار‬ ‫ه��ه‌وڵ��ه‌ك��ان��ی��ان ده‌گ����ات‬ ‫ب��ه‌ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك زان���ی���اری‌‬ ‫پچڕپچڕی‌ لێڵ‪ .‬نزیكه‌ی‌‬ ‫(‪ )5‬ملیۆن توێژینه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ���ه‌و زان��ای��ان��ه‌ سه‌باره‌ت‬ ‫ب�ه‌ت��ێ��گ�ه‌ی��ش��ت��ن�ی‌ مێشك‌و‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش��ی��ی�ه‌ك��ان�ی‌ سااڵنه‌‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ی‌ ‪ 100‬ه����ه‌زار‬ ‫دانه‌یان باڵوده‌كرێنه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست له‌پرۆژه‌كه‌ش‬ ‫دروس��ت��ك��ردن �ی‌ ئامێرێكه‌‬ ‫كه‌ده‌توانێت ئ �ه‌م هه‌موو‬ ‫ك���اره‌ ب��ك��ات به‌نه‌خشه‌و‬ ‫ق��اڵ��ب��ێ��ك�ی‌ یه‌كگرتووی‌‬ ‫م���ێ���ش���ك‪ ،‬ئ����ه‌وی����ش ب���ه‌‬ ‫به‌كارهێنانی‌ داتاو زانیاری‌‬ ‫دروس��ت بۆ لێكچواندنی‌‬

‫ده‌ره‌وه‌ی‌‬ ‫ل���ه‌چ���ی���ن���ی‌‬ ‫م��ێ��ش��ك��دا ك���ه‌ چینێكی‌‬ ‫ت�ه‌ن��ك�ه‌و ه �ه‌م��وو ك���رداره‌‬ ‫سه‌رنجڕاكێشه‌كان له‌وێدا‬ ‫ئه‌مڕۆش‬ ‫ڕووده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م (‪)Blue Brain‬ه‌‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت هه‌ڵسوكه‌وتی‌‬ ‫ن��زی��ك �ه‌ی‌( ‪ )360‬هه‌زار‬ ‫ده‌مار دووباره‌بكاته‌وه‌ كه‌‬ ‫ئه‌مه‌ش نزیكه‌ی‌ قه‌باره‌ی‌‬ ‫تاكه‌ ناوچه‌یه‌كی‌ مێشكه‌‬ ‫له‌مشكێكی‌ بچووكدا‪ ،‬وه‌‬ ‫هه‌روه‌ها بۆ دروستكردنی‌‬ ‫ئامێرێك كه‌ وه‌كو مێشكی‌‬ ‫مرۆڤ كاربكات‪ ،‬ماركرام‬ ‫پێویسته‌ ئامێرێك دروست‬ ‫بكات السایی( ‪) 1000‬‬ ‫ملیار ده‌مار بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ گه‌یشتن به‌م‬

‫الوه‌ك���ی‌ ب��ه‌ر نه‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ئ �ه‌وه‌ ده‌رده‌خات‬ ‫كه‌ ئێمه‌ی‌ مرۆڤ تا بێت‬ ‫ژی��رت��ر ده‌ب��ی��ن س����ه‌ره‌ڕای‌‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی‌ رۆژان �ه‌ ‪ 10‬هه‌زار‬ ‫خ��ان�ه‌ی‌ مێشك له‌ده‌ست‬ ‫ده‌ده‌ین‪.‬‬ ‫ل�����ه‌ئ�����ه‌ن�����ج�����ام�����ی‌‬ ‫ئ�������ه‌و ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌‬ ‫س���ه‌رن���ج���ڕاك���ێ���ش���ان���ه‌دا‬ ‫ده‌ك�����ه‌وت�����ووه‌ ك���ه‌ هه‌ر‬ ‫سوڕێكی‌ بچووك ده‌توانێت‬ ‫له‌هه‌مان كاتدا ڕیتمێكی‌‬ ‫چ��االك�ی‌ دروس���ت بكات‬ ‫كه‌ به‌ له‌ره‌له‌ری‌ (‪gamma‬‬ ‫‪ )oscillation‬ناسراوه‌‌و‬ ‫پێشتر بڕوا وابوو له‌ئه‌نجامی‌‬ ‫ئه‌و كارلێك‌و كردارانه‌ی‌‬ ‫ناو هه‌موو مێشك دروست‬

‫ده‌بێت كه‌ ده‌توانێت شێوه‌و‬ ‫توانای‌ تێگه‌یشتن‌و ئاگایی‌و‬ ‫ببه‌خشێته‌‬ ‫ه���وش���ی���اری‌‬ ‫م��رۆڤ‪ .‬م��ارك��رام ده‌ڵێت‬ ‫"ئ����ه‌م ئ �ه‌ن��ج��ام �ه‌ مانای‌‬ ‫ئ �ه‌وه‌ ن��ادات كه‌ سووڕی‌‬ ‫ب��چ��ووك �ی‌ مێشك خۆی‌‬ ‫بریتی‌ بێت له‌ئاگایی‌ مرۆڤ‬ ‫به‌ڵكو ده‌توانێت له‌هه‌مان‬ ‫ك��ات��دا ئ���ه‌م له‌ره‌له‌ره‌یه‌‬ ‫دروست بكات‪ ".‬هه‌روه‌ها‬ ‫ڕاشیگه‌یاند "به‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫ئ��ه‌م (‪)Blue Brain‬ه‌ی‌‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ام��ان ده‌ت��وان��ی��ن به‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی‌ سیسته‌ماتیكی‌‬ ‫بگه‌ڕێین ب�ه‌ دوای‌‬ ‫ئ �ه‌و میكانیزمانه‌ی‌‬ ‫ل�����ه‌پ�����ش�����ت�����ه‌وه‌ی‌‬ ‫دروس��ت��ب��وون �ی‌ ئه‌م‬ ‫له‌ره‌له‌رانه‌ن‪".‬‬ ‫ش������ای������ان������ی‌‬ ‫ئا ما ژ ه‌پێكر د نه‌‪،‬‬ ‫له‌ئێستادا ماركرام‬ ‫س����ه‌رۆك����ای����ه‌ت����ی‌‬ ‫ڕێ���ك���خ���راوێ���ك���ی‌‬ ‫یه‌كێك ل �ه‌و شه‌ش‬ ‫ڕێ�����ك�����خ�����راوه‌ی‌‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ت��ه‌وه‌ی��ه‌ كه‌‬ ‫له‌پێشبڕ كێیه‌كی‌‬ ‫ت��������ون��������ددان بۆ‬ ‫ب�����ردن�����ه‌وه‌ی‌ ئ���ه‌و‬ ‫به‌خشینه‌ی‌ یه‌كێتی‌‬ ‫ئه‌وروپا كه‌ ملیارێك‬ ‫یۆریۆ ده‌بێت له‌ماوه‌ی‌ ‪10‬‬ ‫س��اڵ��دا‪ .‬ب �ه‌ چ���اوه‌ڕوان���ی‌‬ ‫ئێمه‌وه‌‪ ،‬له‌هاوینی‌ ساڵی‌‬ ‫‪2012‬دا ماركرام ده‌گات‬ ‫ب����ه‌و ئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ی‌ ئاخۆ‬ ‫سه‌ركه‌وتوو‬ ‫هه‌وڵه‌كانی‌‬ ‫ده‌ب����ن ی���اخ���ود ن���ا‪ .‬ئه‌و‬ ‫بودجه‌یه‌ش ته‌رخانده‌كرێت‬ ‫ب�����ۆ دروس����ت����ك����ردن����ی‌‬ ‫ئاڵۆزی‌‬ ‫كۆمپیوته‌رێكی‌‬ ‫زی�������ره‌ك ك����ه‌ ت����وان����ای‌‬ ‫ئه‌نجامدانی‌ ملیارد كرداری‌‬ ‫هه‌یه‌‌و پاره‌یه‌كی‌ زۆر زۆره‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ه��ه‌واڵ��ه‌ خۆشه‌كه‌‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هێشتا ناتوانێت‬ ‫وه‌كو یه‌كێك له‌ئێمه‌ زیره‌ك‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫و‌‪ :‬دانه‌ر عه‌بدولره‌حمان‬ ‫سەرچاوە‪telegraph :‬‬


‫ته‌ندرستی‬

‫‪14‬‬

‫ته‌ندرستی‬

‫ئایا دەزانی کەی تووشی جەڵدەی دڵ دەبیت؟‬ ‫جەڵدەی دڵ لەپێشدا هەواڵ بۆکەس نانێرێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا بەوتەی دکتۆر (ئارتور ئاگاتستن )‪ ،‬پزیشکان لەئێستادا دەڵێن‬ ‫بەوردی زیاترەوە بەبەراورد لەگەڵ رابردوودا دەتوانن پێشبینی بکەن ئەگەری جەڵدەی دڵ لەکام جۆر خەڵکدا زیاترە ‪.‬‬

‫بە پێی راپۆڕتی کەناڵی‬ ‫ت��ەل��ەف��زی��ۆن��ی (‪)CNN‬‬ ‫دکتۆر ئاگانسۆن دەڵێت‪:‬‬ ‫نوێیەکانی‬ ‫"تاقیکردنەوە‬ ‫وێنەگرتنی پزیشکی‪،‬هەلی‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��ردن��ی وێنەی‬ ‫ل�����ە"ک�����ات�����ی راس����ت����ی"‬ ‫ئ��ەن��دام��ەک��ان��ی ن����اوەوەی‬ ‫رەخساندووە کەبە یارمەتی‬ ‫ئ���ەو پ��زی��ش��ک‌و نەخۆش‬ ‫دەت��وان��ن ل��ەک��ات��ی خۆیدا‬ ‫ب��زان��ن ئ��ای��ا خوێنی مەیو‬ ‫خوێنبەرەکاندا‬ ‫ل��ەن��ێ��و‬

‫دروس��ت��ب��ووە ی���ان ن���ا؟ و‬ ‫پێشگیری بکەن لەروودانی‬ ‫جەڵدەی کوشندەی دڵ"‪.‬‬ ‫ئ�������ەم پ����س����پ����ۆرەی‬ ‫ل��������ەدرێ��������ژەی‬ ‫دڵ‬ ‫ق���س���ەک���ان���ی���دا دەڵ���ێ���ت‪:‬‬ ‫"ئ��ەگ��ـ��ـ��ـ��ەر تاقیکردنەوە‬ ‫نەکەن‬ ‫پێشنیارکراوەکان‬ ‫وەک ئەوە وایە قومارتان‬ ‫ب��ە ژی��ان��ی خۆتانـــەوە‬ ‫کردبێت"‪.‬‬ ‫دک��ـ��ـ��ـ��ت��ۆر ئ���ارت���ور‬ ‫ئ��اگ��ات��س��ـ��ـ��ت��ن ب���ۆخ���ۆی‬

‫داه�����ێ�����ن�����ەری یەکێک‬ ‫لەتاقیکردنەوەکانە بەناوی‬ ‫کالسیۆمی‬ ‫"س���ک���ان���ی‬ ‫خ���وێ���ن���ب���ەرەک���ان"‪ .‬لەم‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەدا پزیشک‬ ‫ب������ەدوای خ��وێ��ن��ی مەیو‬ ‫لەنێو ئ��ەو خوێنبەرانەی‬ ‫ک��ە ب���ەدڵ���ەوە پەیوەستن‬ ‫دەگەڕێت‪ ،‬بوونی خوێنی‬ ‫م��ەی��و ل��ەم خوێنبەرانەدا‬ ‫ن���ی���ش���ان���ەی م���ەت���رس���ی‬ ‫راستەقینەیە بۆ روودانی‬ ‫جەڵدەی دڵ‪.‬‬

‫تا قیکر د نە و ە یـــە کی‬ ‫ت��������ر ک��������ە دک������ت������ۆر‬ ‫دایهێنـــاوە‬ ‫ئ��اگ��ات��س��ن‬ ‫وێ��ن��ـ��ـ��ەگ��رت��ن��ی س����ەرو‬ ‫دەن��گ��ی (‪)Ultrasound‬‬ ‫ل��ەخ��وێ��ن��ب��ەری کاروتیدە‬ ‫کە ئەرکە سەرەکییەکەی‬ ‫بریتییە لەگەیاندنی خوێن‬ ‫بەمێشک‪ .‬بوونی خوێنی‬ ‫م��ەی��و ل��ەن��ێ��و کاروتیددا‬ ‫لەنیشانەکانی‬ ‫یەکێکیترە‬ ‫م��ەت��رس��ی ت��ووش��ب��وون بە‬ ‫جەڵدەو جەڵدەی دڵ‪.‬‬

‫هەردوو تاقیکردنەوەکە‬ ‫ب������ەب������ێ ن����ووس����ت����ن����ی‬ ‫ن����ەخ����ۆش‌و ب���ەش���ێ���وەی‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪،‬‬ ‫خ��ێ��را‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ل���ە سکانی‬ ‫کالسیۆمەکەدا نەخۆشەکـــە‬ ‫هەندێک تیشکی ئێکسی‬ ‫لێدەکەوێت‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ئ���ەم راپۆرتە‬ ‫دۆزی����ن����ەوەک����ان����ی ئ���ەم‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ـ��ـ��ـ��ەوەی��ە ک���ە بە‬ ‫پشتگیری دارای��ی فیدراڵی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا ئەنجامدراوە‬

‫دەرخــەری ئەوەیە "سکانی‬ ‫کالسیۆمی خوێنبەرەکان‬ ‫" ل��ە پێشبینی روودان���ی‬ ‫ج������ەڵ������دەی دڵ زۆر‬ ‫بەبایەخترو متمانەدارترە‬ ‫لە تاقیکردنەوەی ئاسایی‬ ‫"فرامینگام "‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەراوردی ئەگەری‬ ‫روودان��������ی ج����ەڵ����دە بە‬ ‫فرامینگام‬ ‫به‌کارهێنانی‬ ‫هەندێک هۆکاریتر وەک‬ ‫ت��ەم��ەن‪ ،‬کێشانی جگەرە‪،‬‬ ‫زەخ���ت���ی خ���وێ���ن‌و بڕی‬ ‫ک���ۆل���س���ت���رۆل‌و (‪)HDL‬‬ ‫ی ن��ەخ��ۆش��ەک��ە دەبێت‬ ‫لەبەرچاو بگیریت‪.‬‬ ‫ب������ەوت������ەی دک���ت���ۆر‬ ‫ئ��اگ��ات��س��ت��ن‪ " ،‬سکانی‬ ‫کالسیۆمی خوێنەرەکان "‬ ‫وەک��و " کۆلۆنسکۆپی "‬ ‫ب��ۆ تەمەنی س��ەرو پەنجا‬ ‫س���اڵ دەب��ێ��ت ب�����ەردەوام‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫ئەنجامبدرێت‬ ‫ب���ۆئ���ەو ک���ەس���ان���ەی کە‬ ‫پێشینەی ئ��ەم نەخۆشییە‬ ‫لەنێو بنەماڵەکانیاندا هەیە‬ ‫لەتەمەنی کەمترەوە دەبێت‬ ‫دەسپێبکات‪.‬‬ ‫لەئێستادا‪ ،‬پسپۆڕانی‬ ‫دڵ ب��ەگ��ش��ت��ی " سکانی‬ ‫کالسیۆمی خوێنبەرەکان‬ ‫" ت����ەن����ه����ا ب������ۆ ئ����ەو‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ان��ەی ک��ە تاوەکو‬ ‫رادەی���ەک لە مەترسییدان‬ ‫بەکـــاردەهێنن‪ .‬ئەویش‬ ‫لەرێگەی بڕی کۆلسترۆلی‬ ‫خوێن‌و‪ ،‬زەختی خوێــــن‌و‬ ‫شێوەی ژیان‌و هەروەهــــا‬ ‫مێژوویی بنەماڵەیی دیاری‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫پ�����زی�����ش�����ک�����ەک�����ان‬ ‫ب�����ۆچ�����ارەس�����ەری ئ���ەو‬ ‫نەخۆشانەی کە لەمەترسی‬ ‫زۆرب������ەرزدان‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫ئاسایی لەدەرمانی بەهێزی‬ ‫کەمکردنەوەی کۆلستڕۆڵ‬ ‫وات���ە "ئیستاتین" سوود‬ ‫وەردەگ��������رن‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬ ‫ئ���ەوان���ەی کەلەمەترسی‬ ‫کەمدان پێوویست ناکات‬ ‫مەترسیداری‬ ‫ت��ی��ش��ک��ی‬ ‫ئێکس بەکاربهێنن‪.‬‬

‫دکتۆر ئەریین میکوس‪،‬‬ ‫پسپۆڕی نەخۆشییـــەکانی‬ ‫دڵ ل��ەزان��ک��ـ��ـ��ـ��ۆی جان‬ ‫ه��اپ��ک��ی��ن��ز دەڵ��ێ��ت "ئەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی لەتێڕوانیینی‬ ‫ئ���ێ���م���ەوە ل���ەم���ەت���رس���ی‬ ‫مامناوەندی نەخۆشییەکانی‬ ‫دڵ���دان ن��زی��ک��ەی لەسەدا‬ ‫خەڵـــک‬ ‫پ����ەن����ج����ای‬ ‫پێکدەهێنن‌و ئەوکەسانەی‬ ‫ک��ە پ��ێ��ووی��س��ت��ە "سکانی‬ ‫ک��ال��س��ی��ۆم"ی��ان بۆبکرێت‬ ‫ک��ەس��ان��ی س����ەرو پەنجا‬

‫س��اڵ��ن کە‬ ‫کۆ لستڕ ۆ ڵی‬ ‫خ���وێ���ن���ی���ان‬ ‫ب��ەرزەو باوکیان‬ ‫تووشی جەڵدەی‬ ‫دڵ بووە"‪.‬‬ ‫ب���ەوت���ەی دکتۆر‬ ‫میکوس" بۆ کەسێکی ‪٥٠‬‬ ‫سااڵن‪ ،‬کەلە بنەماڵەکەیدا‬ ‫پێشینەی ن��ەخ��ۆش��ی دڵ‬ ‫هەیە نابێت خیرا ستاتین‬ ‫بەکاربهێنرێت چونکه‌ لە‬

‫کەمتر لەچوارمانگدا الیەنە‬ ‫خ��راپ��ەک��ان��ی دەرمانەکە‬ ‫دەردەک����ەوێ����ت‌و بارێکی‬ ‫دارای���ی ق��ورس دەکەوێتە‬ ‫نەخۆشەکە‬ ‫سەرشـــانی‬ ‫بۆیە باشتـــروایە لەپێشدا‬ ‫پشکنینی ت���ەواو بکرێت‬ ‫ک���ەئ���ای���ا ئ����ەو نەخۆشە‬ ‫پێوویستی بەدەرمان هەیە‬

‫ی���ان ن���ا؟ ب���ڕی کالسیۆم‬ ‫دەت��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��وان��ێ��ت ئەمە‬ ‫دەربخات"‬ ‫هەڵبەت دکتۆر ئاگاتستن‬ ‫تا قیکر د نــــە و ە یە کی‬ ‫پێشنیاردەکات‬ ‫ت��ری��ش‬

‫‪15‬‬

‫ک��ە زۆره��ەرزان��ە ئەویش‬ ‫لەتاقیکردنەوەی‬ ‫بریتییە‬ ‫خوێن بۆ دیاریکـــردنی‬ ‫ئاستی (‪ )LDL‬یان هەمان‬ ‫کۆلستڕۆڵی زیانبەخش‪.‬‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ەی (‪ )LDL‬لە‬ ‫ق��ەب��ارەی جۆربەجۆردا‬ ‫دەردەکەون‌و دروستبوونی‬ ‫خ��وێ��ن��ی مەیو‬ ‫لەنێو ئەو‬

‫نەخۆشانەی‬ ‫ک����ە (‪)LDL‬‬ ‫ی خوێنیان بەرزە‬ ‫ئەگەرێکی گەورەیە‪.‬‬ ‫دک��ت��ۆر ئاگاتستن‬ ‫دەڵ����ێ����ت‪" :‬ئ���اف���رەت���ی‬ ‫ب��ەت��ەم��ەن��ی زۆر دەناسم‬ ‫ک��ە ل��ە ‪ ٩٠‬ساڵییدان‌و‬ ‫ک��ـ��ـ��ـ��ۆل��س��ت��رۆڵ��ی زۆر‬ ‫بەرزی خوێنیــــان هەیەو‬ ‫ب��ەاڵم خوێنبەرەکــــانیان‬ ‫ب��ەت��ەواوی پاکە چۆنکه‌‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان��ی (‪)LDL‬‬ ‫ی ن��ێ��وخ��وێ��ن��ی��ان زۆر‬ ‫گ��ەورەی��ەو بەدیوارەکانی‬ ‫خوێنبەرەکەوە نالكێن"‪.‬‬


‫ته‌ندرستی‬

‫‪16‬‬

‫قەلەقی دایک تەمەنی منداڵ‬ ‫کورتدەکاتەوە‬ ‫ئ��ەودای��ک��ان��ەی لەکاتی‬ ‫سکپریدا قەلەقن‪ ،‬قەلقییەکە‬ ‫بۆ کۆرپەکەیان دەگوازنەوە‪،‬‬ ‫خ��ان��ەک��ان��ی ئ����ەم مناالنە‬ ‫ل����ەگ����ەورەی����ی����دا خێراتر‬ ‫لەهاوتەمەنەکانیان پیردەبن‌و‬ ‫تووشی کێشەی تەندروستی‬ ‫زیاتردەبن‪ ،‬هەموومان لەوانەیە‬ ‫ک��اری��گ��ەری خ��راپ��ی قەلەقی‬ ‫لەسەر جەستەمان بیستبێت‪،‬‬ ‫ی���ان ت��ەج��روب��ە کردبێت‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن‬ ‫قەلەقی کاتی سکپڕی دایک‬ ‫ل��ەس��ەرک��ۆرپ��ە کاریگەری‬ ‫دادەنێت‪ ،‬کاریگەری قەلەقی‬ ‫ل���ەس���ەر ج��ەس��ت��ەی دای���ک‬ ‫بۆکۆرپەکەی دەگوازرێتەوەو‬ ‫ل��ەس��ەرژی��ان��ی داه���ات���ووی‬ ‫م���ن���داڵ���ەک���ە کارییگەری‬ ‫دەب��ێ��ت‪ .‬ب��ەوت��ەی توێژەران‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر ‪ ٩٤‬گەنج‬

‫کەلەکاتی منداڵییدا دایکییان‬ ‫قەلەقبووە پیشانی دەدات ئەو‬ ‫کەسانە تلومێری کورتتریان‬ ‫هەیە‪ ،‬تلومێر پروتینێکە کە‬ ‫ک��رۆم��ۆس��ۆم��ەک��ان لەکاتی‬ ‫داب��ەش��ب��وون��ی خانەکاندا‬ ‫دەپاریزێت‪ ،‬هەڵبەت هێشتا‬ ‫دیار نییە ئەم کورتبوونەوەی‬ ‫تلومێرانە دەبن بەهۆی زووتر‬ ‫پ��ی��رب��وون ی��ان ن��ا‪ .‬بەوتەی‬ ‫ئ��ەم ت��وێ��ژەران��ە هەڵکشانی‬ ‫تەمەن خۆی دەبێت بەهۆی‬ ‫کورتبوونەوەی تلومێرەکان‬ ‫کە رێگە دەکاتەوە بۆ ئەگەری‬ ‫ت���ووش���ب���وون بەنەخۆشی‬ ‫ک����وش����ەن����دەو ت���رس���ن���اک‌و‬ ‫کورتبوونەوەی تەمەن ‪.‬‬ ‫پ���ت���ی���ک���ڤ���اداواو سونیا‬ ‫ئ��ی��ن��ری��ن��گ��ێ��ر‪ ،‬پسپۆرانی‬ ‫گەشەی کۆرپەڵە لەزانکۆی‬ ‫کالیفۆرنیا لەلێکۆڵینەوەکەی‬

‫خۆیاندا پیشانیانداوە خرۆکە‬ ‫سپییەکانی ئەوکەسانەی کە‬ ‫لەکاتی کۆرپەڵەیدا دایکیان‬ ‫قەلەقبووە ب��ە ئ��ەن��دازە ی(‬ ‫‪ ) ٣.٥‬ج���ار لەخەڵکی‬ ‫ئاسایی پیرترن‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ق��ەل��ەق��ی دایییک‬ ‫ب���ە چ ش��ی��وازێ��ک لەسەر‬ ‫ک���ۆرپ���ەڵ���ە ک���اری���ی���گ���ەری‬ ‫دادەن�����ێ�����ت؟ ل���ەراس���ت���ی���دا‬ ‫ئ��ەوه��ۆک��اران��ەی ک��ە دەبن‬ ‫بەهۆی گواستنەوەی قەلەقی‬ ‫ت��ارادەی��ەک��ی زۆرن���اس���راون‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ە بریتین لەهۆرمۆنە‬ ‫پەیوەندیدارەکان‪ ،‬رێگەکانی‬ ‫گ���ەی���ان���دن���ی ئۆکسیجن‌و‬ ‫رێ��گ��ەک��ان��ی میتابولیسم‪.‬‬ ‫هەروەها پرۆسەی رێکخستنی‬ ‫جیینەکان کە دەب��ن بەهۆی‬ ‫گ��ون��ج��ان��ی خ��ێ��رات��ر لەگەڵ‬ ‫ب����ارۆدۆخ����دا کارییگەری‬

‫گەورەیان هەیە‪.‬‬ ‫ل����ەئ����ێ����س����ت����اداو ب���ەم‬ ‫لێکۆڵینەوە ت��ازەی��ە گومانی‬ ‫زان���ای���ان دەرب�����ارەی رۆڵی‬ ‫تلومێرەکان بووە بەراستی‪.‬‬ ‫ئەم گروپە لەلێکۆڵینەوەکانی‬ ‫پێشتری خۆیاندا گەیشتبوون‬ ‫ب��ەوئ��ەن��ج��ام��ەی ک��ە کێشە‬ ‫ل��ەت��ل��وم��ێ��رەک��ان��دا دەبێت‬ ‫بەهۆی دروستبوونی کێشە‬ ‫پارێزگاری‌و‬ ‫لەسیستەمی‬ ‫نارێکوپێکی لە متابولیسمی‬ ‫جەستەدا‪.‬‬ ‫ئ�����ەو( ‪ )٩٤‬کەسەی‬ ‫ک��ە ب��ۆ ئ���ەم لێکۆڵینەوەیە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراب��وون لەکاتی‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەدا تەمنیان(‬ ‫‪ ) ٢٥‬ساڵبوو‪ .‬هەموو ئەم‬ ‫کەسانە بەپێی زانیاری ورد‬ ‫ل��ەس��ەر ک��ات��ی کۆرپەلەییان‬ ‫ه���ەڵ���ب���ژێ���ردراب���وون‪ .‬وەک‬

‫باسکرا خرۆکە سپییەکانی‬ ‫ئەوکەسانەی کە لەکۆرپەیدا‬ ‫دایکیان قەلەقبووە ( ‪٣.٥‬‬ ‫)ج���ار زی��ات��ر پ��ی��ر ب���وون ‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر وردت���ر س��ەی��ری ئەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیە بکرێت دەبینرێت‬ ‫جیاوازی لەنێوان ژن‌و پیاودا‬ ‫هەیە‪ ،‬لەژناندا ‪ ،‬ئەم تەمەنە‬ ‫زی��ات��ر ل��ە ‪ ٥‬س��اڵ��ب��وو‪ ،‬واتە‬ ‫سیستەمی ب��ەرگ��ری ئەمان‬ ‫وەک سیستەمی بەرگری‬ ‫کەسێکی( ‪) ٣٠‬ساڵە وابوو‪.‬‬ ‫کورتبوونەوەی تلومێر چ‬ ‫هۆکار بێت چ نیشانە ئەوەی‬ ‫ک��ە ڕوون����ەو دەرک���ەوت���ووە‬ ‫ئەوەیە ‪ :‬قەلەقی سەردەمی‬ ‫س��ک��پ��ڕی دای�����ک‪ ،‬دەبێت‬ ‫بەهۆی کێشە بۆمنداڵەکەی‪،‬‬ ‫کارییگەری ئ��ەم کێشەیەش‬ ‫زۆر درێژماوەیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Weird :‬‬


‫ته‌ندرستی‬

‫‪17‬‬

‫سەیرکردنی تەلەفزیۆن‬ ‫بەئەندازەی جگەرە ترسناکە‬ ‫محه‌مه‌د دوكانی‌‪ .‬ئه‌ندازیاری‌ كاره‌با‬ ‫ل����ەوان����ەی����ە دانیشتن‬ ‫لەبەرامبەر تەلەفزیۆندا لەدوای‬ ‫رۆژێکی کاركردن رێگەیەکی‬ ‫ئارامکەرەوە بێت بۆ زۆرکەس‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەر بزانن دانیشتن‬ ‫لەبەرامبەرئەم قوتووە سیحرییە‬ ‫خۆشەویستەدا دەبێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی لەتەمه‌نتان کەمببێتەوە‪،‬‬ ‫ئەمجارچیدەکەن ئایا درێژە‬ ‫بەسەیرکردنی تەلەفزیۆن دەدەن‬ ‫یان نا؟‬ ‫توێژەرانی ئوستورالی بۆ‬ ‫دۆزینەوەی ئەگەری پەیوەندی‬ ‫لەنێوان سەیرکردنی تەلەفزیۆن‌و‬ ‫درێژی تەمەن توێژینەوەیەکیان‬ ‫ئەنجامداوە‪ .‬ئ��ەم توێژەرانە‬ ‫بەسەرنجدان بەزانیارییەکانی‬ ‫فەرمانگەی ئاماری ئوستورالیا‬ ‫لەسەر مردنەکان‌و راپرسی لە‬ ‫خەڵک لەسەر ئ��ەوەی چەند‬ ‫ک��ات��ژم��ێ��رل��ەه��ەف��ت��ەدا سەیری‬

‫تەلەفزیۆن دەکەن‪ ،‬خشتەیەکیان‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە " ب��ڕی ئۆمێد‬ ‫بەژیان " دروستکردووە‪.‬‬ ‫بە وت��ەی گۆڤاری "تایم‬ ‫" بە پێی ئەو زانیاریانەی کە‬ ‫لەزیاتر لەهەزار کەسی سەرو‬ ‫‪ ٢٥‬ساڵ کۆکراوەتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫کەسانی تەمەن گەورەساڵ لە‬ ‫ئوستورالیا لە شەو و رۆژێکدا‬ ‫بە تێکڕایی ‪ ٦‬کاتژمێر سەیری‬ ‫تەلەفزیۆن بکەن (‪)٤.٨‬ساڵ‬ ‫کەمتر ل��ەوان��ەی ک��ە سەیری‬ ‫تەلەفزیۆن ناکەن دەژیین‪.‬‬ ‫هەر بەپێی ئەم توێژینەوەیە‪،‬‬ ‫هەرکاتژمێرسەیری تەلەفزیۆن‬ ‫ک��ردن بۆکەسانی س��ەرو ‪٢٥‬‬ ‫س���اڵ ه��اوت��ای��ە ل��ەگ��ەڵ ‪٢٢‬‬ ‫خولەک دابەزین لە " ئۆمێد بە‬ ‫ژیاندا "‪.‬‬ ‫دۆزینەوە لێکۆڵینەوەییەکان‬ ‫ه��ەروەه��ا پیشانی دەدات کە‬

‫سەیرکردنی تەلەفزیۆن بەهەمان‬ ‫ئ��ەن��دازەی کێشانی جگەرەو‬ ‫بێجووڵەیی زیانبەخشە‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوە زانستییەکان‬ ‫ل��ەراب��ردوودا پیشانیدەدات کە‬ ‫ئەو جگەرە خۆرانەی کەسەرو‬ ‫‪ ٥٠‬س���اڵ ت��ەم��ەن��ی��ان��ە چوار‬ ‫ساڵ کەمتر لەخەڵکی ئاسایی‬ ‫دەژیین‪ ،‬ئەم کاتە هاوتایە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ کەمبوونەوەی‬ ‫‪ ١١‬خولەک لەتەمەن بۆهەر‬ ‫جگەریەک‪ ،‬ئێستا بەپێی ئەم‬ ‫توێژینەوەیە کێشانی جگەره‌یەک‬ ‫لەخراپیدا یەکسانە بە نیوکاتژمێر‬ ‫سەیری تەلەفزیۆنکردن‪.‬‬ ‫هەروەها هەر بەپێی ئەو‬ ‫توێژینەوەیە ئۆمێد بەژیانی‬ ‫کەسانێک کەجوڵەی پێوویستیان‬ ‫نییە (‪ )١.٥‬کەمترە لەخەڵکیتر‬ ‫ک��ە یەکسانە بەزیانەکانی ‪٢‬‬ ‫کاتژمێر سەیری تەلەفزیۆنکردن‬

