ژمار ه
8
نرخ ()2000
،ئهیلولی 2011
دینار
www.facebook.com/lvinscience2
سیحربازیی زانست یان ئایین؟
سهگ ههست بهشێرپهنج ه دهکات ئایا سهرکردهکان باری دهروونییان تهواوه؟
چۆن لهیهک کاتدا ل ه دوو شوێنی جیاواز دهبیت؟
کانی
ستییه
را
سێگ
ش هی ۆ
مۆدا
بهر
چۆن لهئینتهرنێتدا بهدوای زانیاریی راستدا بگهڕێین؟
سهیرکردنی تهلهفزیۆن
دهتهوێت بزانیت
کهی تووشی جهڵتهی
دڵ دهبیت؟
هێندهی کێشانی جگهر ه زیانی ههیه
چۆن خۆمان لههاککهرهکان بپارێزین؟ ئهو هاککهرهی نوێنهری حکومهتی ههرێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی دهدوێت
تو دیمو زانس
كراسی
ووهم لهوانهیه ید مانیا پێش جهنگی جیهان هس بهتایبهتی دا ههندێك ك خۆی ،یان ئهڵ ستا ههێز ،واڵتی ()٢٠٠٣ وونهیهكی تربێت ،یان لهئێ ی دیسپلینی ب لهوتارێكدا كه لهساڵی )Ameنم ومهتی ناوهند هندی لهنێوان بێرت كۆهن rican S حك هیو (cientist رۆ موكراسی الیهنگرانی ونه بهێننهوهو بڵێن زۆر پ راستییهكهی بهناوبانگی تو دی چین وهك نمو نییه ،بهاڵم ی ر س ڤا ان ۆ ز گ دا له ن هیوهندی نێوا ستدا بوونی ییه بهتهواوی هتهوه باسی پ كراس یو زان د ن ه و ی ه پ و و م و م زۆر كهس ئه باڵوب راس یو دی ریبوو ،بهاڵم هالی دیموك ه! ێتی دیكتاتۆ دهكات ،رهنگه ل هك كۆهن باسی دهكات دا ههیه ،بهپێچهوانهوهی ومهتی سۆڤ رهخنهگری حك بێت ،بهاڵم و ن لهگهڵ یهك سانی وننه زۆر نزیكیا راسته وو بههۆی ئهوهی كه ری گهورهی ) p u re ی ( رو ت پهیوهندییهك زانستی پهتی انستییهكهی ب كه رهخنهگ ت، انس ز ه هزانست ،وات كارێك ئهگهر بێ حكومهته كه ز دا مهبهست ل هك (زاخارۆف) دروستب یان بهههر هۆ ی ك زێ وا شێ و لێره وو، یو ی ئیستبداد مهبهست لهدیموكراسی ئاراستهكانی حكومڕانی ئهو سیستهمه ئیستبداییهب م دهسهاڵتێك جیهانی دووه و هاته سهر ۆ خ ی و س وهی راسته زانستیدا با یادا گی خهڵك بهشێ ره ()٤ی گۆڤاری لڤینی هێنانهكانی ،پێش جهن وهك نازییهكان لهئهڵمان ایانی فیزیای دهكهن ،لهژما زان گوێدانه بهكار جنایهتكاری دیاری هبێ ه�هر ل�هو س �هردهم �هدا خنهگری ئهو مانكرد ،كه زانستی پهتی ب گه؟ النی كهم مێشك حكوم ،ب �هاڵم هورهترین ره رن ه ئهو گ گ ییه كه كوڕی چ رادهیهك بۆ مرۆڤایهتی بیر لهو سروشته بكهنهوه هتۆم یو زانستهكانی تر سهرسوڕمان ن ئ ت بۆیه جێگهی تا الیهن (هیتلهر) ك ناچاردهكا نییهو ههموو ون، تو خهڵ (پالنك) له دهجوڵێنێ زانستدا هیچ شتێك پیرۆز انست بۆ حكومهتهبو كوانتهم ،واته ئهو سیستهمه هی ز ن ،له یای تنی كه تێیدا دهژی خنهدایه ،بۆیه بهشۆڕبوونهو یهكهكانی باوكی فیز دهدرێت ،بهاڵم بهكۆتایها كراسییهتێكی ستبوو ،دیمو بۆ ناو هوه لهسێداره ر ره ر زان ێنایه كایهوه، شتێك لهژێ هڕاستیدا بیری رهخنهیی وكات بیری وای جهنگی جیهانی هه هئهڵمانیادا ه ل ه ئ ناو كۆمهڵگه ، شۆڕدهبێتهوه ل���هوان ،د یی ل لهپایهدارترین كۆمهڵگهكه رێت ،كه یهك نموونه كه یهكێكه پێكهێنهری ردهگ كانی جیهان. دیموكراسییه هخنهیی رهههندی تر وه ن مرۆڤهكا نو لهئێستای ر هیوهندی نێوا هر خنهگرتنه لهپ �ی سیاس یو ه ئ ���هگ ��� وانین راسته ر اڵت ه س� بڕ تو پ�هی�وهن�دی ن��ێ�وان ده ی ههوڵدهدا واڵت �ی چین ن بهدهست اڵت هچی كۆمهڵگهیه ،لێرهوه هاوو ت لهداڕشتنی حكومهت ل هاڵم رێگهی كرێ ه ،ب خوازیاره بهشداری پێب كردنهوهكانی یهك حیزبهوهی خهڵكهوه بۆ ر بی كانی واڵ كی تو ت .ل���هواڵت���ه ه بهشداری چاال نیدا كراوهیهو سیاسهت وهرب���گ��ی���رێ��� سیحربازیی ی لهحوكمڕا د ی ن�� ر ه��ه دا بهشدار كاندا بهش چین لهناو زانست یان ئایین؟ ب��ه پێشكهوتووه كۆمۆنیستی ه ت شتنی سیاسه زۆر حیزبی كی بهرباڵوی داڕ ییهتێ چاالكی خهڵك له هت لهوپهڕی خۆیدا دیموكراس تا رادهیهكی مۆدا كوم بهر شهی هو سێگۆ جۆربهجۆرهكانی ح ای�هو ههرگیز کانی دهس��ت�هب�هرك�ردوو كردن لهگهڵ ستییه دن�ی خ�ۆی�د را بهربهرهكانی رهس�هن� تو لهبیرناكرێ زۆر بۆ دهسهاڵت پ�ه ڕای زان �ای��ان قۆستنهوهی ت، �ی �رو یو ه سهیردهكرێ هكات ،بهاڵم ب� شه بهبایهخهو گهندڵ انستییانه كارد تو س���وودی بهخراپ ز ههمانكاتیشدا ههمی پ��ێ��دهدرێ�� ماننهچێت له گرنگی دهبێت لهبیر ه خن دهسهاڵتی ه ڕ ۆمهڵگهی بێ چۆن خۆمان لههاککهرهکان بپارێزین؟ رانی لێدهبینرێت ،ك ستاوهو ژیان گهورهترین رهخنهگ كانی مرۆڤ وه نگرانی مافه الیه كۆمهڵگهیهكی �ت��ێ �ت ،بۆیه نو بهزانست ��ی �ز ن��اوهس� چین یو واڵت �دا زانایا گ تو رهخنهو انكۆن .ههر لهناوخۆی سەر نووسەر ه �هر ش ناوهستێ قوتابیانی ز ه گ ڵ كۆمه گۆشكراوا نو ی ههربووهو ری زانستمان ریگه خنهی لهئهمساڵدا ههموومان كا ڕاست بین یو تێڕوانینی ره ��هاڵم ئهوهی ههاڵتی ناوه ه �هردهب��ێ �ت ،ب� گه بهههموو ییهكانی رۆژ یبیاو سوریاو ی زانست یو هرهو كۆمهڵ هر گۆڕانكار لهالیه كو ل ه خن ه دهب��ات ،ر ری�گ� رییان لهس میسرو تونس دنی زانستییه، ه و ه ش ه یتربن كاریگ ك��ا انییهوه بۆ پێ یاوازی نێوان ی گهشهسهن ك ژی ك الیهنه ۆ ج ه ل راد خنهكان ههتا كی پایهداری روستیدهكا كییانهیه .ره تو همهن لهالیهكی تر تهنیا رهو سیستهمێ د ك كێ ش لۆژی ه لێرهوه ی ۆژیكیش مێ گ�ۆڕان ب�ه واڵتانهی تر ل دا ۆی دا ،بهاڵم ئهو زیاترهو رهخنهی ستییانه پهروهردهكرابێت ،ب یتربێت لهمیسرو تونس هئاسانی رووی هكات. گه تا زانست ی ،زۆر ب دایدههێنێت كه زان ی كه كۆمهڵ حوكمڕان لێ ڵو تهماوی چاوهڕێیان د �وت �رێ �ت بۆ ئهنجامه سته ب رتره. كی تو دهگهین بهو ی گهشهسهندووترو پایهدا سبكرێت كه داهاتوویه ای�ی ئ���هم ب��اس��هدا پێوی ویسته زانس ۆت� پێ موكراسییهكه نموونه با دی ل�هك� دیموكراسییهتێكی پایهدار انی كۆمهڵگه ك ۆ ناو یهكهك لێرهدا لهوانهیه ههندێ ت ،بۆ نموونه یهكێتی دروستكردنی زانستییانه ب بێ ی ئێمه وهك ه ی ه ها و ه ه دن و بیركر و ،ههر یی لهئامانجهكان پێچهوانهی ئهم انستدا زۆر پێشكهوتووبو ینهیترین بیری رهخنه یهكێكی تره انست لهبنچ ز ۆڕببێتهوه ،كه سۆڤێتی پێشوو له را تاوهكو ز بهاڵم ش ینی زانستی. د ، ه ه د و شۆڕببێته وڵی زۆری �ش ی لڤ ی گۆڤار هه ردییهوه بۆ ناو كۆمهڵگه هتهواوی واتا بهشی پهروه كتاتۆریبوو ،ب ت واڵتێكی دی یهكێتی سۆڤێ
سهروتار
ژماره
8
،ئهیلولی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.facebook.com/lvinscience2
سهگ ههست بهشێرپهنجه دهکات
ئایا سهرکردهکان باری دهروونییان تهواوه؟
چۆن لهیهک کاتدا له دوو شوێنی جیاواز دهبیت؟
چۆن لهئینتهرنێتدا بهدوای زانیاریی راستدا بگهڕێین؟
سهیرکردنی تهلهفزیۆن
دهتهوێت بزانیت
کهی تووشی جهڵتهی
دڵ دهبیت؟
هێندهی کێشانی جگهره زیانی ههیه
ئهو هاککهرهی نوێنهری حکومهتی ههرێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی دهدوێت
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات ژماره 8
نرخ ()2000
،ئهیلولی 2011
دینار
www.facebook.com/lvinscience2
سیحربازیی زانست یان ئایین؟
سهگ ههست بهشێرپهنجه دهکات ئایا سهرکردهکان باری دهروونییان تهواوه؟
چۆن لهیهک کاتدا له دوو شوێنی جیاواز دهبیت؟
کانی ستییه
را
سێگ
شهی ۆ
مۆدا
دهتهوێت بزانیت دڵ دهبیت؟
سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میره سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود
بهر
چۆن لهئینتهرنێتدا بهدوای زانیاریی راستدا بگهڕێین؟
سهیرکردنی تهلهفزیۆن
کهی تووشی جهڵتهی
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه
هێندهی کێشانی جگهره زیانی ههیه
چۆن خۆمان لههاککهرهکان بپارێزین؟ ئهو هاککهرهی نوێنهری حکومهتی ههرێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی دهدوێت
No.08, September 2011
بهڕێوهبهری کارگێڕی :هێمن عهبدولقادر بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی تیراژ3000 : چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای پهیپهر باڵویدهکاتهو ه Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
20 12 38 24
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
ههواڵ
4
ههواڵ
فیرعەونە ناسراوە میسرییەکە ،خزمی ئەوروپییەکانە وهرگێرانی: لڤینی زانستی توێژەرانی سویسرایی بە دەرهێنانی کۆدی جینیتیکی توتئانخئامون ،ناسراوترین فیرعەونی میسری ک��ۆن ، تێگەیشتوون ئ���ەو لەگەڵ نیوەی دانیشتووانی ئێستای ئ�����ەوروپ�����ای خ����ۆرئ����اوادا نزییکایەتی جینیتیکی هەیە و ئەم ئامارە بۆ واڵتی میسر لە ژێر ()%١دایە ئەم توێژینەوەیە ه��ەروەه��ا پ��ی��ش��ان��دەدات لە سەدا حەفتای پیاوە ئیسپانیی و ئینگلیزییەکان و لەسەدا شەستی پیاوە فرانسیەکان نزیکایەتی جنیتیکییان لەگەڵ توتئانخئاموندا هەیە .ئەمە لەکاتێکدایە کەمتر لە سەدا یەکی پیاوانی میسری خاوەنی ئەو نزیکایەتییەن .توێژەرانی ک��ۆم��پ��ان��ی��ای ()IGENEA ی لە زوریخی سویسرا ، کۆدی جینیتیکی فێرعەونیان
ل��ە زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی کەناڵی ت��ەل��ەف��زی��ون��ی دیسکاڤێری پیشانیاندا دۆزی�����ی�����ەوەو ئەمە پەیوەندی بە گروپی جینیتیکی ( )R1b1a2وە هەیە. زان���ای���ان ب����ەرواردی����ان ک���ردووە ب��اوان��ی هاوبەشی ف��ی��رع��ەون��ەک��ان��ی میسرو ئەروپییەکان ٩٥٠٠ساڵ
ل����ەوەو پ��ێ��ش ل��ە قەفقازدا دەژی��ان و نزییکەی ٧٠٠٠ س���اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش کاتێک ب����ەرەو ئ���ەوروپ���ا کۆچیان ک���رد داب��ەش��ب��وون ب��ە دو گ���روپ .دی���ار نییە چۆن باوانی فیرعەونەکان لە میسر دەرک��ەوت��ن و ل��ە کۆتاییدا توتئانخئامون ٣٠٠٠ساڵ لەوەو پێش بووبە حوکمرانی
ئەو واڵتە. کۆمپانیاییە ئ������ەم رای������گ������ەی������ان������دووە بە ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی جینیتیکی کە نرخەکەی لەنێوان ١٧٩ تاوەکو ٣٠٠دۆالرە خەلک دەت��وان��ن رادەی خزمایەتی خ��ۆی��ان ل��ەگ��ەڵ بنەماڵەی پاشایەتی میسردا دیاریبکەن ،ل��ەه��ەم��ان��ک��ات��دا گروپی
ی سهدان میكرۆب ه ی مرۆڤ ههوارگ ه ناوك وهرگێرانی: دانهر عهبدولرهحمان بهمهبهستی لێكۆڵینهوه ل���هس���هر ن���اوك���ی سكی م���رۆڤو پ��اش وهرگرتنی چ���هن���د ن���م���وون���هی���هك له ن����اوك����ی ()DNAی چ �هن��دك �هس��ێ��ك ،زاناكان بۆیان دهركهوت كه ناوكی مرۆڤ ژینگهیهكی لهبارو پێگهیشتووه بۆ بهكتریاو توانیان نزیكهی ()662 میكرۆبی لهوهوپێش نهبینراو ب���دۆزن���هوه كهجۆرێكی ت��ازهن بهنیسبهت زانستی
ئهمڕۆوه. ه����هر ب����هم ه���ۆی���هوه، چ����هن����د ل���ێ���ك���ۆڵ���هرێ���ك بهسهرپهرشتی زانا (ڕۆب دهنو ج��ی��ری ههكلهر) ل���هزان���ك���ۆی وی�ل�ای���هت���ی كایفۆرنیای باكوور لهڕاڵی، ههستا نبهد ا مهز ر ا ند نی پ������رۆژهی������هك ب����هن����اوی ههمهچهشنی زی����ن����ده ن��اوك��ی م����رۆڤو پاشان ش���ی���ك���ردن���هوهی چڵكو پیسایی ناو ناوك ،چونكه ش��ت��نو پ���اك���ك���ردن���هوهی سهخته لهچاو شوێنهكانی ت���ری ل����هش .پ���رۆژهك���ه دهریخست ك�ه ()1400
ه����������هزارو چ����وارس����هد ج��ۆری ج��ی��اوازی بهكتریا دۆزراوهت���هوه كه نزیكهی ن��ی��وهی��ان ی���هك���هم ج���اره دهبینرێن. پ���رۆژهك���ه مهبهست پ���ێ���ی ئ���اش���ن���اك���ردن���ی بهزانستی خ��هڵ��ك��ب��وو زیندهوهریو ڕهواندنهوهی لهسهر نیگهرانییهكانیان ئهو میكرۆبانهی دهبنههۆی ن�هخ��ۆش�ی ،ب��هاڵم بڕێكی ت����هواوی دات���او زانیاری ن��وێ ب�هدهس��ت��ه��ات لهمهڕ ئ��هو ك��ۆم�هڵ�ه زیندهوهره گهردبینهی له لهشی ئێمهدا دهژین.
دروس���ت���ک���ەران���ی بەرنامە ب��ەڵ��گ��ەن��ام��ی��ی��ەک��ەی کەناڵی دی��س��ک��اڤ��ێ��ری رەخنەیان گرتووەو لەلێکۆڵینەوەکە زانیارییە رایانگەیاندووە جنیتیکییەکان ئەو پرۆگرامە ب���ەو رادەی����ە نییە تاوەکو جینیتیکی زن����ج����ی����رەی توتئانخئامون دیاری بکرێت. سەرچاوەDaily mail :
5
تهوالێتە نوێکان زێراب دەگۆڕن بۆ کارەبا گ��روپ��ێ��ک لەتوێژەران توانیویانە پالنی داهێنانێک پ���ێ���ش���ک���ەش ب����ک����ەن کە ب��ەی��ەک��خ��س��ت��ن��ی زێ�����رابو رووناکی خۆر ،هەم زێرابەکە پ��اک��ب��ک��ەن��ەوەو ه��ەم کارەبا دروستبکەن. مایکڵ هافمن توێژەر ل���ە ک��ال��ت��چ (ئەنیستیتۆی کالیفۆڕنیا) تەکنەلۆژیایی ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ەک��ی لەسەر س��ی��س��ت��ەم��ێ��ک��ی خ����ۆری بۆ پ���اک���ک���ردن���ەوەی زێ����راب ل���ە ئ��اس��ت��ێ��ک��ی بچووکدا ب��ەئ��ەن��ج��ام��گ��ەی��ان��دووە کە دەک��رێ��ت ئ��ەم تەکنەلۆژیایە لەتهوالێتە گەڕۆکەکاندا بەکار بهێنرێت. روون��اک��ی خ��ۆر وزەی پ��ێ��وی��س��ت ب���ۆ کارلێکی ئ��ەل��ک��ت��رۆک��ی��م��ای��ی لەسەر
پ��اش��م��اوەی م���رۆڤ لەناو ئ�����اودا ف���ەراه���ەم دەک����ات، هەروەها لەگەڵ دروستکردنی ئ��ۆک��س��ی��دی م��ی��ک��رۆب کوژ گ��ازی هایدرۆجینیش ئازاد دەک����ات .پ�لان��ی توێژەران ئەوەیە گازی هایدرۆجین لە نێو خانەیەکی سووتەمەنیدا کۆبکەنەوە ت��اوەک��و وزەی پ��ێ��ووی��س��ت ب���ۆ سیستەمی روون����اک����ی ی����ان تەنانەت م��ی��ک��ان��ی��زم��ی پاککردنەوە فەراهەم بکەن. ه��اف��م��ەن ل��ەم دواییەدا ی ت��وان��ی پشتگیری دارای���� ل��ە ب��ون��ی��ادی م��ل��ی��ن��داو بیل گ��ی��ت��س ب��ۆ دروستکردنی تاقیکردنەوە نموونەیەکی بەدەستبهێنێت .ئەو دەڵێت بە تێچوونی( )٢٠٠٠دۆالر توانیویەتی دانەیەک تهوالێت
دروستبکاتو هیوادارە دوای چاکسازی لەسەر داهێنانەکەی دروس���ت���ک���ردن���ی ژم�����ارەی زۆر ل��ەم تهوالێتانە بچێتە ب��واری جێبەجێ کردنەوەو تێچوونەکەشی کەمببێتەوە. یارمەتی داراییەکەی بونیادی ملینداو بیل گیتس بە هافمەن لەدەستپێشخەری بەشێکە بەرنامەی تەندروستی گشتی بونیادی گیتس بۆ چاکسازی
لەسەر شێوازی پاککردنەوەی زێ���راب .بەپێی ب���ەراوردی رێ��ک��خ��راوی تەندروستی جیهانی زیاد لە دوو میلیۆن و ٦٠٠ه��ەزار ک��ەس واتە ن���زی���ک���ەی ل����ەس����ەدا چلی خەلکی جیهان سیستەمی پاککردنەوەی زێرابیان نییە. چ���ەن���دی���ی���ن پ������رۆژەی تریش لەالیەن ئەم بونیادەوە لێدەکرێت پ��ش��ت��گ��ی��ری
تاوەکو سیستەمی تهوالێتێك دروستبکەن کە بەکارهێنانی گ��ش��ت��ی ه��ەب��ێ��تو وزەش دروس��ت��ب��ک��ات ،ی��ان ئەوەی زێ���راب���ی رەق ب���ک���ات بە س��ووت��ەم��ەن��ی بایولۆجیکی ی��ان بەگۆڕینی ب��ە پالزما، هایدرۆجینو مونۆئۆکسیدی پ��ێ��وی��س��ت ب���ۆ خانەیەکی سووتەمەنی بەرهەمبهێنێت. سەرچاوەNew scientist :
دروستکردنی نەوەیەکی نوێی تەقەمەنی لەالیەن سوپای ئەمریکاوە فەرمانگەی لێکۆڵینەوەی هێزی دەریایی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەڵێت، مادەیەکی تەقیینەوەی نوێیان تاقیکردوەتەوە کە بەشێوەیەکی بەرچاو ت������وان������ای تە قیینە و ە ی ، تەقەمەنییە جەنگییەکان زیاد دەکات. ئەو موشەکانەی کە بەم جۆرە لەمادە تەیاربکرێن دەتوانن تەقیینەوەیەک پێنججار زیاتر لەتەقەمەنییە ئاساییەکان دروستبکەن. ئ���ەم م���ادە ت��ەق��ەم��ەن��ی��ی��ە ،پێکهاتەیەکە لەکانزاکانو پۆلێمەرەکانو بە پێی راپۆرتەکان، پێکهاتەیەکی چڕی وەک پۆاڵی هەیە ،بەاڵم تایبەتەمەندییە فیزیاییەکانی زۆرتر لە ئەڵۆمنیۆم دەچێت. توێژەرانی هێزی دەریایی ئەمریکا دەڵێن پارچەکانی ئەم مادەیە بۆئەو کەسانەی کە لەنزیکیدان مەترسی گیانی کەمتردروستدەکات.
موشەکەکان ،گوللەتۆپەکانو تەقەمەنییە ئاساییەکان ،بەشێوەی ئاسایی بەدەنەکەیان لەپۆاڵ دروستکراوەو تەقەمەنییەکەی لەناودا جێکراوەتەوە. لەئێستادا ئەم مادە نوێیە دەکرێت ببێت بەجێگرەوەی ب��ەدەن��ەی پۆاڵیینی تەقەمەنی سەرمووشەکەکە. بەوتەی توێژەرانی هێزی دەری��ای��ی ئەمریکا، تاقیکردنەوەکان پیشانی دەدەن ئەم مادە تەقەمەنییە نوێیە بەرگری باشی هەیەو بە شێوەیەکی بەرچاوتوانای تەقیینەوە زیاد دەکات. کلیفۆرد بدفۆرد ،یەکێک لەو پسپۆڕانەی کە لەبەرهەمهێنانی ئەم مادە تەقەمەنییە رۆڵی ه��ەب��ووە دەڵێت " یەکەم بەکارهێنانی ئەم
مادەیە لەوانەیە لەسیستەمە دژە مووشەکەکاندا بێت ،چونکه پارچەکانی بۆ تەقاندنەوەی مووشکەکانی دوژم���ن لەکاتی هاوێشندا، چەندینجارتوانای تەقاندنەوەی زیاتری هەیە. وابڕیارە بەکارهێنانی ئەم مادەیە لەمانگی سیپتهمبەردا بەشێوەی مەیدانی تاقیبکرێتەوە. بەسەرنجدان بە نرخی بەرزی ئەم ماددەیە کە نزیکەی دو تاوەکو چوارجار لەکانزا ئاساییەکان گرانترە هەروەها کێشەی دارایی لەوانەیە ئەم تەکنەلۆجیا نوێیەی بواری سەربازی تووشی وەستان بکات.
6
تهکنهلۆژیا
چۆن لهئینتهرنێتدا بۆ زانیاریی راست دهگهڕێیت؟
لە جیهانی زانیاری دیجیتاڵی ئەمڕۆدا ،هەموو کەسێک دەتوانێت هەندێک زانیاری لەسەر ئەنتەرنێت دابنێت ،بەاڵم چۆن بزانین کام زانیاری راستەوکام زانیاری ناڕاست ه ؟
تهکنهلۆژیا
ئ��ەگ��ەر ک�هس��ێ��ک بڵێت ج��ۆرێ��ک ئەختاپوس لەسەر درەخ��ت��ەک��ان��ی دوورگەکانی ب���اک���وری زەری�����ای هێمندا دەژیتو لەوجورانەیە کە بەرەو لەناوچوون دەچن؟! لەوانەیە زۆربەتان پێبکەننو بڵێن ،شتی وانابێتو ئەختاپوس لەدەریادا دەژی ن��ەک لەسەردەرخت، بەاڵم لەم لینکەی ژێرەوە کە بۆ هەڵخهڵەتاندنی خوێندکاران دانراوە شتی وەها باسدەکرێت ( w w w. z a p a t o p i . n e t / )treeoctopus ئەمە ئەماژە بەو راستییە کەهەرکەسێک دەک������ات دەتوانێت هەموو شتێک بخاتە سەرتۆڕی ئەنتەرنێت!. ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت ئ���ەو هەلە دەرەخسێنێت بێئەوەی لەسەر هەستین، کورسییەکانمان بخو ێنینە و ە و بگە ڕ یینو ل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوە ب���ک���ەی���نو زانیارییەکانی خ��ۆم��ان زیاد بکەین .ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر بڕوا ب���ەه���ەم���وو ش��ت��ەک��ان��ی ناو ئەنتەرنێت بکەین لەوانەیە لەپێکانی ئامانجەکەمان تووشی شکست ببین .ب���ەاڵم لەم جیهانە ئالۆزەدا چۆن دەتوانین راست لە ناراست جیابکەینەوە -١وتارە زانستییەکان دەت�����وان�����ن وت���ارێ���ک���ی زان���س���ت���ی پ��ری��ن��ت بکەنو س��ەی��ری ب��ک��ەن .دەکرێت چاوپۆشی لەهەندێک چەمک کە زۆرزانستین بکەن ،یان بگەڕێنو واتاکەی بدۆزنەوە. ئ��ەگ��ەر هێشتا هەربەقورسی دەزان��ن دەتوانن لەکەسانێک ک��ە ل����ەوب����ارەدا زانیارییان هەیە پرسیاربکەن .ئەگەر وتارەکە لەبواری پزیشکیدایە دەکرێ یارمەتی لە پزیشکێک ب���خ���وازن ،ب����ەاڵم لەبیرتان نەچێت هەموو پزیشکەکانیش زانیاری و توانایی پێوویستیان ب��ۆ خ��وێ��ن��دن��ەوەی وتارێکی زانستی نییە ،بۆیە پێوویستە لەزیاد لەیەک کەس بپرسن. ی��ان دەت��وان��ن ل��ە توێژەرێک بپرسن ،یان دووب��ارە بچنەوە
بۆ ئەنتەرنێتو لە توێژەرەکان بپرسن بزانن وتارە زانستییەکە دەڵێت چ��ی؟ ی��ان دەتوانن پ��رس��ی��ارەک��ەت��ان لەهەندێک سایتدا دابنێنو ئەو واڵمانەی کەدادەنرێن ببینن ،یان لەگەڵ هەندێک لەزاناکاندا پەیوەندی راس���ت���ەوخ���ۆ ب���گ���رن ،یان دەتوانن لەخودی نووسەرانی وت���ارەک���ە ب��پ��رس��ن ،لەبەشی س��ەرەوەی وتارەکەدا ئیمهیلی ن��ووس��ەرەک��ان بوونی هەیەو دەک��رێ��ت پ��ەی��وەن��دی��ان پێوە بکرێت .توێژەرەکان کاتێک ب��زان��ن کەسێک وتارەکەیان دەخ��وێ��ن��ێ��ت��ەوەو پرسیاریان ل��ێ��دەک��ات زۆر خۆشحاڵ دەبن. وتارە زانستییەکان باشترین س���ەرچ���اوەی ئەنتەرنێتن. لەم وت��اران��ەدا لە مێتۆدەکانی ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی �یو ئاماری دیاریکراو بۆ بەرزکردنەوەی متمانەی بەڵگەکان سوود وەردەگرن .بۆنموونە دەتوانن بەمتمانەی زۆرەوە دەربارەی دیاردەیەک قسەبکەن چونکه بارودۆخێک دروستدەکەن کە لەکاتێکدا زۆرب���ەی فاکتەرە کارییگەرەکان جگە لەیەکێک ب��ەن��ەگ��ۆڕی دەهێڵدرێتەوە، بۆیە کارییگەری ئەو فاکتەرە ب��ەج��وان��ی دەردەک����ەوێ����ت، هەروەها زۆرب��ەی ئەو شتانە کە دەدۆزرێنەوە چەندینجار دووب��ارە دەکرێنەوە ت���اوەک���و ئەگەری شانس کەمبکرێتەوە. ه��ەروەه��ا وتارە ز ا نستییە کا ن پ���ێ���داچ���وون���ەوەی ل��ەالی��ەن کەسانێکی ترەوە بۆدەکرێتو دەزگ��ای وەشان بەپێی هەڵسەنگاندنی زانایانو هەڵبەت بیروبۆچوونی خودی دەزگاکە بڕیار لەباڵوکردنەوەی دەدات. ب���ۆی���ە زۆرب�������ەی کات دەک������رێ دڵ��ن��ی��ی��ا ب��ی��ن کە زانیارییە ب�ڵاوک��راوەک��ان لەم وت��اران��ەدا جێگەی متمانەن. هەمووئەمانەشدا ل��ەگ��ەڵ
وتارەزانستییەکانیش هەمیشە راس���ت نیین .هەندێکجار لەوانەیە وتارێکی زانستی الواز باڵوببێتەوە ،تەنانەت جێگەی ب���ڕوات���ری���ن گۆڤارەکانیش هەندێکجارهەڵە دەک��ەن .بۆ ئەوەی هەڵنەخهڵەتێن هەندێک شێواز بۆ دۆزینەوەی وتاری زانستی هەیە. چۆن دەتوانیین وتارێکی زانستی بدۆزینەوە؟ گوگڵ سکوالر(Google )scholarه���ەل���ی ئ���ەوە دەرخسێنێت تاوەکو گەڕان لەنێو بابەتە زانستییەکاندا ئاسان ب��ێ��ت ،ئ��ەم ئامێرە بەراستی ب��ەه��ێ��زە ،ک��ات��ێ��ک دەتەوێت بۆ وتارێک بگەڕیت دەبێت چەند خاڵت لە پێشچاو بێت بۆ ئ��ەوەی نەکەویتە هەڵەوەو زانیاری ناراست وەرنەگریت. ی�������ەک�������ەم ئ���������ەوەی ب���ەگ���ەڕان���ەک���ەت���ان وش���ەی ( )reviewزی���اد بکەن،بۆ ئ��ەوەی ئەم جۆرە وتارانەتان بۆ بێت نەک هەمووی ،ئەم وت����اران����ە زۆرت�����ر بۆ فێرکردننو زۆربەی ئ��ەو وت��اران��ەی کە ب�ڵ�اوک���راوەت���ەوە ب������ەک������ورت������ی ل��ەخ��ۆ گرتووە. ه���ەن���دێ���ک���ج���ار
7
ت��ەن��ان��ەت وت���ارەک���ان لەگەڵ یەکترییدا ب���ەراورد دەکاتو رای ن���ووس���ەری وتارەکە، دەربارەی وتارەکان دەڵێت. دووه��ەم ئەگەر وتارێکی دەورەکردنەوەی نوێ دەربارەی ئ�����ەوەی ک���ە داوات����ک����ردوە ب��وون��ی نەبێت ،لەنێوان ١٠ تاوەکو ٥٠ئەنجامی یەکەمی گەڕانەکە بە شێوەی لیست لەالی یەکتریدا دابنێن ،تاوەکو دەورەک��ردن��ەوەی��ەک��ی کورتت لە بەردەستدا بێت ،لەوانەیە بپرسن چ��ۆن دەک��رێ��ت ئەو هەموو وت��ارە بخوێنرێتەوە؟ لەراستیدا پێوویست ناکات هەمووی بخوێننەوە ،سەرهتا ن��اون��ی��ش��ان��ەک��ان ئ���ەوج���ار پ��وخ��ت��ەک��ەی ()abstract ب����خ����وێ����ن����ن����ەوە .پوختە کورتەیەکی بەسوود لەوتارەکە پێشکەشدەکات ،خوێندنەوەی ئەم پوختانە زانیاری زۆرتان دەدات�������ێو ب���ەرچ���اوت���ان تا رادەیەکی زۆردەکاتەوە. ه����ەروەه����ا دەتوانن
وتارە تازەکان ببینن لەگوگل س������ک������والردا ،دەک����رێ����ت گەڕانەکانتان بۆچەند ساڵ کورتبکەنەوە ،بۆ وێنە ئەگەر زانیاری یەک دوو ،یان پێنج ساڵی ئ��ەم دواییە وەربگرن، بە ئەگەری زۆرەوە هەندێک وتاری نوێتان دەستدەکەویت ک���ە ک���ورت���ەی وتارەکانی پێشووشیان لەگەڵدایە. بەگشتی ،هەموو کەسێک بۆی هەیە پوختەی وتارەکان ببینێت ،هەندێک وتارهەیە بینینی بۆ هەموو کەسێک نییە، گوگڵ سکوالر دەتگەێنێت بەهەندێک وت���ار کەهەموو کەسێک ئازادە بیبینێت .بۆیە لەوانەیە بەم مێتۆدە هەندێک ل��ەوت��ارەک��ان لەدەست بدەن، دەتوانن لەهەندێک مێتۆدیتر، وەکو پرسیارکردن لەهاوڕێ، دان���ان���ی پ��رس��ی��ار بەشێوەی هاوبەش لەسەر ئەنتەرنێت ،یان کردنی ئیمێل بۆ نووسەرەکان سوود وەربگرن .لەهەموو ئەم رێگەیانەدا کەسێک وتارەکە بە ئیمێل بۆکەسێکیتر دەنێرێت بۆیە ،لەدیدی مافی کۆپیکردنەوە کێشەتان بۆدروست نابێت. لەکتێبخانەی دەک�������رێ زان��ک��ۆک��ان سوودوەربگرن، هەندێک لەزانکۆکان دەستیان ب��ەژم��ارەی��ەک��ی زی��ات��ر وتاری زانستی رادەگات.
تهکنهلۆژیا
8
-٢ه���ەم���وو وێبسایتە ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت��ی��ی��ەک��ان وەک یەکدروستنەکراون ئ��ای��ا دەک���رێ���ت لەسەر الپەرە ئاساییەکانیش زانیاری متمانەپێکراو بدۆزینەوە؟ وێبسایتە بەکارهێنانی ئەنتهرنێتییەکان وەکو قسەکردن ل��ەگ��ەڵ ه��اوڕێ��ی��ان��دا وای���ە. هەموومان هاوڕێ گەلێکمان هەیە کە زانیاری زۆریان الیەو دەتوانین قسەکانیان بەهەند وەربگرین ،لەالیەکی تریشەوە هەندێک هاوڕێمان هەیە کە زان��ی��اری ه��ەڵ��ەم��ان دەدەن���ێ، ل��ەوان��ەش��ە لەهاوڕێکانمان زان���ی���اری وەرب��گ��ری��ی��ن کە تێکەڵەیەک لە راس �تو هەڵە بێت .زانیاری راست لەوانەیە بیرکردنەوەکانو ل���ەگ���ەڵ گریمانەکانی هاوڕێکانماندا تێکەڵ ببێتو بگات بە ئیمە . زۆرب��ەی خەڵک دەزانن دەبێت دەرب��ارەی ئەوشتانەی ک��ە ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان دەیڵێن ت��ۆزێ��ک گ��وم��ان��ی��ان هەبێت، بۆیە دەبێت سەبارەت بەسایتە ئەنتەرنێتیەکانیش هەروابیین، ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئەمانەشدا رێ��گ��ەگ��ەل��ێ��ک ب��وون��ی هەیە تاوەکو بکرێت زانیاری راست لەناڕاست جیابکەینەوە. لەبیرتان نەچێت سایتە ریکالمییەکان کە دەیانەوێ ک����ااڵ ب���ە ئ���ێ���وە بفرۆشن زانیارییەکانیان جێگەی متمانە نییە ،ئەوان دەربارەی کێشەی ریکالمەکانیان هیچ بە ئێوە ناڵێن .لەوانەیە بە بەکارهێنانی ئ���ەم س��ای��ت��ان��ە ب��ک��رێ��ت کااڵ ج���ۆرب���ەج���ۆرەک���ان لەگەڵ یەکتریدا بەراورد بکرێت ،بەاڵم لە راستیدا دەبێت سەبارەت بەو کااڵیانە گومانتان هەبێت، لە بیر تا ن نەچێت ئەوان
دەی��ان��ەوێ ئێوە بەشێوەیەک ناچار بکەن کااڵکەیان بکڕن. ئەمە ئامانجی سەرەکی سایتە ریکاڵمییەکانە نەک ئەوەی فێرتان بکات یان زانیارییەکانتان بباتە سەرەوە. ه��ەروەه��ا دەبێت گومان ب���ک���ەن ل��ەوس��ای��ت��ان��ەی کە ل��ەالی��ەن گروپێکی سیاسی یان کۆمپانیایەکی بازرگانییەوە پشتیوانی ماڵی دەکرێن ،ئەوان وەک کەناڵە ریکالمییەکان دەی��ان��ەوێ��ت شتێیەک بدەن ب��ەئ��ێ��وەو ن��اچ��ارت��ان بکەن وەری��ب��گ��رن .ل��ەوان��ەی��ە لەم کاتەنەدا الپ��ەڕەی دەربارەی ئێمەوە ( )about usبپشکنن ت��اوەک��و ب��زان��ن پشتیوان یان خاوەنی وێبسایتەکە کێیە. ب���ەئ���ەگ���ەری زۆرەوە ئێوە دەتوانن لەنێو وێبسایتە زانستییەکانی زان��ک��ۆ بڕوا پێکراوەکان ،ئاژانس ی پەیامنێرە س��ەرب��ەخ��ۆک��ان ،وێبسایتی گ��روپ��ە قازانجنەویستەکان ک���ە ب��ەئ��ام��ان��ج��ی فێرکردن دام���ەزراونو هەندێک سایتی فەرمی (ن��ەک سایتی تایبەت بە سیاسەتمەدارەکان ) زانیاری باش بدۆزنەوە. ب��ەم کۆمەڵەیە دەکرێت، گ����ۆڤ����ارە ئ���ۆن�ل�ای���ن���ەک���ان، وێبالگەکانو هەندێک سایتی وەک ویکیپیدیا زی��اد بکەین، ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ە پڕبایەخن. ن��اک��رێ��ت ب��وت��رێ��ت هەموو وێبالگەکان زانیارییەکانیان متمانەپێکراو نییە ،لە ئهمرۆدا ه���ەن���دێ���ک وێ���ب�ل�اگ نووسەکان بەراستی ژورنالیستی چاکنو هەندێک وێبالگ کە لەژێرچاوەدێری دەزگ�����اک�����ان�����ی
وەش����ان����دان زۆر جێگەی بایەخن. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا لەنێو وێ��ب�ڵاگ نووسەکاندا ف����رەرەن����گ����ی زۆرب����وون����ی ه��ەی��ەو ت���ارادەی���ەک گومان دروس����ت����دەک����ەن ،بەگشتی کەس چ��اوەدێ��ری ناوەرۆکی وێبالگەکان ناکات .دەکرێت ج���اروب���ار س���ەی���ری تێچێن (کۆمێنت)ی وێبالگەکان بکەن لەنێو ئەو بیروڕایەنەدا زۆرجار زانیاری باش دەدۆزرێتەوە. لە جیهانی زانستدا وێبالگ نووسی جێگەی متمانە بوونی ه��ەی��ە ک��ە نووسراوەکانیان وەک����و س���ەرچ���اوەی ب���اوەڕ پ���ی���ک���راو س���ەی���ردەک���رێ���تو سەردانکردنی نووسراوەکانیان ل��ەس��ەردان��ک��ردن��ی زۆر لە م��ی��دی��اک��ان ب��ەب��ای��ەخ��ت��رە .بۆ ن��م��وون��ە دەت���وان���ن سەیری ئ����ەم وێ���ب�ل�اگ���ان���ە بکەن.
ResearchBlogging.org، Scienceblogging.org ScienceSeeker.org
و
زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی سایتی
()wikipedia ویکیپیدیا زۆربەبایەخن ،بەاڵم لەبیرتان نەچێت هەموو کەسێک بۆی هەیە زانیاری لەسەر ویکیپیدیا دابنێت یان زانیاری خەڵکیتر دەستکاری بکات .لەراستییدا ئەم سایتە لەالیەن گروپێکی گ����ەورە ل��ە ب���ەرێ���وەب���ەرانو ن����ووس����ەرانو هەڵەبڕانەوە ب���ەڕێ���وەدەب���ڕێ���ت ،هەروەها ویکیپیدیا هەندێک الپەرەی ه��ەی��ە ک��ە سەرچاوەکانیان الوازە ،ی��ان زانیارییەکانیان ن���ات���ەواوەو ویکیپیدیاش بە ن��ی��ش��ان��ەی هوشیارکردنەوە ئەمە بە خوێنەر رادەگەێنێت. تێکۆشانی زۆر لەئارادایە بۆ ئەوەی متمانەی ویکیپیدیا لەناو نەچێت پێشتروئێستاش زۆر ب��ۆچ��وون هەیە کە متمانەی ویکیپیدیا لەئاستی متمانەی بر یتا نیا کا و ئینسکلو پید یا دادەنێت. بەهەرحاڵ لە زۆربەی کاتەکاندا دەکرێت بە ویکیپیدیا متمانە ب��ک��رێ��ت ،لەوانەیە هەندێک الپ��ەڕهی پێویستیان
ب��ە پ��ێ��داچ��وون��ەوە هەبێتو لەهەمانکاتیشدا سەرنجبدەنە نیشانەی هۆشیارکردنەوەی الپەڕەکان. -٣راستییەکان تاقیبکەنەوە چۆن بزانیین کە بەشێک لە زانیارییەکان باوەڕپێکراون؟ بە گشتی ئەو الپەڕانەی ک��ەزۆرت��ری��ن سەرچاوەیان هەیە ،ی��ان ئ��ەو وێبسایتانەی کە زۆرترین بەستەریان هەیە، ی��ان ئ��ەو رێ��ک��خ��راوان��ەی کە سەرپەرشتیان دەکەن زۆرترین بێالیەنییان ه��ەی��ە ،زانیاری باشترتان دەدەن��ێ ،بەهەرحاڵ باشتروایە ئەو زانیاریانەی کە لە وێبسایتە گوماناوییەکانەوە دەس��ت��ان��دەک��ەوێ��ت ،ی���ان لە تایبەتەکانەوە وێ��ب�لاگ��ە وەری��دەگ��رن لەگەڵ وێبسایتە بڕواپێکراوەکاندا بە بەکارهێنانی گوگڵ سکوالر یان وێبسایتی تاقیکردنەوە ،بەراورد بکەن. وێ����ب����س����ای����ت����ەک����ان����ی تاقیکردنەوەی راستییەکان، دەڵێن دەرب���ارەی دەنگۆکان یان بیروڕای سیاسەتمەدارەکان بەراوردکردنەکانیان بێالیەنانەیە .بۆ نموونە سەیری ئەم دو سایتە بكهنfactcheck.org : و snopes.com ئەم وێبسایتانە رێگەیەکی گرنگن بۆ تاقیکردنەوەی ئەو ئیمێالنەی کە دەڵێن بۆ منداڵێکی ه��ەژار پارە کۆدەکەنەوە ،یان ئ��ەو ئیمێالنەی ک��ە ئامێری سەیرتان پێشکەشدەکەن .لەم کاتەنەدا دەکرێت لەیارمەتی ئ��ۆن�لای��ن��ی پ��س��پ��ۆران سوود وەرب��گ��رن .بەگشتی تاوەکو ئ��ەو س��ەرچ��اوان��ەی کە پێتان دەڵ��ێ��ن زانیاریێکی تایبەتی راستە ،زیاتربێت زانیارییەکە متمانە پێکراوترە و هەڵبەت پێچەوانەکەشی راستە!. سەرچاوەScientific : American
تهندروستی
9
خـەوی پچـڕپچـڕ دەبێتـ ه هـۆی زیانـگەیاندن بـــەبیرەوەری محهمهد دوكانی .ئهندازیاری كارهبا ت�����وێ�����ژی�����ن�����ەوەی�����ەک ل��ەس��ەرم��ش��ک��ەک��ان پیشانی دەدات ،ئ���ەگ���ەر خەوێک ب�����ەردەوام ن��ەب��ێ��ت دەبێت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی بیرەوەری دروست نەبێت. دەرئ������ەن������ج������ام������ی توێژینەوەیەک کە لەگۆڤاری زانستی (The proceedings of the National academy
)of scienceباڵوبووەتەوە، لەوانەیە شیکردنەویەک بێت ب��ۆ کێشەکانی پەیوەندیدار بە لەکیسچوونی بیرەوەری ل��ەو کەسانەی ک��ە تووشی ئەلزایمرن ،یان لەگەڵ کێشەی ئاپنەدا (خەوێک کەبەهۆی ب���ڕان���ی ک��ات��ی هەناسەوە، بەردەوام نییە ) بەرەوڕوون. ت���وێ���ژەران لەزانکۆی ب��ەن��اوب��ان��گ��ی ستانفۆرد
لەویالیەتە یەکگرتووەکانی لێکۆڵینەوەیەکیان ئەمریکا ل���ەم���ب���ارەوە ئەنجامداوەو تێگەیشتوون کە گیانلەبەران بەهۆی خەوی بچڕ بچرەوە لەناسینی ئەو شتو مەکانەی کە پێشتر لەگەڵیدا ئاشنابوون تووشی کێشە دەبن. پ��س��پ��ۆڕێ��ک��ی خ����ەو لە بەریتانیا دەڵێت ":مێشک ل��ەک��ات��ی خ����ەوی قووڵدا، ب��ە رووداوەک����ان����ی رۆژدا دەچ��ێ��ت��ەوەو ب��ڕی��ار دەدات کامە بیرەوەری لەروداوەکانی رۆژبهێڵێتەوە". ئ������ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ە لەسەرئەومشکانەی ئەنجامدرا ک��ە خ��ەوی��ان تێکچووبوو، بەاڵم چۆنایەتی خەوەکەیان لەگەڵ مشکەکانیتردا جیاوازی نەبوو.
ل������ەم ت����وێ����ژی����ن����ەوەدا مێتۆدێک بەکارهێنرا بەناوی ئ��اپ��ت��ۆج��ن��ت��ی��ک��س ،کەلەودا ه��ەن��دێ��ک خ��ان��ەی تایبەتی ب��ەش��ێ��وازێ��ک دەستکاری دەک����رێ����ن ک���ە بتوانرێت بەروناکی کۆنتڕۆڵ بکرێت. ت������وێ������ژەران ب����ۆ ئ���ەم تاقیکردنەوەیە خانەگەلێکیان ب��ەک��اره��ێ��ن��ا ک��ە لەگۆڕانی دۆخی خەو بۆ بێداری رۆڵی گرنگیان هەیە. ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە لەسەر بیرەوەری مشک توێژەران بەبەکارهێنانی مێتۆدی ئاپتوجینیتکس ،پالسی رووناکییان دەنارد بۆ مێشکی ئەو مشکانەی کە خەوتبوون، ئ���ەم���ک���ارە ک���اری���ی���گ���ەری ل��ەس��ەرم��اوەی خ��ەوت��ن یان چۆنایەتی خەوەکە نەبوو.
ل���ەدوای���دا ئ��ەم مشکانە لەگەڵ دوو شت کە لەگەڵ یەکێکیاندا لەپێشدا ئاشنا بوون ،خرانە نێو قوتوویەکەوە، بەشێوەی ئاسایی مشکەکان زۆرب������ەی ک��ات��ەک��ەی��ان بۆ پشکنینی ئ���ەو ت��ەن��ەی کە بەکاردەهێنن، ن��ای��ن��اس��ن ب���ەاڵم ئ���ەو م��ش��ک��ان��ەی کە دەس���ت���ک���اری خەوەکەیان ک��راب��ووه��ەردوو تەنەکەیان وەک ی��ەک دەپشکنی .ئەم رەفتارەی مشکەکان دەکرێت پ��ی��ش��ان��دەری ئ���ەوە بێت کە دەس���ت���ک���اری ب���ی���رەوەری���ان کراوە. ت�����وێ�����ژەران�����ێ�����ک کە دەرئەنجامی لێکۆڵینەوەکەی خۆیان لەگۆڤارەکەی سەرەوە ب�ڵ�اوک���ردوەت���ەوە دەڵ��ێ��ن : " ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ان��ی وەک
ئ��اڵ��زای��م��ر ک��ە کارییگەری ل��ەس��ەرب��ی��رەوەری دادەنێت ل��ەه��ەم��ووه��ۆک��ارێ��ک زیاتر ل��ەس��ەر خ��ەوی نەخۆشەکە کارییگەریان دەبێت" . کەسانێک کە گیرۆدەی خ��واردن��ەوە کحولییەکاننو ه���ەروەه���ا ک��ەس��ان��ێ��ک کە ت���ووش���ی ن��ەخ��ۆش��ی ئاپنە بەبچڕانی کاتی هەناسەوەن تووشی ئ��ەم دی��اردەی��ە واتە خەوی بچر بچر دەبن. ئەم توێژەرانە هەروەها دەڵێن " :ئێمە گەیشتووین ب�������ەو دەرئ����ەن����ج����ام����ەی بەچاوپۆشیکردن لەدرێژی م���������اوەی خ���ەوت���ن���ەک���ە، چ��ۆن��ای��ەت��ی��ی��ەک��ەیو قووڵی خ�����ەوەک�����ە ،ئ��������ەوەی بۆ هێشتنەوەی بیرەوەری گرنگە، خەوتنێکی بێبچڕانە " .
10
تهندروستی
تهندروستی
ی ی قوتابیان ی جانتا مهترس قوتابخانهكان لهسهر جهستهیان لێكۆڵینهوه پزیشكییهكان دووپ����ات����ی����دهك����هن����هوه؛ مهترسی جانتای قوتابیانی ق��وت��اب��خ��ان��هك��ان لهسهر جهستهیان زۆرجار مندااڵن لهنێوان سێ یهك بۆ نیوهی كێشیان كتێبو دهفتهر لهناو قوتابخانهیاندا جانتاكانی ه����هڵ����دوگ����رن ،ئ�����هوهش ڕنگدانهوهی مهترسیداری دهب��ێ��ت ل �هس �هر جهسـتهی الوازیـان. ئ �هو منداڵه بچوكانه؛ س����هرهڕای كهسوكاریان؛ ن����ازان����ن ئ�����هم ج���ان���ت���ای قوتابخانهیه چهند مهترسی ههیهو ئهو هاوڕێیانهی كه م��ن��داڵ �هك��ان��ی��ان (مهبهست لهكتێبهكانه) چ ئازارێك دروس��ت��دهك �هن ك�ه ههردهم ب��چ��ووك��هك��ان ن���اڕهزای���ی دهردهب������ڕن گهورهكانیش ناتوانن هیچ لێكدانـهوهیهكیان بۆ بكهن. ه�هن��دێ��ك لهمنــدااڵن س��ك��ااڵ لهئێـشو ئ���ازاری س�هری��ان دهک���هنو زۆربهی جاریش كهسوكاریان نازانن كه هۆكارهكهی ئهم جانتا ق��ورس��هی��هو ت��ێ��ك��ڕای سێ یهكـی كێشی خۆی كتێبو دهف��ت��هر ل �هن��او جانتاكهی ههڵدهگرێو ههندێکجاریش ل���هوان���هی���ه ب��گ��ات �ه نیوهی كێشهكهی ،حهزو ئارهزووی بۆ قوتابخانهو كتێبه تازهكان وایلێدهكات زۆربهیان ئهگهر ه �هم��ووی��ان ن�هب��ـ��ێ؛ لهناو جانتاكهی ههڵبگرێت. منداڵ ب �هردهوام دهبێت ل�هه�هڵ��گ��رت��ن�ی جانتاكهی ب���هدرێ���ژای���ی ساتهكانی ق��وت��اب��خ��ان�ه ،ئ��هم كێشه ق���ورس���ه مهترسیهكی گ���هوره ل �هس �هر بڕبڕهی
پشت دروستدهكات. ن���اب���ێ���ت ئ���هوهش���م���ان لهبیربچێت ك �ه دانیشتنی ق��وت��اب �ی ب���ۆ ماوهیهكــی دورودرێ����ژ؛ دهبێته هـۆی ن�����ال�����هب�����اریو الوازی جهستهیی. ئهو لێكۆڵینهوانهی بهم دوای��ی �ه ب�ڵاوك��ران �هوه؛ ئهو مهترسیانهیان وروژان���د كه پهیوهستـن بــه ههڵگرتنی جانتای قورسی پڕ لهكتێب ل �هالی �هن ق��وت��اب��ی��ان�هوه ،ئهم مهسهلهیه بووهته سهرچاوهی دڵ���هڕاوك���ێو گرنگیپێدان. ههروهها پزیشكان پێیانوایه ههڵگرتنی ئهمجۆره جانتایه مهترسیداره بهتایبهتیش بۆ م��ن��داڵ �ی ب��چ��ووك ،چونكه دووچ�����اری ئ�����ازاری ملو ه��هردووش��انو چهمانهوهی بڕبڕهی پشت دهبن. زانیارییه پزیشكییهكان ئ����ام����اژه ب���ۆ ئ����هوهدهك����هن ههڵگرتنی جانتای قورسی ق��وت��اب��خ��ان�ه بــهالشانێك؛ ه �هم��وو رۆژێ����ك ب �هس �ه بۆ ئهوهی زیانی زۆر بهبڕبڕهی پ��ش��ت ب��گ�هی�هن��ێ��تو مرۆڤ خواربکات ،لهدواڕۆژیشدا دهب��ێ��ت��هه��ۆی تووشبوون ب���هالوازی���ی���ه ئهركییهكان لهناوچهیهكی دیاریکراوی ب���ڕب���ڕهی پ��ش��تو ئ����ازاری بهردهوام. ه �هڵ��گ��رت��ن �ی جانتای ق��وت��اب��خ��ان�ه ب��ۆ ماوهیهكی درێ��ژ؛ دهبێته هۆی خزینی بڕبڕهكانو دروستبوونی ئاو لهنێوانیانداو پاشان دوورنییه ب��ب��ێ��ت �ه ه����ۆی تووشبوون بهئێسكه نهرمه. پزیشـكی هۆشیاری دهدات: قوتابخانه ج��ان��ت��ای ه����ۆك����اری گ���ۆڕان���ك���اری
ت��ێ��گ�هی��ش��ت��ن�ی جهستهییهو ت��ووش��ب��وون بهچهمانهوهی پشتی م��ن��داڵ لهئهنجامی كهموكوڕی لهبڕبڕهی پشت یان والێكردنی ماسوولكهكان بـهشێوهیهكی توندتر كاربكهن ئهویش دهبێتههــۆی توشبوون ب��هدڵ��هڕاوك��ێو شڵهژاویو ماندووبون. گرفتی جانتای قورسی ق��وت��اب��خ��ان �ه بهگرفتێكی جیهانی دهژم��ێ��ردرێ��ت كه واڵت��ان��ی ب��ی��ان �یو عهرهبی پ���ێ���ی���هوه گ���ی���رۆدهب���ـ���وون، ل��هم چ��وارچ��ێ��وهدا لیژنهی س���هالم���هت���ی ب����هره����هم بۆ ب����هك����ارب����هری ئهمریكی ئاشكرایكرد ك �ه زی��ات��ر له (3و )3لـهسهدی قوتابیان كه تهمهنیان لهنێوان (5ب��ۆ)14 چارهسهركراون ساڵیدایه ل �هژوورهك��ان��ـ �ی فریاكهوتن لهساڵی ڕاب��ردوو لهئهنجامی تووشبوونیان بهگرفتێك كه پهیوهسته بهههڵگرتنی جانتا. لیژنهكه لهتوێژینهوهیهكدا كه ئهنجامیدابوو تێبینیكردووه كه ب��ڕب��ڕهی پشتـی قوتابیه ت���ووش���ب���ووهك���ان ئاسایی نهبووه ،ههروهها ()7277 ژووری فریاكهوتن لهویالیهته یهكگرتووهكان لهساڵی پار لهژمارهیهكی پێشوازییان زۆری ق��وت��اب��ی��ان ك���ردووه ک��ه زۆرب���هی���ان دووچ����اری گرفتی تووشبوون بهئازاری پشتیان ههبووهو ههمووشیان پهیوهستبوون بهههڵگرتنی جانتای قوتابخانهوه. یهكێك له پزیشـــكهكان پێیوابوو مهسهلهكه بووهته قهبارهی پهتاو سهرچاوهیهكی نهخۆشی كه ڕهنگه ببێتههۆی خراپبوونو تاكۆتایی ژیان بهردهوام بێت. شادمانی قوتابیان: ڕهن�����گ�����ه ق���وت���اب���ی���ان شادمانییهكهیان لهبیربچێتهوه بهگهڕانهوهیان بۆ قوتابخانه بههۆی قورسی جانتاكانی لهڕۆژانی قوتابخانهیانهوه ی �هك �هم �ی خ��وێ��ن��دن ،بهاڵم
ه �هر زوو ههستدهكهن كه بارێكی قورسه لهسهرشانیان لهسهریان پێویسته بهردهوامبن لهههڵگرتنی. منداڵهكانی وێ���ن���هی رۆی��ش��ت��وو ب��ۆ قوتابخانه لهیهك دهچن كه گژومۆننو م���ان���دوون ب��هه��ۆی كێشی ج��ان��ت��ای ق��وت��اب��خ��ان �ه كه ههندێکجار لهكێشی خۆیان زیاتره بۆ قوتابخانهو رۆژانه دووبارهدهبێتهوه .بهدرێژایی نۆ مانگ قوتابیان لهرۆژانی تاقیكردنهوهكانی وهرزی���ی ی��ان ك��ۆت��ای��ی ی��ان رۆژان���ی پ��ش��وو گهشتی قوتابخانه چهند شادمانو بهختهوهرن داوایانلێناكرێت ك��ات��ێ��ك ج��ان��ت��اك��ان��ی��ان ههڵبگرن ب��هرهو قوتابخانه ئهوساكه تاقیكردنهوهیان خ��هم��ی لهبیردهچێتهوهو دڵخۆشدهبن ب���هب���ی���رۆك���هی جهستهی بچوكیان بهرهو ئازادی. ههندێک الیهنی تهندروستی نهزانراو: ی ههر ل�هگ�هڵ دهستپێك ساڵێك كهسوكاری قوتابیان ی روودهكهنه بازاڕهكان بۆ كڕین پێداویستییهكانی قوتابخانه بۆ منداڵهكانیانو ئامادهكردنیان ی باشترین بۆ خوێندنو هێنان ی شت كه لهگهڵ حهزو چێژ م��ن��داڵ�هك��ان��ی��ان بگونجێت، ئ��اگ��ای��ان ل �هوهن��ی��ی� �ه ئهگهر ی لهبهرچاو ی تهندروست الیهن ی نهگرن لهههڵبژاردنی جانتا ت قوتابخانه ك�ه بــگونجێ ی منداڵهكهو لهگهڵ جهسته درێژیو كێشهكهی. نوێ لێكۆڵینهوهیهكی ئ��هن��ج��ام��دراوه دهرب�����ارهی ههڵگرتنی جانتای قوتابخانه ل����هالی����هن ق���وت���اب���ی���ان���هوه لهسهرپشـت كه پشتگیری ل �هم هۆشیاریدانه دهكات، دهریخستووه كه گۆڕانكارییه تهندروستییهكان لهشوێنی جهسته گهورهتر دهبێ ئهگهر كێشــی جانتاكه ل���ه(%10 تا )%15لهكێشــی لهشــی قوتابیهكه زیاتربێت.