‫لە رۆژدا‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەم وتانەدا‬ ‫زۆر جێگەی سەرسوڕمان نییە‬ ‫کە دانیشتنی زۆر لەبەرامبەر‬ ‫تەلەفزیۆندا کارێکی گونجاو‬ ‫ن��ی��ی��ەو چ��االک��ی جەستەیی‬ ‫کەمترتان دەبێت‌و هەرچەند‬ ‫زیاتر سەیری تەلەفزیۆن بکەن‪،‬‬ ‫کەمتر جوڵەتان دەبێت‌و ئامادە‬ ‫دەبن بۆ تووشبوون بەهەندێک‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی وەک شەکرەو‬ ‫نەخۆشی دڵ‪.‬‬ ‫ه��ەرل��ەم پەیوەندییەدا‪،‬‬ ‫زان��ک��ۆی ه��ارڤ��ارد لەمانگی‬ ‫ت �ه‌م��م��وزدا توێژینەوەیەکی‬ ‫ب�ڵ�اوک���ردوەت���ەوە‪ ،‬ک��ە بەپێی‬ ‫ئەوە‪ ،‬ئەگەر کەسێک بۆ ماوەی‬ ‫ح��ەوت ساڵ هەموو رۆژێک‬ ‫‪ ٢‬کاتژمێر سەیری تەلەفزیۆن‬ ‫بکات ئەگەری مردنی لەسەدا‬ ‫‪ ١٣‬زیاد دەکات‪.‬‬

‫ب��ۆی��ە ئ��ەگ��ەر تەلەفزیۆن‬ ‫لەژیانماندا نەبوایە پیاوان(‬ ‫‪ )١.٨‬ساڵ‌و ژنان یەکساڵ‌و‬ ‫نیو زیاتردەژیان‬ ‫(دک��ت��ۆر لنرت ویرمەن)‬ ‫ل���ەزان���ک���ۆی کوینزلەندی‬ ‫ئ��وس��ت��ورال��ی��ا‪ ،‬ب��ڕوای��وای��ە کە‬ ‫تەنها کەمجووڵەیی مرۆڤ‬ ‫لەبەرامبەر تەلەفزیۆندا هۆکاری‬ ‫دابەزینی "ئومێد بەژیان " نییە؛‬ ‫هۆکارێکیتری زیانی سەیرکردنی‬ ‫تەلەفزیۆن‪ ،‬ریکالمکردنی کەناڵە‬ ‫تەلەفزیۆنییەکانە بۆ خواردمەنییە‬ ‫نەگونجاوەکان ‪.‬‬ ‫ه����ەڵ����ب����ەت ب����ەوت����ەی‬ ‫دکتۆرویرمەن‪ ،‬کەمبوونەوەی‬ ‫" ئومێد بە ژی��ان " بەهۆی‬ ‫سەیرکردنی تەلەفزیۆنەوە تەنها‬ ‫ب��ەک��وژان��ەوەی تەلەفزیۆنەکە‬ ‫چارەسەر دەبێت ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری ‪Times‬‬


‫ته‌ندرستی‬

‫‪18‬‬

‫لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫بەپێی‬ ‫ن��وێ ک��ە ل��ەگ��ۆڤ��اری تایبەت‬ ‫بە نەخۆشییەکانی کۆئەندامی‬ ‫(‪European‬‬ ‫ه���ەن���اس���ە‬ ‫‪ )Respiratory‬باڵوکراوەتەوە‪،‬‬ ‫سەگە بارهێنراوەکان‪ ،‬بەهۆی‬ ‫هەستی بەهێزی بۆنکردنەوە‬ ‫دەتوانن شێرپەنجەی سییەکان‬ ‫ل��ەق��ۆن��اغ��ە سەرەتاییەکەیدا‬ ‫ب�����دۆزن�����ەوە‪ .‬ت���وێ���ژەران���ی‬ ‫نەخۆشخانەی (شیلرهوهەی)‬ ‫ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا ب���ۆ یەکەمجار‬ ‫دۆزیویانەتەوە کەئەم سەگانە‬ ‫دتوانن شێرپەنجەی سییەکان‬ ‫بە متمانەی زۆرەوە لەقۆناغی‬ ‫زۆر سەرەتاییدا بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫شێر پ��ەن��ج��ەی سییەکان‬ ‫یەکێکە لە دو جۆر شێرپەنجەی‬ ‫زۆرب��او لەنێو ژن��ان‌و پیاوانی‬ ‫ئ��ەوروپ �ی‌و س��ااڵن��ە نزییکەی‬ ‫(‪ )٣٤٠‬ه��ەزار كه‌س بەهۆی‬ ‫ئ��ەم شێرپەنجەوە لەجیهاندا‬ ‫دەمرن‬ ‫ئ��ەم ج���ۆرە لەشێرپەنجە‬ ‫ل����ەس����ەرەت����ادا ه��ی��چ ج���ۆرە‬ ‫نیشانەیەک لەخۆی پیشاننادات‌و‬ ‫دۆزینەوەی لەسەرەتادا بەتەواوی‬ ‫بە ڕێکەوتەو شێوازەکانی ئێستا‬ ‫ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی شێرپەنجەی‬ ‫سییەکان زۆر جێگەی متمانە‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە زانایان لێکۆڵینەوەیان‬ ‫لەسەر بەکارهێنانی نموونەکانی‬ ‫ه���ەن���اس���ەدان ل���ەداه���ات���وودا‬ ‫ک�����ردووە‪ .‬ل���ەم ش���ێ���وازەدا‪،‬‬ ‫پێکهاتەی ئەندامی (‪volatile‬‬ ‫‪ )organic compounds‬کە‬ ‫لەگەڵ شێرپەنجەدا پەیوەندی‬ ‫هەیە دەدۆزنەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند چەندین بەرنامەی‬ ‫جیاواز بە تەکنەلۆژیای نوێوە‬ ‫لێکۆڵینەوەیان لەسەرکراوەو‬ ‫پ���ەرەی���ان س���ەن���دووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەکارهێنانی ئەم شێوازانە لە‬ ‫کلینیکە پزیشکییەکاندا هێشتا‬ ‫ئ��اس��ان ن��ی��ی��ەو نەخۆشەکان‬ ‫لەپێشدا نابێت هیچ بخۆن یان‬ ‫ج��گ��ەرە بکێشن‪ .‬هەروەها‬ ‫لەوانە پرۆسەی درێژخایەن‌و‬ ‫ریسکاویی‌و پڕهەڵەیە‪ .‬بۆیە‬ ‫تاوەکو ئێستا پێوەرێکی تایبەتی‬ ‫بۆ دانەنراوە‪.‬‬ ‫کە‬ ‫لەلێکۆڵینەوەیەکدا‬

‫بەکارهێنانی سەگ بۆ‬ ‫دۆزینەوەی شێرپەنجەی سییەکان‬

‫محه‌مه‌د دوكانی‌‪ .‬ئه‌ندازیاری‌ كاره‌با‬

‫ب��ەت��ازەی��ی ئ��ەن��ج��ام��دراوە بۆ‬ ‫دۆزینەوەی پێکهاتە ئەندامییەکان‬ ‫لەنێو ه��ەن��اس��ەدان��ەوەدا سەگ‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ ،‬بەبەکارهێنانی‬ ‫سەگە بارهێنراوەکان توێژەران‬ ‫لێکۆڵینەوەیان لەسەر کۆمەڵێک‬ ‫ك�ه‌س بەئەنجام گەیاند‪ ،‬ئەم‬ ‫کەسانە پێکهاتبوون لەنەخۆشی‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی سییەکان‌و‬ ‫نەخۆشی ئاسایی سییەکان‌و‬ ‫کەسانی ساخ‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران زنجیرەیەک‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ان بۆئەوەی‬ ‫سەگەکان بتوانن بەشێوەیەکی‬ ‫متمانەپێکراو كه‌س ‌ی ساخ لە‬

‫ناساخ جیا بکەنەوە (تەنانەت‬ ‫بەبەکارهێنانی ج��گ��ەرەش )‬ ‫بەئەنجام گەیاند‪.‬‬ ‫ل����ەم ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەدا‬ ‫سەگەکان توانییان( ‪ )٧1‬کەس‬ ‫لە( ‪ )١٠٠‬کەسی تووشبوو بە‬ ‫شێرپەنجەی سییەکان بدۆزنەوە‬ ‫و( ‪) ٣٧٢‬کەس لەنێو( ‪٤٠٠‬‬ ‫) ک��ەس خەڵکی س��اخ جیا‬ ‫بکەنەوە‪.‬‬ ‫سەگەکان هەروەها توانییان‬ ‫نەخۆشە ئاساییەکانی سییەکان‬ ‫لەشێرپەنجەییەکان جیابکەنەوە‌و‬ ‫تەنانەت ئەوانەی کە جگەرەی‬ ‫زۆریان کێشابوو بدۆزنەوە‪ .‬ئەم‬

‫تاقیکردنەوەیە پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫سەگەکان دەت��وان��ن جیاکاری‬ ‫بکەن لەنێوان بۆنی جگەرەو‬ ‫دەرم�������ان‌و خ���واردەم���ەن���ی‌و‬ ‫نەخۆشەکانی ئاسایی سی‌و‬ ‫نەخۆشە شێرپەنجییەکان‪.‬‬ ‫تورستن وال��ز‪ ،‬نووسەری‬ ‫ئەم راپۆڕتە لەنەخۆشخانەی‬ ‫(شیلر هوهە) دەڵێت‪:‬‬ ‫"لە هەناسەی نەخۆشەکانی‬ ‫ت��ووش��ب��وو ب��ە شێرپەنجەدا‬ ‫هەندێک مادەبوونی هەیە کە‬ ‫لەگەڵ مادەکانی نێوو هەناسەی‬ ‫خ��ەڵ��ک��ی س����اخ ج���ی���اوازە‪.‬‬ ‫هەستی بۆنکردنی بەهێزی ئەم‬

‫سەگانە لەقۆناغی سەرەتاییدا‬ ‫دەت���وان���ێ���ت ب���ی���دۆزێ���ت���ەوە‪.‬‬ ‫دەرئەنجامەکان دەیسەلمێنن کە‬ ‫لەنێو نەخۆشەکانی تووشبوو‬ ‫ب��ە ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی سییەکان‬ ‫دیاریکراو‬ ‫تایبەتمەندیێکی‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬ئەمە هەنگاوێکی‬ ‫گ���ەورەی���ە بۆباشتر ناسینی‬ ‫شێرپەنجەی سییەکان‪ .‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەمانەشدا ئێمە پێوویستە‬ ‫پێکهاتەی م��ادەک��ان��ی نێوو‬ ‫هەناسەدانەوەی نەخۆشەکان‬ ‫بە وردی بدۆزینەوە‪ ،‬چونک‌ه‬ ‫س��ەگ ن��اک��رێ��ت بایۆکیمایی‬ ‫شێرپەنجەمان بۆ باس بکات!"‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪19‬‬

‫ئایا سەرکردەکان؛ باری دەروونیان تەواوه‌؟‬ ‫ئایا ئامفتامین بوو بەهۆی شکانی هیتله‌؟ ئایا ئەو سترویدانەی کە جان ئیف کەنەدی بە کاریدەهێناو سەرخۆشی دەکرد‪ ،‬لەسەر‬ ‫سەرکەوتنەکانی کاریگەری هەبوو؟ ئایا سیاسەتمەدارە نەخۆشەکان لەبارۆدۆخی قەیراناویدا دەتوانن باشترین بڕیار بدەن؟ ئەمانە‬ ‫پرسیار گەلێکن کە بەهۆی باڵوبوونەوەی کتێبێکی نوێ دروستبووە‪.‬‬ ‫ن�����ات�����ەواوی دەروون������ی‬ ‫زۆربەی کات ئازاری کەسەکە‬ ‫دەدات‌و زۆرک��ەس تێدەکۆشن‬ ‫خۆیان لەنەخۆشییە دەرونییەکان‬ ‫ب��ەدور بگرن تاوەکو ژیانێکی‬ ‫شادترو تەندروستتریان هەبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا ناتەواوی دەروونی‬ ‫بەراستی هەمیشە زیانبەخشە‬ ‫یان هەندێکجاریش سوودمەندە‪،‬‬ ‫توێژەران لەئێستادا لەسەر خاڵی‬ ‫ب��ەه��ێ��زی ک��ەس��ان��ی توشبوو‬ ‫بە نەخۆشییە دەرونییەکانەوە‬ ‫ه��ەڵ��وێ��س��ت��ە دەک������ەن‪ ،‬باسی‬ ‫ئ��ەوە دەکرێت لەوانەیە پیاوو‬ ‫ژن����ە گ���ەورەک���ان���ی مێژوو‬ ‫س��ەرک��ەوت��ن��ەک��ان��ی��ی��ان بەهۆی‬ ‫ناتەواوی دەرونییەوە بێت‪.‬‬ ‫هەندێک لەتوێژەران لەسەر‬ ‫ئەو بڕوایەن‪ ،‬تایبەتمەندییەکانی‬ ‫ن��ات��ەواوی دەروون���ی دەکرێت‬ ‫ببێت بەهۆکار بۆ سەرکەوتنی‬ ‫ک���ەس���ەک���ە‪ .‬ب����ۆ نموونە‪،‬‬ ‫خەمۆکی زۆر دەبێت بەهۆی‬ ‫بارودۆخێک کە لەدروونناسیدا‬ ‫پ��ێ��ی دەوت����رێ����ت ک���اوێ���ژی‬ ‫بیرکردنەوە‪ .‬لەم بارودۆخەدا‬ ‫کەسەکە دۆخەکە بۆچەندینجار‬ ‫لەمێشکییدا دەهێنێت‌و دەبات‪.‬‬ ‫لەئێستادا توێژەران دەڵێن ئەم‬ ‫چەندبارەکردنەوەیە لەوانەیە‬ ‫ئاسودەبەخش نەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەئەنجامدا یارمەتی کەسەکە‬ ‫دەدات ت��اوەک��و رێگەیەک بۆ‬ ‫دەرچ�����وون ل���ەو ب���ارودۆخ���ە‬ ‫بدۆزێتەوەو یان بڕیارێکی باشتر‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫لەئێستادا ژم����ارەی ئەو‬ ‫توێژینەوانەی پشتگیری ئەم‬ ‫رایە دەک��ەن زۆر نیین و زۆر‬ ‫لە توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن‬ ‫کە تێکچوونە دەروونییەکان‬

‫الیەنی خراپەیان یەکجار زۆرترە‬ ‫لەالیەنی باشە‪ .‬بۆ نموونە لە‬ ‫خەمۆکی ق��ورس��دا‪ ،‬کاوێژی‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوە زۆرب����ەی کات‬ ‫نالۆجیکە‪ ،‬بۆیە قورسە بڕیار‬ ‫بدەین کە بەرهەمی دەبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم نەسیر قایمی ‪ ،‬پرۆفیسۆری‬ ‫زانکۆی تافتز لەبۆستن لەسەر‬ ‫ئەو بڕوایەیە پیاوە گەورەکان‌و‬ ‫س��ی��اس��ەت��م��ەدارەک��ان��ی جیهان‬ ‫ل��ەخ��راپ��ت��ری��ن ب����ارودۆخ����دا‬ ‫ناتەواوی دەرونییان هەبووەو‬ ‫نەخۆشیەکەیان تایبەتمەندێتی‬ ‫ت��ێ��دا ب��ەه��ێ��زک��ردوون ک��ە بۆ‬ ‫کارەکەیان پێویستیان پێیبووە‪،‬‬ ‫هەڵبەت قسەی وا پێوویستی بە‬ ‫بەڵگەی بەهێز هەیە کە بەداخەوە‬ ‫ق��ای��م��ی ن��ی��ی��ەت��ی‪ .‬لەالیەکی‬ ‫ترەوە ئەگەر تایبەتمەندییەکانی‬ ‫وەک��و راستبینی‪ ،‬خەمخۆری‪،‬‬

‫بەرگری‌و داهێنان کە لەراستییدا‬ ‫بۆ ژیانمان لە جیهاندا پێویستن‪،‬‬ ‫لەنەخۆشیێکی دەرونیدا بەهێز‬ ‫دەب�����ن ب��ۆچ��ی نەخۆشییە‬ ‫دەرونییەکان بەرباڵوترنابن؟‬ ‫ق���س���ەی ئ����ەو ک���ە کەسانی‬ ‫لەئازارەکان بەباشی تێناگەن‪،‬‬ ‫چونک‌ه تەجروبەیان نەکردووەو‬ ‫هەربەو هۆکارە ناتوانن بەباشی‬ ‫ه��اوخ��ەم��ی ب���ک���ەن‪ ،‬دوورە‬ ‫لەراستییەوە‪.‬‬ ‫ل����ەالی����ەک����ی ت��������رەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە راس��ت��ە سیاسەتمەدارە‬ ‫س��ەرک��ەوت��ووەک��ان زۆرب���ەی‬ ‫ک���ات ل��ەج��ەن��گ��دا شکستیان‬ ‫خ��واردوەو بە پێچەوانەشەوە‪.‬‬ ‫دەک���رێ���ت ئ���ەم زانیاریەش‬ ‫ب��ۆزان��ی��اری��ی��ەک��ان زیادبکرێت‬ ‫کە پیشانیدەدات سەرکەوتنی‬ ‫سیاسەتمەدار زۆرتربەندە لەسەر‬

‫پەیوەندییەکانی‬ ‫ل���ەگ���ەڵ الی���ەن���گ���رەک���ان���ی‌و‬ ‫تایبەتمەندییە کەسیەکانی خۆی‬ ‫کارییگەری ک��ەم��ت��رە‪ .‬بۆیە‬ ‫دەک��رێ��ت بوترێت کەسانێکی‬ ‫وەک چ���ه‌رچ���ل‪ ،‬ج���ان ئیف‬ ‫ك��ەن��ەدی‪ ،‬ئ��اب��راه��ام لینکۆڵن‪،‬‬ ‫گاندی‌و تەنانەت جورج بۆش‬ ‫لەکاتی قەیرانەکاندا کارییگەریان‬ ‫ه��ەب��وو‪ ،‬چونک‌ه تێدەکۆشان‬ ‫چاالکییەکانیان لەئاراستەی‬ ‫حەزەکانی ئەو کەسانەدا بێت‬ ‫کە نوێنەرایەتیان دەکردن‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم پرۆفیسۆر قایمی‬

‫بە ئاراستەیەکی زۆر جیاواز‬ ‫بیردەکاتەوە‪ :‬ئەوەی کە دۆخی‬ ‫دەروونی سیاسەتمەدارێک بەچ‬ ‫ئاراستەیەکدا دەیبات‪ ،‬شیکارێکی‬ ‫زۆر س��ەرن��ج��راک��ێ��ش��ە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کێشەکە لێرەدایە لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەر ب��ارۆدۆخ��ی دەروونی‬ ‫ی مێژۆییانەوە‪،‬‬ ‫کەسەکان لەروو ‌‬ ‫لەروانگەی زانستییەوە ورد نییە‪.‬‬ ‫ب��ەه��ەرح��اڵ‪ ،‬بەپێی قسەکانی‬ ‫سەرکەوتنەکانی‬ ‫ق��ای��م��ی‪،‬‬ ‫ج��ان ئیف ک��ەن��ەدی بەهۆی‬ ‫ستروییدەکان‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫و ئ��ام��ف��ات��ام��ی��ن��ەک��ان��ەوە بووە‬ ‫ک���ە س���ەرخ���ۆش���ی دەک�����رد‪.‬‬ ‫هیتله‌ر ب��ەه��ۆی زیادەرەویی‬ ‫لەبەکارهێنانی ئامفتامینەکان‬ ‫بووبوو بە کەسێکی مانیک‌و‬ ‫ش��ک��س��ت��ی خ������وارد‪ ،‬نیکسن‬ ‫ک���ە زۆرب�������ەی ک����ات وەک‬ ‫سیاسەتمەدارێکی سەرکەوتوو‬ ‫ن��اودەب��رێ��ت ل��ەزۆرب��ەی ئەو‬ ‫کاتەنەی کە لەکاتی ئاشتیدا‬ ‫لەسەر کورسی دەسەاڵتدا‬ ‫ب��وو نەخۆشی پارانویدو‬ ‫خەمۆکی هەبوو‪.‬‬ ‫هەڵبەت خودی قایمی‬ ‫لەالپەرەکانی کۆتایی کتێبەکەییدا‬ ‫ئەمە قبووڵ دەکات کە ئەم باسانە‬ ‫هێشتا رێگەیەکی درێ���ژی بۆ‬ ‫سەلماندن لەبەردەمدایە‪ ،‬چونک‌ه‬ ‫کەس ناتوانێت بڵێت بۆ نموونە‬ ‫خەمۆکی سیاسەتمەدارێک بە‬ ‫چ شێوازێک لەسەر بڕیارەکانی‬ ‫کارییگەری دادەنێت‪ .‬وا دێتە‬ ‫بەرچاو ئەم توێژەرە دەیەوێت‬ ‫ف��ەزای سلبی سەر ناتەواوییە‬ ‫دەرونییەکان الببات‪ .‬بەاڵم بۆ‬ ‫ئەم کارە پێویستی بە بەڵگەی‬ ‫زیاترە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪20‬‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫ه هه‌ڵواسراوه‌کانی‬ ‫باخچ ‌‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫بابل‬

‫‪21‬‬

‫ی‬ ‫ی بابل یان باخچ‌ه هه‌ڵواسراوه‌كان ‌‬ ‫باخچه‌ هه‌ڵواسراوه‌كان ‌‬ ‫ی بابل(عێراقی‌ ئێستا) یه‌كێك‌ه له‌حه‌وت‬ ‫(سیرامیس)‌و دیواره‌كان ‌‬ ‫ی جیهان‪،‬ئه‌م دوو شوێنه‌وار‌ه له‌الیه‌ن (بخت‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كه‌ ‌‬ ‫ی ساڵی‌ (‪)600‬پ‪.‬ز درووستكراون‪.‬‬ ‫ی دووه‌م) له‌نزیك‌ه ‌‬ ‫النسر ‌‬ ‫ئه‌م شوێنه‌واره‌ له‌نووسینه‌كانی‌ مێژوونووس‌ه یۆنانیه‌كانی‌ وه‌كو‬ ‫(ئه‌سترابۆو دیودوروسسیكولوس)دا باسكراوه‌‪ .‬له‌ڕاستیدا‬ ‫ی‬ ‫ی بابلیه‌كاندا ئاماژه‌ به‌شێوازو چۆنیه‌تی‌ درووستكردن ‌‬ ‫له‌نووسین ‌‬ ‫ئه‌م باخچان‌ه نه‌كراوه‌‪ .‬و‌ه جێگه‌ی‌ ئاماژه‌ی‌ه ئه‌م باخچانه‌ بۆ‬ ‫ی هاوسه‌ره‌كه‌ی‌ (بخت نه‌سر) درووستكراوه‌‪.‬‬ ‫خۆشحاڵكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی (پادشا ‌‬ ‫ی هوخشتره‌ ‌‬ ‫(ئامیتیس)ی‌ كچی‌ (ئه‌ژیدهاك)و نه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجامدا بۆئه‌وه‌ ‌‬ ‫ماد) له‌گه‌ڵ (بخت نه‌سر) هاوسه‌رگیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ئاشتی‌ له‌نێوان ئه‌م دوو قه‌ومه‌دا به‌رقه‌رار بكرێت‌و په‌یوه‌ند ‌‬ ‫سیاسی‌‌و كۆمه‌اڵیه‌تیان به‌هێزبێت‪.‬سه‌رزه‌مینی‌ ماد كه‌ (ئامیتیس)‬ ‫ی تێدا په‌روه‌رده‌كرابوو ناوچه‌یه‌كی‌ سه‌وزو چیایی‌‌و گیایی‌‌و‬ ‫‌‬ ‫ی بابله‌و‌ه ك‌ه‬ ‫ی ناوچه‌ ‌‬ ‫ی خۆشی‌ هه‌بوو به‌پێچه‌وانه‌ ‌‬ ‫ئاووهه‌وایه‌ك ‌‬ ‫ی ماوه‌یه‌ك (ئامیتیس) نه‌خۆش ده‌كه‌وێت‬ ‫گه‌رم‌و وشكبوو‪ .‬دوا ‌‬ ‫ی خۆیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی له‌ناوچ‌ه سه‌وزو خۆشه‌كه‌ ‌‬ ‫ی دووكه‌وتنه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌هۆ ‌‬ ‫بۆی‌ه (بخت النسر) بڕیاریدا تا ئه‌م باخچه‌ هه‌ڵواسراوان‌ه درووست‬ ‫ی هاوسه‌ره‌كه‌ی‌ بداته‌وه‌‪ .‬سه‌رچاوه‌كان‬ ‫بكات‌و له‌م ڕێگه‌یه‌و‌ه دڵ ‌‬ ‫پێمان ده‌ڵێن كاتێك باخچ‌ه هه‌ڵواسراوه‌كان درووستكران‬ ‫ی سێ‌ هه‌زار ساڵه‌یان تێپه‌ڕاندبوو‪ ،‬بابل‬ ‫بابلیه‌كان مێژوویه‌ك ‌‬ ‫ی سۆمه‌ریه‌كان بوو‪ ،‬دواتر له‌الیه‌ن‬ ‫سه‌ره‌تا شوێنی‌ نیشته‌جێبوون ‌‬ ‫ئه‌كه‌دیه‌كانه‌و‌ه داگیركراو پێنج سه‌د ساڵ دوای‌ ئه‌م مێژوو‌ه‬ ‫ی نێوان دوو ڕووباره‌و‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن چه‌ند قه‌ومێكه‌وه‌ كه‌(له‌باكوور ‌‬ ‫هاتبوون) داگیروكۆنتڕۆڵكرا‪ .‬دواترو دوای‌ چه‌ند داگیركاریه‌ك‬ ‫له‌الیه‌ن چه‌ند ه��ۆزو قه‌ومێكه‌وه‌‪ ،‬سه‌ره‌نجام ئه‌م ناوچه‌ی‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئاشوورییه‌كان‪ ,‬و‌ه له‌ ساڵ ‌‬ ‫بوو به‌شوێنی‌ نیشته‌جێبوون ‌‬ ‫ی‬ ‫()‪626‬پ‪.‬ز (نیوپوالسار) ك‌ه یه‌كێكبوو له‌شازاده‌كانی‌ كلدان ‌‬ ‫ی ئاشوورییه‌كان‬ ‫ی بابل ده‌ژیان‪ ،‬بابلی‌ له‌ژێر ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫كه‌ له‌باشوور ‌‬ ‫ی (نیوپوالسار)ی‌ باوك (بخت نه‌سر)‬ ‫ی كۆچ ‌‬ ‫ده‌رهێنا‪ .‬له‌دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫بوو به‌جێنشینی‌‌و (وه‌كو پێشتریش ئاماژه‌ی‌ پێدرا) له‌ته‌ك كچ ‌‬ ‫ی ماددا هاوسه‌رگیری‌ ئه‌نجامداو ئه‌م باخچ‌ه‬ ‫یه‌كێك له‌پادشاكان ‌‬ ‫ی درووستكرد‪ .‬یۆنانییه‌كان ئه‌م‬ ‫ی بۆ هاوسه‌ره‌كه‌ ‌‬ ‫هه‌ڵواسراوان‌ه ‌‬ ‫باخچه‌یه‌یان به‌ دووه‌مین شوێنه‌واری‌ سه‌رسوڕهێنه‌ری‌ جیهان‬ ‫ی‬ ‫داناوه‌‪ .‬ئه‌م باخچانه‌ تا سه‌رده‌می‌ ئه‌سكه‌ندریش هه‌ر بوون ‌‬ ‫ی نه‌ما‪.‬‬ ‫هه‌بوو‌ه به‌اڵم دواتر هیچ نیشانه‌یه‌ك ‌‬ ‫و‪ :‬ساالر عادل حه‌سه‌ن‬


‫فۆتۆستۆری‬

‫‪22‬‬

‫نهێنییه‌ گەورەکانی مرۆڤایەتی‬

‫فۆتۆستۆری‬ ‫بۆچی خزمە زۆر نزییکەکانمان لە ناوچوون ؟ نزییکەی (‪ ) ٢٤٠٠٠‬ساڵ لەوەو پێش‪،‬‬ ‫جۆری ئێمە واتە هۆمۆسپاینسەکان (‪ )Homo sapiens‬لەجیهاندا تەنها‬ ‫نەبوون هێشتا خزمە زۆر نزییکەکەمان واتە نیاندرتاڵەکان (‪)Neanderthals‬‬ ‫دەژیان جۆرێکیتر لەگیانلەبەری شێوە مرۆڤ لە ئەنده‌نوسیا هەبووە کە هەڵگری‬ ‫جێنی هۆمۆ بووەو (‪) ١٢٠٠٠‬ساڵ لەوەو پێش تیاچوون‪ ،‬هۆی چییە ئەوانە هەموویان‬ ‫تیاچوون‌و ئێمە رزگارمان بوو ئایا نەخۆشی تیابردن یان گۆڕانکاری تووندی ژینگە‬ ‫بووبەهۆی لەناوچوونیان ؟‬

‫هۆبییت (‪)hobbit‬چییە؟ هۆبییت ناوێکە لەسەر ئێسکەپەیکەرێک نراوە کە ساڵی(‬ ‫‪)٢٠٠٣‬دا لەدورگەیه‌کی ئەنده‌نووسیا بەناوی فلۆرس دۆزرایەوە‪ ،‬ئایا هۆبیت لەراستییدا‬ ‫جۆرێک لەمرۆڤەكان تیاچوون؟ ئایا دەبێت ناوی ئەمە بنێن فلۆرساینسیس وەکو‬ ‫جۆرێکیتر لە مرۆڤ بیناسین ؟ یان ئەمە ئێسکەپەیکەری تێکچووی هۆمۆساپینسەکانە‬ ‫؟ ئایا ئەوان جیاوازبوون لەجۆری ئێمە؟ لەوانەیە ئەوان جۆرێک مرۆڤی لەناوچوو‬ ‫نەبن بەڵکو جۆرێک شەمپانزیبن؟ شیکاری ئەم نهێنییە لەوانەیە یارمەتیدەربێت بۆ‬ ‫روونکردنەوەی ئەو رێچکە خێراییەی کە پەرەسەندنی پێدا رۆشتووە‪.‬‬

‫بۆچی مرۆڤ لەسەر دوو پێ دەڕوات؟ باوانەکانمان تەنانەت پیشئەوەی مێشکیان گەورە ببێت یان ئامرازی بەردین‬ ‫بەکاربهێنن دەیانتوانی بەشێوەی ستوونی بوەستن‪ .‬پرسیارێک لێرەدا دێتە پێش بۆچی دەبێت ئەوان لەسەر دووپێ‬ ‫بوەستن لەکاتێکدا مەیمونە خزمەکانیان بە چوار دەست‌و پێ دەرۆشتن؟ لەوانەیە رۆیشتن بە دوو پێ وزەی کەمتری‬ ‫پێویست بێت لەوەی بە دووپێ‌و بە دو دەست بڕۆیشتایەتن‪ ،‬هەروەها ئەو هەلە بۆ دەستەکان دەرەخسا تاوەکو‬ ‫خواردەمەنی پێ بگوازرێتەوە‪ ،‬هەروەها وەستان لەسەر پێ تەنانەت لەوانەیە یارمەتیدەریان بووبێت بۆ ئەوەی‬ ‫کۆنتڕۆڵی پلەی گەرمیان بکەن‪ ،‬چونک ‌ه لەم حاڵەتەدا بەشێکی کەمتر لەپێست راستەوخۆ رووناکی خۆری بەردەکەوێت‪.‬‬

‫ئایا مرۆڤی مودێرن لەگەڵ‬ ‫نیانده‌رتاڵەکاندا سێکسیان کردووە؟ ئایا‬ ‫منداڵی هاوبەشیان هەبووە‪ ،‬ئایا جێنی‬ ‫نیاندرتاڵەکان لە نێو جەستەی ئێمەدا‬ ‫بوونی هەیە؟ هەندێک لەزانایان لەسەر‬ ‫ئەو بڕوایەن لەوانەیە ئەمە رویدابێت‌و‬ ‫لەڕاستیدا نیانده‌رتاڵەکان لەناو‬ ‫نەچووبێتن‪ ،‬بەڵکو لە نێو مرۆڤی مودێرندا‬ ‫توابێتنەوە‪.‬‬ ‫ئێمەی مرۆڤ لەناو گیانلەبەرانی‬ ‫هەسارە ‌ی زەویدا تاقانەین‪ ،‬نهێنی زۆر‬ ‫له‌بارەی چۆنیەتی پەرەسەندنمانەوە‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬کام هەنگاو لەسەرەتادا‬ ‫نرا؟‪ ،‬ئێمە بۆچی بەم رێگەیەدا پەرەمان‬ ‫سەند نەک رێگایەکیتر؟ بۆچی ئێمە‬ ‫تەنها جۆری مرۆڤی بەجێماویین؟ ئەو‬ ‫رێچکانەیتر لەوانەیە ئێمە لەپەرەسەندندا‬ ‫بمانگرتایەتە بەر چیبوون؟ لێرەداو لەم‬ ‫کاتەدا ئێمە چ رێگەیەکی ترمان بۆ‬ ‫پەرەپێدان لەبەردەمدایە؟‬

‫بۆچی مرۆڤ بێتووکە؟ مرۆڤ لەچاو خزمە مەیموونەکانیدا بەتەواوی رووتە‪ ،‬بۆچی ئەم رووتبوونەویە‬ ‫لە تووک رویداوە؟ گومانێک ئەوەیە لەوانەیە باوانەکانمان لەدەشتەکانی ئەفریقادا بۆ فێنککردنەوەی‬ ‫خۆیان توکەکانیان تاشیبێت‪ ،‬بەاڵم بووچونێکی تر دەڵێت لەوانەیە لەدەستدانی تووکەکەمان پەیوەندی‬ ‫بەپارێزگاری کردنیانەوەبێت لەبەرامبەرهێڕشی مشەخۆرەکان کە دەبوون بەهۆی باڵوبوونەوەی نەخۆشی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گومانێکیش هەیە دەڵێت لەوانەیە ئەمە بۆخۆگونجاندن لەگەڵ ژیان لەناو ئاودابێت‪ ،‬هەرچەند زۆرترینی ئەو‬ ‫گیانلەبەرە شیردەرانەی کەلەناو ئاودا دەژیین‌و هاوقەبارەی مرۆڤن لەراستییدا تووکێکی چڕیان هەیە‪.‬‬ ‫هەموومان دەزانین مێشکی مرۆڤەکان کاریگەری گەورەی‬ ‫لەسەر جیهانەکەی داناوە‪ ،‬هەرچەند مێشکی مرۆڤ‬ ‫ئەندامێکی زۆرگرنگە‪ ،‬بەاڵم تەنها لەسەدا دووی‬ ‫بارستایی جەستەی بۆ خۆی تەرخانکردووە‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫یەک لەسەر پێنجی وزەی جەستە بەکار دەهێنێت‪،‬‬ ‫ئەمە لە کاتێکدایە ‪ ٢‬میلیۆن ساڵ لەوەو پێش هیچکام‬ ‫لەباوانەکانمان مێشکیان گەورەتر لەمێشکی مەیمونێک‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ جەستەییدا نەبووە‪ ،‬پرسیارەکە‬ ‫لێرەدا ئەویە چ شتێک پاڵنەر بووە بۆ ئەوەی مرۆڤ‬ ‫مێشکی گەورە ببێتەوە؟ ئەگەر ‌ی ئەوە هه‌یە زیادبوونی‬ ‫زیرەکی یارمەتی باوانەکانمانی دابێت بۆ ئەوەی‬ ‫کەرەستەی باشتر دروستبکەن‪ ،‬ئەویتر بریتییە لەوەی‬ ‫مێشکی گەورە بووە بەهۆی ئەوەی یارمەتییان بدات‬ ‫باشتر لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندی بگرن و کاربکەن‪.‬‬ ‫لەوانەیە گۆڕانکاری توندوخێرا لە ژینگەدا بووە‬ ‫بەهۆی ئەوەی باوانەکانمان لەگەڵ جیهانێکی گۆڕدراودا‬ ‫بەرەوڕوو ببن‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫بۆچی مرۆڤ (‪) ٥٠٠٠٠‬ساڵ لەوەو پێش لەئەفریقاوە بەهەموو جیهاندا باڵو بوویەوە؟ نزییکەی (‪) ٥٠٠٠٠‬‬ ‫ساڵ لەوەو پێش مرۆڤی مۆدێرن بەهەموو دنیادا جگە لەجەمسەری باشور باڵوبووەوە‪ ،‬تەنانەت ئەوان‬ ‫گەشتن بەدورگە زۆر دوورەکانی زەریای هێمن‪ .‬ژمارەیەک لەزانایان ئەم کۆچکردنە دەبەستنەوە بە‬ ‫بازدانێک کە بووە بەهۆی گۆڕانی مێشکمان‌و مودێرن بوونمان‌و دروستبوونی زمانی ئاڵۆزو بەکارهێنانی‬ ‫ئامێری پێشکەوتووو هونەرو کۆمەڵگا‪ .‬بەاڵم بۆچوونێکی گشتیتر بوونی هەیە کە دەڵێت ئەو گۆڕانکاریانە‬ ‫زۆر پێشتر لەکۆچکردنەکە رویداوەو هۆکاری سەرەکی کۆچکردن پەیوەندی بەزیادبوونی ژمارەی مرۆڤ‬ ‫لەئەفریقادا هەبووەو ئەمە بەهۆکاری سەرەکی ئەم شۆڕشی کۆچکردنە دەزانن‪.‬‬

‫ئایا پەرەسەندنی مرۆڤ‬ ‫تاوی سەندووە یان وەستاوە؟‬ ‫بەڵگەکانی ئەم دواییە‬ ‫پیشانی دەدەن پەرپێدان‬ ‫نەوستاوەو به‌پل ‌ه ‌ی ( ‪١٠٠‬‬ ‫) جار زیاتر لەئاستە‬ ‫مێژوویەکەی دوایی‬ ‫باڵوبوونەوەی پیشەی‬ ‫کشتوکاڵی لەئارادایە‪،‬‬ ‫هەندێک لەزانایان گومانیان‬ ‫لەبەهێزی ئەم بەڵگانە‬ ‫هەیەو دەڵێن قورسە‬ ‫بسلمێندرێ کە جێنگەلێکی‬ ‫دیاریکراولەم دواییانەدا‬ ‫بۆهەمیشە گەشەیان سەندووە‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ئەوان زۆرتر جۆرێک‬ ‫لەخۆگونجان دەردەخەن‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا ئەگەر‬ ‫پەرەسەندن لەجیاتی وەستان‬ ‫تاوی سەندووە پرسیارێک‬ ‫دروستدەبێت‪ ،‬ئەم تاودانی‬ ‫پەرەسەندنە بۆچی؟ جۆری‬ ‫خواردەمەنی‌و نەخۆشی‬ ‫لەوانەیە هەندێک لەو‬ ‫فشارانە بن کە بووە بەهۆی‬ ‫ئەوەی مرۆڤ بەرەو گۆڕان‬ ‫بڕوات‪.‬‬

‫مرۆڤ لەکوێ پەرەی سەندووە؟ یەکێک لەپرسیارە جێگەی مشتومڕەکانە‪ ،‬یەکێک لەگریمانەکان‬ ‫ئەوەیە مرۆڤ لەئەفریقا پەرەی سەندووەو بەهەمووجیهاندا باڵوبووەتەوە‪ ،‬لەبەرامبەر ئەمەدا‬ ‫گریمانەی چەند ناوچەیی هەیە‪ ،‬مرۆڤ لەناوچە جۆربەجۆرەکاندا ناکۆکیان لەگەڵ دراوسێکانیاندا‬ ‫هەبووەو ئەمەیە هۆکاری پەرەسەندن‪ .‬هەرچەند گریمانەی پەرەسەندن لە ئەفریقاو باڵوبوونەوە‬ ‫بەجیهاندا پێشرەو و تا رادەیەکی زۆر پشتگیری لێدەکریت بەاڵم گریمانەی چەند ناوچەیش‬ ‫هێشتا هەربە بەهێزی ماوەتەوە‪.‬‬

‫سەرچاوە‪Live science :‬‬

‫یەکەم مرۆڤ کێبوو؟ زاناکان نهێنی زۆریان دەربارەی مرۆڤی کۆ کردوەتەوە‪ ،‬کە مەبەستمان لەمرۆڤی کۆن‬ ‫دووپاکانە‪ ،‬کەهەم مرۆڤی مودێرن دەگرێتەوەو هەم خزمە نزیکەکانی‪ ،‬تێکۆشان بۆ دۆزینەوەی یەکەم مرۆڤ‪،‬‬ ‫یارمەتیمان دەدات وه‌اڵمی بنچینەییترین پرسیاری پەرەپێدانی مرۆڤایەتی بدەینەوە‪ ،‬کام خۆگونجاندن بوو‬ ‫ئێمەی کرد بەمرۆڤ‌و چۆن روییداوە؟‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪24‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫وایماکس چییه‌؟‬ ‫چۆن کاردەکات؟‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬ئاورنگ بۆسکانی‪ .‬ئەندازیاری گەیاندن‬

‫ئایا ئێمە چۆن بە تۆڕی ئینته‌رنێتەوە پەیوەستدەبین؟‬ ‫وەک لەبابەتی پێشوودا‬ ‫لەسەر (‪ )Wi-Fi‬باسمان‬ ‫کرد (لڤینی زانستی ژمارە‬ ‫‪ )٧‬لەئەمڕۆدا بەسێ شێوە‬ ‫دەکرێت پەیوەست ببین بە‬ ‫ئینتەرنێتەوە‬ ‫‪ -١‬پەیوەستبوون بە‬ ‫ب���ان���دی ف�������راوان(‪wide‬‬ ‫‪ :)band‬ک��ە لەڕێگەی‬ ‫کێبڵ‪ ،‬یا ‪ DSL‬وە دەبێت‪.‬‬ ‫پەیوەستبوون‬ ‫‪-٢‬‬ ‫بە بێ وای����ه‌ر(‪)wireless‬‬

‫سیستەمی‬ ‫ل���ەڕێ���گ���ەی‬ ‫‪: Wi-Fi‬ک��ە بەیارمەتی‬ ‫ڕاوتەری (‪)Router‬تایبەتی‬ ‫(‪)Wi-Fi‬وەیە‪.‬‬ ‫ب��ەش��دارب��وان دەتوانن‬ ‫ل��ەش��وێ��ن��ە جیاوازه‌کانی‬ ‫وەک م����ی����وان خ���ان���ە‪،‬‬ ‫چێشتخانە‪ .‬سوود لەتۆری‬ ‫ب�����ێ�����وای�����ەر(‪)wireless‬‬ ‫وەرگرن‪.‬‬ ‫پەیوەستبوون‬ ‫‪-٣‬‬ ‫لەڕێگەی ‪:) )Dial-up‬‬

‫ئەگەر ئەو دوو ڕێگەیەی‬ ‫سەرەوە لەبەردەستدا نەبێت‬ ‫بەناچاری ئەم ڕێگەیە بە‬ ‫کار دەهێنرێت‪ ،‬ڕێگەیەکی‬ ‫س��ادەو سەرەتایی‌و خاوە‬ ‫ب��ۆ پ��ەی��وەس��ت ب���وون بە‬ ‫ئینترنیتەوە‪.‬‬ ‫سەرەکیترین کێشەی‬ ‫بەکارهێنانی باندی فراوان‬ ‫نرخەکەیەتی‬ ‫ب������ەرزی‬ ‫و( ‪ )Wi-Fi‬داپۆشینی‬ ‫شەپۆلەکانی بێوایەرە بۆ‬

‫ن��اوچ��ەی��ەک��ی جوگرافی‬ ‫س���ن���وردار‪ .‬ل��ە ئێستادا‬ ‫تەکنۆلۆجیای ن��وێ ئەم‬ ‫کێشانەی چارەسەرکردووە‪،‬‬ ‫بە بەکارهێنانی خێراییەکی‬ ‫زۆری ب��ان��دی ف���راوان‬ ‫بەنرخێکی کەم‌و دابینکردنی‬ ‫داپ��ۆش��ی��ن��ی ناوچەیەکی‬ ‫فراوانتربەهۆی (‪) Wi-Fi‬‬ ‫وە‪ ،‬ئەم تەکنەلۆجیا نوێە‬ ‫بە ‪ WIMAX‬ن��اس��راوە کە‬ ‫کورت کراوەی‬

‫(‬ ‫‪for‬‬

‫‪Access‬‬

‫یە‪.‬‬

‫‪Worldwide‬‬ ‫‪Interoperability‬‬

‫‪)Microwave‬‬

‫‪ WIMAX‬ه��ەر وەک‬ ‫‪ Wi-Fi‬کار دەکات‪ ،‬تەنها‬ ‫ب���ەو ج��ی��ی��اوازی��ی��ەوە کە‬ ‫خ��ێ��رای��ی��ەک��ەی زۆرت���رەو‬ ‫ن���اوچ���ەی���ەک���ی زۆرت�����ر‬ ‫دادەپ����ۆش����ێ‌و ژم����ارەی‬ ‫بەشداربووانی زۆرترە‪.‬‬ ‫سیستەمی (‪)WIMAX‬‬

‫ل��ە دوو ب��ەش��ی سەرەکی‬ ‫پێک دێت‪:‬‬ ‫ت��������������اوەری‬ ‫‪-١‬‬ ‫بەهەمان‬ ‫(‪:)WIMAX‬‬ ‫ش��ێ��وەی ت���اوەری مۆبایل‬ ‫ک������ار دەک�����������ات‪ ،‬ب���ەو‬ ‫جیاوازییەی کە تاوەرێکی‬ ‫ن��ێ��ردەر (‪)transmitter‬‬ ‫ی (( ‪ WIMAX‬توانای‬ ‫داپۆشینی بەنزیکەیی‪٨٠٠٠‬‬ ‫کیلۆمەتری چوارگۆشەی لە‬ ‫ناوچەیەک هەیە‪ .‬لەکاتێکدا‬ ‫ت�����اوەری م���ۆب���ای���ل(‪cell‬‬ ‫‪)phone‬توانای داپۆشینی‬ ‫ناوچەیەکی بچوکی هەیە‪.‬‬ ‫‪-٢‬وەرگر (‪)receiver‬‬ ‫ی (‪ :)WIMAX‬زۆربەی‬ ‫ک��ات ل��ەس��ەر الپتۆپەکان‬ ‫بوونیان هەیە‪ ،‬یان بەشێوەی‬ ‫دەرەکی بۆ کۆمپیوتەرەکانی‬ ‫سەر مێزدادەنرێن‪.‬‬ ‫تاوەرەکانی سیستەمی‬ ‫( ‪) WIMAX‬توانایان هەیە‬ ‫کە ڕاس��ت��ەوخ��ۆ بەباندی‬ ‫فراوانی بەرز بەئینترنێتەوە‬ ‫ببسترێنەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەم پ��ەی��وەن��دی��ی��ە لە‬ ‫ڕێگەی کێبڵی ژێر زەوی‬ ‫یان بێوایەر(‪ )wireless‬یان‬ ‫لەڕێگەی شەپۆلی ڕادیۆیی‬ ‫م��ای��ک��رۆ ل��ەن��ێ��وان چەند‬ ‫تاوەردا دروستدەکرێت‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان وەرگر‬ ‫(‪)receiver‬و ت���اوەری‬ ‫سیستەمی ( ‪ )WIMAX‬بە‬ ‫دوو شیوەیە‪:‬‬ ‫‪ )a‬تەکنیکی بینینی‬ ‫ن���اراس���ت���ەوخ���ۆ‪ :‬وەک‬ ‫خزمەتگوزاری (‪)Wi-Fi‬‬ ‫وای���ە‪ ،‬کەکۆمپیوتەرەکان‬ ‫دەت��وان��ن ب��ەه��ۆی هەندێ‬ ‫ئ���ال���ێ���ری ب���چ���ووک���ەوە‬ ‫پ����ەی����وەن����دی ب���ک���ەن بە‬ ‫ت�����اوەرەک�����ان�����ەوە‪ .‬لەم‬ ‫ت��ەک��ن��ی��ک��ەدا(‪) WIMAX‬‬ ‫فراوانی لەرەیەکی کەمتر‬ ‫بەکاردەهێنێت کەبەنزیکەی‬ ‫‪ ٢‬تا ‪ ١١‬گێگا هرتزە و‬ ‫وەک (‪ )Wi-Fi‬وای���ە‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەک��ی ت���رەوە درێژی‬ ‫ش��ەپ��ۆل��ە ن���ێ���ردراوەک���ان‬ ‫ئ��ەب��ێ��ت��ە ه����ۆی ئ����ەوەی‬

‫ش��ەپ��ۆل��ەک��ان زی��ات��ر باڵو‬ ‫ب��ب��ن��ەوە‪،‬ه��ەروەه��ا بەهۆی‬ ‫ه��ۆک��ارە فیزیاییەکانەوە‬ ‫وەک (درەخ���ت‪ ،‬بینا) و‬ ‫لەناو بچن‪...‬‬ ‫‪ )b‬تەکنیکی بینینی‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆ (‪point-to-‬‬ ‫‪ : )point‬لەم تەکنیکەدا‬ ‫ئ��ال��ێ��رێ��ک��ی وەرگ������ر ی‬ ‫تایبەت‬ ‫(‪)receiver‬‬ ‫لەشێوەی دەوری ڕاستەو‬ ‫خ��ۆ ب��ەرام��ب��ەر تاوەرێکی‬ ‫‪ ) )WIMAX‬دادەنرێت‪.‬‬ ‫لێرەدا پەیوەندییەکی بە هێز‬ ‫دروست دەبێت‌و ئەگەری‬ ‫ه����ەڵ����ە(‪)error‬ی کەمتر‬ ‫دەبێت لەکاتی گۆڕینەوەی‬ ‫دات������ادا‪ .‬ه���ەروەه���ا ئەم‬ ‫ش��ێ��وازە ل���ەرە لەره‌یه‌کی‬ ‫ب��ەرزت��ر ل��ە خ��ۆ دەگرێت‬ ‫کە دەگاتە ‪ ٦٦‬گێگا هێرتز‬ ‫کە ئەگەری بەیەکداچوون‬ ‫کەمتر دەکات‪.‬‬ ‫ت��ەک��ن��ی��ک��ی( ‪)Wi-Fi‬‬ ‫ن��اوچ��ەی��ەک بەپانتای ‪٦٥‬‬ ‫کیلۆ مەتری چوارگۆشە‬ ‫دادەپ���ۆش���ێ���ت‪ ،‬ب����ەاڵم لە‬ ‫تەکنیکی بینینی راستەوخۆ‬ ‫لە‬ ‫(‪)point-to-point‬‬ ‫(‪ )WIMAX‬دا پانتاییەک بە‬ ‫نزیکەی ‪ ٩٣٠٠‬کیلۆمەتری‬ ‫چوار گۆشە دادەپۆشێت‪.‬‬ ‫ه����ەم����ان ش���ێ���وە کە‬ ‫(‪)WIMAX‬‬ ‫باسمانکرد‬ ‫وەک( ‪) Wi-Fi‬تەکنیکێکە‬ ‫ب���ۆ گ���واس���ت���ن���ەوەی دات���ا‬ ‫ل��ەک��ۆم��پ��ی��وت��ەرێ��ک��ەوە بۆ‬ ‫کۆمپیوتەرێکیتر لەڕێگەی‬ ‫ش�����ەپ�����ۆل‌و ن���ی���ش���ان���ەی‬ ‫ڕادیۆییەوە‪ .‬بەم شێوەیە ئەو‬ ‫الپتۆپ‌و کۆمپیوتەرانەی‬ ‫ک���ە ه��ەڵ��گ��ری وەرگ����ری‬ ‫(‪)receiver‬ی ((‪WIMAX‬‬ ‫ە توانای وەرگرتنی زانیاری‬ ‫ن��ێ��رراوی��ان هەیە لەالیەن‬ ‫ت���������اوەر(‪)transmitter‬ی‬ ‫(‪)WIMAX‬وە‪.‬‬ ‫زی���ات���ری���ن خێرایی‬ ‫گ������ۆری������ن������ەوەی دات�����ا‬ ‫ل��ەس��ی��س��ت��ەم��ی (‪)Wi-Fi‬‬ ‫دەگ��ات��ە ‪ ٥٤‬مێگا بایت‬ ‫لەچرکەیەکدا‪ ،‬کە ئەم بڕە‬

‫لەسیستەمی (‪)WIMAX‬‬ ‫دا دەگاتە ‪ ٧٠‬مێگا بایت‬ ‫ل��ەچ��رک��ەی��ەک��دا‪ .‬ب���ەاڵم‬ ‫جیاوازی سەرەکی لەنێوان‬ ‫ئەم دوان��ەدا خێراییەکەیان‬ ‫نییە بەڵکو توانای ناردنە‬

‫‪25‬‬

‫ب��ۆم��ەوداوی��ەک��ی زۆرت���ر‪.‬‬ ‫توانای ناردنی (‪)WIMAX‬‬ ‫چەند کیلۆمەتر زیاترە لە(‬ ‫‪،)Wi-Fi‬بە شێوەیەک کە لە‬ ‫( ‪ ) Wi-Fi‬توانای ناردنی‬ ‫نزییکەی‪ ٣٠‬مەترە ‪ ،‬بەاڵم(‬

‫‪ ) WIMAX‬بەشێوەیەکی‬ ‫ب��ازن��ەی ب��ە ن��ی��وە تیرەی‬ ‫‪ ٥٠‬کیلۆمەتر دادەپۆشێت‬ ‫ل����ە دەوری ت������اوەری‬ ‫نێردەر(‪)transmitter‬ەکەی‬ ‫خۆی‪.‬‬


‫‪26‬‬

‫ته‌کنه‌لۆجیا‬

‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئه‌و هاککه‌ره‌ی ئیمه‌یلی‬ ‫نوێنه‌ری حکومه‌تی هه‌رێمی له‌تاران هاککرد‬

‫(‪:)Vikikurds‬‬ ‫ی خۆم بۆ هاككردن دانا‬ ‫ی ته‌مه‌ن ‌‬ ‫یازد ‌ه ساڵ ‌‬

‫ته‌کنه‌لۆجیا‬

‫زۆرج��ار زیڕە لەهەندێک‬ ‫ک��ەس هەڵدەستێت‌و دەڵێن‬ ‫ه��اک��ک��راوی��ی��ن‪ ،‬بەشێوەیەک‬ ‫هاککردنی ئیمێل‌و فەیسبووک‬ ‫لە نێو بەکارهێنرانی کورددا بووە‬ ‫بەدیاردە‪ ،‬سەبارەت بەدیاردەی‬ ‫هاک‌و خۆپارێزی لەهاککران‪،‬‬ ‫گ��ۆڤ��اری لڤینی زانستی بە‬ ‫پێویستی زان��ی گفتۆگۆیەکی‬ ‫ئەنتەرنێتی لەگه‌ڵ هاککەری‬ ‫ڤیکی ک�������ورد(‪)Vikikurds‬‬ ‫ئەنجامبدات‪ .‬ئ��ەم هاککرە‬ ‫ماوەیەک لەوەو پێش ئیمێلی‬ ‫نوێنەری حکومەتی هەرێمی‬ ‫کوردستانی لەتاران هاککردو‬ ‫چه‌ندان بەڵگەنامەی خستەڕوو‬ ‫ک��ە دەن���گ���دان���ەوەی زۆری‬ ‫هەبوو‪ ،‬ئامانجی گۆڤاری لڤینی‬ ‫زانستی لەم گفتۆگۆیە تەنها بۆ‬ ‫ئاشناکردنی خوێنەرانییەتی‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ه���اک و هاککەر‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ت��وان��ن خۆیان‬ ‫لەزیانەکانی هاککرە خراپەکان‬ ‫بپارێزیین ئێمە بەتەواوەتی دژ بە‬ ‫هەموو ئەوانەیین کە هەرێمی‬ ‫تایبەتی خەلک دەبەزێنن‌و ئەم‬ ‫شتە پەسەند ناکەین‪.‬‬ ‫دوای����������ی ه���ەن���دێ���ک‬ ‫پەیامگۆڕینەوە (‪)Vikikurds‬‬ ‫ی ه��اک��ک��ەر بەسوپاسەوە‬ ‫پرسیارەکانی‬ ‫وه‌اڵم������ی‬ ‫داینەوە‪ .‬هەرچەند‪ ،‬قسەکردن‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��اک��ک��ردا کارێکی‬ ‫بێمەترسی نییە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئ��ەگ��ەر نەیناسییت‪ .‬وەکو‬ ‫ئ��ەو پەیامنێرە وای��ی لەگەڵ‬ ‫ت��اوان��ب��ارێ��ک��دا ل��ە شوێنێکی‬ ‫چ��ۆڵ��دا گ��ف��ت��ۆگ��ۆدەک��ات و‬ ‫ب����ەردەوام دەب��ێ��ت بترسێت‬ ‫ن��ەک��ا زی��ان��ی پێبگات‪ ،‬ئەو‬ ‫ترسە الی ئێمەش هەبوو‪،‬‬ ‫ن��ەک��ا ب��ەن��اردن��ی لێنکێک‌و‬ ‫فێڵلێکردنمان هاکمان بکات‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێمە ئەم هاککرەمان‬ ‫وەک ک��ەس��ێ��ک��ی شەریف‬ ‫ه���ات���ەب���ەرچ���او‪ ،‬هەرچەند‬ ‫هاککردنی ئیمێلی نووینەری‬ ‫حکومەتی ه��ەرێ��م لەتاران‬ ‫پەسەند ناکەین ب��ەاڵم ئەم‬ ‫زۆرت��ر لە هاککەرەباشەکان‬ ‫دەچ��������وو ت����ا ه���اک���ک���ەرە‬ ‫خراپەکان‪.‬‬

‫لڤینی زانستی‪ :‬هاککەر‬ ‫بە کێ دەوترێ؟‬ ‫‪ :Vikikurds‬هاککەر‬ ‫بەو کەسانە دەوترێت کە لە‬ ‫بەشی سیکیۆریتی کۆمپیۆتەردا‬ ‫پرۆفیشناڵن‌و لەتەکنەلۆژیای‬ ‫زۆر قورس سوودوەردەگرن‬ ‫دەستبەسەراگرتنی‬ ‫ب���ۆ‬ ‫کۆمپیوتەرێک یان سیرڤەرێک‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬خەڵک‬ ‫چیبکەن تاهاک نه‌کرێن؟‬ ‫‪ :Vikikurds‬بۆ خەڵک‬ ‫بەگشتی ب��اش��ت��رە ل��ە ئه‌نتی‬ ‫ڤ��ای��رۆس‌و ف��ای��رواڵ سوود‬ ‫وەرگ����رن (ب��ۆ ئ���ەوەی هیچ‬ ‫پرۆگرامێک بێ پەسەندکردنی‬ ‫ئێمە ن��ەت��وان��ێ��ت پەیوەستی‬ ‫ئەنتەرنێت ببێت ) زۆر شتی‬ ‫تریش هەن کە لەم ڤیدیۆییەدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫‪http://www.ferbon.‬‬

‫‪com/main/?p=156‬‬

‫ب��ەاڵم ئەگەر کەسایەتی‬ ‫ن���اس���راو ی����ان دەزگ���ای���ەک‬ ‫بێت‪ ،‬دەبێت بۆ سکیوریتی‬ ‫کەسانێک ب��ەک��ار بهێنن بۆ‬ ‫پارێزگاری لەخۆیان‌و هەروەها‬ ‫بەکارهێنانی هاردوەیر فایروال‬ ‫و سێرڤێر ریچیکێر‪ ،‬یان‬ ‫ئانتی ڤایرۆس کە بە تایبەتی‬ ‫دەن��ووس��رێ��ت زۆر گرنگە‪،‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە ک��ەس��ێ��ک بێت‬ ‫شارەزابێت لە نووسێنی کرم‬ ‫(‪ ،)Worm‬پرۆگرامێک کە بۆ‬ ‫سمین‌و چوونەژورە بە دزی‬ ‫دەنووسرێت‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬هەندێک‬ ‫ج����ار زی�����رە ل���ە هەندێک‬ ‫خەلک (بەتایبەتی کەسانی‬ ‫ناسراو ) هەڵدەستێت دەڵێن‬ ‫هاککراویین‪ ،‬ئایا بەراستی‬ ‫ئ���ەوان���ە ه���اک���ک���راون یان‬ ‫پ��اس��ۆردەک��ەی��ان بەشێوەیەک‬ ‫دزراوە‪ ،‬ک���ە دزی���ن���ی ئەم‬ ‫پ���اس���ۆردان���ە زۆر زیرەکی‬ ‫پێویست نییە‪.‬‬ ‫‪ :Vikikurds‬هاککردنی‬ ‫ه���ەر شتێک لەئەنتەرنێتدا‬ ‫پێویستی بە رێگای تایبەتی‬ ‫خ��ۆی ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ئێمێل‬ ‫بێ هاک کردنی زۆر ئاسان‬ ‫نییە‪ ،‬چۆنک‌ه یاهۆ‪ ،‬جی مێل‪،‬‬

‫‪27‬‬

‫الی�����ڤ‪ ...،‬زۆر کەسیان‬ ‫هەیە کە بەشێک لە باشترین‬ ‫ه��اک��ک��ەرەک��ان��ی جێهانن و‬ ‫ئ����ەوان رێ��گ��ای هاککەران‬ ‫دەگ���رن‪ ،‬بۆیە هاککردن بۆ‬ ‫ئیمێل زۆر دژوارە‪ ،‬بۆ ئیمێل‬ ‫زۆرتر دزی دەکرێ یان بەو‬ ‫نەرەمەکارانەی (سۆفتوەیر)‬ ‫کە پرۆگرامەکانیان زۆر دژوار‬ ‫نییەو لە ئینتەرنێتیش زۆرهەن‬ ‫سوود وەردەگریەت(هاککەر‬ ‫فایلێک بۆ کەسێک دەنێرێ‬ ‫کە ئەگەر ئەو کەسە کلیکی‬ ‫بکا هەر شتێک کە بە کیبۆرد‬ ‫دەن��ووس��رێ وەک���و پاسورد‬ ‫بۆ هاککەر دەنێردرێتە سەر‬ ‫ئیمێل ی��ان هاست)ئەمانە‬ ‫ناویان (‪KEYLOGGER ,‬‬ ‫‪)TROJAN‬ە‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬خەڵک‬ ‫چۆن دەتوانن فێری هاککردن‬ ‫ب��ب��ن؟‪ ،‬پێشتر ل��ە پەیامێکدا‬ ‫دەڵێیت رێگەیەکی تایبەتی‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬دەکرێ هەندێک‬ ‫رێگە باسبکەیت‬ ‫‪ :Vikikurds‬ئێستا هاک‬ ‫ل���ەزۆر ش��وێ��ن فێردەکرێت‬ ‫وەک����و زان���ک���ۆک���ان‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫بۆئەوەی کەسێک خۆی ببێت‬ ‫بە هاککەردەبێت کارلەسەر‬ ‫ئەم بابەتانە بکات‬ ‫‪C o m p u t e r -1‬‬ ‫‪IT‬‬