توێژیـنهوهیهكی پزیشكی بهناونیشانی ئ �هم��ری��ك �ی (پ���هی���وهن���دی جانتاكانی قوتابــخانه بهئـازاری پشت لهالی ههرزهكاران) دهڵێت: ئێشوئازاری پشت چهندقات دهبێت لهماوهی ههرزهكاریی ب��هڕێ��ژهی ( )%50بههۆی ههڵگرتنی جانتای قوتابخانهی پڕ لهكتێبی ق��ورس لهالیهن ههرزهكارانهوه. بهرنامهی قوتابخانه یان خشتهی وانهكان: ئ���هگ���هر ڕووب���ك���هی���ن���ه خشتهی وانهكانی ههفتانه كه بهیهكێك لهڕێگهچارهكانـــی كێشهی جانتای قورسی قوتابخانه دادهنرێتو ڕێژهی ئ��هو كتێبانــه ڕێكدهخات ك���ه پ��ێ��وی��س��ـ��ـ��ـ��ـ��ت�ه لهسهر ق��وت��اب �ی ههڵیانبگرێت بۆ ئ���هو ڕۆژهی خــوێندن، دهبینــین گرنگی پێدهدرێ ل�هپ��ۆل�ه پێشــكهوتوهكان، لهپۆلهكانــــی ب�����هاڵم پێنجهمو شهشهمی قۆناغی ب����ن����هڕهت����ی؛ ك����ارك����ردن بهمشێوازه پشتگوێخراوه كه بهگرنـگترین پۆل دهژمێردرێن ل����هو الی�����هن�����هوهو ئ����هوان دووچ�����اری مهترسیهكانی ب����اری ق��ورس��ی جانتاكان دهب��ن �هوه ،ب �هب �هراورد لهگهڵ تهمهنو جهستهی بچووكیان كه توانای ههڵگرتنـــی ئــهم بارهیان نییه، بهرپرسیاریهتی هاوبهش: چهر مهسهر ییهكا نی ج��ان��ت��ای ق�����ورس لهسهر تهندروستی قوتابی ڕهنگ دهدات�����هوه ،بـهشێوهیهكـی گشتی كهسوكاری قوتابـــی ناڕهزایـــی دهردهبڕنو ڕهنگه م �هس �هل �هك �ه زۆر جیاواز نهبێت لهپۆلهكانی س������������������هرهوه،
11
ب �هت��ای��ب �هت��ی��ش ك���ه كێشو ق���هب���ارهی ك��ت��ێ��ب�هك��ان ساڵ ل���هدوای س��اڵ زیاتردهبن. ڕۆڵی كهسوكار تهنها ئهوهیه ك��ه دهب��ێ��ت منداڵهكانیان فێربكهن چ��ۆن جانتاكانیان ههڵبگرنو ڕێگهیان پێنهدهن بۆ ماوهیهكی درێ��ژ لهشانی ب��ك��هنو ج��ان��ت��ای گونجاو ه���هڵ���ب���ژێ���رنو چ����اودێ����ری ن�����اوهڕۆك�����هك�����هی بكهن بهبهردهوامی. قوتابخانهش ڕۆڵی خۆی دهگێڕێت لهئاڕاستهكردنـی قوتابیان بۆ ههڵبژاردنی ئهو كتێبانهی پێویسته ههڵیانبگرنو دیاریكردنی بهرنامـهو كتێبی داواك���راو بۆ ڕۆژی دواتر، ه��هروهه��ا پێویسته لهسهر بهڕێوهبهرایهتی قوتابخانهكان ڕووبهرێكی تهواو دابینبكهن بۆ بنیاتنانی گهنجینهی پلهدار كه ب��وار بهقوتابیان دهدات كتێبهكانیان لهوێ دابنێن. دووربینییه بنهڕهتییهكان: دك��ت��ۆر ئ��ەح��م��ەد ناسر پزیشكی چارهسهری فیزیایی دهڵ��ێ��ت "پ��ێ��وی��س��ت�ه لهسهر قوتابخانهكان شوێنكهوتهی چهند ڕێنماییهكی دیاریكراوبن لهپێناو یارمهتیدانی قوتابیان ب��ۆ خ���ۆدوورگ���رت���ن لهههر ئازارێكی پشت .گرنگترین ئ�����������هو
ڕێنماییانه بریتییه لهوهی كه نابێت كێشی جانتای قوتابی ل �ه( %10تا )%15ی كێشی قوتابیهكه زیاتر بێت". پێیوایه ه�����هروهه�����ا ی جانتای قوتابخانه ههڵگرتن ی لهسهر ههردووشان كارێكـ ی كێشهكه بنهڕهتییه بۆئهوه ب��هئ��اس��ای��ی ب���هس���هر لهش ی دابهشبێت ،چونكه ههڵگرتن تهنها ب �هی �هك ش���ان ،دهبێته هــۆی چ�هم��ان�هوهی پشتو ی قورس ههڵگرتنی جانتایهك ی نێگهتیڤی لهسهر كاریگهری م��اس��ول��ك��هك��ان��ی پشتو گ���هردنو شانهكان دهبێت، ی ئ��هوهش ئ���ازارو گرژبوونـ ماسولكهكانی بهدوادادێت. ی كهسوكارهكان بۆیه ڕێنمای ی وهها بۆ دهك��ات كه جانتا ی منداڵهكانیان بكڕن الچك ی پ��ێ��وهب��ێ��ت ،تاكو ب �هه��ێ��ز جانتاكه فشارنهخاته سهر ی ش���انو نهبێته دهم��ارهك��ان � ی دهستهكان. ی سڕبوون هـــۆ ی ههروهها بهڕێوهبهرایهتـ ی قوتابخانه ڕۆڵ �ی چاودێر دهگێڕێت سهبارهت بهم بابهته، ی جانتاكه بكهینهوهو ب��هوه ی بزانین ئاخۆ قوتابییهكه پابهند ی خوێندنه ،ههروهها بهرنامه ی ی چاودێر ب�هڕێ��وهب�هرای�هت� كێشی جانتاكان دهك���اتو ی منداڵهكان دهكات بۆ ڕێنمای ی خراپیهكانی ههڵگرتنی جانتا قوتابخانهی ق��ورس لهسهر ی جهستهیان. تهندروست ئا :ئهمیر ئهحمهد
12
تهندرستی
ی مێشك پالنێكی گهوره بۆ دروستكردن
تهندرستی
مێشكی مرۆڤ خاوهن ت���وان���ای���هك���ه ك���ه لههیچ ئ��ام��ێ��رو ئ��ام��رازێ��ك�ی تردا وێ��ن �هی نییه .مێشك بۆ ئهنجامدانی كردارهكانی تهنها وزهیهكی زۆر كهم بهكاردههێنێت كهیهكسانه ب���هو وزهی����هی گڵۆپێكی ( )30واتی بهكاریدههێنێت، ك �هچ �ی دهت��وان��ێ��ت شتی زۆر س���هی���رو س���هم���هره ئ�هن��ج��ام��ب��دات ،دهتوانێت ف��ێ��رب��ب��ێ�تو بیربكاتهوه، ههروهها پێشبینی ئهنجامی ك�����ردارهك�����ان�����ی خ����ۆی دهك���ات ،خ��ۆی لهزماندا دهردهبڕێتو زمانی ئهوانی تریش تێدهگات. ئ���ێ���س���ت���اش خ�����اوهن مێشكێكی ئهوها بچووك، ئهفریقی پرۆفیسۆرێكی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی��ی �ه ب���هن���اوی (ه���ێ���ن���ری م����ارك����رام)و ل�هخ��ۆئ��ام��ادهك��ردن��دای�ه بۆ دروس��ت��ك��ردن �ی ئامێرێك ك���هدهت���وان���ێ���ت الس���ای���ی ئ����هم ئ��ام��ێ��ره بچووكه س����ی����ح����راوی����ی����هی ن���او كهللهسهرمان بكاتهوه تا ئاستی گهردیله .بۆ ئهو م �هب �هس��ت �هش پ���رۆژهی���هك بهناوی پ��رۆژهی مێشكی م��رۆڤ لهزانكۆی ئیكۆڵ پۆلیتهكنیك فیدراڵ لهجنێف دام���هزراو لهبهرنامهیدایه كۆپییهكی ئ���هم���ج���اره كاربۆنی مێشك لهسۆفت وێر لهدهوروبهری ساڵی( دروستبكات )2023دا ن��هك ل �هخ��وێ �نو گۆشت، ئهویش بهیارمهتی ()13 لهسهرانسهری پهیمانگا ئ���هوروپ���اداو گهورهترین كۆمپیوتهری پ���ی���اوی دروستكهر. پێدهچێت وابیربكهیتهوه كه پرۆژهكهی ئهم زانایه ج��ۆرێ��ك ب��ێ��ت لهلووت ب����هرزیو خۆدهرخستن، ب���هاڵم ه����هوڵو پاڵنهری م����ارك����رام ب���ۆ گهیشتن ب �هئ��ام��ان��ج �هك �هی ب���هرهو
13
پ��ێ��ش��هوهی��ه .چارهكێك ل��هدان��ی��ش��ت��وان��ی جیهان ب�هدهس��ت نهخۆشییهكانی گیرۆدهبوون، مێشكهوه ل����هب����هرام����ب����هری����ش����دا كۆمپانیاكانی بهرههمهێنانی دهرم������ان زۆرج������ار واز مێشك لهتوێژینهوهكانی دههێنن بههۆی ئهو پێكهاته ئاڵۆزهی مێشك خاوهنێتیو ههروهها خهرجی تێچوونی زۆر زۆره ،ه���هروهه���ا ن��زی��ك �هی( ) 200ه���هزار زانا كه لهئێستادا سهرقاڵی دی���راس���هك���ردن���ی ڕووه
زانیاریهكانی ل���هگ���هڵ م��ێ��ش��ك��دا ك��ه دهتوانێت بهڕێنماییهك ب��ب��ێ��ت ب���ۆ ت���اق���ی���ك���ردن���هوهك���ان ل���هداه���ات���وودا .ماركرام ل���هم���اوهی ش���هش ساڵی ڕاب���������ردوودا لهههوڵی بیرۆكهكهی سهلماندنی بوو بهناوی مێشكی شین ()Blue Brainو له ساڵی ()2008دا تیمهكهی توانی الس��ای��ی ی��هك��هم س���وڕی بچووكی مێشك بكاتهوه كه پێكدێت لهیهكهیهكی 10ه���هزار خانهی مێشك
ههنگاوه ههوڵێكی دژواره، كهچی ماركرام توانیویهتی بگات به ههردوو یاساكه: ی��اس��ا پ��ێ��ك��ه��ات��ی�هك��ان كه بهبونیادی پ��هی��وهس��ت��ه مێشكهوهو پشت بهچهندین ج��ۆری خانهكانی دهمار دهب��هس��ت��ێ��ت ،ه���هروهه���ا ی��اس��اك��رداری��ی��هك��ان كه ئهركی ڕێكخستنی چۆنێتی خ��ان��هك��ان��ه بهشێوهیهك ب��ت��وان��ن ك��ارل��ێ��ك بكهن ك���ه س���وڕهك���ان���ی مێشك بهنهگۆڕی بمێننهوه لهكاتی گ���هش���هدا ،ی��اخ��ود زیانی
ب��چ��ووك �ه جیاوازهكانی م���ێ���ش���ك���ن ،زۆرج��������ار ه��هوڵ��هك��ان��ی��ان دهگ����ات ب��هك��ۆم��هڵ��ێ��ك زان���ی���اری پچڕپچڕی لێڵ .نزیكهی ( )5ملیۆن توێژینهوهی ئ���هو زان��ای��ان��ه سهبارهت ب�هت��ێ��گ�هی��ش��ت��ن�ی مێشكو ن�هخ��ۆش��ی��ی�هك��ان�ی سااڵنه ن��زی��ك��هی 100ه����هزار دانهیان باڵودهكرێنهوه . مهبهست لهپرۆژهكهش دروس��ت��ك��ردن �ی ئامێرێكه كهدهتوانێت ئ �هم ههموو ك���اره ب��ك��ات بهنهخشهو ق��اڵ��ب��ێ��ك�ی یهكگرتووی م���ێ���ش���ك ،ئ����هوی����ش ب���ه بهكارهێنانی داتاو زانیاری دروس��ت بۆ لێكچواندنی
دهرهوهی ل���هچ���ی���ن���ی م��ێ��ش��ك��دا ك���ه چینێكی ت�هن��ك�هو ه �هم��وو ك���رداره سهرنجڕاكێشهكان لهوێدا ئهمڕۆش ڕوودهدهن. ئ���هم ()Blue Brainه دهت��وان��ێ��ت ههڵسوكهوتی ن��زی��ك �هی( )360ههزار دهمار دووبارهبكاتهوه كه ئهمهش نزیكهی قهبارهی تاكه ناوچهیهكی مێشكه لهمشكێكی بچووكدا ،وه ههروهها بۆ دروستكردنی ئامێرێك كه وهكو مێشكی مرۆڤ كاربكات ،ماركرام پێویسته ئامێرێك دروست بكات السایی( ) 1000 ملیار دهمار بكاتهوه. ههرچهنده گهیشتن بهم
الوهك���ی ب��هر نهكهوێت، ئهمهش ئ �هوه دهردهخات كه ئێمهی مرۆڤ تا بێت ژی��رت��ر دهب��ی��ن س����هرهڕای ئ�هوهی رۆژان �ه 10ههزار خ��ان�هی مێشك لهدهست دهدهین. ل�����هئ�����هن�����ج�����ام�����ی ئ�������هو ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���هوه س���هرن���ج���ڕاك���ێ���ش���ان���هدا دهك�����هوت�����ووه ك���ه ههر سوڕێكی بچووك دهتوانێت لهههمان كاتدا ڕیتمێكی چ��االك�ی دروس���ت بكات كه به لهرهلهری (gamma )oscillationناسراوهو پێشتر بڕوا وابوو لهئهنجامی ئهو كارلێكو كردارانهی ناو ههموو مێشك دروست
دهبێت كه دهتوانێت شێوهو توانای تێگهیشتنو ئاگاییو ببهخشێته ه���وش���ی���اری م��رۆڤ .م��ارك��رام دهڵێت "ئ����هم ئ �هن��ج��ام �ه مانای ئ �هوه ن��ادات كه سووڕی ب��چ��ووك �ی مێشك خۆی بریتی بێت لهئاگایی مرۆڤ بهڵكو دهتوانێت لهههمان ك��ات��دا ئ���هم لهرهلهرهیه دروست بكات ".ههروهها ڕاشیگهیاند "به بهكارهێنانی ئ��هم ()Blue Brainهی ئ��ێ��س��ت��ام��ان دهت��وان��ی��ن به شێوهیهكی سیستهماتیكی بگهڕێین ب�ه دوای ئ �هو میكانیزمانهی ل�����هپ�����ش�����ت�����هوهی دروس��ت��ب��وون �ی ئهم لهرهلهرانهن". ش������ای������ان������ی ئا ما ژ هپێكر د نه، لهئێستادا ماركرام س����هرۆك����ای����هت����ی ڕێ���ك���خ���راوێ���ك���ی یهكێك ل �هو شهش ڕێ�����ك�����خ�����راوهی ب��هدهس��ت��هوهی��ه كه لهپێشبڕ كێیهكی ت��������ون��������ددان بۆ ب�����ردن�����هوهی ئ���هو بهخشینهی یهكێتی ئهوروپا كه ملیارێك یۆریۆ دهبێت لهماوهی 10 س��اڵ��دا .ب �ه چ���اوهڕوان���ی ئێمهوه ،لههاوینی ساڵی 2012دا ماركرام دهگات ب����هو ئ��هن��ج��ام��هی ئاخۆ سهركهوتوو ههوڵهكانی دهب����ن ی���اخ���ود ن���ا .ئهو بودجهیهش تهرخاندهكرێت ب�����ۆ دروس����ت����ك����ردن����ی ئاڵۆزی كۆمپیوتهرێكی زی�������رهك ك����ه ت����وان����ای ئهنجامدانی ملیارد كرداری ههیهو پارهیهكی زۆر زۆره، ب���هاڵم ه��هواڵ��ه خۆشهكه ئهوهیه كه هێشتا ناتوانێت وهكو یهكێك لهئێمه زیرهك بێت. و :دانهر عهبدولرهحمان سەرچاوەtelegraph :
تهندرستی
14
تهندرستی
ئایا دەزانی کەی تووشی جەڵدەی دڵ دەبیت؟ جەڵدەی دڵ لەپێشدا هەواڵ بۆکەس نانێرێت ،لەگەڵ ئەوەشدا بەوتەی دکتۆر (ئارتور ئاگاتستن ) ،پزیشکان لەئێستادا دەڵێن بەوردی زیاترەوە بەبەراورد لەگەڵ رابردوودا دەتوانن پێشبینی بکەن ئەگەری جەڵدەی دڵ لەکام جۆر خەڵکدا زیاترە .
بە پێی راپۆڕتی کەناڵی ت��ەل��ەف��زی��ۆن��ی ()CNN دکتۆر ئاگانسۆن دەڵێت: نوێیەکانی "تاقیکردنەوە وێنەگرتنی پزیشکی،هەلی پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��ردن��ی وێنەی ل�����ە"ک�����ات�����ی راس����ت����ی" ئ��ەن��دام��ەک��ان��ی ن����اوەوەی رەخساندووە کەبە یارمەتی ئ���ەو پ��زی��ش��کو نەخۆش دەت��وان��ن ل��ەک��ات��ی خۆیدا ب��زان��ن ئ��ای��ا خوێنی مەیو خوێنبەرەکاندا ل��ەن��ێ��و
دروس��ت��ب��ووە ی���ان ن���ا؟ و پێشگیری بکەن لەروودانی جەڵدەی کوشندەی دڵ". ئ�������ەم پ����س����پ����ۆرەی ل��������ەدرێ��������ژەی دڵ ق���س���ەک���ان���ی���دا دەڵ���ێ���ت: "ئ��ەگ��ـ��ـ��ـ��ەر تاقیکردنەوە نەکەن پێشنیارکراوەکان وەک ئەوە وایە قومارتان ب��ە ژی��ان��ی خۆتانـــەوە کردبێت". دک��ـ��ـ��ـ��ت��ۆر ئ���ارت���ور ئ��اگ��ات��س��ـ��ـ��ت��ن ب���ۆخ���ۆی
داه�����ێ�����ن�����ەری یەکێک لەتاقیکردنەوەکانە بەناوی کالسیۆمی "س���ک���ان���ی خ���وێ���ن���ب���ەرەک���ان" .لەم ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەدا پزیشک ب������ەدوای خ��وێ��ن��ی مەیو لەنێو ئ��ەو خوێنبەرانەی ک��ە ب���ەدڵ���ەوە پەیوەستن دەگەڕێت ،بوونی خوێنی م��ەی��و ل��ەم خوێنبەرانەدا ن���ی���ش���ان���ەی م���ەت���رس���ی راستەقینەیە بۆ روودانی جەڵدەی دڵ.
تا قیکر د نە و ە یـــە کی ت��������ر ک��������ە دک������ت������ۆر دایهێنـــاوە ئ��اگ��ات��س��ن وێ��ن��ـ��ـ��ەگ��رت��ن��ی س����ەرو دەن��گ��ی ()Ultrasound ل��ەخ��وێ��ن��ب��ەری کاروتیدە کە ئەرکە سەرەکییەکەی بریتییە لەگەیاندنی خوێن بەمێشک .بوونی خوێنی م��ەی��و ل��ەن��ێ��و کاروتیددا لەنیشانەکانی یەکێکیترە م��ەت��رس��ی ت��ووش��ب��وون بە جەڵدەو جەڵدەی دڵ.
هەردوو تاقیکردنەوەکە ب������ەب������ێ ن����ووس����ت����ن����ی ن����ەخ����ۆشو ب���ەش���ێ���وەی ئەنجامدەدرێت، خ��ێ��را ه���ەرچ���ەن���د ل���ە سکانی کالسیۆمەکەدا نەخۆشەکـــە هەندێک تیشکی ئێکسی لێدەکەوێت. ب��ەپ��ێ��ی ئ���ەم راپۆرتە دۆزی����ن����ەوەک����ان����ی ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ـ��ـ��ـ��ەوەی��ە ک���ە بە پشتگیری دارای��ی فیدراڵی ئ��ەم��ری��ک��ا ئەنجامدراوە
دەرخــەری ئەوەیە "سکانی کالسیۆمی خوێنبەرەکان " ل��ە پێشبینی روودان���ی ج������ەڵ������دەی دڵ زۆر بەبایەخترو متمانەدارترە لە تاقیکردنەوەی ئاسایی "فرامینگام ". ل��ەب��ەراوردی ئەگەری روودان��������ی ج����ەڵ����دە بە فرامینگام بهکارهێنانی هەندێک هۆکاریتر وەک ت��ەم��ەن ،کێشانی جگەرە، زەخ���ت���ی خ���وێ���نو بڕی ک���ۆل���س���ت���رۆلو ()HDL ی ن��ەخ��ۆش��ەک��ە دەبێت لەبەرچاو بگیریت. ب������ەوت������ەی دک���ت���ۆر ئ��اگ��ات��س��ت��ن " ،سکانی کالسیۆمی خوێنەرەکان " وەک��و " کۆلۆنسکۆپی " ب��ۆ تەمەنی س��ەرو پەنجا س���اڵ دەب��ێ��ت ب�����ەردەوام بەتایبەتی ئەنجامبدرێت ب���ۆئ���ەو ک���ەس���ان���ەی کە پێشینەی ئ��ەم نەخۆشییە لەنێو بنەماڵەکانیاندا هەیە لەتەمەنی کەمترەوە دەبێت دەسپێبکات. لەئێستادا ،پسپۆڕانی دڵ ب��ەگ��ش��ت��ی " سکانی کالسیۆمی خوێنبەرەکان " ت����ەن����ه����ا ب������ۆ ئ����ەو ن��ەخ��ۆش��ان��ەی ک��ە تاوەکو رادەی���ەک لە مەترسییدان بەکـــاردەهێنن .ئەویش لەرێگەی بڕی کۆلسترۆلی خوێنو ،زەختی خوێــــنو شێوەی ژیانو هەروەهــــا مێژوویی بنەماڵەیی دیاری دەکرێت. پ�����زی�����ش�����ک�����ەک�����ان ب�����ۆچ�����ارەس�����ەری ئ���ەو نەخۆشانەی کە لەمەترسی زۆرب������ەرزدان ،بەشێوەی ئاسایی لەدەرمانی بەهێزی کەمکردنەوەی کۆلستڕۆڵ وات���ە "ئیستاتین" سوود وەردەگ��������رن ،ه���ەروەه���ا ئ���ەوان���ەی کەلەمەترسی کەمدان پێوویست ناکات مەترسیداری ت��ی��ش��ک��ی ئێکس بەکاربهێنن.
دکتۆر ئەریین میکوس، پسپۆڕی نەخۆشییـــەکانی دڵ ل��ەزان��ک��ـ��ـ��ـ��ۆی جان ه��اپ��ک��ی��ن��ز دەڵ��ێ��ت "ئەو ک��ەس��ان��ەی لەتێڕوانیینی ئ���ێ���م���ەوە ل���ەم���ەت���رس���ی مامناوەندی نەخۆشییەکانی دڵ���دان ن��زی��ک��ەی لەسەدا خەڵـــک پ����ەن����ج����ای پێکدەهێننو ئەوکەسانەی ک��ە پ��ێ��ووی��س��ت��ە "سکانی ک��ال��س��ی��ۆم"ی��ان بۆبکرێت ک��ەس��ان��ی س����ەرو پەنجا
س��اڵ��ن کە کۆ لستڕ ۆ ڵی خ���وێ���ن���ی���ان ب��ەرزەو باوکیان تووشی جەڵدەی دڵ بووە". ب���ەوت���ەی دکتۆر میکوس" بۆ کەسێکی ٥٠ سااڵن ،کەلە بنەماڵەکەیدا پێشینەی ن��ەخ��ۆش��ی دڵ هەیە نابێت خیرا ستاتین بەکاربهێنرێت چونکه لە
کەمتر لەچوارمانگدا الیەنە خ��راپ��ەک��ان��ی دەرمانەکە دەردەک����ەوێ����تو بارێکی دارای���ی ق��ورس دەکەوێتە نەخۆشەکە سەرشـــانی بۆیە باشتـــروایە لەپێشدا پشکنینی ت���ەواو بکرێت ک���ەئ���ای���ا ئ����ەو نەخۆشە پێوویستی بەدەرمان هەیە
ی���ان ن���ا؟ ب���ڕی کالسیۆم دەت��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��وان��ێ��ت ئەمە دەربخات" هەڵبەت دکتۆر ئاگاتستن تا قیکر د نــــە و ە یە کی پێشنیاردەکات ت��ری��ش
15
ک��ە زۆره��ەرزان��ە ئەویش لەتاقیکردنەوەی بریتییە خوێن بۆ دیاریکـــردنی ئاستی ( )LDLیان هەمان کۆلستڕۆڵی زیانبەخش. ت��ەن��ۆل��ک��ەی ( )LDLلە ق��ەب��ارەی جۆربەجۆردا دەردەکەونو دروستبوونی خ��وێ��ن��ی مەیو لەنێو ئەو
نەخۆشانەی ک����ە ()LDL ی خوێنیان بەرزە ئەگەرێکی گەورەیە. دک��ت��ۆر ئاگاتستن دەڵ����ێ����ت" :ئ���اف���رەت���ی ب��ەت��ەم��ەن��ی زۆر دەناسم ک��ە ل��ە ٩٠ساڵییدانو ک��ـ��ـ��ـ��ۆل��س��ت��رۆڵ��ی زۆر بەرزی خوێنیــــان هەیەو ب��ەاڵم خوێنبەرەکــــانیان ب��ەت��ەواوی پاکە چۆنکه ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان��ی ()LDL ی ن��ێ��وخ��وێ��ن��ی��ان زۆر گ��ەورەی��ەو بەدیوارەکانی خوێنبەرەکەوە نالكێن".
تهندرستی
16
قەلەقی دایک تەمەنی منداڵ کورتدەکاتەوە ئ��ەودای��ک��ان��ەی لەکاتی سکپریدا قەلەقن ،قەلقییەکە بۆ کۆرپەکەیان دەگوازنەوە، خ��ان��ەک��ان��ی ئ����ەم مناالنە ل����ەگ����ەورەی����ی����دا خێراتر لەهاوتەمەنەکانیان پیردەبنو تووشی کێشەی تەندروستی زیاتردەبن ،هەموومان لەوانەیە ک��اری��گ��ەری خ��راپ��ی قەلەقی لەسەر جەستەمان بیستبێت، ی���ان ت��ەج��روب��ە کردبێت، لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن قەلەقی کاتی سکپڕی دایک ل��ەس��ەرک��ۆرپ��ە کاریگەری دادەنێت ،کاریگەری قەلەقی ل���ەس���ەر ج��ەس��ت��ەی دای���ک بۆکۆرپەکەی دەگوازرێتەوەو ل��ەس��ەرژی��ان��ی داه���ات���ووی م���ن���داڵ���ەک���ە کارییگەری دەب��ێ��ت .ب��ەوت��ەی توێژەران لێکۆڵینەوە لەسەر ٩٤گەنج
کەلەکاتی منداڵییدا دایکییان قەلەقبووە پیشانی دەدات ئەو کەسانە تلومێری کورتتریان هەیە ،تلومێر پروتینێکە کە ک��رۆم��ۆس��ۆم��ەک��ان لەکاتی داب��ەش��ب��وون��ی خانەکاندا دەپاریزێت ،هەڵبەت هێشتا دیار نییە ئەم کورتبوونەوەی تلومێرانە دەبن بەهۆی زووتر پ��ی��رب��وون ی��ان ن��ا .بەوتەی ئ��ەم ت��وێ��ژەران��ە هەڵکشانی تەمەن خۆی دەبێت بەهۆی کورتبوونەوەی تلومێرەکان کە رێگە دەکاتەوە بۆ ئەگەری ت���ووش���ب���وون بەنەخۆشی ک����وش����ەن����دەو ت���رس���ن���اکو کورتبوونەوەی تەمەن . پ���ت���ی���ک���ڤ���اداواو سونیا ئ��ی��ن��ری��ن��گ��ێ��ر ،پسپۆرانی گەشەی کۆرپەڵە لەزانکۆی کالیفۆرنیا لەلێکۆڵینەوەکەی
خۆیاندا پیشانیانداوە خرۆکە سپییەکانی ئەوکەسانەی کە لەکاتی کۆرپەڵەیدا دایکیان قەلەقبووە ب��ە ئ��ەن��دازە ی( ) ٣.٥ج���ار لەخەڵکی ئاسایی پیرترن. ب���ەاڵم ق��ەل��ەق��ی دایییک ب���ە چ ش��ی��وازێ��ک لەسەر ک���ۆرپ���ەڵ���ە ک���اری���ی���گ���ەری دادەن�����ێ�����ت؟ ل���ەراس���ت���ی���دا ئ��ەوه��ۆک��اران��ەی ک��ە دەبن بەهۆی گواستنەوەی قەلەقی ت��ارادەی��ەک��ی زۆرن���اس���راون، ئ��ەوان��ە بریتین لەهۆرمۆنە پەیوەندیدارەکان ،رێگەکانی گ���ەی���ان���دن���ی ئۆکسیجنو رێ��گ��ەک��ان��ی میتابولیسم. هەروەها پرۆسەی رێکخستنی جیینەکان کە دەب��ن بەهۆی گ��ون��ج��ان��ی خ��ێ��رات��ر لەگەڵ ب����ارۆدۆخ����دا کارییگەری
گەورەیان هەیە. ل����ەئ����ێ����س����ت����اداو ب���ەم لێکۆڵینەوە ت��ازەی��ە گومانی زان���ای���ان دەرب�����ارەی رۆڵی تلومێرەکان بووە بەراستی. ئەم گروپە لەلێکۆڵینەوەکانی پێشتری خۆیاندا گەیشتبوون ب��ەوئ��ەن��ج��ام��ەی ک��ە کێشە ل��ەت��ل��وم��ێ��رەک��ان��دا دەبێت بەهۆی دروستبوونی کێشە پارێزگاریو لەسیستەمی نارێکوپێکی لە متابولیسمی جەستەدا. ئ�����ەو( )٩٤کەسەی ک��ە ب��ۆ ئ���ەم لێکۆڵینەوەیە ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراب��وون لەکاتی ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەدا تەمنیان( ) ٢٥ساڵبوو .هەموو ئەم کەسانە بەپێی زانیاری ورد ل��ەس��ەر ک��ات��ی کۆرپەلەییان ه���ەڵ���ب���ژێ���ردراب���وون .وەک
باسکرا خرۆکە سپییەکانی ئەوکەسانەی کە لەکۆرپەیدا دایکیان قەلەقبووە ( ٣.٥ )ج���ار زی��ات��ر پ��ی��ر ب���وون . ئ��ەگ��ەر وردت���ر س��ەی��ری ئەم لێکۆڵینەوەیە بکرێت دەبینرێت جیاوازی لەنێوان ژنو پیاودا هەیە ،لەژناندا ،ئەم تەمەنە زی��ات��ر ل��ە ٥س��اڵ��ب��وو ،واتە سیستەمی ب��ەرگ��ری ئەمان وەک سیستەمی بەرگری کەسێکی( ) ٣٠ساڵە وابوو. کورتبوونەوەی تلومێر چ هۆکار بێت چ نیشانە ئەوەی ک��ە ڕوون����ەو دەرک���ەوت���ووە ئەوەیە :قەلەقی سەردەمی س��ک��پ��ڕی دای�����ک ،دەبێت بەهۆی کێشە بۆمنداڵەکەی، کارییگەری ئ��ەم کێشەیەش زۆر درێژماوەیە. سەرچاوەWeird :
تهندرستی
17
سەیرکردنی تەلەفزیۆن بەئەندازەی جگەرە ترسناکە محهمهد دوكانی .ئهندازیاری كارهبا ل����ەوان����ەی����ە دانیشتن لەبەرامبەر تەلەفزیۆندا لەدوای رۆژێکی کاركردن رێگەیەکی ئارامکەرەوە بێت بۆ زۆرکەس. ب��ەاڵم ئەگەر بزانن دانیشتن لەبەرامبەرئەم قوتووە سیحرییە خۆشەویستەدا دەبێت بەهۆی ئەوەی لەتەمهنتان کەمببێتەوە، ئەمجارچیدەکەن ئایا درێژە بەسەیرکردنی تەلەفزیۆن دەدەن یان نا؟ توێژەرانی ئوستورالی بۆ دۆزینەوەی ئەگەری پەیوەندی لەنێوان سەیرکردنی تەلەفزیۆنو درێژی تەمەن توێژینەوەیەکیان ئەنجامداوە .ئ��ەم توێژەرانە بەسەرنجدان بەزانیارییەکانی فەرمانگەی ئاماری ئوستورالیا لەسەر مردنەکانو راپرسی لە خەڵک لەسەر ئ��ەوەی چەند ک��ات��ژم��ێ��رل��ەه��ەف��ت��ەدا سەیری
تەلەفزیۆن دەکەن ،خشتەیەکیان س��ەب��ارەت ب��ە " ب��ڕی ئۆمێد بەژیان " دروستکردووە. بە وت��ەی گۆڤاری "تایم " بە پێی ئەو زانیاریانەی کە لەزیاتر لەهەزار کەسی سەرو ٢٥ساڵ کۆکراوەتەوە ،ئەگەر کەسانی تەمەن گەورەساڵ لە ئوستورالیا لە شەو و رۆژێکدا بە تێکڕایی ٦کاتژمێر سەیری تەلەفزیۆن بکەن ()٤.٨ساڵ کەمتر ل��ەوان��ەی ک��ە سەیری تەلەفزیۆن ناکەن دەژیین. هەر بەپێی ئەم توێژینەوەیە، هەرکاتژمێرسەیری تەلەفزیۆن ک��ردن بۆکەسانی س��ەرو ٢٥ س���اڵ ه��اوت��ای��ە ل��ەگ��ەڵ ٢٢ خولەک دابەزین لە " ئۆمێد بە ژیاندا ". دۆزینەوە لێکۆڵینەوەییەکان ه��ەروەه��ا پیشانی دەدات کە
سەیرکردنی تەلەفزیۆن بەهەمان ئ��ەن��دازەی کێشانی جگەرەو بێجووڵەیی زیانبەخشە. ت��وێ��ژی��ن��ەوە زانستییەکان ل��ەراب��ردوودا پیشانیدەدات کە ئەو جگەرە خۆرانەی کەسەرو ٥٠س���اڵ ت��ەم��ەن��ی��ان��ە چوار ساڵ کەمتر لەخەڵکی ئاسایی دەژیین ،ئەم کاتە هاوتایە ل��ەگ��ەڵ کەمبوونەوەی ١١خولەک لەتەمەن بۆهەر جگەریەک ،ئێستا بەپێی ئەم توێژینەوەیە کێشانی جگەرهیەک لەخراپیدا یەکسانە بە نیوکاتژمێر سەیری تەلەفزیۆنکردن. هەروەها هەر بەپێی ئەو توێژینەوەیە ئۆمێد بەژیانی کەسانێک کەجوڵەی پێوویستیان نییە ( )١.٥کەمترە لەخەڵکیتر ک��ە یەکسانە بەزیانەکانی ٢ کاتژمێر سەیری تەلەفزیۆنکردن
لە رۆژدا. لەگەڵ هەموو ئەم وتانەدا زۆر جێگەی سەرسوڕمان نییە کە دانیشتنی زۆر لەبەرامبەر تەلەفزیۆندا کارێکی گونجاو ن��ی��ی��ەو چ��االک��ی جەستەیی کەمترتان دەبێتو هەرچەند زیاتر سەیری تەلەفزیۆن بکەن، کەمتر جوڵەتان دەبێتو ئامادە دەبن بۆ تووشبوون بەهەندێک ن��ەخ��ۆش��ی وەک شەکرەو نەخۆشی دڵ. ه��ەرل��ەم پەیوەندییەدا، زان��ک��ۆی ه��ارڤ��ارد لەمانگی ت �هم��م��وزدا توێژینەوەیەکی ب�ڵ�اوک���ردوەت���ەوە ،ک��ە بەپێی ئەوە ،ئەگەر کەسێک بۆ ماوەی ح��ەوت ساڵ هەموو رۆژێک ٢کاتژمێر سەیری تەلەفزیۆن بکات ئەگەری مردنی لەسەدا ١٣زیاد دەکات.