‫‪basics‬‬

‫‪basics-2‬‬

‫‪basics-3‬‬

‫‪Programming‬‬

‫‪network and protocol-4‬‬ ‫‪programming‬‬ ‫***‬

‫‪source‬‬

‫‪Programming‬‬

‫‪full‬‬

‫‪Open‬‬ ‫‪OP‬‬

‫‪buging-6 script security-5‬‬

‫‪trace‬‬

‫‪with‬‬

‫‪Programming‬‬

‫‪security-7‬‬

‫ئەم بابەتانە بۆ فێربوونی‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ە سیکیوریتی‬ ‫(‪ )security‬گرنگە‪ .‬کاتێک‬ ‫ف��ێ��ری س��ک��ی��وری��ت��ی ب���وون‬ ‫بێگومان دەت��وان��ن هاکیش‬ ‫بکەن‬ ‫ف����ێ����رب����وون����ی ه����اک‬ ‫(هاککەری راست ) پێویستی‬ ‫بە هەوڵدانێکی زۆرە‪ ،‬شەو و‬ ‫رۆژت دەبات خۆت بەتەنها‬ ‫لە نێو جیهانێکدا دەبینیتەوە‪،‬‬ ‫من ‪ ١١‬ساڵی ژیانم لەسەر‬ ‫هاک و کۆمپیوتەر دانا‪ ،‬ئێستا‬ ‫بەخۆم دەڵێم هاککەر‪ ،‬جاری‬ ‫واب���ووە سێ ش��ەو سێ رۆژ‬ ‫نەنووستوم تاوەکو درزێک‬ ‫بدۆزمەوە‪.‬‬ ‫لڤینی زانستی‪ :‬هاکری‬ ‫ب��اش و خ��راپ ه��ەی��ە‪ ،‬ئەی‬ ‫چۆن خەڵک دەتوانن خۆیان‬ ‫لەهاککرە خراپەکان بپارێزن؟‬ ‫بەڵێ‬ ‫‪:Vikikurds‬‬ ‫ه��اک��ک��ەرەک��ان دوو بەشن؛‬ ‫خراپەکان بە دوایی خراپکاری‬ ‫و پ��ارە دەره��ێ��ن��ان و خراپە‬ ‫بۆ خەڵکن‪ ،‬ب��ەالم هاککەرە‬ ‫چاکەکان بەدوایی سکیۆریتی‬ ‫و ئاسایش بۆ خەڵکن وکو دو‬ ‫برا کە یەک دوژمنیان هەیە‪.‬‬ ‫وەک لەسەرەوە باسمکرد‬ ‫خەڵک بۆئەوەی کە هاک نەبن‬ ‫تەنیا دەبێت وشیاربن‪ ،‬لە سەر‬ ‫سایتەکەی س���ەرەوە هەموو‬ ‫شتێک نوسراوە‪.‬‬ ‫ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی‪ :‬تۆ‬ ‫وەک هاککەرێک ئامانجت‬ ‫لەهاککردن چییە؟ کاتێک‬

‫ئ��ی��م��ێ��ل��ێ��ک ی����ان سایتیک‬ ‫ه����اک����دەک����ەی����ت هەست‬ ‫بەچیدەکەیت؟ ئایا چوونە‬ ‫نێو هەرێمی تایبەتی خەڵک‬ ‫چێژتدەداتێ‪ ،‬یان هەست بە‬ ‫تاوان دەکەیت؟‬ ‫ک���اری‬ ‫‪:Vikikurds‬‬ ‫م��ن ه��اک نییە‪ ،‬ک���اری من‬ ‫سیکیۆریتییە‪ ،‬ب��ەاڵم کاتێک‬ ‫هاتم بۆ کوردستان و بینیم کە‬ ‫چ لە خەڵکی ک��ورد دەکرێ‬ ‫و زۆری��ان‪ ...‬به‌رپرسه‌کانی‬ ‫خۆمانن کە وام��ان بە سەر‬ ‫دێنن‪ ،‬بڕیاڕمدا تا ئەم کارە‬ ‫بکەم من بۆ زۆر کۆمپانیاکانی‬ ‫سیکیۆریتی کە ئێستا ئێوەش‬ ‫س�������وودی ل����ێ����وەردەگ����رن‬ ‫کارمکردووە من تا ئێستا هیچ‬ ‫سایتێکی راستەقینەم هاک‬ ‫نەکردووە‪ ،‬من پێشتر لە گروپی‬ ‫(‪ )anonymous‬کارمکردووە‬ ‫ب���ۆ ئ������ەوەی ک���ە ئ�����ازادی‬ ‫ئینتەرنێت و خەڵک بپارێزیین‪،‬‬ ‫لە هەر والتێک ئەم کارانەمان‬ ‫ک��رد زۆر زووشتیان گۆڕی‬ ‫بەاڵم بەداخەوە لەکوردستان‬ ‫کەس کاری بە سەر‪ .‬کانەوە‬ ‫نییە‪ ،‬من لە کوردستان ناژیم‪،‬‬ ‫بۆیە پێویستیم بە وە نییە کە‬ ‫خەلک من بناسن یان پارەم‬ ‫بدەنێ(هەر وەک بینیتان زۆر‬ ‫ک��ەس ویستی م��ن ب��ە پارە‬ ‫بکڕێ)‪ ،‬من تەنیا دەمەوێت‬ ‫خ��ەڵ��ک وش���ی���ار ببێتەوەو‬ ‫سەروکەکان وەخۆ بێنەوە‪...‬‬ ‫لە تەواوی ژیانم دا کارم بۆ‬ ‫خەڵکێک کردووە کە ئێستاش‬ ‫نایانناسم و گەلی خۆم نیین‪،‬‬ ‫کورد دەبێ وشیار بێت‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪28‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ی‬ ‫ی كارۆ ڕووناك ‌‬ ‫ێ له‌شان ‌ه ‌‬ ‫ی نو ‌‬ ‫جۆرێك ‌‬ ‫محه‌مه‌د دوكانی‌‪ .‬ئه‌ندازیاری‌ كاره‌با‬

‫رۆژ ب�����ه‌رۆژ ت���ا دێت‬ ‫ژم���اره‌ی‌ دانیشتوانی‌ سه‌ر‬ ‫رووی‌ زه‌وی‌ له‌زیادبوون‌و‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫هه‌ڵكشاندایه‌‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م زی��ادب��وون�ه‌ به‌رچاوه‌ش‬ ‫دانیشتواندا‬ ‫ل����ه‌رێ����ژه‌ی‌‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی‌ وزه‌ باوه‌كان‬ ‫رۆژ به‌رۆژ له‌كه‌می‌ ده‌كه‌ن‌و‬ ‫چه‌ندان بارگرژی‌‌وقه‌یرانیان‬ ‫ب���ۆ س����ه‌رج����ه‌م واڵت���ان���ی‌‬ ‫جیهان ه��ێ��ن��اوه‌ت�ه‌ ئ���اراوه‌و‬ ‫فشارێكی‌ قورس‌و گه‌وره‌شی‌‬

‫خستۆته‌ سه‌رشانی‌ ب���ازاره‌‬ ‫گه‌وره‌كانی‌ ئابووری‌ جیهان‪.‬‬ ‫ل���ه‌م ن��ێ��وه‌ن��ده‌ش��دا واڵت���ه‌‬ ‫گ���ه‌وره‌و پێشكه‌وتووه‌كانی‌‬ ‫دون��ی��ا ب����ه‌رده‌وام له‌هه‌وڵی‌‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ری‌ ئ���ه‌م قه‌یرانه‌‬ ‫ئ���اب���ووری���ی���ه‌دان‌و هه‌میشه‌‬ ‫ب��������ه‌دوای‌ دۆزی�����ن�����ه‌وه‌ی‌‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی‌ دیكه‌ی‌‬ ‫وزه‌وه‌ن كه‌ ببێته‌ جێگره‌وه‌یه‌ك‬ ‫ب���ۆ ئ����ه‌و ئاسته‌نگییه‌ی‌‬ ‫له‌كورتهێنانی‌ سه‌رچاوه‌كانی‌‬

‫وزه‌ باوه‌كاندا رووده‌دات‪.‬‬ ‫له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌وه‌ ته‌قه‌الكان‬ ‫ل��ه‌ب��واری‌ ده‌سته‌به‌ركردنی‌‬ ‫س����ه‌رچ����اوه‌ك����ان����ی‌ وزه‌‬ ‫ن��وێ��ووه‌ب��ووه‌ك��ان هه‌نگاوی‌‬ ‫گ �ه‌وره‌و به‌رچاوی‌ به‌خۆوه‌‬ ‫ب��ی��ن��ی��ووه‌‪ .‬دی����اره‌ ه���ه‌روه‌ك‬ ‫ده‌زانین چه‌ندان سه‌رچاوه‌ی‌‬ ‫وزه‌ی‌ ن���وێ���ووه‌ ب���وو هه‌ن‬ ‫له‌سروشتدا كه‌ده‌توانرێت بۆ‬ ‫ده‌سته‌به‌ركردنی‌ وزه‌یه‌كی‌‬ ‫پ��اك‌و خ��اوێ �ن‌و ب����ه‌رده‌وام‌و‬

‫ه����اوراو ه����اورێ‌ به‌ژینگه‌‬ ‫ك �ه‌ڵ��ك��ی��ان لێوه‌ربگیرێت‪،‬‬ ‫ل �ه‌پ��ێ��ش �ی‌ پ���ێ���ش���ه‌وه‌ی‌ ئه‌و‬ ‫س���ه‌رچ���اوان���ه‌ش كه‌ئه‌مرۆ‬ ‫له‌جیهاندابره‌ویان پێده‌درێت‬ ‫بریتین له‌سه‌رچاوه‌كانی‌ وزه‌ی‌‬ ‫باو خۆر و گه‌رمی‌ زه‌وی‌‌و‬ ‫بایۆفیوڵ‌و بایۆگازه‌وهتد‪...‬‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی‌ ده‌م���ان���ه‌وێ���ت له‌م‬ ‫لێیبدوێین‌و‬ ‫ب����اب����ه‌ت����ه‌دا‬ ‫ق��س��ه‌ی‌ ل����ه‌ب����اره‌وه‌ بكه‌ین‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌ی‌ وزه‌ی‌ خ��ۆر و‬

‫رووناكییه‌‪ ....‬ئه‌و وزه‌یه‌ی‌‬ ‫ك �ه‌ ده‌ك��رێ��ت له‌داهاتوودا‬ ‫ته‌واوی‌ جیهان بۆ زامنكردن‌و‬ ‫پێداویستییه‌كانی‌ رۆژان���ه‌ی‌‬ ‫پشتی‌ پێببه‌ستێت‪ .‬دی���اره‌‬ ‫به‌چه‌ند شێوه‌یه‌ك ده‌توانرێت‬ ‫س������وود ل��������ه‌وزه‌ی‌ خ���ۆر‬ ‫وه‌ربگیرێت بۆ به‌رهه‌مهێنانی‌‬ ‫وزه‌ی‌ ك���اره‌ب���او گه‌رمی‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ب���واره‌ش���دا هه‌وڵه‌كان‬ ‫ب��ۆ پ �ه‌ره‌پ��ێ��دان �ی‌ شانه‌كانی‌‬ ‫ك����ارۆروون����اك����ی‌ ج���ۆش‌و‬

‫ت �ه‌وژم��ێ��ك �ی‌ گه‌رموگوڕی‌‬ ‫به‌خۆوه‌ بینیووه‌‪ ...‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ه���ه‌وڵ���ه‌ك���ان گه‌یشتونه‌ته‌‬ ‫ئاستێكی‌ ك���ه‌وا بتوانرێت‬ ‫ش��ان��ه‌ی‌ ك���ارۆرون���اك���ی‌ وا‬ ‫كه‌خۆی‌‬ ‫به‌رهه‌مبهێنرێت‬ ‫ت��وان��ای‌ س��ری��ن �ه‌وه‌ی‌ خۆی‌‬ ‫هه‌بێت‌و پاكوخاوێنی‌ خۆی‌‬ ‫راب��گ��رێ��ت‪ .‬ئ����ه‌وه‌ی‌ الی‌‬ ‫هه‌مووان روون‌و ئاشكرایه‌‬ ‫ك �ه‌ ب��ی��اب��ان�ه‌ك��ان باشترین‌و‬ ‫چ��اك��ت��ری��ن ش��وێ��ن��ن له‌سه‌ر‬ ‫رووی‌ زه‌وی‌ بۆ دامه‌زراندن‌و‬ ‫دانانی‌ شانه‌كانی‌ كارۆروناكی‌‬ ‫ت���ا ب���ه‌ه���ۆی���ه‌وه‌ بتوانرێت‬ ‫زۆرترین كه‌ڵك له‌وزه‌ی‌ خۆر‬ ‫وه‌ربگیرێت‌و وزه‌ كاره‌بایه‌كی‌‬ ‫ن���اوازه‌ب���ه‌ره���ه‌م بهێنرێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی �ه‌وه‌ ك �ه‌ بیابانه‌كان‬ ‫ب�������ه‌رده‌وام ت��ی��ش��ك�ی‌ خۆر‬

‫تیایاندا رون��اك‌و گه‌شاوه‌یه‌‬ ‫به‌درێژایی‌ رۆژه‌ك��ان�ی‌ ساڵ‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ی‌ لێره‌دا ئاسته‌نگی‌‬ ‫دێنێته‌ ب��ه‌رده‌م سه‌ركه‌وتنی‌‬ ‫ئه‌م پرۆسه‌یه‌ له‌بیابانه‌كاندا‬ ‫ئه‌و تۆز و خۆڵ‌و غوباره‌یه‌‬ ‫كه‌ره‌شه‌باو گه‌رده‌لووله‌كان‬ ‫هۆكاره‌كه‌یه‌تی‌‌و ب���ه‌رده‌وام‬ ‫رووی‌ ش����ان����ه‌ ك�����ارۆ‬ ‫رووناكیه‌كان داده‌پۆشێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وا پێوویست ده‌كات‬ ‫ك���ه‌ ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‌ چه‌ند‬ ‫ب��اره‌و ب��ه‌رده‌وام ئه‌و شانانه‌‬ ‫بسڕدرێنه‌وه‌ تا ئ �ه‌و خۆڵ‌و‬ ‫ت��ۆزه‌ نه‌بێته‌ ه��ۆی‌ ته‌گه‌ره‌‬ ‫خستنه‌ رێی گه‌یشتنی‌ تیشكی‌‬ ‫خۆر به‌ شانه‌كان‪.‬به‌اڵم له‌م‬ ‫نێوه‌نده‌دا زاناكان هه‌نگاوی‌‬ ‫به‌رچاو گورچكبڕیان بریووه‌‬ ‫له‌پای‌ توێژینه‌وه‌و په‌ره‌پێدانی‌‬ ‫رێگه‌ چاره‌یه‌كی‌ وا كه‌ ئه‌م‬ ‫كێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر بكات‪ ،‬له‌و‬ ‫بواره‌شدا ته‌كنۆلۆژیایه‌كیان‬ ‫داه��ێ��ن��اوه‌ ك �ه‌ له‌توانایدایه‌‬ ‫چ��اره‌س �ه‌رێ��ك �ی‌ ئایدیاڵی‌‌و‬ ‫گونجاو بێنێته‌ ئ���اراوه‌ كه‌‬ ‫ئه‌ویش بریتییه‌ له‌وه‌ی‌ وا بكات‬ ‫كارۆروناكییه‌كان‬ ‫كه‌شانه‌‬ ‫توانای‌ خۆپاككردنه‌وه‌و خۆ‬ ‫س��ری��ن�ه‌وه‌ی��ان ل �ه‌ت��ۆزو خۆڵ‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ل��ه‌م نێوه‌نده‌شدا‬ ‫ت �ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ای �ه‌ك �ی‌ نوێیان‬ ‫پ �ه‌ره‌پ��ێ��داوه‌ ك�ه‌ له‌بنچینه‌دا‬ ‫بۆ ئه‌و كه‌شتیگه‌النه‌ی‌ فه‌زا‬ ‫دی��زای��ن ك���راوه‌ ك�ه‌ ب��ۆ سه‌ر‬ ‫رووی‌ ه���ه‌س���اره‌ی‌ مه‌ریخ‬ ‫ده‌ن��ێ��ردرێ��ن‪ ،‬ب �ه‌اڵم له‌هه‌مان‬ ‫كاتیشدا ئه‌م جۆره‌ دیزانه‌ بۆ‬ ‫به‌كارهێنانه‌كانی‌ سه‌ر رووی‌‬ ‫زه‌وی���ش ل �ه‌ب��ارو گونجاوه‌‬ ‫ئ���ه‌وی���ش ل �ه‌پ��ێ��ن��او ی���اری���ده‌‬ ‫دانی‌ شانه‌ روناكییه‌كاندا تا‬ ‫ب �ه‌وزه‌ی �ه‌ك �ی‌ زی��ات��ره‌وه‌ كار‬ ‫ب��ك��ه‌ن‪ .‬ل���ه‌م ته‌كنۆلۆژیا‬ ‫ن��وێ��ی �ه‌دا ب��ارگ �ه‌ كاره‌باییه‌‬ ‫جێگیره‌كان (كارۆستاتیكی‌)‬ ‫ب����ه‌ك����ارده‌ه����ێ����ن����رێ����ن بۆ‬ ‫ب���ه‌رب���ه‌ره‌ك���ان���ی‌ ل�����ه‌رووی‌‬ ‫ت��ۆزو خ��ۆڵ‌و له‌سه‌ر رووی‌‬ ‫شانه‌كان‌و دوورخستنه‌وه‌یان‬ ‫بۆ قه‌راغی‌ شانه‌كان‪.‬‬ ‫(م���ه‌الی���ۆ م���ازام���ده‌ر)‪،‬‬

‫م��ام��ۆس��ت��ای‌ ت����وێ����ژه‌ر له‌‬ ‫زانكۆی‌ بۆستنی‌ ئه‌مه‌ریكی‌‌و‬ ‫سه‌رپه‌شتیاری‌ ئه‌و تیمه‌ی‌ كه‌‬ ‫هه‌ڵساون به‌په‌ره‌پێدانی‌ ئه‌م‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا نوێیه‌ له‌وباره‌وه‌‬ ‫ده‌ڵێت‪( :‬ئه‌م ته‌كنۆلۆژیایه‌‬ ‫ل �ه‌ت��وان��ای��دای �ه‌ ك��ه‌ ‪%90‬ی‌‬ ‫ئه‌و ت��ۆزو غوباره‌ البه‌رێت‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌س��ه‌ر رووی‌ شانه‌‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌‬ ‫كارۆروناكییه‌كان‬ ‫ب����ووه‌ ئ���ه‌م���ه‌ش ل���ه‌م���اوه‌ی‌‬ ‫س��وڕێ��ك��ی‌ پاككردنه‌وه‌و‬ ‫س��ڕی��ن �ه‌وه‌دا ك �ه‌ ته‌نیا دوو‬ ‫خوله‌ك ده‌خایه‌نێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و ت�����ۆزو خ���ۆڵ���ه‌ی‌‬ ‫ك �ه‌ ده‌نیشێته‌ س��ه‌ر رووی‌‬ ‫ش��ان�ه‌ك��ان�ی‌ كارۆروناكی‌‌و‬ ‫ت���ه‌گ���ه‌ره‌ ده‌خ���ات���ه‌ ب����ه‌رده‌م‬ ‫گ �ه‌ی��ش��ت��ن �ی‌ ت��ی��ش��ك �ی‌ خۆر‬ ‫ب��ۆی‌ ده‌بێته‌ ه��ۆك��ارێ��ك بۆ‬ ‫وه‌س��ت��ان��دن‌و ئیفلیجكردنی‌‬ ‫جوڵه‌ی‌ ئه‌و كه‌شتیه‌ (مه‌كۆ)‬ ‫ف��ه‌زای��ی��ان��ه‌ی‌ ك��ه‌ ب��ۆ سه‌ر‬ ‫مانگ یان هه‌ساره‌ی‌ مه‌ریخ‬ ‫ده‌نێردرێن‪.‬‬ ‫ه����������ه‌ردوو ك���ه‌ش���ت���ی‌‬ ‫(م�������ه‌ك�������ۆی‌) ف�����ه‌زای�����ی‌‬ ‫(سیبریت)‌و (ئۆپۆرتیونێتی‌)‬ ‫ك �ه‌ ب��ۆ ه���ه‌س���اره‌ی‌ مه‌ریخ‬ ‫ن���ێ���ردراب���وون ماوه‌یه‌كی‌‬ ‫درێژتر له‌كاردابوون ئه‌ویش‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی‌ ه��ه‌ڵ��ك��ردن��ی‌ ئه‌و‬ ‫ب��ای��ه‌وه‌ ب���وو ك �ه‌ یاریده‌ی‌‬ ‫سرینه‌وه‌و پاكبوونه‌وه‌ی‌ شانه‌‬ ‫كارۆروناكیه‌كانی‌ ده‌دا كه‌‬ ‫له‌سه‌ریان جێگیركرا بوون‪.‬‬ ‫به‌اڵم (راو سورامبۆدی‌)‪،‬‬ ‫ك�ه‌ی�ه‌ك��ێ��ك�ه‌ له‌به‌رپرسانی‌‬ ‫چ����اودێ����ری����ی‌ پ����رۆژه‌ك����ه‌‬ ‫ل���ه‌ت���اق���ی���گ���ه‌ی‌ ه���ه‌ڵ���دان���ی‌‬ ‫رۆك��ێ �ت‌و كه‌شتیه‌ فه‌زاییه‌‬ ‫تیژره‌وه‌كانی‌ سه‌ر به‌ئاژانسی‌‬ ‫ف �ه‌زای �ی‌ ئ�ه‌م�ه‌ری��ك��ا (ناسا)‬ ‫ل �ه‌وب��اره‌وه‌ ده‌ڵێت‪(:‬ره‌نگه‌‬ ‫ه���ه‌م���وو ك��ات��ێ��ك به‌خت‬ ‫یاوه‌رمان نه‌بێت)‪ .‬له‌راستیدا‬ ‫ت��ی��م �ی‌ م���ه‌ك���ۆی‌ ف���ه‌زای���ی‌‬ ‫(پاسفاینده‌ر) كه‌ له‌سااڵنی‌‬ ‫ن���ه‌وه‌ده‌ك���ان���دا نێردرابوون‬ ‫بۆ مه‌ریخ‪ ،‬ئه‌و هه‌له‌یان بۆ‬ ‫ن�ه‌ره‌خ��س��ا ك�ه‌ س��وود ل�ه‌ با‬ ‫وه‌رب��گ��رن‪ .‬ه�ه‌روه‌ه��ا تۆزو‬

‫‪29‬‬

‫خ��ۆڵ له‌پشت په‌كخستنی‌‬ ‫له‌وێستگه‌كانی‌‬ ‫زۆر‬ ‫وزه‌ی‌ خ�����ۆره‌وه‌ن له‌سه‌ر‬ ‫رووی‌ زه‌وی‌‪ .‬بۆ نموونه‌‬ ‫گ������ه‌رده‌ل������وول‌و زری���ان���ی‌‬ ‫خ��ۆاڵوی‌ هۆكارێكبووه‌ بۆ‬ ‫دابه‌زینی‌ ئاستی‌ به‌رهه‌مهێنانی‌‬ ‫وزه‌ی‌ كاره‌با به‌رێژه‌ی‌ ‪%40‬‬ ‫ل�ه‌ی�ه‌ك��ێ��ك له‌وێستگه‌كانی‌‬ ‫وزه‌ی‌ خ���ۆردا له‌میرنشینه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی‌ عه‌ره‌بیدا‪.‬‬ ‫پ���رۆس���ه‌ی‌ (ك�����رداری‌)‬ ‫سرینه‌وه‌و پاككردنه‌وه‌ی‌ شانه‌‬ ‫رووناكییه‌كان كاتێكی‌ زۆر‬ ‫ده‌خایه‌نێت یاخود پێویستی‌‬ ‫ئامێركاری‌‬ ‫به‌پرۆسه‌یه‌كی‌‬ ‫گران به‌ها هه‌یه‌‪ ،‬سه‌ره‌رای‌‬ ‫ب���ه‌ف���ی���رۆدان���ی‌ زۆر له‌ئاو‬ ‫كه‌سه‌رچاوه‌یه‌كی‌ به‌نرخه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ پیاده‌كردنی‌ ئه‌م‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا نوێیه‌دا ده‌توانرێت‬ ‫شانه‌ رووناكییه‌كان جوان‬ ‫پ���اك ب��ك��رێ��ن �ه‌وه‌ بێئه‌وه‌ی‌‬ ‫ئ���او ب��ه‌ف��ی��رۆ ب��چ��ێ��ت یان‬ ‫پرۆسه‌ی‌ ئامێركاری‌ گرانبه‌ها‬ ‫به‌كاربهێنرێت‪ .‬دی��اره‌ ئه‌م‬ ‫سیسته‌مه‌ش س���وودی‌ له‌و‬ ‫ب��ی��رۆك�ه‌ی�ه‌ وه‌رگ���رت���ووه‌ كه‌‬ ‫گه‌ردیله‌كانی‌‬ ‫زۆرب������ه‌ی‌‬ ‫ت���ۆزوخ���ۆڵ ب���ه‌ تایبه‌تیش‬ ‫له‌ژینگه‌ وشكه‌كاندا خاوه‌نی‌‬ ‫بارگه‌ی‌ كاره‌بایین‪ .‬به‌مجۆره‌‬ ‫ده‌ت��وان��رێ��ت ل���ه‌س���ه‌ررووی‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی‌ شانه‌ رووناكییه‌كان‬ ‫ته‌زوویه‌كی‌ گ��ۆراو به‌رهه‌م‬ ‫بهێنرێت دوای‌ پێوه‌نووسانی‌‬ ‫ب �ه‌چ��ی��ن��ێ��ك ك���ه‌ له‌چه‌ند‬ ‫ج���ه‌م���س���ه‌رێ���ك���ی‌ روون������ی‌‬ ‫(ش���ه‌ف���اف)ی‌ دروستكراو‬ ‫له‌مادده‌ی‌ ئۆكسیدی‌ قه‌سدیر‬ ‫كه‌ به‌ ئه‌ندیۆم ئاوێته‌ كراوه‌‪،‬‬ ‫تا ئه‌م ته‌زووه‌ش له‌نێوان ئه‌و‬ ‫دوو بارگه‌ سالب‌و نێگه‌تیڤه‌‬ ‫پتر یاری‌ بكات‪ ،‬ئه‌وا بوارێكی‌‬ ‫كاره‌بایی‌ دروستده‌كات كه‌‬ ‫هه‌ڵده‌ستێت به‌ده‌رپه‌راندنی‌‬ ‫گه‌ردیله‌كانی‌ غوبارو خۆڵ‬ ‫كه‌ بارگه‌ی‌ سالب‌و موجه‌ب‬ ‫(ن��ێ��گ �ه‌ت��ی �ڤ‌و پ��ۆزه‌ت��ی��ڤ)‬ ‫ی��ان ه �ه‌ی �ه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئه‌م‬ ‫ب���واره‌ ك��اره‌ب��ای��ی�ه‌ یاریده‌ی‌‬ ‫ب�����ارگ�����اوی‌ ك�����ردن�����ه‌وه‌ی‌‬

‫(ش���ه‌ح���ن���ك���ردن���ه‌وه‌ی‌) ئه‌و‬ ‫گه‌ردیالنه‌ی‌ تۆز غوبارده‌ده‌ن‬ ‫ك�ه‌ ب��ارگ��اوی‌ نین‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ی��اری��ده‌ی‌ ئ��ه‌وه‌ ده‌دات كه‌‬ ‫به‌خێرایی‌ لێیان رزگ��ار بێت‬ ‫له‌كاتی‌ به‌ركه‌وتنی‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫رووی‌ شانه‌ رووناكییه‌كان‪.‬‬ ‫به‌جۆرێكی‌‬ ‫س��ی��س��ت �ه‌م �ه‌‬ ‫وا دی����زای����ن ك������راوه‌ كه‌‬ ‫ئاراسته‌ی‌ ئیشكردنی‌ بواره‌‬ ‫ك��اره‌ب��ای��ی�ه‌ك�ه‌ ل���ه‌رووك���اری‌‬ ‫ش��ان��ه‌ روون��اك��ی��ی��ه‌ك��ان بۆ‬ ‫رووك���اره‌ك���ه‌ی‌ دی��ك�ه‌ بێت‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م���ه‌ش ك���ار ده‌ك�����ات بۆ‬ ‫گواستنه‌وه‌ی‌ غوباره‌كه‌ وورده‌‬ ‫وورده‌ له‌سه‌ر رووی‌ شانه‌كان‬ ‫ت���ا ده‌ك���ه‌ون���ه‌ خ������واره‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ�ه‌م سیسته‌مه‌ نوێیه‌ وزه‌ی‌‬ ‫زۆر به‌فیرۆ ن���ادات‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫پێوویستی‌ به‌خه‌رجكردنی‌‬ ‫برێكی‌ كه‌م له‌ته‌زووی‌ كاره‌با‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬زۆربه‌ی‌ كات ماوه‌ی‌‬ ‫ك��ارك��ردن �ی‌ رۆژان����ه‌ له‌دوو‬ ‫خوله‌كه‌وه‌ تا پێنج خوله‌ك‬ ‫ده‌خایه‌نێت‪ ،‬ئه‌م ته‌كنۆلۆژیا‬ ‫نوێیه‌ كاتێك كه‌ تۆزه‌كه‌ ته‌ڕ‬ ‫بێت یا ببێته‌ ق��وڕو چڵكاو‬ ‫ك��ار ن��اك��ات‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ ده‌بێت‬ ‫سیسته‌مه‌كه‌ پێش ئه‌وه‌ی‌ باران‬ ‫ببارێت ساز بكرێت‪ .‬ئه‌وه‌ی‌‬ ‫شایانی‌ باسه‌ ئه‌م پرۆژه‌یه‌ش‬ ‫یه‌كێكه‌ ل��ه‌وپ��رۆژان��ه‌ی‌ كه‌‬ ‫(ناسا) ده‌ستگرۆیی‌ كردووه‌‬ ‫بۆ داهێنانی‌ ته‌كنۆلۆژیایه‌ك‬ ‫ب��ۆ س��ری��ن �ه‌وه‌ی‌ شانه‌كانی‌‬ ‫ك���ارۆرون���اك���ی‌ ت��ای��ب �ه‌ت به‌‬ ‫كه‌شتی‌‌و مه‌كۆ فه‌زاییه‌كان‪.‬‬ ‫به‌ به‌كارهێنانی‌ ئه‌م داهێنان‌و‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا نوێیه‌ی‌ (مازامده‌ر)‬ ‫ل��ه‌ ب����واری‌ پاككردنه‌وه‌و‬ ‫س���ری���ن���ه‌وه‌ی‌ شانه‌كانی‌‬ ‫ك�����ارۆ رون����اك����ی‌ له‌سه‌ر‬ ‫رووی‌ زه‌وی‌‪ ،‬ئ �ه‌وا ده‌بێته‌‬ ‫كێبركێكارێكی‌ نوێ‌ بۆ ئه‌و‬ ‫ته‌كنۆلۆژیایانه‌ی‌ سرینه‌وه‌ی‌‬ ‫شانه‌كانی‌ كارۆروناكی‌ كه‌‬ ‫پ��ێ��ده‌چ��ێ��ت ئ���او و ه���ه‌وای‌‬ ‫په‌ستێوراو به‌كارنه‌هێنرێت بۆ‬ ‫سرینه‌ووه‌یان‪.‬‬ ‫بۆ نووسینی‌ ئه‌م بابه‌ت‬ ‫سوود له‌ چه‌ندسه‌رچاوه‌یه‌كی‌‬ ‫ئینته‌رنێت وه‌رگیراوه‌‪.‬‬


‫‪30‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫ئایا به‌راستی سێگۆشه‌ی‬ ‫به‌رمۆدا چییه‌؟‬ ‫قسەی زۆرو چێرۆکی سەیر دەربارەی سێگۆشەی بەرمۆدا دەوترێت (بۆ خوێندنەوەی هەندێک لەو چیرۆکانە‬ ‫سەیری لڤینی زانستی ژمارە ‪ ٧‬بکە)‪ ،‬ئایا ئەو قسانە راستن؟ ئەگەر ئەو چیرۆکانە راستن‪ ،‬زانست دەربارەیان‬ ‫چی دەڵێت؟ بۆ واڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە دوو ئاراستە بوونی هەیە‪ ،‬ئاراستەیەک کە وایدادەنێت چیرۆکەکانی‬ ‫بەرمۆدا هەمووی راستییەورونکردنەوەی زانستی بۆ پێشکەش دەکات‌و‪ ،‬ئاراستەیەکیتر هەمووئەو چیرۆکانە‬ ‫بەخەیاڵی یان بەزیادەڕویی لە گێرانەوه‌کاندا دادەنێت‪.‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪31‬‬


‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪32‬‬

‫ئاراستەی یەکەم‬ ‫وایدابنێن ئ��ەو روداوان���ە‬ ‫رووی���ان���داوەو زی��ادەڕۆی��ی لە‬ ‫گ��ێ��ران��ەوەی بەسەرهاتەکاندا‬ ‫ب���وون���ی ن��ی��ی��ە‪ .‬ه���ۆک���اری‬ ‫روداوەک��ان دەتوانێت یەکێک‬ ‫لەمانەی خوارەوە بێت‪.‬‬ ‫کەشوهەوای ئیستوایی‬ ‫ئەم ناوچەیە لە روانگەی‬ ‫ج��ۆگ��راف��ی��ای��ی��ەوە یەکێکە‬ ‫ل��ەق��ەی��ران��اوی��ت��ری��ن ناوچە‬ ‫زەریاییەکانی جیهان‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫لە چەند خولەکدا تۆفانێکی‬ ‫گ���ەورە دروس���ت ببێت‪ ،‬ئەم‬ ‫تۆفانانە دەتوانێت کەشتییەکانی‬ ‫سەردەریا نوقم بکات‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئەم تۆفانانەش رادار ناتوانێت‬ ‫بیدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫کەشتیەوان‌و بەلەمەوانی کەم‬ ‫شارەزا‬ ‫ب��ە پێی ئ��ام��ارەک��ان لەم‬ ‫شوێنەوە زۆرترین داخوازی‬ ‫یارمەتی بوونی هەیە‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئ���ەم داخ���وازی���ان���ە لەالیەن‬ ‫ئ��ەو م��ەل��ەوان‌و گەشتییەوانە‬ ‫ک��ەم ش��ارازای��ان��ەوەی��ە ک��ە بە‬ ‫بۆچوونێکی نیگەتیفەوە سەیری‬ ‫ن��اوچ��ەی ب��ەرم��ۆدا دەک���ەن‌و‬ ‫هەموو روداوێک دەبستنەوە بە‬ ‫دەرەوەی زەوییەوە‪.‬‬ ‫بوومەلەرزە‬ ‫زان������ای������ان روودان��������ی‬ ‫ب��ۆم��ەل��ەرزەی زۆری���ان لەبنی‬ ‫دەری������ای ئ����ەم ن���اوچ���ەی���ەدا‬ ‫بینیووە کە ئ��ەم بۆمەلەرزانە‬ ‫لەناوچە تەنکاوەکاندا دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی وێ��ران��ک��اری‪ ،‬وەکو‬ ‫تسۆنامییەکانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ئ��اس��ی��ا‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە ئاستێکی‬ ‫بچووکتردا‪.‬‬

‫جوڵەی ئاوی کەنداوی‬ ‫ئ���ەم ج��وڵ��ەی زەریاییە‬ ‫زۆر بەهێزەوتەنانەت لەوانەیە‬ ‫خ��ێ��رای��ی��ەک��ەی بگاتە(‪٥‬میل)‬ ‫ل��ە کاتژمێرێكداو دەتوانیت‬ ‫گەرشتییەکان بۆ ئەم الو ئەوال‬ ‫ف��ڕێ��ب��دات‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر‬ ‫كەشتییەوانەکان خۆیان ئامادە‬ ‫نەکردبێت‪.‬‬ ‫تیوری بڵقەگازییەکان‬ ‫ت��ی��وری بڵقە گازییەکان‬ ‫تیورێکی سەرسوڕهێنەره‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەباری لۆجیکییەوە جێگای‬ ‫سەرنجە کە لەالیەن هەندێک‬ ‫کەسەوە پشتگیری لێدەکرێت‪.‬‬ ‫ئ���ەوان ل��ەس��ەر ئ��ەو بڕوایەن‬ ‫بڕێکی زۆر هیدراتی گازی‬ ‫لەم ناوچەیەدا بوونی هەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫گازانە دەب��ن بەهۆی گۆڕینی‬ ‫چ���ڕی ئ���اوەک���ە لەهەندێک‬ ‫شوێندا‪،‬هەر ئەمە دەبێت بەهۆی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی ک���ارەس���ات‪.‬‬ ‫ج��گ��ە ل���ەم ق��س��ە زانستیانە‬ ‫هەندێک قسەی نازانستیش‬ ‫لەالیەن هەندێک لە خەڵکەوە‬ ‫ه��ات��وەت��ە ک��ای��ەوە ک��ە گوایە‬ ‫بوونەورە فەزاییەکان هۆکاری‬ ‫ئەم کارەساتانەن! کەئەمەیان‬ ‫ناکرێت پشتراستبکرێتەوە ‪.‬‬ ‫ئاراستەی دووهەم‬ ‫ئەم ئاراستەیە لە بنەرەتدا‬ ‫ه���ەم���وو چ���ی���رۆک���ەک���ان بە‬ ‫هەڵبەستراو دەزانێت‌و پرسیار‬ ‫دەک����ات ئ��ای��ا ب��ەڕاس��ت��ی ئەو‬ ‫روداوانە روویانداوە؟‬ ‫(مدلین رسبورتگارف)‬ ‫ت��وێ��ژەری ئیتالی گەشت بەو‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ەی ک��ە زۆرب���ەی‬ ‫رووداوەک��ان یان زیادەرەوییان‬ ‫ت��ێ��داک��راوە‪ ،‬ی��ان ل��ە بنەڕەتدا‬

‫ه��ەڵ��ب��ەس��ت��راون‪ ،‬ب��ۆ نموونە‬ ‫کەشتی فەرانسی (‪)BHG3566‬‬ ‫ل���ەس���اڵ���ی (‪ )١٩٧٧‬ل���ەو‬ ‫ناوچەیەدا بۆ ماوەیەکی کورت‬ ‫ونببوو‪ ،‬لەکاتێکدا هەندێک‬ ‫کەس بەکەشتی ترس ناویان‬ ‫دەهێناولەسەرئەوبڕوایە بوون‬ ‫ئ��ەم کەشتییە ل��ەن��او چووەو‬ ‫رۆح��ە شەیتانییەکان دەستیان‬ ‫ب��ەس��ەرداگ��رت��ووە‪( .‬الرن���س‬ ‫دەیڤید) لە زانکۆی ویالیەتی‬ ‫ئ��ەری��زۆن��ا ل��ەس��اڵ��ی( ‪)١٩٧٥‬‬ ‫دا ب��ەب�ڵاوک��ردن��ەوەی کتێبێک‬ ‫لەژێر ناونیشانی "نهێنییەکانی‬ ‫سێگۆشەی بەرمۆدا دەرکەوت‬ ‫" پ����ەردەی ت����ەواوی لەسەر‬ ‫ئەم نهێنییە هەڵدایەوە‪ .‬بەپێی‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی ئەو‪:‬‬ ‫ژم����ارەی کەشتییەکان‌و‬ ‫ف���رۆک���ە ون���ب���ووەک���ان���ی ئەو‬ ‫ناوچەیە‪ ،‬بە هیچ شێوەیەک‬ ‫لە شو ێنە کا نیتر ز یا تر نییە ‪.‬‬ ‫ت��ۆف��ان��ە ئیستواییەکانی ئەم‬ ‫ناوچەیە تارادەیەک پەیوەندی‬ ‫راستەوخۆی لەگەڵ ونبوونی‬ ‫ک��ەش��ت��ی��ەک��ان‌و گەمییەکاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەو ژمارەی کارەساتانە‬ ‫ک��ە ب��اس��دەک��رێ��ت زۆرب����ەی‬ ‫هەڵبەستراوە‪ ،‬زۆرب���ەی کات‬ ‫راپ��ۆرت��ەک��ان باسی ونبوونی‬ ‫ک��ەش��ت��ی��ی��ەک ی���ان گەمییەک‬ ‫دەک��ەن کە بە هەرهۆکارێک‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە دره‌ن���گ گەیشتبێتە‬ ‫شوینی خۆی‪ ،‬راپۆرتەکان بەس‬ ‫دەڵێن ونبوو‪ ،‬بەاڵم باسی ئەوە‬ ‫ناکەن دۆزرایەوە‪ ،‬باسی فرۆکە‬ ‫دەکرێت کە بە نەفەرەکانییەوە‬ ‫لەدەریادا نوقوم بووە لەکاتێکدا‬ ‫لە بنەرەتدا هەڵبەستراوەو ئەو‬ ‫فرۆکەیە بوونی نەبووە‪.‬‬

‫ه���ەن���دێ���ک خ���ەڵ���ک بە‬ ‫شاردنەوەی کەشتییەکانیان کە‬ ‫گوایە لەبەرمۆدادا نوقم بووە‪،‬‬ ‫قەرەبوویان لە کۆمپانیاکانی‬ ‫بیمە وەرگرتووە لە دوایشیدا‬ ‫کەشتیەکەیان بەناوێکی ترەوەو‬ ‫لەشوێنێکیترتۆمارکردووە‪.‬‬ ‫سێگۆشەی بەرمۆدا چییە؟‬ ‫لەم ناوچەیەدا دوو کۆمەڵە‬ ‫دورگ��ە بەناوەکانی بەرمۆداو‬ ‫باهاماس بوونی هەیە‪.‬‬ ‫دورگەی بەرمۆدا‬ ‫ب��ەرم��ۆدا ن���اوی کۆمەڵە‬ ‫دورگ��ەی��ەک��ە کەبەشێکبووە‬ ‫بەریتانیا‪،‬‬ ‫لەکۆلۆنییەکانی‬ ‫لەبەڵگەنامەکاندا ناوی کەسێکی‬ ‫ئیسپانی بەناوی (خواندوبرمودز)‬ ‫وەک دۆزەره‌وەی بەرمۆدا‬ ‫ب���اس���دەک���رێ���ت‪ .‬ل���ەس���ەدەی‬ ‫پانزدەهەمی زایینیدا کەشتییە‬ ‫پۆرتوگالییەکان‬ ‫ئیسپانیی‌و‬ ‫ل��ە دورگ��ەک��ان��ی ب��ەرم��ۆدا بۆ‬ ‫پ��ەی��داک��ردن��ی خواردەمەنی‌و‬ ‫ه��ەڵ��گ��رت��ن��ی ئ���او س���وودی���ان‬ ‫وەردەگ������رت‪ ،‬ب���ەاڵم بوونی‬ ‫تۆفانە وەرزییەکان هۆکار بوو‬ ‫بۆ ئ��ەوەی ئیسپانییەکان لەم‬ ‫دورگەیەدا نیشتەجێنەبن‌و ناوی‬ ‫دورگەی شەیتانی لێبنێن‪.‬‬ ‫دورگەی باهاماس‬ ‫ب��اه��ام��اس پێشتریەکێک‬ ‫لەکۆلۆنییەکانی بەریتانیا بووە‪،‬‬ ‫ئەم دورگەیە لەساڵی (‪)١٩٧٣‬دا‬ ‫سەربەخۆیی پێدرا‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫شاژنی بەریتانیا به‌سەرۆکی‬ ‫واڵت ئەژماردەکرێت‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا ئ���ەو ش��وێ��ن��ەی کە‬ ‫زۆر کەسی لێتۆقیوە شوێنێکە‬ ‫ب��ۆ پ���ش���وودان‌و راب���واردان���ی‬ ‫تۆقێنەرەکان؟!‬

‫ل���ەدورگ���ەی ب���ەرم���ۆدادا‬ ‫ه��ەن��دێ��ک پ��ەی��ک��ەری سەیر‬ ‫دروس��ت��ک��راوە‪ ،‬کەپەیوەندی‬ ‫بەئایینە نافەرمییەکانەوە هەیە‪،‬‬ ‫کە هەندێک خەڵک بەئاینی‬ ‫ش��ەی��ت��ان��پ��ەرس��ت �ی‌و هەندێک‬ ‫ک���ەس���ی���ش دەی���ب���ەس���ت���ن���ەوە‬ ‫بەفریماسونرییەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫س�����ێ ل��������ۆژی گ��������ەورەی‬ ‫فراماسونری ل��ەم دورگەیەدا‬ ‫ه���ەی���ە‪ ،‬ه��ەن��دێ��ک کەسیش‬ ‫دەڵ��ێ��ن شەیتانپەرەستەکان‌و‬ ‫سیحربازەکان‌وفریماسونرییەکان‬ ‫لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندیان‬ ‫هەیە‪ .‬ئەوەی گرنگە بوترێت‬ ‫دورگەکانی بەرمۆداو باهاماس‬ ‫شوێنێکی ئارامە بۆئەم نیمچە‬ ‫ئایین‌و گروپانە‪.‬‬ ‫فریماسونری چییە؟‬ ‫فریماسونری ریكخراوێکی‬ ‫دۆستایەتی نافەرمی جیهانیی‬ ‫ل���ەس���ەدەک���ان���ی ش����ان����زدەو‬ ‫حەڤدەهەمی زایینیدا بووە‪،‬‬ ‫فریماسونری لەئێستاشدا بوونی‬ ‫ه��ەی��ەو ئ��ەن��دام��ەک��ان��ی بەزیاد‬ ‫لەشەش میلیۆن کەس بەراورد‬ ‫دەکرێت‌و لە ژێر فەرمانرەوایی‬ ‫لۆژە گەورەکانی سکۆتلەنده‌و‬ ‫ئ���ای���رل���ەن���ده‌و ئینگەلەندو‬ ‫واڵت���ەی���ەک���گ���رت���ووەک���ان���ی‬ ‫ئەمریکادان‪.‬‬ ‫قسەی کۆتایی‬ ‫ه��ەرک��ام لەئاراستەکان‬ ‫قەبوول بکەین‪ ،‬ئەو دڵنییاییە‬ ‫وەردەگ���ری���ی���ن‪ ،‬سێگۆشەی‬ ‫بەرمۆدا وەک هەموو شوێنێکی‬ ‫تری ئەم جیهانە وایەو لەباری‬ ‫جوگرافییەوە شوێنێکی تایبەتی‬ ‫نه‌فرینکراو نییە‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬لڤینی زانستی‬


‫ژینگه‌‬

‫‪33‬‬

‫قات‌و قڕی چییه‌؟‬ ‫ل���ە م��ان��گ��ی راب������ردوودا‬ ‫نەتەوەیەکگرتووە بە فەرمی‬ ‫رودان������ی ق����ات‌و ق����ڕی لە‬ ‫دووناوچەی باشوری سۆماڵدا‬ ‫راگ���ەی���ان���د‪ ،‬ب��ە پێچەوانەی‬ ‫ئ��ەوەی کە بەشێوەی ئاسایی‬ ‫زۆر کەس دەیزانن‪ ،‬پێناسەی‬ ‫قات وق��ڕی زۆر ئاڵۆزترە لە‬ ‫کەمبوونەوەی خواردەمەنی‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ��ەوەی نەتەوەیەکگرتووەکان‬ ‫ب��ە ف��ەرم��ی روودان����ی قات‌و‬ ‫قڕی لەشوێنێکدا رابگەێنێت‪،‬‬ ‫دەب��ێ��ت س��ێ ج��ۆر ب���ارۆدۆخ‬ ‫ب��ب��ی��ن��رێ��ت‪ .‬س���ەرەت���ا دەبێت‬ ‫س��ەدا بیستی خەڵک لەرۆژدا‬ ‫ئەو بڕە خواردەمەنییەی پێیان‬

‫دەگات لە( ‪ )٢١٠‬کیلۆکالۆری‬ ‫کەمتربێت‪ ،‬دەبێت لە سەدا سی‬ ‫مندااڵن تووشی بەدخۆراکی‬ ‫زۆر بووبێتن‪ ،‬هەروەها دەبێت‬ ‫رێ���ژەی م��ردن بەهۆی کەمی‬ ‫خواردەمەنییەوە بگات بە چوار‬ ‫روداوی م���ردن ل��ە نێو هەر‬ ‫دەهەزار کەس لە رۆژێکدا‪ ،‬یان‬ ‫چوارمردن لە نێو هەردەهەزار‬ ‫منداڵدا لە رۆژێکدا ‪.‬‬ ‫نەتەوە یەکگرتووەکان ئەم‬ ‫پێوانەی لە( ‪ )٢٠٠٥‬دا داناوە‬ ‫تاوەکو بتوانێت دابەشکردنی‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��ی��ەک��ان��ی ب��ە شێوەی‬ ‫ئامانجدار رێکبخات‪ .‬ئاسایشی‬ ‫خۆراکی نەتەوەیەکگرتووەکان‬

‫بۆ ‪ ٥‬پلە داب��ەش دەبێت‪ ،‬کە‬ ‫ق���ات و ق���ڕی پێنجەمین و‬ ‫ترسناکترین پلەیەتی‪.‬‬ ‫بەشێوەی ئاسایی حکومەتی‬ ‫واڵتەکان خۆیان رودانی قات‬ ‫وقڕی رادەگەێنن‪ ،‬بەاڵم بەهۆی‬ ‫نەبوونی حکومەتێکی ناوەندی‬ ‫لە سۆماڵ نەتەوەیەکگرتووەکان‬ ‫بۆخۆی ناچاربوو ئەم بارۆدۆخە‬ ‫راب��گ��ەێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ه��ەروەه��ا زۆر‬ ‫لەحکومەتەکان لەترسی ئەوەی‬ ‫روخساری واڵتەکەیان ناشیرین‬ ‫ببێت زۆرب��ەی کات حەزیان‬ ‫لەراگەیاندنی بارۆدۆخی قات و‬ ‫قڕی نییە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪١٩٩٢‬ب���ەدواوە‪،‬‬

‫ئەمە یەکەمجارە کە روودانی‬ ‫ق�����ات‌و ق����ڕی ل���ە سۆماڵ‬ ‫رادەگەێنرێت‪ ،‬هەرچەند ئەم‬ ‫راگەیاندنە تەنها بۆ ناوچەی‬ ‫باکول و شابلی لەم واڵتەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم نیگەرانی هەیە ئەم قات‌و‬ ‫قڕییە هەموو واڵتەکە بگرێتەوە‪.‬‬ ‫تاوەکو مانگێک ل��ەوەو پێش‬ ‫گروپی ئەلشەباب کە کۆنتڕۆلی‬ ‫چ��ەن��دی��ن ن��اوچ��ەی بەرباڵو‬ ‫لەباشورو ن��اوەن��دی سۆماڵدا‬ ‫کۆنتڕۆڵدەکات نەیدەهێشت‬ ‫رێکخراوە فریاگوزارییەکان‬ ‫ل��ەزۆر ن��اوچ��ەی ئ��ەو واڵتەدا‬ ‫دەستبەکار ببن‪.‬‬ ‫رێکخراوە فریاگوزارییەکان‬

‫ه��ی��وادارن راگەیاندنی قات‌و‬ ‫قڕی لەباشوری سۆماڵدا ببێت‬ ‫بەهۆی کۆنتڕۆڵی قەیرانەکە‪،‬‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ه��ی��چ چەشنە‬ ‫میکانیزمێک بۆ ناچارکردنی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ای ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی بۆ‬ ‫هاوکاری کردن بوونی نییە‪.‬‬ ‫گرگ بارو لە پرۆگرامی جیهانی‬ ‫خۆراکی نەتەوە یەکگرتووەکان‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪" :‬راگەیاندنی قات‌و‬ ‫ق���ڕی پ��ی��ش��ان��دەری رودان����ی‬ ‫کارەسات لەو واڵتەیە"‪ .‬قات‌و‬ ‫ق���ڕی س��ۆم��اڵ دەرئەنجامی‬ ‫رودانی گەورەترین وشکەساڵی‬ ‫لەناوچەی شاخی ئەفریقادا لە‬ ‫پەنجا ساڵی رابردوودایە‪.‬‬


‫‪34‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫بۆچی سیحربازه‌کان‬

‫سیحرو سیربازیی‬ ‫دەڵێن س‬ ‫ی‬ ‫ح‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫تە‬ ‫ه‬ ‫ەندێک ئامێر ل ئەو شتە‬ ‫ی‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ڵ‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫پێشچاوی خۆت سەردەمانی کۆن ی ئاسای‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫کەسێ‬ ‫ا کە‬ ‫نن ئە‬ ‫ک‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫ێ‬ ‫ج‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ەوانەیە‬ ‫ش‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ب‬ ‫ڵ‬ ‫د‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫‪،‬‬ ‫ئ‬ ‫ئ‬ ‫ەڵ‬ ‫سی‬ ‫حرو سیحربازی ەو خێاڵنە ئەوک امێرو زانستی ئ ک نەناسراو بو بۆ نموون‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ەیە درو‬ ‫ەسە بەک‬ ‫ەم سەرد‬ ‫پێناسەی‬ ‫دەکەن و‬ ‫بن جۆرێ‬ ‫پێشرەو دەکەن‪ .‬هەندێ ەکو زانستێک ک ەسێک بناسن ک ەمەوە بچێتە نێ ک لە سیحر بو ستکردنی‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫سەردە بێت یان چاوبە ک کەسیش وەکو ە هێشتا سەردەم توانایەکی تای خێڵە تازە دۆز وبێت‪ .‬یا‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫ێ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫را‬ ‫ج‬ ‫ما‬ ‫بە‬ ‫ستن‬ ‫سەردەم نێک وەک خەڵک ێکی فێڵبازانە‪ ،‬ۆرێک لەچاو بە تێگەیشتنی نە تی هەیە‪ .‬زۆرک وەکانی ئ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫‪،‬‬ ‫ەس‬ ‫ست ‌نو‬ ‫هاتو‬ ‫بەدر‬ ‫انێکی‬ ‫ێکی ب‬ ‫ش وەک کافرو ەرێز لەشانی س ێژایەیی مێژوو فێڵکردن باسی وەو تاقمێکی ک کە باسی‬ ‫ەم تێ‬ ‫سیحر‬ ‫بوونە‬ ‫وڵتان‬ ‫ی مرۆڤ‬ ‫وەرێکی ترسناک ەوە دەوەستا ‌نو ایەتی سیحرو دەکەن‪ ،‬چ زانس یدەگەن‪،‬‬ ‫تێکی‬ ‫دەسوتێنران‪ .‬یارمەتیدەربوو سیحرباز‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫بۆ بەڕێوەبردن هەبووە‪،‬‬ ‫ی‬ ‫واڵ ‌‬ ‫تو‬

‫خۆیان ئاشکرانا‌که‌ن؟‬

‫‪35‬‬


‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪36‬‬

‫سیحروسیحربازی بۆ سەدان‬ ‫ساڵ بەشێک ب��ووە لەکلتوری‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ا جۆربەجۆرەکان‪،‬‬ ‫هەروەها نزیکایەتی زۆری لەگەڵ‬ ‫بیروباوەڕیی ئایینی هەندێک لەو‬ ‫کۆمەڵگایانەدا هەبووە‪ ،‬زۆرجار‬ ‫سیحرباز بەکەسێکی پەیوەندیدار‬ ‫لەگەڵ خ��ودای شەڕ (شەیتان)‬ ‫دا ن��اس��ێ��ن��راوە ک��ە دەتوانێت‬ ‫زی����ان ب��ە خ��ەڵ��ک بگەێنێت‪،‬‬ ‫دەبێت بەهۆی روداووی وەک‬ ‫نەخۆشی‌و بەدشانسی‌و تەنانەت‬ ‫مردن‪ .‬هەندێک لە کۆمەڵگاکان‬ ‫بڕوایانوایە سیحرباز دەتوانێت‬ ‫سیحر ب��ۆک��اری ب��اش��ە بەکار‬ ‫بهێنێت‪ ،‬دەتوانێت خۆشەویستی‬ ‫ب��ەه��ێ��زب��ک��ات‪ ،‬تەندروستی‬ ‫چاکبکات‪ .‬خەلک لەهەموو‬ ‫جیهاندا سیحربازەکانیان بۆ‬ ‫دوو ب��ەش��ی س��وودب��ەخ��ش و‬ ‫زی��ان��ب��ەخ��ش دابەشکردووە‪.‬‬ ‫سیحربازەکان ستایشی خودایەک‬ ‫دەک���ەن ک��ە دوو الی��ەن��ی نێرو‬ ‫مێی ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم لەهەندێک‬ ‫لەکلتورەکاندا الیەنە مێینەکە‬ ‫زاڵترە‪ .‬دەگوترا سیحربازەکان‬ ‫دەتوانن بفڕن‌و هەندێک ئامێری‬ ‫وەک گسک بەکاربهێنن بۆفڕیین‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئەمە راستنییە‪ ،‬دەبێت‬ ‫گسک بۆ هەندێک رێورەسم‬ ‫بەکارهێنرابێت‪ ،‬بەاڵم بێگومان‬ ‫ناکرێت بە گسک فریین ئەنجام‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫هەندێک لەسیحربازەکان‬ ‫زانیاری زۆریان لەسەر چۆنیەتی‬ ‫دوس��ت��ک��ردن��ی خ���واردن���ەوەی‬ ‫گیای ئەفسووناویی‌و ئەفسوون‬ ‫(تەلیسم ) هەبووە‪ ،‬شەربەتی‬ ‫ئەفسووناوی خواردنەوەیەکە‬ ‫ک��ە دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی‬ ‫ئ���ەو ک���ەس���ەی دەی���خ���وات���ەوە‬ ‫خواستەکانی بێتەدی‪ .‬ئەفسوون‬ ‫(تەلیسم ) بریتییە لەهەندێک‬ ‫وشەو وتاری ئەفسووناویی کە‬ ‫ئەویش خواستەکان دەهێنێتە‬ ‫دی‪.‬‬ ‫ئەمە لەسەره‌تادا بەتایبەتی‬ ‫لەواڵتانی ئەوروپیدا ئاین بووەو‬ ‫زۆربەی کۆمەڵگاکان هەڵگری‬ ‫ش��ێ��وازێ��ک ل��ەم ئاینە بوونە‪،‬‬ ‫سیحرباز وەکو پیاوێکی ئاینی‬ ‫دەوری ک��ارای لەکۆمەڵگاکەدا‬

‫هەبووە‪ .‬سیحربازەکان لەوانەیە‬ ‫تەنها بن و بە تەنهایی کاربکەن‪،‬‬ ‫یان لەهەندێک گرووپدا خۆیان‬ ‫رێکبخەن‪ ،‬ئەم گرووپانە دەتوانرێ‬ ‫بە تەنها ژن‪ ،‬یان بە تەنها پیاو‪،‬‬ ‫ی��ان تێکەڵەیەک لە پیاوو ژن‬ ‫دروس���ت ببێت ‪ ..‬ک���رداری‬ ‫س��ی��ح��رب��ازەک��ان ل��ەگ��ەڵ ئاینی‬ ‫مەسیحیدا تووشی بەریەککەوتن‬ ‫ب��وون‪ ،‬چونک‌ه مەسیحییەکان‬ ‫ج��ۆرێ��ک لەئاینداریان ل��ە نێو‬ ‫رێ��ورەس��م��ی سیحربازەکاندا‬ ‫بەدیکرد‪ ،‬کە دەیانگەڕاندەوە‬ ‫بۆ ستایشی شەیتان‪ ،‬شەیتان‬ ‫ی���ان ئ��ەه��ری��م��ەن‪ ،‬ب��ە شێوەک‬ ‫لەشێوەکان دەک��رێ بگوترێت‬ ‫داهێنانی ئایینە ئاسمانییەکانە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوەی لەراستیدا بەدی‬ ‫دەک��رێ��ت خ��ودی سیحربازی‬ ‫جۆرێکە لە ئاین بەاڵم ئاینێکی‬ ‫نافەرمی‪.‬‬ ‫س���ەرچ���اوەی سەرەتایی‬ ‫س��ی��ح��رب��ازی دەگ��ەرێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫رێورەسەمەکانی شارستانیەتە‬ ‫کۆنەکانی وەک بابلی‌و میسری‌و‬ ‫یۆنانی و سۆمەری‪،‬هەروەها‬ ‫زۆرش��ت��ی لەئایینەکانی وەک‬ ‫ب�����وزی‌و ه��ی��ن��دی‌و هیندییە‬ ‫س����وورەک����ان����ی ئەمریکاوە‬ ‫وەرگ��رت��ووە‪ ،‬سیحربازی ئەو‬ ‫ئاینیەیە کە ستایشی جیهانی‬ ‫س���روش���ت���ی و وەرزەک����ان����ی‬ ‫دەک��ات‪ ،‬ئ��ەوان الیەنێکی مێینە‬ ‫ب��ۆ خ��وا دادەن��ێ��ن �ن‌و ستایشی‬ ‫دەک���ەن‪،‬ه���ەروەه���ا خوداکانی‬ ‫شارستانیەتە کۆنەکان دەپه‌رستن‪.‬‬ ‫س��ی��ح��رب��ازی ه����ەروەه����ا بە‬ ‫سوڕانەوەی مانگەوە گرێدراوە‪،‬‬ ‫ل��ەم ئ��ای��ن��ەدا م��ان��گ سیمبولی‬ ‫بەهێزی خوداکانە‪ .‬جێژنەکانی‬ ‫س��ی��ح��رب��ازەک��ان پێیدەوترێت‬ ‫س��اب��ات��س (‪)Sabbats‬‬ ‫چوارساباتی سەرەکی بوونی‬ ‫هەیە ئیمبۆلک (‪ ١‬ی فیبرواری)‬ ‫بیلتەن (‪ ٣٠‬ئاپریل) الماس‬ ‫(‪٣١‬ی ج��والی ) ساماهاین‬ ‫(‪ ٣١‬ی ئۆکتۆبەر)‪ .‬زۆرترینی‬ ‫سیحربازەکان بەشێوەی نهێنی‬ ‫ک��اردەک��ەن‪ ،‬ئەمە دەگەڕێتەوە‬ ‫یەکەم شت بۆ کلتورەکەیان‪،‬‬ ‫دووه��ەم شت ب��ۆدووری کردن‬ ‫ل��ەس��ەرک��وت��ک��ردن‌و ئ����ازاردان‪،‬‬