ب��ۆی��ە ئ��ەگ��ەر تەلەفزیۆن لەژیانماندا نەبوایە پیاوان( )١.٨ساڵو ژنان یەکساڵو نیو زیاتردەژیان (دک��ت��ۆر لنرت ویرمەن) ل���ەزان���ک���ۆی کوینزلەندی ئ��وس��ت��ورال��ی��ا ،ب��ڕوای��وای��ە کە تەنها کەمجووڵەیی مرۆڤ لەبەرامبەر تەلەفزیۆندا هۆکاری دابەزینی "ئومێد بەژیان " نییە؛ هۆکارێکیتری زیانی سەیرکردنی تەلەفزیۆن ،ریکالمکردنی کەناڵە تەلەفزیۆنییەکانە بۆ خواردمەنییە نەگونجاوەکان . ه����ەڵ����ب����ەت ب����ەوت����ەی دکتۆرویرمەن ،کەمبوونەوەی " ئومێد بە ژی��ان " بەهۆی سەیرکردنی تەلەفزیۆنەوە تەنها ب��ەک��وژان��ەوەی تەلەفزیۆنەکە چارەسەر دەبێت . سەرچاوە :گۆڤاری Times
تهندرستی
18
لێکۆڵینەوەیەکی بەپێی ن��وێ ک��ە ل��ەگ��ۆڤ��اری تایبەت بە نەخۆشییەکانی کۆئەندامی (European ه���ەن���اس���ە )Respiratoryباڵوکراوەتەوە، سەگە بارهێنراوەکان ،بەهۆی هەستی بەهێزی بۆنکردنەوە دەتوانن شێرپەنجەی سییەکان ل��ەق��ۆن��اغ��ە سەرەتاییەکەیدا ب�����دۆزن�����ەوە .ت���وێ���ژەران���ی نەخۆشخانەی (شیلرهوهەی) ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا ب���ۆ یەکەمجار دۆزیویانەتەوە کەئەم سەگانە دتوانن شێرپەنجەی سییەکان بە متمانەی زۆرەوە لەقۆناغی زۆر سەرەتاییدا بدۆزنەوە. شێر پ��ەن��ج��ەی سییەکان یەکێکە لە دو جۆر شێرپەنجەی زۆرب��او لەنێو ژن��انو پیاوانی ئ��ەوروپ �یو س��ااڵن��ە نزییکەی ( )٣٤٠ه��ەزار كهس بەهۆی ئ��ەم شێرپەنجەوە لەجیهاندا دەمرن ئ��ەم ج���ۆرە لەشێرپەنجە ل����ەس����ەرەت����ادا ه��ی��چ ج���ۆرە نیشانەیەک لەخۆی پیشانناداتو دۆزینەوەی لەسەرەتادا بەتەواوی بە ڕێکەوتەو شێوازەکانی ئێستا ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی شێرپەنجەی سییەکان زۆر جێگەی متمانە نییە ،بۆیە زانایان لێکۆڵینەوەیان لەسەر بەکارهێنانی نموونەکانی ه���ەن���اس���ەدان ل���ەداه���ات���وودا ک�����ردووە .ل���ەم ش���ێ���وازەدا، پێکهاتەی ئەندامی (volatile )organic compoundsکە لەگەڵ شێرپەنجەدا پەیوەندی هەیە دەدۆزنەوە. هەرچەند چەندین بەرنامەی جیاواز بە تەکنەلۆژیای نوێوە لێکۆڵینەوەیان لەسەرکراوەو پ���ەرەی���ان س���ەن���دووە ،بەاڵم بەکارهێنانی ئەم شێوازانە لە کلینیکە پزیشکییەکاندا هێشتا ئ��اس��ان ن��ی��ی��ەو نەخۆشەکان لەپێشدا نابێت هیچ بخۆن یان ج��گ��ەرە بکێشن .هەروەها لەوانە پرۆسەی درێژخایەنو ریسکاوییو پڕهەڵەیە .بۆیە تاوەکو ئێستا پێوەرێکی تایبەتی بۆ دانەنراوە. کە لەلێکۆڵینەوەیەکدا
بەکارهێنانی سەگ بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجەی سییەکان
محهمهد دوكانی .ئهندازیاری كارهبا
ب��ەت��ازەی��ی ئ��ەن��ج��ام��دراوە بۆ دۆزینەوەی پێکهاتە ئەندامییەکان لەنێو ه��ەن��اس��ەدان��ەوەدا سەگ بەکاربهێنرێت ،بەبەکارهێنانی سەگە بارهێنراوەکان توێژەران لێکۆڵینەوەیان لەسەر کۆمەڵێک ك�هس بەئەنجام گەیاند ،ئەم کەسانە پێکهاتبوون لەنەخۆشی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی سییەکانو نەخۆشی ئاسایی سییەکانو کەسانی ساخ. ت���وێ���ژەران زنجیرەیەک ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ان بۆئەوەی سەگەکان بتوانن بەشێوەیەکی متمانەپێکراو كهس ی ساخ لە
ناساخ جیا بکەنەوە (تەنانەت بەبەکارهێنانی ج��گ��ەرەش ) بەئەنجام گەیاند. ل����ەم ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەدا سەگەکان توانییان( )٧1کەس لە( )١٠٠کەسی تووشبوو بە شێرپەنجەی سییەکان بدۆزنەوە و( ) ٣٧٢کەس لەنێو( ٤٠٠ ) ک��ەس خەڵکی س��اخ جیا بکەنەوە. سەگەکان هەروەها توانییان نەخۆشە ئاساییەکانی سییەکان لەشێرپەنجەییەکان جیابکەنەوەو تەنانەت ئەوانەی کە جگەرەی زۆریان کێشابوو بدۆزنەوە .ئەم
تاقیکردنەوەیە پیشانیدەدات، سەگەکان دەت��وان��ن جیاکاری بکەن لەنێوان بۆنی جگەرەو دەرم�������انو خ���واردەم���ەن���یو نەخۆشەکانی ئاسایی سیو نەخۆشە شێرپەنجییەکان. تورستن وال��ز ،نووسەری ئەم راپۆڕتە لەنەخۆشخانەی (شیلر هوهە) دەڵێت: "لە هەناسەی نەخۆشەکانی ت��ووش��ب��وو ب��ە شێرپەنجەدا هەندێک مادەبوونی هەیە کە لەگەڵ مادەکانی نێوو هەناسەی خ��ەڵ��ک��ی س����اخ ج���ی���اوازە. هەستی بۆنکردنی بەهێزی ئەم
سەگانە لەقۆناغی سەرەتاییدا دەت���وان���ێ���ت ب���ی���دۆزێ���ت���ەوە. دەرئەنجامەکان دەیسەلمێنن کە لەنێو نەخۆشەکانی تووشبوو ب��ە ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی سییەکان دیاریکراو تایبەتمەندیێکی بوونی هەیە ،ئەمە هەنگاوێکی گ���ەورەی���ە بۆباشتر ناسینی شێرپەنجەی سییەکان .لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ئێمە پێوویستە پێکهاتەی م��ادەک��ان��ی نێوو هەناسەدانەوەی نەخۆشەکان بە وردی بدۆزینەوە ،چونکه س��ەگ ن��اک��رێ��ت بایۆکیمایی شێرپەنجەمان بۆ باس بکات!"
دهرونناسی
19
ئایا سەرکردەکان؛ باری دەروونیان تەواوه؟ ئایا ئامفتامین بوو بەهۆی شکانی هیتله؟ ئایا ئەو سترویدانەی کە جان ئیف کەنەدی بە کاریدەهێناو سەرخۆشی دەکرد ،لەسەر سەرکەوتنەکانی کاریگەری هەبوو؟ ئایا سیاسەتمەدارە نەخۆشەکان لەبارۆدۆخی قەیراناویدا دەتوانن باشترین بڕیار بدەن؟ ئەمانە پرسیار گەلێکن کە بەهۆی باڵوبوونەوەی کتێبێکی نوێ دروستبووە. ن�����ات�����ەواوی دەروون������ی زۆربەی کات ئازاری کەسەکە دەداتو زۆرک��ەس تێدەکۆشن خۆیان لەنەخۆشییە دەرونییەکان ب��ەدور بگرن تاوەکو ژیانێکی شادترو تەندروستتریان هەبێت. بەاڵم ئایا ناتەواوی دەروونی بەراستی هەمیشە زیانبەخشە یان هەندێکجاریش سوودمەندە، توێژەران لەئێستادا لەسەر خاڵی ب��ەه��ێ��زی ک��ەس��ان��ی توشبوو بە نەخۆشییە دەرونییەکانەوە ه��ەڵ��وێ��س��ت��ە دەک������ەن ،باسی ئ��ەوە دەکرێت لەوانەیە پیاوو ژن����ە گ���ەورەک���ان���ی مێژوو س��ەرک��ەوت��ن��ەک��ان��ی��ی��ان بەهۆی ناتەواوی دەرونییەوە بێت. هەندێک لەتوێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن ،تایبەتمەندییەکانی ن��ات��ەواوی دەروون���ی دەکرێت ببێت بەهۆکار بۆ سەرکەوتنی ک���ەس���ەک���ە .ب����ۆ نموونە، خەمۆکی زۆر دەبێت بەهۆی بارودۆخێک کە لەدروونناسیدا پ��ێ��ی دەوت����رێ����ت ک���اوێ���ژی بیرکردنەوە .لەم بارودۆخەدا کەسەکە دۆخەکە بۆچەندینجار لەمێشکییدا دەهێنێتو دەبات. لەئێستادا توێژەران دەڵێن ئەم چەندبارەکردنەوەیە لەوانەیە ئاسودەبەخش نەبێت ،بەاڵم لەئەنجامدا یارمەتی کەسەکە دەدات ت��اوەک��و رێگەیەک بۆ دەرچ�����وون ل���ەو ب���ارودۆخ���ە بدۆزێتەوەو یان بڕیارێکی باشتر بدات. لەئێستادا ژم����ارەی ئەو توێژینەوانەی پشتگیری ئەم رایە دەک��ەن زۆر نیین و زۆر لە توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن کە تێکچوونە دەروونییەکان
الیەنی خراپەیان یەکجار زۆرترە لەالیەنی باشە .بۆ نموونە لە خەمۆکی ق��ورس��دا ،کاوێژی ب��ی��رک��ردن��ەوە زۆرب����ەی کات نالۆجیکە ،بۆیە قورسە بڕیار بدەین کە بەرهەمی دەبێت. بەاڵم نەسیر قایمی ،پرۆفیسۆری زانکۆی تافتز لەبۆستن لەسەر ئەو بڕوایەیە پیاوە گەورەکانو س��ی��اس��ەت��م��ەدارەک��ان��ی جیهان ل��ەخ��راپ��ت��ری��ن ب����ارودۆخ����دا ناتەواوی دەرونییان هەبووەو نەخۆشیەکەیان تایبەتمەندێتی ت��ێ��دا ب��ەه��ێ��زک��ردوون ک��ە بۆ کارەکەیان پێویستیان پێیبووە، هەڵبەت قسەی وا پێوویستی بە بەڵگەی بەهێز هەیە کە بەداخەوە ق��ای��م��ی ن��ی��ی��ەت��ی .لەالیەکی ترەوە ئەگەر تایبەتمەندییەکانی وەک��و راستبینی ،خەمخۆری،
بەرگریو داهێنان کە لەراستییدا بۆ ژیانمان لە جیهاندا پێویستن، لەنەخۆشیێکی دەرونیدا بەهێز دەب�����ن ب��ۆچ��ی نەخۆشییە دەرونییەکان بەرباڵوترنابن؟ ق���س���ەی ئ����ەو ک���ە کەسانی لەئازارەکان بەباشی تێناگەن، چونکه تەجروبەیان نەکردووەو هەربەو هۆکارە ناتوانن بەباشی ه��اوخ��ەم��ی ب���ک���ەن ،دوورە لەراستییەوە. ل����ەالی����ەک����ی ت��������رەوە، ئ��ەم��ە راس��ت��ە سیاسەتمەدارە س��ەرک��ەوت��ووەک��ان زۆرب���ەی ک���ات ل��ەج��ەن��گ��دا شکستیان خ��واردوەو بە پێچەوانەشەوە. دەک���رێ���ت ئ���ەم زانیاریەش ب��ۆزان��ی��اری��ی��ەک��ان زیادبکرێت کە پیشانیدەدات سەرکەوتنی سیاسەتمەدار زۆرتربەندە لەسەر
پەیوەندییەکانی ل���ەگ���ەڵ الی���ەن���گ���رەک���ان���یو تایبەتمەندییە کەسیەکانی خۆی کارییگەری ک��ەم��ت��رە .بۆیە دەک��رێ��ت بوترێت کەسانێکی وەک چ���هرچ���ل ،ج���ان ئیف ك��ەن��ەدی ،ئ��اب��راه��ام لینکۆڵن، گاندیو تەنانەت جورج بۆش لەکاتی قەیرانەکاندا کارییگەریان ه��ەب��وو ،چونکه تێدەکۆشان چاالکییەکانیان لەئاراستەی حەزەکانی ئەو کەسانەدا بێت کە نوێنەرایەتیان دەکردن. ب���ەاڵم پرۆفیسۆر قایمی
بە ئاراستەیەکی زۆر جیاواز بیردەکاتەوە :ئەوەی کە دۆخی دەروونی سیاسەتمەدارێک بەچ ئاراستەیەکدا دەیبات ،شیکارێکی زۆر س��ەرن��ج��راک��ێ��ش��ە ،بەاڵم کێشەکە لێرەدایە لێکۆڵینەوە لەسەر ب��ارۆدۆخ��ی دەروونی ی مێژۆییانەوە، کەسەکان لەروو لەروانگەی زانستییەوە ورد نییە. ب��ەه��ەرح��اڵ ،بەپێی قسەکانی سەرکەوتنەکانی ق��ای��م��ی، ج��ان ئیف ک��ەن��ەدی بەهۆی ستروییدەکان بەکارهێنانی و ئ��ام��ف��ات��ام��ی��ن��ەک��ان��ەوە بووە ک���ە س���ەرخ���ۆش���ی دەک�����رد. هیتلهر ب��ەه��ۆی زیادەرەویی لەبەکارهێنانی ئامفتامینەکان بووبوو بە کەسێکی مانیکو ش��ک��س��ت��ی خ������وارد ،نیکسن ک���ە زۆرب�������ەی ک����ات وەک سیاسەتمەدارێکی سەرکەوتوو ن��اودەب��رێ��ت ل��ەزۆرب��ەی ئەو کاتەنەی کە لەکاتی ئاشتیدا لەسەر کورسی دەسەاڵتدا ب��وو نەخۆشی پارانویدو خەمۆکی هەبوو. هەڵبەت خودی قایمی لەالپەرەکانی کۆتایی کتێبەکەییدا ئەمە قبووڵ دەکات کە ئەم باسانە هێشتا رێگەیەکی درێ���ژی بۆ سەلماندن لەبەردەمدایە ،چونکه کەس ناتوانێت بڵێت بۆ نموونە خەمۆکی سیاسەتمەدارێک بە چ شێوازێک لەسەر بڕیارەکانی کارییگەری دادەنێت .وا دێتە بەرچاو ئەم توێژەرە دەیەوێت ف��ەزای سلبی سەر ناتەواوییە دەرونییەکان الببات .بەاڵم بۆ ئەم کارە پێویستی بە بەڵگەی زیاترە. سەرچاوەNew scientist :
20
شارستانییهت
ه ههڵواسراوهکانی باخچ
شارستانییهت
بابل
21
ی ی بابل یان باخچه ههڵواسراوهكان باخچه ههڵواسراوهكان ی بابل(عێراقی ئێستا) یهكێكه لهحهوت (سیرامیس)و دیوارهكان ی جیهان،ئهم دوو شوێنهواره لهالیهن (بخت سهرسوڕهێنهرهكه ی ساڵی ()600پ.ز درووستكراون. ی دووهم) لهنزیكه النسر ئهم شوێنهواره لهنووسینهكانی مێژوونووسه یۆنانیهكانی وهكو (ئهسترابۆو دیودوروسسیكولوس)دا باسكراوه .لهڕاستیدا ی ی بابلیهكاندا ئاماژه بهشێوازو چۆنیهتی درووستكردن لهنووسین ئهم باخچانه نهكراوه .وه جێگهی ئاماژهیه ئهم باخچانه بۆ ی هاوسهرهكهی (بخت نهسر) درووستكراوه. خۆشحاڵكردن ی ی (پادشا ی هوخشتره (ئامیتیس)ی كچی (ئهژیدهاك)و نهوه ی ی ئهنجامدا بۆئهوه ماد) لهگهڵ (بخت نهسر) هاوسهرگیر ی ئاشتی لهنێوان ئهم دوو قهومهدا بهرقهرار بكرێتو پهیوهند سیاسیو كۆمهاڵیهتیان بههێزبێت.سهرزهمینی ماد كه (ئامیتیس) ی تێدا پهروهردهكرابوو ناوچهیهكی سهوزو چیاییو گیاییو ی بابلهوه كه ی ناوچه ی خۆشی ههبوو بهپێچهوانه ئاووههوایهك ی ماوهیهك (ئامیتیس) نهخۆش دهكهوێت گهرمو وشكبوو .دوا ی خۆیهوه. ی لهناوچه سهوزو خۆشهكه ی دووكهوتنهوه بههۆ بۆیه (بخت النسر) بڕیاریدا تا ئهم باخچه ههڵواسراوانه درووست ی هاوسهرهكهی بداتهوه .سهرچاوهكان بكاتو لهم ڕێگهیهوه دڵ پێمان دهڵێن كاتێك باخچه ههڵواسراوهكان درووستكران ی سێ ههزار ساڵهیان تێپهڕاندبوو ،بابل بابلیهكان مێژوویهك ی سۆمهریهكان بوو ،دواتر لهالیهن سهرهتا شوێنی نیشتهجێبوون ئهكهدیهكانهوه داگیركراو پێنج سهد ساڵ دوای ئهم مێژووه ی نێوان دوو ڕووبارهوه لهالیهن چهند قهومێكهوه كه(لهباكوور هاتبوون) داگیروكۆنتڕۆڵكرا .دواترو دوای چهند داگیركاریهك لهالیهن چهند ه��ۆزو قهومێكهوه ،سهرهنجام ئهم ناوچهیه ی ی ئاشوورییهكان ,وه له ساڵ بوو بهشوێنی نیشتهجێبوون ی ()626پ.ز (نیوپوالسار) كه یهكێكبوو لهشازادهكانی كلدان ی ئاشوورییهكان ی بابل دهژیان ،بابلی لهژێر دهسهاڵت كه لهباشوور ی (نیوپوالسار)ی باوك (بخت نهسر) ی كۆچ دهرهێنا .لهدوا ی بوو بهجێنشینیو (وهكو پێشتریش ئاماژهی پێدرا) لهتهك كچ ی ماددا هاوسهرگیری ئهنجامداو ئهم باخچه یهكێك لهپادشاكان ی درووستكرد .یۆنانییهكان ئهم ی بۆ هاوسهرهكه ههڵواسراوانه باخچهیهیان به دووهمین شوێنهواری سهرسوڕهێنهری جیهان ی داناوه .ئهم باخچانه تا سهردهمی ئهسكهندریش ههر بوون ی نهما. ههبووه بهاڵم دواتر هیچ نیشانهیهك و :ساالر عادل حهسهن
فۆتۆستۆری
22
نهێنییه گەورەکانی مرۆڤایەتی
فۆتۆستۆری بۆچی خزمە زۆر نزییکەکانمان لە ناوچوون ؟ نزییکەی ( ) ٢٤٠٠٠ساڵ لەوەو پێش، جۆری ئێمە واتە هۆمۆسپاینسەکان ( )Homo sapiensلەجیهاندا تەنها نەبوون هێشتا خزمە زۆر نزییکەکەمان واتە نیاندرتاڵەکان ()Neanderthals دەژیان جۆرێکیتر لەگیانلەبەری شێوە مرۆڤ لە ئەندهنوسیا هەبووە کە هەڵگری جێنی هۆمۆ بووەو () ١٢٠٠٠ساڵ لەوەو پێش تیاچوون ،هۆی چییە ئەوانە هەموویان تیاچوونو ئێمە رزگارمان بوو ئایا نەخۆشی تیابردن یان گۆڕانکاری تووندی ژینگە بووبەهۆی لەناوچوونیان ؟
هۆبییت ()hobbitچییە؟ هۆبییت ناوێکە لەسەر ئێسکەپەیکەرێک نراوە کە ساڵی( )٢٠٠٣دا لەدورگەیهکی ئەندهنووسیا بەناوی فلۆرس دۆزرایەوە ،ئایا هۆبیت لەراستییدا جۆرێک لەمرۆڤەكان تیاچوون؟ ئایا دەبێت ناوی ئەمە بنێن فلۆرساینسیس وەکو جۆرێکیتر لە مرۆڤ بیناسین ؟ یان ئەمە ئێسکەپەیکەری تێکچووی هۆمۆساپینسەکانە ؟ ئایا ئەوان جیاوازبوون لەجۆری ئێمە؟ لەوانەیە ئەوان جۆرێک مرۆڤی لەناوچوو نەبن بەڵکو جۆرێک شەمپانزیبن؟ شیکاری ئەم نهێنییە لەوانەیە یارمەتیدەربێت بۆ روونکردنەوەی ئەو رێچکە خێراییەی کە پەرەسەندنی پێدا رۆشتووە.
بۆچی مرۆڤ لەسەر دوو پێ دەڕوات؟ باوانەکانمان تەنانەت پیشئەوەی مێشکیان گەورە ببێت یان ئامرازی بەردین بەکاربهێنن دەیانتوانی بەشێوەی ستوونی بوەستن .پرسیارێک لێرەدا دێتە پێش بۆچی دەبێت ئەوان لەسەر دووپێ بوەستن لەکاتێکدا مەیمونە خزمەکانیان بە چوار دەستو پێ دەرۆشتن؟ لەوانەیە رۆیشتن بە دوو پێ وزەی کەمتری پێویست بێت لەوەی بە دووپێو بە دو دەست بڕۆیشتایەتن ،هەروەها ئەو هەلە بۆ دەستەکان دەرەخسا تاوەکو خواردەمەنی پێ بگوازرێتەوە ،هەروەها وەستان لەسەر پێ تەنانەت لەوانەیە یارمەتیدەریان بووبێت بۆ ئەوەی کۆنتڕۆڵی پلەی گەرمیان بکەن ،چونک ه لەم حاڵەتەدا بەشێکی کەمتر لەپێست راستەوخۆ رووناکی خۆری بەردەکەوێت.
ئایا مرۆڤی مودێرن لەگەڵ نیاندهرتاڵەکاندا سێکسیان کردووە؟ ئایا منداڵی هاوبەشیان هەبووە ،ئایا جێنی نیاندرتاڵەکان لە نێو جەستەی ئێمەدا بوونی هەیە؟ هەندێک لەزانایان لەسەر ئەو بڕوایەن لەوانەیە ئەمە رویدابێتو لەڕاستیدا نیاندهرتاڵەکان لەناو نەچووبێتن ،بەڵکو لە نێو مرۆڤی مودێرندا توابێتنەوە. ئێمەی مرۆڤ لەناو گیانلەبەرانی هەسارە ی زەویدا تاقانەین ،نهێنی زۆر لهبارەی چۆنیەتی پەرەسەندنمانەوە بوونی هەیە ،کام هەنگاو لەسەرەتادا نرا؟ ،ئێمە بۆچی بەم رێگەیەدا پەرەمان سەند نەک رێگایەکیتر؟ بۆچی ئێمە تەنها جۆری مرۆڤی بەجێماویین؟ ئەو رێچکانەیتر لەوانەیە ئێمە لەپەرەسەندندا بمانگرتایەتە بەر چیبوون؟ لێرەداو لەم کاتەدا ئێمە چ رێگەیەکی ترمان بۆ پەرەپێدان لەبەردەمدایە؟
بۆچی مرۆڤ بێتووکە؟ مرۆڤ لەچاو خزمە مەیموونەکانیدا بەتەواوی رووتە ،بۆچی ئەم رووتبوونەویە لە تووک رویداوە؟ گومانێک ئەوەیە لەوانەیە باوانەکانمان لەدەشتەکانی ئەفریقادا بۆ فێنککردنەوەی خۆیان توکەکانیان تاشیبێت ،بەاڵم بووچونێکی تر دەڵێت لەوانەیە لەدەستدانی تووکەکەمان پەیوەندی بەپارێزگاری کردنیانەوەبێت لەبەرامبەرهێڕشی مشەخۆرەکان کە دەبوون بەهۆی باڵوبوونەوەی نەخۆشی ،بەاڵم گومانێکیش هەیە دەڵێت لەوانەیە ئەمە بۆخۆگونجاندن لەگەڵ ژیان لەناو ئاودابێت ،هەرچەند زۆرترینی ئەو گیانلەبەرە شیردەرانەی کەلەناو ئاودا دەژیینو هاوقەبارەی مرۆڤن لەراستییدا تووکێکی چڕیان هەیە. هەموومان دەزانین مێشکی مرۆڤەکان کاریگەری گەورەی لەسەر جیهانەکەی داناوە ،هەرچەند مێشکی مرۆڤ ئەندامێکی زۆرگرنگە ،بەاڵم تەنها لەسەدا دووی بارستایی جەستەی بۆ خۆی تەرخانکردووە ،لەکاتێکدا یەک لەسەر پێنجی وزەی جەستە بەکار دەهێنێت، ئەمە لە کاتێکدایە ٢میلیۆن ساڵ لەوەو پێش هیچکام لەباوانەکانمان مێشکیان گەورەتر لەمێشکی مەیمونێک بە بەراورد لەگەڵ جەستەییدا نەبووە ،پرسیارەکە لێرەدا ئەویە چ شتێک پاڵنەر بووە بۆ ئەوەی مرۆڤ مێشکی گەورە ببێتەوە؟ ئەگەر ی ئەوە ههیە زیادبوونی زیرەکی یارمەتی باوانەکانمانی دابێت بۆ ئەوەی کەرەستەی باشتر دروستبکەن ،ئەویتر بریتییە لەوەی مێشکی گەورە بووە بەهۆی ئەوەی یارمەتییان بدات باشتر لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندی بگرن و کاربکەن. لەوانەیە گۆڕانکاری توندوخێرا لە ژینگەدا بووە بەهۆی ئەوەی باوانەکانمان لەگەڵ جیهانێکی گۆڕدراودا بەرەوڕوو ببن.
23
بۆچی مرۆڤ () ٥٠٠٠٠ساڵ لەوەو پێش لەئەفریقاوە بەهەموو جیهاندا باڵو بوویەوە؟ نزییکەی () ٥٠٠٠٠ ساڵ لەوەو پێش مرۆڤی مۆدێرن بەهەموو دنیادا جگە لەجەمسەری باشور باڵوبووەوە ،تەنانەت ئەوان گەشتن بەدورگە زۆر دوورەکانی زەریای هێمن .ژمارەیەک لەزانایان ئەم کۆچکردنە دەبەستنەوە بە بازدانێک کە بووە بەهۆی گۆڕانی مێشکمانو مودێرن بوونمانو دروستبوونی زمانی ئاڵۆزو بەکارهێنانی ئامێری پێشکەوتووو هونەرو کۆمەڵگا .بەاڵم بۆچوونێکی گشتیتر بوونی هەیە کە دەڵێت ئەو گۆڕانکاریانە زۆر پێشتر لەکۆچکردنەکە رویداوەو هۆکاری سەرەکی کۆچکردن پەیوەندی بەزیادبوونی ژمارەی مرۆڤ لەئەفریقادا هەبووەو ئەمە بەهۆکاری سەرەکی ئەم شۆڕشی کۆچکردنە دەزانن.
ئایا پەرەسەندنی مرۆڤ تاوی سەندووە یان وەستاوە؟ بەڵگەکانی ئەم دواییە پیشانی دەدەن پەرپێدان نەوستاوەو بهپل ه ی ( ١٠٠ ) جار زیاتر لەئاستە مێژوویەکەی دوایی باڵوبوونەوەی پیشەی کشتوکاڵی لەئارادایە، هەندێک لەزانایان گومانیان لەبەهێزی ئەم بەڵگانە هەیەو دەڵێن قورسە بسلمێندرێ کە جێنگەلێکی دیاریکراولەم دواییانەدا بۆهەمیشە گەشەیان سەندووە، چونک ه ئەوان زۆرتر جۆرێک لەخۆگونجان دەردەخەن. لەگەڵ ئەمەشدا ئەگەر پەرەسەندن لەجیاتی وەستان تاوی سەندووە پرسیارێک دروستدەبێت ،ئەم تاودانی پەرەسەندنە بۆچی؟ جۆری خواردەمەنیو نەخۆشی لەوانەیە هەندێک لەو فشارانە بن کە بووە بەهۆی ئەوەی مرۆڤ بەرەو گۆڕان بڕوات.
مرۆڤ لەکوێ پەرەی سەندووە؟ یەکێک لەپرسیارە جێگەی مشتومڕەکانە ،یەکێک لەگریمانەکان ئەوەیە مرۆڤ لەئەفریقا پەرەی سەندووەو بەهەمووجیهاندا باڵوبووەتەوە ،لەبەرامبەر ئەمەدا گریمانەی چەند ناوچەیی هەیە ،مرۆڤ لەناوچە جۆربەجۆرەکاندا ناکۆکیان لەگەڵ دراوسێکانیاندا هەبووەو ئەمەیە هۆکاری پەرەسەندن .هەرچەند گریمانەی پەرەسەندن لە ئەفریقاو باڵوبوونەوە بەجیهاندا پێشرەو و تا رادەیەکی زۆر پشتگیری لێدەکریت بەاڵم گریمانەی چەند ناوچەیش هێشتا هەربە بەهێزی ماوەتەوە.
سەرچاوەLive science :
یەکەم مرۆڤ کێبوو؟ زاناکان نهێنی زۆریان دەربارەی مرۆڤی کۆ کردوەتەوە ،کە مەبەستمان لەمرۆڤی کۆن دووپاکانە ،کەهەم مرۆڤی مودێرن دەگرێتەوەو هەم خزمە نزیکەکانی ،تێکۆشان بۆ دۆزینەوەی یەکەم مرۆڤ، یارمەتیمان دەدات وهاڵمی بنچینەییترین پرسیاری پەرەپێدانی مرۆڤایەتی بدەینەوە ،کام خۆگونجاندن بوو ئێمەی کرد بەمرۆڤو چۆن روییداوە؟
تهکنهلۆژیا
24
تهکنهلۆژیا
وایماکس چییه؟ چۆن کاردەکات؟
ئامادەکردنی :ئاورنگ بۆسکانی .ئەندازیاری گەیاندن
ئایا ئێمە چۆن بە تۆڕی ئینتهرنێتەوە پەیوەستدەبین؟ وەک لەبابەتی پێشوودا لەسەر ( )Wi-Fiباسمان کرد (لڤینی زانستی ژمارە )٧لەئەمڕۆدا بەسێ شێوە دەکرێت پەیوەست ببین بە ئینتەرنێتەوە -١پەیوەستبوون بە ب���ان���دی ف�������راوان(wide :)bandک��ە لەڕێگەی کێبڵ ،یا DSLوە دەبێت. پەیوەستبوون -٢ بە بێ وای����هر()wireless
سیستەمی ل���ەڕێ���گ���ەی : Wi-Fiک��ە بەیارمەتی ڕاوتەری ()Routerتایبەتی ()Wi-Fiوەیە. ب��ەش��دارب��وان دەتوانن ل��ەش��وێ��ن��ە جیاوازهکانی وەک م����ی����وان خ���ان���ە، چێشتخانە .سوود لەتۆری ب�����ێ�����وای�����ەر()wireless وەرگرن. پەیوەستبوون -٣ لەڕێگەی :) )Dial-up
ئەگەر ئەو دوو ڕێگەیەی سەرەوە لەبەردەستدا نەبێت بەناچاری ئەم ڕێگەیە بە کار دەهێنرێت ،ڕێگەیەکی س��ادەو سەرەتاییو خاوە ب��ۆ پ��ەی��وەس��ت ب���وون بە ئینترنیتەوە. سەرەکیترین کێشەی بەکارهێنانی باندی فراوان نرخەکەیەتی ب������ەرزی و( )Wi-Fiداپۆشینی شەپۆلەکانی بێوایەرە بۆ
ن��اوچ��ەی��ەک��ی جوگرافی س���ن���وردار .ل��ە ئێستادا تەکنۆلۆجیای ن��وێ ئەم کێشانەی چارەسەرکردووە، بە بەکارهێنانی خێراییەکی زۆری ب��ان��دی ف���راوان بەنرخێکی کەمو دابینکردنی داپ��ۆش��ی��ن��ی ناوچەیەکی فراوانتربەهۆی () Wi-Fi وە ،ئەم تەکنەلۆجیا نوێە بە WIMAXن��اس��راوە کە کورت کراوەی
( for
Access
یە.
Worldwide Interoperability
)Microwave
WIMAXه��ەر وەک Wi-Fiکار دەکات ،تەنها ب���ەو ج��ی��ی��اوازی��ی��ەوە کە خ��ێ��رای��ی��ەک��ەی زۆرت���رەو ن���اوچ���ەی���ەک���ی زۆرت�����ر دادەپ����ۆش����ێو ژم����ارەی بەشداربووانی زۆرترە. سیستەمی ()WIMAX
ل��ە دوو ب��ەش��ی سەرەکی پێک دێت: ت��������������اوەری -١ بەهەمان (:)WIMAX ش��ێ��وەی ت���اوەری مۆبایل ک������ار دەک�����������ات ،ب���ەو جیاوازییەی کە تاوەرێکی ن��ێ��ردەر ()transmitter ی (( WIMAXتوانای داپۆشینی بەنزیکەیی٨٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەی لە ناوچەیەک هەیە .لەکاتێکدا ت�����اوەری م���ۆب���ای���ل(cell )phoneتوانای داپۆشینی ناوچەیەکی بچوکی هەیە. -٢وەرگر ()receiver ی ( :)WIMAXزۆربەی ک��ات ل��ەس��ەر الپتۆپەکان بوونیان هەیە ،یان بەشێوەی دەرەکی بۆ کۆمپیوتەرەکانی سەر مێزدادەنرێن. تاوەرەکانی سیستەمی ( ) WIMAXتوانایان هەیە کە ڕاس��ت��ەوخ��ۆ بەباندی فراوانی بەرز بەئینترنێتەوە ببسترێنەوە. ئ���ەم پ��ەی��وەن��دی��ی��ە لە ڕێگەی کێبڵی ژێر زەوی یان بێوایەر( )wirelessیان لەڕێگەی شەپۆلی ڕادیۆیی م��ای��ک��رۆ ل��ەن��ێ��وان چەند تاوەردا دروستدەکرێت. پەیوەندی نێوان وەرگر ()receiverو ت���اوەری سیستەمی ( )WIMAXبە دوو شیوەیە: )aتەکنیکی بینینی ن���اراس���ت���ەوخ���ۆ :وەک خزمەتگوزاری ()Wi-Fi وای���ە ،کەکۆمپیوتەرەکان دەت��وان��ن ب��ەه��ۆی هەندێ ئ���ال���ێ���ری ب���چ���ووک���ەوە پ����ەی����وەن����دی ب���ک���ەن بە ت�����اوەرەک�����ان�����ەوە .لەم ت��ەک��ن��ی��ک��ەدا() WIMAX فراوانی لەرەیەکی کەمتر بەکاردەهێنێت کەبەنزیکەی ٢تا ١١گێگا هرتزە و وەک ( )Wi-Fiوای���ە. ل��ەالی��ەک��ی ت���رەوە درێژی ش��ەپ��ۆل��ە ن���ێ���ردراوەک���ان ئ��ەب��ێ��ت��ە ه����ۆی ئ����ەوەی
ش��ەپ��ۆل��ەک��ان زی��ات��ر باڵو ب��ب��ن��ەوە،ه��ەروەه��ا بەهۆی ه��ۆک��ارە فیزیاییەکانەوە وەک (درەخ���ت ،بینا) و لەناو بچن... )bتەکنیکی بینینی راس��ت��ەوخ��ۆ (point-to- : )pointلەم تەکنیکەدا ئ��ال��ێ��رێ��ک��ی وەرگ������ر ی تایبەت ()receiver لەشێوەی دەوری ڕاستەو خ��ۆ ب��ەرام��ب��ەر تاوەرێکی ) )WIMAXدادەنرێت. لێرەدا پەیوەندییەکی بە هێز دروست دەبێتو ئەگەری ه����ەڵ����ە()errorی کەمتر دەبێت لەکاتی گۆڕینەوەی دات������ادا .ه���ەروەه���ا ئەم ش��ێ��وازە ل���ەرە لەرهیهکی ب��ەرزت��ر ل��ە خ��ۆ دەگرێت کە دەگاتە ٦٦گێگا هێرتز کە ئەگەری بەیەکداچوون کەمتر دەکات. ت��ەک��ن��ی��ک��ی( )Wi-Fi ن��اوچ��ەی��ەک بەپانتای ٦٥ کیلۆ مەتری چوارگۆشە دادەپ���ۆش���ێ���ت ،ب����ەاڵم لە تەکنیکی بینینی راستەوخۆ لە ()point-to-point ( )WIMAXدا پانتاییەک بە نزیکەی ٩٣٠٠کیلۆمەتری چوار گۆشە دادەپۆشێت. ه����ەم����ان ش���ێ���وە کە ()WIMAX باسمانکرد وەک( ) Wi-Fiتەکنیکێکە ب���ۆ گ���واس���ت���ن���ەوەی دات���ا ل��ەک��ۆم��پ��ی��وت��ەرێ��ک��ەوە بۆ کۆمپیوتەرێکیتر لەڕێگەی ش�����ەپ�����ۆلو ن���ی���ش���ان���ەی ڕادیۆییەوە .بەم شێوەیە ئەو الپتۆپو کۆمپیوتەرانەی ک���ە ه��ەڵ��گ��ری وەرگ����ری ()receiverی ((WIMAX ە توانای وەرگرتنی زانیاری ن��ێ��رراوی��ان هەیە لەالیەن ت���������اوەر()transmitterی ()WIMAXوە. زی���ات���ری���ن خێرایی گ������ۆری������ن������ەوەی دات�����ا ل��ەس��ی��س��ت��ەم��ی ()Wi-Fi دەگ��ات��ە ٥٤مێگا بایت لەچرکەیەکدا ،کە ئەم بڕە
لەسیستەمی ()WIMAX دا دەگاتە ٧٠مێگا بایت ل��ەچ��رک��ەی��ەک��دا .ب���ەاڵم جیاوازی سەرەکی لەنێوان ئەم دوان��ەدا خێراییەکەیان نییە بەڵکو توانای ناردنە
25
ب��ۆم��ەوداوی��ەک��ی زۆرت���ر. توانای ناردنی ()WIMAX چەند کیلۆمەتر زیاترە لە( ،)Wi-Fiبە شێوەیەک کە لە ( ) Wi-Fiتوانای ناردنی نزییکەی ٣٠مەترە ،بەاڵم(
) WIMAXبەشێوەیەکی ب��ازن��ەی ب��ە ن��ی��وە تیرەی ٥٠کیلۆمەتر دادەپۆشێت ل����ە دەوری ت������اوەری نێردەر()transmitterەکەی خۆی.
26
تهکنهلۆجیا
گفتوگۆ لهگهڵ ئهو هاککهرهی ئیمهیلی نوێنهری حکومهتی ههرێمی لهتاران هاککرد
(:)Vikikurds ی خۆم بۆ هاككردن دانا ی تهمهن یازد ه ساڵ
تهکنهلۆجیا
زۆرج��ار زیڕە لەهەندێک ک��ەس هەڵدەستێتو دەڵێن ه��اک��ک��راوی��ی��ن ،بەشێوەیەک هاککردنی ئیمێلو فەیسبووک لە نێو بەکارهێنرانی کورددا بووە بەدیاردە ،سەبارەت بەدیاردەی هاکو خۆپارێزی لەهاککران، گ��ۆڤ��اری لڤینی زانستی بە پێویستی زان��ی گفتۆگۆیەکی ئەنتەرنێتی لەگهڵ هاککەری ڤیکی ک�������ورد()Vikikurds ئەنجامبدات .ئ��ەم هاککرە ماوەیەک لەوەو پێش ئیمێلی نوێنەری حکومەتی هەرێمی کوردستانی لەتاران هاککردو چهندان بەڵگەنامەی خستەڕوو ک��ە دەن���گ���دان���ەوەی زۆری هەبوو ،ئامانجی گۆڤاری لڤینی زانستی لەم گفتۆگۆیە تەنها بۆ ئاشناکردنی خوێنەرانییەتی ل���ەگ���ەڵ ه���اک و هاککەر ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ت��وان��ن خۆیان لەزیانەکانی هاککرە خراپەکان بپارێزیین ئێمە بەتەواوەتی دژ بە هەموو ئەوانەیین کە هەرێمی تایبەتی خەلک دەبەزێننو ئەم شتە پەسەند ناکەین. دوای����������ی ه���ەن���دێ���ک پەیامگۆڕینەوە ()Vikikurds ی ه��اک��ک��ەر بەسوپاسەوە پرسیارەکانی وهاڵم������ی داینەوە .هەرچەند ،قسەکردن ل��ەگ��ەڵ ه��اک��ک��ردا کارێکی بێمەترسی نییە ،بەتایبەتی ئ��ەگ��ەر نەیناسییت .وەکو ئ��ەو پەیامنێرە وای��ی لەگەڵ ت��اوان��ب��ارێ��ک��دا ل��ە شوێنێکی چ��ۆڵ��دا گ��ف��ت��ۆگ��ۆدەک��ات و ب����ەردەوام دەب��ێ��ت بترسێت ن��ەک��ا زی��ان��ی پێبگات ،ئەو ترسە الی ئێمەش هەبوو، ن��ەک��ا ب��ەن��اردن��ی لێنکێکو فێڵلێکردنمان هاکمان بکات. ب��ەاڵم ئێمە ئەم هاککرەمان وەک ک��ەس��ێ��ک��ی شەریف ه���ات���ەب���ەرچ���او ،هەرچەند هاککردنی ئیمێلی نووینەری حکومەتی ه��ەرێ��م لەتاران پەسەند ناکەین ب��ەاڵم ئەم زۆرت��ر لە هاککەرەباشەکان دەچ��������وو ت����ا ه���اک���ک���ەرە خراپەکان.
لڤینی زانستی :هاککەر بە کێ دەوترێ؟ :Vikikurdsهاککەر بەو کەسانە دەوترێت کە لە بەشی سیکیۆریتی کۆمپیۆتەردا پرۆفیشناڵنو لەتەکنەلۆژیای زۆر قورس سوودوەردەگرن دەستبەسەراگرتنی ب���ۆ کۆمپیوتەرێک یان سیرڤەرێک. لڤینی زانستی :خەڵک چیبکەن تاهاک نهکرێن؟ :Vikikurdsبۆ خەڵک بەگشتی ب��اش��ت��رە ل��ە ئهنتی ڤ��ای��رۆسو ف��ای��رواڵ سوود وەرگ����رن (ب��ۆ ئ���ەوەی هیچ پرۆگرامێک بێ پەسەندکردنی ئێمە ن��ەت��وان��ێ��ت پەیوەستی ئەنتەرنێت ببێت ) زۆر شتی تریش هەن کە لەم ڤیدیۆییەدا هەیە. http://www.ferbon.
com/main/?p=156
ب��ەاڵم ئەگەر کەسایەتی ن���اس���راو ی����ان دەزگ���ای���ەک بێت ،دەبێت بۆ سکیوریتی کەسانێک ب��ەک��ار بهێنن بۆ پارێزگاری لەخۆیانو هەروەها بەکارهێنانی هاردوەیر فایروال و سێرڤێر ریچیکێر ،یان ئانتی ڤایرۆس کە بە تایبەتی دەن��ووس��رێ��ت زۆر گرنگە، ب��ۆ ن��م��وون��ە ک��ەس��ێ��ک بێت شارەزابێت لە نووسێنی کرم ( ،)Wormپرۆگرامێک کە بۆ سمینو چوونەژورە بە دزی دەنووسرێت. لڤینی زانستی :هەندێک ج����ار زی�����رە ل���ە هەندێک خەلک (بەتایبەتی کەسانی ناسراو ) هەڵدەستێت دەڵێن هاککراویین ،ئایا بەراستی ئ���ەوان���ە ه���اک���ک���راون یان پ��اس��ۆردەک��ەی��ان بەشێوەیەک دزراوە ،ک���ە دزی���ن���ی ئەم پ���اس���ۆردان���ە زۆر زیرەکی پێویست نییە. :Vikikurdsهاککردنی ه���ەر شتێک لەئەنتەرنێتدا پێویستی بە رێگای تایبەتی خ��ۆی ه��ەی��ە ،ئ��ەگ��ەر ئێمێل بێ هاک کردنی زۆر ئاسان نییە ،چۆنکه یاهۆ ،جی مێل،
27
الی�����ڤ ...،زۆر کەسیان هەیە کە بەشێک لە باشترین ه��اک��ک��ەرەک��ان��ی جێهانن و ئ����ەوان رێ��گ��ای هاککەران دەگ���رن ،بۆیە هاککردن بۆ ئیمێل زۆر دژوارە ،بۆ ئیمێل زۆرتر دزی دەکرێ یان بەو نەرەمەکارانەی (سۆفتوەیر) کە پرۆگرامەکانیان زۆر دژوار نییەو لە ئینتەرنێتیش زۆرهەن سوود وەردەگریەت(هاککەر فایلێک بۆ کەسێک دەنێرێ کە ئەگەر ئەو کەسە کلیکی بکا هەر شتێک کە بە کیبۆرد دەن��ووس��رێ وەک���و پاسورد بۆ هاککەر دەنێردرێتە سەر ئیمێل ی��ان هاست)ئەمانە ناویان (KEYLOGGER , )TROJANە لڤینی زانستی :خەڵک چۆن دەتوانن فێری هاککردن ب��ب��ن؟ ،پێشتر ل��ە پەیامێکدا دەڵێیت رێگەیەکی تایبەتی بوونی نییە ،دەکرێ هەندێک رێگە باسبکەیت :Vikikurdsئێستا هاک ل���ەزۆر ش��وێ��ن فێردەکرێت وەک����و زان���ک���ۆک���ان ،ب���ەاڵم بۆئەوەی کەسێک خۆی ببێت بە هاککەردەبێت کارلەسەر ئەم بابەتانە بکات C o m p u t e r -1 IT
basics
basics-2
basics-3
Programming
network and protocol-4 programming ***
source
Programming
full
Open OP
buging-6 script security-5
trace
with
Programming
security-7
ئەم بابەتانە بۆ فێربوونی پ��ارێ��زگ��اری ل��ە سیکیوریتی ( )securityگرنگە .کاتێک ف��ێ��ری س��ک��ی��وری��ت��ی ب���وون بێگومان دەت��وان��ن هاکیش بکەن ف����ێ����رب����وون����ی ه����اک (هاککەری راست ) پێویستی بە هەوڵدانێکی زۆرە ،شەو و رۆژت دەبات خۆت بەتەنها لە نێو جیهانێکدا دەبینیتەوە، من ١١ساڵی ژیانم لەسەر هاک و کۆمپیوتەر دانا ،ئێستا بەخۆم دەڵێم هاککەر ،جاری واب���ووە سێ ش��ەو سێ رۆژ نەنووستوم تاوەکو درزێک بدۆزمەوە. لڤینی زانستی :هاکری ب��اش و خ��راپ ه��ەی��ە ،ئەی چۆن خەڵک دەتوانن خۆیان لەهاککرە خراپەکان بپارێزن؟ بەڵێ :Vikikurds ه��اک��ک��ەرەک��ان دوو بەشن؛ خراپەکان بە دوایی خراپکاری و پ��ارە دەره��ێ��ن��ان و خراپە بۆ خەڵکن ،ب��ەالم هاککەرە چاکەکان بەدوایی سکیۆریتی و ئاسایش بۆ خەڵکن وکو دو برا کە یەک دوژمنیان هەیە. وەک لەسەرەوە باسمکرد خەڵک بۆئەوەی کە هاک نەبن تەنیا دەبێت وشیاربن ،لە سەر سایتەکەی س���ەرەوە هەموو شتێک نوسراوە. ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی :تۆ وەک هاککەرێک ئامانجت لەهاککردن چییە؟ کاتێک
ئ��ی��م��ێ��ل��ێ��ک ی����ان سایتیک ه����اک����دەک����ەی����ت هەست بەچیدەکەیت؟ ئایا چوونە نێو هەرێمی تایبەتی خەڵک چێژتدەداتێ ،یان هەست بە تاوان دەکەیت؟ ک���اری :Vikikurds م��ن ه��اک نییە ،ک���اری من سیکیۆریتییە ،ب��ەاڵم کاتێک هاتم بۆ کوردستان و بینیم کە چ لە خەڵکی ک��ورد دەکرێ و زۆری��ان ...بهرپرسهکانی خۆمانن کە وام��ان بە سەر دێنن ،بڕیاڕمدا تا ئەم کارە بکەم من بۆ زۆر کۆمپانیاکانی سیکیۆریتی کە ئێستا ئێوەش س�������وودی ل����ێ����وەردەگ����رن کارمکردووە من تا ئێستا هیچ سایتێکی راستەقینەم هاک نەکردووە ،من پێشتر لە گروپی ( )anonymousکارمکردووە ب���ۆ ئ������ەوەی ک���ە ئ�����ازادی ئینتەرنێت و خەڵک بپارێزیین، لە هەر والتێک ئەم کارانەمان ک��رد زۆر زووشتیان گۆڕی بەاڵم بەداخەوە لەکوردستان کەس کاری بە سەر .کانەوە نییە ،من لە کوردستان ناژیم، بۆیە پێویستیم بە وە نییە کە خەلک من بناسن یان پارەم بدەنێ(هەر وەک بینیتان زۆر ک��ەس ویستی م��ن ب��ە پارە بکڕێ) ،من تەنیا دەمەوێت خ��ەڵ��ک وش���ی���ار ببێتەوەو سەروکەکان وەخۆ بێنەوە... لە تەواوی ژیانم دا کارم بۆ خەڵکێک کردووە کە ئێستاش نایانناسم و گەلی خۆم نیین، کورد دەبێ وشیار بێت.
تهکنهلۆژیا
28
تهکنهلۆژیا
ی ی كارۆ ڕووناك ێ لهشان ه ی نو جۆرێك محهمهد دوكانی .ئهندازیاری كارهبا
رۆژ ب�����هرۆژ ت���ا دێت ژم���ارهی دانیشتوانی سهر رووی زهوی لهزیادبوونو لهبهرامبهر ههڵكشاندایه، ئ �هم زی��ادب��وون�ه بهرچاوهش دانیشتواندا ل����هرێ����ژهی سهرچاوهكانی وزه باوهكان رۆژ بهرۆژ لهكهمی دهكهنو چهندان بارگرژیوقهیرانیان ب���ۆ س����هرج����هم واڵت���ان���ی جیهان ه��ێ��ن��اوهت�ه ئ���اراوهو فشارێكی قورسو گهورهشی
خستۆته سهرشانی ب���ازاره گهورهكانی ئابووری جیهان. ل���هم ن��ێ��وهن��دهش��دا واڵت���ه گ���هورهو پێشكهوتووهكانی دون��ی��ا ب����هردهوام لهههوڵی چ���ارهس���هری ئ���هم قهیرانه ئ���اب���ووری���ی���هدانو ههمیشه ب��������هدوای دۆزی�����ن�����هوهی س���هرچ���اوهك���ان���ی دیكهی وزهوهن كه ببێته جێگرهوهیهك ب���ۆ ئ����هو ئاستهنگییهی لهكورتهێنانی سهرچاوهكانی
وزه باوهكاندا روودهدات. لهم سۆنگهیهشهوه تهقهالكان ل��هب��واری دهستهبهركردنی س����هرچ����اوهك����ان����ی وزه ن��وێ��ووهب��ووهك��ان ههنگاوی گ �هورهو بهرچاوی بهخۆوه ب��ی��ن��ی��ووه .دی����اره ه���هروهك دهزانین چهندان سهرچاوهی وزهی ن���وێ���ووه ب���وو ههن لهسروشتدا كهدهتوانرێت بۆ دهستهبهركردنی وزهیهكی پ��اكو خ��اوێ �نو ب����هردهوامو
ه����اوراو ه����اورێ بهژینگه ك �هڵ��ك��ی��ان لێوهربگیرێت، ل �هپ��ێ��ش �ی پ���ێ���ش���هوهی ئهو س���هرچ���اوان���هش كهئهمرۆ لهجیهاندابرهویان پێدهدرێت بریتین لهسهرچاوهكانی وزهی باو خۆر و گهرمی زهویو بایۆفیوڵو بایۆگازهوهتد... ئ����هوهی دهم���ان���هوێ���ت لهم لێیبدوێینو ب����اب����هت����هدا ق��س��هی ل����هب����ارهوه بكهین س �هرچ��اوهی وزهی خ��ۆر و
رووناكییه ....ئهو وزهیهی ك �ه دهك��رێ��ت لهداهاتوودا تهواوی جیهان بۆ زامنكردنو پێداویستییهكانی رۆژان���هی پشتی پێببهستێت .دی���اره بهچهند شێوهیهك دهتوانرێت س������وود ل��������هوزهی خ���ۆر وهربگیرێت بۆ بهرههمهێنانی وزهی ك���ارهب���او گهرمی. ل��هم ب���وارهش���دا ههوڵهكان ب��ۆ پ �هرهپ��ێ��دان �ی شانهكانی ك����ارۆروون����اك����ی ج���ۆشو
ت �هوژم��ێ��ك �ی گهرموگوڕی بهخۆوه بینیووه ...تهنانهت ه���هوڵ���هك���ان گهیشتونهته ئاستێكی ك���هوا بتوانرێت ش��ان��هی ك���ارۆرون���اك���ی وا كهخۆی بهرههمبهێنرێت ت��وان��ای س��ری��ن �هوهی خۆی ههبێتو پاكوخاوێنی خۆی راب��گ��رێ��ت .ئ����هوهی الی ههمووان روونو ئاشكرایه ك �ه ب��ی��اب��ان�هك��ان باشترینو چ��اك��ت��ری��ن ش��وێ��ن��ن لهسهر رووی زهوی بۆ دامهزراندنو دانانی شانهكانی كارۆروناكی ت���ا ب���هه���ۆی���هوه بتوانرێت زۆرترین كهڵك لهوزهی خۆر وهربگیرێتو وزه كارهبایهكی ن���اوازهب���هره���هم بهێنرێت، ب �هه��ۆی �هوه ك �ه بیابانهكان ب�������هردهوام ت��ی��ش��ك�ی خۆر
تیایاندا رون��اكو گهشاوهیه بهدرێژایی رۆژهك��ان�ی ساڵ، بهاڵم ئهوهی لێرهدا ئاستهنگی دێنێته ب��هردهم سهركهوتنی ئهم پرۆسهیه لهبیابانهكاندا ئهو تۆز و خۆڵو غوبارهیه كهرهشهباو گهردهلوولهكان هۆكارهكهیهتیو ب���هردهوام رووی ش����ان����ه ك�����ارۆ رووناكیهكان دادهپۆشێت، ئهمهش وا پێوویست دهكات ك���ه ب��هش��ێ��وهی��هك��ی چهند ب��ارهو ب��هردهوام ئهو شانانه بسڕدرێنهوه تا ئ �هو خۆڵو ت��ۆزه نهبێته ه��ۆی تهگهره خستنه رێی گهیشتنی تیشكی خۆر به شانهكان.بهاڵم لهم نێوهندهدا زاناكان ههنگاوی بهرچاو گورچكبڕیان بریووه لهپای توێژینهوهو پهرهپێدانی رێگه چارهیهكی وا كه ئهم كێشهیه چارهسهر بكات ،لهو بوارهشدا تهكنۆلۆژیایهكیان داه��ێ��ن��اوه ك �ه لهتوانایدایه چ��ارهس �هرێ��ك �ی ئایدیاڵیو گونجاو بێنێته ئ���اراوه كه ئهویش بریتییه لهوهی وا بكات كارۆروناكییهكان كهشانه توانای خۆپاككردنهوهو خۆ س��ری��ن�هوهی��ان ل �هت��ۆزو خۆڵ ههبێت .ل��هم نێوهندهشدا ت �هك��ن��ۆل��ۆژی��ای �هك �ی نوێیان پ �هرهپ��ێ��داوه ك�ه لهبنچینهدا بۆ ئهو كهشتیگهالنهی فهزا دی��زای��ن ك���راوه ك�ه ب��ۆ سهر رووی ه���هس���ارهی مهریخ دهن��ێ��ردرێ��ن ،ب �هاڵم لهههمان كاتیشدا ئهم جۆره دیزانه بۆ بهكارهێنانهكانی سهر رووی زهوی���ش ل �هب��ارو گونجاوه ئ���هوی���ش ل �هپ��ێ��ن��او ی���اری���ده دانی شانه روناكییهكاندا تا ب �هوزهی �هك �ی زی��ات��رهوه كار ب��ك��هن .ل���هم تهكنۆلۆژیا ن��وێ��ی �هدا ب��ارگ �ه كارهباییه جێگیرهكان (كارۆستاتیكی) ب����هك����اردهه����ێ����ن����رێ����ن بۆ ب���هرب���هرهك���ان���ی ل�����هرووی ت��ۆزو خ��ۆڵو لهسهر رووی شانهكانو دوورخستنهوهیان بۆ قهراغی شانهكان. (م���هالی���ۆ م���ازام���دهر)،
م��ام��ۆس��ت��ای ت����وێ����ژهر له زانكۆی بۆستنی ئهمهریكیو سهرپهشتیاری ئهو تیمهی كه ههڵساون بهپهرهپێدانی ئهم تهكنۆلۆژیا نوێیه لهوبارهوه دهڵێت( :ئهم تهكنۆلۆژیایه ل �هت��وان��ای��دای �ه ك��ه %90ی ئهو ت��ۆزو غوباره البهرێت ك��ه ل��هس��هر رووی شانه كهڵهكه كارۆروناكییهكان ب����ووه ئ���هم���هش ل���هم���اوهی س��وڕێ��ك��ی پاككردنهوهو س��ڕی��ن �هوهدا ك �ه تهنیا دوو خولهك دهخایهنێت. ئ����هو ت�����ۆزو خ���ۆڵ���هی ك �ه دهنیشێته س��هر رووی ش��ان�هك��ان�ی كارۆروناكیو ت���هگ���هره دهخ���ات���ه ب����هردهم گ �هی��ش��ت��ن �ی ت��ی��ش��ك �ی خۆر ب��ۆی دهبێته ه��ۆك��ارێ��ك بۆ وهس��ت��ان��دنو ئیفلیجكردنی جوڵهی ئهو كهشتیه (مهكۆ) ف��هزای��ی��ان��هی ك��ه ب��ۆ سهر مانگ یان ههسارهی مهریخ دهنێردرێن. ه����������هردوو ك���هش���ت���ی (م�������هك�������ۆی) ف�����هزای�����ی (سیبریت)و (ئۆپۆرتیونێتی) ك �ه ب��ۆ ه���هس���ارهی مهریخ ن���ێ���ردراب���وون ماوهیهكی درێژتر لهكاردابوون ئهویش ب���هه���ۆی ه��هڵ��ك��ردن��ی ئهو ب��ای��هوه ب���وو ك �ه یاریدهی سرینهوهو پاكبوونهوهی شانه كارۆروناكیهكانی دهدا كه لهسهریان جێگیركرا بوون. بهاڵم (راو سورامبۆدی)، ك�هی�هك��ێ��ك�ه لهبهرپرسانی چ����اودێ����ری����ی پ����رۆژهك����ه ل���هت���اق���ی���گ���هی ه���هڵ���دان���ی رۆك��ێ �تو كهشتیه فهزاییه تیژرهوهكانی سهر بهئاژانسی ف �هزای �ی ئ�هم�هری��ك��ا (ناسا) ل �هوب��ارهوه دهڵێت(:رهنگه ه���هم���وو ك��ات��ێ��ك بهخت یاوهرمان نهبێت) .لهراستیدا ت��ی��م �ی م���هك���ۆی ف���هزای���ی (پاسفایندهر) كه لهسااڵنی ن���هوهدهك���ان���دا نێردرابوون بۆ مهریخ ،ئهو ههلهیان بۆ ن�هرهخ��س��ا ك�ه س��وود ل�ه با وهرب��گ��رن .ه�هروهه��ا تۆزو
29
خ��ۆڵ لهپشت پهكخستنی لهوێستگهكانی زۆر وزهی خ�����ۆرهوهن لهسهر رووی زهوی .بۆ نموونه گ������هردهل������وولو زری���ان���ی خ��ۆاڵوی هۆكارێكبووه بۆ دابهزینی ئاستی بهرههمهێنانی وزهی كارهبا بهرێژهی %40 ل�هی�هك��ێ��ك لهوێستگهكانی وزهی خ���ۆردا لهمیرنشینه یهكگرتووهكانی عهرهبیدا. پ���رۆس���هی (ك�����رداری) سرینهوهو پاككردنهوهی شانه رووناكییهكان كاتێكی زۆر دهخایهنێت یاخود پێویستی ئامێركاری بهپرۆسهیهكی گران بهها ههیه ،سهرهرای ب���هف���ی���رۆدان���ی زۆر لهئاو كهسهرچاوهیهكی بهنرخه. بهاڵم لهگهڵ پیادهكردنی ئهم تهكنۆلۆژیا نوێیهدا دهتوانرێت شانه رووناكییهكان جوان پ���اك ب��ك��رێ��ن �هوه بێئهوهی ئ���او ب��هف��ی��رۆ ب��چ��ێ��ت یان پرۆسهی ئامێركاری گرانبهها بهكاربهێنرێت .دی��اره ئهم سیستهمهش س���وودی لهو ب��ی��رۆك�هی�ه وهرگ���رت���ووه كه گهردیلهكانی زۆرب������هی ت���ۆزوخ���ۆڵ ب���ه تایبهتیش لهژینگه وشكهكاندا خاوهنی بارگهی كارهبایین .بهمجۆره دهت��وان��رێ��ت ل���هس���هررووی دهرهوهی شانه رووناكییهكان تهزوویهكی گ��ۆراو بهرههم بهێنرێت دوای پێوهنووسانی ب �هچ��ی��ن��ێ��ك ك���ه لهچهند ج���هم���س���هرێ���ك���ی روون������ی (ش���هف���اف)ی دروستكراو لهماددهی ئۆكسیدی قهسدیر كه به ئهندیۆم ئاوێته كراوه، تا ئهم تهزووهش لهنێوان ئهو دوو بارگه سالبو نێگهتیڤه پتر یاری بكات ،ئهوا بوارێكی كارهبایی دروستدهكات كه ههڵدهستێت بهدهرپهراندنی گهردیلهكانی غوبارو خۆڵ كه بارگهی سالبو موجهب (ن��ێ��گ �هت��ی �ڤو پ��ۆزهت��ی��ڤ) ی��ان ه �هی �ه .ه��هروهه��ا ئهم ب���واره ك��ارهب��ای��ی�ه یاریدهی ب�����ارگ�����اوی ك�����ردن�����هوهی
(ش���هح���ن���ك���ردن���هوهی) ئهو گهردیالنهی تۆز غوباردهدهن ك�ه ب��ارگ��اوی نین ،ئهمهش ی��اری��دهی ئ��هوه دهدات كه بهخێرایی لێیان رزگ��ار بێت لهكاتی بهركهوتنی لهگهڵ رووی شانه رووناكییهكان. بهجۆرێكی س��ی��س��ت �هم �ه وا دی����زای����ن ك������راوه كه ئاراستهی ئیشكردنی بواره ك��ارهب��ای��ی�هك�ه ل���هرووك���اری ش��ان��ه روون��اك��ی��ی��هك��ان بۆ رووك���ارهك���هی دی��ك�ه بێت، ئ���هم���هش ك���ار دهك�����ات بۆ گواستنهوهی غوبارهكه وورده وورده لهسهر رووی شانهكان ت���ا دهك���هون���ه خ������وارهوه. ئ�هم سیستهمه نوێیه وزهی زۆر بهفیرۆ ن���ادات ،تهنیا پێوویستی بهخهرجكردنی برێكی كهم لهتهزووی كارهبا ههیه ،زۆربهی كات ماوهی ك��ارك��ردن �ی رۆژان����ه لهدوو خولهكهوه تا پێنج خولهك دهخایهنێت ،ئهم تهكنۆلۆژیا نوێیه كاتێك كه تۆزهكه تهڕ بێت یا ببێته ق��وڕو چڵكاو ك��ار ن��اك��ات ،ب��ۆی �ه دهبێت سیستهمهكه پێش ئهوهی باران ببارێت ساز بكرێت .ئهوهی شایانی باسه ئهم پرۆژهیهش یهكێكه ل��هوپ��رۆژان��هی كه (ناسا) دهستگرۆیی كردووه بۆ داهێنانی تهكنۆلۆژیایهك ب��ۆ س��ری��ن �هوهی شانهكانی ك���ارۆرون���اك���ی ت��ای��ب �هت به كهشتیو مهكۆ فهزاییهكان. به بهكارهێنانی ئهم داهێنانو تهكنۆلۆژیا نوێیهی (مازامدهر) ل��ه ب����واری پاككردنهوهو س���ری���ن���هوهی شانهكانی ك�����ارۆ رون����اك����ی لهسهر رووی زهوی ،ئ �هوا دهبێته كێبركێكارێكی نوێ بۆ ئهو تهكنۆلۆژیایانهی سرینهوهی شانهكانی كارۆروناكی كه پ��ێ��دهچ��ێ��ت ئ���او و ه���هوای پهستێوراو بهكارنههێنرێت بۆ سرینهووهیان. بۆ نووسینی ئهم بابهت سوود له چهندسهرچاوهیهكی ئینتهرنێت وهرگیراوه.