‫ب��ەه��ۆی ئ���ەم نهێنیکارییەوە‬ ‫ناکرێت ب��ە ئاسانی بزانرێت‬ ‫ژمارەی ئەو کەسانەی خەریکی‬ ‫ئەم ئایینەن چەند کەسن‪ .‬سیحر‬ ‫ب���ازە نوێیەکان سیحر بەکار‬ ‫دەهێنێن ب��ۆ دوو مەبەست‪،‬‬ ‫ی��ەک��ەم ب��ۆ ئەفسوونکردن‪،‬‬ ‫دووه��ەم بۆ گەشەپێدانی رۆح‪،‬‬ ‫بەگەشەپێدانی رۆحەکە دەوترێت‬ ‫سیحری پێشکەوتوو و‪ ،‬ئامانج‬ ‫لێی بریتییە لەگەیشتن بە خودا‪،‬‬ ‫ی��ان خ��وداک��ان‪ ،‬ی��ان گەیشتن‬ ‫بە ئاستێکی ب��ەرزی رۆحی‪.‬‬ ‫هەروەها سیحربازەکان دەڵێن‬ ‫سیحری زیانبەخش تەنها زیان‬ ‫ب��ەوە دەگەێنیت کە سێحرەکە‬ ‫دەنێرێت‪.‬‬ ‫سیحربازەکان لەورۆژەوەی‬ ‫م��رۆڤ��ەک��ان لەگروپگەلێکی‬ ‫جۆربەجۆردا خۆیان رێکخستووە‬ ‫بوونیان ه��ەی��ە‪ .‬هونەرەکانی‬ ‫پێش مێژووجگە لەرێورەسمی‬ ‫سیحری بۆ دڵنییا بوونەوەیە‬ ‫لەراوکردنێکی سەرکەوتووانە‪،‬‬ ‫زۆرک���ەس لەسەرئەو بڕوایەن‬ ‫س��ی��ح��رب��ازی ل��ەن��ێ��و کلتورو‬ ‫فۆلکلۆری خەڵکی سەردەمی‬ ‫کۆندا پێگەیی تایبەتی هەبووە‪،‬‬ ‫لەنێورۆمییەکان‌و‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫یۆنانییەکاندا‪ ،‬یاسایەکی رۆمی‬ ‫ج���ی���اوازی دەک����ات لەنێوان‬ ‫سیحری باش‌و خراپدا‪ ،‬بۆسیحرە‬ ‫خراپەکەش سزای داناوە‪ ،‬کاتێک‬ ‫ئاینی مەسیحی پ��ەرەی سەند‪،‬‬ ‫جیاوازیەکە سڕایەوەو سیحربازی‬ ‫بەسترایەوە بەپەرستنی شەیتان‪.‬‬ ‫لەئەوروپادا لەسەرەتای سەدەی‬ ‫هەشتەمی زاینیدا سیحربازەکان‬ ‫ت��ۆم��ەت��ب��ارک��ران ب��ە گروپێکی‬ ‫گومڕا (‪ )heresy‬و کڵیسەی‬ ‫م��ەس��ی��ح��ی چ���االک���ی زۆری‬ ‫بەدژیان بەڕێخست لەسەرەتای‬ ‫س���ەدەی ی��ازدەه��ەم��ی زاینییدا‬ ‫رێبەرانی ئایینی فرمانی مردنی‬ ‫گروپە گومڕاکانیان بە سووتاندن‬ ‫دەرک���رد‪ .‬لەکاتی لێپرسینەوە‬ ‫لە ب��ی��روب��اوەڕ لە دەوروب���ەری‬ ‫ساڵی ( ‪)١٢٣٠‬ی زاینیدا‬ ‫ک��اری زۆر ل��ەالی��ەن کلیسەوە‬ ‫ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەو تەمبێکردن‪،‬‬ ‫ی���ان گ��ۆڕی��ن��ی ب��ی��رو ب���اوەڕی‬ ‫س��ی��ح��رب��ازەک��ان ئەنجامدرا‪.‬‬

‫ترۆپکی ئ��ازاری سیحربازەکان‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی سەدەی‬ ‫شازدەهەم‌و سەرەتای سەدەی‬ ‫ح��ەڤ��دەه��ەم کەقوربانییه‌کی‬ ‫زۆری لێکەوتەوەو زۆربەیان ژن‬ ‫بوون کە بەهەڵە بە سیحربازی‬ ‫تۆمەتباردەکران‪ .‬لەکۆلۆنییەکانی‬ ‫ئەمریکا لە ناوەراستی سەدەی‬ ‫حەڤدەهەم و سەرەتای سەدەی‬ ‫هەژدەهەمدا کۆمەڵێک خەڵک‬ ‫لە نیوئینگالند بە سیحربازی‬ ‫ت��ۆم��ەت��ب��ارک��ران‪ ،‬هەندێکیان‬ ‫دورخ���ران���ەوەو هەندێکیشیان‬ ‫کوژران‪ .‬سزادان‌و راوەدونانی‬ ‫سیحربازەکان بە ت��وون��دی لە‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ادا ب��ۆ چەندین ساڵ‬ ‫بەردەوامبو‪ .‬ناسراوترین راوی‬ ‫س��ی��ح��رب��ازەک��ان ل��ە ساڵی(‬ ‫‪ )١٦٩٢‬ل���ە شارۆچکەی‬ ‫سالمی کۆلۆنی ماساچوسێت‬ ‫ئەنجامدرا‪ .‬کۆمەڵێک کچی‬ ‫الدێیەک بەشێوەیەکی نهێناوی‬ ‫ئ��ەف��س��وون��ک��راب��وون‪ ،‬ئ���ەوان بە‬ ‫شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر دەنگی‬ ‫سەیریان لەخۆیان دەردەهێناو‬ ‫دەی�����ان ق��ی��ژان��دو دەک���ەوت���ن‪،‬‬ ‫ئ����ەو گ��وم��ان��ەی ک���ە ئەمانە‬ ‫ئ��ەف��س��وون��ک��راون‪ ،‬بووبەهۆی‬ ‫ق��ۆڵ��ب��ەس��ت��ک��ران��ی س���ێ ژن‌و‬ ‫قۆڵبەستکردنی تریش بە دوایدا‬ ‫ه���ات‌و یەکێک لەقورسترین‬ ‫دادگاییکردنەکان دەستیپێکرد‪،‬‬ ‫ن���زی���ی���ک���ەی( ‪ )١٥٠‬کەس‬ ‫تۆمەتبارکران ب��ە سیحربازی‬ ‫لە کۆتاییدا( ‪ )١٩‬ژن‌و پیاو بە‬ ‫تاوانبارناسران‌و لەسێدارەدران‪.‬‬ ‫پیاوێک کە بە دژی تۆمەتەکەی‬ ‫ب��وو‪ ،‬مەحکومکرا ب��ەم��ردن بە‬ ‫لێدانی بەردی گەورە‪ .‬لەئێستادا‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ان دەڵ��ێ��ن هەموو‬ ‫ئەوانە بەناراست تۆماتبارکرابوون‬ ‫ل���ە س�����ەده‌ی حەڤدەهەمدا‬ ‫لەئەمریکا ی��اس��ای ت��وون��د بە‬ ‫دژی سیحربازەکان هەبوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫بە شێوەی‬ ‫سیحربازەکان‬ ‫ن���ه���ێ���ن���ی‌و‬ ‫نا یا سا یی‬ ‫کارەکانی خۆیان‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دەدا‪ .‬لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٥١‬دا یاساکان لەئەمریکا‬ ‫گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەردا ه��ات‪ ،‬بۆیە‬ ‫گروپی جۆربەجۆری سیحربازی‬

‫دەرکەوتن و بەئاشکرا دەستیان‬ ‫ب��ە چ��االک��ی ک���ردو لەئێستادا‬ ‫چەندین فێرگەی سیحربازی‬ ‫یەکگرتووەکانی‬ ‫ل���ەواڵت���ە‬ ‫ئەمریکادا کراوەتەوە‪.‬‬ ‫ب�������ی�������ڕوڕای ئ���ی���س�ل�ام‬ ‫سەبارەت بەسیحربازی بریتییە‬ ‫لەحەرامکردنی‪ ،‬بۆیە ئاسان نییە‬ ‫سیحربازەکان بە ئاسانی بتوانن‬ ‫لەنێو کۆمەڵگا ئیسالمییەکاندا‬ ‫چاالکی بکەن‪ ،‬بۆیە هەندێکجار‬ ‫خۆیان بە شێوەیەک بە ئیسالمەوە‬ ‫دەبەستنەوەووەکو جنگیرو رەماڵ‬ ‫و پێشگۆ‪ ،‬خۆیان پیشاندەدەن‪،‬‬ ‫ی��ان ک��اری س��ەی��ردەک��ەن (بە‬ ‫دروستی نازانرێ ئایا ئەم تاک و‬ ‫گروپانە لەگەڵ گروپە سیحربازە‬ ‫جیهانییەکاندا پەیوەندیان هەیە‬ ‫یان نا )‪ ،‬بەاڵم لە میترۆپۆلیسە‬ ‫ئیسالمییەکاندا (وەک ئەستەمبۆڵ‬ ‫و تاران و قاهیرە) چەندین گروپی‬ ‫سیحرباز کە زۆرجار بەراست‬ ‫یان ناراست یان بۆ سوکایەتی‬ ‫شەیتانپەرەستیان‬ ‫پ��ێ��ک��ردن‬ ‫پێدەوترێت چاالکی دەکەن کە‬ ‫زۆرج��ار ئەم گروپانە دەکەونە‬ ‫بەر هێڕشی دەزگا ئەمنییەکان و‬ ‫قۆڵبەستدەکرێن‪.‬‬ ‫لەکۆتاییدا پرسیاری زۆرهەیە‬ ‫ک��ە دەب��ێ��ت وه‌اڵمبدرێتەوە‪،‬‬ ‫یەکێک لەگەورەترین پرسیارەکان‬ ‫ئ���ەوەی���ە ئ��ای��ا سیحربازەکان‬ ‫هەموویان پێکەوە پەیوەندییان‬ ‫هەیەو یەک قوتابخانەن؟‪ ،‬یان‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی دورگ���ە دورگ���ەن‌و‬ ‫پەیوەندیان پێکەوە نییە؟‪ .‬ئایا‬ ‫هەموو کەسێک بەهێشتنەوەی‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەک��ان��ی خۆی‬ ‫دەتوانێت ببێت بە سیحرباز؟ یان‬ ‫ئەو کەسە پێوویستە لەناوکلتوری‬ ‫سیحر با ز ە کا ند ا‬ ‫بتوێتەوە؟‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪37‬‬

‫بەکارهێنانی لیمۆ وەک پیل‬

‫ئامادەکردنی‪ :‬ئاكۆ محسین حه‌سه‌ن‬

‫هەموو پیلێک بریتییە لە دوو جەمسەری ئانۆدو کاتۆد کە لە‬ ‫نێو ئەلکترۆلیدێکدان‪ .‬دەکرێت میوەی لیمۆ وەک ئەلکترۆلیدێک‬ ‫بۆ دروستکردنی پیل بەکار بهێنرێت‌و کارەبا بەرهەمبهێنرێت‪،‬‬ ‫بۆئەو مەبەستە ئێمە پێویستیمان بەم کەرستانەی خوارەوەیە‬ ‫‪ -1‬چه‌ند لیمۆییه‌ك (چه‌ند زیاتربێت‪ ،‬زیاتر ڤۆڵتییه‌ت ده‌ست‬ ‫ئه‌كه‌ویت)‪.‬‬ ‫‪ -2‬چه‌ند بزمارێك (به‌پێی ژماره‌ی لیمۆكان)‪.‬‬ ‫‪ -3‬چه‌ند پارچ‌ه دراوێ��ك ك‌ه باشتر‌ه ئاسن نه‌بێت‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی بزماره‌ك‌ه ئاسنه ‌‪.‬‬ ‫(ئه‌گه‌ر بزماره‌ك‌ه ئاسن بوو واباشتر‌ه دراوه‌ك �‌ه مس یان‬ ‫ئه‌له‌منیۆم بێت‪ ،‬یان ب‌ه پیچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬گرنگ ئه‌وه‌ی‌ه هه‌ردووكیان ل‌ه‬ ‫یه‌ك جۆر مادد‌ه نه‌بن)‪.‬‬ ‫‪ -4‬پێوه‌ری كاره‌با (‪ )multi meter‬بۆ ئه‌وه‌ی ڤۆڵتییه‌كه‌ی پێ‬ ‫بپێوین نه‌شبێت ئاساییه ‌‪.‬‬ ‫‪ - 5‬گلۆپێك باشتر‌ه له‌جۆری (‪)light emitting diode‬بیت‪.‬‬ ‫‪ - 6‬چه‌ند پارچ‌ه وایه‌رێك‪.‬‬ ‫دوای ئامادەکردنی ئەم کەرستانە پێکەوە پیل دروستدەکەین‪.‬‬ ‫بزماره‌ك‌ه بین‌ه له‌گه‌ڵ دراوه‌ك‌ه ل‌ه لیمۆكه‌ی بچه‌قێن‌ه به‌رامبه‌ری‬ ‫یه‌كتر‪ ،‬وه‌ك وێنەکە (وێنەی ژمارە ‪)١‬‬

‫سه‌یری وێنه‌ك‌ه بكه‌ن ‪ 1‬ڤۆلت ئه‌دات (وێنەی ژمارە ‪)٢‬‬ ‫گلۆپه‌ك‌ه ئه‌هینین تاقی ئه‌كه‌ینه‌وه‌‬

‫ئه‌مه‌یان ل‌ه رووناكی زۆر رووندا دیارنیی‌ه (وێنەی ژمارە ‪)٣‬‬

‫بزماره‌ك‌ه بارگه‌ی سالیب دەبێت‌و دراوه‌ك �ه‌ش بارگه‌ی موجه‌بی‬ ‫دەبێت‪ .‬ڤۆڵتی پیوه‌ره‌ك‌ه ئه‌هێنین بۆئه‌وه‌ی بزانین چه‌ند ڤۆلت ئه‌دات‪.‬‬

‫لەتاریکیدا بەجوانی دەردەکەوێت (وێنەی ژمارە ‪)٤‬‬ ‫دوای ئه‌و‌ه ئه‌یكه‌ین ب‌ه چوار دان‌ه لیمۆ!‬

‫لیمۆكان به‌شێوه‌یه‌ك پێكه‌و‌ه‬ ‫ئه‌به‌ستینه‌وه‪ ‌،‬ڤۆڵتییه‌كان كۆ‬ ‫ئه‌كرێنه‌و‌ه ك‌ه پێی ده‌ڵێن‬ ‫دوای یه‌كبه‌ستن (وێنەی‬ ‫ژمارە ‪)٥‬‬ ‫سه‌یری بكه‌ن بزماری یه‌كه‌م‬ ‫ل‌ه پیوه‌ره‌ك‌ه ئه‌به‌ستین دواتر‬ ‫دراوی یه‌كه‌م له‌بزماری‬ ‫لیمۆی دووه‌م ئه‌به‌ستین‪،‬‬ ‫دراوی لیمۆی دووه‌م ل‌ه‬ ‫بزماری لیمۆی سییه‌م‬ ‫ئه‌به‌ستین‪ ،‬دراوی لیمۆی‬ ‫سێیه‌م ل‌ه بزماری لیمۆی‬ ‫چواره‌م ئه‌به‌ستین‪ ،‬دراوی‬ ‫لیمۆی چواره‌م ل‌ه ئامیری‬ ‫پیوه‌ره‌ك‌ه ئه‌به‌ستین‌و سه‌یری‬ ‫ژماره‌ی سه‌ر ئامیره‌ك‌ه بكه‌ن‬ ‫بریتیی‌ه له‌ (‪)3.5‬ڤۆلت‬ ‫به‌م شیوه‌ی‌ه توانیمان ڤۆلتیه‌ی‬ ‫كاره‌با ل‌ه لیمۆ وه‌ربگرین‪،‬‬ ‫بۆ دلنیابوون له‌م بابه‌ت‌ه‬ ‫ئێوه‌ش ئه‌توانن تاقی‬ ‫بكه‌نه‌وه‪.‬‬


‫ئابووری‬

‫‪38‬‬

‫ئابووری‬

‫ئەگەر تیرۆریستەکان بیرەنەوتەکانی‬ ‫سعودی ‌ه بتەقێننەوە؛ چی روودەدات؟‬ ‫وایدابنێ تیرۆریستەکان‬ ‫ه��ێ��رش��ی��ان ک���ردوەت���ە سەر‬ ‫گەورەترین سەرچاوەی نەوتی‬ ‫جیهان لەباشوری عەرەبستان‌و‬ ‫دوای ئ���ەوە ن��رخ��ی نەوت‬ ‫بەشێوەی سەرسوڕهێنەر فڕیوە‪،‬‬ ‫دەب��ێ��ت س��ەرۆک��ی واڵتانیتر‬ ‫دوای ئەو روداوە چیبکەن؟‬ ‫ل��ەم��ان��گ��ی راب�������ردوودا‬ ‫گ��روپ��ێ��ک لەکاربەدەستانی‬ ‫پ����ێ����ش����ووی وی��ل�ای����ەت����ە‬ ‫ئەمریکاو‬ ‫یەکگرتووەکانی‬ ‫ئ���ەف���س���ەران���ی پ���ل���ەب���ەرزی‬ ‫ع���ەس���ک���ەری‌و پسپۆڕانی‬ ‫ئ��اب��وری‪ ،‬لەدانیشتنێکی سێ‬

‫لیکۆڵینەوەیان‬ ‫کاتژمێریدا‬ ‫ل��ەس��ەررێ��گ��ەک��ان��ی ب����ەردەم‬ ‫ئەمریکا‪ ،‬ئەگەرگریمانەیەکی‬ ‫وا رووب����دات ک���رد‪ .‬لەنێو‬ ‫ژورێکی هوتێلێکدا لەواشنتۆن‬ ‫ئەم کۆبونەوەیە کە بەشاشەی‬ ‫گ��ەورە گ��ەورە گەمارۆدرابوو‬ ‫ئەنجامدرا‪ ،‬ئەندامانی گروپەکە‬ ‫گەیشتن بەئانجامێکی زۆر‬ ‫ی‬ ‫له‌ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫نائۆمـێدکەر‪:‬‬ ‫كه‌مدا‪ ،‬هیچ رێگە چارەیەکی‬ ‫گرنگ بۆ بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫قەیرانی لەو شێوەیە لە وزەدا‬ ‫بوونی نییە‪.‬‬ ‫ستیفن هدلی‪ ،‬راوێژکاری‬

‫پێشووی ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫ج�������ۆرج دەب����ل����ی����و ب���ۆش‬ ‫دەپ���رس���ێ���ت‪ ":‬چ���ۆن ئێمە‬ ‫هێشتمان ئ���ەم ب���ارۆدۆخ���ە‬ ‫بێتە ئ���اراوە؟ سەرۆککۆمار‬ ‫چ��ۆن واڵم���ی ئ��ەم پرسیارە‬ ‫دەدات����ەوە ک��ە ئێمە لەبیست‬ ‫س��اڵ��ی راب������ردوودا ئاگامان‬ ‫لەبەستراوەیمان بە نەوتەوە‬ ‫نەبووە‪ ،‬لەکاتێکدا هەموومان‬ ‫باسی سەربەخۆییمان لەوزەدا‬ ‫دەک���رد‪ ،‬چ��ۆن گەشتین بەم‬ ‫بارودۆخە؟"‬ ‫ئ���ام���ان���ج���ی س���ەرەک���ی‬ ‫گ��روپ��ێ��ک��ی راوێ����ژک����اری‬

‫ق��ازان��ج��ن��ەوی��س��ت بەناوی"‬ ‫ئاسایشی وزەی داهاتووی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا" (‪ )SAFE‬کە‬ ‫ل��ەک��ۆم��ەڵ��ێ��ک ئەفسەری‬ ‫بەڕێوەبەرانی‬ ‫خانەنشین‌و‬ ‫ب���ازەرگ���ان���ی دروس���ت���ب���ووە‬ ‫هێنانەگۆڕی ئەم پرسیارەیە‪،‬‬ ‫ت��اوەک��و کێشەی وزە ببەنە‬ ‫ئاستی ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫واڵتەوە‪.‬‬ ‫گ����روپ����ی (‪)SAFE‬‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەزم��وون��ی ئەندامە‬ ‫ع��ەس��ک��ەری��ی��ەک��ان��ی لەیاری‬ ‫جەنگدا‪ ،‬لەکاتی دروستبوونی‬ ‫ئەم گروپەوە لەساڵی ‪ ٢٠٠٥‬دا‬

‫تا ئێستا چەندینجار دانیشتنی‬ ‫ق��س��ەک��ردن‌و هاوشێوەسازی‬ ‫ش��ەپ��ۆل��ی ل��ێ��دان��ی نەوتیان‬ ‫دروس��ت��ک��ردووە‪ ،‬ب��ەاڵم وەک‬ ‫راب����ی دی��ام��ون��د سەرۆکی‬ ‫گ��روپ��ەک��ە ب��ە ئامادەبووانی‬ ‫وت���ب���وو‪ ،‬ئ���ەوک���ات���ە نرخی‬ ‫بەرمێلێک ن��ەوت تەنها ‪٦٠‬‬ ‫دۆالر ب����وو‪ ،‬ب����ەاڵم ئێستا‬ ‫نزییکەی (‪ ) ١٠٠‬دۆالرە‪.‬‬ ‫بەوتەی ئەو ‪ " :‬بەداخەوە‪،‬‬ ‫زۆرئاسانترلەساڵی‬ ‫ئێستا‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬دەکرێت قسە لەسەر‬ ‫قەیرانەکە بکەیین"‪.‬‬ ‫درز ل��ەت��ۆڕی ئاسایشی‬

‫عەرەبستانی سعودی‬ ‫رووداوەک���ان���ی بەهاری‬ ‫ع��ەرەب �ی‌و قەیرانی لیبیا کە‬ ‫ب��ەه��ۆی��ان��ەوە ن��رخ��ی نەوت‬ ‫ب��ەرزب��ووی��ەوەو گەیشت بە‬ ‫ب���ەرزت���ری���ن ئ��اس��ت��ی خۆی‬ ‫ل��ەدوو ساڵی راب��ردوودا واتە‬ ‫لەکاتی قەیرانە ئابورییەکە‬ ‫ب�����ەدواوە‪ ،‬ی��ارم��ەت��ی زۆری‬ ‫ب���ۆ ب���ەراوردک���ردن���ەک���ان���ی‬ ‫گ���روپ���ەک���ە رەخ���س���ان���دوە‪.‬‬ ‫هەرچەند گۆڕانکاری گەورە‬ ‫ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ناوەڕاستدا‬ ‫روییداوەو نەوتی لیبیا لەبازاڕ‬ ‫سراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم هاوسەنگی‬ ‫ب�����ازار ب��ەه��ۆی م��ت��م��ان��ە بە‬ ‫وەربەرهێنانی نەوت لەالیەن‬ ‫ع��ەرەب��س��ت��ان��ەوە تێکنەچوو‪،‬‬ ‫ئ���ەگ���ەر پ��ێ��ووی��س��ت بکات‬ ‫عەرەبستان دەتوانێت چەندین‬ ‫میلیۆن بەرمیل ن��ەوت زیاتر‬ ‫لەئێستا بەرهەم بهێنێت‪.‬‬ ‫ب�������ۆی�������ە ب������ەه������ۆی‬ ‫هاوشێوەسازی شەپۆلی لێدانی‬ ‫ن���ەوت ب��ەش��ێ��وەی سروشتی‬ ‫حکومەتەکان ناچاردەکات‬ ‫ن�ه‌ه��ێ��ڵ��ن ت����ۆڕی ئاسایشی‬ ‫عەرەبستانی سعودی تووشی‬ ‫الوازی ب��ب��ێ��ت‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫تەسەوری ئەوە دەکەن لەدوای‬ ‫هێرشێکی تروریستی بۆسەر بیر‬ ‫نەوتییەکانی عەبقیق لەوانەیە‬ ‫چ��ی روب����دات ‪( .‬عەبقیق‬ ‫شوێنێکە کە لەساڵی ‪ ٢٠٠٦‬دا‬ ‫هێرشێکی تیرۆریستی راستی‬ ‫روی���داو ب��ووب��ەه��ۆی ئەوەی‬ ‫نرخی نەوت بازدانێکی لەناکاو‬ ‫بدات )‪.‬‬ ‫ڤییدیویەکان‬ ‫ش���اش���ە‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��ان دەدا ک��ە نرخی‬ ‫لیترێک بەنزین لەوەها کاتێکدا‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ە (‪ )١.٥٨‬دۆالر‬ ‫واتە سەدا حەفتا بەرزدەبێتەوە‪،‬‬ ‫بۆ ب��ەرەوڕوو بوونەوە لەگەڵ‬ ‫ئ���ەم ه��ەڵ��ک��ش��ان��ی نرخەدا‪،‬‬ ‫یەکەمین هەڵبژاردن بریتیبوو‬ ‫ل��ەئ��ازادک��ردن��ی پاشەکەوتە‬ ‫ئ��ی��س��ت��رات��ی��ژی��ی��ەک��ان��ی نەوت‬ ‫لەئەمریکادا‪ .‬ب��ەاڵم بەشدار‬ ‫ب��ووان ئاماژەیان بەوەکرد لە‬ ‫ئێستاشدا ئۆباما بە هاوئاهەنگی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ یەکیەتی ئەوروپادا‬

‫ل��ەم پاشەکەوتە ئیستراتژییە‬ ‫وەک��و جووڵێنەری ئابوری‬ ‫سوودوەردەگرێت‌و خراوەتە‬ ‫بازارەوە‪.‬‬ ‫ستوارت ئایزنشتات کە لە‬ ‫کۆبوونوەکەدا رۆڵی وەزارەتی‬ ‫دارای��ی دەگێڕا‪ ،‬بەسەرنجدان‬ ‫بەئەزموونی خ��ۆی لەپلەی‬ ‫جیگری وەزی��ر لەحکومەتی‬ ‫ک��ل��ی��ن��ت��ن��داو راوێ����ژک����اری‬ ‫سیاسەتەکانی‬ ‫ب�������ەرزی‬ ‫ن��اوخ��ۆ لەحکومەتی جیمی‬ ‫ک���ارت���ەر ل��ەک��ات��ی قەیرانی‬ ‫ن���ەوەت لەسااڵنی ‪١٩٧٠‬دا‬ ‫دەڵێت‪":‬هەرچی زیاتر لەم‬ ‫پ��اش��ەک��ەوت��ە ئیستراتیژییە‬ ‫سوود وەربگیریەت‪ ،‬بایەخی‬ ‫کەمتری بۆ دابەزاندنی نرخ‬ ‫دەبێت‪ ،‬بەکارهێنانی لەئێستادا‪،‬‬ ‫بەهۆی قەیرانەکانی لیبیاوە‪،‬‬ ‫ت��اڕادەی��ەک��ی زۆر لەبایەخی‬ ‫هێناوەتە خوارەوە‪ ،‬بەکارهێنانی‬ ‫بۆجارێکیتر‪ ،‬ت��ائ��ەو کاتەی‬ ‫قەیرانێکی راستەقینە رونەدات‬ ‫(وەک�����و داب���ەزی���ن���ی زۆری‬ ‫هەناردەی ن��ەوت بۆ ب��ازار )‬ ‫تەنها دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫لەبایەخی داببەزێت"‪.‬‬ ‫ئ���اری فلشێر وتەبێژی‬ ‫پ��ێ��ش��ووی ک��ۆش��ک��ی سپی‬ ‫کەرۆڵی راوێژکاری سەرۆکی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ا ل���ە یارییەکەدا‬ ‫دەب��ی��ن��ی‪ ،‬هەندێک ئایدیایی‬ ‫بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی‬ ‫ن�����ەوت پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��رد کە‬ ‫ج��ۆرج ب��ۆش یەکێک لەوانە‬

‫بوو پشتگیری لێدەکرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیتوانی پشتگیری کۆنگرە‬ ‫ب��ەدەس��ت��ب��ه��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬یەکێک‬ ‫ل��ەئ��ای��دی��اک��ان��ی بریتیبوو لە‬ ‫وەبەرهێنانی نەوت لەناوچەی‬ ‫پ��ارێ��زراو بۆ گیانلەبەران‪ ،‬لە‬ ‫ناوچەی جەمسەری باکور لە‬ ‫ئەالسکا ‪.‬‬ ‫ف��ل��ش��ێ��ر دەڵ���ێ���ت"ی���ان‬ ‫دەرگاکانی ئەمریکا بکەنەوەو‬ ‫ئەو ناوچانەی کە تاوەکو ئێستا‬ ‫ناوچەی قەدەغە کراوبوون‬ ‫بەکاربهێنن وەک��و ناوچەی‬ ‫پارێزراوی گیانلەبەرانی کێوی‬ ‫جەمسەری‪ ،‬نەوتی قەراغەکانی‬ ‫دەری�����ا‪ ،‬ن���ەوت���ی نەتەوەیی‬ ‫ی���ان ئ���ەوەت���ا لەئاراستەی‬ ‫پ���ێ���چ���ەوان���ەدا ی��ەک��ج��ار بۆ‬ ‫هەمیشە ئەمریکا سەوزبکەن‪.‬‬ ‫لەبەرامبەری مێژوودا ئەنجامی‬ ‫هەرکارێکیتر جگە لەمدوانە‬ ‫خۆهەڵخڵەتاندنە"‬ ‫بەاڵم هادلی ئەم بارودوخە‬ ‫دووهەڵبژاردنییەی الراست‬ ‫نییەو بە فلشێردەڵێت" بەڵێ‪،‬‬ ‫تۆ ئەم دورێگەیە لەبەرامبەری‬ ‫یەکترییدا دادەنیت‪ ،‬لێگەڕێ‬ ‫تاوەکو لەوەزیری وزە بپرسین‬ ‫بزانیین ئەمدوانە دژبەیەکن‪،‬‬ ‫ی���ان دەت���وان���ن ت���ەواوک���ەری‬ ‫یەکتریبن؟"‬ ‫کڕینی باتری‬ ‫جان هافمایستر‪ ،‬سەرۆکی‬ ‫پێشووی کۆمپانیای نەوتی‬ ‫شێل کە رۆڵی وەزیری وزەی‬ ‫دەگ��ێ��ڕا‪ ،‬ئ��ام��اژەی بەوەکرد‬

‫‪39‬‬

‫تێکۆشان بۆ سیاسەتێکی وزەی‬ ‫درێژخایەن‪ ،‬لەگەڵ قەیرانێکی‬ ‫کاتییدا ج��ی��اوازی هەیە ‪":‬‬ ‫ئێمە پێوستی کورتخایەن‬ ‫و مامناوەندخایەنمان هەیە‬ ‫ک���ە ت��ەن��ه��ا بەسووتەمەنی‬ ‫ه��ای��درۆک��ارب��ۆن چارەسەر‬ ‫دەبێت‪ ،‬ب��ەاڵم کەس ناچێت‬ ‫ب���ات���ری ب��ک��رێ��ت چونک‌ه‬ ‫ئۆتۆمبێلی گونجاو بۆ باتری‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬ئێمە دەبێت هەم‬ ‫س���ەرچ���اوەی پ��ێ��وی��س��ت بۆ‬ ‫‪ ١٠‬تا ‪ ١٥‬ساڵی داهاتوو لە‬ ‫هایدرۆکاربۆن فەراهەم بکەین‬ ‫و ه��ەم رێگەیەک بۆ چوون‬ ‫بەرەو ئابوری سەوز بدۆزینەوە‬ ‫ک��ە پێوویستی ک��ەم��ت��ری بە‬ ‫نەوت‌و گاز هەبێت"‪.‬‬ ‫ب��ەه��ۆی سنورداربوونی‬ ‫هەڵبژاردنە کورتخایەنەکان‪،‬‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ە گریمانەییەکە‬ ‫بەودەرئەنجامەی‬ ‫گەیشت‬ ‫ک���ە (‪ )SAFE‬پشتگیری‬ ‫لێدەکات‪":‬بەکارهێنانی زیاتری‬ ‫نەوتی بەرهەمهاتوو لەئەمریکا‬ ‫وەک��و چارەسەرێکی کاتی‌و‬ ‫ئۆتۆمبێلی‬ ‫بەرهەمهێنانی‬ ‫کارەبایی بۆ کەمکردنەوەی‬ ‫بەستراوەیی بە نەوت"‬ ‫ج����اس����ت����ی����ن ک����ی����چ‪،‬‬ ‫وت��ەب��ێ��ژی (‪ )SAFE‬پێش‬ ‫ل��ەه��اوش��ێ��وەس��ازی��ی��ەک��ە لە‬ ‫چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن��ێ��ک��دا وت���ی‪":‬‬ ‫باشترین رێگە بۆ ئاسایشی‬ ‫ئابوری‌و هەڵبژاردن لەئاستی‬ ‫نەتەوەییدا‪ ،‬بچرانی پەیوەندی‬