30
ئهودیوی زانست
ئایا بهراستی سێگۆشهی بهرمۆدا چییه؟ قسەی زۆرو چێرۆکی سەیر دەربارەی سێگۆشەی بەرمۆدا دەوترێت (بۆ خوێندنەوەی هەندێک لەو چیرۆکانە سەیری لڤینی زانستی ژمارە ٧بکە) ،ئایا ئەو قسانە راستن؟ ئەگەر ئەو چیرۆکانە راستن ،زانست دەربارەیان چی دەڵێت؟ بۆ واڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە دوو ئاراستە بوونی هەیە ،ئاراستەیەک کە وایدادەنێت چیرۆکەکانی بەرمۆدا هەمووی راستییەورونکردنەوەی زانستی بۆ پێشکەش دەکاتو ،ئاراستەیەکیتر هەمووئەو چیرۆکانە بەخەیاڵی یان بەزیادەڕویی لە گێرانەوهکاندا دادەنێت.
ئهودیوی زانست
31
ئهودیوی زانست
32
ئاراستەی یەکەم وایدابنێن ئ��ەو روداوان���ە رووی���ان���داوەو زی��ادەڕۆی��ی لە گ��ێ��ران��ەوەی بەسەرهاتەکاندا ب���وون���ی ن��ی��ی��ە .ه���ۆک���اری روداوەک��ان دەتوانێت یەکێک لەمانەی خوارەوە بێت. کەشوهەوای ئیستوایی ئەم ناوچەیە لە روانگەی ج��ۆگ��راف��ی��ای��ی��ەوە یەکێکە ل��ەق��ەی��ران��اوی��ت��ری��ن ناوچە زەریاییەکانی جیهان ،لەوانەیە لە چەند خولەکدا تۆفانێکی گ���ەورە دروس���ت ببێت ،ئەم تۆفانانە دەتوانێت کەشتییەکانی سەردەریا نوقم بکات ،زۆربەی ئەم تۆفانانەش رادار ناتوانێت بیدۆزێتەوە. کەشتیەوانو بەلەمەوانی کەم شارەزا ب��ە پێی ئ��ام��ارەک��ان لەم شوێنەوە زۆرترین داخوازی یارمەتی بوونی هەیە ،زۆربەی ئ���ەم داخ���وازی���ان���ە لەالیەن ئ��ەو م��ەل��ەوانو گەشتییەوانە ک��ەم ش��ارازای��ان��ەوەی��ە ک��ە بە بۆچوونێکی نیگەتیفەوە سەیری ن��اوچ��ەی ب��ەرم��ۆدا دەک���ەنو هەموو روداوێک دەبستنەوە بە دەرەوەی زەوییەوە. بوومەلەرزە زان������ای������ان روودان��������ی ب��ۆم��ەل��ەرزەی زۆری���ان لەبنی دەری������ای ئ����ەم ن���اوچ���ەی���ەدا بینیووە کە ئ��ەم بۆمەلەرزانە لەناوچە تەنکاوەکاندا دەبێت ب��ەه��ۆی وێ��ران��ک��اری ،وەکو تسۆنامییەکانی خۆرهەاڵتی ئ��اس��ی��ا ،ب���ەاڵم ل��ە ئاستێکی بچووکتردا.
جوڵەی ئاوی کەنداوی ئ���ەم ج��وڵ��ەی زەریاییە زۆر بەهێزەوتەنانەت لەوانەیە خ��ێ��رای��ی��ەک��ەی بگاتە(٥میل) ل��ە کاتژمێرێكداو دەتوانیت گەرشتییەکان بۆ ئەم الو ئەوال ف��ڕێ��ب��دات ،بەتایبەتی ئەگەر كەشتییەوانەکان خۆیان ئامادە نەکردبێت. تیوری بڵقەگازییەکان ت��ی��وری بڵقە گازییەکان تیورێکی سەرسوڕهێنەره ،بەاڵم لەباری لۆجیکییەوە جێگای سەرنجە کە لەالیەن هەندێک کەسەوە پشتگیری لێدەکرێت. ئ���ەوان ل��ەس��ەر ئ��ەو بڕوایەن بڕێکی زۆر هیدراتی گازی لەم ناوچەیەدا بوونی هەیە ،ئەم گازانە دەب��ن بەهۆی گۆڕینی چ���ڕی ئ���اوەک���ە لەهەندێک شوێندا،هەر ئەمە دەبێت بەهۆی دروس��ت��ب��وون��ی ک���ارەس���ات. ج��گ��ە ل���ەم ق��س��ە زانستیانە هەندێک قسەی نازانستیش لەالیەن هەندێک لە خەڵکەوە ه��ات��وەت��ە ک��ای��ەوە ک��ە گوایە بوونەورە فەزاییەکان هۆکاری ئەم کارەساتانەن! کەئەمەیان ناکرێت پشتراستبکرێتەوە . ئاراستەی دووهەم ئەم ئاراستەیە لە بنەرەتدا ه���ەم���وو چ���ی���رۆک���ەک���ان بە هەڵبەستراو دەزانێتو پرسیار دەک����ات ئ��ای��ا ب��ەڕاس��ت��ی ئەو روداوانە روویانداوە؟ (مدلین رسبورتگارف) ت��وێ��ژەری ئیتالی گەشت بەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی ک��ە زۆرب���ەی رووداوەک��ان یان زیادەرەوییان ت��ێ��داک��راوە ،ی��ان ل��ە بنەڕەتدا
ه��ەڵ��ب��ەس��ت��راون ،ب��ۆ نموونە کەشتی فەرانسی ()BHG3566 ل���ەس���اڵ���ی ( )١٩٧٧ل���ەو ناوچەیەدا بۆ ماوەیەکی کورت ونببوو ،لەکاتێکدا هەندێک کەس بەکەشتی ترس ناویان دەهێناولەسەرئەوبڕوایە بوون ئ��ەم کەشتییە ل��ەن��او چووەو رۆح��ە شەیتانییەکان دەستیان ب��ەس��ەرداگ��رت��ووە( .الرن���س دەیڤید) لە زانکۆی ویالیەتی ئ��ەری��زۆن��ا ل��ەس��اڵ��ی( )١٩٧٥ دا ب��ەب�ڵاوک��ردن��ەوەی کتێبێک لەژێر ناونیشانی "نهێنییەکانی سێگۆشەی بەرمۆدا دەرکەوت " پ����ەردەی ت����ەواوی لەسەر ئەم نهێنییە هەڵدایەوە .بەپێی لێکۆڵینەوەکانی ئەو: ژم����ارەی کەشتییەکانو ف���رۆک���ە ون���ب���ووەک���ان���ی ئەو ناوچەیە ،بە هیچ شێوەیەک لە شو ێنە کا نیتر ز یا تر نییە . ت��ۆف��ان��ە ئیستواییەکانی ئەم ناوچەیە تارادەیەک پەیوەندی راستەوخۆی لەگەڵ ونبوونی ک��ەش��ت��ی��ەک��انو گەمییەکاندا هەیە ،ئەو ژمارەی کارەساتانە ک��ە ب��اس��دەک��رێ��ت زۆرب����ەی هەڵبەستراوە ،زۆرب���ەی کات راپ��ۆرت��ەک��ان باسی ونبوونی ک��ەش��ت��ی��ی��ەک ی���ان گەمییەک دەک��ەن کە بە هەرهۆکارێک ل��ەوان��ەی��ە درهن���گ گەیشتبێتە شوینی خۆی ،راپۆرتەکان بەس دەڵێن ونبوو ،بەاڵم باسی ئەوە ناکەن دۆزرایەوە ،باسی فرۆکە دەکرێت کە بە نەفەرەکانییەوە لەدەریادا نوقوم بووە لەکاتێکدا لە بنەرەتدا هەڵبەستراوەو ئەو فرۆکەیە بوونی نەبووە.
ه���ەن���دێ���ک خ���ەڵ���ک بە شاردنەوەی کەشتییەکانیان کە گوایە لەبەرمۆدادا نوقم بووە، قەرەبوویان لە کۆمپانیاکانی بیمە وەرگرتووە لە دوایشیدا کەشتیەکەیان بەناوێکی ترەوەو لەشوێنێکیترتۆمارکردووە. سێگۆشەی بەرمۆدا چییە؟ لەم ناوچەیەدا دوو کۆمەڵە دورگ��ە بەناوەکانی بەرمۆداو باهاماس بوونی هەیە. دورگەی بەرمۆدا ب��ەرم��ۆدا ن���اوی کۆمەڵە دورگ��ەی��ەک��ە کەبەشێکبووە بەریتانیا، لەکۆلۆنییەکانی لەبەڵگەنامەکاندا ناوی کەسێکی ئیسپانی بەناوی (خواندوبرمودز) وەک دۆزەرهوەی بەرمۆدا ب���اس���دەک���رێ���ت .ل���ەس���ەدەی پانزدەهەمی زایینیدا کەشتییە پۆرتوگالییەکان ئیسپانییو ل��ە دورگ��ەک��ان��ی ب��ەرم��ۆدا بۆ پ��ەی��داک��ردن��ی خواردەمەنیو ه��ەڵ��گ��رت��ن��ی ئ���او س���وودی���ان وەردەگ������رت ،ب���ەاڵم بوونی تۆفانە وەرزییەکان هۆکار بوو بۆ ئ��ەوەی ئیسپانییەکان لەم دورگەیەدا نیشتەجێنەبنو ناوی دورگەی شەیتانی لێبنێن. دورگەی باهاماس ب��اه��ام��اس پێشتریەکێک لەکۆلۆنییەکانی بەریتانیا بووە، ئەم دورگەیە لەساڵی ()١٩٧٣دا سەربەخۆیی پێدرا ،بەاڵم هێشتا شاژنی بەریتانیا بهسەرۆکی واڵت ئەژماردەکرێت. ئ��ای��ا ئ���ەو ش��وێ��ن��ەی کە زۆر کەسی لێتۆقیوە شوێنێکە ب��ۆ پ���ش���وودانو راب���واردان���ی تۆقێنەرەکان؟!
ل���ەدورگ���ەی ب���ەرم���ۆدادا ه��ەن��دێ��ک پ��ەی��ک��ەری سەیر دروس��ت��ک��راوە ،کەپەیوەندی بەئایینە نافەرمییەکانەوە هەیە، کە هەندێک خەڵک بەئاینی ش��ەی��ت��ان��پ��ەرس��ت �یو هەندێک ک���ەس���ی���ش دەی���ب���ەس���ت���ن���ەوە بەفریماسونرییەوە ،هەروەها س�����ێ ل��������ۆژی گ��������ەورەی فراماسونری ل��ەم دورگەیەدا ه���ەی���ە ،ه��ەن��دێ��ک کەسیش دەڵ��ێ��ن شەیتانپەرەستەکانو سیحربازەکانوفریماسونرییەکان لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندیان هەیە .ئەوەی گرنگە بوترێت دورگەکانی بەرمۆداو باهاماس شوێنێکی ئارامە بۆئەم نیمچە ئایینو گروپانە. فریماسونری چییە؟ فریماسونری ریكخراوێکی دۆستایەتی نافەرمی جیهانیی ل���ەس���ەدەک���ان���ی ش����ان����زدەو حەڤدەهەمی زایینیدا بووە، فریماسونری لەئێستاشدا بوونی ه��ەی��ەو ئ��ەن��دام��ەک��ان��ی بەزیاد لەشەش میلیۆن کەس بەراورد دەکرێتو لە ژێر فەرمانرەوایی لۆژە گەورەکانی سکۆتلەندهو ئ���ای���رل���ەن���دهو ئینگەلەندو واڵت���ەی���ەک���گ���رت���ووەک���ان���ی ئەمریکادان. قسەی کۆتایی ه��ەرک��ام لەئاراستەکان قەبوول بکەین ،ئەو دڵنییاییە وەردەگ���ری���ی���ن ،سێگۆشەی بەرمۆدا وەک هەموو شوێنێکی تری ئەم جیهانە وایەو لەباری جوگرافییەوە شوێنێکی تایبەتی نهفرینکراو نییە. ئا :لڤینی زانستی
ژینگه
33
قاتو قڕی چییه؟ ل���ە م��ان��گ��ی راب������ردوودا نەتەوەیەکگرتووە بە فەرمی رودان������ی ق����اتو ق����ڕی لە دووناوچەی باشوری سۆماڵدا راگ���ەی���ان���د ،ب��ە پێچەوانەی ئ��ەوەی کە بەشێوەی ئاسایی زۆر کەس دەیزانن ،پێناسەی قات وق��ڕی زۆر ئاڵۆزترە لە کەمبوونەوەی خواردەمەنی ،بۆ ئ��ەوەی نەتەوەیەکگرتووەکان ب��ە ف��ەرم��ی روودان����ی قاتو قڕی لەشوێنێکدا رابگەێنێت، دەب��ێ��ت س��ێ ج��ۆر ب���ارۆدۆخ ب��ب��ی��ن��رێ��ت .س���ەرەت���ا دەبێت س��ەدا بیستی خەڵک لەرۆژدا ئەو بڕە خواردەمەنییەی پێیان
دەگات لە( )٢١٠کیلۆکالۆری کەمتربێت ،دەبێت لە سەدا سی مندااڵن تووشی بەدخۆراکی زۆر بووبێتن ،هەروەها دەبێت رێ���ژەی م��ردن بەهۆی کەمی خواردەمەنییەوە بگات بە چوار روداوی م���ردن ل��ە نێو هەر دەهەزار کەس لە رۆژێکدا ،یان چوارمردن لە نێو هەردەهەزار منداڵدا لە رۆژێکدا . نەتەوە یەکگرتووەکان ئەم پێوانەی لە( )٢٠٠٥دا داناوە تاوەکو بتوانێت دابەشکردنی ی��ارم��ەت��ی��ی��ەک��ان��ی ب��ە شێوەی ئامانجدار رێکبخات .ئاسایشی خۆراکی نەتەوەیەکگرتووەکان
بۆ ٥پلە داب��ەش دەبێت ،کە ق���ات و ق���ڕی پێنجەمین و ترسناکترین پلەیەتی. بەشێوەی ئاسایی حکومەتی واڵتەکان خۆیان رودانی قات وقڕی رادەگەێنن ،بەاڵم بەهۆی نەبوونی حکومەتێکی ناوەندی لە سۆماڵ نەتەوەیەکگرتووەکان بۆخۆی ناچاربوو ئەم بارۆدۆخە راب��گ��ەێ��ن��ێ��ت ،ه��ەروەه��ا زۆر لەحکومەتەکان لەترسی ئەوەی روخساری واڵتەکەیان ناشیرین ببێت زۆرب��ەی کات حەزیان لەراگەیاندنی بارۆدۆخی قات و قڕی نییە. لەساڵی ١٩٩٢ب���ەدواوە،
ئەمە یەکەمجارە کە روودانی ق�����اتو ق����ڕی ل���ە سۆماڵ رادەگەێنرێت ،هەرچەند ئەم راگەیاندنە تەنها بۆ ناوچەی باکول و شابلی لەم واڵتەیە، بەاڵم نیگەرانی هەیە ئەم قاتو قڕییە هەموو واڵتەکە بگرێتەوە. تاوەکو مانگێک ل��ەوەو پێش گروپی ئەلشەباب کە کۆنتڕۆلی چ��ەن��دی��ن ن��اوچ��ەی بەرباڵو لەباشورو ن��اوەن��دی سۆماڵدا کۆنتڕۆڵدەکات نەیدەهێشت رێکخراوە فریاگوزارییەکان ل��ەزۆر ن��اوچ��ەی ئ��ەو واڵتەدا دەستبەکار ببن. رێکخراوە فریاگوزارییەکان
ه��ی��وادارن راگەیاندنی قاتو قڕی لەباشوری سۆماڵدا ببێت بەهۆی کۆنتڕۆڵی قەیرانەکە، ه���ەرچ���ەن���د ه��ی��چ چەشنە میکانیزمێک بۆ ناچارکردنی ک��ۆم��ەڵ��گ��ای ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی بۆ هاوکاری کردن بوونی نییە. گرگ بارو لە پرۆگرامی جیهانی خۆراکی نەتەوە یەکگرتووەکان دەڵ��ێ��ت" :راگەیاندنی قاتو ق���ڕی پ��ی��ش��ان��دەری رودان����ی کارەسات لەو واڵتەیە" .قاتو ق���ڕی س��ۆم��اڵ دەرئەنجامی رودانی گەورەترین وشکەساڵی لەناوچەی شاخی ئەفریقادا لە پەنجا ساڵی رابردوودایە.
34
ئهودیوی زانست
ئهودیوی زانست
بۆچی سیحربازهکان
سیحرو سیربازیی دەڵێن س ی ح ر و ا تە ه ەندێک ئامێر ل ئەو شتە ی خ ە ڵ ک ە پێشچاوی خۆت سەردەمانی کۆن ی ئاسای ی ن ا ت و ا د ل کەسێ ا کە نن ئە ک ن ه ێ ج ب ا ەوانەیە ش ە م ت ه ا ی خ ە ن ە ب ب ڵ د ۆ د ێ ک ە خ ی ن ک ، ئ ئ ەڵ سی حرو سیحربازی ەو خێاڵنە ئەوک امێرو زانستی ئ ک نەناسراو بو بۆ نموون ە ل ە و ا ن و ەیە درو ەسە بەک ەم سەرد پێناسەی دەکەن و بن جۆرێ پێشرەو دەکەن .هەندێ ەکو زانستێک ک ەسێک بناسن ک ەمەوە بچێتە نێ ک لە سیحر بو ستکردنی و ە سەردە بێت یان چاوبە ک کەسیش وەکو ە هێشتا سەردەم توانایەکی تای خێڵە تازە دۆز وبێت .یا ن ب ی ه ێ ن ە ی را ج ما بە ستن سەردەم نێک وەک خەڵک ێکی فێڵبازانە ،ۆرێک لەچاو بە تێگەیشتنی نە تی هەیە .زۆرک وەکانی ئ ه م ا ز ۆ ن ، ەس ست نو هاتو بەدر انێکی ێکی ب ش وەک کافرو ەرێز لەشانی س ێژایەیی مێژوو فێڵکردن باسی وەو تاقمێکی ک کە باسی ەم تێ سیحر بوونە وڵتان ی مرۆڤ وەرێکی ترسناک ەوە دەوەستا نو ایەتی سیحرو دەکەن ،چ زانس یدەگەن، تێکی دەسوتێنران .یارمەتیدەربوو سیحرباز ب و و ن ی ن بۆ بەڕێوەبردن هەبووە، ی واڵ تو
خۆیان ئاشکراناکهن؟
35
ئهودیوی زانست
36
سیحروسیحربازی بۆ سەدان ساڵ بەشێک ب��ووە لەکلتوری ک��ۆم��ەڵ��گ��ا جۆربەجۆرەکان، هەروەها نزیکایەتی زۆری لەگەڵ بیروباوەڕیی ئایینی هەندێک لەو کۆمەڵگایانەدا هەبووە ،زۆرجار سیحرباز بەکەسێکی پەیوەندیدار لەگەڵ خ��ودای شەڕ (شەیتان) دا ن��اس��ێ��ن��راوە ک��ە دەتوانێت زی����ان ب��ە خ��ەڵ��ک بگەێنێت، دەبێت بەهۆی روداووی وەک نەخۆشیو بەدشانسیو تەنانەت مردن .هەندێک لە کۆمەڵگاکان بڕوایانوایە سیحرباز دەتوانێت سیحر ب��ۆک��اری ب��اش��ە بەکار بهێنێت ،دەتوانێت خۆشەویستی ب��ەه��ێ��زب��ک��ات ،تەندروستی چاکبکات .خەلک لەهەموو جیهاندا سیحربازەکانیان بۆ دوو ب��ەش��ی س��وودب��ەخ��ش و زی��ان��ب��ەخ��ش دابەشکردووە. سیحربازەکان ستایشی خودایەک دەک���ەن ک��ە دوو الی��ەن��ی نێرو مێی ه��ەی��ە ،ب��ەاڵم لەهەندێک لەکلتورەکاندا الیەنە مێینەکە زاڵترە .دەگوترا سیحربازەکان دەتوانن بفڕنو هەندێک ئامێری وەک گسک بەکاربهێنن بۆفڕیین، هەڵبەت ئەمە راستنییە ،دەبێت گسک بۆ هەندێک رێورەسم بەکارهێنرابێت ،بەاڵم بێگومان ناکرێت بە گسک فریین ئەنجام بدرێت. هەندێک لەسیحربازەکان زانیاری زۆریان لەسەر چۆنیەتی دوس��ت��ک��ردن��ی خ���واردن���ەوەی گیای ئەفسووناوییو ئەفسوون (تەلیسم ) هەبووە ،شەربەتی ئەفسووناوی خواردنەوەیەکە ک��ە دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی ئ���ەو ک���ەس���ەی دەی���خ���وات���ەوە خواستەکانی بێتەدی .ئەفسوون (تەلیسم ) بریتییە لەهەندێک وشەو وتاری ئەفسووناویی کە ئەویش خواستەکان دەهێنێتە دی. ئەمە لەسەرهتادا بەتایبەتی لەواڵتانی ئەوروپیدا ئاین بووەو زۆربەی کۆمەڵگاکان هەڵگری ش��ێ��وازێ��ک ل��ەم ئاینە بوونە، سیحرباز وەکو پیاوێکی ئاینی دەوری ک��ارای لەکۆمەڵگاکەدا
هەبووە .سیحربازەکان لەوانەیە تەنها بن و بە تەنهایی کاربکەن، یان لەهەندێک گرووپدا خۆیان رێکبخەن ،ئەم گرووپانە دەتوانرێ بە تەنها ژن ،یان بە تەنها پیاو، ی��ان تێکەڵەیەک لە پیاوو ژن دروس���ت ببێت ..ک���رداری س��ی��ح��رب��ازەک��ان ل��ەگ��ەڵ ئاینی مەسیحیدا تووشی بەریەککەوتن ب��وون ،چونکه مەسیحییەکان ج��ۆرێ��ک لەئاینداریان ل��ە نێو رێ��ورەس��م��ی سیحربازەکاندا بەدیکرد ،کە دەیانگەڕاندەوە بۆ ستایشی شەیتان ،شەیتان ی���ان ئ��ەه��ری��م��ەن ،ب��ە شێوەک لەشێوەکان دەک��رێ بگوترێت داهێنانی ئایینە ئاسمانییەکانە، ب��ەاڵم ئ��ەوەی لەراستیدا بەدی دەک��رێ��ت خ��ودی سیحربازی جۆرێکە لە ئاین بەاڵم ئاینێکی نافەرمی. س���ەرچ���اوەی سەرەتایی س��ی��ح��رب��ازی دەگ��ەرێ��ت��ەوە بۆ رێورەسەمەکانی شارستانیەتە کۆنەکانی وەک بابلیو میسریو یۆنانی و سۆمەری،هەروەها زۆرش��ت��ی لەئایینەکانی وەک ب�����وزیو ه��ی��ن��دیو هیندییە س����وورەک����ان����ی ئەمریکاوە وەرگ��رت��ووە ،سیحربازی ئەو ئاینیەیە کە ستایشی جیهانی س���روش���ت���ی و وەرزەک����ان����ی دەک��ات ،ئ��ەوان الیەنێکی مێینە ب��ۆ خ��وا دادەن��ێ��ن �نو ستایشی دەک���ەن،ه���ەروەه���ا خوداکانی شارستانیەتە کۆنەکان دەپهرستن. س��ی��ح��رب��ازی ه����ەروەه����ا بە سوڕانەوەی مانگەوە گرێدراوە، ل��ەم ئ��ای��ن��ەدا م��ان��گ سیمبولی بەهێزی خوداکانە .جێژنەکانی س��ی��ح��رب��ازەک��ان پێیدەوترێت س��اب��ات��س ()Sabbats چوارساباتی سەرەکی بوونی هەیە ئیمبۆلک ( ١ی فیبرواری) بیلتەن ( ٣٠ئاپریل) الماس (٣١ی ج��والی ) ساماهاین ( ٣١ی ئۆکتۆبەر) .زۆرترینی سیحربازەکان بەشێوەی نهێنی ک��اردەک��ەن ،ئەمە دەگەڕێتەوە یەکەم شت بۆ کلتورەکەیان، دووه��ەم شت ب��ۆدووری کردن ل��ەس��ەرک��وت��ک��ردنو ئ����ازاردان،
ب��ەه��ۆی ئ���ەم نهێنیکارییەوە ناکرێت ب��ە ئاسانی بزانرێت ژمارەی ئەو کەسانەی خەریکی ئەم ئایینەن چەند کەسن .سیحر ب���ازە نوێیەکان سیحر بەکار دەهێنێن ب��ۆ دوو مەبەست، ی��ەک��ەم ب��ۆ ئەفسوونکردن، دووه��ەم بۆ گەشەپێدانی رۆح، بەگەشەپێدانی رۆحەکە دەوترێت سیحری پێشکەوتوو و ،ئامانج لێی بریتییە لەگەیشتن بە خودا، ی��ان خ��وداک��ان ،ی��ان گەیشتن بە ئاستێکی ب��ەرزی رۆحی. هەروەها سیحربازەکان دەڵێن سیحری زیانبەخش تەنها زیان ب��ەوە دەگەێنیت کە سێحرەکە دەنێرێت. سیحربازەکان لەورۆژەوەی م��رۆڤ��ەک��ان لەگروپگەلێکی جۆربەجۆردا خۆیان رێکخستووە بوونیان ه��ەی��ە .هونەرەکانی پێش مێژووجگە لەرێورەسمی سیحری بۆ دڵنییا بوونەوەیە لەراوکردنێکی سەرکەوتووانە، زۆرک���ەس لەسەرئەو بڕوایەن س��ی��ح��رب��ازی ل��ەن��ێ��و کلتورو فۆلکلۆری خەڵکی سەردەمی کۆندا پێگەیی تایبەتی هەبووە، لەنێورۆمییەکانو بەتایبەتی یۆنانییەکاندا ،یاسایەکی رۆمی ج���ی���اوازی دەک����ات لەنێوان سیحری باشو خراپدا ،بۆسیحرە خراپەکەش سزای داناوە ،کاتێک ئاینی مەسیحی پ��ەرەی سەند، جیاوازیەکە سڕایەوەو سیحربازی بەسترایەوە بەپەرستنی شەیتان. لەئەوروپادا لەسەرەتای سەدەی هەشتەمی زاینیدا سیحربازەکان ت��ۆم��ەت��ب��ارک��ران ب��ە گروپێکی گومڕا ( )heresyو کڵیسەی م��ەس��ی��ح��ی چ���االک���ی زۆری بەدژیان بەڕێخست لەسەرەتای س���ەدەی ی��ازدەه��ەم��ی زاینییدا رێبەرانی ئایینی فرمانی مردنی گروپە گومڕاکانیان بە سووتاندن دەرک���رد .لەکاتی لێپرسینەوە لە ب��ی��روب��اوەڕ لە دەوروب���ەری ساڵی ( )١٢٣٠ی زاینیدا ک��اری زۆر ل��ەالی��ەن کلیسەوە ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەو تەمبێکردن، ی���ان گ��ۆڕی��ن��ی ب��ی��رو ب���اوەڕی س��ی��ح��رب��ازەک��ان ئەنجامدرا.
ترۆپکی ئ��ازاری سیحربازەکان دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی سەدەی شازدەهەمو سەرەتای سەدەی ح��ەڤ��دەه��ەم کەقوربانییهکی زۆری لێکەوتەوەو زۆربەیان ژن بوون کە بەهەڵە بە سیحربازی تۆمەتباردەکران .لەکۆلۆنییەکانی ئەمریکا لە ناوەراستی سەدەی حەڤدەهەم و سەرەتای سەدەی هەژدەهەمدا کۆمەڵێک خەڵک لە نیوئینگالند بە سیحربازی ت��ۆم��ەت��ب��ارک��ران ،هەندێکیان دورخ���ران���ەوەو هەندێکیشیان کوژران .سزادانو راوەدونانی سیحربازەکان بە ت��وون��دی لە ئ��ەم��ری��ک��ادا ب��ۆ چەندین ساڵ بەردەوامبو .ناسراوترین راوی س��ی��ح��رب��ازەک��ان ل��ە ساڵی( )١٦٩٢ل���ە شارۆچکەی سالمی کۆلۆنی ماساچوسێت ئەنجامدرا .کۆمەڵێک کچی الدێیەک بەشێوەیەکی نهێناوی ئ��ەف��س��وون��ک��راب��وون ،ئ���ەوان بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر دەنگی سەیریان لەخۆیان دەردەهێناو دەی�����ان ق��ی��ژان��دو دەک���ەوت���ن، ئ����ەو گ��وم��ان��ەی ک���ە ئەمانە ئ��ەف��س��وون��ک��راون ،بووبەهۆی ق��ۆڵ��ب��ەس��ت��ک��ران��ی س���ێ ژنو قۆڵبەستکردنی تریش بە دوایدا ه���اتو یەکێک لەقورسترین دادگاییکردنەکان دەستیپێکرد، ن���زی���ی���ک���ەی( )١٥٠کەس تۆمەتبارکران ب��ە سیحربازی لە کۆتاییدا( )١٩ژنو پیاو بە تاوانبارناسرانو لەسێدارەدران. پیاوێک کە بە دژی تۆمەتەکەی ب��وو ،مەحکومکرا ب��ەم��ردن بە لێدانی بەردی گەورە .لەئێستادا م��ێ��ژوون��ووس��ان دەڵ��ێ��ن هەموو ئەوانە بەناراست تۆماتبارکرابوون ل���ە س�����ەدهی حەڤدەهەمدا لەئەمریکا ی��اس��ای ت��وون��د بە دژی سیحربازەکان هەبوو ،بۆیە بە شێوەی سیحربازەکان ن���ه���ێ���ن���یو نا یا سا یی کارەکانی خۆیان ئ��ەن��ج��ام��دەدا .لەساڵی ()١٩٥١دا یاساکان لەئەمریکا گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەردا ه��ات ،بۆیە گروپی جۆربەجۆری سیحربازی
دەرکەوتن و بەئاشکرا دەستیان ب��ە چ��االک��ی ک���ردو لەئێستادا چەندین فێرگەی سیحربازی یەکگرتووەکانی ل���ەواڵت���ە ئەمریکادا کراوەتەوە. ب�������ی�������ڕوڕای ئ���ی���س�ل�ام سەبارەت بەسیحربازی بریتییە لەحەرامکردنی ،بۆیە ئاسان نییە سیحربازەکان بە ئاسانی بتوانن لەنێو کۆمەڵگا ئیسالمییەکاندا چاالکی بکەن ،بۆیە هەندێکجار خۆیان بە شێوەیەک بە ئیسالمەوە دەبەستنەوەووەکو جنگیرو رەماڵ و پێشگۆ ،خۆیان پیشاندەدەن، ی��ان ک��اری س��ەی��ردەک��ەن (بە دروستی نازانرێ ئایا ئەم تاک و گروپانە لەگەڵ گروپە سیحربازە جیهانییەکاندا پەیوەندیان هەیە یان نا ) ،بەاڵم لە میترۆپۆلیسە ئیسالمییەکاندا (وەک ئەستەمبۆڵ و تاران و قاهیرە) چەندین گروپی سیحرباز کە زۆرجار بەراست یان ناراست یان بۆ سوکایەتی شەیتانپەرەستیان پ��ێ��ک��ردن پێدەوترێت چاالکی دەکەن کە زۆرج��ار ئەم گروپانە دەکەونە بەر هێڕشی دەزگا ئەمنییەکان و قۆڵبەستدەکرێن. لەکۆتاییدا پرسیاری زۆرهەیە ک��ە دەب��ێ��ت وهاڵمبدرێتەوە، یەکێک لەگەورەترین پرسیارەکان ئ���ەوەی���ە ئ��ای��ا سیحربازەکان هەموویان پێکەوە پەیوەندییان هەیەو یەک قوتابخانەن؟ ،یان ب��ەش��ێ��وەی دورگ���ە دورگ���ەنو پەیوەندیان پێکەوە نییە؟ .ئایا هەموو کەسێک بەهێشتنەوەی ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەک��ان��ی خۆی دەتوانێت ببێت بە سیحرباز؟ یان ئەو کەسە پێوویستە لەناوکلتوری سیحر با ز ە کا ند ا بتوێتەوە؟.
فیزیا
37
بەکارهێنانی لیمۆ وەک پیل
ئامادەکردنی :ئاكۆ محسین حهسهن
هەموو پیلێک بریتییە لە دوو جەمسەری ئانۆدو کاتۆد کە لە نێو ئەلکترۆلیدێکدان .دەکرێت میوەی لیمۆ وەک ئەلکترۆلیدێک بۆ دروستکردنی پیل بەکار بهێنرێتو کارەبا بەرهەمبهێنرێت، بۆئەو مەبەستە ئێمە پێویستیمان بەم کەرستانەی خوارەوەیە -1چهند لیمۆییهك (چهند زیاتربێت ،زیاتر ڤۆڵتییهت دهست ئهكهویت). -2چهند بزمارێك (بهپێی ژمارهی لیمۆكان). -3چهند پارچه دراوێ��ك كه باشتره ئاسن نهبێت ،لهبهر ئهوهی بزمارهكه ئاسنه . (ئهگهر بزمارهكه ئاسن بوو واباشتره دراوهك �ه مس یان ئهلهمنیۆم بێت ،یان به پیچهوانهوه ،گرنگ ئهوهیه ههردووكیان له یهك جۆر مادده نهبن). -4پێوهری كارهبا ( )multi meterبۆ ئهوهی ڤۆڵتییهكهی پێ بپێوین نهشبێت ئاساییه . - 5گلۆپێك باشتره لهجۆری ()light emitting diodeبیت. - 6چهند پارچه وایهرێك. دوای ئامادەکردنی ئەم کەرستانە پێکەوە پیل دروستدەکەین. بزمارهكه بینه لهگهڵ دراوهكه له لیمۆكهی بچهقێنه بهرامبهری یهكتر ،وهك وێنەکە (وێنەی ژمارە )١
سهیری وێنهكه بكهن 1ڤۆلت ئهدات (وێنەی ژمارە )٢ گلۆپهكه ئههینین تاقی ئهكهینهوه
ئهمهیان له رووناكی زۆر رووندا دیارنییه (وێنەی ژمارە )٣
بزمارهكه بارگهی سالیب دەبێتو دراوهك �هش بارگهی موجهبی دەبێت .ڤۆڵتی پیوهرهكه ئههێنین بۆئهوهی بزانین چهند ڤۆلت ئهدات.
لەتاریکیدا بەجوانی دەردەکەوێت (وێنەی ژمارە )٤ دوای ئهوه ئهیكهین به چوار دانه لیمۆ!
لیمۆكان بهشێوهیهك پێكهوه ئهبهستینهوه ،ڤۆڵتییهكان كۆ ئهكرێنهوه كه پێی دهڵێن دوای یهكبهستن (وێنەی ژمارە )٥ سهیری بكهن بزماری یهكهم له پیوهرهكه ئهبهستین دواتر دراوی یهكهم لهبزماری لیمۆی دووهم ئهبهستین، دراوی لیمۆی دووهم له بزماری لیمۆی سییهم ئهبهستین ،دراوی لیمۆی سێیهم له بزماری لیمۆی چوارهم ئهبهستین ،دراوی لیمۆی چوارهم له ئامیری پیوهرهكه ئهبهستینو سهیری ژمارهی سهر ئامیرهكه بكهن بریتییه له ()3.5ڤۆلت بهم شیوهیه توانیمان ڤۆلتیهی كارهبا له لیمۆ وهربگرین، بۆ دلنیابوون لهم بابهته ئێوهش ئهتوانن تاقی بكهنهوه.
ئابووری
38
ئابووری
ئەگەر تیرۆریستەکان بیرەنەوتەکانی سعودی ه بتەقێننەوە؛ چی روودەدات؟ وایدابنێ تیرۆریستەکان ه��ێ��رش��ی��ان ک���ردوەت���ە سەر گەورەترین سەرچاوەی نەوتی جیهان لەباشوری عەرەبستانو دوای ئ���ەوە ن��رخ��ی نەوت بەشێوەی سەرسوڕهێنەر فڕیوە، دەب��ێ��ت س��ەرۆک��ی واڵتانیتر دوای ئەو روداوە چیبکەن؟ ل��ەم��ان��گ��ی راب�������ردوودا گ��روپ��ێ��ک لەکاربەدەستانی پ����ێ����ش����ووی وی��ل�ای����ەت����ە ئەمریکاو یەکگرتووەکانی ئ���ەف���س���ەران���ی پ���ل���ەب���ەرزی ع���ەس���ک���ەریو پسپۆڕانی ئ��اب��وری ،لەدانیشتنێکی سێ
لیکۆڵینەوەیان کاتژمێریدا ل��ەس��ەررێ��گ��ەک��ان��ی ب����ەردەم ئەمریکا ،ئەگەرگریمانەیەکی وا رووب����دات ک���رد .لەنێو ژورێکی هوتێلێکدا لەواشنتۆن ئەم کۆبونەوەیە کە بەشاشەی گ��ەورە گ��ەورە گەمارۆدرابوو ئەنجامدرا ،ئەندامانی گروپەکە گەیشتن بەئانجامێکی زۆر ی لهماوهیهك نائۆمـێدکەر: كهمدا ،هیچ رێگە چارەیەکی گرنگ بۆ بەرەنگاربوونەوەی قەیرانی لەو شێوەیە لە وزەدا بوونی نییە. ستیفن هدلی ،راوێژکاری
پێشووی ئاسایشی نەتەوەیی ج�������ۆرج دەب����ل����ی����و ب���ۆش دەپ���رس���ێ���ت ":چ���ۆن ئێمە هێشتمان ئ���ەم ب���ارۆدۆخ���ە بێتە ئ���اراوە؟ سەرۆککۆمار چ��ۆن واڵم���ی ئ��ەم پرسیارە دەدات����ەوە ک��ە ئێمە لەبیست س��اڵ��ی راب������ردوودا ئاگامان لەبەستراوەیمان بە نەوتەوە نەبووە ،لەکاتێکدا هەموومان باسی سەربەخۆییمان لەوزەدا دەک���رد ،چ��ۆن گەشتین بەم بارودۆخە؟" ئ���ام���ان���ج���ی س���ەرەک���ی گ��روپ��ێ��ک��ی راوێ����ژک����اری
ق��ازان��ج��ن��ەوی��س��ت بەناوی" ئاسایشی وزەی داهاتووی ئ��ەم��ری��ک��ا" ( )SAFEکە ل��ەک��ۆم��ەڵ��ێ��ک ئەفسەری بەڕێوەبەرانی خانەنشینو ب���ازەرگ���ان���ی دروس���ت���ب���ووە هێنانەگۆڕی ئەم پرسیارەیە، ت��اوەک��و کێشەی وزە ببەنە ئاستی ئاسایشی نەتەوەیی واڵتەوە. گ����روپ����ی ()SAFE ل��ەس��ەر ئ��ەزم��وون��ی ئەندامە ع��ەس��ک��ەری��ی��ەک��ان��ی لەیاری جەنگدا ،لەکاتی دروستبوونی ئەم گروپەوە لەساڵی ٢٠٠٥دا
تا ئێستا چەندینجار دانیشتنی ق��س��ەک��ردنو هاوشێوەسازی ش��ەپ��ۆل��ی ل��ێ��دان��ی نەوتیان دروس��ت��ک��ردووە ،ب��ەاڵم وەک راب����ی دی��ام��ون��د سەرۆکی گ��روپ��ەک��ە ب��ە ئامادەبووانی وت���ب���وو ،ئ���ەوک���ات���ە نرخی بەرمێلێک ن��ەوت تەنها ٦٠ دۆالر ب����وو ،ب����ەاڵم ئێستا نزییکەی ( ) ١٠٠دۆالرە. بەوتەی ئەو " :بەداخەوە، زۆرئاسانترلەساڵی ئێستا ٢٠٠٥دەکرێت قسە لەسەر قەیرانەکە بکەیین". درز ل��ەت��ۆڕی ئاسایشی
عەرەبستانی سعودی رووداوەک���ان���ی بەهاری ع��ەرەب �یو قەیرانی لیبیا کە ب��ەه��ۆی��ان��ەوە ن��رخ��ی نەوت ب��ەرزب��ووی��ەوەو گەیشت بە ب���ەرزت���ری���ن ئ��اس��ت��ی خۆی ل��ەدوو ساڵی راب��ردوودا واتە لەکاتی قەیرانە ئابورییەکە ب�����ەدواوە ،ی��ارم��ەت��ی زۆری ب���ۆ ب���ەراوردک���ردن���ەک���ان���ی گ���روپ���ەک���ە رەخ���س���ان���دوە. هەرچەند گۆڕانکاری گەورە ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ناوەڕاستدا روییداوەو نەوتی لیبیا لەبازاڕ سراوەتەوە ،بەاڵم هاوسەنگی ب�����ازار ب��ەه��ۆی م��ت��م��ان��ە بە وەربەرهێنانی نەوت لەالیەن ع��ەرەب��س��ت��ان��ەوە تێکنەچوو، ئ���ەگ���ەر پ��ێ��ووی��س��ت بکات عەرەبستان دەتوانێت چەندین میلیۆن بەرمیل ن��ەوت زیاتر لەئێستا بەرهەم بهێنێت. ب�������ۆی�������ە ب������ەه������ۆی هاوشێوەسازی شەپۆلی لێدانی ن���ەوت ب��ەش��ێ��وەی سروشتی حکومەتەکان ناچاردەکات ن�هه��ێ��ڵ��ن ت����ۆڕی ئاسایشی عەرەبستانی سعودی تووشی الوازی ب��ب��ێ��ت ،بەتایبەتی تەسەوری ئەوە دەکەن لەدوای هێرشێکی تروریستی بۆسەر بیر نەوتییەکانی عەبقیق لەوانەیە چ��ی روب����دات ( .عەبقیق شوێنێکە کە لەساڵی ٢٠٠٦دا هێرشێکی تیرۆریستی راستی روی���داو ب��ووب��ەه��ۆی ئەوەی نرخی نەوت بازدانێکی لەناکاو بدات ). ڤییدیویەکان ش���اش���ە پ��ی��ش��ان��ی��ان دەدا ک��ە نرخی لیترێک بەنزین لەوەها کاتێکدا دەب��ێ��ت ب��ە ( )١.٥٨دۆالر واتە سەدا حەفتا بەرزدەبێتەوە، بۆ ب��ەرەوڕوو بوونەوە لەگەڵ ئ���ەم ه��ەڵ��ک��ش��ان��ی نرخەدا، یەکەمین هەڵبژاردن بریتیبوو ل��ەئ��ازادک��ردن��ی پاشەکەوتە ئ��ی��س��ت��رات��ی��ژی��ی��ەک��ان��ی نەوت لەئەمریکادا .ب��ەاڵم بەشدار ب��ووان ئاماژەیان بەوەکرد لە ئێستاشدا ئۆباما بە هاوئاهەنگی ل��ەگ��ەڵ یەکیەتی ئەوروپادا
ل��ەم پاشەکەوتە ئیستراتژییە وەک��و جووڵێنەری ئابوری سوودوەردەگرێتو خراوەتە بازارەوە. ستوارت ئایزنشتات کە لە کۆبوونوەکەدا رۆڵی وەزارەتی دارای��ی دەگێڕا ،بەسەرنجدان بەئەزموونی خ��ۆی لەپلەی جیگری وەزی��ر لەحکومەتی ک��ل��ی��ن��ت��ن��داو راوێ����ژک����اری سیاسەتەکانی ب�������ەرزی ن��اوخ��ۆ لەحکومەتی جیمی ک���ارت���ەر ل��ەک��ات��ی قەیرانی ن���ەوەت لەسااڵنی ١٩٧٠دا دەڵێت":هەرچی زیاتر لەم پ��اش��ەک��ەوت��ە ئیستراتیژییە سوود وەربگیریەت ،بایەخی کەمتری بۆ دابەزاندنی نرخ دەبێت ،بەکارهێنانی لەئێستادا، بەهۆی قەیرانەکانی لیبیاوە، ت��اڕادەی��ەک��ی زۆر لەبایەخی هێناوەتە خوارەوە ،بەکارهێنانی بۆجارێکیتر ،ت��ائ��ەو کاتەی قەیرانێکی راستەقینە رونەدات (وەک�����و داب���ەزی���ن���ی زۆری هەناردەی ن��ەوت بۆ ب��ازار ) تەنها دەبێت بەهۆی ئەوەی لەبایەخی داببەزێت". ئ���اری فلشێر وتەبێژی پ��ێ��ش��ووی ک��ۆش��ک��ی سپی کەرۆڵی راوێژکاری سەرۆکی ئ��ەم��ری��ک��ا ل���ە یارییەکەدا دەب��ی��ن��ی ،هەندێک ئایدیایی بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی ن�����ەوت پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��رد کە ج��ۆرج ب��ۆش یەکێک لەوانە
بوو پشتگیری لێدەکرد ،بەاڵم نەیتوانی پشتگیری کۆنگرە ب��ەدەس��ت��ب��ه��ێ��ن��ێ��ت ،یەکێک ل��ەئ��ای��دی��اک��ان��ی بریتیبوو لە وەبەرهێنانی نەوت لەناوچەی پ��ارێ��زراو بۆ گیانلەبەران ،لە ناوچەی جەمسەری باکور لە ئەالسکا . ف��ل��ش��ێ��ر دەڵ���ێ���ت"ی���ان دەرگاکانی ئەمریکا بکەنەوەو ئەو ناوچانەی کە تاوەکو ئێستا ناوچەی قەدەغە کراوبوون بەکاربهێنن وەک��و ناوچەی پارێزراوی گیانلەبەرانی کێوی جەمسەری ،نەوتی قەراغەکانی دەری�����ا ،ن���ەوت���ی نەتەوەیی ی���ان ئ���ەوەت���ا لەئاراستەی پ���ێ���چ���ەوان���ەدا ی��ەک��ج��ار بۆ هەمیشە ئەمریکا سەوزبکەن. لەبەرامبەری مێژوودا ئەنجامی هەرکارێکیتر جگە لەمدوانە خۆهەڵخڵەتاندنە" بەاڵم هادلی ئەم بارودوخە دووهەڵبژاردنییەی الراست نییەو بە فلشێردەڵێت" بەڵێ، تۆ ئەم دورێگەیە لەبەرامبەری یەکترییدا دادەنیت ،لێگەڕێ تاوەکو لەوەزیری وزە بپرسین بزانیین ئەمدوانە دژبەیەکن، ی���ان دەت���وان���ن ت���ەواوک���ەری یەکتریبن؟" کڕینی باتری جان هافمایستر ،سەرۆکی پێشووی کۆمپانیای نەوتی شێل کە رۆڵی وەزیری وزەی دەگ��ێ��ڕا ،ئ��ام��اژەی بەوەکرد
39
تێکۆشان بۆ سیاسەتێکی وزەی درێژخایەن ،لەگەڵ قەیرانێکی کاتییدا ج��ی��اوازی هەیە ": ئێمە پێوستی کورتخایەن و مامناوەندخایەنمان هەیە ک���ە ت��ەن��ه��ا بەسووتەمەنی ه��ای��درۆک��ارب��ۆن چارەسەر دەبێت ،ب��ەاڵم کەس ناچێت ب���ات���ری ب��ک��رێ��ت چونکه ئۆتۆمبێلی گونجاو بۆ باتری بوونی نییە ،ئێمە دەبێت هەم س���ەرچ���اوەی پ��ێ��وی��س��ت بۆ ١٠تا ١٥ساڵی داهاتوو لە هایدرۆکاربۆن فەراهەم بکەین و ه��ەم رێگەیەک بۆ چوون بەرەو ئابوری سەوز بدۆزینەوە ک��ە پێوویستی ک��ەم��ت��ری بە نەوتو گاز هەبێت". ب��ەه��ۆی سنورداربوونی هەڵبژاردنە کورتخایەنەکان، ح��ک��وم��ەت��ە گریمانەییەکە بەودەرئەنجامەی گەیشت ک���ە ( )SAFEپشتگیری لێدەکات":بەکارهێنانی زیاتری نەوتی بەرهەمهاتوو لەئەمریکا وەک��و چارەسەرێکی کاتیو ئۆتۆمبێلی بەرهەمهێنانی کارەبایی بۆ کەمکردنەوەی بەستراوەیی بە نەوت" ج����اس����ت����ی����ن ک����ی����چ، وت��ەب��ێ��ژی ( )SAFEپێش ل��ەه��اوش��ێ��وەس��ازی��ی��ەک��ە لە چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن��ێ��ک��دا وت���ی": باشترین رێگە بۆ ئاسایشی ئابوریو هەڵبژاردن لەئاستی نەتەوەییدا ،بچرانی پەیوەندی
ن��ێ��وان گواستنەوەونەوتە. کاتێک خەڵک دەڵ��ێ��ن ئێمە پێویستیمان بە وزەی خۆرو باو خەڵوزی بەردینی زیاترە بۆ کەمکردنەوەی بەستراوەیمان ب��ە ن��ەوت��ەوە ب��ەو هۆکارەیە ن��ەوت بۆ گواستنەوە بەکار دەهێنرێت .بۆ بەرهەمهێنانی ک���ارەب���ا ئێمە س���ەرچ���اوەی ت��ر ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ی��ی��ن ،تەنها رێگەی گونجاو بەستنەوەی گ��واس��ت��ن��ەوەی��ە ب���ە ت���ۆڕی کارەباوە". لەراستییدا چوون بەرەو ئۆتۆمبێلی کارەبایی چەندین ساڵی پێویستە ،ئەمە چارەسەر بۆ قەیران بەهۆی دابەزیینی خێرایی بەرهەمهێنانی نەوتەوە نییە ،ب��ەاڵم ه��ەروەک هادڵی لەکۆتایی هاوشێوەسازییەکەدا وت���ی ت��ەن��ه��ا بیرکردنەوەی درێ��ژخ��ای��ەن��ە ک��ە دەتوانێت رێ����گ����ەچ����ارەی زی���ات���ر لە کورتخایەندا بۆ قەیرانی وزە بدۆزێتەوە. " سەرۆک کۆماری ئەمریکا دەب��ێ��ت کارێکی جەسورانە ب��ک��ات؛ ئ��ەم��ە کێشەیەکی گەورە بۆ حوکمرانییەکەیەتی، ئ��ەم��ە ب��ۆئ��ەو ه��ەل��ەو ئێمە دەبێت ببین بە گەورەتریین سەرچاوەی وزە ،وەکو بەشێک لەمدەستپێشخەرییە ئێمە دەبێت نەخشەیەکی شموولی بۆ وزە دابنێین". سەرچاوەNational geographic :
ژینگه
40
ژینگه
ی گازهكانو ی ژینگ ه بههۆ پیسبوون ی مرۆڤ كاریگهرییان لهسهر تهندروست ل���هگ���هڵ پ���هرهس���هن���دن��� ی شۆڕش ی پیشهسازی ی لهبهریتانیادا ی لهسااڵكان ی ( )1868ژینگه س��روش��ت��ی��ش (ئ�����اوو ه���هواو خ���اك) ك��هوت��ه بهرپهالماره بێشومارهكان ی مرۆڤ ،بۆ بهرهو باشتركردن ی ژیان ی مرۆڤایهت ی ئهمه لهالیهك؛ لهالیهك ی ترهوه گورزێك ی كوشندهش بهر ئهو ی ب��واره گرنگه پشتگوێخراوه ی كه نهوهكان ی ئهمڕۆ باجهكه ی دهدهن کهوت .پیسبوون بههۆ ی پاشهڕۆ بهكارهاتووه مانهوه ی پیشهسازییهكان الیهنێك ی تر ی ی ئهمڕۆ م �هت��رس � ی ك��ێ��ش�ه ی مرۆڤایهتیه. كۆمهڵگا ی زیادبوون ی بێگومان بههۆ ی ی دانیشتوان ی ههساره ژم��اره زهویو زۆرب��وون � ی خواست لهسهر كااڵو شتومهك؛ پاشهڕۆ زیانبهخشهكانیش شانبهشان ی ئهم زیادبوونه زۆر دهبێت. پ��ی��س��ب��وون � ی ژی��ن��گ �ه له ی ئ���هم���ڕۆم���ان���دا رۆژگ���������ار بهڵگهیهك ی حاشاههڵنهگره ؛ بۆ چارهسهركردن ی ئهم كێشهیهش بهبیركردنهوهو پێویستمان ی پ�ل�ان���دان���انو ت���وێ���ژی���ن���هوه زان��س��ت��یو م��هی��دان � ی ههیه. ی ی دۆخهكه بچێته بار پێشئهوه ی دانیشتوانو مهترسیدار .چر ك��ۆب��وون�هوهی��ان لهناوچهیهك ی دی���اری���ك���راودا ه��ۆك��ارێ��ك�ه بۆ ب�هك��اره��ێ��ن��ان� ی دهرمانپرژێنه جۆراوجۆره مێروكوژهكان. زۆرج���ار ئ�هم پاشهڕۆیانه لهگهڵ ئاودا تێكهاڵودهبنو دهبنه ی چهندین مهترس ی باڵوبوونهوه م �هت��رس � ی ك��ه ل���هپ���اش���هڕۆژدا ك���اردهك���هن���هس���هر دهرام���هت���ه س��روش��ت��ی��ی�هك��انو سهرهنجام م �هت��رس � ی ل��هس��هر ئاسایش ی نهتهوهی ی دروستدهكات. ئهو گازان ه ی دهبن ه هۆ ی ژهه����راو ی ب���وونو پیسبوون ی
ههوا لهژینگهدا ئهمانهن: ی ی یهكهم ئۆكسید -1گاز كاربۆن (:)CO ی پهیدابوون ی ئهم سهرچاوه گازه دهگهڕێتهوه بۆ سووتان ی ی سوتهمهنیهكان. ن���ات���هواو بهژههراویترین گاز دادهندرێتو مهترسیدارترین پیسبوونه بۆ ه���هوا و زۆر زیانبهخشه بۆ ی مرۆڤو زیندهوهران .نزیكه ی ( )%60ئهم گازه سهرچاوهكه دهگ �هڕێ��ت �هوه ب��ۆ هۆكارهكان ی هاتوچۆ. كاریگهرییهكان ی بۆسهر مرۆڤ: ی -1خ���وێ���ن ت����وان����ا ی ئۆكسجین ی گ��واس��ت��ن��هوه نامێنێت بۆ خانهكان ی لهش ،واته
ی دهبێت. ژههراو ی زۆربێت دهبێته -2ڕاده ی لهخۆچوونو مردن. هۆ ی ی گۆگردید -2گ���از هایدرۆجین (:)H2S ئ���هم گ����ازه لهئهنجام ی س���ووت���ان��� ی ئ����هو م����ادان����هوه پهیدادهبێت ك��هوا گۆگردیان ی تێدایه .بۆن ی وهك هێلكه ی پیس ب���ووه ،لهشیبوونهوه مادده ئهندامیهكان دروستدهبێت وهك لهزێرابهكاندا .گازێك ی ی كوشندهیه وهك (CO، ژههراو .)HCN كاریگهرییهكان ی بۆسهر مرۆڤ: -1لهگهڵ هیمۆگلۆبین ی ی خوێندا ی�هك دهگرێت ڕێژه
ئ��وك��س��ج��ی��ن ل���هن���او لهشدا كهمدهكاتهوه. -2ك���ارل���ێ���ك ل���هس���هر ی كۆئهندامهكان ی دهمار. سهنتهر -3گازگۆڕك ێ دهشێوێن ی ی تهنگهنهفهسی. كه دهبێتههۆ -4داهێژانو لهبیركردنهوه. ی كۆئهندام ی -5چوزانهوه ههناسهو چاو. -6دهچ��ێ��ت �ه ن���او لهش ی ی ی ك����ردار م����رۆڤ ل �هرێ��گ �ه ههناسهدانهوه. ی ی دوانۆكسید -3گ��از كاربۆن (:)CO2 ئ���هم گ����ازه لهئهنجام ی سووتان ی مادده سووتهمهنیهكانو ی گركانهكانو ت���هق���ی���ن���هوه ه���هن���اس���هدان��� ی ب����وون����هوهره
زی���ن���دووهك���انو سووتاندن ی تهنه ئهندامییهكان پهیدادهبێت، بایهخێك ی گرنگ ی بۆ رووهك ههیه كهمتر نییه لهبایهخ ی ئۆكسجین بۆ م��رۆڤو ئ��اژهڵ ماددهكان ی ی ئهم گازه لهبهرگ ی تر .رێژه ی گ���ازی���دا (.)%0.03ڕێ��������ژه ی زی��ادب��ك��ات ل �هه �هوادا لهئاو دهری��او زهریاكاندا دهتوێتهوهو ترشێك ی الواز پێكدێت (ترش ی ێ كاربۆنیك) .ل�هگ�هڵ ههند لهنیشتوهكاندا كارلێكدهكات ك���ارب���ۆن���اتو بیكاربۆنات ی كالسیۆم دروستدهبێت .ڕووهك ی كاربۆن ی دوانهئۆكسید گاز ی تیشكهپێكهاتندا ل���هك���ردار بهكاردههێنێت .زیاد بهكارهێنان ی ی ی دار سوتهمهنیو بڕینهوه ی دارستانهكانو كهمكردنهوه ی ن��اوچ��ه س���هوزهك���ان ڕێ����ژه ( )CO2زی��ادك��ردوهو بووهته ی ی پله ی ب��هرزب��وون��هوه ه��ۆ ی كه پێیدهوترێت گهرم ی زهو (قهتیس بووون ی گهرمی). كاریگهرییهكان ی بۆسهر مرۆڤ: ی -1زی��ادب��وون�� ی ڕێ���ژه ئهم گازه لهههوادا دهبێتههۆی تهنگهنهفهسی. -2د ڵ ههڵچون. ی ئهندامهكان ی -3چوزانهوه كۆئهندام ی ههناسه. ی ی دوانۆكسید -4گ��از گۆگرد :SO2 گ��ازێ��ك�� ی ترشهڵۆكهو ب��ۆن��ێ��ك � ی ن��اخ��ۆش�� ی ههیه. ی ترشهباران بهتایبهت دهبێتههۆ ل���هش���اره گ���هورهك���ان���دا ،كه ی پیسبوون ی خاكو دهبێته هۆ ڕووهكو ڕوبارو دهریاچهكانو ئ����اوهڕۆك����ان .ل �هگ �ه ڵ تهم ی دووكهاڵویدا تێكهڵدهبێت زیان ی گهوره دروستدهکات .ئهم گازه ی دهگهڕێتهوه بۆ: سهرچاوهكه ی بوركانهكان -1سهرچاوه