‫ن��ێ��وان گواستنەوەونەوتە‪.‬‬ ‫کاتێک خەڵک دەڵ��ێ��ن ئێمە‬ ‫پێویستیمان بە وزەی خۆرو‬ ‫باو خەڵوزی بەردینی زیاترە بۆ‬ ‫کەمکردنەوەی بەستراوەیمان‬ ‫ب��ە ن��ەوت��ەوە ب��ەو هۆکارەیە‬ ‫ن��ەوت بۆ گواستنەوە بەکار‬ ‫دەهێنرێت‪ .‬بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫ک���ارەب���ا ئێمە س���ەرچ���اوەی‬ ‫ت��ر ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ی��ی��ن‪ ،‬تەنها‬ ‫رێگەی گونجاو بەستنەوەی‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوەی��ە ب���ە ت���ۆڕی‬ ‫کارەباوە"‪.‬‬ ‫لەراستییدا چوون بەرەو‬ ‫ئۆتۆمبێلی کارەبایی چەندین‬ ‫ساڵی پێویستە‪ ،‬ئەمە چارەسەر‬ ‫بۆ قەیران بەهۆی دابەزیینی‬ ‫خێرایی بەرهەمهێنانی نەوتەوە‬ ‫نییە‪ ،‬ب��ەاڵم ه��ەروەک هادڵی‬ ‫لەکۆتایی هاوشێوەسازییەکەدا‬ ‫وت���ی ت��ەن��ه��ا بیرکردنەوەی‬ ‫درێ��ژخ��ای��ەن��ە ک��ە دەتوانێت‬ ‫رێ����گ����ەچ����ارەی زی���ات���ر لە‬ ‫کورتخایەندا بۆ قەیرانی وزە‬ ‫بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫" سەرۆک کۆماری ئەمریکا‬ ‫دەب��ێ��ت کارێکی جەسورانە‬ ‫ب��ک��ات؛ ئ��ەم��ە کێشەیەکی‬ ‫گەورە بۆ حوکمرانییەکەیەتی‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە ب��ۆئ��ەو ه��ەل��ەو ئێمە‬ ‫دەبێت ببین بە گەورەتریین‬ ‫سەرچاوەی وزە‪ ،‬وەکو بەشێک‬ ‫لەمدەستپێشخەرییە ئێمە دەبێت‬ ‫نەخشەیەکی شموولی بۆ وزە‬ ‫دابنێین"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪National geographic :‬‬


‫ژینگه‌‬

‫‪40‬‬

‫ژینگه‌‬

‫ی گازه‌كان‌و‬ ‫ی ژینگ ‌ه به‌هۆ ‌‬ ‫پیسبوون ‌‬ ‫ی مرۆڤ‬ ‫كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ته‌ندروست ‌‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن��� ‌ی‬ ‫شۆڕش ‌ی پیشه‌سازی ‌ی له‌به‌ریتانیادا‬ ‫ی‬ ‫له‌سااڵكان ‌ی (‪ )1868‬ژینگ‌ه ‌‬ ‫س��روش��ت��ی��ش (ئ�����اوو ه���ه‌واو‬ ‫خ���اك) ك��ه‌وت��‌ه به‌رپه‌المار‌ه‬ ‫بێشوماره‌كان ‌ی مرۆڤ‪ ،‬بۆ به‌ره‌و‬ ‫باشتركردن ‌ی ژیان ‌ی مرۆڤایه‌ت ‌ی‬ ‫ئه‌م‌ه له‌الیه‌ك؛ له‌الیه‌ك ‌ی تره‌و‌ه‬ ‫گورزێك ‌ی كوشنده‌ش به‌ر ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫ب��وار‌ه گرنگ‌ه پشتگوێخراو‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه نه‌وه‌كان ‌ی ئه‌مڕۆ باجه‌ك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ده‌ن که‌وت‪ .‬پیسبوون به‌هۆ ‌‬ ‫ی پاشه‌ڕۆ به‌كارهاتوو‌ه‬ ‫مانه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫پیشه‌سازییه‌كان الیه‌نێك ‌ی تر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مڕۆ ‌‬ ‫م �ه‌ت��رس � ‌ی ك��ێ��ش�‌ه ‌‬ ‫ی مرۆڤایه‌تیه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگا ‌‬ ‫ی زیادبوون ‌ی‬ ‫بێگومان به‌هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دانیشتوان ‌ی هه‌سار‌ه ‌‬ ‫ژم��ار‌ه ‌‬ ‫زه‌وی‌و زۆرب��وون � ‌ی خواست‬ ‫له‌سه‌ر كااڵو شتومه‌ك؛ پاشه‌ڕۆ‬ ‫زیانبه‌خشه‌كانیش شانبه‌شان ‌ی ئه‌م‬ ‫زیادبوون‌ه زۆر ده‌بێت‪.‬‬ ‫پ��ی��س��ب��وون � ‌ی ژی��ن��گ �‌ه ل‌ه‬ ‫ی ئ���ه‌م���ڕۆم���ان���دا‬ ‫رۆژگ���������ار ‌‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ك ‌ی حاشاهه‌ڵنه‌گره ‌؛ بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ركردن ‌ی ئه‌م كێشه‌یه‌ش‬ ‫به‌بیركردنه‌وه‌و‬ ‫پێویستمان‬ ‫ی‬ ‫پ�ل�ان���دان���ان‌و ت���وێ���ژی���ن���ه‌و‌ه ‌‬ ‫زان��س��ت��ی‌‌و م��ه‌ی��دان � ‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دۆخه‌ك‌ه بچێت‌ه بار ‌‬ ‫پێشئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی دانیشتوان‌و‬ ‫مه‌ترسیدار‪ .‬چر ‌‬ ‫ك��ۆب��وون�ه‌وه‌ی��ان له‌ناوچه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫دی���اری���ك���راودا ه��ۆك��ارێ��ك�‌ه بۆ‬ ‫ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان� ‌ی ده‌رمانپرژێن‌ه‬ ‫جۆراوجۆر‌ه مێروكوژه‌كان‪.‬‬ ‫زۆرج���ار ئ�ه‌م پاشه‌ڕۆیان‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئاودا تێكه‌اڵوده‌بن‌و ده‌بن‌ه‬ ‫ی چه‌ندین‬ ‫مه‌ترس ‌ی باڵوبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫م �ه‌ت��رس � ‌ی ك��‌ه ل���ه‌پ���اش���ه‌ڕۆژدا‬ ‫ك���ارده‌ك���ه‌ن���ه‌س���ه‌ر ده‌رام���ه‌ت���‌ه‬ ‫س��روش��ت��ی��ی�ه‌ك��ان‌و سه‌ره‌نجام‬ ‫م �ه‌ت��رس � ‌ی ل��ه‌س��ه‌ر ئاسایش ‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی ‌ی دروستده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌و گازان ‌ه ‌ی ده‌بن ‌ه هۆ ‌ی‬ ‫ژه‌ه����راو ‌ی ب���وون‌و پیسبوون ‌ی‬

‫هه‌وا له‌ژینگه‌دا ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كه‌م ئۆكسید ‌‬ ‫‪ -1‬گاز ‌‬ ‫كاربۆن (‪:)CO‬‬ ‫ی په‌یدابوون ‌ی ئه‌م‬ ‫سه‌رچاو‌ه ‌‬ ‫گاز‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سووتان ‌ی‬ ‫ی سوته‌مه‌نیه‌كان‪.‬‬ ‫ن���ات���ه‌واو ‌‬ ‫به‌ژه‌هراویترین گاز داده‌ندرێت‌و‬ ‫مه‌ترسیدارترین پیسبوون‌ه بۆ‬ ‫ه���ه‌وا و زۆر زیانبه‌خش‌ه بۆ‬ ‫ی‬ ‫مرۆڤ‌و زینده‌وه‌ران‪ .‬نزیك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )%60‬ئه‌م گاز‌ه سه‌رچاوه‌ك‌ه ‌‬ ‫ده‌گ �ه‌ڕێ��ت �ه‌و‌ه ب��ۆ هۆكاره‌كان ‌ی‬ ‫هاتوچۆ‪.‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆسه‌ر‬ ‫مرۆڤ‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬خ���وێ���ن ت����وان����ا ‌‬ ‫ی ئۆكسجین ‌ی‬ ‫گ��واس��ت��ن��ه‌و‌ه ‌‬ ‫نامێنێت بۆ خانه‌كان ‌ی له‌ش‪ ،‬وات‌ه‬

‫ی ده‌بێت‪.‬‬ ‫ژه‌هراو ‌‬ ‫ی زۆربێت ده‌بێت‌ه‬ ‫‪ -2‬ڕاد‌ه ‌‬ ‫ی له‌خۆچوون‌و مردن‪.‬‬ ‫هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گۆگردید ‌‬ ‫‪ -2‬گ���از ‌‬ ‫هایدرۆجین (‪:)H2S‬‬ ‫ئ���ه‌م گ����از‌ه له‌ئه‌نجام ‌ی‬ ‫س���ووت���ان��� ‌ی ئ����ه‌و م����ادان����ه‌و‌ه‬ ‫په‌یداده‌بێت ك��ه‌وا گۆگردیان‬ ‫ی‬ ‫تێدایه‌‪ .‬بۆن ‌ی وه‌ك هێلك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫پیس ب���ووه‌‪ ،‬له‌شیبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫مادد‌ه ئه‌ندامیه‌كان دروستده‌بێت‬ ‫وه‌ك له‌زێرابه‌كاندا‪ .‬گازێك ‌ی‬ ‫ی كوشنده‌ی‌ه وه‌ك (‪CO،‬‬ ‫ژه‌هراو ‌‬ ‫‪.)HCN‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆسه‌ر‬ ‫مرۆڤ‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬له‌گه‌ڵ هیمۆگلۆبین ‌ی‬ ‫ی‬ ‫خوێندا ی�ه‌ك ده‌گرێت ڕێژ‌ه ‌‬

‫ئ��وك��س��ج��ی��ن ل���ه‌ن���او له‌شدا‬ ‫كه‌مده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬ك���ارل���ێ���ك ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ی كۆئه‌ندامه‌كان ‌ی ده‌مار‪.‬‬ ‫سه‌نته‌ر ‌‬ ‫‪ -3‬گازگۆڕك ‌ێ ده‌شێوێن ‌ی‬ ‫ی ته‌نگه‌نه‌فه‌سی‌‪.‬‬ ‫ك‌ه ده‌بێته‌هۆ ‌‬ ‫‪ -4‬داهێژان‌و له‌بیركردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی كۆئه‌ندام ‌ی‬ ‫‪ -5‬چوزانه‌و‌ه ‌‬ ‫هه‌ناسه‌و چاو‪.‬‬ ‫‪ -6‬ده‌چ��ێ��ت �‌ه ن���او له‌ش ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی ك����ردار ‌‬ ‫م����رۆڤ ل �ه‌رێ��گ �‌ه ‌‬ ‫هه‌ناسه‌دانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دوانۆكسید ‌‬ ‫‪ -3‬گ��از ‌‬ ‫كاربۆن (‪:)CO2‬‬ ‫ئ���ه‌م گ����از‌ه له‌ئه‌نجام ‌ی‬ ‫سووتان ‌ی مادد‌ه سووته‌مه‌نیه‌كان‌و‬ ‫ی گركانه‌كان‌و‬ ‫ت���ه‌ق���ی���ن���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ه���ه‌ن���اس���ه‌دان��� ‌ی ب����وون����ه‌وه‌ر‌ه‬

‫زی���ن���دووه‌ك���ان‌و سووتاندن ‌ی‬ ‫ته‌ن‌ه ئه‌ندامییه‌كان په‌یداده‌بێت‪،‬‬ ‫بایه‌خێك ‌ی گرنگ ‌ی بۆ رووه‌ك هه‌ی‌ه‬ ‫كه‌متر نیی‌ه له‌بایه‌خ ‌ی ئۆكسجین‬ ‫بۆ م��رۆڤ‌و ئ��اژه‌ڵ مادده‌كان ‌ی‬ ‫ی ئه‌م گاز‌ه له‌به‌رگ ‌ی‬ ‫تر‪ .‬رێژ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫گ���ازی���دا (‪.)%0.03‬ڕێ��������ژ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫زی��ادب��ك��ات ل �ه‌ه �ه‌وادا له‌ئاو ‌‬ ‫ده‌ری��او زه‌ریاكاندا ده‌توێته‌وه‌و‬ ‫ترشێك ‌ی الواز پێكدێت (ترش ‌ی‬ ‫ێ‬ ‫كاربۆنیك)‪ .‬ل�ه‌گ�ه‌ڵ هه‌ند ‌‬ ‫له‌نیشتوه‌كاندا كارلێكده‌كات‬ ‫ك���ارب���ۆن���ات‌و بیكاربۆنات ‌ی‬ ‫كالسیۆم دروستده‌بێت‪ .‬ڕووه‌ك‬ ‫ی كاربۆن‬ ‫ی دوانه‌ئۆكسید ‌‬ ‫گاز ‌‬ ‫ی تیشكه‌پێكهاتندا‬ ‫ل���ه‌ك���ردار ‌‬ ‫به‌كارده‌هێنێت‪ .‬زیاد به‌كارهێنان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی دار ‌‬ ‫سوته‌مه‌نی‌‌و بڕینه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫دارستانه‌كان‌و كه‌مكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ن��اوچ��‌ه س���ه‌وزه‌ك���ان ڕێ����ژ‌ه ‌‬ ‫(‪ )CO2‬زی��ادك��ردوه‌و بووه‌ت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی پل‌ه ‌‬ ‫ی ب��ه‌رزب��وون��ه‌و‌ه ‌‬ ‫ه��ۆ ‌‬ ‫ی ك‌ه پێیده‌وترێت‬ ‫گه‌رم ‌ی زه‌و ‌‬ ‫(قه‌تیس بووون ‌ی گه‌رمی‌)‪.‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆسه‌ر‬ ‫مرۆڤ‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬زی��ادب��وون�� ‌ی ڕێ���ژ‌ه ‌‬ ‫ئه‌م گاز‌ه له‌هه‌وادا ده‌بێته‌هۆی‬ ‫ته‌نگه‌نه‌فه‌سی‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬د ‌ڵ هه‌ڵچون‪.‬‬ ‫ی ئه‌ندامه‌كان ‌ی‬ ‫‪ -3‬چوزانه‌و‌ه ‌‬ ‫كۆئه‌ندام ‌ی هه‌ناسه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دوانۆكسید ‌‬ ‫‪ -4‬گ��از ‌‬ ‫گۆگرد ‪:SO2‬‬ ‫گ��ازێ��ك�� ‌ی ترشه‌ڵۆكه‌و‬ ‫ب��ۆن��ێ��ك � ‌ی ن��اخ��ۆش�� ‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی ترشه‌باران به‌تایبه‌ت‬ ‫ده‌بێته‌هۆ ‌‬ ‫ل���ه‌ش���ار‌ه گ���ه‌وره‌ك���ان���دا‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی پیسبوون ‌ی خاك‌و‬ ‫ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ڕوو‌هك‌و ڕوبارو ده‌ریاچه‌كان‌و‬ ‫ئ����اوه‌ڕۆك����ان‪‌ .‬ل �ه‌گ �‌ه ‌ڵ ته‌م ‌ی‬ ‫دووكه‌اڵویدا تێك‌هڵ‌ده‌بێت زیان ‌ی‬ ‫گه‌ور‌ه دروستده‌کات‪ .‬ئه‌م گاز‌ه‬ ‫ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ‪:‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ك‌ه ‌‬ ‫ی بوركانه‌كان‬ ‫‪ -1‬سه‌رچاو‌ه ‌‬

‫یان گركانه‌كان‌و ئاوه‌گه‌راوه‌كان‌و‬ ‫مادد‌ه ئه‌ندامیی‌ه شیكراوه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -2‬سه‌رچاو‌ه مرۆییه‌كان‬ ‫ی سووتان ‌ی سوته‌مه‌نی‬ ‫كه‌به‌هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫مادده‌ئه‌ندامیه‌كان‌و توانه‌و‌ه ‌‬ ‫گانزاكان‪..‬هتد‪.‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆ سه‌ر‬ ‫مرۆڤ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ك����ارده‌ك����ات����‌ه سه‌ر‬ ‫كۆئه‌ندام ‌ی هه‌ناس‌ه به‌گشتی‪.‬‬ ‫‪ -2‬ده‌مار‌ه ڕه‌قی‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬مردن‪.‬‬ ‫ی چاو‪.‬‬ ‫‪ -4‬چوزانه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دوانه‌ئۆكسید ‌‬ ‫‪ -5‬گاز ‌‬ ‫نایترۆجین (‪:)NO2‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م گازه‌و گازه‌كان ‌ی تر ‌‬ ‫نایترۆجین پێكدێت له‌ئه‌نجام ‌ی‬ ‫سووتان ‌ی م��ادد‌ه ئه‌ندامیه‌كان‬ ‫ی ئۆتۆمبێل‌و‬ ‫و‌ه ل����ه‌گ����از ‌‬ ‫ک‬ ‫ب��اره��ه‌ڵ��گ��ره‌ك��ان‌و هه‌ندێ ‌‬ ‫ی پیشه‌سازی‌‪ .‬له‌گ‌ه ‌ڵ‬ ‫كارگ‌ه ‌‬ ‫هه‌ڵم ‌ی ئ��او ل���ه‌ه���ه‌وادا ترش‬ ‫پ��ێ��ك��دێ��ت (ت��رش�� ‌ی ن�ه‌ت��ری��ك)‬ ‫و ت��رش �ه‌ب��اران پێكدێت‪ ،‬وه‬ ‫‌كارده‌كات‌ه سه‌رچین ‌ی ئۆزۆن‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م گ���از‌ه ده‌ب��ێ��ت �‌ه هۆی‬ ‫ی كۆئه‌ندام ‌ی هه‌ناسه‌و‬ ‫چوزانه‌و‌ه ‌‬ ‫چاو‪.‬‬ ‫ی ترش‌ه باران‪:‬‬ ‫‪6‬ـ كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كردار ‌‬ ‫ئه‌م باران‌ه به‌هۆ ‌‬ ‫ی باراندا‬ ‫ئه‌م گازانه‌و‌ه ك‌ه له‌ئاو ‌‬ ‫شیده‌بنه‌و‌ه په‌یداده‌بێت‪ .‬ترش‌ه‬ ‫ی خراپ ‌ی هه‌ی‌ه‬ ‫ب��اران كاریگه‌ر ‌‬ ‫له‌سه‌ر ژینگ‌ه وه‌ك‪:‬‬ ‫ی ترشیه‌ت ‌ی‬ ‫‪ -1‬پ���ل���‌ه ‌‬ ‫ی ك��ان��ی��او ده‌ریاچه‌كان‬ ‫ئ���او ‌‬ ‫به‌رزده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬زی������ان ب����ه‌خ����اك و‬ ‫ژیان ‌ی رووه‌ك و دارستانه‌كان‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -3‬كار له‌تێكدان ‌ی مادد‌ه ‌‬ ‫بیناو شوێنه‌دێرینه‌كان ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ -4‬مه‌ترس ‌ی هه‌ی‌ه بۆسه‌ر‬ ‫له‌ناوچوون ‌ی سامان ‌ی زینده‌وه‌ران‬ ‫ی ده‌ریاو زه‌ریاكاندا‪.‬‬ ‫له‌ناو ئاو ‌‬ ‫ی پیسبوون ‌ی‬ ‫‪ -5‬ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫خ��اك‌و ژه‌ه��راوی��ب��وون� ‌ی مادد‌ه‬ ‫ئه‌ندامییه‌كان ‌ی خاك‪.‬‬ ‫‪ -7‬قوڕقوشم (‪:)Pb‬‬ ‫ل����ه‌ك����ان����زا ق������ورس‌و‬ ‫ژه‌هراوییه‌كان‌و زۆرباڵوه‌كان‬ ‫ئ���ه‌ژم���ێ���ردرێ���ت‪.‬ل���ه‌ه���ه‌وادا‬

‫ل �ه‌س �ه‌رچ��او‌ه سروشتیه‌كان‌و‬ ‫م��رۆی��ی�ه‌ك��ان�ه‌و‌ه دروستده‌بێت‬ ‫ه �ه‌رچ �ه‌ن��د‌ه ل �‌ه (‪ )%20‬ئه‌و‬ ‫ی ك �‌ه له‌هه‌وادا‬ ‫ق��ورق��وش��م �‌ه ‌‬ ‫هه‌ی‌ه ئه‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ دووكه‌ڵ ‌ی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ۆب��ێ �ل‌و هۆكاره‌كان ‌ی‬ ‫ی گواستنه‌وه‌‪ .‬قوڕقوشم‬ ‫ت��ر ‌‬ ‫ده‌خ���رێ���ت���ه‌س���ه‌ر ب��ه‌ن��زی��ن بۆ‬ ‫نه‌هێشتن ‌ی له‌رزین‌و ته‌قه‌ته‌ق ‌ی‬ ‫ی چواره‌م‬ ‫ئۆتۆمۆبێل به‌شێو‌ه ‌‬ ‫ی قوڕقوشم (‪،)C2H5Pb4‬‬ ‫ئه‌پیل ‌‬ ‫پاش سووتان ‌ی به‌نزین قوڕقوشم‬ ‫ده‌چێت‌ه هه‌واوه‌و پیسبوون ‌ی هه‌وا‬ ‫ی‬ ‫ده‌كات به‌تایبه‌ت ئه‌و شاران‌ه ‌‬ ‫دانیشتوان ‌ی چڕن‪.‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆ سه‌ر‬ ‫مرۆڤ‪:‬‬ ‫ی سه‌رئێشه‌و‬ ‫‪ -1‬ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ک جاریش‬ ‫الوازی‌‌و ه�ه‌ن��دێ� ‌‬ ‫له‌خۆچون‌و مردن‪.‬‬ ‫ی دروستبوون ‌ی‬ ‫‪ -2‬ڕێ��ژ‌ه ‌‬ ‫هیمۆگلۆبین ‌ی خوێن كه‌مده‌كات‬ ‫ج��ێ� ‌ی ك��ال��س��ی��ۆم ده‌گرێته‌و‌ه‬ ‫له‌ئێسكدا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی شپرز‌ه ‌‬ ‫‪ -3‬ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ده‌روونی‌و نه‌خه‌وتن‪.‬‬ ‫ی دواكه‌وتن ‌ی‬ ‫‪ -4‬ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫مێشك ‌ی م��ن��داڵ‌‌و شێواندن ‌ی‬ ‫منداڵ‌‌و له‌باربردن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دوانه‌ئۆكسید ‌‬ ‫‪ -8‬گاز ‌‬ ‫ئازۆت‪:‬‬ ‫گ��ازێ��ك�� ‌ی ژه‌ه����راوی����ی‌‌و‬ ‫پ��ی��س��ك�ه‌ر‌ه ك �‌ه ل �‌ه دووكه‌ڵ ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ئۆتۆمبیل‌و هه‌ندێك پیشه‌ساز ‌‬ ‫ی پێكدێت‪.‬‬ ‫كیمیاو ‌‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆ سه‌ر‬ ‫مرۆڤ‪:‬‬ ‫‪ -1‬تێكدان‌و هه‌ڵئاوسان ‌ی‬ ‫سییه‌كان‪.‬‬ ‫‪ -2‬كاریگه‌ری ‌ی هه‌ی‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بینین‌و قوڕقوڕاگه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی بۆر ‌‬ ‫‪ -3‬س��ووت��ان �ه‌و‌ه ‌‬ ‫هه‌ناسه‌‪.‬‬ ‫ی ئ������ۆزۆن‬ ‫‪ -9‬گ��������از ‌‬ ‫(‪:)Ozone-O3‬‬ ‫ه���ه‌رچ���ه‌ن���د‌ه ئ���ه‌م گ���از‌ه‬ ‫ب �ه‌رێ��ژه‌ی �ه‌ك � ‌ی ك���ه‌م له‌به‌رگ ‌ی‬ ‫ی‬ ‫گازیدا بوون ‌ی هه‌یه‌‪ ،‬رێژه‌ك‌ه ‌‬ ‫له‌نێوان (صفر ‪ 0.07 _+‬به‌ش‬ ‫له‌ملیۆن)‬ ‫ئ�����ه‌م گ������از‌ه له‌چین ‌ی‬ ‫س��ت��رات��وس��ف��ی��ر دا ه��ه‌ی��‌ه ك‌ه‬

‫ی دێت‌ه‬ ‫ب���ه‌دووه‌م ب�ه‌رگ� ‌ی گ��از ‌‬ ‫ی له‌ئاست ‌ی‬ ‫ئه‌ژماركردن ب �ه‌رز ‌‬ ‫ی ده‌ری��ا (‪)100-80‬كم‪.‬‬ ‫روو ‌‬ ‫ی خواره‌و‌ه ئۆزۆن‬ ‫له‌چین ‌ی هه‌وا ‌‬ ‫ی‬ ‫دروستده‌بێت له‌و پیساییان‌ه ‌‬ ‫ده‌رده‌پ���ه‌ڕێ���ت له‌هـۆیه‌كان ‌ی‬ ‫گـواستنه‌وه‌و ئامێره‌كان ‌ی تر ك‌ه‬ ‫هایدرۆكاربۆنیان هه‌یه‌‪( .‬فریۆن‬ ‫ك‌ه له‌ساركه‌ره‌وه‌كاندا هه‌یه‌و‬ ‫ی پیشه‌سازیه‌كان ‌ی تر)‪.‬‬ ‫له‌زۆرب‌ه ‌‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆ سه‌ر‬ ‫مرۆڤ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ك����ارده‌ك����ات����ه‌س����ه‌ر‬ ‫ته‌ندروست ‌ی مرۆڤ‪ .‬به‌هه‌ناس‌ه‬ ‫وه‌رگ���رت���ن��� ‌ی ب��ڕێ��ك�� ‌ی كه‌م‬ ‫ی كۆئه‌ندام ‌ی هه‌ناس‌ه‬ ‫چوزانه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌كات له‌وانه‌ی‌ه مردنیش‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -2‬ئ����ه‌م گ�����از‌ه زه‌و ‌‬ ‫له‌تیشك‌ه‬ ‫ده‌پ�����ارێ�����زێ�����ت‬ ‫زی��ان��ب�ه‌خ��ش�ه‌ك��ان� ‌ی گ����ه‌ردوون‬ ‫به‌تایبه‌ت ‌ی تیشك ‌ی ژێر‬ ‫ی‬ ‫س��وورو سه‌رو ‌‬ ‫وه‌نه‌وشه‌یی‌‪.‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫به‌ر كه‌و تنی‌‬ ‫ت���ی���ش���ك��� ‌ی‬ ‫ی‬ ‫س���������ه‌روو ‌‬ ‫وه‌ن���ه‌وش���ه‌ی��� ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ده‌ب����ێ����ت����‌ه ه�����ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ب���ووران���ه‌وه‌و سووتانه‌و‌ه ‌‬ ‫پێست‌و تووڕه‌بوون‌و خوران‌و‬ ‫سه‌ره‌تان ‌ی بێست‪.‬‬ ‫‪ -4‬ل �ه‌ن��اوب��ردن � ‌ی ترش ‌ی‬ ‫ناوك ‌ی (‪ )DNA‬كه ‌به‌رپرس‌ه‬ ‫له‌سیفات ‌ی بۆماوه‌یی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -5‬دروس��ت��ك��ردن� ‌ی ئاو ‌‬ ‫سپ ‌ی له‌چاو یان كوێركردن‪.‬‬ ‫‪ -6‬تێكچون ‌ی كۆئه‌ندام ‌ی‬ ‫ی له‌ش‪.‬‬ ‫به‌رگر ‌‬ ‫‪ -7‬پیربوون ‌ی پێش وه‌خت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -8‬ك����ه‌م����ك����ردن����ه‌و‌ه ‌‬ ‫به‌روبوم ‌ی كشتوكاڵی‌‪.‬‬ ‫‪ -9‬زیانگه‌یاندن به‌ئاژ‌هڵ‌‪.‬‬ ‫‪ -10‬زیانگه‌یاندن به‌ماسی‌و‬ ‫به‌روبوومه‌كانی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی پل‌ه ‌‬ ‫‪ -11‬به‌رزبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ی زه‌وی‌و‬ ‫گ �ه‌رم � ‌ی س����ه‌رڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاست ‌ی ڕوو ‌‬ ‫ب�ه‌رزب��وون�ه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌ریا‪.‬‬ ‫ی میسان‬ ‫‪ -10‬گ������از ‌‬ ‫(‪:)CH4‬‬ ‫ی‬ ‫ی م��ی��س��ان له‌گاز ‌‬ ‫گ���از ‌‬

‫‪41‬‬

‫ی كانزاكان‬ ‫س��روش��ت�ی‌و گ���از ‌‬ ‫له‌كات ‌ی ده‌رهێنان ‌ی خه‌ڵووزدا‬ ‫بوون ‌ی هه‌یه‌و به‌رهه‌مێك ‌ی الوه‌ك ‌ی‬ ‫كارگه‌كان ‌ی پااڵوتنه‌‪ .‬له‌ئه‌نجام ‌ی‬ ‫ی‬ ‫گه‌نین (‪‌ ) decomposition‬‬ ‫ته‌نه‌ئه‌ندامیه‌كان له‌زۆنگاوه‌كاندا‬ ‫دروس���ت���ده‌ب���ێ���ت‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫ی به‌رهه‌مهێنان ‌ی‬ ‫ل�ه‌ك��ێ��ڵ��گ�‌ه ‌‬ ‫دروستده‌بێت‪.‬‬ ‫چه‌ڵتوكیش‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ل�ه‌الی�ه‌ن چه‌ندجۆر‬ ‫ل���ه‌ئ���اژه‌ڵ ب �ه‌ت��ای��ب �ه‌ت � ‌ی (گ���او‬ ‫مانگاو مه‌ڕ) وه‌ك به‌رهه‌مێك ‌ی‬ ‫ی كاوێژكردن‌و‬ ‫الوه‌ك ‌ی پڕۆس‌ه ‌‬ ‫هه‌رسكردن به‌رهه‌مده‌هێندرێت‌و‬ ‫ده‌رژێ��ت �‌ه نێو به‌رگ ‌ی گازیه‌و‌ه‬ ‫به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫ی‬ ‫ب���ه‌رێ���گ���‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خه‌ڵووزو گاز ‌‬ ‫گواستنه‌و‌ه ‌‬ ‫سروشتی‌‌و نه‌وت‪.‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆ سه‌ر‬ ‫مرۆڤ‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬ك���اری���گ���ه‌ر ‌‬ ‫ه����ه‌ی����‌ه ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫به‌رزبوونه‌و ه‌ی‌‬ ‫ی گه‌رم ‌ی‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫ی زه‌وی‌‪.‬‬ ‫گۆ ‌‬ ‫ك�����‌ه (‪)20‬‬ ‫ج����ار زی���ات���ر‌ه‬ ‫له‌كاریگه‌ریه‌تی‌‬ ‫ی‬ ‫ی دوانه‌ئۆكسید ‌‬ ‫گاز ‌‬ ‫كاربۆن‪.‬‬ ‫‪ -11‬سه‌رچاوه‌كان ‌ی ووزه‌‪:‬‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان��� ‌ی س���وود‬ ‫لێوه‌رگرتن له‌سه‌رچاوه‌كان ‌ی‬ ‫ی‬ ‫سووته‌مه‌ن ‌ی بریتی‌ه له‌خه‌ڵووز ‌‬ ‫ب�ه‌ردی��ن‪ ،‬گ��از‪ ،‬به‌نزین‪ ،‬نه‌وت ‌ی‬ ‫ره‌ش‪..‬ه���ت���د؛ له‌سووتان ‌ی‬ ‫ه���ه‌ری���ه‌ك ل���ه‌م س���ه‌رچ���اوان���‌ه‬ ‫ی ده‌رچ����وون���� ‌ی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت��‌ه ه����ۆ ‌‬ ‫ی وه‌ك‬ ‫ه���ه‌ن���دێ���ك ره‌گ�������ه‌ز ‌‬ ‫(رادیۆم‌و یۆرانیۆم‌) له‌ئه‌نجام ‌ی‬ ‫ی به‌ردین‬ ‫سووتان ‌ی خ �ه‌ڵ��ووز ‌‬ ‫ی كبریت‌و‬ ‫ل‌ه (‪ )5-0.3‬م��واد ‌‬ ‫ی (‪ )%50‬خۆڵه‌میش ‌ی‬ ‫وه‌رێ���ژ‌ه ‌‬ ‫لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی بۆ سه‌ر‬ ‫مرۆڤ‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬ده‌ب�����ێ�����ت�����ه‌ه�����ۆ ‌‬ ‫ته‌نگه‌نه‌فه‌سی‌‌و رشانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی بۆر ‌‬ ‫‪ -2‬س��ووت��ان �ه‌و‌ه ‌‬ ‫هه‌ناسه‌دان‪.‬‬ ‫‪ -3‬شڵه‌ژان‌و تووڕه‌بوون‌و‬ ‫سه‌رگێژ خواردن‪.‬‬