یان گركانهكانو ئاوهگهراوهكانو مادده ئهندامییه شیكراوهكان. -2سهرچاوه مرۆییهكان ی سووتان ی سوتهمهنی كهبههۆ ی ماددهئهندامیهكانو توانهوه گانزاكان..هتد. كاریگهرییهكان ی بۆ سهر مرۆڤ: -1ك����اردهك����ات����ه سهر كۆئهندام ی ههناسه بهگشتی. -2دهماره ڕهقی. -3مردن. ی چاو. -4چوزانهوه ی ی دوانهئۆكسید -5گاز نایترۆجین (:)NO2 ی ئهم گازهو گازهكان ی تر نایترۆجین پێكدێت لهئهنجام ی سووتان ی م��ادده ئهندامیهكان ی ئۆتۆمبێلو وه ل����هگ����از ک ب��اره��هڵ��گ��رهك��انو ههندێ ی پیشهسازی .لهگه ڵ كارگه ههڵم ی ئ��او ل���هه���هوادا ترش پ��ێ��ك��دێ��ت (ت��رش�� ی ن�هت��ری��ك) و ت��رش �هب��اران پێكدێت ،وه كاردهكاته سهرچین ی ئۆزۆن. ئ���هم گ���ازه دهب��ێ��ت �ه هۆی ی كۆئهندام ی ههناسهو چوزانهوه چاو. ی ترشه باران: 6ـ كاریگهر ی ی كردار ئهم بارانه بههۆ ی باراندا ئهم گازانهوه كه لهئاو شیدهبنهوه پهیدادهبێت .ترشه ی خراپ ی ههیه ب��اران كاریگهر لهسهر ژینگه وهك: ی ترشیهت ی -1پ���ل���ه ی ك��ان��ی��او دهریاچهكان ئ���او بهرزدهكاتهوه. -2زی������ان ب����هخ����اك و ژیان ی رووهك و دارستانهكان دهگهیهنێت. ی -3كار لهتێكدان ی مادده بیناو شوێنهدێرینهكان دهكات. -4مهترس ی ههیه بۆسهر لهناوچوون ی سامان ی زیندهوهران ی دهریاو زهریاكاندا. لهناو ئاو ی پیسبوون ی -5دهبێته هۆ خ��اكو ژهه��راوی��ب��وون� ی مادده ئهندامییهكان ی خاك. -7قوڕقوشم (:)Pb ل����هك����ان����زا ق������ورسو ژههراوییهكانو زۆرباڵوهكان ئ���هژم���ێ���ردرێ���ت.ل���هه���هوادا
ل �هس �هرچ��اوه سروشتیهكانو م��رۆی��ی�هك��ان�هوه دروستدهبێت ه �هرچ �هن��ده ل �ه ( )%20ئهو ی ك �ه لهههوادا ق��ورق��وش��م �ه ههیه ئهگهڕێتهوه بۆ دووكهڵ ی ئ��ۆت��ۆم��ۆب��ێ �لو هۆكارهكان ی ی گواستنهوه .قوڕقوشم ت��ر دهخ���رێ���ت���هس���هر ب��هن��زی��ن بۆ نههێشتن ی لهرزینو تهقهتهق ی ی چوارهم ئۆتۆمۆبێل بهشێوه ی قوڕقوشم (،)C2H5Pb4 ئهپیل پاش سووتان ی بهنزین قوڕقوشم دهچێته ههواوهو پیسبوون ی ههوا ی دهكات بهتایبهت ئهو شارانه دانیشتوان ی چڕن. كاریگهرییهكان ی بۆ سهر مرۆڤ: ی سهرئێشهو -1دهبێته هۆ ک جاریش الوازیو ه�هن��دێ� لهخۆچونو مردن. ی دروستبوون ی -2ڕێ��ژه هیمۆگلۆبین ی خوێن كهمدهكات ج��ێ� ی ك��ال��س��ی��ۆم دهگرێتهوه لهئێسكدا. ی ی شپرزه -3دهبێته هۆ دهروونیو نهخهوتن. ی دواكهوتن ی -4دهبێته هۆ مێشك ی م��ن��داڵو شێواندن ی منداڵو لهباربردن. ی ی دوانهئۆكسید -8گاز ئازۆت: گ��ازێ��ك�� ی ژهه����راوی����یو پ��ی��س��ك�هره ك �ه ل �ه دووكهڵ ی ی ئۆتۆمبیلو ههندێك پیشهساز ی پێكدێت. كیمیاو كاریگهرییهكان ی بۆ سهر مرۆڤ: -1تێكدانو ههڵئاوسان ی سییهكان. -2كاریگهری ی ههیه لهسهر بینینو قوڕقوڕاگه. ی ی بۆر -3س��ووت��ان �هوه ههناسه. ی ئ������ۆزۆن -9گ��������از (:)Ozone-O3 ه���هرچ���هن���ده ئ���هم گ���ازه ب �هرێ��ژهی �هك � ی ك���هم لهبهرگ ی ی گازیدا بوون ی ههیه ،رێژهكه لهنێوان (صفر 0.07 _+بهش لهملیۆن) ئ�����هم گ������ازه لهچین ی س��ت��رات��وس��ف��ی��ر دا ه��هی��ه كه
ی دێته ب���هدووهم ب�هرگ� ی گ��از ی لهئاست ی ئهژماركردن ب �هرز ی دهری��ا ()100-80كم. روو ی خوارهوه ئۆزۆن لهچین ی ههوا ی دروستدهبێت لهو پیساییانه دهردهپ���هڕێ���ت لههـۆیهكان ی گـواستنهوهو ئامێرهكان ی تر كه هایدرۆكاربۆنیان ههیه( .فریۆن كه لهساركهرهوهكاندا ههیهو ی پیشهسازیهكان ی تر). لهزۆربه كاریگهرییهكان ی بۆ سهر مرۆڤ: -1ك����اردهك����ات����هس����هر تهندروست ی مرۆڤ .بهههناسه وهرگ���رت���ن��� ی ب��ڕێ��ك�� ی كهم ی كۆئهندام ی ههناسه چوزانهوه دهكات لهوانهیه مردنیش. ی -2ئ����هم گ�����ازه زهو لهتیشكه دهپ�����ارێ�����زێ�����ت زی��ان��ب�هخ��ش�هك��ان� ی گ����هردوون بهتایبهت ی تیشك ی ژێر ی س��وورو سهرو وهنهوشهیی. -3 بهر كهو تنی ت���ی���ش���ك��� ی ی س���������هروو وهن���هوش���هی��� ی ی دهب����ێ����ت����ه ه�����ۆ ی ب���ووران���هوهو سووتانهوه پێستو تووڕهبوونو خورانو سهرهتان ی بێست. -4ل �هن��اوب��ردن � ی ترش ی ناوك ی ( )DNAكه بهرپرسه لهسیفات ی بۆماوهیی. ی -5دروس��ت��ك��ردن� ی ئاو سپ ی لهچاو یان كوێركردن. -6تێكچون ی كۆئهندام ی ی لهش. بهرگر -7پیربوون ی پێش وهخت. ی -8ك����هم����ك����ردن����هوه بهروبوم ی كشتوكاڵی. -9زیانگهیاندن بهئاژهڵ. -10زیانگهیاندن بهماسیو بهروبوومهكانی. ی ی پله -11بهرزبوونهوه ی زهویو گ �هرم � ی س����هرڕوو ی ی ئاست ی ڕوو ب�هرزب��وون�هوه دهریا. ی میسان -10گ������از (:)CH4 ی ی م��ی��س��ان لهگاز گ���از
41
ی كانزاكان س��روش��ت�یو گ���از لهكات ی دهرهێنان ی خهڵووزدا بوون ی ههیهو بهرههمێك ی الوهك ی كارگهكان ی پااڵوتنه .لهئهنجام ی ی گهنین ( ) decomposition تهنهئهندامیهكان لهزۆنگاوهكاندا دروس���ت���دهب���ێ���ت ،ه���هروهه���ا ی بهرههمهێنان ی ل�هك��ێ��ڵ��گ�ه دروستدهبێت. چهڵتوكیش ه �هروهه��ا ل�هالی�هن چهندجۆر ل���هئ���اژهڵ ب �هت��ای��ب �هت � ی (گ���او مانگاو مهڕ) وهك بهرههمێك ی ی كاوێژكردنو الوهك ی پڕۆسه ههرسكردن بهرههمدههێندرێتو دهرژێ��ت �ه نێو بهرگ ی گازیهوه بهرههمهێنانو ی ب���هرێ���گ���ه ی ی خهڵووزو گاز گواستنهوه سروشتیو نهوت. كاریگهرییهكان ی بۆ سهر مرۆڤ: ی -1ك���اری���گ���هر ه����هی����ه ل���هس���هر بهرزبوونهو هی ی گهرم ی پله ی زهوی. گۆ ك�����ه ()20 ج����ار زی���ات���ره لهكاریگهریهتی ی ی دوانهئۆكسید گاز كاربۆن. -11سهرچاوهكان ی ووزه: س���هرچ���اوهك���ان��� ی س���وود لێوهرگرتن لهسهرچاوهكان ی ی سووتهمهن ی بریتیه لهخهڵووز ب�هردی��ن ،گ��از ،بهنزین ،نهوت ی رهش..ه���ت���د؛ لهسووتان ی ه���هری���هك ل���هم س���هرچ���اوان���ه ی دهرچ����وون���� ی دهب��ێ��ت��ه ه����ۆ ی وهك ه���هن���دێ���ك رهگ�������هز (رادیۆمو یۆرانیۆم) لهئهنجام ی ی بهردین سووتان ی خ �هڵ��ووز ی كبریتو له ( )5-0.3م��واد ی ( )%50خۆڵهمیش ی وهرێ���ژه لێدهكهوێتهوه. كاریگهرییهكان ی بۆ سهر مرۆڤ: ی -1دهب�����ێ�����ت�����هه�����ۆ تهنگهنهفهسیو رشانهوه. ی ی بۆر -2س��ووت��ان �هوه ههناسهدان. -3شڵهژانو تووڕهبوونو سهرگێژ خواردن.
ی گرنگترین ئ �هو گازانه ك �ه لهئۆتۆمبێل دهردهچێت ی ل���هئ���هن���ج���ام��� ی ن�����ات�����هواو سووتهمهنیو كاریگهرییان ههیه لهسهر پیسبوون ی ههوا: ی -1پ����ێ����ك����ه����ات����وو ه��ای��درۆك��ارب��ۆن � ی نهسووتاو (بارفینیاتو ئۆرفینیات). ی -2پ������اش������م������اوه هایدرۆكاربۆنیك (ئهستیلین). ی -3پ����ێ����ك����ه����ات����وو هایدرۆكاربۆن ی كهمسووتاو (ترشیات ی كاربۆن). ی -4پ����ێ����ك����ه����ات����وو ی كاربۆن (یهكهم كهمسووتاو ی ئۆكسیدو دووهم ئۆكسید كاربۆن). ی كبریت. -5ئۆكسید ی ئۆزۆن. -6ئۆكسید ی رهساس. -7ئۆكسید سهرچاوهكان: kurdchemists.org -1 usgs.gov -2 -3ئ���هن���دازی���ار .محمد ی ژینگهو م��هح��وی ،گ��ۆڤ��ار ژی��ان ،بهڕێوهبهرایهت ی گشت ی ه����ۆش����ی����اریو راگ���هی���ان���دن لهوهزارهت ی ژینگه دهریدهكات، ی ،2007 ژم���اره ( ،)1ئ���ادار ال.11 -4پ .د .ئ��ازاد محمد ی امین نهقشبهندی ،جوگرافیا ك �هش��وو ئ���اوو ه���هوا ،بهرگ ی یهكهم ،چاپ ی یهكهم.2007 ، ال.17-12 ژینگهپارێزییو -5 ی پیسبوون ی ژی��ن��گ�هو دی����اده قهتیسبوون ی گهرما ،و .پرشنگ حمه امین ،ال.23-21 -6هیكل ری��اض رافت، االنسان والتلوث البیئی ،بغداد، .2006 -7پ .د .ئ��ازاد محمد ی نقشبهندی ،گهرمبوون ی گۆ ی لهسهر زهویو ك��اری��گ �هر ههرێم ی كوردستان ی عێراق، ههولێر ،2008 ،ال.40-38 م .سهردار عهبدولڕهحمان بهكالیۆریۆس لهزانست ی جوگرافیا
فیزیا
42
چۆن لەیەککاتدا لەدوو شوێندا ههبین؟ لەوانەیە ئەمە جێگەی سەرسوڕمان بێت چۆن دەکرێت لەیەککاتدا لەدووشوێنی جیاوازدا بین؟ بۆ نموونە لەمالەوەو لە فەرمانگەش، یان لەسەر مانگ ،رەنگە ئەمە زۆرتر خەیاڵێکی منداڵی بێت ،بەاڵم بە پێی زانستی نوێ ئەم شتە رێگەپێدراوە ،واتە دەکرێت لەیەککاتدا لەدووشوێنی جیاوازدا بینو دووری ئەم دوو شوێنەش لەیەکتری دەکرێت هەر دوورییەک بێت ،واتە دەکرێت لەیەککاتدا لەدوو شوێنی زۆر دوورلەیەکتری لەیەککاتدا ئامادەببین ،تاقیکردنەوەکان ئەمەیان بۆ فۆتۆنەکان (ئەو تەنۆلکانەی رووناکی لێدروستکراوە )و ئەلکترۆنەکان (یەکێک لەپێکهاتەکانی مادە) سەلماندووە ،ئێستا زانایان لەهەوڵدان بۆ تەنۆلکەی زۆر گەورەتر ئەمە تاقیبکەنەوە .ئەمە ئێوەو راپۆڕتی گۆڤاری نیوساینتیست لەم بارەوە. ل��ەوان��ەی��ە ل��ە جیهانی راس��ت��ی��ی��دا ،ئ��ام��ادەب��وون لە دوو ش��ووێ��ن لەیەککاتدا رێ����گ����ەپ����ێ����ن����ەدراو بێت، ب����ەاڵم ب��ەپ��ێ��ی یاساکانی ک��وان��ت��ەم ش��ت��ی لەوجۆرە رێ��گ��ە پ���ێ���دراوە ،لەئێستادا زان��ای��ان تاقیکردنەوەیەکیان دروس����ت����ک����ردووە تاوەکو لێکۆڵینەوە لەسەر ئەم بابەتە ب��ک��ەن .تاقیکردنەوەیەکی س��ەرس��وڕه��ێ��ن��ەر ک��ە بڕیارە ل���ەودا دوو ش��وێ��ن هەبێت لەهەستیارترین ی��ەک��ێ��ک��ە ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەک��ان دەب���ارەی تیوری کوانتەمییەوە .بەوتەی توێژەران گۆیەک کە چەندین میلیۆن ئەتۆمی تێدایە دەخنە سەریەکكەوتن دۆخ�����ی ( )Superpositionتاوەکو لە شوێنە جۆربەجۆرەکاندا جێگیر ببێت. ل���ەوک���ات���ەوەی ئەروین ش��رۆدی��ن��گ��ێ��ر تاقیکردنەوە ناسراوەکەی خۆی راگەیاند ک��ە پ��ش��ی��ل��ەی��ەک دەتوانێت ه��اوک��ات ل��ەدۆخ��ی م��ردو و زی��ن��دوداب��ێ��ت ،فیزیاییەکان ب�������ەردەوام دەپ���رس���ن ئایا دەتوانن تەنەگەورەکانیش لەیاساکانی فیزیای کوانتەم پەیرەوی بکەن یان نا؟ ئایدیای تاقیکردنەوەکە ئەوەیە کە گۆیهکی شوشەیی بە تیرەی ٤٠نانۆمیتەر لەناو قوتوێکی بچووک دابنرێت ل��ەپ��ڕ ب��ەل��ەی��زەر بۆردومان بکرێت .ئ��ەم ک��ارە دەبێت
بەهۆی ئەوەی گۆکە لەالیەکی قوتوەکەوە بۆ الیەکی تر فڕێ بدرێت ،بەاڵم بەهۆی ئەوەی سروشتی رووناکی کوانتەمییە گ��ۆک��ەش دەچێتە دۆخێکی کوانتەمییەوە .ئەمە دەبێت بەهۆی ئەوەی گۆکە یاسای کوانتەمی سەریەککەوتنی بۆی بەکار بهێنرێت. ئ��ۆری��ل روم���ر ئیزارت ()Oriol Romero-Isart ل��ە ئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی ئۆپتیکی ک��وان��ت��ەم��ی م��اک��س پالنکی ئەڵمانیا دەڵێت بڕیاروایە ئەم تاقیکردنەوەیە لەبۆشایی ب���ەرزو پ��ل��ەی گ��ەرم��ی زۆر نزم ئەنجام بدرێت ،تاوەکو
گ���ەرم���او ه����ەوا ک��ێ��ش��ە بۆ گۆیەکە دروستنەکەن. ب�����ێ ه���ی���چ چەشنە داپۆشێنێک ()no overlap ساڵی راب���ردوو ئاروون ئ��وک��ان��لو هاوکارەکانی ل��ەزان��ک��ۆی سانتاباربارا لە کالیفۆرنیا ،پیشانیاندا کە دروستکردنی سەریەککەوتن لە ()Superposition شریتێکی کانزایی بەدرێژی ٦٠مایکرۆمیتردا دەکرێت ئ��ەن��ج��ام��ب��درێ��ت .لەگەڵ ئ���ەوەش���دا ،جیابوونەوەی فیزیکی بەهۆی دو دۆخی جیاوازی شریتەکەوە تەنها یەک فمتومیترە (هەر فمتوێک
یەکسانە بە ١٠توانی ناقس ،) ١٥وات���ە جیاوازییەک هاوتای ناوکێکی ئەتۆم. لەبەرامبەردا ،تاقیکردنەوە ن���وێ���ک���ان گ����ۆ شوشەکە ل��ەی��ەک��ک��ات��دا ل���ەدو شوێنی جیاوازو بێ کەمترین داپۆشین دادەن���ێ���ت .رومروئیزارت دەڵ��ێ��ت " :لەتاقیکردنەوە ئێمەدا، پێشنیارکراوەکەی چەقی بارستایی بەشێوەی سەریەککەوتنی شوێنەکان دەب���ێ���ت ک���ە ج���ی���اوازی���ان لەیەکترییەوە زیاترە لەقەبارەی خودی تەنەکە". ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ان���ی ب��ەی��ەک��داچ��وون��ی ئەتۆمی
فلورینەکان ک�����ەل�����ەودا (ک�ل�اس���ێ���ک���ی ت���ای���ب���ەت���ی کاربۆن لەمولکیولەکانی ک��ە ب��ە ش��ێ��وەی گ���ۆن ) و مولکیولەکانیتر کە سەدان ئ��ەت��ۆم��ی��ان ل���ەب���ارودۆخ���ی ج���ی���اوازی سەریەککەوتن لەناو خۆیاندا هەڵگرتووە پێشتر ئەنجامی باشی هەبوو. بەاڵم ئەم تاقیکردنەوە تازەیە تەنگەلی ماکرۆسکۆپ بەکار دەهێنێت. ب����ەوت����ەی ت����وێ����ژەران، ئ��ەن��ج��ام��دان��ی توێژینەوە دەرب�����ارەی مکانیزمەکانی کوانتەمی زۆر سوودمەندە. ب��ی��ن��ی��ن��ی رەف����ت����اری وەه���ا تەنگەلێک کەلە یاساکانی ک��وان��ت��ەم پ��ەی��رەوی دەکەن، باشتریین رێگە بۆ دۆزینەوەی رێ��گ��ەگ��ەل��ێ��ک��ە کەلەوانەیە ت��ی��وری کوانتەمی شکستی پێبێت. بەوتەی ئانتونی لگات ل���ەزان���ک���ۆی ئ��ی��ل نویز، تاقیکردنەوەی رومر ئیزارت دەت��وان��ێ��ت تێگەیشتنمان دەرب��ارەی دی��ووی پشتەوەی کوانتەم بەرزبکاتەوە .ئەو دەڵێت " :نە تاقیکردنەوەکانی فلورینی و نەتاقیکردنەوەی ئوکانل ،ناتوانن کە تیورییە بەهێزەکانی رکەبەری کوانتەم تاقیبکەنەوە " ئ��ەم��ە ئەوە دەگەێنێت تیوری کوانتەمی چ��ەن��د ت��ی��ورێ��ک��ی بەهێزو زانستییە. سەرچاوەNewscientist :
هینێ که به ئهد ینه بااڵدهست ،مافی مامهڵهبکات. هکه دا مرۆڤ د ی له گهڵ ئاژهڵهکان ک ،وهک له خواستی خۆ سناکتر کاتێ ر نهبووه به هاڵم ل�ه ه�هم�ووی ت رۆڤ هێشتا ب�� م کاتێک که ه س �هرهوه راڤهمانکرد ک ی ئاژهڵهوه. هچێته خانه وه وه دهبێ ۆڤ ئهوا د دروستکرا زنجیره بابهتێکه؛ مر وی مرۆڤدا ۆڤانهی که نا ر پێ م ک بااڵترین؟ ههموو ژمارهیهک ئ��اژهڵ له رۆڤدابێت ئ �هوا ،ئهو کانهوه وهک تێ ی مرۆڤ له ههموو ش و خزمهتی هخزمهتی م الیهن مرۆڤه سهردار عهزیز دهینوسێت ل ر بۆ خۆشی ئاژهڵهوه ،له ه ئایا ئێم هوهرهکانی ت هچنه خانهی پرسیارانه له . ت رێ ون ك د ه و د ه بێژ بووم وب هم هیان لهگهاڵ وان ئایا ههمو راون؟ دیاره وهاڵمی ئ .بهاڵم ئایا ئاژهڵ مامهڵ مه دروستک دا به ئهرێیه دووهمی دوکتۆرامدا میشه دهبوو ئێ وگۆیانهم هه ئاینی ئێمه له ساڵی اڵتر له ئاژهڵ ایی گشتیو گفت کهسێکی با راشکاوانه گ ئا کۆلێژی خۆمان ئهم دکارێکی به ه بااڵدهستییه ئێمه ئهکات رسیارێکی فهلسهفییه .له وێن ڤاکیابوو له ئهم پ ریشهوه له گهڵ خ خهڵكی سلۆ به پێچهوانهوه؟ ئهمه ئاژڵێکی تره ،بهبوونی به گواستنهوه ه رهچهڵهک ن ڤ یا ری ۆ ب هڵ بێت ،له انستییانه بیربکهینهوه مر ڤ تاکه ئاژ نازی ،که وڵهمهند ،مامی وهزی� بوو ،خۆی رهنگه مرۆ ز ڤ بوونی خیزانێکی ده ه ناوی ئهو دا. ستی به مرۆ دک دن هاتبووه ئاگاییهکی جو دا ،که خوا مرۆڤ به وو ،لهو وواڵته .دهیڤ اڵم بۆ خوێن اڵن ئاژه که ب به وونهوهرێکی نێو ههموو خواسته بهو مانایهدێت گاته ئاستی ه لۆس ئهنجلس ئهژیا هو مرۆڤ ب ل ه .الی ئ یب ئهم ش نین دهبێ ی ئێم با ههبێت .ۆڤ نییه ،بهڵکو بۆئهوه ه ئاگابێت، فێربێت ،ب ر کۆلێژهکه .ئهوانهی له رهگهزی رفهتی باشتر سروشت م تێبکۆشێ، ده وو ی بگۆرێت، ڤبوون دهبێ ژیاری خۆ پۆلێنکراوب لهناوبردنیان بۆئهوهی کهن .دهیڤد مرۆ ێ، ئهنجامدا کاربکرێت بۆ شهب ربکاتهوه ،رامێنێ ،داهێن .بۆیه له هخسێت ههتا زیاتر گه م ئهندام له یوهندیبکات بی م پرۆسهی ۆ بااڵکان بر مرۆڤی که ی ،په .ئه ب وو الوازن بۆیه دام�هزرێ��ن� ونهوهرهیه له ناوهندایه باشتر روونه ��اوهری وههابوو دهب� ی جیناتهوه ب کان له روو و بو دا چاوشینهکاندا رهشه مرۆڤ ئه وهک له زمانی ئینگلیزی کی نهگهتفی گواستنهوهیه، زانست رۆڵێ ناوببرێن ،ت لهگهڵ قژ زهرد و ی عهقڵیهوه ێڵرێ وانا خزمهتکاری ن، دهبێ نهه جوهكان له رووی ت ی ئهو دهبوو له مان-هوه بۆ هیومه تێک بووهته تایبهت کا وا ژئاوا .بیری تێکهڵ بن، ه دونیای رۆ دهبێ قڕ بکرێن .بهبڕ انسیتهوه ،به تیا بینیوه ب ستییهکانی نێو بیرکردنهوه الوازن ،بۆیه ه رووی ز ره رهگهزپهر دی که ل تیدا کخات ههتا بێته بی رێ مرۆڤێکی تر ،له راس رۆڤێک که همهێنانی م هرههمهێنانی دهوڵهتیک به جینات ،مرۆڤهکان کاتێک ئێمه ه ب ر ه ن ت ،ههتا له . توانای ب ست اندا بگونجێ ه ههبوونی پشی به شترین کۆمهڵگا بێته دی چ بنهمایهک ل ک هی ئایدۆلۆژیه هاوشیوهبێت با گهڵ خهونه پاکترین و هڵمان هاوتاکرد ئهوا ونیای ئێمهدا ئاراوه ،که له رۆڤ و ئاژ ه ئهگهر له د ێت ر ۆ ۆمهڵگایهك ب ز ستی ،برێکی م ه نامێنێت. سیاسهت رێگایهوه ک ی رهگهزپهر ی زانستی ۆئهم قاتوقری زان ���س ���ت یای بیر کهواته بیر ب ژێ�ت بهاڵم له گهڵ یۆتۆپ انستیا ههیه. دان��ارێ� ی ۆڤ له بیری ز ر م ی زۆر دژه ی بااڵیی رهگی ب �����ڕوا ک ه وی ژ مێ ه ل ه ڤا کاتێک ئێم ناسینی مرۆ دۆخێکی ن! نێ له مێ م����رۆڤ را که پێویسته دڵرهقانهی ههیه .با ساتێک لهمه وونهوهرێک نین وهک ب دی تایبهتهکانهوه دهمێ ت �راژی � ��هر ئ����اژهڵ ببرێته کامپه ب���هرام ��ب� مرۆڤ را ۆشهبکرێت، ی نا خ ما ت، هته ئاراوه. زاب �درێ �ت؛ هێناو رابهێنرێ کرێت ،س � پۆلێنکردوه رب ه�هت��ا فێ مه مرۆڤمان ئێ وههایه که ک که هێشتا نیوان مرۆڤێ له مرۆڤێک که ۆڤ نیه ،وه ر م ه مرۆڤ. رێت دهكرێت بک رۆڤ دهبێته رێگایهوه م مهبهست. م له ت ،ن���هک ه �� � اب ب��� مهبهستێک. بابهتێک بۆ بگهرێینهوه گ��هر ئ��ه س������ی������اره ب�������ۆ پ �����ر همان؛ ئایا کیهک سهره ل���ه ئ����اژهڵ ڤ م�����رۆ ئێمه کاتێک بااڵتره. رێ وهاڵمی ب �ه ئ���ه پرسیاره ���هم ئ دهی����ن�����هوه ئ�����ه
ئاژهڵ
دۆستی
ﻟﻰ ﺩﺓﻛﺎﺕ ﻭ ﺟﻮﺍﻧﺘﺮﻳﻦ ﺋﺆﻓﺔﺭﻯ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ﺛﻴﺮﺅﺯﺑﺎﻳﻰ ﻣﺎﻧﻄﻰ ِﺭﺓﻣﺔﺯﺍﻧﺘﺎﻥ َ ﻧﻮﻯ ﻳﺎﻥ ﺑﺔ ِﺭﺍﻛ َﻴﺸﺎﻧﻰ ﻛﺮﻳﻨﻰ ﻫ َﻴَﻠ َﻴﻜﻰ َ ﺭﺓﻣﺔﺯﺍﻧﺘﺎﻥ ﺛ َﻴﺸﻜﺔﺵ ﺩﺓﻛﺎﺕ ،ﻟﺔﻛﺎﺗﻰ ِ ﻧﻮﻯ ﺑﺆ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ،ﺑﺔﻡ ﺷ َﻴﻮﺓﻱ ﻻﻯ ﺧﻮﺍﺭﺓﻭﺓ: ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﻳﺔﻛﻰ َ ﺑﻜﺮﺓﻭ ﻣﺎﻧﻄﺎﻧﺔ ﺩﺓﻗﻴﻘﺔ ﺑﺔﺧﺆ ِﺭﺍﻳﻰ ﻭﺓﺭﺑﻄﺮﺓ ﺑﺆ ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﻯ َ ﻧﻮﻯ :ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ِ ﺑﺆ ﻣﺎﻭﺓﻯ ﻣﺎﻧﻂ. ﻛﺮﻳﻨﻰ ﻫ َﻴَﻠ َﻴﻜﻰ ﺑﺆ ﺑﺪﺓ ﻛﺔﺱ ﺳﻰ ﻳﺎﻥ ﺩﻭﻭﻛﺔﺱ ﻳﺎﻥ ﻛﺔﺱ ﻳﺔﻙ ﻫﺎﻧﻰ ﺴﺘﺎ: ﻴ ﺑﺆ ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﺍﻧﻰ ﺋ َ ِ َ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ﻭ ﺑﺆ ﻫﺔﺭ ﻳﺔﻛ َﻴﻜﻴﺎﻥ ﺩﺓﻗﻴﻘﺔ ﺑﺔ ﺧﺆ ِﺭﺍﻳﻰ ﻭﺓﺭﺑﻄﺮﺓ.
٦
. ..
٣٠
٣٠
٢٥٢٥
ﻭ ﺫﻣﺎﺭﺓﻯ ﺋﺔﻭ ﺑﺔﺷﺪﺍﺭﺑﻮﻭﺓ ﺑﻨﻮﻭﺳﺔ ﻛﺔ ﻣﺔﺭﺟﺔﻛﺎﻧﻰ ﺋﺔﻡ ﺋﺆﻓﺔﺭﺓ :ﻛﻮﺭﺗﺔ ﻧﺎﻣﺔﻳﺔﻙ ﺑﻨ َﻴﺮﺓ ﺑﺆ ﻛﺮﻳﻨﻰ ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺋﺎﺳﻴﺎﺳ َﻴ َﻞ ﺑﺆ ﺋﺔﻭﺓﻯ ﻫﺔﺭﺩﻭﻭﻛﺘﺎﻥ ﺩﺓﻗﻴﻘﺔﻯ ﺑ َﻴﺒﺔﺭﺍﻣﺒﺔﺭ ﻭﺓﺭﺑﻄﺮﻥ. ﻫﺎﻧﻴﺪﺍﻭﻯ ﺑﺆ ِ ﺩﺓﻗﻴﻘﺔﻯ ﺑ َﻴﺒﺔﺭﺍﻣﺒﺔﺭ ﻛﺎﺭﺍﻳﺔ ﺑﺆ ﻣﺎﻭﺓﻯ ﺳﻰ ِﺭﺅﺫ. ﺋﺔﻡ ﺋ َﻮﻓﺔﺭﺓ ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺛﺮﻳﺜﺔﻳﺪﺀ ﻃﺔﻧﺠﺎﻥ ﻭ ﻫ َﻴَﻠﻰ ﺋﺔَﻟﻤﺎﺱ ﺩﺓﻃﺮ َﻳﺘﺔﻭﺓﺀ ﺑ َﻮ ﻣﺎﻭﺓﻳﺔﻛﻰ ﺩﻳﺎﺭﻳﻜﺮﺍﻭﺓ.