‫ی‬ ‫گرنگترین ئ �ه‌و گازان‌ه ‌‬ ‫ك �‌ه له‌ئۆتۆمبێل ده‌رده‌چێت‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌ئ���ه‌ن���ج���ام��� ‌ی ن�����ات�����ه‌واو ‌‬ ‫سووته‌مه‌نی‌و كاریگه‌رییان هه‌ی‌ه‬ ‫له‌سه‌ر پیسبوون ‌ی هه‌وا‪:‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -1‬پ����ێ����ك����ه����ات����وو ‌‬ ‫ه��ای��درۆك��ارب��ۆن � ‌ی نه‌سووتاو‬ ‫(بارفینیات‌و ئۆرفینیات)‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -2‬پ������اش������م������او‌ه ‌‬ ‫هایدرۆكاربۆنیك (ئه‌ستیلین)‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -3‬پ����ێ����ك����ه����ات����وو ‌‬ ‫هایدرۆكاربۆن ‌ی كه‌مسووتاو‬ ‫(ترشیات ‌ی كاربۆن)‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -4‬پ����ێ����ك����ه����ات����وو ‌‬ ‫ی كاربۆن (یه‌كه‌م‬ ‫كه‌مسووتاو ‌‬ ‫ی‬ ‫ئۆكسیدو دووه‌م ئۆكسید ‌‬ ‫كاربۆن)‪.‬‬ ‫ی كبریت‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئۆكسید ‌‬ ‫ی ئۆزۆن‪.‬‬ ‫‪ -6‬ئۆكسید ‌‬ ‫ی ره‌ساس‪.‬‬ ‫‪ -7‬ئۆكسید ‌‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫‪kurdchemists.org -1‬‬ ‫‪usgs.gov -2‬‬ ‫‪ -3‬ئ���ه‌ن���دازی���ار‪ .‬محمد‬ ‫ی ژینگه‌و‬ ‫م��ه‌ح��وی‌‪ ،‬گ��ۆڤ��ار ‌‬ ‫ژی��ان‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت ‌ی گشت ‌ی‬ ‫ه����ۆش����ی����اری‌و راگ���ه‌ی���ان���دن‬ ‫له‌وه‌زاره‌ت ‌ی ژینگ‌ه ده‌ریده‌كات‪،‬‬ ‫ی ‪،2007‬‬ ‫ژم���ار‌ه (‪ ،)1‬ئ���ادار ‌‬ ‫ال‪.11‬‬ ‫‪ -4‬پ‪ .‬د‪ .‬ئ��ازاد محمد‬ ‫ی‬ ‫امین نه‌قشبه‌ندی‌‪ ،‬جوگرافیا ‌‬ ‫ك �ه‌ش��وو ئ���اوو ه���ه‌وا‪ ،‬به‌رگ ‌ی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬چاپ ‌ی یه‌كه‌م‪.2007 ،‬‬ ‫ال‪.17-12‬‬ ‫ژینگه‌پارێزیی‌و‬ ‫‪-5‬‬ ‫ی‬ ‫پیسبوون ‌ی ژی��ن��گ�ه‌و دی����اد‌ه ‌‬ ‫قه‌تیسبوون ‌ی گه‌رما‪ ،‬و ‌‪ .‬پرشنگ‬ ‫حم‌ه امین‪ ،‬ال‪.23-21‬‬ ‫‪ -6‬هیكل ری��اض رافت‪،‬‬ ‫االنسان والتلوث البیئی‌‪ ،‬بغداد‪،‬‬ ‫‪.2006‬‬ ‫‪ -7‬پ‪ .‬د‪ .‬ئ��ازاد محمد‬ ‫ی‬ ‫نقشبه‌ندی‌‪ ،‬گه‌رمبوون ‌ی گۆ ‌‬ ‫ی له‌سه‌ر‬ ‫زه‌وی‌و ك��اری��گ �ه‌ر ‌‬ ‫هه‌رێم ‌ی كوردستان ‌ی عێراق‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،2008 ،‬ال‪.40-38‬‬ ‫م‪ .‬سه‌ردار عه‌بدولڕه‌حمان‬ ‫به‌كالیۆریۆس له‌زانست ‌ی‬ ‫جوگرافیا‬


‫فیزیا‬

‫‪42‬‬

‫چۆن لەیەککاتدا لەدوو شوێندا هه‌بین؟‬ ‫لەوانەیە ئەمە جێگەی سەرسوڕمان بێت چۆن دەکرێت لەیەککاتدا لەدووشوێنی جیاوازدا بین؟ بۆ نموونە لەمالەوەو لە فەرمانگەش‪،‬‬ ‫یان لەسەر مانگ‪ ،‬رەنگە ئەمە زۆرتر خەیاڵێکی منداڵی بێت‪ ،‬بەاڵم بە پێی زانستی نوێ ئەم شتە رێگەپێدراوە‪ ،‬واتە دەکرێت‬ ‫لەیەککاتدا لەدووشوێنی جیاوازدا بین‌و دووری ئەم دوو شوێنەش لەیەکتری دەکرێت هەر دوورییەک بێت‪ ،‬واتە دەکرێت لەیەککاتدا‬ ‫لەدوو شوێنی زۆر دوورلەیەکتری لەیەککاتدا ئامادەببین‪ ،‬تاقیکردنەوەکان ئەمەیان بۆ فۆتۆنەکان (ئەو تەنۆلکانەی رووناکی‬ ‫لێدروستکراوە )و ئەلکترۆنەکان (یەکێک لەپێکهاتەکانی مادە) سەلماندووە‪ ،‬ئێستا زانایان لەهەوڵدان بۆ تەنۆلکەی زۆر گەورەتر‬ ‫ئەمە تاقیبکەنەوە‪ .‬ئەمە ئێوەو راپۆڕتی گۆڤاری نیوساینتیست لەم بارەوە‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ل��ە جیهانی‬ ‫راس��ت��ی��ی��دا‪ ،‬ئ��ام��ادەب��وون لە‬ ‫دوو ش��ووێ��ن لەیەککاتدا‬ ‫رێ����گ����ەپ����ێ����ن����ەدراو بێت‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ب��ەپ��ێ��ی یاساکانی‬ ‫ک��وان��ت��ەم ش��ت��ی لەوجۆرە‬ ‫رێ��گ��ە پ���ێ���دراوە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫زان��ای��ان تاقیکردنەوەیەکیان‬ ‫دروس����ت����ک����ردووە تاوەکو‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر ئەم بابەتە‬ ‫ب��ک��ەن‪ .‬تاقیکردنەوەیەکی‬ ‫س��ەرس��وڕه��ێ��ن��ەر ک��ە بڕیارە‬ ‫ل���ەودا دوو ش��وێ��ن هەبێت‬ ‫لەهەستیارترین‬ ‫ی��ەک��ێ��ک��ە‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەک��ان دەب���ارەی‬ ‫تیوری کوانتەمییەوە‪ .‬بەوتەی‬ ‫توێژەران گۆیەک کە چەندین‬ ‫میلیۆن ئەتۆمی تێدایە دەخنە‬ ‫سەریەکكەوتن‬ ‫دۆخ�����ی‬ ‫(‪ )Superposition‬تاوەکو‬ ‫لە شوێنە جۆربەجۆرەکاندا‬ ‫جێگیر ببێت‪.‬‬ ‫ل���ەوک���ات���ەوەی ئەروین‬ ‫ش��رۆدی��ن��گ��ێ��ر تاقیکردنەوە‬ ‫ناسراوەکەی خۆی راگەیاند‬ ‫ک��ە پ��ش��ی��ل��ەی��ەک دەتوانێت‬ ‫ه��اوک��ات ل��ەدۆخ��ی م��ردو و‬ ‫زی��ن��دوداب��ێ��ت‪ ،‬فیزیاییەکان‬ ‫ب�������ەردەوام دەپ���رس���ن ئایا‬ ‫دەتوانن‬ ‫تەنەگەورەکانیش‬ ‫لەیاساکانی فیزیای کوانتەم‬ ‫پەیرەوی بکەن یان نا؟‬ ‫ئایدیای تاقیکردنەوەکە‬ ‫ئەوەیە کە گۆیه‌کی شوشەیی‬ ‫بە تیرەی ‪ ٤٠‬نانۆمیتەر لەناو‬ ‫قوتوێکی بچووک دابنرێت‬ ‫ل��ەپ��ڕ ب��ەل��ەی��زەر بۆردومان‬ ‫بکرێت‪ .‬ئ��ەم ک��ارە دەبێت‬

‫بەهۆی ئەوەی گۆکە لەالیەکی‬ ‫قوتوەکەوە بۆ الیەکی تر فڕێ‬ ‫بدرێت‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ئەوەی‬ ‫سروشتی رووناکی کوانتەمییە‬ ‫گ��ۆک��ەش دەچێتە دۆخێکی‬ ‫کوانتەمییەوە‪ .‬ئەمە دەبێت‬ ‫بەهۆی ئەوەی گۆکە یاسای‬ ‫کوانتەمی‬ ‫سەریەککەوتنی‬ ‫بۆی بەکار بهێنرێت‪.‬‬ ‫ئ��ۆری��ل روم���ر ئیزارت‬ ‫(‪)Oriol Romero-Isart‬‬ ‫ل��ە ئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی ئۆپتیکی‬ ‫ک��وان��ت��ەم��ی م��اک��س پالنکی‬ ‫ئەڵمانیا دەڵێت بڕیاروایە‬ ‫ئەم تاقیکردنەوەیە لەبۆشایی‬ ‫ب���ەرزو پ��ل��ەی گ��ەرم��ی زۆر‬ ‫نزم ئەنجام بدرێت‪ ،‬تاوەکو‬

‫گ���ەرم���او ه����ەوا ک��ێ��ش��ە بۆ‬ ‫گۆیەکە دروستنەکەن‪.‬‬ ‫ب�����ێ ه���ی���چ چەشنە‬ ‫داپۆشێنێک (‪)no overlap‬‬ ‫ساڵی راب���ردوو ئاروون‬ ‫ئ��وک��ان��ل‌و هاوکارەکانی‬ ‫ل��ەزان��ک��ۆی سانتاباربارا لە‬ ‫کالیفۆرنیا‪ ،‬پیشانیاندا کە‬ ‫دروستکردنی سەریەککەوتن‬ ‫لە‬ ‫(‪)Superposition‬‬ ‫شریتێکی کانزایی بەدرێژی‬ ‫‪ ٦٠‬مایکرۆمیتردا دەکرێت‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ب��درێ��ت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئ���ەوەش���دا‪ ،‬جیابوونەوەی‬ ‫فیزیکی بەهۆی دو دۆخی‬ ‫جیاوازی شریتەکەوە تەنها‬ ‫یەک فمتومیترە (هەر فمتوێک‬

‫یەکسانە بە ‪ ١٠‬توانی ناقس‬ ‫‪ ،) ١٥‬وات���ە جیاوازییەک‬ ‫هاوتای ناوکێکی ئەتۆم‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا‪ ،‬تاقیکردنەوە‬ ‫ن���وێ���ک���ان گ����ۆ شوشەکە‬ ‫ل��ەی��ەک��ک��ات��دا ل���ەدو شوێنی‬ ‫جیاوازو بێ کەمترین داپۆشین‬ ‫دادەن���ێ���ت‪ .‬رومروئیزارت‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ " :‬لەتاقیکردنەوە‬ ‫ئێمەدا‪،‬‬ ‫پێشنیارکراوەکەی‬ ‫چەقی بارستایی بەشێوەی‬ ‫سەریەککەوتنی شوێنەکان‬ ‫دەب���ێ���ت ک���ە ج���ی���اوازی���ان‬ ‫لەیەکترییەوە زیاترە لەقەبارەی‬ ‫خودی تەنەکە"‪.‬‬ ‫ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ان���ی‬ ‫ب��ەی��ەک��داچ��وون��ی ئەتۆمی‬

‫فلورینەکان‬ ‫ک�����ەل�����ەودا‬ ‫(ک�ل�اس���ێ���ک���ی ت���ای���ب���ەت���ی‬ ‫کاربۆن‬ ‫لەمولکیولەکانی‬ ‫ک��ە ب��ە ش��ێ��وەی گ���ۆن ) و‬ ‫مولکیولەکانیتر کە سەدان‬ ‫ئ��ەت��ۆم��ی��ان ل���ەب���ارودۆخ���ی‬ ‫ج���ی���اوازی سەریەککەوتن‬ ‫لەناو خۆیاندا هەڵگرتووە‬ ‫پێشتر ئەنجامی باشی هەبوو‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم تاقیکردنەوە تازەیە‬ ‫تەنگەلی ماکرۆسکۆپ بەکار‬ ‫دەهێنێت‪.‬‬ ‫ب����ەوت����ەی ت����وێ����ژەران‪،‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی توێژینەوە‬ ‫دەرب�����ارەی مکانیزمەکانی‬ ‫کوانتەمی زۆر سوودمەندە‪.‬‬ ‫ب��ی��ن��ی��ن��ی رەف����ت����اری وەه���ا‬ ‫تەنگەلێک کەلە یاساکانی‬ ‫ک��وان��ت��ەم پ��ەی��رەوی دەکەن‪،‬‬ ‫باشتریین رێگە بۆ دۆزینەوەی‬ ‫رێ��گ��ەگ��ەل��ێ��ک��ە کەلەوانەیە‬ ‫ت��ی��وری کوانتەمی شکستی‬ ‫پێبێت‪.‬‬ ‫بەوتەی ئانتونی لگات‬ ‫ل���ەزان���ک���ۆی ئ��ی��ل نویز‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوەی رومر ئیزارت‬ ‫دەت��وان��ێ��ت تێگەیشتنمان‬ ‫دەرب��ارەی دی��ووی پشتەوەی‬ ‫کوانتەم بەرزبکاتەوە‪ .‬ئەو‬ ‫دەڵێت ‪ " :‬نە تاقیکردنەوەکانی‬ ‫فلورینی و نەتاقیکردنەوەی‬ ‫ئوکانل‪ ،‬ناتوانن کە تیورییە‬ ‫بەهێزەکانی رکەبەری کوانتەم‬ ‫تاقیبکەنەوە " ئ��ەم��ە ئەوە‬ ‫دەگەێنێت تیوری کوانتەمی‬ ‫چ��ەن��د ت��ی��ورێ��ک��ی بەهێزو‬ ‫زانستییە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Newscientist :‬‬


‫ه‌ینێ که به‬ ‫ئه‌‌د‬ ‫ینه بااڵده‌ست‪ ،‬مافی مامه‌ڵه‌‌بکات‪.‬‬ ‫ه‌که‌‬ ‫دا‬ ‫مرۆڤ د ی له گه‌ڵ ئاژ‌ه‌ڵه‌‌کان ک‪ ،‬وه‌ک له‬ ‫خواستی خۆ‬ ‫سناکتر کاتێ‬ ‫ر‬ ‫نه‌بووه به‬ ‫ه‌اڵم ل�ه ه�ه‌م�ووی ت رۆڤ هێشتا‬ ‫ب��‬ ‫م‬ ‫کاتێک که‬ ‫ه‬ ‫س �ه‌ره‌وه راڤه‌مانکرد ک ی ئاژه‌ڵه‌وه‪.‬‬ ‫ه‌چێته خانه‌‬ ‫وه وه ده‌بێ‬ ‫ۆڤ ئه‌وا د‌‌‬ ‫دروستکرا‬ ‫زنجیره‌ با‌به‌تێکه‌؛‬ ‫مر‬ ‫وی مرۆڤدا‬ ‫ۆڤانه‌ی که‬ ‫نا‬ ‫ر‬ ‫پێ‬ ‫م‬ ‫ک بااڵترین؟‬ ‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫ئ��اژه‌ڵ له رۆڤدابێت ئ �ه‌وا‪ ،‬ئه‌و کانه‌وه وه‌ک‬ ‫تێ‬ ‫ی مرۆڤ له هه‌موو ش و خزمه‌تی ه‌خزمه‌تی م‬ ‫الیه‌ن مرۆڤه‌‬ ‫سه‌ردار عه‌زیز ده‌ینوسێت‬ ‫ل‬ ‫ر بۆ خۆشی‬ ‫ئاژه‌ڵه‌‌وه‪ ،‬له‬ ‫ه‌‬ ‫ئایا ئێم ه‌وه‌ره‌کانی ت‬ ‫ه‌چنه خانه‌‌ی‬ ‫پرسیارانه له‬ ‫‪.‬‬ ‫ت‬ ‫رێ‬ ‫ون‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ه‌ بێژ بووم‬ ‫وب‬ ‫ه‌م‬ ‫ه‌یان له‌‌گه‌‌اڵ‬ ‫وان‬ ‫ئایا هه‌‌مو راون؟ دیاره وه‌اڵمی ئ ‪ .‬به‌اڵم ئایا ئاژ‌‌ه‌ڵ مامه‌ڵ‬ ‫مه دروستک‬ ‫دا به ئه‌رێیه‬ ‫دووه‌می دوکتۆرامدا میشه ده‌بوو‬ ‫ئێ‬ ‫وگۆیانه‌م هه‌‌‬ ‫ئاینی ئێمه‌‬ ‫له ساڵی‬ ‫اڵتر له ئاژه‌ڵ‬ ‫ایی گشتی‌و‬ ‫گفت‬ ‫که‌سێکی با‬ ‫راشکاوانه‌‬ ‫گ‬ ‫ئا‬ ‫کۆلێژی خۆمان ئه‌م دکارێکی به‬ ‫ه‬ ‫بااڵده‌ستییه ئێمه ئه‌کات رسیارێکی فه‌لسه‌فییه‪ .‬له‬ ‫وێن‬ ‫ڤاکیابوو له‬ ‫ئه‌م‬ ‫پ‬ ‫ریشه‌وه له گه‌ڵ خ خه‌ڵكی سلۆ‬ ‫به پێچه‌وانه‌وه؟ ئه‌مه ئاژ‌‌ڵێکی‌ تره‪ ،‬به‌بوونی به‬ ‫گواستنه‌وه‌‬ ‫ه‌ ره‌‌‌چه‌ڵه‌ک‬ ‫ن‬ ‫ڤ‬ ‫یا‬ ‫ری‬ ‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫‌‌ه‌ڵ بێت‪ ،‬له‬ ‫انستییانه بیربکه‌ینه‌وه مر ڤ تاکه‌‌ ئاژ‬ ‫نازی‪ ،‬که وڵه‌‌مه‌ند‪ ،‬مامی وه‌زی� بوو‪ ،‬خۆی‬ ‫ره‌نگه مرۆ‬ ‫ز‬ ‫ڤ بوونی خیزانێکی ده‌‬ ‫ه ناوی ئه‌‌و‬ ‫دا‪.‬‬ ‫ستی به‌‌ مرۆ‬ ‫دک‬ ‫دن هاتبووه‬ ‫ئاگاییه‌کی جو دا‪ ،‬که خوا‬ ‫مرۆڤ به وو‪ ،‬له‌و وواڵته‪ .‬ده‌یڤ اڵم بۆ خوێن‬ ‫اڵن‬ ‫ئاژه‌‬ ‫که‬ ‫ب‬ ‫به‌‬ ‫وونه‌‌وه‌رێکی‬ ‫نێو هه‌موو خواسته به‌و مانایه‌‌دێت گاته ئاستی ه لۆس ئه‌نجلس ئه‌ژیا ه‌و مرۆڤ ب‬ ‫ل‬ ‫ه‪ .‬الی ئ‬ ‫یب‬ ‫ئه‌م‬ ‫ش نین ده‌بێ‬ ‫ی ئێم‬ ‫با‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ۆڤ نییه‪ ،‬به‌ڵکو بۆئه‌وه‌ ه ئاگابێت‪،‬‬ ‫فێربێت‪ ،‬ب‬ ‫ر‬ ‫کۆلێژه‌که‌ ‪ .‬ئه‌وانه‌ی له ره‌گه‌زی رفه‌تی باشتر‬ ‫سروشت م‬ ‫تێبکۆشێ‪،‬‬ ‫ده‌‬ ‫وو‬ ‫ی بگۆرێت‪،‬‬ ‫ڤبوون ده‌بێ‬ ‫ژیاری خۆ‬ ‫پۆلێنکراوب له‌ناوبردنیان بۆئه‌وه‌ی که‌ن‪ .‬ده‌یڤد‬ ‫مرۆ‬ ‫ێ‪،‬‬ ‫ئه‌نجامدا کاربکرێت بۆ‬ ‫شه‌ب‬ ‫ربکاته‌وه‪ ،‬رامێنێ‪ ،‬داهێن ‪ .‬بۆیه له‬ ‫ه‌خسێت هه‌تا زیاتر گه‌ م‌‌ ئه‌ندام له‬ ‫‌یوه‌ندیبکات‬ ‫بی‬ ‫م پرۆسه‌ی ۆ بااڵکان بر‌‌‬ ‫مرۆڤی که‬ ‫ی‪ ،‬په‬ ‫‪ .‬ئه‌‬ ‫ب‬ ‫وو‬ ‫الوازن بۆیه‌‬ ‫دام�ه‌زرێ��ن� ونه‌‌وه‌ره‌یه له ناوه‌ندایه باشتر روونه ��اوه‌ری وه‌هابوو ده‌ب� ی جیناته‌وه‌‬ ‫ب‬ ‫کان له روو‬ ‫و بو‬ ‫دا‬ ‫چاوشینه‌کاندا‬ ‫ر‌‌ه‌شه‌‬ ‫مرۆڤ ئه‌ وه‌ک له زمانی ئینگلیزی کی نه‌گه‌تفی‬ ‫گواستنه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫زانست رۆڵێ‬ ‫ناوببرێن‪ ،‬ت له‌گه‌ڵ قژ زه‌رد و ی عه‌‌قڵیه‌وه‬ ‫ێڵرێ‬ ‫وانا‬ ‫خزمه‌تکاری‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ده‌بێ نه‌‌‌ه جوه‌كان له رووی ت ی ئه‌و ده‌بوو‬ ‫له مان‪-‬ه‌وه بۆ هیومه‌ تێک بووه‌ته‬ ‫تایبه‌ت کا‬ ‫وا‬ ‫ژئاوا‪ .‬بیری تێکه‌ڵ بن‪،‬‬ ‫ه‬ ‫دونیای رۆ‬ ‫ده‌بێ قڕ بکرێن‪ .‬به‌بڕ انسیته‌وه‪ ،‬به‬ ‫تیا بینیوه ب ستییه‌کانی نێو‬ ‫بیرکردنه‌وه‌ الوازن‪ ،‬بۆیه‬ ‫ه رووی ز‬ ‫ره ره‌گه‌‌زپه‌ر‬ ‫دی که ل‬ ‫تیدا‬ ‫کخات هه‌‌تا‬ ‫بێته‬ ‫بی‬ ‫رێ‬ ‫مرۆڤێکی تر‪ ،‬له راس رۆڤێک که‬ ‫ه‌مهێنانی م‬ ‫ه‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ده‌وڵه‌تیک به جینات‪ ،‬مرۆڤه‌کان کاتێک ئێمه‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ت‪ ،‬هه‌تا له‬ ‫‪.‬‬ ‫توانای ب‬ ‫ست‬ ‫اندا بگونجێ‬ ‫ه هه‌بوونی‬ ‫پشی به‌ شترین کۆمه‌ڵگا بێته دی چ بنه‌مایه‌ک‬ ‫ل‬ ‫ک‬ ‫هی‬ ‫ئایدۆلۆژیه‌‬ ‫هاوشیوه‌بێت‬ ‫با‬ ‫گه‌ڵ خه‌ونه‬ ‫پاکترین و ه‌ڵمان هاوتاکرد ئه‌وا ونیای ئێمه‌‌دا‬ ‫ئاراوه‪ ،‬که‬ ‫له‌‬ ‫رۆڤ و ئاژ‬ ‫ه‬ ‫ئه‌گه‌‌ر له د‬ ‫ێت‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫ۆمه‌ڵگایه‌ك ب‬ ‫ز‬ ‫ستی‪ ،‬برێکی‬ ‫م‬ ‫ه نامێنێت‪.‬‬ ‫سیاسه‌ت‬ ‫رێگایه‌وه ک‬ ‫ی ره‌گه‌‌زپه‌ر‬ ‫ی زانستی ۆئه‌م قاتوقری‬ ‫زان ���س ���ت‬ ‫یای بیر‬ ‫که‌واته بیر‬ ‫ب‬ ‫ژێ�ت به‌اڵم‬ ‫له گه‌ڵ یۆتۆپ انستیا هه‌یه‪.‬‬ ‫دان��ارێ�‬ ‫ی‬ ‫ۆڤ‬ ‫له بیری ز‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ی زۆر دژه‬ ‫ی بااڵیی‬ ‫ره‌گی‬ ‫ب �����ڕوا‬ ‫ک‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫وی‬ ‫ژ‬ ‫مێ‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫ڤا‬ ‫کاتێک ئێم‬ ‫ناسینی مرۆ‬ ‫دۆخێکی‬ ‫ن!‬ ‫نێ‬ ‫له‬ ‫مێ‬ ‫م����رۆڤ‬ ‫را‬ ‫که پێویسته‬ ‫دڵره‌قانه‌ی‬ ‫هه‌یه‪ .‬با ساتێک له‌مه وونه‌وه‌رێک‬ ‫نین وه‌ک ب‬ ‫دی‬ ‫تایبه‌‌ته‌کانه‌وه‬ ‫ده‌مێ‬ ‫ت �راژی � ��ه‌‌ر ئ����اژه‌ڵ‬ ‫ببرێته کامپه‬ ‫ب���ه‌رام ��ب�‬ ‫مرۆڤ را ۆشه‌‌بکرێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫نا‬ ‫خ‬ ‫ما‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ه‌ته ئاراوه‪.‬‬ ‫زاب �درێ �ت؛‬ ‫هێناو‬ ‫رابهێنرێ کرێت‪ ،‬س �‬ ‫پۆلێنکردوه‬ ‫رب‬ ‫ه�ه‌ت��ا فێ مه مرۆڤمان‬ ‫ئێ‬ ‫وه‌هایه که ک که هێشتا‬ ‫نیوان مرۆڤێ‬ ‫له‬ ‫مرۆڤێک که‬ ‫ۆڤ نیه‪ ،‬وه‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ه مرۆڤ‪.‬‬ ‫رێت‬ ‫ده‌كرێت بک رۆڤ ده‌بێته‬ ‫رێگایه‌وه م‬ ‫مه‌به‌‌ست‪.‬‬ ‫م‬ ‫له‌ ت‪ ،‬ن���ه‌ک‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫��‬ ‫�‬ ‫اب‬ ‫ب���‬ ‫مه‌به‌ستێک‪.‬‬ ‫بابه‌تێک بۆ‬ ‫بگه‌رێینه‌وه‬ ‫گ��ه‌ر‬ ‫ئ��ه‌ س������ی������اره‌‬ ‫ب�������ۆ پ �����ر‬ ‫ه‌مان؛ ئایا‬ ‫کیه‌ک‬ ‫سه‌ره‌ ل���ه ئ����اژه‌‌‌ڵ‬ ‫ڤ‬ ‫م�����رۆ ئێمه کاتێک‬ ‫بااڵتره‪.‬‬ ‫رێ وه‌اڵمی‬ ‫ب �ه ئ���ه‌‬ ‫پرسیاره‬ ‫���ه‌م‬ ‫ئ ده‌ی����ن�����ه‌وه‬ ‫ئ�����ه‌‬

‫ئاژه‌ڵ‬

‫دۆستی‬


‫ﻟﻰ ﺩﺓﻛﺎﺕ ﻭ ﺟﻮﺍﻧﺘﺮﻳﻦ ﺋﺆﻓﺔﺭﻯ‬ ‫ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ﺛﻴﺮﺅﺯﺑﺎﻳﻰ ﻣﺎﻧﻄﻰ ِﺭﺓﻣﺔﺯﺍﻧﺘﺎﻥ َ‬ ‫ﻧﻮﻯ ﻳﺎﻥ ﺑﺔ ِﺭﺍﻛ َﻴﺸﺎﻧﻰ‬ ‫ﻛﺮﻳﻨﻰ ﻫ َﻴَﻠ َﻴﻜﻰ َ‬ ‫ﺭﺓﻣﺔﺯﺍﻧﺘﺎﻥ ﺛ َﻴﺸﻜﺔﺵ ﺩﺓﻛﺎﺕ‪ ،‬ﻟﺔﻛﺎﺗﻰ ِ‬ ‫ﻧﻮﻯ ﺑﺆ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ‪ ،‬ﺑﺔﻡ ﺷ َﻴﻮﺓﻱ ﻻﻯ ﺧﻮﺍﺭﺓﻭﺓ‪:‬‬ ‫ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﻳﺔﻛﻰ َ‬ ‫ﺑﻜﺮﺓﻭ ﻣﺎﻧﻄﺎﻧﺔ‬ ‫ﺩﺓﻗﻴﻘﺔ ﺑﺔﺧﺆ ِﺭﺍﻳﻰ ﻭﺓﺭﺑﻄﺮﺓ‬ ‫ﺑﺆ ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﻯ َ‬ ‫ﻧﻮﻯ‪ :‬ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ِ‬ ‫ﺑﺆ ﻣﺎﻭﺓﻯ ﻣﺎﻧﻂ‪.‬‬ ‫ﻛﺮﻳﻨﻰ ﻫ َﻴَﻠ َﻴﻜﻰ‬ ‫ﺑﺆ‬ ‫ﺑﺪﺓ‬ ‫ﻛﺔﺱ‬ ‫ﺳﻰ‬ ‫ﻳﺎﻥ‬ ‫ﺩﻭﻭﻛﺔﺱ‬ ‫ﻳﺎﻥ‬ ‫ﻛﺔﺱ‬ ‫ﻳﺔﻙ‬ ‫ﻫﺎﻧﻰ‬ ‫ﺴﺘﺎ‪:‬‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺑﺆ ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﺍﻧﻰ ﺋ َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ﻭ ﺑﺆ ﻫﺔﺭ ﻳﺔﻛ َﻴﻜﻴﺎﻥ ﺩﺓﻗﻴﻘﺔ ﺑﺔ ﺧﺆ ِﺭﺍﻳﻰ ﻭﺓﺭﺑﻄﺮﺓ‪.‬‬

‫‪٦‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪..‬‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪٢٥٢٥‬‬

‫ﻭ ﺫﻣﺎﺭﺓﻯ ﺋﺔﻭ ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﺓ ﺑﻨﻮﻭﺳﺔ ﻛﺔ‬ ‫ﻣﺔﺭﺟﺔﻛﺎﻧﻰ ﺋﺔﻡ ﺋﺆﻓﺔﺭﺓ‪ :‬ﻛﻮﺭﺗﺔ ﻧﺎﻣﺔﻳﺔﻙ ﺑﻨ َﻴﺮﺓ ﺑﺆ‬ ‫ﻛﺮﻳﻨﻰ ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ﺑﺆ ﺋﺔﻭﺓﻯ ﻫﺔﺭﺩﻭﻭﻛﺘﺎﻥ ﺩﺓﻗﻴﻘﺔﻯ ﺑ َﻴﺒﺔﺭﺍﻣﺒﺔﺭ ﻭﺓﺭﺑﻄﺮﻥ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﻧﻴﺪﺍﻭﻯ ﺑﺆ ِ‬ ‫ﺩﺓﻗﻴﻘﺔﻯ ﺑ َﻴﺒﺔﺭﺍﻣﺒﺔﺭ ﻛﺎﺭﺍﻳﺔ ﺑﺆ ﻣﺎﻭﺓﻯ ﺳﻰ ِﺭﺅﺫ‪.‬‬ ‫ﺋﺔﻡ ﺋ َﻮﻓﺔﺭﺓ ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺛﺮﻳﺜﺔﻳﺪﺀ ﻃﺔﻧﺠﺎﻥ ﻭ ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺋﺔَﻟﻤﺎﺱ ﺩﺓﻃﺮ َﻳﺘﺔﻭﺓﺀ ﺑ َﻮ ﻣﺎﻭﺓﻳﺔﻛﻰ ﺩﻳﺎﺭﻳﻜﺮﺍﻭﺓ‪.‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.